A planitiebus usque ad montes

INSTITUTUM ARCHÆOLOGICUM
UNIVERSITATIS RESSOVIENSIS

A planitiebus usque ad montes

Studia archÆologica AndreÆ Pelisiak
vitÆ anno sexagesimo quinto oblata

Maciej Dębiec et Thomas Saile

EDIDERUNT

RESSOVIÆ 2020
 Reviewer
Dr hab. Piotr Włodarczak – Prof. IAE PAN

Language and stylistic corrections

Andrii Bardetskyi, Daniela Hofmann, Keith Horechka,
Jerzy Kopacz, Elżbieta Kot, Constantin Preoteasa

Translations
Authors and Jerzy Kopacz

Graphic and technical edition

Zimowit

© Copyright by Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego

Publication of this book was co-founded by

Foundation for Rzeszów Archaeological Centre

ISBN 978-83-7996-843-5

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU RZESZOWSKIEGO

39-959 Rzeszów, ul. prof. S. Pigonia 6, tel. 872 13 69, tel./faks: 17 872 14 26
e-mail: wydaw@ur.edu.pl; http://wydawnictwo.ur.edu.pl
wydanie I; format A4; ark. wyd. 86; ark. druk. 90; zlec. red. 72/2020
Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
35-015 Rzeszów, ul. Moniuszki 10
tel.: 601 382 472; faks: 17 872 15 93; tel. publikacje: 17 872 15 82
e-mail: froa@froa.pl

Skład, druk i oprawa:

Oficyna Wydawnicza „Zimowit” Sp. z o.o.
35-103 Rzeszów, ul. Hanasiewicza 10
e-mail: oficyna.zimowit@gmail.com
 contents

Maciej Dębiec, Thomas Saile

From the Plains to the Mountains. Liber Amicorum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX

Bibliography of Professor Andrzej Pelisiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . X

Jerzy Kopacz
Retrospekcja o Andrzeju, Kolegach i o początkach naszej drogi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Retrospection on Andrzej, the Colleagues, and the beginning of our ways

Joanna Berdowska
Andrzej Pelisiak i Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Andrzej Pelisiak and the Foundation for Rzeszów Archaeological Centre

Zbigniew Maj
Bieszczady jakich nie znano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
The Bieszczady Mountains that were unknown

Marta Połtowicz-Bobak, Joanna Ligoda, Dariusz Bobak, Krzysztof Słowik

Materiały krzemienne ze stanowiska 2 w Stobiernej, pow. rzeszowski – próba rozpoznania
i interpretacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Lithic materials from Stobierna 2 site, Rzeszów district: an attempt at recognition and interpretation

Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Marcin Wąs

Inter-regional cultural contacts of the Stone Age settlement in the Łowicz-Błonie Plain in light
of flint materials from Polesie 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Martin Furholt
A Network Model for the Aegean Neolithic, 6500–5000 BC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Kalina Juszczyk
Najstarsze naczynia gliniane w dorzeczu górnej Wisły – badania laboratoryjne ceramiki . . . . . . . . . . . . . 65
The oldest clay vessels in the upper Vistula river basin: laboratory examinations of pottery

Martin Posselt
Magnetometer-Prospektion und Grabung auf einer LBK-Siedlung mit Brunnen in Fußgönheim,
Rheinland-Pfalz – Wege zu einer Methodik der zerstörungsfreien Detektion frühneolithischer
Brunnen? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
Magnetometer prospection and excavation on a LBK settlement with a well in Fußgönheim,
Rhineland-Palatinate – Towards a methodology for the non-destructive detection of early Neolithic wells?

V
Valeska Becker
Human-animal relations in the eastern European Early Neolithic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
Agnieszka Przybył, Mariusz Łesiuk, Justyna Dekiert
Wczesnoneolityczna figurka psa z Grębocic na Dolnym Śląsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
The early Neolithic figurine of a dog from Grębocice in Lower Silesia
Adrianna Raczak
Distribution of obsidian among the LBK communities in the eastern Podkarpacie region:
economic and social aspects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Sławomir Kadrow
Faza i styl żeliezowski kultury ceramiki wstęgowej rytej w Polsce południowo-wschodniej . . . . . . . . . . 143
The Želiezovce phase and style of the Linear Band Pottery culture in south-eastern Poland
Дмитро Кіосак, Надія Котова
Захарівка І – пам‘ятка з мікролітичним інвентарем на південному схилі
Подільської височини . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Dmytro Kiosak, Nadiia Kotova
Zakharivka I – a site with a microlithic assemblage on the southern slope of the Podillian upland
Maciej Dębiec, Thomas Saile, Dan Buzea
Statuettes and houses from a Bandkeramik settlement near Olteni in Transylvania . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Paweł Valde-Nowak
Malickie i modlnickie ślady na Pogórzu Wiśnickim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Malice and Modlnica Remains in the Wiśnicz Foothills
Андрій Бардецький, Валерій Самолюк, Олександра Козак
Поховання маліцької культури в м. Рівне, вул. Степова (Україна) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
Andrii Bardetskyi, Valerii Samoljuk, Oleksandra Kozak
A burial of the Malice culture in Rivne, Stepova Street (Ukraine)
Maciej Nowak, Krystyna Wasylikowa, Magdalena Moskal-del Hoyo
Research into the settlement pattern of the Pleszów-Modlnica Group of the Lengyel Culture
in the western part of the Wieliczka foothills. Preliminary report from the archaeological survey
at site 10 in Radziszów, Skawina Commune . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Mirosław Furmanek, Piotr Wroniecki
Overlooked Archaeology. An overview of prehistoric enclosures from southern Poland
based on non-invasive research . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
Paweł Micyk, Łukasz Szarek, Justyna Zakrzeńska, Joanna Chowaniak, Marek Nowak
Nowe dane o zasiedleniu stanowiska nr 2 w Aleksandrowicach (pow. krakowski) w paleolicie,
neolicie i wczesnej epoce żelaza, w świetle wykopalisk przeprowadzonych w 2019 roku . . . . . . . . . . . . . 251
New data on the settlement history of site no 2 in Aleksandrowice (Kraków district) in the Paleolithic,
Neolithic and early Iron Age in the light of excavations conducted in 2019
Agnieszka Brzeska-Zastawna, Albert Zastawny
New radiocarbon dates for the Funnel Beaker and the Funnel Beaker-Baden assemblages
in Lesser Poland from Książnice Wielkie, site 1, Proszowice district . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 301
Jerzy Kopacz
Z badań nad neolityczną eksploatacją i dystrybucją surowców krzemieniarskich
ze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
Studies on Neolithic Exploitation and Distribution of Siliceous Lithic Raw Materials from the Eastern Part
of the Kraków-Częstochowa Upland

VI
Dariusz Król, Jakub Niebieszczański, Tomasz Wiktorzak, Michał Głowacz
Pustowo, site 31. A new non-megalithic long barrow of the Funnel Beaker culture
in the Middle Pomerania from the perspective of LiDAR and geophysical surveying methods . . . . . . . 329
Marzena Szmyt
Large sites versus small settlements (From research on Late Neolithic settlements
in the Polish Lowland) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
Sławomir Sałaciński, Barbara Sałacińska
Ślady osadnictwa neolitycznego i wczesnobrązowego w rejonie lejów krasowych
przy prehistorycznych kopalniach krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich . . . . . . . . . . . . 351
Traces of Neolithic and Early Bronze Age settlement in the area of the sinkholes next to prehistoric mines of banded
flint in Krzemionki Opatowskie

Carsten Mischka, Constantin Preoteasa

New data on the Chalcolithic sites of Traian, Northeastern Romania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 391
René Ohlrau
Modelling Trypillia ‘mega-site’ populations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
Тарас Ткачук
Верхня частина Середнього Подністров’я (між Незвиськом і Волошковим) на етапі В II
(кінець V – початок IV тис. до н.е.) трипільської культури . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 415
Taras Tkachuk
Stage B II of Trypillia culture in upper part of Middle Dniester area (between Nezvisko and Voloshkovo)

Andreea Vornicu-Țerna, Stanislav Țerna, Angela Simalcsik, Daniel Ciucălău, Eduard Gheorghe Setnic
One site, two stories: a Late Chalcolithic settlement and a 2nd century AD grave
in the Eastern Carpathians region . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
Diana-Măriuca Vornicu
Sickle inserts in the Early Chalcolithic Settlement at Isaiia. A techno-morphological
and use-wear study . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473
Sylwester Czopek
Ślady starszego osadnictwa na grodzisku z wczesnej epoki żelaza w Chotyńcu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 485
Traces of older settlement in the early Iron Age hillfort in Chotyniec

Jacek Górski, Przemysław Makarowicz

Wariacje na temat garnka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 495
Variations on the Theme of a Pot

Віталій Ткач
Поховання доби бронзи біля села Шепель Луцького району . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 509
Vitalii Tkach
The Bronze age grave in Shepelʹ, Lutsk region

Viktor I. Klochko, Aleksander Kośko

Koncepcja impulsów subkarpacko-podolsko-wołyńskich w ocenie procesów prologu metalurgii
wśród społeczeństw obszaru zachodniej części bałtycko-pontyjskiego międzymorza.
Zarys problematyki aktualnych dyskusji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 515
At the Dawn of Metallurgy in the West of the Baltic-Pontic Intermarine Area. The Concept of Impulses
from Subcarpathia, Podolia and Volhynia: an Outline of Currently Discussed Issues

VII
Maciej Dębiec, Agnieszka Kubicka-Marek, Grzegorz Płoskoń, Thomas Saile
Ceramika solowarska ze stanowiska Tyrawa Solna 33 w dolinie rzeki Tyrawki
(południowo-wschodnia Polska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 535
Briquetage from Tyrawa Solna 33 in the Tyrawka River Valley (SE Poland)
Jerzy Libera, Anna Zakościelna
Flint Inventories in the Lusatian Culture – Problems with Cultural Affiliation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547
Дмитро Павлів, Володимир Петегирич, Руслан Коропецький
Нововідкриті пам’ятки доби бронзи у Яворівському районі Львівської області . . . . . . . . . . . . . . . . . . 559
Dmytro Pavliv, Volodymyr Petehyrych, Ruslan Koropetskyi
Recently found Bronze Age sites in the Yavoriv district, Lviv region
Sylwia Jędrzejewska, Monika Hozer
Ślady osady wczesnosłowiańskiej w miejscowości Zabłotce (stanowisko 28)
na Podgórzu Rzeszowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 581
Traces of the early Slavic settlement in Zabłotce (site 28) in the region of Podgórze Rzeszowskie
Олександр Бончковський, Андрій Бардецький, Юрій Пшеничний
Палеогеографічний підхід до вивчення багатошарової археологічної пам’ятки
Острів Дубовець (Рівненська обл., Україна) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 599
Oleksandr Bonchkovskyi, Andrii Bardetskyi, Yurii Pshenychnyi
A Palaeogeographical approach to the study of the archaeological site of Ostriv Dubovets
(Rivne region, Ukraine)
Michał Parczewski
Nieznany grób wojownika z koniem w rejonie Przemyśla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 633
An unknown grave of a rider with a horse from the vicinity of Przemyśl
Stanisław Kucharzyk, Jan Kucharzyk
Ślady górnictwa i warzelnictwa solnego z czasów nowożytnych we wschodniej części
Pogórza Przemyskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 645
Traces of mining and salt works from the modern periods in the eastern part of the Przemyśl Foothills
Joanna Trąbska
Potential glass, glazing and semi-majolica materials in Podkarpacie (Subcarpathia), Poland . . . . . . . . 659

VIII
 From the plains to the mountains
liber amicorum
The Festschrift A planitiebus usque ad montes. Studia
archæologica Andreæ Pelisiak vitæ anno sexagesimo
quinto oblata is an homage of high respect and warm
feelings to the Jubilarian from his friends, colleagues and
adepts. The book contains over 40 papers by 78 authors.
Professor Andrzej Pelisiak is  an outstanding expert
on  the Neolithic of  East-Central Europe, especially
focused on lithic chipped industries.
Let us  recall in  brief the scientific path of the
Jubilarian. Professor Andrzej Pelisiak was born on
May 30, 1955, in Łódź. He began his archaeological
career in the Faculty of Archaeology of Łódź University.
In  1980 he  completed his studies and obtained
his MA  degree. Then came employment in  the
Archaeological-Ethnographical Museum in Łódź, where
he  rose through the consecutive professional ranks
(assistant, senior assistant, curator, senior curator).
In 1989 he obtained his PhD degree in the Institute
of the History of Material Culture of the Polish Academy
of Sciences (thesis supervisor Prof. Janusz Kruk, thesis
title: “Settlement Geography in  the Neolithic and
Early Bronze Age in  Central Poland”. From 2001 to
the present Andrzej Pelisiak has been associated with
the Institute of  Archaeology of  Rzeszów University.
In  2005, the Scientific Board of  the Department
of Historical Sciences of Adam Mickiewicz University
in  Poznań awarded him the degree of  Habilitated
Doctor of  Humanities in  the field of  archaeology,
on  the basis of  the work “Settlement, Economies,
Community. Study on  the Funnel Beaker Culture
on the Polish Lowland”. In 2018 his “professor’s book”
appeard, entitled “Settlement Centres and Peripheries
in the Neolithic and Early Bronze Age in the Eastern
Subcarpathians and the Eastern Part of  the Polish
Carpathians”. As a result, in 2019 the President of the
Republic of Poland conferred on Andrzej Pelisiak the
title of Professor of Humanities. At Rzeszów University,
Andrzej Pelisiak has performed several important duties.
In 2005–2008 he held the post of Deputy Dean of the
Socio-Historical Department, and in  2005–2008 the
post of Director of the Institute of Archaeology. In 2014
he assumed the post of Head of Doctorate Studies and
since 2019 he holds the chair of Prehistoric Archaeology.
Professor Andrzej Pelisiak is a member of the Polish
Academy of Arts and Sciences, the European Association
of  Archaeologists, the Association for Preservation
of Archaeological Heritage, and of the Council of Partners
of  the Polish Archaeological Institute in  Athens. For
many years another field of his activities has been the
wide area of rescue excavations (especially on Motorway
A4 built in Podkarpackie Voivodship). In 2004–2011
he was the Head of Management of the Trust Fund of the
Rzeszów Archaeological Centre, sharing this function
with scientific, teaching, managing, and consulting duties.
Maciej Dębiec and Thomas Saile
Rzeszów-Regensburg, April 2020
I  would like to  take this opportunity to express
my appreciation to Professor Andrzej Pelisiak for our
many years of  cooperation, starting in  my student
days and continuing during my  doctorate studies,
and maintained now, as professional colleagues in the
same institution. Professor Pelisiak has made a great
contribution to the development of my scientific career
and my  competence as  a field researcher, devoting
to this a lot of his time, including personal. I hope he
will receive this book as an expression of my gratitude.
Maciej Dębiec
Rzeszów 30.04.2020
IX
 Bibliography of
Professor Andrzej Pelisiak
1985
Sprawozdanie z badań wykopaliskowych przeprowadzonych
na osadzie kultury pucharów lejkowatych na stan. 1 w Dobro-
niu, woj. sieradzkie, w  latach 1982–1983. Sprawozdania Ar-
cheologiczne 37, 9–29.
1986
[co-author: Kopacz Jerzy]
Rejon pracowniano-osadniczy nad Krztynią, woj. Częstocho-
wa. Sprawozdania Archeologiczne 38, 191–199.
Wczesnobrązowe materiały z Wrzasku-Zagłoby, stan. 1, woj.
łódzkie. Sprawozdania Archeologiczne 38, 177–189.
1987
The flint raw material from the central part of the Polish Jura
and its utilization in prehistory. In: K. Bíró (ed.), Proceeding
of the 1th International Conference on Prehistoric Flint Mining
and Lithic Raw Material Identification in the Carpathian Basin,
123–127. Budapest: Magyar Nemzeti Muzeum.
1988
[co-author: Kopacz Jerzy]
Z badań rejonu pracowniano-osadniczego nad Krztynią, Pra-
dła, woj. Częstochowa, stan. 3 (pracownia krzemieniarska).
Sprawozdania Archeologiczne 40, 131–154.
Pradła, stan. 1, woj. Częstochowa. Ze studiów nad rejonem
osadniczo-pracownianym nad Krztynią. Sprawozdania Ar-
cheologiczne 40, 159–166.
Neolityczne i  wczesnobrązowe materiały ze stanowiska  1
w Bonowicach, woj. Częstochowa. Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i  Etnograficznego w  Łodzi, Seria Archeolo-
giczna 33, 49–68.
Geografia osadnictwa w neolicie i wczesnej epoce brązu w Polsce
środkowej (maszynopis przechowywany w Instytucie Archeo-
logii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk).
[co-author: Kopacz Jerzy]
Rejon pracowniano-osadniczy nad Krztynią. Z  badań nad
technikami produkcji siekier. Sprawozdania Archeologiczne
40, 347–356.
1990
(rev.) „Arqueologia Espacial”, Seminario de Arqueologia y Et-
nologia Turolense Colegio Universitario de Teruel, Teruel Vol.
1–10, 1984–1987. Sprawozdania Archeologiczne 41, 375–376.
X
[co-author: Kopacz Jerzy]
Z badań nad rejonem pracowniano-osadniczym nad Krzty-
nią. Huta Szklana, woj. Częstochowa, stan. 1B. Sprawozdania
Archeologiczne 41, 125–145.
1991
Ze studiów nad wytwórczością kamieniarską w kręgu kultury
badeńskiej. Acta Archaeologica Carpathica 30, 17–53.
The Funnel Beaker Culture in Central Poland. In: D. Jankow-
ska (ed.), Die Trichterbecherkultur. Neue Forschungen und Hy-
pothese. Neue Forschungen und Hypothese, Material des Inter-
nationalen Symposiums Dymaczewo, 20–24 September 1988,
Teil II, 159–162. Poznań: Adam Mickiewicz University Press.
[co-author: Kopacz Jerzy]
From Studies on Utilization of Flint Raw Material in the Neo-
lithic of Little Poland. In: D. Jankowska (ed.), Die Trichterbe-
cherkultur. Neue Forschungen und Hypothese, Material des In-
ternationalen Symposiums Dymaczewo, 20–24 September 1988,
Teil II, 163–172. Poznań: Adam Mickiewicz University Press.
Kultura pucharów lejkowatych w  dorzeczu Grabi: teryto-
rium eksploatowane przez osadę. Archeologia Polski 36, 73–92.
Osada z początków epoki brązu w Sięganowie (stan. 3), woj.
Sieradz. Sprawozdania Archeologiczne 43, 153–165.
[co-author: Kaminská Lubomira]
Stiepana kamenna industria skupiny Tiszapolgar – Csoszha-
lom – oborin z  Hrcel’a. Východoslovenský pravek: príspevky
k pravekým a včasným dejinám východného Slovenska, 26–38.
1992
Neolit na terenie województwa sieradzkiego. Sieradzki Rocz-
nik Muzealny 8, 5–23.
Początki epoki brązu na terenie województwa sieradzkiego.
Sieradzki Rocznik Muzealny 8, 25–34.
(rev.) A. Kulczycka-Leciejewiczowa, Osadnictwo neolitycz-
ne w  Polsce południowo-zachodniej. Próba zarysu prze-
strzennego. Prace i  Materiały Muzeum Archeologicznego
i  Etnograficznego w  Łodzi, Seria Archeologiczna 37–38,
303–310.
Materiały kultury pucharów lejkowatych o cechach badeńskich
z Zabielowa, st. 1, woj. Piotrków Trybunalski. Prace i Materia-
ły Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria
Archeologiczna 37–38, 19–23.
[co-author: Kopacz Jerzy]
Z badań nad wykorzystaniem krzemienia jurajskiego odmia-
ny G w neolicie. Sprawozdania Archeologiczne 44, 109–116.
1993
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Wstępne wyniki badań archeologicznych w otoczeniu jeziora
Gościąż. Polish Botanical Studies, Guidebook Series 8, 63–74.
1994
Jaskinia Biśnik (gmina Wolbrom, województwo katowickie) –
badania z 1991 roku. Acta Archaeologica Carpathica 32, 125–150.
[co-authors: Rybicka Małgorzata,
Ralska-Jasiewiczowa Magdalena]
Wskaźniki antropogeniczne w osadach laminowanych jeziora
Gościąż a osadnictwo prahistoryczne – przykład palinologicz-
nej inspiracji badań archeologicznych. Polish Botanical Studies,
Guidebook Series 11, 121–133.
1998
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Ceramika neolityczna z wielokulturowej osady w Gościążu, st. 12,
woj. włocławskie. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego
i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 39, 207–220.
[co-authors: Starkel Leszek, Goslar Tomasz,
Ralska-Jasiewiczowa Magdalena,
Demske Dieter, Różański Kazimierz,
Łącka Bożena, Szeroczyńska Krystyna,
Wicik Bogumił, Więckowski Kazimierz]
Discussion of the Holocene events recorded in the Lake Gościąż
sediments. In: M. Ralska-Jasiewiczowa, T. Goslar, T. Madey-
ska and L. Starkel (eds), Lake Gościąż, Central Poland. A mo-
nographic study, Part 1, 239–246. Kraków: W. Szafer Institute
of Botany Polish Academy of Sciences.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Archaeological evidence of prehistoric settlement in the area
near Lake Gościąż. In: M. Ralska-Jasiewiczowa, T. Goslar,
T. Madeyska and L. Starkel (eds), Lake Gościąż, Central Poland.
A monographic study, Part. 1, 259–265. Kraków: W. Szafer In-
stitute of Botany Polish Academy of Sciences.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Settlement and the economy in the Lake Gościąż area shown in
printed documents (from 1300 to 1700). In: M. Ralska-Jasiewi-
czowa, T. Goslar, T. Madeyska and L. Starkel (eds), Lake Gościąż,
Central Poland. A monographic study, Part 1, 265–267. Kraków:
W. Szafer Institute of Botany Polish Academy of Sciences.
2001
Osada kultury pucharów lejkowatych w Andrzejowie, stan. 2,
woj. Łódzkie. Sprawozdania Archeologiczne 53, 165–196.
A Middle Neolithic Settlement in the Central Poland: Symbo-
lism and Reality. Eastern Reviev 8, 503–510.
2002
Organizacja wewnętrzna osad ludności kultury pucharów lej-
kowatych. Dobroń, stan. 1, Polska środkowa. Materiały i Spra-
wozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 23, 55–120.
Ze studiów nad osadnictwem kultury pucharów lejkowatych
w dorzeczu Grabi. Andrzejów, stan. 2, woj. łódzkie. Sprawo-
zdania Archeologiczne 53, 165–198.
Osada kultury pucharów lejkowatych w Grójcu Wielkim, stan.
1, woj. łódzkie. Sprawozdania Archeologiczne 54, 81–106.
(rev.) Bogdan Balcer, Jan Machnik, Jan Sitek, Z pradziejów Roz-
tocza na Ziemi Zamojskiej, (z aneksami Wiesława Komana,
Henryka Maruszczaka i Krystyny Bałagi), Instytut Archeolo-
gii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2002, ss. 230,
126 rycin, 14 fotografii.
(rev.) J. Kopacz, Początki epoki brązu w  strefie karpackiej
w  świetle materiałów kamiennych. Sprawozdania Archeolo-
giczne 54, 417–430.
2003
Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Studia nad kulturą
pucharów lejkowatych na Niżu Polskim, Rzeszów: Wydawnic-
two Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Wielokulturowe stanowisko z neolitu i początków epoki brązu
w Kobyłkach, stan. 7, pow. Bełchatów, woj. łódzkie. Materiały i Spra-
wozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 24, 299–309.
Ptaszkowice, stan. 3, gm. Zapolice, woj. łódzkie. Osada kultu-
ry pucharów lejkowatych. Materiały i Sprawozdania Rzeszow-
skiego Ośrodka Archeologicznego 24, 311–327.
Ze studiów nad osadnictwem w późnym neolicie i w począt-
kach epoki brązu w Karpatach wschodnich i Kotlinie Sando-
mierskiej – rejon Husowa. In: J. Gancarski (ed.), Epoka brązu
i wczesna epoka żelaza w Karpatach polskich, 13–41. Krosno:
Muzeum Podkarpackie w Krośnie.
Radziejów, stan. 4, woj. pomorsko-kujawskie. Materiały krze-
mienne. Sprawozdania Archeologiczne 54, 81–118.
Ze studiów nad wykorzystywaniem surowców krzemiennych
ze środkowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
w późnym neolicie w strefie karpackiej. Neolityczne pracow-
nie w  Strzegowej (Strzegowa, stan. 42). Acta Archaeologica
Carpathica 38, 28–70.
2004
Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych w dorzeczu Grabi
(Polska środkowa). Uwarunkowania środowiskowe. In: D. Abła-
mowicz and Z. Śnieszko (eds), Zmiany środowiska geograficzne-
go w dobie gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z obszaru Polski,
171–183. Katowice: Muzeum Śląskie w  Katowicach, Oddział
Katowicki Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich.
[co-author: Kamiński Jan]
Geneza i wiek osadów w dolinie Grabi na stanowisku Ldzań
w świetle osadnictwa pradziejowego. In: D. Abłamowicz and
Z. Śnieszko (eds), Zmiany środowiska geograficznego w dobie
gospodarki rolno-hodowlanej. Studia z terenu Polski, 184–196.
Katowice: Muzeum Śląskie w Katowicach, Oddział Katowicki
Stowarzyszenia Naukowego Archeologów Polskich.
Neolithic, Early and Old Bronze Age settlements (5400–
1400 BC) East Carpathians and adjacent regions (SE Po-
land). In: European Association of Archaeologists, Xth Annual
Meeting, Abstract book, 141. Lyon.
XI
Ogólne wzorce osadnictwa w neolicie i początkach epoki brą-
zu w strefie brzeżnej Pogórza Dynowskiego (Husów). Zeszyty
Naukowe UR 23, Archeologia 1, 71–120.
O niżowych formach organizacji osadnictwa kultury pucha-
rów lejkowatych. Kilka uwag polemicznych. Zeszyty Naukowe
UR 23, Archeologia 1, 121–124.
Functional identification of Funnel Beaker culture flint tools
in a light of micro wear analysis of artifacts from settlement
in Dobroń, site 1, and Andrzejów, site 2 (Łódź province).
Sprawozdania Archeologiczne 56, 289–305.
2005
Osadnictwo i gospodarka w neolicie we wschodniej części Karpat
polskich. Konfrontacja informacji archeologicznych i palinolo-
gicznych. In: K. Wasylikowa, M. Lityńska-Zając and A. Bieniek
(eds), Roślinne ślady człowieka. Botanical Guidebooks 28, 29–52.
Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN.
[co-author: Sosnowska Ewa]
Nowe zabytki krzemienne z Pogórza Dynowskiego. Średnia,
gm. Krzywcza, st. 56 na obszarze 107–82 AZP. Rocznik Prze-
myski 41, Archeologia 2, 165–169.
[co-authors: Machnik Jan, Pawliw Dymytro,
Petehyrycz Wołodymyr]
Krótka relacja z badań polsko-ukraińskiej ekspedycji archeolo-
gicznej we wsi Bykiw, rej. Drohobycz, w 2004 r. Rocznik Polskiej
Akademii Umiejętności, rok 2004/2005, 293–296.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Badania palinologiczne osadów laminowanych jeziora Gościąż
inspiracją badań nad osadnictwem i gospodarką społeczności
z okresu neolitu na Pojezierzu Gostynińskim. Prace i Materia-
ły Muzeum w Łęczycy 1, 2–29.
Pogranicze kultury trypolskiej i  kultury pucharów lejkowa-
tych. Stan badań. In: A. Grzywacz and M. Kuraś (eds), Kultura
trypolska. Wybrane problemy, 32–41. Stalowa Wola: Muzeum
Regionalne w Stalowej Woli.
[co-authors: Dębiec Maciej, Dzbyński Aleksander]
Terytorium eksploatowane przez osadę KCWR w Zwięczycy na
tle podobnych badań w innych regionach. In: M. Kuraś (ed.),
Archeologia Kotliny Sandomierskiej, 215–228. Stalowa Wola:
Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Two sites of the Corded Ware culture from the Gostynin Lake
District. Sprawozdania Archeologiczne 57, 451–461.
2006
The Site and the Community. In: H. Dobrzańska, B. Szmoniew-
ski and K. Ryba (eds), European Association of Archaeologists,
12th Annual Meeting, 310. Kraków.
Settlement and Society of Funnel Becker Culture in Central
Poland. In: H. Dobrzańska, B. Szmoniewski and K. Ryba (eds),
European Association of Archaeologists, 12th Annual Meeting,
314–315. Kraków.
The Most Badenia Flint. The Jurassic Flint of Wariant G and its
Role in the Late Neolithic of Central Europe (3100–2300 BC).
XII
In: H. Dobrzańska, B. Szmoniewski and K. Ryba (eds), European
Association of Archaeologists, 12th Annual Meeting, 229. Kraków.
The exploitation and distribution of flints from the central part
of Polish Jura in the Late Neolithic times. Analecta Archaeolo-
gica Ressoviensia 1, 73–86.
[co-authors: Ralska-Jasiewiczowa Magdalena,
Rybicka Małgorzata]
From the Mesolithic to Modern Times. Settlement Organization
and Economy Recorded in Annually Laminated Sediments of the
Gościąż Lake (Central Poland), Rzeszów: Mitel.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
The annually laminated bottom sediments of Lake Gościąż
and Neolithic settlements in the western part of Gostynin Lake
District (central Poland). An outline. Acta Archaeologica Re-
soviensia 1, 63–72.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Osadnictwo i  gospodarka społeczności neolitycznych z  Po-
jezierza Gostynińskiego i ich zapis w osadach laminowanych
jeziora Gościąż. In: A. Wacnik and E. Madeyska (eds), Polska
północno-wschodnia w holocenie. Przyroda – klimat – człowiek,
23–25. Kraków: Instytut Botaniki PAN.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Jak człowiek mezolitu oddziaływał na środowisko – przykła-
dy z terenów Polski. In: L. Domańska, J. Forysiak and P. Kittel
(eds), Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji osadnictwa,
69–70. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe.
[co-authors: Dzieduszycki Wojciech, Skowron Justyn]
Wyniki ratowniczych badań archeologicznych na stanowi-
sku 4 w miejscowości Zabrzezie, pow. Pajęczno, woj. łódzkie.
In: R. Mazurowski, W. Dzieduszycki and D. Żychliński (eds),
Badania archeologiczne na terenie odkrywki „Szczerców” Kopal-
ni Węgla Brunatnego Bełchatów S.A. vol. 5, 181–269. Poznań:
Fundacja Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Piaski, site. 7, Bełchatów district, Łódź voivodship. Site from the
Early bronze Age. Sprawozdania Archeologiczne 58, 419–501.
[co-authors: Dębiec Maciej, Dzbyński Aleksander]
Drugi sezon badań wykopaliskowych na stanowisku 3 w Zwię-
czycy, gm. Boguchwała. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskie-
go Ośrodka Archeologicznego 27, 247–252.
Grobowce kujawskie – nowe aspekty interpretacji? In: J. Libera
and K. Tunia (eds), Idea megalityczna w obrządku pogrzebowym
kultury pucharów lejkowatych, 103–116. Lublin–Kraków: Insty-
tut Archeologii UMCS, Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
[co-authors: Rybicka Małgorzata,
Ralska-Jasiewiczowa Magdalena]
Archaeology and Palynology – Archaeological Perspective
Casus of the Lake Gościąż. Archaeologia Polona 44, 279–294.
[co-author: Czopek Sylwester]
Pierwsze szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe na
odcinku autostrady A4 w obrębie województwa podkarpackie-
go. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeo-
logicznego 27, 253–265.
(rev.) Krystyna Harmata, Jan Machnik, Leszek Starkel (ed.), En-
vironment and Man at the Carpathian Foreland in the Upper
Dniestr Catchment from Neolithic to Early Mediaeval Period,
Kraków (Prace Komisji Prehistorii Karpat, t. III). Sprawozda-
nia Archeologiczne 58, 615–620.
2007
[co-authors: Rybicka Małgorzata,
Ralska-Jasiewiczowa Magdalena]
Mesolithic and Neolithic human activity and landscape chan-
ge on the area of Gostynin Lake District (central Poland).
In: A. Uglešić (ed.), European Association of Archaeologists, 13th
Annual Meeting, 36–37. Zadar.
Reading the Neolithic site. Intra-site spatial analysis of Funnel
Beaker culture settlements from central Poland. In: A. Uglešić
(ed.), European Association of Archaeologists, 13th Annual Meet-
ing, 78. Zadar.
Carpathian Neolithic and the salt. In: A. Uglešić (ed.), European
Association of Archaeologists, 13th Annual Meeting, 101–102. Zadar.
The Funnel Beaker culture settlements compared with other
Neolithic cultures in the upper and middle part of the Dnister
basin. Selected issues. State of the research. Analecta Archaeo-
logica Ressoviensia 2, 23–56.
Na granicach wielkiego eurazjatyckiego stepu. Europa Środ-
kowo-Wschodnia w IV–III tys. BC./In den Randberreichen
der Eurasischen Grossteppe. Das Ostlmitteleuropa im 4–3
Jt. v. Ch. In: M. Dębiec and M. Wołoszyn (eds), Frühzeit Ost-
mitteleuropas. Das polnisch-ukrainische Grenzgebiet aus archäo-
logischer Perspektive, 81–93. Rzeszów: Mitel.
[co-author: Gębica Piotr]
Podstawy geologii, geomorfologii i gleboznawstwa dla archeolo-
gów. Rzeszów: Mitel.
2008
[co-author: Tkachuk Taras]
Cucuteni-Trypolie and the outside world: connections and inter-
actions. In: N. Vella (ed.), The Fourteen Annual Meeting of the Eu-
ropean Association of Archaeologist, 195. Malta: University of Malta.
North-west of Baden: Funnel Beaker, Globular Amphora and
Corded Ware cultures people in the upper and middle part
of the Dnister Basin. In: N. Vella (ed.), The Fourteenth Annu-
al Meeting of the European Association of Archaeologist, 199.
Malta: University of Malta.
[co-author: Małgorzata Rybicka]
Społeczności neolityczne i środowisko naturalne w rejonie je-
ziora Gościąż (Polska środkowa). In: A. Wacnik and E. Ma-
deyska (eds), Polska północno-wschodnia w holocenie. Człowiek
i jego środowisko. (Holocene of north-east Poland. Man and his
environment), 115–131. Kraków: W. Szafer Institute of Botany,
Polish Academy of Sciences.
[co-authors: Domańska Lucyna, Wąs Marcin,
Winiarska-Kabacińska Małgorzata]
Depozyt krzemieni z grobu protobrązowego. In: A. Kośko and
M. Szmyt (eds), Opatowice – Wzgórze Prokopiaka, vol 2, 201–
205. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
[co-authors: Gancarski Jan, Pasterkiewicz Wojciech]
Osada kultury pucharów lejkowatych w Przybówce, gm. Wo-
jaszówka, stanowisko 1. In: J. Machnik (ed.), Archeologia i śro-
dowisko naturalne Beskidu Niskiego w Karpatach, cz. II: Kurim-
ská Brázda, 347–378. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
[co-author: Czopek Sylwester]
Szerokopłaszczyznowe badania ratownicze prowadzone przez
Fundację Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego w 2006
i 2007 roku w Terliczce i Stobiernej. Materiały i Sprawozda-
nia Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 28, 135–139.
[co-authors: Machnik Jan, Pawliw Dmytro,
Pasterkiewicz Wojciech,
Petehyrycz Wolodymyr]
Archeologiczna prospekcja terenowa nad górnym Dniestrem
w północno-wschodniej części międzyrzecza Siwki i Świcy. Rocz-
nik Polskiej Akademii Umiejętności, rok 2007/2008, 330–335.
(rev.) Jerzy Kopacz, Lubomir Šebela, Kultura unietycka i gru-
pa wieterzowska na Morawach na podstawie materiałów krze-
mieniarskich, Kraków–Brno, Polska Akademia Umiejętności,
Kraków 2006. Sprawozdania Archeologiczne 59, 531–541.
(rev.) Maria Lityńska-Zając, Chwasty w uprawach roślinnych
w pradziejach i wczesnym średniowieczy, Instytut Archeologii
i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Kraków 2005. Sprawozda-
nia Archeologiczne 59, 553–566.
Pogranicze kultury trypolskiej i kultury pucharów lejkowatych.
Stan badań. In: J. Bednarczyk, J. Czebreszuk, P. Makarowicz
and M. Szmyt (eds), Na pograniczu światów. Studia z pradzie-
jów międzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi
Aleksandrowi Kośko w 60. rocznicę urodzin, 395–405. Poznań:
Wydawnictwo Poznańskie.
Late Neolithic settlement and the salt in the Carpathians.
In: T. Kalicki and B.S. Szmoniewski (eds), Man and mountains:
palaeogeographical and archaeological perspectives, 51–63. Kiel-
ce: Uniwersytet Jana Kochanowskiego.
Czy grupy ludności kultury mierzanowickiej migrowały z Ma-
łopolski na Niż? Krzemień czekoladowy w badaniach obrazu
kulturowego wczesnego okresu epoki brązu. In: W. Borkow-
ski, J. Libera, B. Sałacińska and S. Sałaciński (eds), Krzemień
czekoladowy w pradziejach, 303–329. Warszawa–Lublin: Pań-
stwowe Muzeum Archeologiczne; Instytut Archeologii UMCS.
Krzemień czekoladowy w  inwentarzach z  neolitu, wczesne-
go i starszego okresu epoki brązu w południowo-wschodniej
Polsce. In: W. Borkowski, J. Libera, B. Sałacińska and S. Sała-
ciński (eds), Krzemień czekoladowy w pradziejach, 317–331.
Warszawa–Lublin: Państwowe Muzeum Archeologiczne; In-
stytut Archeologii UMCS.
The Jurassic flint type G in Central Europe in the Late Neoli-
thic (3100–2300 BC). In: M. Furholt, M. Szmyt and A. Zastaw-
ny (eds), The Baden Complex and the Outside World, 147–154.
Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Impact of Mesolithic man upon environment – examples from
the territory of Gostynin Lake District. Sprawozdania Archeo-
logiczne 60, 9–30.
XIII
[co-author: Dębiec Maciej]
Pierwsze daty 14C dla obiektów kultury malickiej. Rzeszów,
stan. 31. Analecta Archaeologica Ressoviensia 2, 129–144.
2009
[co-authors: Rybicka Małgorzata,
Ralska-Jasiewiczowa Magdalena]
Mesolithic and Neolithic settlements and late hunter-gathe-
rers and early agro-pastoralists activity recorded in annually
laminated sediments from Lake Gościąż. In: F. Nicolis (ed.),
15th Annual Meeting of the European Association of Archaeolo-
gists, 219–220. Garda.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Mesolithic and Neolithic settlements and late hunter-gathe-
rers and early agro-pastoralists activity recorded in annual-
ly laminated sediments from Lake Gościąż (Central Poland).
In: Socio-environmental dynamics over the last 12.000 Years.
The creation of landscape, 32. Kiel: Kiel University.
2010
Kurhany w północnej części Pogórza Strzyżowskiego. In: S. Czo-
pek and S. Kadrow (eds), Mente et rutro. Studia archaeologica
Johanni Machnik viro doctissimo octogesimo vitae anno ab ami-
cisi, collegis et discipulis oblata, 289–298. Rzeszów: Fundacja
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego.
Economic and social changes and climate between 3200 and
2500 BC. Late Neolithic transformations in south-east Poland.
In: W.J.H. Willems, J.G.A. Bazelmans, C.B. Bakker and M. Ver-
rijth (eds), Conference Abstracts Book 16th EAA Annual Meet-
ing of the EAA The Hague, 79–80. Leiden: European Associa-
tion of Archaeologists.
LBK Communication systems. Throward Danube scripts. In: J.G.A.
Bazelmans, C.B. Bakker, W. J.H. Willem and M. Verrijth (eds),
Conference Abstracts Book 16th EAA Annual Meeting of the EAA
The Hague, 160. Leiden: European Association of Archaeologists.
2011
Funnel Beaker culture long barrows as a landscape of the dead with-
in a landscapes of the living. In: E. Mikkelsen (ed.), European As-
sociation of Archaeologists. 17th Annual Meeting, Abstracts, 43. Oslo.
The Messages – Consigners and Addressees. Corded Ware Culture
Barrows in the Cultural Landscape of East Polish Carpathians du-
ring the III and II Millennium BC. In: J. Müller (ed.), Socio-Envi-
ronmental Dynamics Over the Last 12,000 Years: the Creation of
Landscapes II, Terra Nostra, 64. Kiel: Kiel University.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Nowe dane o kulturze ceramiki sznurowej we wschodniej czę-
ści Wysoczyzny Kolskiej. In: H. Kowalewska-Marszałek and
P. Włodarczyk (eds), Kurhany i obrządek pogrzebowy w IV–II
tysiącleciu p.n.e., 451–459. Kraków–Warszawa: Instytut Archeo-
logii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Instytut Archeologii
Uniwersytetu Warszawskiego.
[co-author: Czopek Sylwester]
Archeologia i  Autostrada. Badania Fundacji Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego w latach 2005–2011. In: S. Czopek
(ed.) Autostradą w przeszłość, 5–23. Rzeszów: Mitel.
XIV
[co-author: Czopek Sylwester]
Szerokopłaszczyznowe interdyscyplinarne badania archeolo-
giczne przeprowadzone przez Fundację Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego w strefie autostrady A-4 w woj. podkarpac-
kim w latach 2005–2006. In: S. Kadrow (ed.), Raport 2005–2006,
391–409. Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa.
2012
The Messages – Consigners and Addresses. The Corded Ware
Culture Barrows in the Cultural Landscape of the Eastern Po-
lish Carpathians during III and II Millennium BC and the Mo-
numental Structures between the Carpathians and the Baltic
Sea in the Neolithic and the Early Bronze Age. In: M. Furholt,
M. Hinz and D. Mischka (eds), “As time goes by?” Monumen-
tality, Landscapes and Temporal Perspective, 215–231. Bonn:
Dr. Rudolf Habelt GmbH.
2013
[co-authors: Parczewski Michał, Szczepanek Kazimierz]
Bieszczady Zachodnie w pradziejach i średniowieczu w świe-
tle danych archeologicznych oraz palinologicznych. Materiały
i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 33, 9–42.
[co-authors: Karwowski Maciej, Chmielewski Bogdan,
Kulikowska Dominika]
Białobrzegi, stanowisko 18. Osada z okresu rzymskiego, Rze-
szów: Mitel.
[co-author: Saile Thomas]
Studies on settlement archaeology in the eastern area of distri-
bution of the Bandkeramik. In: J. Turek (ed.), 19th Annual Me-
eting of the European Association of Archaeologists, 196. Pilsen:
University of West Bohemia in Pilsen.
[co-authors: Posselt Martin, Blajer Wojciech,
Dębiec Maciej, Tkachuk Taras, Saile Thomas]
Magnetometer surveys on the early Neolithic sites throughout
the eastern area of Bandkeramik, In: J. Turek (ed.), 19th Annu-
al Meeting of the European Association of Archaeologists, 196.
Pilsen: University of West Bohemia in Pilsen.
Obsidian – economically important or valuable prestigious
gadget. Exchange network within the Linear Pottery complex
and the distribution of obsidian artefacts, In: J. Turek (ed.),
19th Annual Meeting of the European Association of Archae-
ologists, 198. Pilsen: University of West Bohemia in Pilsen.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. podkarpackie. Część I: Kul-
tura malicka i kultura mierzanowicka, Rzeszów: Mitel.
Pojedyncze przedmioty kamienne a strefy aktywności osad-
niczej i gospodarczej w neolicie we wschodniej części Karpat
Polskich. Materiały i  Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego 34, 19–33.
Man and mountains. Settlement and economy of Neolithic
communities in the Eastern part of the Polish Carpathians. In:
S. Kadrow and P. Włodarczak (eds), Environment and Subsist-
ence – Forty Years After Janusz Kruk’s “Settlement Studies ...”,
225–244. Rzeszów–Bonn: Institute of Archaeology Rzeszów
University, Dr. Rudolf Habelt GmbH.
[co-author: Maj Zbigniew]
New Neolithic and Early Bronze Age Finds from the Bieszczady
Mountains (Wetlina River Valley and its surroundings). Acta
Archaeologica Carpathica 49, 199–206.
[co-authors: Zlatogors’kij Oleksandr, Bardec’kij Andriej,
Dębiec Maciej, Pozìhovs’kij Oleksandr,
Posselt Martin, Saile Thomas]
Doslìdžennâ mìsceznahodženʹ kulʹturilìnìjno-strìčkovoї keramìki
na teritorìї Volinsʹkoї ì Rìvnensʹkoї oblastej. Arheologìčnì
doslìdžennâ v Ukraїnì 2012, 127–129.
2014
Settlement, Economy and Climate between 3200 and 2500
BC: Late Neolithic Transformations in South-Eastern Poland.
In: T.L. Kienlin, P. Valde-Nowak, M. Korczyńska, K. Cappen-
berg and J. Ociepka (eds), Settlement, communication and
exchange around the Western Carpathians, 143–158. Oxford:
Archaeopress.
Interpreting the Funnel Beaker culture village in Central Po-
land: intra-site organization and the community. In: A. Dia-
chenko, F. Menotti, S. Ryzhov, K. Bunyatyan and S. Kadrow
(eds), The Cucuteni-Trypillia cultural complex and its neighbours,
235–249. Lviv: Institute of Archaeology of the National Acade-
my of Science of Ukraine, Institute of Archaeology of the Uni-
versity of Rzeszów.
[co-author: Maj Zbigniew]
Najstarsze ślady aktywności człowieka w  polskich Bieszcza-
dach Wysokich (Dolina Wetliny i  jej otoczenie). Bieszczady
Odnalezione 2, 9–16.
Z południa na północ, z północy na południe. Próba odtwo-
rzenia biegu naturalnych, transkarpackich szlaków komunika-
cyjnych wczesnego neolitu na podstawie znalezisk obsydiano-
wych. Bieszczady Odnalezione 2, 43–54.
[co-author: Czubak Marek]
Neolit i wczesna epoka brązu. In: M. Karwowski and D. Kuli-
kowska (eds), Rozbórz, stan. 27. Osada wielokulturowa, 19–26.
Rzeszów: Mitel.
[co-authors: Saile Thomas, Dębiec Maciej,
Posselt Martin]
Settlement-sites and the community of Linearbandkeramik
on the loess Carpathian foreland in SE Poland. In: D. Mazlum
(ed.), 20th Annual Meeting of the European Association of Ar-
chaeologists, 93. Istanbul: Archaeology & Art Publications Tur.
San. ve Tic. Ltd Şti.
[co-authors: Nowak Marek, Astaloş Ciprian]
People and the mountains – entering into the new landscapes.
In: D. Mazlum (ed.), 20th Annual Meeting of the European As-
sociation of Archaeologists, 367. Istanbul: Archaeology & Art
Publications Tur. San. ve Tic. Ltd Şti.
“Where eagle dare”. Late Neolithic herders in the Bieszczady
Mountains (SE Poland). In: Mazlum D. (ed.), 20th Annual Meet-
ing of the European Association of Archaeologists, 369. Istan-
bul: Archaeology & Art Publications Tur. San. ve Tic. Ltd Şti.
[co-authors: Dębiec Maciej, Becker Valeska,
Makowicz-Poliszot Danuta, Saile Thomas,
Sebők Katalin, Posselt Martin,
Szczepanek Anita]
Zwięczyca 3. Eine bandkeramische Siedlung am Wisłok, Rze-
szów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
[co-author: Czopek Sylwester]
Uwagi o krzemieniarstwie tarnobrzeskiej kultury łużyckiej ze
szczególnym uwzględnieniem materiałów osadowych. Mate-
riały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
35, 127–152.
Nowe znaleziska z neolitu i początków epoki brązu z polskich
Bieszczadów Wysokich – rejon Wetlina-Moczarne. Wiadomo-
ści Archeologiczne 65, 212–217.
[co-authors: Czopek Sylwester, Niemasik Dariusz,
Pasterkiewicz Wojciech]
Rzeszów, stan. 117 – osada wielokulturowa, Rzeszów: Oficyna
Wydawnicza Zimowit.
[co-authors: Dębiec Maciej, Kiosak Dmytro,
Posselt Martin, Saile Thomas,
Tkachuk Taras, Țerna Stanislav]
Geomagnetic Prospection on Tripilian Sites in Central Ukraine.
In: G. Dumitroaia, C. Preoteasa and C-D. Nicola (eds), Cucuteni
Culture within the European Neo-Eneolithic Context, 72–73.
Piatra-Neamț: Editura „Constantin Matasă”.
[co-author: Tkachuk Taras]
Chipped Stone Assemblage of Early Trypolie Culture from
Kozyna-Solovtche Settlement Site (Tismenitsa District, West-
ern Ukraine). In: G. Dumitroaia, C. Preoteasa and C-D. Nico-
la (eds), Cucuteni Culture within the European Neo-Eneolithic
Context, 130–133. Piatra-Neamț: Editura „Constantin Matasă”.
[co-authors: Saile Thomas, Dębiec Maciej]
Late Trypolye (C2) Chipped Assemblage from Western Ukraine.
Technological Aspects of Large Blade Production. In: G. Dum-
itroaia, C. Preoteasa and C-D. Nicola (eds), Cucuteni Culture
within the European Neo-Eneolithic Context, 139–142. Piatra-
-Neamț: Editura „Constantin Matasă”.
[co-author: Czopek Sylwester]
Autostrady i co dalej? Raport 2014, 423–434.
[co-author: Dębiec Maciej]
Salt water springs and the exploitation of the Eastern Polish
Carpathians in the Late Neolithic Period. In: K. Czarniak, J. Ko-
lenda and M. Markiewicz (eds), Szkice neolityczne, 285–300.
Wrocław: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Pol-
skiej Akademii Nauk.
2015
Man and the mountain landscapes: Recent research in the
Bieszczady Mountains (eastern part of the Polish Carpathians.
In: J.N. Menke (ed.), International Open Worshop. Socio-Envi-
ronmental Dynamics over the Last 12,000 Years: The Creation
of Landscapes IV. 100–101. Kiel: Kiel University.
Siliceous raw material from Bieszczady Mountains. Sources
and use. Archaeologia Polona 54, 7–16.
XV
[co-authors: Maj Zbigniew, Bajda Łukasz]
First sites of Corded Ware culture from high part of the Biesz-
czady Mountains (south east Poland). Materiały i Sprawozdania
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 36, 19–24.
[co-author: Cygan Ewa]
Cattle in the mortuary practices of the Late Neolithic communi-
ties in north-central Europe. The Globular Amphorae Culture.
In: Death and Animals from Prehistory to Middle Age. Interna-
tional Symposium on Funerary Anthropology “Homines, Fune-
ra, Astra”. Fifth edition. Book of Abstarcts, 38–39. Alba Iulia.
[co-authors: Dębiec Maciej, Dębiec Monika]
Cieszacin Wielki, stan. 41, Pawłosiów, stan. 55, Jankowice, stan. 9.
Kompleks osad z epoki neolitu i wczesnej epoki brązu. Rzeszów:
Oficyna Wydawnicza Zimowit.
[co-author: Wójcik Andrzej]
Neolityczna antropomorficzna figurka kamienna z Tupadły,
stan. 1, pow. inowrocławski. Wiadomości Archeologiczne 66,
313–318.
The Funnel Beaker culture: Long barrows as the landscape of
the dead within the landscapes of the living. In: M. Furholt, M.
Hinz, D. Mischka, G. Noble and D. Olausson (eds), Landsca-
pes, Histories and Societies in the Northern European Neolithic,
154–169. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.
2016
W związku z okolicznością szczególną, o karpackich surowcach
krzemionkowych uwag kilka. In: B. Chudzińska, M. Wojenka
and M. Wołoszyn (eds), Od Bachórza do Światowida ze Zbru-
cza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu źródłoznawczym.
Księga jubileuszowa Profesora Michała Parczewskiego, 739–745.
Kraków–Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Z archeologii gór. Polskie Bieszczady Wysokie w neolicie i epo-
ce brązu. Wybrane zagadnienia. In: A. Andrzejewski (ed.), Ar-
chaeologia at Pomerania, 99–106. Łódź: Uniwersytet Łódzki.
Economic and Social Changes and Climate between 3200 and
2500 BC. Late Neolithic Transformations in Southeastern Po-
land. In: P.F. Biehl and O.P. Nieuwenhuyse (eds), Cliamte and
Cultural Change in Prehistoric Europe and the Near East, 237–
256. New York: State University of New York Press.
[co-authors: Richter Thomas, Saile Thomas]
Zu den Pfeilspitzen von Altheim. In: T. Kerig, K. Nowak and
G. Roth (eds), Alles was zählt... Festschrift für Andreas Zimmer-
mann, 209–221. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.
Osadowe materiały wykonane technikami krzemieniarskimi ze
stanowiska 27 w Mirocinie. In: M. Mazurek and A. Sznajdrowska
(eds), Stanowiska 24, 25 i 27 w Mirocinie, gm. Przeworsk. Część 1:
Osadnictwo późnopolgarskie i kultury pucharów lejkowatych, 21–
23. Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Nowe znaleziska z neolitu i wczesnej epoki brązu z polskich
Bieszczadów Wysokich. Materiały i  Sprawozdania Rzeszow-
skiego Ośrodka Archeologicznego 3, 293–298.
Krzemienie narzutowe w  społecznościach młodszej epoki
kamienia i wczesnego okresu epoki brązu wschodniej części
Karpat polskich i Podkarpacia, In: S. Sałaciński, B. Sałacińska
XVI
and W. Borkowski (eds), Krzemień narzutowy w pradziejach,
193–212. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne
w Warszawie.
Menilite hornstone sources and processing site at Cisna, Le-
sko district (High Bieszczady Mts.). Acta Archaeologica Car-
pathica 51, 277–284.
[co-author: Trąbska Joanna]
Lithic raw material from eastern part of Polish Carpathians.
Results of preliminary research. In: 22nd Annual Meeting of the
EAA. Book of Abstracts, 470–471. Vilnius.
[co-author: Maj Zbigniew]
Odkrywanie Bieszczadów Wysokich. Pierwsi pasterze. Biesz-
czady Odnalezione 4, 9–19.
[co-authors: Parczewski Michał, Szczepanek Kazimierz]
Bieszczady Zachodnie w pradziejach i średniowieczu w świetle
danych archeologicznych oraz palinologicznych. In: J. Wolski
(ed.), Bojkowszczyzna zachodnia – wczoraj, dziś i jutro, t. 1,
329–374. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Za-
gospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego, Polska Aka-
demia Nauk.
The beginnings of mobile husbandry in the Mountain Peri-
phery of Southeastern Poland. In: M. Furholt, R. Grossmann
and M. Szmyt (eds), Transitional Landscapes? The 3rd Millen-
nium BC in Europe, 209–227. Kiel: Kiel University.
[co-author: Tkachuk Taras]
Chipped stone assemblages of Early Trypolie culture object
from Kozyna settlement site (Western Ukraine). In: C. Preo-
teasa and C-D. Nicola (eds), Cucuteni culture within the Euro-
pean Neo-Eneolithic context, 355–375. Piatra-Neamț: Editura
„Constantin Matasă”.
[co-authors: Saile Thomas, Dębiec Maciej]
Late Tripolye (C2) chipped assemblage from Western Ukraine.
Technological aspects of large blade production. In: C. Preo-
teasa and C-D. Nicola (eds), Cucuteni culture within the Euro-
pean Neo-Eneolithic context, 819–833. Piatra-Neamț: Editura
„Constantin Matasă”.
Flint materials of the Trypillia Culture. In: M. Szmyt (ed.), Biały
Potok. Materials from Józef Kostrzewski’s Podolia Excavations,
251–330. Poznań: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Menilite hornstone sources and processing site at Cisna, po-
wiat Lesko (High Bieszczady Mts.). Acta Archaeologica Car-
pathica 51, 277–284.
Materiały neolityczne i z epoki brązu z Bieszczadów Wysokich.
Odkrycia 2016 rok. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego 38, 237–248.
Where are the Children? Late Neolithic Barrows in the Land-
scapes of the Polish Carpathians. In: M. Gligor, R. Kogălniceanu
and A.D. Soficaru (eds), International Symposium on Funerary
Anthropology “Homines, Funera, Astra”. Death and Children
from Prehistory to Middle Ages 15–18 October 2017, 22–23.
Alba Iulia: University Alba Iulia.
The beginnings of mobile husbandry in the mountain periphe-
ry. In: A. Bobiec, P. Czarnota and A. Ćwik (eds), Wooded rural
landscapes in Central and Eastern Europe. Biodiversity, cultural
legacy and conservation. Rzeszów – Bükk National Park, 20–25
September 2017. Book of abstracts, 49. University of Rzeszów,
Rzeszów–Boguchwała, AMELIA Aneta Siewiorek.
Late Neolithic (3500–2200 BC) human activity in south-eastern
Poland. Transformations of settlement patterns, economy, de-
mography and social organization. In: J. Schüle, J.N. Menke,
D. Baumgarten and E. Kücükkaraca (eds), International Open
Workshop Socio-Environmental Dynamics over the Last 12,000
Years: The Creation of Landscapes V, March 20­24, 2017 / Kiel
University, Book of Abstracts, 91. Kiel: Kiel University.
[co-authors: Kopacz Jerzy, Přichystal Antonin]
Krzemień jurajski odmiany G. Czterdzieści lat później. In: Krze-
mień jurajski w pradziejach, 28–30 września 2017, Book of Abs-
tracts. Kraków.
Siliceous Raw Materials from the Eastern Part of the Polish Car-
pathians and Their Use in Stone and Bronze Ages. In: D.H. Werra
and M. Woźny (eds), Between History and Archaeology. Papers
in honour of Jacek Lech, 69–77. Oxford: Archaeopress.
Co mówią kamienie? Neolityczne i wczesnobrązowe pojedyncze
przedmioty ze skał krzemionkowych z polskich Bieszczadów
Wysokich. In: A. Andrzejewska (ed.), Nie tylko krzemienie –
Not only flints, 293–300. Łódź: Instytut Archeologii Uniwer-
sytetu Łódzkiego.
Materiały krzemieniarskie odkryte w trakcie badań powierzch-
niowych realizowanych w promieniu 10 km od stanowiska 7
w Skołoszowie, pow. jarosławski, woj. podkarpackie. In: M. Ry-
bicka (ed.), Wielokulturowe stanowisko w Skołoszowie, stanowi-
sko 7, pow. jarosławski, w kontekście osadnictwa z neolitu i wcze-
snej epoki brązu we wschodniej części Podgórza Rzeszowskiego,
35–58. Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Analiza zabytków krzemiennych z grobów kultury ceramiki
sznurowej i domniemanych grobów kultury mierzanowickiej
w Szczytnej, pow. Jarosław. In: P. Jarosz and J. Machnik (eds),
Nekropolie ludności kultury ceramiki sznurowej z III tysiąclecia
przed Chr. w Szczytnej na Wysoczyźnie Kańczuckiej, 137–158.
Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Nowe odkrycia w polskich Bieszczadach wysokich. Stan i po-
trzeby badań. In: J. Gancarski (ed.), Stan i  potrzeby badań
archeologicznych w  Karpatach, 151–172. Krosno: Muzeum
Podkarpackie w Krośnie.
[co-authors: Libera Jerzy, Kotowicz Piotr]
Nieznane wschodniokarpackie znaleziska siekier i  toporów
w zbiorach prywatnych oraz kolekcji Muzeum Historycznego
w Sanoku. In: J. Gancarski (ed.), Stan i potrzeby badań archeo-
logicznych w Karpatach, 221–248. Krosno: Muzeum Podkar-
packie w Krośnie.
Surowce krzemionkowe ze wschodniej części polskich Karpat.
Rezultaty ostatnich badań. In: J. Gancarski (ed.), Stan i potrzeby
badań archeologicznych w Karpatach, 249–272. Krosno: Mu-
zeum Podkarpackie w Krośnie.
2018
Centrum i peryferia osadnictwa w neolicie i wczesnej epoce brą-
zu na wschodnim Podkarpaciu i we wschodniej części polskich
Karpat. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Neolithic and Bronze Age Finds from the High Bieszczady Mo-
untains and its surroundings. Roczniki Bieszczadzkie 26, 185–203.
Surowce krzemionkowe wschodniej części polskich Karpat
i ich wykorzystywanie w epokach kamienia i brązu w Polsce
południowo-wschodniej. Rezultaty ostatnich badań. In: M. Ku-
raś (ed.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej 2, 34–49. Stalowa
Wola: Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
[co-editors: Nowak Marek, Astaloş Ciprian]
People and the Mountains. Current Approaches to the Archaeolo-
gy of Mountainous Landscapes. Oxford: Archaeopress.
[co-authors: Nowak Marek, Astaloş Ciprian]
Introduction. In: A. Pelisiak, M. Nowak and C. Astaloş (eds),
People and the Mountains. Current Approaches to the Archae-
ology of Mountainous Landscapes, 1–7. Oxford: Archaeopress.
Recent discoveries in the High Bieszczady Mts. In: A. Pelisiak,
M. Nowak and C. Astaloş (eds), People and the Mountains. Cur-
rent Approaches to the Archaeology of Mountainous Landscapes,
101–116. Oxford: Archaeopress.
Mountains periphery of human activity in the Late Neolithic.
The case of High Bieszczady Mts. Prace i Materiały Muzeum
Archeologicznego i  Etnograficznego w  Łodzi, Seria Archeolo-
giczna 47, 327–344.
New Insight into Siliceous Marls from the Carpathians. Iden-
tification and interpretation. In: 24th Annual Meeting of Euro-
pean Association of Archaeologists. Book of Abstracts. Barcelona
5–8 September 2018, 732. Barcelona: Universitat de Barcelona.
[co-author: Maj Zbigniew]
Neolithic and Bronze Age finds from the High Bieszczady Moun-
tains and its surroundings. Roczniki Bieszczadzkie 26, 185–203.
[co-editors: Preoteasa Constantin, Cârciumaru Marin,
Nicola Ciprian-Dorin]
Raw Materials and Lithic Artefacts from Prehistory to middle
Ages in Europe. Piatra-Neamț: Editura „Constantin Matasă”.
Lithic raw materials from the eastern part of Polish Carpathians.
In: C. Preoteasa, M. Cârciumaru, A. Pelisiak and C-D. Nico-
la (eds), Raw Materials and Lithic Artefacts from Prehistory to
middle Ages in Europe, 36. Piatra-Neamț: Editura „Constan-
tin Matasă”.
[co-author: Saile Thomas]
A contribution to the lithic artefacts of Later Neolithic site of
Altheim (Bavaria). In: C. Preoteasa, M. Cârciumaru, A. Peli-
siak and C-D. Nicola (eds), Raw Materials and Lithic Artefacts
from Prehistory to middle Ages in Europe, 58–59. Piatra-Neamț:
Editura „Constantin Matasă”.
Examining Raw Material of Stone Tools. Siliceous Marl from
the Eastern Part of the Polish Carpathians Re-interpreted. Ar-
chaeologia Polona 56, 187–197.
2019
Materiały wykonane technikami krzemieniarskimi kultury ce-
ramiki sznurowej z Mirocina, stanowiska 24 i 27, pow. Prze-
XVII
worsk. In: P. Jarosz, J. Machnik and A. Szczepanek (eds), Ne-
kropolie ludności kultury ceramiki sznurowej z  III tysiąclecia
przed Chr. w Mirocinie na Wysoczyźnie Kańczuckiej, 159–181.
Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Mobilność i konflikty w neolicie i wczesnej epoce brązu – wie-
loznaczność źródeł archeologicznych. Wybrane przykłady.
In: M. Szmyt, P. Chachlikowski, J. Czebreszuk, M. Ignaczak
and P. Makarowicz (eds), VIR BIMARIS. Od kujawskiego ma-
tecznika do stepów nadczarnomorskich. Studia z dziejów mię-
dzymorza bałtycko-pontyjskiego ofiarowane Profesorowi Alek-
sandrowi Kośko, 405–414. Poznań: Uniwersytet im. Adama
Mickiewicza w Poznaniu.
[co-author: Rybicka Małgorzata]
Dating of the Mierzanowice culture settlement in Jarosław, site
158, Podkarpackie province, based on the results of radiocar-
bon analyses. Analecta Archaeologica Ressoviensia 14, 69–79.
2020
[co-authors: Libera Jerzy, Kotowicz Piotr]
Nieznane wschodniokarpackie znaleziska siekier i  toporów
w zbiorach prywatnych oraz kolekcji Muzeum Historycznego
XVIII
w Sanoku. In: J. Gancarski (ed.), Stan i potrzeby badań archeo-
logicznych w Karpatach, 221–248. Krosno: Muzeum Podkar-
packie w Krośnie.
Surowce krzemionkowe ze wschodniej części polskich Karpat.
Rezultaty ostatnich badań. In: J. Gancarski (ed.), Stan i potrze-
by badań archeologicznych w  Karpatach, 249–272. Krosno:
Muzeum Podkarpackie w Krośnie.
[co-author: Gancarski Jan]
Dwa kamienne zabytki z powiatu krośnieńskiego. In: J. Gancar-
ski (ed.), Stan i potrzeby badań archeologicznych w Karpatach,
349–364. Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie.
Mountain Transhumance in the Late Neolithic and the Bronze
Age. The Case of the High Bieszczady Mountains (Polish Carpa-
thians), Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
XIX
XX
 Retrospekcja o Andrzeju, Kolegach
i o początkach naszej drogi
Jerzy Kopacz

Abstract: Retrospection on Andrzej, the Colleagues, and the beginning of our ways – The paper presents recollections of meetings
of young researchers of the Neolithic and the Early Bronze Age, commonly referred as “Seminars of Professor Jan Machnik”, held
in Igołomia near Cracow from the early 1980s through the first decade of this century. The general principle of these meetings was the
equality of the participants’ regardless of scientific degree, title, or institutional position. For many of them the seminars presented
excellent opportunities for professional development thus opening the way to scientific careers. Among the earliest participants
was Andrzej Pelisiak, at that time a young employee of the Archaeological-Ethnographical Museum in Łódź. He is remembered for
his interesting presentations on the Neolithic discoveries from Central Poland, and for his conciliatory attitude during our “heated”
discussions. It was then that the author of these words first met Andrzej, established research cooperation with him, and developed
a friendly relationship. The number of participants in the Igołomia meetings came to increase considerably. Today we can say
that the “Seminars of Professor Machnik” should be credited for their significant and enduring contributions to the developments
of Neolithic research in Poland.
Słowa klucze: Igołomia, Krztynia, neolit, seminaria prof. Machnika, wczesna epoka brązu
Keywords: Igołomia, Krztynia, Neolithic, seminars of Prof. Machnik, Early Bronze Age

Jubileusz Profesora Andrzeja Pelisiaka, wybitnego
znawcy neolitu Europy środkowo-wschodniej, jest do-
brą okazją do przypomnienia czasów, które ukierunko-
wały drogę rozwoju naukowego zarówno Jubilata, jak
i całego pokolenia badaczy tej epoki – dziś u szczytu
(a może u schyłku) swojej kariery zawodowej. Mam
nadzieję, że czytelnicy, a już z całą pewnością Profe-
sor Pelisiak, wybaczą mi, że na początku moich wspo-
mnień przywołam nie postać Jubilata, lecz Profesora
Jana Machnika, prawdziwego spiritus movens tak wielu
polskich archeologów.
Historię rozpocznę od wczesnych lat osiemdziesią-
tych ubiegłego wieku. Wówczas to Profesor Machnik
wpadł na pomysł, aby zintegrować młodych badaczy
neolitu, rozproszonych po całej Polsce i zajętych wła-
snymi sprawami. Miejscem tej integracji miała być Pra-
cownia Archeologiczna Zakładu Archeologii Małopolski
IHKM PAN (dzisiaj IAE PAN) w Igołomi. Ulokowa-
na w pobliżu Krakowa, w klasycystycznym pałacyku
z przełomu XVIII i XIX wieku, oferowała doskonałe
warunki do pracy naukowej, spotkań konferencyjnych
oraz wypoczynku. A to właśnie było nam bardzo po-
trzebne w tych ciężkich czasach.
Spotkania młodych archeologów, które w naszych
wspomnieniach zapisały się jako seminaria Profeso-
ra Machnika, odbywały się przeważnie zimą. Miało
to szczególny urok, bo i zimy były wówczas inne niż
dzisiaj, i drogi do Igołomi nie takie łatwe, bo przecież
niewielu z nas jeździło wówczas własnym autem. Se-
sje trwały na ogół trzy dni, przyjezdni kwaterowali się
w pałacowych pokojach. Nie trzeba dodawać, że obra-
dy, a później dyskusje, toczyły się do późnych godzin
nocnych, przybierając coraz to mniej oficjalną formę.
Niniejsze uwagi nie są historią seminariów Pro-
fesora Machnika (być może ktoś kiedyś taką historię
napisze), lecz raczej próbą oddania atmosfery tamtych
czasów. Przez seminaria przewinęło się kilkudziesięciu
młodych wówczas archeologów z różnych stron Polski.
Większość z nich pozostała przy archeologii, osiągając
w niej niemałe sukcesy. Inni odnaleźli się później w in-
nych zawodach, pozostawiając jednak ślad w  naszej
dyscyplinie. Niektórym nie starczyło czasu na pełną

1
Fot. 1. Dawna zima w Igołomi. W latach 80. XX wieku spotkania seminaryjne odbywały się w sali na parterze na lewo od pałacowego
portyku (foto K. Tunia)
Photo 1. The old-time winter at Igołomia. In 1980s the seminars were held in the room on the ground floor to the left of the chateau
portico (photo K. Tunia)

realizację swoich zamierzeń. Wymienię tych, którzy
najbardziej zapisali się w mojej pamięci.
Grupie warszawskiej przewodził Janusz Budziszew-
ski. Budził respekt swoją strzyżoną brodą, bujną czu-
pryną i lekko ironicznym tonem wypowiedzi. Głównym
„harcownikiem” grupy, rozgrzewającym atmosferę spo-
tkań, był Witek Migal. Pomagali mu w tym jak mogli
Wojtek Borkowski, Sławek Sałaciński i Marek Zalewski.
Przyjeżdżała także spokojna Ania Kowalewska-Marsza-
łek, bardzo niezależny Tomek (Jerzy Tomasz) Bąbel, a od
czasu do czasu także Jacek Lech, który wówczas przy
różnych okazjach bardzo często odwiedzał Igołomię.
Zwyczajowymi gośćmi z Poznania byli: Marzena Szmyt,
Janusz Czebreszuk, Przemek Makarowicz i Aleksander
Kośko. Jak zwykle imponowali nam swoją poznańską
erudycją, mądrym językiem i naukowym podejściem
do każdej sprawy. Na czele grupy lubelskiej stał Jurek
Libera. Uczyliśmy się od niego rzetelnej i  dogłębnej
analizy materiałów krzemieniarskich. Towarzyszyły
mu zawsze pogodna Basia Bargieł, Ania Zakościelna
i Halina Wróbel, dzisiaj Taras. Archeologię wrocławską
reprezentowali Jarek Bronowicki i Piotr Cholewa. Stale
obecni byli młodzi przedstawiciele ośrodka łódzkiego –
Małgosia Rybicka, Piotr Papiernik, Mirek Jerzmanowski
oraz dzisiejszy Jubilat Andrzej Pelisiak, wówczas pra-
cownik Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego
w Łodzi. Prezentowali oni specyfikę pradziejów Polski
środkowej, dla wielu z nas mało wówczas znaną. Cie-
kawych, a nawet sensacyjnych informacji o kolejnych
odkryciach w rejonie Sandomierza oczekiwaliśmy za-
wsze od Jolanty i Józefa Ściborów, którzy ani razu nie
sprawili w tym względzie zawodu. Archeologię Polski
południowo-wschodniej najmocniej reprezentowali
Andrzej Bronicki i Sławek Kadrow. Pierwszy z nich był
uosobieniem spokoju, a drugi żywiołowości, co w każ-
dym przypadku przekładało się na ich dużą „siłę prze-
bicia”. Udział archeologów krakowskich, czyli w pew-
nym sensie gospodarzy spotkań, ograniczał się niemal

2
Fot. 2. Kopia amfory kultury ceramiki sznurowej wykonana z oka-
zji Jubileuszowego XXV Seminarium w Igołomi w dniu 11 lutego
2009 roku (foto K. Tunia)
Photo 2. Copy of the amphora of the Corded Ware culture made
on the occasion of the Jubilee XXV Seminar in Igołomia, held
on February 11th 2009
wyłącznie do ówczesnych pracowników Zakładu Ar-
cheologii Małopolski IHKM PAN w Krakowie. Stałymi
uczestnikami spotkań byli Paweł Valde-Nowak i piszący
te słowa, często w towarzystwie swoich kolegów z pra-
cy – Basi Baczyńskiej i Krzysztofa Tuni.
Igołomia widziała również mniej regularnych gości,
niejednokrotnie bardzo znaczących. Swoją obecnością
zaszczycił nas między innymi Profesor Włodzimierz
Wojciechowski, wybitny badacz neolitu. Bardzo dla
mnie ważne były również kilkakrotne wizyty zoologa
Andrzeja Skalskiego, doświadczonego badacza jaskiń
jurajskich, który w początkach mojej kariery, jeszcze
w Muzeum w Częstochowie, wprowadzał mnie w la-
birynty pracy naukowej.
Seminaria w Igołomi rządziły się specyficznymi pra-
wami. Formalnie były to cykliczne konferencje nauko-
we poświęcone problematyce neolitu (głównie, choć
nie wyłącznie młodszego) i  początkom epoki brązu
w naszej części Europy. Miały swojego gospodarza (był
nim oczywiście Profesor Machnik), określony porzą-
dek dzienny (bardzo płynny, na bieżąco modyfikowa-
ny) oraz przewodniczących sesji. Tymi ostatnimi były
na ogół wyróżniające się osobowości naszego grona, na
przykład Janusz Budziszewski, Aleksander Kośko czy
Paweł Valde-Nowak. Ich rola była niełatwa, bo w mia-
rę upływu czasu coraz trudniej było kontrolować prze-
Fot. 3. Janusz Budziszewski studiuje jubileuszową amforę (foto
K. Tunia)
Photo 3. Janusz Budziszewski is studying the Jubilee amphora
(photo by K. Tunia)
bieg wystąpień, a szczególnie dyskusji, którą zazwyczaj
kontynuowano również podczas obiadu w pobliskiej
restauracji. Znamienne jest to, że wśród uczestników
panowała powszechna równość, bez względu na wiek,
stopień naukowy czy stanowisko. Nawet Profesor Mach-
nik nie był w tym względzie uprzywilejowany i niejed-
nokrotnie sam musiał walczyć o swoje prawo do gło-
su. Nie oszczędzała go również krytyka dyskutantów,
niekiedy bardzo ostra.
Jak powiedziałem na wstępie, stałymi elementami
spotkań były występy „harcowników”. Sprawiali oni
niemało kłopotów przewodniczącym sesji, lecz jed-
nocześnie tworzyli niepowtarzalną atmosferę. Mam
nadzieję, że kolega Witek Migal nie będzie miał mi za
złe, że przyznam mu w tej roli pozycję nr 1. Zawsze
będę pamiętał jego referaty przerywane pytaniami do
audytorium: „czy wyraziłem się jasno?”, „czy chcecie,
abym to powtórzył lub może narysował?” itp. Takiej za-
czepki nie wytrzymywali co bardziej krewcy słuchacze,
a w pierwszej kolejności – muszę to przyznać – ja sam
(chociaż byłem w tym gronie jednym z najstarszych).
Potem do akcji wkraczali inni, a dyskusja przeradzała
się w swoisty mecz Warszawa versus reszta Polski. Gdy
jednak atmosfera stawała się nazbyt gorąca, sytuację
ratowali spontaniczni „moderatorzy”, między innymi
Andrzej Pelisiak.
3
Fot. 4. Profesor Jan Machnik w towarzystwie Anny Kowalewskiej-Marszałek i Andrzeja Pelisiaka podczas Jubileuszowego Seminarium
w 2009 roku (foto K. Tunia)
Photo 4. Professor Jan Machnik with Anna Kowalewska-Marszałek and Andrzej Pelisiak during the Jubilee Seminar in 2009 (photo by
K. Tunia)

W tym miejscu chciałbym wrócić do szczególnej
roli, jaką w czasie seminariów igołomskich odgrywał
dzisiejszy Jubilat. O ile dobrze pamiętam, jego pierwsze
wystąpienie dotyczyło materiałów z początków epoki
brązu z Bonowic koło Szczekocin. Wówczas to po raz
pierwszy usłyszałem o rzece Krztyni i o specyficznych
krzemieniach tam znajdywanych, których nie określa-
no jeszcze jako „odmiana G”. Wypowiedzi Andrzeja
były stonowane, lecz bardzo sugestywne. Nikogo nie
przekonywał na siłę do swoich racji, nigdy się też się
nie obrażał. Za to bardzo uważnie słuchał wypowiedzi
innych. Nie ma się więc co dziwić, że w trakcie naszych
gorących dyskusji w naturalny sposób tonował atmo-
sferę. To między innymi dzięki niemu nasze grono po-
zostawało zawsze spójne i koleżeńskie.
Wracając do Bonowic i  rzeki Krztyni muszę po-
wiedzieć, że odkrycia zaprezentowane przez Andrze-
ja były dla mnie szczególnie interesujące. Niewiele lat
wcześniej obroniłem pracę doktorską, której tematem
były materiały krzemieniarskie z osady kultury mie-
rzanowickiej w  Iwanowicach. Rozglądałem się więc
pilnie za analogiami, które potwierdzałyby specyfikę
krzemieniarstwa nazwanego później „schyłkowym”.
I właśnie Andrzej wyłożył je na stół. W konsekwen-
cji w drugiej połowie lat osiemdziesiątych dokonano
kolejnego kroku w badaniach nad tym zagadnieniem,
do czego walnie przyczynił się również inny uczestnik
naszych spotkań – Paweł Valde-Nowak.
Któregoś dnia, po jednej z burzliwych sesji, Andrzej
zaproponował mi podjęcie badań stanowisk krzemie-
niarskich nad Krztynią. Z radością przystałem na Jego
propozycję, która oznaczała dla mnie powrót na Jurę,
gdzie się wychowałem i  gdzie rozpoczynałem swoją
karierę zawodową. O naszych tamtejszych odkryciach
piszę w innym miejscu niniejszej książki. Teraz chciał-
bym tylko powiedzieć, że właśnie dzięki badaniom nad
Krztynią staliśmy się dojrzałymi i w znacznym stopniu
samodzielnymi archeologami, gotowymi do podjęcia

4
Fot. 5. Dyskusja w rozszerzonym gronie nad referatem Jerzego Libery podczas Jubileuszowego Seminarium w 2009 roku (foto K. Tunia)
Photo 5. Discussion in a broad audience on the presentation by Jerzy Libera during the Jubilee Seminar in 2009 (photo by K. Tunia)

trudnych wyzwań. I co ważniejsze, nawiązaliśmy przy-
jacielskie stosunki, które przetrwały do dzisiaj.
Kończąc niniejsze uwagi, chciałbym jeszcze raz pod-
kreślić rolę seminariów Profesora Machnika w rozwoju
polskiej archeologii młodszej epoki kamienia i począt-
ków epoki brązu. Rozpoczęte blisko czterdzieści lat temu,
były kontynuowane w rozszerzonym i bardziej sformali-
zowanym kształcie aż do końca pierwszej dekady nasze-
go wieku. Wzbogaciły je współczesne środki medialne,
zróżnicowana problematyka oraz uczestnictwo kolej-
nych pokoleń archeologów. Właśnie oni przejmują dzi-
siaj czołowe pozycje w naszej dyscyplinie. To naturalna
kolej rzeczy, którą my – „stara gwardia igołomska” z lat
osiemdziesiątych witamy ze zrozumieniem i radością.
Jerzy Kopacz; 31-909 Kraków, Poland; kopaczjp@gmail.com

5
 Andrzej Pelisiak i Fundacja
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
Joanna Berdowska

Abstract: Andrzej Pelisiak and the Foundation for Rzeszów Archaeological Centre – The Rzeszów Archaeological Centre Foundation
(FROA) was established in 2004 in response to the demand for extensive archaeological field research stemming from the rapid
development of road construction in Subcarpathian voivodeship. From the very beginning, FROA was bound by a agreement between
the University of Rzeszów, and the scholars of The Institute of Archaeology, who represented all prehistoric specializations constituted
a solid base for an intensive archaeological excavation programme in 2005–2011. Field archaeology being the core of FROA’s enterprise,
was accompanied by publishing activity for both academic and general readership. The FROA co-organized several conferences,
expositions and other cultural events.
In 2004–2011, the position of President of the Management Board of FROA was held by Professor Andrzej Pelisiak. During that period,
he skilfully combined his administrative function with academic expertise. Considering the massive scale of the field works, this was
vital both for the efficiency of archaeological excavations and the highest academic standards.
Słowa klucze: Andrzej Pelisiak, Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, badania ratownicze
Keywords: Andrzej Pelisiak, Foundation for Rzeszów Archaeological Centre, rescue excavations

Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicz-
nego (FROA) powstała w  2004 roku w  odpowiedzi
na zapotrzebowanie związane z szeroko zakrojonymi
badaniami archeologicznymi wyprzedzającymi in-
tensywną rozbudowę sieci drogowej na Podkarpaciu.
W szczególności dotyczyło to drogi ekspresowej S19
i przyszłej autostrady A4. Projekty tej skali wymagały
wyprzedzających badań archeologicznych na odcinkach
planowanych dróg. Zadanie to powierzono Fundacji.
Od początku swojego istnienia FROA była związa-
na umową współpracy z Uniwersytetem Rzeszowskim.
Utworzony tam w 1999 roku Instytut Archeologii sta-
nowił zaplecze specjalistów z zakresu wszystkich okre-
sów pradziejowych. Po zawiązaniu Fundacji na czele jej
zarządu stanął dr hab. Andrzej Pelisiak, prof. UR (od
roku 2019 profesor belwederski). FROA rozpoczęła te-
renową działalność archeologiczną w 2005 roku od pod-
pisania umowy z Generalną Dyrekcją Dróg Krajowych
i Autostrad, Oddział w Rzeszowie, która precyzowała
zakres badań archeologicznych na terenie wytyczonym
jako przebieg przyszłej drogi ekspresowej S19 obejmu-
jącej odcinek „Rzeszów węzeł wschodni – Rzeszów
węzeł zachodni”. W następnych latach zawarto kolej-
ne umowy, m.in. dotyczące odcinków autostrady A4:
Tarnów–Rzeszów (2008), Rzeszów–Przeworsk (2009)
i Przeworsk–Radymno (2010). Zakres powierzonych za-
dań obejmował prace powierzchniowe, sondażowe, jak
i szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe (fot. 1).
Wskazane w umowach stanowiska archeologiczne
przebadano zgodnie ze standardami właściwymi dla
współczesnej archeologii. Odkryto również nowe sta-
nowiska, które ujawniły się podczas badań powierzch-
niowych i  sondażowych. Tym samym znacząco po-
szerzono zakres eksplorowanych przez archeologów
obszarów. Pozyskany materiał archeologiczny został
drobiazgowo zinwentaryzowany i opisany, jak również
posłużył jako podstawa źródłowa licznych prac ana-
litycznych opublikowanych w kolejnych latach przez
archeologów zatrudnionych w Instytucie Archeologii
Uniwersytetu Rzeszowskiego, a także innych badaczy
związanych z rzeszowskim ośrodkiem archeologicznym.
Wydobyte na światło dzienne artefakty, reprezentujące
w zasadzie wszystkie okresy pradziejowe, wzbogaciły
wiedzę o  działalności człowieka pradziejowego, jak

7
 Fot. 1. Mapa przebiegu autostrady A4 z przebadanymi stanowiskami przez FROA w latach 2005–2011 (aut. D. Bobak)
Photo 1. Map of A4 motorway with archaeological sites excavated by FROA in 2005–2011 (prepared by D. Bobak)
również okresu średniowiecza i epoki nowożytnej na
terenie Podkarpacia.
Zakres i skala prowadzonych wykopalisk archeo-
logicznych wymagały od FROA sprawnej i  efektyw-
nej organizacji pracy (fot. 2, 3). Należy podkreślić, że
Fundacja koordynowała nie tylko prace archeologów,
ale również geodetów i operatorów ciężkiego sprzętu,
używanego przy odhumusowywaniu terenu. W trakcie
badań korzystano z licznych urządzeń specjalistycznych
niezbędnych w  eksploracji stanowisk. Koordynacja
tych działań należała do biura FROA, które prowadziło
także obsługę finansową i dokumentacyjną inwestycji.
FROA nie ograniczała zakresu własnej działalno-
ści do badań terenowych. Istotnym ich uzupełnieniem
była aktywność wydawnicza. Od roku 2006 rozpoczę-
ła wspólnie z  Instytutem Archeologii Uniwersytetu
Rzeszowskiego wydawanie czasopisma poświęconego
archeologii, zatytułowanego Analecta Archaeologica
Ressoviensia (w roku 2019 ukazał się tom 15). Czaso-
pismo zostało docenione przez środowisko naukowe,
znalazło się też na ministerialnej „Liście czasopism na-
8
ukowych”. Od roku 2012 uzyskiwało kolejno: 3 punk-
ty, w roku 2013 – 6 punktów, a w roku 2015 – 8 punk-
tów. Od roku 2018, po otrzymaniu grantu Wsparcie
dla czasopism naukowych, jego punktacja wynosi 20.
Do redakcji czasopisma napływają teksty archeologów
nie tylko z Polski, ale także z zagranicy. Publikowane
artykuły ukazują się w  języku polskim i  w językach
kongresowych.
W roku 2006 ukazał się również pierwszy tom serii
wydawniczej Collectio Archaeologica Ressoviensis. Jest
to seria monografii firmowanych wspólnie przez wy-
dawnictwo FROA oraz Instytut Archeologii Uniwer-
sytetu Rzeszowskiego. Do roku 2019 ukazało się w jej
ramach 38 monografii naukowych. Ścisła współpra-
ca obu instytucji, która została potwierdzona umową
w 2005 roku, owocuje niezmiennie wspólnymi bada-
niami, publikacjami i konferencjami.
Prócz publikacji wydawanych w  kooperacji z  In-
stytutem Archeologii UR FROA wydała samodzielnie
15 monografii w ramach serii Via Archaeologica Resso-
viensia. Prace te dotyczyły stanowisk z terenu budowy
Fot. 2. Wizytacja stanowiska Rozbórz 28 podczas prac archeologicznych, 2010, na zdjęciu: prof. prof. J. Machnik,
A. Pelisiak, P. Gębica, L. Starkel, K. Szczepanek, mgr J. Okoński† (fot. M. Mazurek)
Photo 2. Inspection of the site Rozbórz 28 during rescue excavations, on photo: prof. prof. J. Machnik, A. Pelisiak,
P. Gębica, L. Starkel, K. Szczepanek, mgr J. Okoński† (photo M. Mazurek)

Fot. 3. Wizytacja stanowiska Rozbórz 28 podczas prac archeologicznych, 2010, na zdjęciu: prof. prof. J. Machnik,
M. Rybicka, A. Pelisiak, P. Gębica, L. Starkel, K. Szczepanek, mgr J. Okoński† (fot. M. Mazurek)
Photo 3. Inspection of the site Rozbórz 28 during rescue excavations, on photo: prof. prof. J. Machnik, M. Rybic-
ka, A. Pelisiak, P. Gębica, L. Starkel, K. Szczepanek, mgr J. Okoński† (photo M. Mazurek)

9
autostrady A4. Od 2012 roku FROA posiada własną
księgarnię internetową, która pozwala na szeroki kol-
portaż wydawanych przez fundację publikacji.
Warto nadmienić, że aktywność wydawnicza
FROA dotyczy nie tylko prac naukowych. Opubli-
kowano bowiem wiele książek o charakterze popu-
larnonaukowym, skierowanych do szerokiego krę-
gu odbiorców, by wymienić tylko sztandarową serię
wydawniczą zatytułowaną Wędrówki po archeologicz-
nych śladach dawnych epok i  kultur województwa
podkarpackiego. Fundacja współorganizowała rów-
nież wystawy (fot. 4, 5), którym towarzyszyły nie-
jednokrotnie atrakcyjnie wydane katalogi zabytków.
Jednym z nich jest wydana w roku 2010 publikacja
Autostradą w przeszłość, która oprócz katalogu ar-
tefaktów pozyskanych w trakcie badań terenów pod
budowę przyszłej autostrady A4 zawiera także ob-
szerny komentarz w  postaci rozdziałów omawia-
jących poszczególne epoki autorstwa archeologów
związanych z ośrodkiem rzeszowskim.
Elementem popularyzacji wiedzy archeologicznej
są organizowane wspólnie z  Instytutem Archeologii
UR konkursy dla uczniów szkół średnich oraz absol-
wentów polskich uczelni na kierunku „archeologia”.
Od 2011 roku organizowany jest również ogólnopol-
ski konkurs na najlepszą pracę magisterską z zakresu
archeologii. Corocznie napływają do Rzeszowa prace
z wielu ośrodków uniwersyteckich w kraju.
FROA, której jednym ze statutowych zadań jest
wspieranie działalności archeologicznej, począwszy
od 2005 roku, dofinansowuje konferencje organizo-
wane przez Instytut Archeologii, których sama często
jest współorganizatorem. Wśród owych przedsięwzięć
należy wymienić cykliczną Konferencję Archeologicz-
ną organizowaną od przeszło 30 lat przez Muzeum
Okręgowe w Rzeszowie, a od 2000 roku także przez
Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Od 2013 roku współorganizatorem tej konferencji
jest również FROA.
Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicz-
nego wyspecjalizowała się także w pozyskiwaniu ze-
wnętrznych źródeł finansowania, takich jak granty mi-
nisterialne, granty Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego, środki samorządowe od Marszałka Wo-
jewództwa Podkarpackiego oraz od Podkarpackiego
Konserwatora Zabytków. Pozyskane fundusze prze-
znaczane są na ratowanie zabytków archeologicznych
i na aktywność publikacyjną. FROA nadal uczestniczy
w przetargach na badania archeologiczne. Jej ambicją
10
jest łączenie działalności komercyjnej z wysokiej jako-
ści działalnością naukową i popularyzatorską1.
* * *
W latach 2004–2011 funkcję Prezesa Zarządu FROA
pełnił dr hab. Andrzej Pelisiak. Kierował pracą biura
FROA, łącząc te obowiązki z pracą naukową i dydak-
tyczną w Instytucie Archeologii UR. Do obowiązków
prezesa należały m.in. tzw. odbiory, czyli weryfika-
cja badań archeologicznych w obecności specjalistów
i  urzędników Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych
i Autostrad (inwestora badań), jak również archeolo-
gów z Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Rozliczano
w ten sposób każdy etap wykonanych badań. Andrze-
jowi Pelisiakowi przychodziło występować także w roli
specjalisty i konsultanta stanowisk neolitycznych i po-
zyskanych z nich zabytków. Często służył pomocą przy
opracowywaniu Jego ulubionych krzemieni. Ta aktyw-
ność zaowocowała publikacjami naukowymi poświę-
conymi badaniom stanowisk autostradowych, m.in.:
• Pierwsze szerokopłaszczyznowe badania wykopa-
liskowe na odcinku autostrady A4 w obrębie woje-
wództwa podkarpackiego, Materiały i Sprawozda-
nia Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 27,
253–265,
• Szerokopłaszczyznowe badania ratownicze pro-
wadzone przez Fundację Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego w 2006 i 2007 roku w Terliczce
i Stobiernej, Materiały i Sprawozdania Rzeszowskie-
go Ośrodka Archeologicznego 8, 135–139,
• Białobrzegi, stanowisko 18. Osada z okresu rzym-
skiego, Via Archaeologica Ressoviensia 2, Rzeszów
2013 (wspólnie z Maciejem Karwowskim, Bogda-
nem Chmielewskim, Dominiką Kulikowską),
• Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. podkarpackie.
Cz. II: Kultura malicka i kultura mierzanowicka, Via
Archaeologica Ressoviensia 3, Rzeszów 2013 (wspól-
nie z Małgorzatą Rybicką) (fot. 6),
• Cieszacin Wielki 41, Jankowice 9 i Pawłosiów 55.
Kompleks osad z neolitu i wczesnej epoki brązu, Via
Archaeologica Ressoviensia 8, Rzeszów 2015 (wspól-
nie z Moniką Dębiec i Maciejem Dębcem).
W  listopadzie 2011 roku Andrzej Pelisiak zrezy-
gnował z  pełnienia funkcji Prezesa Zarządu Funda-
cji, pozostając jednak w składzie jej Rady i wspierając
1
  Informacje o działalności Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego pochodzą z Archiwum FROA.
 Fot. 4. Wykład prof. A. Pelisiaka otwierający wystawę archeologiczną Autostradą w przeszłość, Muzeum Okręgo-
we w Rzeszowie, Rzeszów 2011 (fot. E. Wójcikiewicz)
Photo 4. Lecture by A. Pelisiak at the beginning of arcaheological exhibition “Autostradą w przeszłość” in Muzeum
Okręgowe, Rzeszów (photo E. Wójcikiewicz)

Fot. 5. Otwarcie wystawy archeologicznej Autostradą w przeszłość, Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Rzeszów 2011,
na zdjęciu prof. prof. A. Pelisiak, E. Dynia, L. Słupecki, J. Machnik, S. Uliasz, dr M. Janowski (fot. E. Wójcikiewicz)
Photo 5. Opening of the arcaheological exhibition “Autostradą w przeszłość” in Muzeum Okręgowe, Rzeszów. On the
photo: prof. prof. A. Pelisiak, E. Dynia, L. Słupecki, J. Machnik, S. Uliasz, dr M. Janowski (photo E. Wójcikiewicz)

dalsze działania organizacji. Okres, w  którym pełnił
funkcję Prezesa Zarządu, był czasem najbardziej wzmo-
żonej działalności terenowej. Andrzej Pelisiak dał się
poznać jako osoba aktywna i zaangażowana w różne
etapy prac archeologicznych. Zawsze służył pomocą,
często wizytował stanowiska wzdłuż całej trasy przy-
szłej autostrady A4, na których prowadzono badania.
W sprawozdaniach z tych wyjazdów skrupulatnie re-
cenzował prace ekip archeologicznych, a także czynił
istotne uwagi na temat konkretnych zabytków. Waż-
nym elementem aktywności Andrzeja Pelisiaka były
liczne spotkania i konsultacje z władzami Generalnej

11
 Fot. 6. Wykład A. Pelisiaka promujący książkę Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. podkarpackie. Cz. II: Kultura ma-
licka i kultura mierzanowicka, Sala Lustrzana, Jarosław 2013 (fot. D. Bobak)
Photo 6. Lecture by A. Pelisiak promoting new publication Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. podkarpackie.
Cz. II: Kultura malicka i kultura mierzanowicka, Jarosław 2013 (photo D. Bobak)

Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad, Oddział w Rze-
szowie, podczas których dyskutowano postępy prac
i rozwiązywano bieżące problemy. Jego stanowisko ne-
gocjacyjne wobec zleceniodawcy można scharaktery-
zować jako zdecydowane, ale jednocześnie otwarte na
zaistniałe nieprzewidziane okoliczności. Dawało to ar-
cheologom możliwość pracy w komfortowych warun-
kach i skupienia się w pierwszym rzędzie na kwestiach
merytorycznych. Było to szczególnie ważne w obliczu
specyficznego charakteru inwestycji, ogromu prac oraz
imponującego tempa badań i działalności wydawniczej.
Andrzej Pelisiak, choć nie zawsze było to łatwe, czy-
nił wiele, aby pośpiech nie przeszkodził w zachowaniu
wysokich standardów badań naukowych.
W trakcie swojej pracy w FROA Andrzej Pelisiak
dał się poznać jako osoba pogodna, niepozbawiona
oryginalnego poczucia humoru i z wyraźną skłonno-
ścią do gawędziarstwa. Niejednokrotnie te Jego cechy
pozwalały rozładować atmosferę w  sytuacjach trud-
nych i  nerwowych. Wrodzona wesołość i  optymizm
Andrzeja Pelisiaka szły w parze z dystansem do wła-
snej osoby i gotowością do przyjęcia wielu rozwiązań
proponowanych przez Jego współpracowników z Fun-
dacji. Swoistą i na swój sposób uroczą cechą Andrzeja
Pelisiaka była pewna, częsta wśród naukowców, nie-
poradność w  kwestiach administracyjnych. Można
przypuszczać, że zderzenie się naukowca z typową dla
instytucji państwowych biurokracją oraz urzędnika-
mi było dla Niego niemałym wyzwaniem. Archeolog
myśli przede wszystkim o pozyskanych zabytkach i ich
znaczeniu dla nauki, a także szeroko rozumianej kul-
tury. Błyskawicznie dostrzega możliwości interpretacji
i rekonstrukcji przeszłości sprzed tysięcy lat. Tymcza-
sem mozolne urzędnicze wypełnianie niekończących
się tabel, tworzenie planów przebadanych obszarów
i  inne zadania sprawozdawcze musiały stanowić dla
profesora uniwersytetu nie lada wyzwanie. Zdaje się,
że prof. Andrzej Pelisiak z właściwym sobie urokiem
potrafił niwelować ten dyskomfort.
Joanna Berdowska; Foundation for Rzeszów Archaeological Centre, 10 Moniuszki
Street, 35-015 Rzeszów, Poland; jberd@wp.pl

12
 Bieszczady jakich nie znano
Zbigniew Maj

Abstract: The Bieszczady Mountains that were unknown – The Western Bieszczady Mountains are the westernmost part of the
Eastern Carpathians. They are mid sized mountains, with their highest peaks exceeding 1300 meters a.s.l. The numerous water
springs located at over 1200 meters a.s.l. have made them favorable for animal herding since prehistoric times. The earliest confirmed
traces of archaeological materials are dated to the 3rd millennium BC. After WWII the local population was deported, and in 1973
a National Park was established. Limited access and nature succession have made archaeological investigation difficult. Since 2013
several archaeological expeditions have been conducted, resulting in the discovery of more than fifty new sites, some of them above
1200 meters a.s.l.
Słowa kluczowe: Bieszczady, archeologia gór, hodowla zwierząt, stanowiska archeologiczne
Keywords: Bieszczady Mountains, archaeology of mountains, animal herding, archaeological sites

Bieszczady od dziesięcioleci niezmiennie zachwycają
swoją urodą miłośników tego zakątka Polski. Przycią-
gają rzesze turystów pięknymi, rozległymi widokami
z połonin i urokliwymi zakątkami w opustoszałych do-
linach rzecznych. Jeszcze jednak w okresie międzywo-
jennym nie cieszyły się popularnością wśród amatorów
górskich wędrówek. Można wręcz stwierdzić, że leżały
wtedy poza strefą ich zainteresowań. Rozległe trawia-
ste połoniny były w owym czasie jedynie atrakcyjnym
gospodarczo miejscem dla Bojków z okolicznych wio-
sek, którzy wypasali na nich swoje stada bydła. Turyści
pojawiali się w Bieszczadach bardzo rzadko. Wyjątek
stanowiło gniazdo Tarnicy, ze szczególnym uwzględ-
nieniem Halicza, jedynej góry, na którą wyznakowano
w okresie międzywojennym szlak turystyczny wiodący
z pobliskiej wsi Bukowiec.
Gdy na początku XX wieku zbudowano linię kole-
jową łączącą Sambor z leżącym na Zakarpaciu Użgo-
rodem, wiodącą w kierunku Przełęczy Użockiej przez
kilka bieszczadzkich wiosek leżących w dolinie górnego
Sanu, możliwe stało się zagospodarowanie – w ograni-
czonym co prawda zakresie – turystyczne tego terenu.
W pierwszej połowie lat 30. XX wieku jako ośrodek
narciarski zaczęła rozwijać się wioska Sianki1. Powsta-
1
  Sianki – duża niegdyś wioska położona w sąsiedztwie Prze-
łęczy Użockiej. Po II wojnie światowej przecięta została granicą
ło tam kilka domów letniskowych, obiektów gastrono-
micznych i wiele prywatnych pensjonatów, a staraniem
Przemyskiego Towarzystwa Narciarskiego zbudowano
duże i nowoczesne jak na ówczesne czasy schronisko.
Sianki stały się wtedy punktem wypadowym w Biesz-
czady zarówno dla narciarzy, jak i turystów pieszych
w okresie letnim. Ówcześni turyści niezmiernie rzad-
ko zapuszczali się jednak gdzieś dalej, poza grupę Tar-
nicy i Halicza.
Po wojnie góry te aż do połowy lat 50. XX wieku
były niedostępne dla turystów. Tereny wokół połonin
całkowicie opustoszały kilka lat wcześniej na  skutek
powojennych akcji wysiedleńczych. W roku 1947 wy-
siedlono w ramach akcji „Wisła”2 pozostałych jeszcze
w Bieszczadach Bojków. Z najwyżej położonych wiosek
wysiedlono wszystkich ich mieszkańców, a zabudowę
spalono. Jedyne budowle, które przetrwały w tamtym
czasie, to ocalałe w większości wiosek świątynie grec-
kokatolickie oraz zbudowane już po wojnie placówki
państwa, a zabudowa po polskiej stronie zniszczona. Dzisiejsze
Sianki, z całą istniejącą obecnie zabudową i stacją kolejową, znaj-
dują się po stronie ukraińskiej.
2
  Akcja „Wisła” – akcja pacyfikacyjna o charakterze politycz-
no-wojskowym przeprowadzona w  latach 1947–1950. Polegała
ona na masowej deportacji (wysiedleniu) całych wsi i osad oraz
rozproszeniu ludności cywilnej z  terenów Polski południowo-
-wschodniej, głównie na Ziemie Zachodnie.

13
Wojsk Ochrony Pogranicza. Zabudowania wojskowe
stanowiły przeważnie prymitywne, zbite z desek bara-
ki mieszkalne oraz pomieszczenia gospodarcze, w tym
stajnie dla koni. Konie z braku utwardzonych dróg były
bowiem w tym górskim terenie niezbędne. W począt-
kowym okresie powojennego zasiedlania Bieszcza-
dów do dyspozycji wojska i miejscowych nadleśnictw
pozostawały głównie zaprzęgi konne – jedyny środek
transportu przystosowany do miejscowych warunków.
Przez pierwszych kilka lat po zakończeniu II woj-
ny światowej jedynie żołnierze mogli swobodnie prze-
mieszczać się wśród zgliszczy zniszczonych w czasie
wysiedleń wiosek. Życie powróciło w te góry dopiero
w drugiej połowie lat 50. XX wieku, gdy postanowio-
no aktywować miejscowe nadleśnictwa – które formal-
nie istniały już od 1945 roku – sprowadzając leśników
i pierwszych pracowników leśnych. Zbudowano wów-
czas nowe hoteliki (dla pracujących w lesie wozaków)
i dwurodzinne osady robotnicze. Pojawili się też wte-
dy pierwsi turyści wyposażeni w wielkie i ciężkie ple-
caki, którzy zaczęli docierać do najbardziej odległych
bieszczadzkich zakątków. Z powodu braku dróg oraz
sklepów organizowano prawdziwe wyprawy piesze
trwające nierzadko nawet dwa tygodnie, a wszystko,
czego turyści w tym czasie potrzebowali, musieli no-
sić na własnych plecach.
Jeszcze w latach 50. XX wieku rozpoczęły się na tych
terenach prace drogowe polegające na doraźnym re-
moncie błotnistych, rozjeżdżonych ciężkim sprzętem
w czasie II wojny światowej starych dróg bojkowskich.
W miejsce zniszczonych w czasie wojny bądź wysie-
dleń mostów budowano tymczasowe drewniane mosty,
wystarczająco jednak solidne, by umożliwić transport
pozyskanego w okolicy drewna. Pomimo tego nadal
w wielu miejscach potężne radzieckie ciężarówki musia-
ły pokonywać bezdroża i korzystać ze starych brodów3.
Dopiero na początku lat 60., gdy zbudowano nową
szosę, zwaną powszechnie bieszczadzką obwodnicą,
rozpoczął się tutaj masowy ruch turystyczny. Tysiące
turystów „plecakowych” ruszyły przez złociste połoniny
jedynym istniejącym wówczas – wyznakowanym parę
lat wcześniej – szlakiem turystycznym oznaczonym
kolorem czerwonym. Najczęściej jednak chodziło się
wtedy po bezdrożach i bez szlaku, przez rozległe prze-
strzenie niezalesionych jeszcze łąk i dawnych pastwisk
3
 Bród – płytki odcinek koryta rzecznego, często o twardym
podłożu i spokojnym nurcie, umożliwiający przy niskich i śred-
nich stanach wody przekroczenie rzeki – piesze lub kołowe, bez
użycia mostu czy łodzi.
14
górskich. Zanim rozpoczęła się zakrojona na dużą ska-
lę akcja zalesiania dawnych pól ornych i łąk, w kraj-
obrazie Bieszczadów dominowały piękne kwieciste łąki
upstrzone kępami jałowca i malowniczymi zagajnika-
mi młodych brzóz. Najniżej położone tereny, w pobli-
żu cieków wodnych, opanowała olcha szara. Wierzcho-
winy niemal wszystkich gór zdobiły obszerne polany,
na  których Bojkowie wypasali niegdyś swoje bydło.
Śródleśne polany, na których koszono dawniej trawę
na siano, a które występowały wtedy jeszcze w dużej
ilości, powoli zamieniały się w borówczyska obfitują-
ce w smaczne, aromatyczne jagody.
Na przełomie lat 50. i 60. Bieszczady stały się też
obiektem zainteresowania naukowców, głównie przy-
rodników. Wtedy to zapoczątkowano wielokierunko-
we badania bieszczadzkiej fauny i flory, czego skutkiem
było utworzenie kilku cennych rezerwatów przyrody,
a  w roku 1973 Bieszczadzkiego Parku Narodowego.
Przeprowadzono również w tamtym czasie badania pa-
leobotaniczne na bieszczadzkich torfowiskach, między
innymi w Smereku. Stało się to w ostatnim momen-
cie, gdyż to bardzo cenne dla przyrodników torfowi-
sko zostało wkrótce – jeszcze w latach 50. – całkowicie
zniszczone przez budowniczych kolejki wąskotorowej.
Głęboki przekop przez fragment torfowiska, na dnie
którego ułożono torowisko, spowodował osuszenie te-
renu, a co za tym idzie, nieodwracalne jego zniszczenie.
* * *
Bieszczady Zachodnie stanowią część Beskidów,
grupy pasm górskich należących do łańcucha Karpat,
rozciągających się od rzeki Beczwy w Czechach aż do
płynącej na terenie Ukrainy rzeki Czeremosz. Stano-
wiąc część Karpat zewnętrznych, zbudowane są z fli-
szu, czyli naprzemianległych warstw skał osadowych.
Ostatecznie uformowały się około dwudziestu milio-
nów lat temu w wyniku procesu fałdowania zwanego
orogenezą alpejską.
Większości miłośników tych pięknych gór kojarzą
się one głównie z malowniczymi i rozległymi poło-
ninami. W podziale geograficznym jednak ta część
Karpat Wschodnich nazywana jest Beskidami Lesi-
stymi. Główną rzeką Bieszczadów Zachodnich jest
San, którego dolina stanowi wschodnią ich granicę.
Już na prawobrzeżnej części doliny Sanu rozciąga się
długi grzbiet górski o nazwie Otryt, zaliczany przez
niektórych geografów także do Bieszczadów. Grani-
cę zachodnią natomiast stanowi wpływająca do Sanu
w pobliżu Zagórza rzeka Osława – druga co do wiel-
kości w okolicy – razem ze swoim najdłuższym do-
pływem, Osławicą.
Bogata sieć rzeczna i duża liczba źródeł (na wyso-
kościach sięgających nawet 1200 m n.p.m.) w obrębie
połonin sprawia, że od dawna góry te postrzegane były
jako znakomite miejsce do wypasu zwierząt. Jeszcze
w okresie międzywojennym wypasano na połoninach
wielkie, liczące nawet po  kilkaset sztuk stada bydła.
O roli połonin w gospodarce pasterskiej świadczy po-
pularność nazw z nią związanych, takich jak „żołobi-
ny”4, czy „koszaryszcze”5, a  także duża ilość starych
dróg wyprowadzających aż na łąki połoninne.
Pod względem etnograficznym Bieszczady dzielą
się na dwie części, a granica pomiędzy nimi przebiega
przez urokliwy przełom rzeki Solinka pomiędzy pa-
smem Wysokiego Działu a grupą Jasła, znajdujący się
w Cisnej. Wioska ta oraz wszystkie inne bieszczadz-
kie miejscowości leżące na wschód od niej zaliczane
są do Bojkowszczyzny. Na zachód od wspomnianego
przełomu rozciągała się już Łemkowszczyzna. Podsta-
wą takiego podziału były drobne różnice dialektalne
(chociaż obydwie grupy posługiwały się tym samym
językiem) oraz niewielkie różnice w kulturze material-
nej. Podziału tego dokonali jeszcze w okresie między-
wojennym polscy etnografowie. Grupy te nie różnią się
oczywiście pod względem etnicznym i jeszcze przed
II wojną światową mieszkańcy Bieszczadów, zarówno
we wschodniej, jak i zachodniej ich części, nazywali
siebie Rusinami.
Przodkowie Bojków pojawili się w  tych górach
w późnym średniowieczu. Grupy pasterzy wołoskich –
bo o nich tu mowa – przemieszczały się razem ze swo-
imi stadami wzdłuż rozległego łańcucha Karpat. Tra-
sa ich wędrówki wiodła z południa Europy, a w rejon
Bieszczadów dotarli najpóźniej pod koniec XIV wieku.
Początkowo, zanim zaczęto ich tutaj osadzać w nowo
powstających wioskach – zarówno królewskich jak
i prywatnych – prowadzili jedynie wypasy swoich stad
zwierząt na systematycznie powiększanych przez siebie
bieszczadzkich połoninach. Stosowano wtedy znaną
od bardzo dawna metodę pozyskiwania pól i łąk wy-
pasowych zwaną gospodarką wypaleniskowo-żarową.
Polegała ona na odzieraniu z drzew pasów kory – któ-
rą to czynność nazywano tu dawniej czerchleniem –
a po ich uschnięciu wypalaniu lasu. Tę pierwszą fazę
4
  Żołobiny – miejsca pojenia zwierząt w specjalnych korytach
sporządzonych z wydrążonego pnia drzewa.
5
  Koszara – zagroda bez zadaszenia dla owiec lub bydła.
Koszaryszcze – miejsce, gdzie stała koszara.
osadnictwa wołoskiego – zwanego też kolonizacją
wołoską – nazywa się „fazą nomadzką”, gdyż Wołosi,
prowadząc tutaj wypasy, wiedli na wpół nomadyczny
tryb życia.
W tym też czasie rozległe nadania w ziemi sanoc-
kiej otrzymała z rąk króla Władysława II Jagiełły po-
chodząca z  Małopolski magnacka rodzina Kmitów.
Pierwsza siedziba właścicieli tych rozciągających się
aż do połonin dóbr przez ponad stulecie znajdowała
się na wyeksponowanym wzgórzu Sobień, wznoszącym
się w podsanockim Manastercu. Ruiny tego zamku za-
chowały się do dzisiaj i stanowią jedną z ciekawszych
w okolicy atrakcji turystycznych, również znakomity
punkt widokowy.
Bieszczadzkie połoniny stanowiły w  XV  stuleciu
granicę ziem prywatnych należących do Kmitów, któ-
rzy pod koniec tegoż stulecia przenieśli swoją siedzibę
do Leska, a królewszczyznami rozciągającymi się wzdłuż
granicy z Węgrami. Część owych królewszczyzn znalazła
się wkrótce – na początku XVI wieku – także we wła-
daniu Kmitów i  sąsiadującej z  nimi w  Bieszczadach
rodziny Balów. W ten sposób niemal całe Bieszczady,
z wyjątkiem wąskiego paseczka ziemi przy samej grani-
cy, która podobnie jak obecna granica polsko-słowacka
przebiegała główną granią Karpat, znalazły się w rękach
prywatnych. Na wschód od Bukowego Berda, zwanego
wówczas Połoniną Huskie, znajdowały się natomiast
ziemie – niegdyś królewszczyzny – nadane rycerskiej
rodzinie pochodzenia wołoskiego, która od najstarszej
miejscowości lokowanej w dolinie górnego Sanu jesz-
cze w pierwszej połowie XV wieku przyjęła nazwisko
Ternowscy. Bukowe Berdo (Huskie) było wtedy górą
o szczególnym znaczeniu. Tam właśnie komisarze kró-
lewscy dokonujący rozgraniczenia usypali wielkie kop-
ce graniczne, zbiegały się tam bowiem ważne granice.
Połonina ta była granicą pomiędzy dobrami Kmitów
i Ternowskich, które od południa sąsiadowały z kró-
lewszczyznami. Tutaj także ziemia sanocka graniczyła
z przemyską. Obydwie w okresie staropolskim nale-
żały do województwa ruskiego ze stolicą we Lwowie.
Około połowy XV wieku Kmitowie w górskiej czę-
ści swoich bieszczadzkich włości lokowali pierwsze
dwie wioski, obydwie położone nad Sanem – chociaż
ich obszar sięgał daleko w głąb gór – były to: Żurawin
i Tworylne. Jak wynika z zachowanych do dzisiaj pięt-
nastowiecznych dokumentów, już wtedy połoniny były
wykorzystywane jako pastwiska dla zwierząt należących
do mieszkańców tychże wiosek. Również w dobrach
rodziny Ternowskich powstała w  tym samym czasie
15
pierwsza w najwyższym odcinku doliny górnego Sanu
wioska Ternowa, znana dzisiaj pod nazwą Tarnawa.
Z biegiem czasu rozrosła się ona do takich rozmiarów,
że zasadne było podzielenie jej na dwie części: Tarnawę
Niżną i Tarnawę Wyżną.
W tym też czasie zaczęła tworzyć się sieć dróg lo-
kalnych. Obok istniejących już – bardzo starych, poko-
nujących grzbiet Karpat na bieszczadzkich przełęczach
– powstawały nowe, łączące lokowane właśnie wioski
bądź wiodące do już istniejących traktów lub na miejsca
wypasowe. Prastare bieszczadzkie trakty wiodły przez
przełęcze: Łupkowską, Ruską, Pod Czerteżem, Beskid
i Użocką. Najstarsze drogi prowadziły na sporych od-
cinkach stokami lub wierzchowinami wzgórz, omijając
podmokłe i zabagnione doliny. Zachowane do czasów
współczesnych torfowiska w dolinach rzecznych Sanu,
Wołosatego i Wetliny świadczą o tym, jak podmokłe
i zabagnione były one w średniowieczu. Dowodzą tego
też istniejące tu do dzisiaj nazwy miejscowości, takie jak
Moczarne czy Moczary. Zmieniło się to w czasach, gdy
zaczęto tam lokować pastersko-rolnicze wioski. Osad-
nicy wołoscy wycinali najniżej położone prastare lasy,
osuszając stopniowo teren.
Okres intensywnego osadnictwa wołoskiego w wy-
sokiej części Bieszczadów przypada jednak dopiero
na  wiek XVI. Najstarszą wioską lokowaną po  połu-
dniowej stronie pasma połonin jest Smerek, o którym
wzmianka pojawia się w zachowanych dokumentach
z roku 1529, a która zajmowała wtedy ogromny obszar
rozciągający się od granicy z pasem ziem królewskich
aż do połonin, i miejsca zwanego Szczyciska. Na od-
cinku kilkunastu kilometrów należąca do Kmitów wio-
ska Smerek (a w  późniejszym czasie powstały na  jej
gruntach Jaworzec) graniczyła z  terenem będącym
własnością rodziny Balów. Granica ta przebiegała ko-
rytem rzeki Solina (dzisiejsza Wetlina) oraz jej dopły-
wu Bystrego. Była to sytuacja w tych stronach wyjąt-
kowa, bo w jednej dolinie rzecznej na przeciwległych
jej brzegach powstawały niezależne od  siebie wioski
należące do różnych właścicieli. Pod koniec tamtego
stulecia istniały już niemal wszystkie znane nam dzi-
siaj wioski, z wyjątkiem Nasicznego i Caryńskiego, je-
dynych osad w pobliżu połonin powstałych w następ-
nym, XVII już stuleciu.
Potomkowie tamtych pierwszych, szesnastowiecz-
nych pasterzy-rolników, nazwani później Bojkami,
z biegiem czasu ulegli rusyfikacji, a uchwytnym dzisiaj
śladem ich wołoskiego pochodzenia jest spora ilość za-
chowanych nazw terenowych wywodzących się z języka,
16
którym posługiwali się osadnicy wołoscy, zanim dotarli
w okolice zamieszkane przez Rusinów. Przez następne
stulecia wiedli tutaj prosty żywot ubogich górali, kulty-
wując swoje odwieczne archaiczne zwyczaje i obrzędy,
czemu sprzyjało położenie geograficzne wiosek i spore
oddalenie od najbliższych ośrodków miejskich. Przez
setki lat podstawą ich gospodarowania było pasterstwo.
Stada wypasali głównie na połoninach. Pod koniec lata
przeznaczone na sprzedaż zwierzęta pędzili do najbliż-
szych miasteczek słynących z targów bydła. Początkowo
było to położone na terenie dzisiejszej Ukrainy mia-
steczko Turka, później zaś Lutowiska, które pomimo
tego, że utraciły prawa miejskie wkrótce po zakończe-
niu I wojny światowej, jeszcze w okresie międzywojen-
nym słynęły z targów bydła.
Kres Bojkowszczyzny w granicach Bieszczadów Za-
chodnich nastąpił ostatecznie w 1947 roku, gdy w ra-
mach akcji „Wisła” wysiedlono miejscową ludność,
głównie na Ziemie Zachodnie, ale także na północne
rubieże kraju. Niemal z dnia na dzień zniknęły duże
i ludne wioski. Po żyjącej tu od stuleci ludności z nie-
zwykle ciekawą kulturą materialną i duchową pozostało
jedynie wspomnienie. Wyobrażenie o tym, jak wyglą-
dała kultura bojkowska w Bieszczadach Zachodnich,
daje nam dzisiaj jedynie garstka zachowanych zdjęć
z  okresu międzywojennego oraz pochodzące z  tego
samego okresu opisy ówczesnych etnografów. Zacho-
wały się też dziewiętnastowieczne barwne relacje i ry-
sunki Oskara Kolberga, prowadzącego swoje badania
również w najwyższej części Bieszczadów.
Gdy wiosną 1952 roku przyjechali w Bieszczady
moi rodzice, od kilku miesięcy nie istniała już także
Bojkowszczyzna po wschodniej stronie Sanu, od Soli-
ny aż do Smolnika. Kilka miesięcy wcześniej na mocy
niesławnej umowy zawartej pomiędzy komunistycz-
nymi rządami ówczesnej Polski i  ZSRR dokonano
wymiany terenów przygranicznych. Za  przekazane
naszemu wschodniemu sąsiadowi tereny nadbużań-
skie otrzymaliśmy obszar o analogicznej powierzchni
w Bieszczadach. Właściwie były to tereny graniczą-
ce z geograficznymi Bieszczadami, z wyjątkiem góry
Otryt, która pomimo że leży po wschodniej stronie
rzeki San, przez wielu geografów zaliczana jest także
do Bieszczadów.
Do Polski powróciło wtedy wiele wiosek położonych
w otoczeniu Ustrzyk Dolnych i Lutowisk. Powróciły już
jednak bez ich przedwojennych mieszkańców, ci bo-
wiem, będąc w tamtym czasie już obywatelami Związ-
ku Radzieckiego, zostali wywiezieni daleko na wschód,
na bezkresne stepy wschodniej Ukrainy. W Bieszczady
natomiast skierowano sporą grupę Polaków wysiedlo-
nych z okolic Sokala i Krystynopola. Otrzymali oni tutaj
nowe gospodarstwa, które miały być zadośćuczynieniem
za te, które utracili, a które położone były na żyznych
glebach w dolinach Bugu i Sołokii. Wielu z nich, nie-
przyzwyczajonych do  surowych górskich warunków
i kiepskiej kamienistej gleby, nie wytrzymało tej pró-
by i zdecydowało się wyjechać na Ziemie Zachodnie.
Pozostali osadnicy, ci, którzy pojawili się tutaj
z  własnej woli – podobnie jak moi rodzice – zna-
leźli wtedy zatrudnienie w nowo utworzonych pań-
stwowych gospodarstwach rolnych. W zasadzie były
to radzieckie kołchozy przemianowane po wymianie
terenów przygranicznych na PGR-y. Wielu z owych
dobrowolnych osadników postanowiło pozostać tutaj
na zawsze, zasilając – po likwidacji większości PGR-ów
– szeregi pracowników leśnych. Było to nieuniknio-
ne w odniesieniu do tych z osadników, którzy chcieli
w Bieszczadach pozostać. Z powodu niewłaściwie pro-
wadzonej w owych PGR-ach gospodarki znikały one
jedno po drugim – likwidowane bądź przekształcane
na gospodarstwa więzienne. Ci, którzy utracili swoje
miejsce pracy, zmuszeni byli szukać nowego. W tym
czasie Lasy Państwowe pełną parą – jak na ówczesne
możliwości – prowadziły już eksploatację bieszczadz-
kich lasów, toteż z otwartymi ramionami przyjmowa-
no nowych pracowników, zwłaszcza takich, którzy
mieszkali tutaj już od pewnego czasu i byli przyzwy-
czajeni do trudnych warunków.
Pod koniec lat 50. – po  wielokrotnych zmianach
pracy i przeprowadzkach z jednej wioski bieszczadz-
kiej do drugiej – rodzice pojawili się w końcu w Wetli-
nie, gdzie postanowili zamieszkać już na stałe. Okolice
te pod wieloma względami znacznie różniły się od tych
leżących po wschodniej stronie Sanu. Tutaj wszystkie
wioski zostały po wysiedleniu miejscowych Bojków cał-
kowicie zniszczone przez biorących udział w tej akcji
żołnierzy. Jedynymi widocznymi śladami po dawnych
osadach i ich mieszkańcach były kamienne piwnice,
podwaliny domostw, otwory studzienne oraz resztki
dawnych, niewielkich sadów przydomowych. O istnie-
niu tu niegdyś pól uprawnych świadczyły poznaczone
wysokimi miedzami, porastające już z wolna jałowcem
i olchą szarą rozległe łąki, będące teraz do dyspozycji
sprowadzonych tutaj pracowników Lasów Państwowych,
dla których zbudowano piękne, dwurodzinne drewniane
osady. Wielu z tych osadników postanowiło – z uwagi
na niewystarczające zaopatrzenie miejscowych sklepi-
ków w produkty spożywcze – hodować własne bydło,
dla którego pozyskiwali siano na okolicznych „niczy-
ich” wówczas łąkach. Przyczyniło się to do zachowania
rozległych zielonych i kwiecistych łąk wszędzie tam,
gdzie takie osady leśne powstały.
* * *
Od wczesnego dzieciństwa z ogromnym zaintereso-
waniem przyglądałem się tym tajemniczym dla mnie
obiektom, które były pozostałością po  zniszczonych
wioskach. Znajdowały się niemal wszędzie w otocze-
niu naszego domu. Gdy na początku lat 70. XX wieku
wpadła w moje ręce książka pt. Europa przedhistorycz-
na6, a nieco później w bibliotece będącej własnością
Nadleśnictwa Wetlina, a mieszczącej się w utworzo-
nym tu w latach 70. Klubie Leśnika, pojawiła się nowa,
pachnąca jeszcze farbą drukarską książka pt. Wykopa-
liska z czterech kontynentów, pokochałem archeologię.
Od tamtej pory marzyłem o tym, by zostać archeolo-
giem, naukowcem bez reszty oddanym swojej pasji.
Również moje poszukiwania skromnych bieszczadz-
kich śladów tej nieodległej przecież historii nabrały
nowego znaczenia. Starałem się zrozumieć ludzi, któ-
rzy pozostawili po sobie te skromne, lecz występujące
powszechnie w najbliższym otoczeniu ślady.
Wędrując po okolicznych łąkach i lasach, zastana-
wiałem się, jak wyglądało życie tych ludzi, kim byli,
skąd pochodzili i co się z nimi stało. Na niektóre pyta-
nia znalazłem odpowiedź bardzo szybko, inne długo
jeszcze pozostały bez odpowiedzi. Błądząc tak po oko-
licy w chwilach wolnych od codziennych zajęć i nauki,
natknąłem się na ślady pewnych konstrukcji, które oka-
zały się dla mnie prawdziwą zagadką. W żaden spo-
sób nie umiałem powiązać ich z gospodarką ludności
bojkowskiej ani z  działaniami frontowymi z  czasów
I wojny światowej.
Ponieważ posiadałem już pewną – szczątkową jesz-
cze co prawda – wiedzę archeologiczną, zacząłem za-
stanawiać się, czy możliwe jest, aby owe obiekty były
pozostałością z czasów, gdy przodkowie Bojków nie za-
siedlili jeszcze tych gór. Doszedłem w końcu do wnio-
sku, że jeśli moje podejrzenia są słuszne, o czym byłem
już wtedy niemal przekonany, to musiały zachować się
jakieś ślady pobytu tutaj ludów w czasach pradawnych.
A skoro tak, to osiedlający się tutaj Wołosi, karczując
swoje pola, mogli natknąć się głęboko w lesie na czy-
telne dla nich pozostałości po swoich poprzednikach.
6
  J.G.D. Clark, Europa przedhistoryczna. Warszawa 1957.
17
Jeżeli tak rzeczywiście było, musiałoby to pozostawić
ślad w ich pamięci. Być może przetrwał takowy w jed-
nej z  najstarszych miejscowych legend. Pojawia się
w niej wzmianka o dawnej Wetlinie, którą pochłonęły
bieszczadzkie lasy. Legendy zawierają zazwyczaj jedy-
nie cząstkę prawdy, toteż jest sprawą oczywistą, że jeśli
w zamierzchłych czasach ktoś wznosił tu jakieś skrom-
ne obiekty, nie było jeszcze Wetliny, gdyż ta z całą pew-
nością powstała dopiero w XVI wieku.
Takie oto prowadziłem „naukowe” rozważania
do  czasu, aż  nadszedł nieodwołalnie moment, gdy
po ukończeniu szkoły podstawowej musiałem na dłu-
go opuścić moje Bieszczady. Z biegiem lat zaczęły się
stopniowo zacierać w mojej pamięci obrazy z czasów
młodzieńczych, w tym również pamięć o owych „odkry-
ciach”. Przypomniałem sobie o nich dopiero w chwili,
gdy w roczniku historycznym „Bieszczad”7 znalazłem
ciekawy artykuł o bardzo mnie interesującej tematyce.
Była to rozmowa jednego z miejscowych historyków
z prof. dr. hab. Janem Machnikiem. Wypowiedzi Pana
Profesora, który rzeczowo wyjaśniał, że  Bieszczady
należą co  prawda do  obszarów bardzo słabo rozpo-
znanych archeologicznie, ale nie można wykluczyć,
że bieszczadzkie lasy – nawet te w otoczeniu połonin
– skrywają ślady działalności człowieka z czasów pre-
historycznych, przywołały w  mojej pamięci obrazy
i przemyślenia sprzed wielu lat. Postanowiłem wtedy
powrócić w te miejsca i uważnie przyjrzeć im się jesz-
cze raz. Jeszcze bardziej umocniło mnie to w przeko-
naniu, że mogą to być pozostałości z czasów znacznie
starszych niż późne średniowiecze, gdy pojawili się tu-
taj „nomadowie” wołoscy.
Kilka lat później udało mi się spotkać Pana Profe-
sora Jana Machnika w Rzeszowie. Nasza niezwykle dla
mnie interesująca, lecz bardzo krótka rozmowa pozo-
stawiła trwały ślad w mojej pamięci. Usłyszałem z jego
ust to, co mówiąc szczerze, bardzo chciałem usłyszeć.
Profesor Jan Machnik stwierdził, że nie można wyklu-
czyć obecności człowieka, a co za tym idzie, istnienia jej
śladów również w Bieszczadach Wysokich, a mówiąc
wprost – nie zdziwiłby się, gdyby kiedyś je tam zna-
leziono. Po tej rozmowie podjąłem w końcu decyzję,
by podzielić się z kimś moją małą tajemnicą i na po-
ważnie zająć się tym tematem. Na systematyczne bada-
nia archeologiczne na tym terenie trzeba było jednak
poczekać jeszcze kilka kolejnych lat.
7
  Bieszczad 4, Rocznik Towarzystwa Opieki nad Zabytkami.
Oddział w Michniowcu, Ustrzyki Dolne 1997.
18
* * *
Prof. dr. hab. Andrzeja Pelisiaka spotkałem pewnego
pięknego sierpniowego dnia w kawiarni „Stare Sioło”.
W tym czasie działacze Stowarzyszenia Rozwoju We-
tliny i Okolic – którego jestem członkiem – podjęli się
realizacji bardzo interesującego projektu polegające-
go na  zagospodarowaniu turystycznym opustoszałe-
go po wysiedleniach końcowego odcinka doliny rzeki
Wetlina, gdzie do lat 40. XX wieku istniały trzy boj-
kowskie wioski. W jego ramach postanowiliśmy od-
nowić kilka zachowanych tam zabytków oraz częścio-
wo zrekonstruować jedną z chat na czytelnych jeszcze
w terenie śladach jej podwalin. Przed podjęciem tych
działań konieczne było przeprowadzenie w tym miej-
scu badań archeologicznych.
Moi przyjaciele ze Stowarzyszenia postanowili więc
zaprosić do  wspomnianej kawiarenki wypoczywają-
cego akurat w  tym czasie w  jednym z  miejscowych
pensjonatów rzeszowskiego archeologa, by zasięgnąć
jego opinii i ewentualnie zaproponować współpracę.
Zostałem oczywiście poinformowany przez kolegów
o planowanym spotkaniu, a takiej okazji nie mógłbym
przecież zaprzepaścić. Mieliśmy tego dnia przyjemność
skorzystać z niezwykle interesującej prezentacji pro-
fesora Andrzeja Pelisiaka na temat prehistorycznych
szlaków, którymi transportowano na północną stronę
Karpat obsydian pochodzący z pogranicza dzisiejszej
Słowacji i Węgier. Według jego koncepcji, którą szcze-
gółowo i ciekawie nam objaśnił, szlaki te wiodły rów-
nież przez Bieszczady.
Ze względów oczywistych wywody profesora wzbu-
dziły wielkie moje zaciekawienie. Zadałem mu wówczas
wiele pytań, na które z wielką cierpliwością i obszernie
odpowiadał. Po raz kolejny uzyskałem potwierdzenie
tego, że istnienie tak wysoko w górach śladów obecno-
ści ludzi w epokach prehistorycznych jest możliwe, cho-
ciaż jak do tej pory ich nie odkryto, z wyjątkiem jedne-
go skromnego wióra znalezionego ponoć wiele lat temu
na Połoninie Wetlińskiej, a który niestety gdzieś zaginął.
Była to  niezwykle ważna dla mnie wiadomość,
gdyż moją tajemnicę stanowiły nie tylko wyraźne ślady
po kamiennych konstrukcjach na stokach tejże poło-
niny, o których istnieniu wiedziałem już od dawna, ale
też kilka znalezisk z ostatnich czasów. Otóż w swoich
zbiorach posiadałem kilka interesujących kamiennych
zabytków znalezionych w  okolicach Wetliny, w  tym
również na grani Połoniny Wetlińskiej.
Zdecydowałem się więc opowiedzieć profesorowi
o swoich znaleziskach i spostrzeżeniach, a korzystając
z faktu, że był wtedy na wczasach, zaproponowałem
mu wspólny spacer, by na własne oczy mógł ujrzeć to,
co stanowiło do tej pory mój pilnie strzeżony sekret.
Chętnie się na to zgodził, toteż już następnego poran-
ka w trójkę – profesor Andrzej Pelisiak, jego małżon-
ka Małgorzata i ja w charakterze przewodnika – udali-
śmy się na naszą pierwszą wspólną wyprawę badawczą.
Profesor nie podejrzewał zapewne, że  czeka go  bar-
dzo uciążliwe, wielogodzinne przedzieranie się przez
wysokie trawy i gęste bieszczadzkie zarośla obfitujące
w kleszcze i żmije, ponieważ o wszystkich szczegółach
tej wyprawy przezornie go nie uprzedziłem.
Od tego czasu wielokrotnie wędrowaliśmy wspól-
nie po bieszczadzkich kniejach i bezdrożach, a nasza
znajomość przerodziła się w wieloletnią już przyjaźń.
Miałem przyjemność uczestniczyć w corocznych ba-
daniach prowadzonych przez prof. dr. hab. Andrzeja
Pelisiaka, które „cofnęły” historię Bieszczadów Wyso-
kich jako miejsca atrakcyjnego dla ludów pasterskich,
o  kilka tysięcy lat. Zarejestrowano już w  ich wyni-
ku ponad pięćdziesiąt stanowisk archeologicznych,
a – w co wierzę – jest to dopiero początek owocnych
badań na tym terenie.
Z uwagi na to, że niektóre z tych stanowisk położo-
ne są w granicach Bieszczadzkiego Parku Narodowego,
konieczne było zwrócenie się do władz parku z prośbą
o pozwolenie na prowadzenie badań archeologicznych.
Od kilku lat trwa nasza – doskonale się układająca –
współpraca z pracownikami Bieszczadzkiego Parku Na-
rodowego, którzy okazują żywe zainteresowanie wyni-
kami naszych badań. Mam nadzieję, że również moja
współpraca z prof. dr. hab. Andrzejem Pelisiakiem bę-
dzie trwała jeszcze przez wiele lat i zaowocuje wieloma
ciekawymi znaleziskami, dzięki którym lepiej poznamy
historię tej cząstki Karpat Wschodnich.
Bieszczady stają się coraz bardziej popularne, moż-
na wręcz powiedzieć, że „zagęszczają” się z roku na rok.
Coraz liczniejsze rzesze przybywających tu corocznie
turystów okazują zainteresowanie nie tylko pięknymi
widokami z połonin, ale także historią tych okolic. Ist-
nieje w związku z tym duże zapotrzebowanie na lite-
raturę popularnonaukową opisującą życie miejscowej
ludności w dawnych czasach. Wychodząc temu naprze-
ciw, Stowarzyszenie Rozwoju Wetliny i Okolic wydaje
od kilku już lat czasopismo o tematyce historycznej,
w  którym regularnie zamieszczane są  sprawozdania
z  naszych badań archeologicznych. Również na  tym
polu trwa nasza współpraca z profesorem Andrzejem
Pelisiakiem, który nie tylko jest autorem lub współau-
torem wielu artykułów, ale należy też do kolegium re-
dakcyjnego tego czasopisma.
Pozostaje mieć nadzieję, że bieszczadzkie lasy skry-
wają jeszcze niejedną tajemnicę, a dzięki dalszym ba-
daniom miłośnicy Bieszczadów poznają kolejne fascy-
nujące szczegóły z przeszłości tych gór.
Zbigniew Maj; Wetlina 106, 38-608 Wetlina, Poland, maj.zbigniew07@gmail.com
19
 Fot. 1. Widok na Połoninę Caryńską i Tarnicę. Fot. Zbigniew Maj
Photo 1. View of Carynska Pasture and Tarnica Peak. Photo by Zbigniew Maj

Fot. 2. Uroczysko w dolinie rzeki Wetlina. Teren nieistniejącej wioski Łuh. Fot. Zbigniew Maj
Photo 2. Sacred place in the valley of the Wetlina River. Area of the non-existent village of Łuh. Photo by Zbigniew Maj

20
 Fot. 3. Odnowiona cerkiew w Żernicy Wyżnej. Fot. Zbigniew Maj
Photo 3. Restored Orthodox church in Żernica Wyżna. Photo by Zbigniew Maj

Fot. 4. Ruina cerkwi w Krywem n. Sanem. Fot. Zbigniew Maj

Photo 4. Ruins of Orthodox church in Krywne. Photo by Zbigniew Maj

21
 Fot. 5. Budowa osad leśnych w Krywem k. Cisnej. Lata 50. XX w. Fot. Archiwum RDPL w Krośnie
Photo 5. Construction of forest villages in Krywe near Cisna. 1950s.

Fot. 6. Budowa obwodnicy na przełęczy Przysłup. Lata 50. XX w. Fot. Archiwum RDLP w Krośnie
Photo 6. Construction of the road on Przysłup pass

22
Fot. 7. Stary most w Berehach przed wybudowaniem obwodnicy. Lata 50. XX w. Fot. Archiwum RDLP w Krośnie
Photo 7. Old bridge in Berehy

Fot. 8. Częściowo zrekonstruowana przez wolontariuszy z SRWiO chata w Jaworzcu. Fot. Zbigniew Maj
Photo 8. House in Jaworzec partly reconstructed by volunteers. Photo by Zbigniew Maj

23
 Fot. 9. Odnowiony krzyż pańszczyźniany w Jaworzcu. Fot. Zbigniew Maj
Photo 9. Renovated serfs’ cross in Jaworzec. Photo by Zbigniew Maj

Fot. 10. Kamienny grot strzały znaleziony na Połoninie Wetlińskiej. Fot. Zbigniew Maj
Photo 10. Stone arrowhead found in a Wetlińska pasture. Photo by Zbigniew Maj

24
 Materiały krzemienne ze stanowiska 2
w Stobiernej, pow. rzeszowski –
próba rozpoznania i interpretacji
Marta Połtowicz-Bobak, Joanna Ligoda,
Dariusz Bobak, Krzysztof Słowik

Abstract: Lithic materials from Stobierna 2 site, Rzeszów district: an attempt at recognition and interpretation – Site Stobierna 2,
Rzeszów district is a multicultural settlement, investigated in 2006 in connection with the construction of the S-19 highway. The main
chronological horizon here concerns materials of Tarnobrzeg’s Lusatian culture, but a group of lithic artefacts was also found among
the discovered objects. These artefacts are the subject of the paper. These are hardly characteristic artefacts of the collection. There are
items preserved in their residual form or only natural fragments of flint. Among them, therefore, special attention is paid to the tanged
point, which is associated with the Świderian culture.
Słowa klucze: osada wielokulturowa, materiały krzemienne, liściak, surowce, badania inwestycyjne
Keywords: multicultural settlement, lithic materials, tanged point, raw materials, investment research

Uwagi wstępne Materiały

Stanowisko nr 2 w  Stobiernej, pow. rzeszowski, Odkryta na stanowisku w Stobiernej kolekcja przed-

zlokalizowane jest na łagodnym, południowym stoku
doliny niewielkiego cieku – Świerkowca i oddalone od
niego o około 830–850 metrów (ryc. 1). Zostało od-
kryte w 1985 roku w trakcie badań powierzchniowo-
-poszukiwawczych prowadzonych w ramach Archeo-
logicznego Zdjęcia Polski.
Szerokopłaszczyznowe badania wykopaliskowe pro-
wadzone były w 2006 roku w związku z planowaną bu-
dową drogi ekspresowej S-19. Objęto nimi obszar nieco
ponad 140 arów (ryc. 2). Na przebadanej przestrzeni
zarejestrowano 390 obiektów archeologicznych wią-
zanych głównie z osadnictwem tarnobrzeskiej kultury
łużyckiej (Ligoda, Słowik 2009, ryc. 3, Ligoda 2018).
Z tym samym horyzontem chronologicznym łączyć na-
leży również znakomitą większość odkrytej w trakcie
badań ceramiki. Niewielką jej część stanowią materia-
ły nowożytne. Wśród odkrytych na osadzie zabytków
ruchomych zidentyfikowano również kolekcję przed-
miotów kamiennych i krzemiennych. Wyroby te są te-
matem niniejszego opracowania.
miotów kamiennych jest niewielka. Znaleziono zale-
dwie 73 krzemienie, a  w  grupie tej także fragmenty
nieprzemysłowe i okruchy. Termin „okruchy” oznacza
tu fragmenty bez strony pozytywowej, z pojedynczy-
mi negatywami, których logika i znaczenie są nieja-
sne. Większość krzemieni znajdowała się w obiektach,
przede wszystkim łużyckich, nieliczne zaś poza nimi,
w obrębie warstwy akumulacyjnej.
W skład odkrytej na stanowisku kolekcji wchodzą
4 rdzenie, 4 łuszcznie, 5 wiórów i 1 wiórek, 15 odłup-
ków, 3 łuski, 6 okruchów, 2 nieokreślone artefakty oraz
33 fragmenty nieprzemysłowe. Osiem z nich jest prze-
palonych, w tym dwa silnie. Należy podkreślić tę bar-
dzo liczną frekwencję fragmentów nieprzemysłowych;
łącznie z mniej licznymi okruchami stanowią one więk-
szość całego zbioru.
Najczęściej reprezentowanym surowcem jest krze-
mień narzutowy – stanowi on 60% całości kolekcji.
Obok niego występowały także takie surowce jak: krze-
mień świeciechowski, czekoladowy, wołyński, pasiasty

25
26
Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska
Fig. 1. Location of the site
 Ryc. 2. Plan stanowiska
Fig. 2. Plan of the site

27
i być może jurajski oraz rogowce i radiolaryt. Wszystkie
reprezentowane są przez bardzo nieliczne egzemplarze;
najczęściej spotykany, poza narzutowym, krzemień pa-
siasty to siedem egzemplarzy, czyli niecałe 10% kolekcji.
Interesująca jest także struktura metryczna i  su-
rowcowa fragmentów nieprzemysłowych. Część z nich
to drobne bądź bardzo drobne bryłki krzemienia na-
rzutowego, co do których można przyjąć, że w obiek-
tach bądź w warstwie akumulacyjnej znalazły się przy-
padkiem. Ale w grupie tej są także fragmenty większe,
w tym również fragmenty krzemieni, których wychod-
nie zlokalizowane są w dużej odległości od stanowiska
(krzemień pasiasty), co wyklucza możliwość, że tak-
że i one znalazły się na stanowisku przez przypadek,
w sposób nieintencjonalny.
Związek okruchów z  działalnością człowieka jest
niewątpliwy. Tu  nie zauważa się dominacji żadnego
surowca. Obecne są materiały miejscowe – krzemień
narzutowy i rogowce, ale też pojedyncze surowce im-
portowane – krzemień świeciechowski i pasiasty.
Z krzemienia narzutowego wykonano dwa z czterech
wiórów; drugie dwa – z krzemienia świeciechowskie-
go. Wśród odłupków przeważają wyroby z krzemienia
narzutowego, inne surowce reprezentowane są przez
pojedyncze artefakty.
Wśród nielicznych materiałów można wydzielić
rdzenie, debitaż, odpadki i narzędzia. Obecne są tak-
że łuszcznie.
W kolekcji zidentyfikowano 4 rdzenie, w tym 3 za-
czątkowe i 1 szczątkowy (ryc. 3:2–5). Nie ma wśród
nich rdzeni wiórowych. Trzy są odłupkowe, jeden zaś
odłupkowo-wiórowy. Przedmioty te to nieprzygotowa-
ne rdzenie o przypadkowych formach – jednopiętowe
i  jeden ze zmianą orientacji. Ich eksploatacja ogra-
niczała się najczęściej do odbicia jednego bądź kilku
odłupków, względnie wiórów. Wszystkie wykonano
z krzemienia narzutowego.
Ważną, choć także nieliczną kategorię zabytków sta-
nowią 4 łuszcznie (ryc. 3:1,6–7). Chodzi tu o niewielkie
formy jednobiegunowe bądź dwubiegunowe, którym
towarzyszy 1 wiór z retuszem łuszczniowym na wierz-
chołku (ryc. 3:1). Jeden z nich wykonano z rogowca,
pozostałe z krzemienia narzutowego.
Najliczniejszą kategorię stanowi debitaż. W grupie tej
odłupki zdecydowanie przeważają nad wiórami (20:4,
przy czym do zbioru czterech wiórów włączono też
jedyny zarejestrowany wiórek) (ryc. 4:2). Jedyny cha-
rakterystyczny odpadek techniczny, jaki odnotowano,
to odłupek przeniesiony (ryc. 4:3), być może związany
28
ze zmianą orientacji rdzenia. Oprócz nich zarejestro-
wano obecność 3 łusek i 6 okruchów.
Większość wyrobów zachowała się w stanie kom-
pletnym.
Warto zwrócić uwagę, że w całej kolekcji – zarówno
wśród rdzeni, jak i wśród debitażu i odpadków – nie
ma zabytków, które wskazywałyby na stosowanie ob-
róbki rdzeni dwupiętowych. Niemal wszystkie rdzenie
to formy jednopiętowe; podobną zasadę obserwuje się
wśród debitażu. Zdecydowana większość egzemplarzy
(poza trzema wyjątkami) wykazuje odbicia jednokie-
runkowe. Można więc uznać, że na stanowisku obec-
ny jest inwentarz, w którym do produkcji wiórów nie
stosowano rdzeni dwupiętowych. Jednokierunkowość
odbić na niektórych odłupkach może też wynikać z ich
pochodzenia z wczesnych faz obróbki. Cechą charak-
terystyczną tej niewielkiej kolekcji jest bowiem to,
że stosunkowo liczne są w niej zabytki pokryte korą
w więcej niż 50% (7 na 20 egz.). Omawiany tu zbiór
jest oczywiście zbyt nieliczny, aby traktować ten udział
jako znaczący statystycznie, ale obserwacja ta warta jest
odnotowania. W grupie tej występuje tylko jeden wiór.
Pozostałe dwa są pozbawione kory, zaś wiórek jest nią
pokryty w niewielkim stopniu.
Części piętkowo-sęczkowe nie są charakterystycz-
ne. Na uwagę zasługuje bardzo niewielka liczba piętek
zaprawionych (1 wiór, 1 odłupek), których udział jest
niższy niż piętek nieprzemysłowych (4  egz.); więk-
szość to piętki przygotowane (10 sztuk, w tym 3 wióry
i 1 łuszczeń na odłupku). Charakter sęczków i punk-
tów uderzenia sugerują, że stosowano uderzenie twar-
dym tłuczkiem. Czy była to jedyna stosowana techni-
ka – nie wiadomo.
Jak stwierdzono powyżej, zbyt mała liczba zabyt-
ków nie pozwala na omawianie statystycznych trendów,
ale wydaje się, że charakterystyka debitażu, zwłaszcza
w połączeniu z charakterem rdzeni, może sugerować,
że przynajmniej tę  część zbioru, która została pozy-
skana w trakcie badań i jest przedmiotem niniejszego
tekstu, można wiązać z produkcją krzemieniarską. Nie
wystarcza to naturalnie, aby pozyskane materiały trak-
tować jako pozostałość pracowni.
Obok rdzeni, debitażu i odpadków w kolekcji ziden-
tyfikowano zaledwie 4 narzędzia. Są to: liściak, odłupek
retuszowany, wiórowiec i narzędzie zębate. Narzędzia
te są mało charakterystyczne, poza jednym – liściakiem
trzpieniowatym, o dość grubym, dobrze wyodrębnionym
trzonku i retuszu na jednej z krawędzi przy wierzchołku
(ryc. 5). Znaleziono go w warstwie akumulacyjnej jed-
Ryc. 3. Materiały krzemienne. 1, 3, 6 – łuszcznie, 2, 4, 5, 7 – rdzenie (rys. A. Nowak)
Fig. 3. Flint artefacts. 1, 3, 6 – pièces esquillées, 2, 4, 5, 7 – cores (draw. A. Nowak)

29
 Ryc. 4. Materiały krzemienne 1– wiórowiec, 2 – wiór, 3 – wierzchnik, 4 – odłupek retuszowany (rys. A. Nowak)
Fig. 4. Flint artefacts 1 – retouched balde, 2 – lame, 3 – lame outrepassé, 4 – retouched flake (draw. A. Nowak)
nego z arów (ar 200/320). To narzędzie można jedno-
znacznie łączyć z określoną jednostką taksonomiczną
i chronologią, czyli z późnopaleolityczną kulturą świ-
derską. Jest to jedyny artefakt, który można bezsprzecz-
nie łączyć z paleolitem. Żaden inny wyrób nie ma cech,
które można by odnosić do tego czasu i tej kultury. Nie
ulega wątpliwości, że odkryty liściak znalazł się w wypeł-
nisku obiektu w sposób wtórny i nie jest z nim związany.
Narzędziem, które można odnosić do określonego
czasu, jest także wiórowiec (ryc. 4:1), nawiązujący do
narzędzi znanych z epoki brązu. Pozostałe dwa są nie-
charakterystyczne i mogłyby być łączone z różnymi in-
wentarzami, chociaż zarówno ich cechy, jak i kontekst
znalezienia sugerują, że powinno się je wiązać z okre-
sem młodszym niż starsza bądź środkowa epoka ka-
mienia. Wskazują na to cechy artefaktów i pozostałe,
niekrzemienne zabytki ruchome, jak również struktury
30
nieruchome odkryte na stanowisku. Najprawdopodob-
niej więc należy je odnosić do epoki brązu i krzemie-
niarstwa kultury łużyckiej. Ich cechy nie przeczą takiej
klasyfikacji, zaś kontekst, w którym występują, w tym
także cechy rdzeni i debitażu, czynią taką interpretację
najbardziej logiczną i prawdopodobną.
43 krzemienie zostały znalezione w wypełniskach
obiektów; tylko 30, a więc mniej niż połowa – poza
nimi. W obrębie jam znajdowano na ogół po jednym
bądź dwa przedmioty. Najczęściej są to obiekty, które
zaliczono do kultury łużyckiej (por. ryc. 2). Nieliczne
krzemienie znaleziono w obiektach o nieustalonej chro-
nologii i przynależności kulturowej, co do których nie
można wykluczać związku z tą samą fazą osadnictwa.
Nie należy przy tym zapominać, że część z nich może
tam zalegać na złożu wtórnym, w wyniku przypadko-
wego znalezienia się w zasypisku jam.
Ryc. 5. Liściak trzpieniowaty
Fig. 5. Tanged point

31
 Analiza i wnioski
Zarówno zabytki nieruchome, jak i ruchome wska-
zują, że stanowisko w Stobiernej jest pozostałością osa-
dy tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. W tym kontekście
kulturowym dobrze mieszczą się odkryte na stanowisku
krzemienie – zarówno rdzenie, jak i przeważająca część
debitażu i odpadków oraz dwa bądź trzy z czterech na-
rzędzi (wiór retuszowany – wiórowiec, odłupek retu-
szowany, narzędzie zębate). Do tej samej grupy można
też zaliczyć odkryte na stanowisku łuszcznie, a także
silnie obtłuczoną bryłkę, być może krzesiwko (ryc. 6).
Tylko nieliczne zabytki krzemienne można łączyć
z innymi jednostkami taksonomicznymi. Najbardziej
charakterystyczny jest liściak, który jednoznacznie daje
się identyfikować ze schyłkowym paleolitem. Jest to je-
dyny zabytek, który można odnosić do tego czasu. Nie-
liczne wióry (ryc. 4:2) i jeden wiórek, wszystkie odbite
z rdzeni jednopiętowych, są trudne do jednoznacznej
interpretacji, ale nie powinny być odnoszone do „świ-
derienu”. Najprawdopodobniej reprezentują one osad-
nictwo neolityczne bądź, ewentualnie, mezolityczne. Na
to ostatnie mogą wskazywać co najmniej dwa rdzenie
(ryc. 3; 4; 5). Z kolei z neolitem może być ewentual-
nie łączony odłupek retuszowany ze względu na jego
staranny regularny retusz oraz układ negatywów na
stronie górnej (ryc. 4:4), a także odłupek przeniesiony
(ryc. 4:3). W tych dwóch przypadkach nie ma jednak
pewności co do klasyfikacji chronologicznej. Wskaza-
ne tu bardzo nieliczne ślady są więc związane z bliżej
nieokreślonymi przejawami aktywności społeczności
paleolitycznych i – być może – neolitycznych.
Przypadek liściaka świderskiego można włączyć do
innych tego typu pojedynczych, luźnych znalezisk – czy
to liściaków, czy to rdzeni bądź półsurowca – znajdowa-
32
nych na różnych obszarach zasięgu „świderienu”, w tym
także w  Polsce południowo-wschodniej. Znaleziska
te interpretuje się jako zagubione (rdzenie, wióry) lub
wykorzystane jako strzały w trakcie polowań (liściaki)
elementy wyposażenia myśliwych. Przedmioty tego typu
łączy się z mobilnym trybem życia i gospodarką spo-
łeczeństw późnego paleolitu. Odkryte na stanowisku
narzędzie jest kolejnym śladem eksploatacji terytoriów
łowieckich, rozpoznanych już dość dobrze na podsta-
wie dotychczasowych znalezisk, także w przeważającej
większości pojedynczych narzędzi lub rdzeni. Tereny
Rzeszowszczyzny dostarczyły jednak również odkryć
bogatych stanowisk, które na pewno są pozostałością
obozowisk ludności świderskiej (Bobak, Połtowicz-Bo-
bak 2011, 32–33; 35–39, tam dalsza literatura; Czopek
1999, 35 n.; Kozłowski J.K. 1963; Bobak, Połtowicz-Bo-
bak 2015; Gębica, Mitura 2005). Wszystkie te znaleziska
ukazują więc rejon podrzeszowski, czy szerzej – Polskę
południowo-wschodnią, jako jedno z  terytoriów za-
siedlanych i  eksploatowanych przez ludność kultury
świderskiej. W świetle dotychczasowych badań moż-
na uznać, że jest to pierwsza jednostka taksonomiczna,
której ludność okupowała te tereny w sposób regularny.
Podobnie można interpretować pojedyncze znalezi-
ska, które ewentualnie dają się łączyć z mezolitem. Nie-
liczne bądź pojedyncze zabytki znajdowane na terenach
Rzeszowszczyzny wyznaczają miejsca penetracji ludności
mezolitycznej – głównie komornickiej i, rzadziej, jani-
sławickiej (Czopek 1999, 39–44; Bobak, Połtowicz-Bo-
bak 2011, 34–35; Kozłowski 1963, 1964; Mitura 1993).
W przypadku pojedynczych zabytków, które tylko
ogólnie odnosi się do bliżej niesprecyzowanej fazy epo-
ki kamienia, można jedynie stwierdzić ich obecność,
będącą ewentualnym śladem aktywności społeczności
ostatnich zbieraczy i łowców bądź pierwszych rolników.
Ryc. 6. Krzesiwko? (fot. K. Słowik)
Fig. 6. A firesteel? (photo K. Słowik)
 Najliczniejsze na stanowisku materiały krzemien-
ne łączone z kulturą łużycką można natomiast inter-
pretować jako elementy wyposażenia mieszkańców
dobrze rozpoznanej tu osady. Narzędzia krzemienne
w młodszych odcinkach epoki brązu nie odgrywały
już tak istotnej roli jak w  okresach wcześniejszych,
stąd jak się wydaje, niewielka liczba artefaktów i ich
charakter odpowiadający temu, co wiemy o  krze-
mieniarstwie kultury łużyckiej (Fronczek 2009, tam
dalsza literatura). Wśród nich przeważają odpadki
z produkcji, co wskazuje na miejscową obróbkę skał
przynoszonych na stanowisko w postaci zapewne su-
rowych brył. Wykorzystywano prawdopodobnie głów-
nie odłupki, które nie były przerabiane na narzędzia
za pomocą retuszu.
W  tym kontekście należy też zwrócić uwagę na
liczne fragmenty nieprzemysłowe i  okruchy. Część
z nich to drobne, a niekiedy bardzo drobne fragmen-
ty otoczaków krzemienia narzutowego, co do których
można założyć, że na stanowisku znalazły się w sposób
przypadkowy. Istnieją jednak w kolekcji także większe
fragmenty, w tym również bryłki krzemieni importowa-
nych, które nie mogły się tutaj znaleźć w sposób niein-
tencjonalny. Wydaje się, że należy je łączyć z osadnic-
twem ludności kultury łużyckiej, choć nie można też
wykluczyć innych jednostek taksonomicznych. Doty-
czy to np. surowca pasiastego.
Znalezione na stanowisku w Stobiernej materiały
krzemienne trzeba zasadniczo wiązać z osadnictwem
ludności tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Materiały
o innym charakterze, przede wszystkim liściak, powin-
ny być traktowane nie jako pozostałość obozowiska,
ale raczej świadectwo eksploatacji terytorium przez
zbieraczy i  łowców okresu schyłkowoplejstoceńskie-
go. Nie da się jednoznacznie zinterpretować śladów
określonych przez nas jako „być może mezolityczne”,
uważamy jednak, że także w nich należy widzieć zna-
mię jakiegoś bliżej nieokreślonego pobytu ludności
„wczesnoholoceńskiej”.
Te właśnie ostatnio wymienione materiały są więc
kolejnymi punktami wpisującymi się w mapę osad-
nictwa poprzedzającego pojawienie się rolników i ho-
dowców na terenach Polski południowo-wschodniej.
Są też kolejnymi elementami ukazującymi znaczenie
tych terenów dla pradziejowych grup zbieracko-ło-
wieckich.
Literatura
Bobak D., Połtowicz-Bobak M. 2011. Osadnictwo starszej i środ-
kowej epoki kamienia na terenach Podkarpacia w świetle badań
na trasie autostrady A4 w latach 2005–2011. W: S. Czopek (red.),
Autostradą w przeszłość. Katalog wystawy, 25–43. Rzeszów: Mu-
zeum Okręgowe w Rzeszowie, Mitel.
Bobak D., Połtowicz-Bobak M. 2015. Materiały świderskie ze sta-
nowiska Łąka 11–16 (pow. rzeszowski) na tle osadnictwa w Polsce
południowo-wschodniej. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego 36, 11–18.
Czopek S. 1999. Pradzieje Polski południowo-wschodniej. Rzeszów:
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Fronczek K. 2009. Krzemienie w grobach grupy tarnobrzeskiej kul-
tury łużyckiej. W: S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak (red.), Tarnobrze-
ska kultura łużycka – źródła i interpretacje, 265–287. Rzeszów: Mitel.
Gębica P., Mitura P. 2005. Wstępne wyniki badań geomorfolo-
giczno-archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku nr 4
w Terliczce k. Rzeszowa. W: M. Kuraś (red.), Archeologia Kotli-
ny Sandomierskiej, 19–38. Stalowa Wola: Muzeum Regionalne
w Stalowej Woli.
Kozłowski J.K. 1963. Badania stanowisk paleolitycznych w okoli-
cach Przemyśla w roku 1963. Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrod-
ka Archeologicznego za rok 1963, 9–10.
Kozłowski S.K. 1963. Badania stanowisk paleolitycznych i mezoli-
tycznych w powiecie kolbuszowskim. Sprawozdania Rzeszowskie-
go Ośrodka Archeologicznego za rok 1963, 11–12.
Kozłowski S.K. 1964. Uwagi o  późnym paleolicie i  mezolicie
wschodniej części Kotliny Sandomierskiej, Archeologia Polski 9,
325–348.
Ligoda J. 2018. Osada na stanowisku nr 2 w Stobiernej, pow. rze-
szowski w kontekście osadnictwa tarnobrzeskiej kultury łużyckiej
na Płaskowyżu Kolbuszowskim. W: M. Kuraś (red.), Archeologia
Kotliny Sandomierskiej 2, 190–245. Stalowa Wola: Muzeum Re-
gionalne w Stalowej Woli.
Ligoda J., Słowik K. 2009. Wstępne wyniki badań wykopalisko-
wych na stan. 2 w Stobiernej, gm. Trzebownisko (badania na tra-
sie drogi ekspresowej S-19). W: S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak
(red.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje, 353–
363. Rzeszów: Mitel.
Mitura P. 1993. Ślady osadnictwa schyłkowopaleolitycznego i me-
zolitycznego na stanowisku 1A w Białobrzegach, woj. Rzeszów.
Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicz-
nego za rok 1991–1992, 23–29.
Marta Połtowicz-Bobak; University Rzeszów, Institute of Archaeology, 10 Moniuszki
Street, 35-015 Rzeszów, Poland; mpoltowicz@lithics.eu
Joanna Ligoda; Regional Museum in Rzeszów, 19 3 Maja Street, 35-030 Rzeszów,
Poland; archeo@muzeum.rzeszow.pl
Dariusz Bobak; Foundation for Rzeszów Archaeological Centre, 10 Moniuszki Street,
35-015 Rzeszów, Poland; d.bobak@lithic.eu
Krzysztof Słowik; General Director for National Roads and Motorways, 20 Legionów
Street, 35-959 Rzeszów, Poland; kslowik80@gmail.com
33
 Inter-regional cultural contacts of the Stone Age
settlement in the Łowicz-Błonie Plain in light
of flint materials from Polesie 1
Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Marcin Wąs

Abstract: The site Polesie 1 is certainly one of the most important archaeological sites explored during the rescue research preceding
the construction of the A2 motorway. As a result of the field investigation and the subsequent studies and analyses, a wide spectrum
of data was obtained, placing Polesie 1 among the most important archaeological sites in Central Poland.
Remains of a spatially extensive settlement-sepulchral complex representing the Trzciniec culture of the Early Bronze Age and traces
of the presence of Neanderthals as relics of the earliest settlement of this part of Poland have been found on the site.
Although the scientific value of these discoveries is unquestionable and extends far beyond the local issues of archaeology of Central
Poland, they do not exhaust the potential of all the obtained information. This article, aims at completing this picture by presenting
and discussing the sources for the research into the settlement from the Late Paleolithic, Mesolithic and Neolithic periods. The authors
focused solely on the flint materials which, until now, have barely been mentioned in the literature.
Keywords: Polesie site, flint materials, Stone Age

Introduction as a relic of the earliest settlement of this part of Poland

Polesie 1 site is certainly one of the most important
archaeological sites explored during the rescue research
preceding the construction of the A2 motorway. Its high
value is substantiated by abundant and cognitively valu-
able relics of the prehistoric settlement acquired in the
course of excavations led by Lucyna Domańska and
Seweryn Rzepecki on behalf of the University of Łódź
Foundation in the years from 2005 to 2008. As a result
of the field investigation and the subsequent studies and
analyses, a wide spectrum of data was obtained, plac-
ing Polesie 1 among the most important archaeological
sites in Central Poland. This is reflected in a relatively
large body of literature, which has already covered this
site with numerous citations (e.g. Domańska et al. 2012,
2013; Górski et al. 2011; Rzepecki 2015; Wąs et al. 2020).
The hitherto presented studies essentially discount two
distinct aspects related to the prehistory of Polesie 1: the
presence of a spatially extensive settlement-sepulchral
complex representing the Trzciniec culture of the Early
Bronze Age and traces of the presence of Neanderthals
as early as in the Middle Palaeolithic. Although the sci-
entific value of these discoveries is unquestionable and
extends far beyond the local issues of archaeology of
Central Poland, they do not exhaust the potential of all
obtained information. This article, aims at completing
this picture by presenting and discussing the sources for
the research into the settlement from the late Paleolithic,
Mesolithic and Neolithic periods. The authors focused
solely on the flint materials which, until now, have bare-
ly been mentioned in the literature. In our opinion, the
study flint materials create an interesting survey field on
the issue of occupation of the site, understood in a broad
sense. Indirectly, they also provide an insight into the
oldest sections of the prehistory of the Łowicz-Błonie
Plain from the Late Pleistocene to the time of the appear-
ance of the first agricultural communities in this region1.
1
  The aforementioned finds dating back to  the Middle
Palaeolithic do not fall within the scope of this study, as they
constitute a separate and specific issue. For this reason, they are
the subject of separate studies (Wąs 2009; Domańska et al. 2012,
2013; Wąs et al. 2020) and were also mentioned in some wider

35
 Fig. 1. Location of the site Polesie 1 in the context of physico-geographical regionalisation
(acc. to Kondracki 1994). Key: 315.36 – The Płock Basin, 318.61 – the Płońsk Plateau, 318.71 –
the Kutno Plain, 318.72 – the Łowicz-Błonie Plain, 318.73 – the Warsaw Basin, 318.76 – the Warsaw
Plain, 318.82 – the Łódź Heights, 318.83 – the Rawa Plateau (after: Górski et al. 2011, 14 – revised)

The site
Location
The site Polesie 1 is located in the Łowicz-Błonie
Plain, which constitutes the south-western part of the
Masovian Lowland (Fig. 1). This mesoregion extends
south and southwest of the Warsaw Basin, southeast
of the Kutno Plain and east of the Koło Basin and the
Łask Upland. From the south it borders with the Łódź
Heights and the Rawa Plateau, and from the east it meets
the Warsaw Plain (Kondracki 1994, 132).
The excavated area of the site reaches the northern
extremity of the plateau. It stretches between two wa-
tercourses with a meridional course – the Zwierzynka
studies dealing with the Middle Palaeolithic in Poland (e.g. Sudoł
2013; Wiśniewski et al. 2019).
in the east and the Ruczaj in the west. Running from
south to north, their waters feed the River Bzura whose
valley is located about 9 km from the site. To the north
of the site, there is an extensive flood plain, separated
from the higher lying fluvioglacial plain by a long slope
on which a larger part of the study area is located.
Research
Polesie 1 site covers an area of c.17 ha. During its ex-
ploration, the relics of settlement – almost a complete
cross-section from the pre-modern periods up to the
modern times – were recorded. The concurrent field
works were conducted, aiming at an exploration of the
palaeogeographic and environmental conditions in which
the settlement Polesie 1 was functioning. Their results
have already been the subject of separate publications

36
(e.g. Twardy, Forysiak 2001, 2011; Balwierz 2011). For
the purposes of the issues raised here, we provide only
the essential conclusions regarding the geomorphological
conditions of the site and thus the specificity of all data
which, in an obvious way, set a limit for further reasoning.
It should be emphasized that, at the beginning of
the excavation work, a significant part of the site was
heavily damaged. The historical materials were present
within a large area in sub-surface levels.
The state of preservation of the features, their
distribution and the considerable fragmentation index
of the material (mainly pottery) recorded in the near-
surface layers of the site, was indicative of a high degree of
disturbance of the original systems and the cultural layers.
This was caused by both cultural factors occurring in the
prehistory (i.e. intensive settlement in different periods,
economic activity and accompanying deforestation)
and by natural factors (i.e. aeolian processes and water
erosion). Agricultural works, especially deep ploughing,
were invasive and destructive to the historical substance
(Twardy 2008). Those were the factors which irretrievably
transformed the original systems and the cultural layers
existing in the distant prehistoric periods. In the result,
the relationship between the distinguished features and
the materials in the “layer” became the source of many
baffling issues.
Considering the geomorphological context of the
site location, its lithological composition should be
emphasized. The site area is built of sand formations
with some share of gravels and loams, and in the south-
western edge of the site there are also boulder clays.
In the conditions of deforestation, a significant share
of sands determined a  launch and then a  dynamic
course of the site destruction process caused by
slope erosion and deflation (Twardy, Forysiak 2011,
229–244). The edaphic conditions present in the
time of development of the prehistoric settlement,
which was particularly intensive when the Trzciniec2
and the Przeworsk cultures existed, and then – the
modern and contemporary agricultural exploitation
of the area, made Polesie 1 a perfect example of an
archaeological palimpsest (Bailey 2007; Rzepecki
2014a) in which the subsequent episodes of activity
deformed and irreversibly destroyed the older traces of
occupation. That is why, effectively, what was subjected
2
  Throughout the occupational history of the site in the Early
Bronze Age created by the Trzciniec communities, there existed
at least five settlements and two cemeteries over c. 700 years
(in addition, single graves were discovered; Górski et al. 2011).
to  the archaeological observation was extremely
“compact” sediment, in which prehistoric, medieval,
early modern and modern sources were compressed
into one stratigraphic level.
The supra high degree of transformation of the relics
of settlement dated to the earlier prehistoric periods
self-evidently complicates, and even precludes the
possibility of conducting a more extensive study of the
Stone Age settlements at the analysed site. Here, post-
deposition processes had a special impact on the state
(quantity and quality) of the collection of flint artefacts,
limiting, or even reducing the possibilities of contextual
consideration of the flint production and the methods
of using flint products in the broad sense. Nevertheless,
despite the clear limitations, the sources obtained in the
course of the research are a valuable and compelling
collection that gives an insight into the nature and
specificity of the earliest episodes of occupation of the
site. Also, they possess a certain potential that enables
them to  be embedded in the broader cultural and
occupational context of the Late Palaeolithic, Mesolithic
and Eneolithic periods in Central Poland.
Sources
General notes
The sources presented in the further part of this
work, on which the description of the Late Palaeolithic,
Mesolithic and Neolithic settlements is based, constitute
a small part of the collection of 449 flint products obtained
during the excavations. At this stage, the preliminary
analysis of the flint material, correlated with the other
discovered settlement relics, permitted a separation of
five chronological groups related to the exploitation and
use of flint in: Middle Palaeolithic, Late Palaeolithic,
Mesolithic, Eneolithic, and Early Bronze Age. The stated
multi-phase character of the occupation and the deep
transformations of the primary depositional contexts of
the sources are the key factors determining the arbitrary
elimination of relatively homogeneous collections of flint
artefacts corresponding to particular phases of settlement
of the study area. Therefore, only such selection of
products which are distinguished by their typological
and technological features, typical of flint production
in the periods of our interest, will be presented. This
convention obviously precludes the possibility to provide
an accurate quantitative data on the materials originating
from the separate settlement phases.
37
 In an attempt to make a selection of collections having
Late Palaeolithic, Mesolithic or Neolithic provenance, the
following classification criteria were adopted:
1. Products technologically related to flake exploitation
(about 30% of the inventory) and the splintering
technique (about 36% of the inventory) were
omitted. In the context of the complexity of the
site, emphasized above, the cultural attribution of
the aforementioned products is highly enigmatic
(see Domańska, Wąs 2011). Exceptions are single
flakes that show characteristics of Eneolithic flint.
2. Based on the recognized morpho-stylistic features
of the Late Palaeolithic, Mesolithic and Eneolithic
products, elements of debitage technologically
related to blade exploitation were identified.
It is difficult to conduct a planigraphic analysis of
the distribution of flint products at the site Polesie 1
due to a strong violation of the original stratigraphic
systems in subsequent phases of settlement on the
studied area. In total, the flint materials recorded at the
site Polesie 1 showed a high level of dispersion in almost
Fig. 2. Location of the Late Paleolithic, Mesolithic and Eneolithic flint products at the site Polesie 1 against the background of the scatter
pattern of features representing the Trzciniec culture (according to Domańska et al. 2013 – revised)
38
the entire excavation area (Fig. 2). The vast majority of
the materials come from the mechanical layers of the
excavated site (about 300 pcs.). However, the fills of
131 features yielded 148 single products (5 specimens
were found in one feature alone). It is also worth noting
that the vast majority of products of the splintering
technique, as well as a large proportion of tools, were
found in the layer outside of the features.
Late Palaeolithic Materials
Four specimens were identified in the collection,
which – due to their stylistic distinctiveness and clear
technological data, were classified as Late Palaeolithic.
They are exclusively products made of chocolate flint
of the same variety. These specimens include:
– A fragment of a tanged point (Fig. 3:1). It has typical
morphological features of this type of products. The
tool was made from a blade removed of the double
platform core. The tang was formed in the proximal
part by the surface retouching of the lower side in
 the place of the bulb and steep retouching of the edge
to the upper side.
– Fragments of 2 blades representing the Masovian
blade debitage (Fig. 3:2–3). The former is a longer,
proximal fragment with its tip broken off. It has an
edge profile typical of “Masovian” blades, obtained in
the advanced stage of exploitation of double platform
cores. In addition, it has typical stylistic features of
the proximal end with a  characteristic, narrowing
and bending on the profile, and a  small trimmed
butt. The other specimen comes from the edge of
the flaking surface or perhaps it was obtained in the
early phase of exploitation of the double platform
core, as evidenced by alternating, bidirectional scars
on its surface. The tool is wide and flattish with its
butt and apex broken off.
– A massive fragment of a secondary, unilateral crested
blade with its butt broken off. It has opposite, bi-
directional scars, which allows its association with
the exploitation of the double platform core. Also, its
parameters suggest a relationship with Late Palaeolithic
relics rather than with younger units from this site.
Mesolithic materials
Five products from chocolate flint were classified
as Mesolithic. They include:
Single platform tabular blade core (Fig. 3:7). It has
flat natural edges and a narrow flaking surface with
regular blade relief. The striking platform is frontally
rejuvenated and has traces of some preparation of the
platform edge.
Residual blade core with changed orientation.
It is a  double platform core having an apparently
microlithic character – a strongly reduced variant of
the core described before. Similarly, it has natural flat
edges and prepared striking platform.
Broken fragments of three blades: 2 proximal
and 1 mesial parts (Fig. 3:4–6). All specimens show
characteristics of a blank produced using the pressure
technique, which is particularly noticeable in the
morphology of the proximal end. In addition, they
are relatively flat throughout the entire length and have
very regular arrises.
Eneolithic materials
Another group of flint artefacts associated with
the settlement of the site Polesie 1 in the Stone Age
are products that were classified as remnants of the
settlement of the Funnel Beaker culture population
(hereinafter: TRB). We would like to  precede the
description of the collection with general information
about the relics of this culture at the study site. They
are represented by 13 features dug-in the ground
attributed to  the following functional categories:
houses, storage pits and pits of unspecified economic
purpose. The group of artefacts (in addition to the
flint materials described in the further part) consists
of 3,676 fragmented pieces of pottery with a  total
weight of about 47  kg and 6 fragments of spindle
whorls (Domańska et  al. 2011; Rzepecki 2015). As
a result of the analysis of the dispersion of artefacts and
features of the TRB provenance in Polesie 1, two basic
zones of the material occurrence were distinguished
– the north-eastern zone (ha: B, C, D, J, K), which is
probably related to the functioning of small settlements
or short-term camps and the south-western zone (ha:
E, F, G, Ł, M, N, R) – occasionally used for economic
purposes. Considering the spatial distribution of the
relics related to the settlement of TRB, it should be
noted that almost all artefacts (about 95% of pottery
and almost all flint artefacts) were recorded outside fills
of features dug-in the ground, which are characterized
by a low thickness (in most cases the only researched
part was the base of the feature). This fact should be
associated with the documented serious damage to the
original spatial patterns and the strong re-deposition
of the artefacts, which also corresponds to the high
fragmentation level of the pottery. The scale of width of
dispersion of the Neolithic materials is illustrated
by the example of a  refitting of two massive flakes
removed from a broken axe – the distance between
them is over 250 metres. Despite the aforementioned
limits, it is still possible to ascribe the relics of the TRB
settlement from Polesie 1 to the developed stage of
the Eastern group of the Wiórek phase, taking into
consideration the available data (mainly based on the
vessel forms and their decoration; Rzepecki 2015).
This determination of the chronology of the Eneolithic
settlement is also confirmed by the radiocarbon date
obtained for one of the TRB features, whose value
after calibration is 3512–3343 BC (95.4%; Poz-31487:
4620±35 BP).
The flint products which can be associated with the
settlement of TRB are a distinctive group within the
entire flint inventory obtained from Polesie 1. However,
it is not possible to accurately determine the number of
39
 Fig. 3. Polesie 1. Late Palaeolithic (1–3) and Late Mesolithic (4–7) materials. 1–7 – chocolate flint

40
flint artefacts associated with this unit and this is due
to two main reasons. The first one is an alteration of
the primary stratigraphic contexts of the TRB artefacts
and, consequently, their re-deposition along with the
relics of settlements from other periods. Another
reason is the impossibility of the cultural classification
of the products related to flake exploitation which are
uncharacteristic but very numerous. Therefore, given
the lack of clear, stratigraphic and contextual data,
products of the splintering technique were excluded
from this collection even though they usually constitute
an important element of the “Funnel Beaker flint
package”, and even despite the fact that they made the
dominant category of products in the inventory recorded
in Polesie. Consequently, only those products which
were related to blade production and showed Eneolithic
stylistic characteristics, tools made of them, flakes
from polished axes as well as ordinary and retouched
flakes with Eneolithic production characteristics
(manifested in particular by the co-occurrence of specific
morphological features, characteristic retouching and
exotic raw material) were treated as representatives of
the TRB production.
Taking into consideration the aforementioned
criteria limiting the selection of sources, 63 products
were classified as Eneolithic (Table 1). The raw material
constitution of this small assemblage is dominated by
products made of non-local flint types. In addition
to 10 specimens made of locally occurring Baltic flint
and two burned products, the remaining 52 specimens
were made of the following flint types: chocolate
(26 pieces), Volhynian (20 pieces) and Świeciechów
(6  pieces). In terms of raw materials, among the
products of the “Beaker” origin, the following were
identified: blanks (23 pieces), tools (33 pieces) and
destroyed polished axes (8  pieces). The presented
raw material constitution is, as was stressed earlier,
the result of an extreme selection of “loose material
which did not occur within any clear stratigraphic
or cultural context of the exploration layer. Most
probably, this collection may be complemented by
splintered pieces and splintered flakes, some of which
were found in the layers and features classified as
“Trzciniec” type; this may in particular apply to the
reutilisation of the non-local “Beaker” materials made
by the population settling the site in the Early Bronze
Age (see Domańska, Wąs 2011).
Among the discovered TRB flint products, the most
outstanding finds are:
Retouched blades and blades with use retouch –
16  pcs. Most specimens classified here are made
of non-local raw materials: chocolate (9  pcs) and
Volhynian (4 pcs). These are exclusively tools made
of mediolithic blades with various degrees of edge

Table 1. Characterisation of quality and raw materials used for the Funnel Beaker flint products

RAW MATERIAL STRUCTURE

CATEGORIES OF ARTEFACTS Total
Baltic Chocolate Świeciechów Volhynian Burnt
BLADES 3 10 – 1 2 16
FLAKES 1 3 2 1 – 7
BLADE ENDSCRAPERS 1 1 – – – 2
TOOLS TRUNCATED BLADE – 1 – – – 1
PERFORATORS – 1 – 1 – 2
RETOUCHED BLADES 1 3 – 4 – 8
BLADES WITH USE RETOUCH 2 6 – – – 8
FLAKE ENDSCRAPER – 1 – – – 1
TOOLS SIDESCRAPER – – – 1 – 1
RETOUCHED FLAKES 2 – 1 6 – 9
BIFACIAL TOOL – – – 1 – 1
FLAKES FROM AXES – – 3 5 – 8
Total 10 26 6 20 2 64

41
retouching: from the forms typologically classified as
retouched blades to the micro-retouched specimens
(Fig.  4:1–9). It is worth noting that there are no
traces in the the inventory of using this type of blank
in the local production. Therefore, it can be safely
assumed that the entire group of the study tools can
be defined as imports. Most of them are preserved
in broken form. Some cases of damage, probably of
utilitarian character, had already been recorded at the
site in Polesie, as evidenced by, among other things,
a  refitting of a  broken retouched blade made from
Volhynian flint (Fig. 4:1).
Bifacial tools – 1 pc. It is a specimen made from
Volhynian flint which can be described as the proximal
end of a  bifacial tool (Fig.  5:1). Unfortunately, its
fragmentary state of preservation causes that the
specimen is not suitable for a fuller reconstruction of
the tool and thus it precludes the possibility to provide
the proper typological classification of this specimen.
However, in great probability, it is a fragment of a point
with sectioned proximal end (cf. Libera 2001).
Perforator – 1 pc. It is a  specimen formed from
a mediolithic chip from chocolate flint (Fig. 5:2). It has
a retouch along nearly the whole circumference and,
therefore, it may also be treated as a combined tool –
perforator/ retouched blade.
Endscrapers – 3 pcs. With a  high degree of
probability, the specimens classified here can be
treated as Eneolithic due to the style and the morpho-
technical characteristics of the blank from which they
were made. One of them was made of a mediolithic
chocolate flint blade (Fig. 5:5). The second specimen,
an endscraper on a blade, was made of Baltic flint;
it has a  transverse-trimmed edge at the proximal
end (Fig.  5:7). The third endscraper is a  chocolate
flint specimen (Fig. 5:6). The micro-morphological
characteristics of the preserved proximal end prove
its the Neolithic provenance.
Retouched flakes – 9 pcs. The specimens made
from non-local raw materials (7 pcs) can certainly be
classified as Eneolithic. The large retouched flakes made
of Volhynian flint are the most distinctive finds in this
collection (Fig. 5:3–4).
Sidescraper – 1 pc. It is a relatively large tool made
of Volhynian flint flake (Fig. 6:8). This specimen can
also be classified as backed knife.
42
Flakes from polished axes – 8 pcs. Among them,
three specimens are made of Świeciechów flint (Fig. 6:1–
3). All of them are probably the result of secondary use
of the raw material. One of them was obtained using the
splintering technique and the other two were products
of an ordinary flake exploitation. Only one flake has
use-wear traces (use retouch). Based on the clearly
visible differences in the quality of the raw material,
it can be assumed that the described flakes originated
from three different axes. They were all removed from
face of the axe, which precludes a possibility to state
whether they come from a bifacial axe or or an axe with
quadrilateral section.
Flakes from axes made of Volhynian flint are far
more numerous. Two of them form a  “para-refit”
reconstructing a fragment of an axe blade (Fig. 6:4).
The remaining specimens include both the specimens
without traces of use on the edges (Fig. 6:7) as well as
flakes with clear intentional retouch (Fig. 6:5–6). One
of the flakes has proportions of a blade.
No axe preparation flakes from axes made from
other raw materials were recorded. Therefore, it can
be assumed that the occurrence of the specimens
described above is a relic of the phenomenon which was
typical of flint working developed by the TRB groups
in the Poland Lowlands, consisting in maximizing the
production by reutilisation of the material obtained from
macrolithic tools, which were most often made of exotic
raw materials (see Balcer 1983; Budziszewski 2000).
As noted earlier, the aforementioned categories of
products of the “Beaker” provenance are certainly only
part of the actual inventory of flint artefacts ascribed
to  the TRB culture. Unfortunately, the “palimpsest”
character of the entire site, and consequently, the
compacting of the artefacts into the form of an enigmatic
conglomerate of various craftsmanship traditions makes
it impossible to define the cultural attribution of the
quantitatively dominant artefacts which are typologically
uncharacteristic, e.g. splintered pieces, flakes or chunks.
Also, it can be inferred from the horizontal distribution
pattern of the study collection that the wide dispersion
of the TRB flint artefacts can be the result of not
only deep post-depositional transformations, but also
the “wide” spatial distribution of economic activities
implemented, among other things, with the use of
flint tools.
Fig. 4. Polesie 1. Eneolithic materials of the TRB. 1, 4–9 – Volhynian flint; 2–3 – chocolate flint

43
 Fig. 5. Polesie 1. Eneolithic materials of the TRB. 1, 3, 4 – Volhynian flint; 2, 5, 6 – chocolate flint; 7 – Baltic flint

44
Fig. 6. Polesie 1. Eneolithic materials of the TRB. 1–3 – Świeciechów flint, 4–8 – Volhynian flint

45

Stone Age Settlement in Polesie 1.
An attempt of interpretation made in
the light of research on flint artefacts
Flint products discovered during the archaeological
research at the site in Polesie augmented the knowledge
of the history of its settlement in the Stone Age and
in the Early Bronze Age. Also, the classification and
analysis of the inventory introduce several interesting
data which allow to set the study collections of flint
artefacts into a broader cultural context. The value of the
sources we present is undeniable, given that the current
state of research on the Stone Age settlement in Central
Poland is deeply unsatisfactory (see Chmielewska,
Chmielewski 1975; Niesiołowska-Śreniowska, Cyrek
1975; Wiklak 1975; Rzepecki 2015). Thus, each new
inventory obtained through excavations is crucial in
the process of constructing the image of the oldest
settlement in the region of our interest.
Briefly, it should be stated that the materials described
by us are, in terms of typology, technology and the use
of raw materials, consistent with the hitherto identified
models of functioning of hunting and gathering societies
of the Late Palaeolithic and Mesolithic as well as
agricultural and breeding Eneolithic groups.
It is relatively easy to determine the cultural affiliation
of late Paleolithic materials thanks to the occurrence of
the tanged point. It allows to unambiguously associate
this quite modest collection with the Masovian cycle
(Swiderian culture) and generally date it to the Dryas
III period or the beginnings of the Pre-Boreal.
When analysing this small collection, it is worth
emphasizing two important elements that can, indirectly,
shed light on its interpretation. The first of them is quite
a  technologically selective profile of the collection as
it contains only products of blade exploitation, made
exclusively from non-local raw material, namely chocolate
flint. The other element is location of the finds in the
large-valley zone, just off the southern edge of the
Warsaw-Berlin marginal stream valley (see Chmielewska
1975). While taking into account both elements as
a premise for inferring on the potential character of Late
Palaeolithic “settlement” in Polesie 1, it should be stated
that it falls under the general model of spatial distribution
and the quality of the Masovian inventories recorded in
the Vistula River basin, understood in a broad sense
(see Schild 1976; Galiński 1988; Fiedorczuk 2006). In the
light of the available sources, the identified relics can be
46
interpreted as a trace of, broadly understood, activities
within the hunting and gathering model of economy of
the late Pleistocene societies in the Lowlands. The Late
Palaeolithic artefacts obtained from Polesie 1 form, in
terms of typology and choice of raw materials, a  set
typical of small “expeditionary” sites known throughout
the entire area of the Masovian cycle (Sulgostowska 1997;
2005). The majority of them are interpreted as “hunting
lodges” located at the back of larger agglomerations of
the settlement sites. In addition, it should be emphasized
that the Late Paleolithic materials obtained from Polesie
1 correspond to  the current picture of the Masovian
settlement in the area of the Warsaw-Berlin Urstromtal.
The geographically closest sites of this tradition are
known only from surface surveys (carried out in the
1920s and 1930s) at the sites in Nieborów and Wygoda,
where some blades and tools were made of chocolate
flint. In the course of excavations of the other sites on
the “Łódź” section of the the A2 motorway route, some
single, Late Palaeolithic products were identified, e.g. in
Witów sites. 14–15 (Papiernik 2018).
Despite the lack of distinctive tool forms in the group
of Mesolithic products, it should be noted that this
small collection contains elements with technological
features typical of flint working of the Late Mesolithic
Janisławice culture (Wąs 2005).
Specificity of the technology and the raw materials
of this assemblage has numerous analogies, especially
in the middle Vistula basin. Analogous cores and blades
are particularly known from the Janisławice site Dęby
29 in Kuyavia (Domańska 1991; Wąs 2005). In terms
of technology and stylistics, some artefacts belonging
to  the burial deposits in Janisławice, located in the
vicinity of Polesie, constitute good analogies to them
(Chmielewska 1954; Wąs 2013).
The next element which consorts with the character
of many Janisławice sites located close to the Vistula
River basin is the raw material structure of this small
collection as an acquisition and distribution of chocolate
flint is a distinctive feature of the flint working of the
Janisławice culture (Cyrek 1981; 1995; Wąs 2006; 2008).
Also in this field, materials from Polesie 1 show a link
with the aforementioned inventories from Janisławice,
Dęby 29 and many other sites located in Central Poland
(e.g.  Ponikła Fryszerka, Ciołki-Zagłoba) and in the
region of the Central Vistula Valley.
It is worth noting that no other products made
of local Baltic flint showing features of Mesolithic
debitage were identified. Considering the number
of restrictions discussed earlier in this work, which
in the case of the study site could have an impact
on the selective nature of the collection of the flint
artefacts, it is still highly probable that this not quite
sizeable Mesolithic inventory reflects the character of
the settlement from that period. Certainly, they are
not relics of “flint scatter”, strongly reduced in terms
of quantity, or they did not represent a  long-term
settlement site. In the light of the available sources, the
identified Mesolithic traces should be rather viewed as
a relic of a short occupation settlement of a satellite site,
integrated into a broadly defined economic activity of
hunter-gatherer-trapper groups. However, a far greater
challenge is to identify a more permanent settlement
base, given the available data which consists mainly of
small surface collections (Niesiołowska-Śreniowska,
Cyrek 1975; Cyrek 1979). The number of excavated
Mesolithic sites in Central Poland is critically small,
which significantly complicates the task of providing
a  broader cultural and settlement context to  the
Mesolithic finds from Polesie 1 (see Niesiołowska-
Śreniowska 1998; Niesiołowska-Śreniowska et al. 2011).
Despite the fact that the excavations covered the area
of many other sites connected with the Łódź section of
the A2 motorway, apart from single finds of artefacts
from the sites Zgórze 1–2, no more explicit relics of
settlement from the Middle Stone Age were identified
(Płaza 2015). In short, the “Janisławice” relics from
Polesie 1 fall into the current, still “circular” model
of the functioning of this culture community within
an extensive territory in the zone located close to the
middle section of the Vistula River, which is marked
by an exceptionally wide distribution of chocolate flint
(Cyrek 1995; Sulgostowska 2006; Wąs 2008). From this
perspective, Polesie 1 is invaluable as a complement
to  the picture of single spots within the settlement
acumen of the late-Mesolithic peoples, isolated and
marginal to the agglomeration localities, as illustrated
by a single grave discovered in an eponymous site in
Janisławice, located just 20 km away from Polesie.
The specificity of the flint inventory associated with
the Eneolithic TRB settlement should be considered
cognitively important data. The reason for such
an approach is the identification of a  compelling
assemblage, containing typical elements which have
analogies in many large settlement sites of this culture
(cf. Balcer 1983; Domańska 1995; Budziszewski 2000;
Rybicka, Papiernik 2002). Although, for formal reasons,
it does not fully illustrate the local flint production
in the Eneolithic period, it still completes the overall
picture of the TRB settlement in Polesie 1 which
was outlined by Seweryn Rzepecki (Rzepecki 2015).
When evaluating the “Beaker” flint inventory against
the background of the current state of knowledge
about flint working developed within that culture in
Central Poland, its uniqueness should be emphasized.
It manifests itself in the raw material structure, with
a clear share of non-local flint, but also in the clear
participation of medio- and macrolithic forms, which
contradicts the hitherto views on the technological
primitivism of the Eneolithic flint working occurring
at the sites marginally located in relation to  such
important regions for the TRB settlement as Kuyavia
and Lower Poland. In many respects it is the collection
which has analogies at large TRB sites in Kuyavia or
in the (geographically closer) Lake District of Gostyń
(Rybicka, Papiernik 2002; Rzepecki 2013; Domańska
2013). Although the distribution mechanism itself,
related not only to  the non-local raw materials but
to the entire group of the TRB flint working is difficult
to map in the case of in Polesie 1, in the light of the
data obtained from the study site, it is impossible
not to agree with an observation of S. Rzepecki that:
“Funnel Beaker” from Central Poland were an active co-
operator of the TRB groups inhabiting the old enclaves
of Neolithic agriculture, i.e. Kuyavia and Lesser Poland”
(Rzepecki 2015). Naturally, the poor state of research
into the Stone Age (including the TRB culture) in
Central Poland precludes the possibility of finding
geographically closer analogies to the collection from
Polesie 1 (cf. Pelisiak 1991, 2003; Wiklak 1975). The
wider excavated TRB sites, which yielded sufficiently
large flint material collections and therefore provided
a wider field for study of flint working developed by
the Central Polish “Beakers”, include quite distant sites
located in the Widawka basin: Zabrzezie, Dobroń,
Andrzejów and Ptaszkowice (Rzepecki 2003; Pelisiak
1985, 2001, 2003a, 2003b). Except for the materials
from Polesie 1, presented here by the authors, no other
site researched on the Łódź section of the A1 and
A2 motorways provided a larger amount of sources
(including flint artefacts) related to the TRB settlement
in the Łowicz-Błonie Lowland and in the vicinal areas,
which makes the study site even more unique in the
research of the TRB culture in Central Poland (cf. Płaza
2015; Papiernik 2010, 2018; Domaradzka, Józwiak
2011; Januszek 2011).
47
 References
Balcer B. 1983. Wytwórczość narzędzi krzemiennych w  neolicie
ziem Polski. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź: Zakład
Narodowy im. Ossolińskich.
Balwierz Z. 2011. Wyniki analizy pyłkowej osadu za stanowi-
ska Polesie-Zwierzynka i  Polesie-Ruczaj. In: J. Górski, P. Ma-
karowicz and A. Wawrusiewicz (eds), Osady i  cmentarzyska
społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu stanowi-
sko 1, woj. łódzkie, tom I, 251–267. Łódź: Instytut Archeologii
Uniwersytetu Łódzkiego.
Budziszewski J. 2000. Flint working of the south-eastern group
of the funnel beaker culture: exemplary reception of chalcolithic
socio-economic patterns of the pontic zone. In: A. Kośko (ed.),
The western border area of the tripolye culture, 256–282. Poznań:
Adam Mickiewicz University.
Chmielewska M. 1954. Grób kultury tardenoaskiej w Janisławi-
cach pow. Skierniewice. Wiadomości Archeologiczne 20 (1), 23–48.
Chmielewska M. 1978. Późny paleolit pradoliny warszawsko-ber-
lińskiej. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodo-
wy im. Ossolińskich.
Chmielewska M. and Chmielewski W. 1975. Paleolit w  Polsce
Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etno-
graficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22, 9–26.
Cyrek K. 1981. Uzyskiwanie i użytkowanie surowców krzemien-
nych w mezolicie. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego
i Etnograficznego w Łodzi, seria archeologiczna 28, 5–108.
Cyrek K. 1995. On the distribution of chocolate flint in the Late
Mesolithic of the Vistula basin. Archaeologia Polona 33, 99–109.
Cyrek M. 1979. Schyłkowopaleolityczne i mezolityczne materiały
krzemienne z badań powierzchniowych nad Pilicą. Prace i Mate-
riały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria
Archeologiczna 26, 5–40.
Domańska L. 1991. Obozowisko kultury janisławickiej w Dębach,
woj. włocławskie, stanowisko 29. Poznań–Inowrocław: Uniwersy-
tet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Domańska L. 1995. Geneza krzemieniarstwa kultury pucharów
lejkowatych na Kujawach. Łódź: Katedra Archeologii Uniwersy-
tetu Łódzkiego.
Domańska L. 2013. Krzemieniarstwo horyzontu klasycznowiórec-
kiego kultury pucharów lejkowatych na Kujawach. Łódź: Instytut
Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu
Łódzkiego.
Domańska L. and Wąs M. 2011. Materiały krzemienne trzciniec-
kiego kręgu kulturowego ze stanowiska Polesie 1, gm. Łyszkowi-
ce, woj. łódzkie, In: J. Górski, P. Makarowicz and A. Wawrusie-
wicz (eds), Osady i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu
kulturowego w Polesiu stanowisko 1, woj. łódzkie, tom I, 276–283.
Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego.
Domańska L., Rzepecki S., Makarowicz P., Górski J., Wawrusie-
wicz A., Solecki Ł., Kot K., Piotrowska M., Ficyk M. and Wąs M.
48
2012. Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowa-
dzonych w latach 2005–2008 na stanowisku Polesie 1, gm. Łysz-
kowice, woj. Łódzkie. In: S. Kadrow (ed.), Raport 2007–2008,
183–216. Warszawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Domańska L., Rzepecki S. and Wąs M. 2013. The Polesie site: from
Neanderthal Man to the Motorway Builders. In: Suyanggae and
her neighbours: 16th International Symposium in Nihewan (China),
123–130. Oceanpress.
Domaradzka S. and Józwiak B. 2011. Materiały neolityczne i wcze-
snobrązowe ze stanowiska nr 37 w  Warszawie-Białołęce przy
ul. Zdziarskiej. Studia i Materiały do Badań nad Neolitem i Wcze-
sną Epoką Brązu na Mazowszu i Podlasiu 1, 147–164.
Galiński T. 1988. Z badań nad pradziejami Kotliny Płockiej w póź-
nym plejstocenie i wczesnym holocenie. Rocznik Muzeum Mazo-
wieckiego w Płocku 13, 3–172.
Górski J., Makarowicz P. and Wawrusiewicz A. (eds). 2011. Osady
i cmentarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Po-
lesiu stanowisko 1, woj. łódzkie, tom I. Łódź: Instytut Archeologii
Uniwersytetu Łódzkiego.
Januszek K. 2011. Materiały krzemienne z wielokulturowego sta-
nowiska w Warszawie–Białołęce przy ul. Zdziarskiej, Studia i ma-
teriały do badań nad neolitem i wczesną epoką brązu na Mazowszu
i Podlasiu 1, 165–178.
Kondracki J. 1994. Geografia fizyczna Polski. Mezoregiony fizycz-
no-geograficzne, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Libera J. 2001. Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski
i Zachodniej Ukrainy. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii
Curie-Skłodowskiej.
Niesiołowska-Śreniowska E. and Cyrek K. 1975. Mezolit w Polsce
Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnogra-
ficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22, 27–66.
Niesiołowska-Śreniowska E. 1998. Warunki egzystencji i organi-
zacja przestrzenna obozowiska późnomezolitycznego w Mokra-
czu w Polsce Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicz-
nego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 39, 65–128.
Niesiołowska-Śreniowska E., Płaza D.K., Marosik P. and Bal-
wierz Z. 2011. Obozowiska ze starszej i środkowej epoki kamienia
na stanowisku 1 w Aleksandrowie Łódzkim w kontekście analizy
środowiska naturalnego. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych
Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeolo-
giczne i Etnograficzne w Łodzi.
Papiernik P. 2010. Osadnictwo z epoki kamienia i wczesnej epo-
ki brązu. In: J. Moszczyński (ed.), Zespół osadniczy kultury prze-
worskiej na stanowisku 1–4 w Wiktorowie, pow. Zgierz, woj. łódz-
kie. Ratownicze badania archeologiczne na trasie autostrady A-2
w woj. Łódzkim, 321–332. Łódź: Fundacja Badań Archeologicz-
nych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeo-
logiczne i Etnograficzne w Łodzi,
Papiernik P. 2018. Ślady osadnictwa z epoki kamienia i wczesnej
epoki brązu. In: L. Tyszler and A. Nierychlewska (eds), Ratowni-
cze badania archeologiczne na stanowisku 14–15 w Witowie, pow.
Łęczyca, woj. łódzkie (trasa autostrady A-1), 23–26. Łódź: Fun-
dacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jaż-
dżewskiego, Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi.
Pelisiak A. 1985. Sprawozdania z badań wykopaliskowych prze-
prowadzonych na osadzie kultury pucharów lejkowatych na st. 1
w Dobroniu, woj. sieradzkie w latach 1982–1983. Sprawozdania
Archeologiczne 37, 9–26.
Pelisiak A. 2001. Osada kultury pucharów lejkowatych w Andrze-
jowie woj. Łódzkie. Sprawozdania Archeologiczne 53, 165–198.
Pelisiak A. 2003a. Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Stu-
dia nad kulturą pucharów lejkowatych na Niżu Polskim. Rzeszów:
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Pelisiak A. 2003b. Ptaszkowice st. 3, gm. Zapolice, woj. łódzkie.
Osada kultury pucharów lejkowatych. Materiały i Sprawozdania
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 24, 311–327.
Płaza D.K. 2015. Materiały krzemienne. In: B. Muzolf, M. Frączak,
P. Muzolf and D.K. Płaza (eds), Ratownicze badania archeologicz-
ne na stanowisku 1, 2 w Zgórzu, pow. Kutno, woj. łódzkie (trasa
autostrady A-1), 18–26. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych
Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeolo-
giczne i Etnograficzne w Łodzi.
Rybicka M. and Papiernik P. 2002. Annopol. Osada kultury pucharów
lejkowatych na Pojezierzu Gostynińskim, Łódź: Muzeum Archeo-
logiczne i Etnograficzne w Łodzi.
Rzepecki S. 2003. Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych.
In: L. Czemiak (ed.), Badania archeologiczne na terenie odkrywki
„Szczerców” Kopalni Węgla Brunatnego „Bełchatow” S.A. 3, 245–
286. Poznań: Centrum Archeologicznych Badań Ratowniczych
Sp. z o.o. w likwidacji, Fundacja Uniwersytetu im. Adama Mic-
kiewicza w Poznaniu.
Rzepecki S. 2014. Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osad-
niczy. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fun-
dacja Uniwersytetu Łódzkiego.
Rzepecki S. 2015. Z badań nad neolityzacją Polski Środkowej. Pozo-
stałości osadnictwa kultury pucharów lejkowatych ze stanowiska Po-
lesie I, gm. Łyszkowice. Folia Praehistorica Posnaniensia 20, 429–448.
Schild R. 1976. Flint mining and trade in Polish prehistory as
seen from perspective of the chocolate flint of Central Poland.
A second approach. Acta Archaeologica Carpathica 16, 147–177.
Sudoł M. 2013. Kultura mikocka na ziemiach polskich. Unpubli-
shed PhD thesis. Toruń: Instytut Archeologii UMK.
Sulgostowska Z. 1997. The phenomenon of chocolate flint
distribution on the North European Plain during the Final
Paleolithic. In: R. Schild, Z. Sulgostowska (eds), Man and flint,
313–318. Warszawa: Institute of Archaeology and Ethnology,
Polish Academy of Sciences.
Sulgostowska Z. 2005. Kontakty społeczności późnopaleolitycznych
i mezolitycznych między Odrą, Dźwiną i Górnym Dniesterem. War-
szawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Twardy J. and Forysiak J. 2011. Charakterystyka środowiska geogra-
ficznego okolic stanowiska archeologicznego Polesie 1 oraz neoho-
loceńskie zmiany jego budowy geologicznej i rzeźby. In: J. Górski,
P. Makarowicz and A. Wawrusiewicz (eds), Osady i cmentarzyska
społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu stanowi-
sko  1, woj. łódzkie, tom I, 227–250. Łódź: Instytut Archeologii
Uniwersytetu Łódzkiego.
Wąs M. 2005. Technologia krzemieniarstwa kultury janisławickiej.
Łódź: Wydawnictwo Inicjał 3.
Wąs M. 2006. Some remarks on contacts between Late Mesolithic
hunters-gatherers societies as reflected in their flint technology:
a case study from Central Poland. In: J. Apel and K. Knutsson
(eds), Skilled production and social reproduction, 315–322. Uppsala:
Societas Archaeologica Upsaliensis.
Wąs M. 2008. O dystrybucji „czekolady” w kulturze janisławickiej
z  perspektywy technologii krzemieniarstwa. In: W. Borkowski,
J. Libera. B. Sałacińska and S. Sałaciński (eds), Krzemień czeko-
ladowy w pradziejach, 171–184. Warszawa: Państwowe Muzeum
Archeologiczne w Warszawie.
Wąs M. 2009. Problemy badawcze środkowopaleolitycznych ma-
teriałów krzemiennych z Mazowsza. Przypadek Polesia 1, pow.
Łowicz. In: Abstract book 6th SKAM Flint Technology Workshop,
Małkocin 27–30.X.2009. Szczecin-Małkocin, 14.
Wąs M. 2013. Technologia krzemieniarska „człowieka z  Jani-
sławic”. In: W. Brzeziński (ed.), Prehistoryczny łowca: wystawa
o człowieku z Janisławic, 29–33. Warszawa: Państwowe Muzeum
Archeologiczne.
Wąs M., Domańska L. and Rzepecki S. 2020. Middle Palaeolithic
flint artefacts from Central Poland. Case study of the site Polesie 1,
Łowicz county, Łódź voivodship. Sprawozdania Archeologiczne 72 (2)
(in press).
Wiklak H. 1975. Neolit w  Polsce Środkowej. Prace i  Materiały
Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Ar-
cheologiczna 22, 67–99.
Wiśniewski A., Lauerb T., Chłoń M., Pyżewicz K., Weiss M., Ba-
dura J., Kalicki T. and Zarzecka-Szubińska K. 2019. Looking for
provisioning places of shaped tools of the late Neanderthals: a stu-
dy of a Micoquian open-air site Pietraszyn 49a (southwestern Po-
land). Palevol 18 (3), 367–389.
Lucyna Domańska; University of Łódź, Institute of Archaeology,
65 Narutowicza Street, 90-131 Łódź, Poland; lucyna.domanska@uni.lodz.pl
Seweryn Rzepecki; Univeristy of Łódź, Branch in Tomaszów Mazowiecki,
65 Konstytucji 3 Maja Street, 97-200 Tomaszów Mazowiecki, Poland;
seweryn.rzepecki@uni.lodz.pl
Marcin Wąs; University of Gdańsk, Institute of Archaeology and Ethnology,
5 Bielańska Street, 80-851 Gdańsk, Poland; marcin.was@ug.edu.pl
49
 A Network Model
for the Aegean Neolithic, 6500–5000 BC
Martin Furholt

Abstract: The establishment of the earliest Neolithic settlement communities in Europe is connected to maritime interaction across
the Aegean Sea, which is attested to by similarities in material culture between Greece and Western Anatolia during the 7th and 6th
millennia BC. In this paper, similarities in pottery decoration are taken as an indicator for intensive inter-site contacts. Network analyses
of pottery decoration techniques from 205 settlement assemblages in Western Turkey and Greece are calculated based on similarity
patterns to model the trans-Aegean interaction during four successive chronological periods between 6500 and 5000 BC. These
analyses indicate a complex overlay of several regional, territorially organised sub-networks and several trans-regional, coast-bound
sub-networks, which are associated with the occurrence of Impresso pottery, mainly occurring in settlements near the coasts. These
trans-regional, maritime subunits form crucial bridges, or weak ties connecting the territorial units. Using these network data it is argued
that trans-Aegean interaction was mainly conducted by specialised seafarers, who connected the territorial units on all shores of the
Aegean. After the establishment of the earliest Neolithic settlements in Greece, maritime interaction continued and intensified over time,
until 5700/5500 BC, when the bridging units disappear and trans-Aegean interaction ceases. The inclusion of specialized seafarers into
our models of the social fabric of early Neolithic settlements in the Aegean, even having an effect on pottery manufacture in the local
settlements, speaks for a more heterogeneous social composition of these communities.
Keywords:  Aegean Neolithic; Transaegean Interaction; Social Network Analyses; Neolithisation process

Introduction The archaeological evidence

It has been long noted that seaborne transport plays
a decisive role in the establishment of the Early Neolithic
settlement in the Aegean. However, our models of early
societies and interaction practices are still very much
based on a territorial thinking, where archaeological
units are conceptualised on two-dimensional maps.
One could argue that the two-dimensional, territorial
model of social interaction through distribution
maps actually misrepresent and mislead our efforts
to understand spatial relations. An obvious alternative
for this territorial model is a network model, which also
seems to be indicated by the maritime geography of the
Aegean with coast-bound, and pocket-like settlement
clusters, separated by steep mountains and the sea.
A network model does not exclude territorial settings,
but it allows us to assess and formally describe different
spatial and social settings, and also to identify different
overlapping sub-networks.
Around 6600/6500 BC, Neolithic settlement appear
on the eastern, northern and western coasts of the
Aegean Sea, and the majority of these settlements
show continuous occupations for several centuries
(Düring 2011; Reingruber 2008; Çilingiroğlu 2016).
In the first half of the 7th millennium  BC, there are
already some indications for influences from mostly
pre-pottery Neolithic societies on different shores of
the Aegean Sea, like in Knossos, Franchthi, Ulucak,
and Cukurici (Çilingiroğlu et  al. 2012; Horejs 2016;
Perlès et al. 2013). However, after 6500 BC until about
6200  BC, the number of newly founded settlements
with pottery drastically increases and shows a  new
scale of activities. Although pottery is known in Central
Anatolia since around 7000 BC and the earliest C14-dated
evidence for pottery Neolithic sites in the Aegean stem
from the Anatolian coasts around 6700-6500 BC, after
6500  BC the new settlements are founded in large

51
numbers on all shores of the Aegean. Thus, although
the impulse for these phenomena surely comes from
an eastern direction, the spatial distribution of these
early villages indicates that people, animals and plants
were brought to  these places using maritime routes,
rather than the alternative land-bound routes across
the Bosporus. This is actually not surprising, given the
long tradition for maritime seafaring in the Aegean
(Broodbank 2006). Also, in the centuries following
6500 BC, strong and persistent parallels in material culture
between Anatolia (especially South-Western Anatolia)
and Greece (especially Thessaly, Macedonia and Central
Greece) explicitly leaving out Northern Turkey and
Thrace, prove a continuous existence of these maritime
interaction networks. For example, red painted pottery is
abundant both in south-western and Central Anatolia, as
well as in Greece (Reingruber 2008; Çilingiroğlu 2009),
whereas it is almost non-existent in north-western Turkey.
Although the painted motives are different between
the regions (Schubert 1999) the transition from simple
lines or geometric figures to complex painting motives
seems to take place in a more or less synchronous way.
Also the presence of elaborate naturalistic human clay
figurines connects these regions, notwithstanding stylistic
differences. Also clay and stone stamps are abundant in
Central, South and West Anatolia as well as in Greece,
whereas they are rare in NW Turkey. These parallels in
material culture indicate a continuity of trans-maritime
interaction for several centuries.
In several regions in Anatolia, tell settlement
sequences stop around 5800 or 5700  BC, like at the
Western Coast (Çilingiroğlu 2012), in south-western
Anatolia (Duru 1999), and also in Central Anatolia,
there is a  discontinuity, for example the end of the
settlement in Çatal Höyük West, around the same time
(Schoop 2005). In Greece, discontinuities of settlement
are less visible in the archaeological record (Alram-
Stern 1996), but around 5500 BC, the transition from
the Middle Neolithic to the Late Neolithic indicates not
only a change in pottery styles, but also the end of trans-
maritime interaction with the south of Anatolia. So in
total, the period just before and around 5500 BC sees
a massive change of many local settlement sequences,
and of regional interaction networks.
Research Question and Strategy
These regional patterns across the Aegean Sea,
as visible from 6500 to 5500 BC and their temporal
52
dynamics have been surprisingly little discussed
in the last decades, and there has been almost no
discussion as to  developments or triggers leading
to this decline of trans-Aegean relations after 5500 BC.
This paper explicitly addresses these issues by applying
a network model of social interaction, and also using
archaeological data to actually analyse the properties
of such a network in a diachronic perspective. The
two main questions are how trans-Aegean interaction
was organised between 6500 and 5500 BC and what
changed after 5500 BC, leading to a re-arrangement
of spatial relations across the Aegean. The answers
to  these questions will then further lead towards
a  discussion of the implications of these findings
for our understanding of the social composition of
Neolithic societies in the Aegean.
In order to  analyse a  network model of trans-
Aegean interaction based on archaeological evidence,
a proxy is needed that provides a robust indication for
prehistoric interactions, that is widely available and
shows a high coverage, and that is ideally also recorded
in a  quantifiable way. In the Aegean region, these
criteria are only met by pottery, more precisely, by the
records of pottery decoration techniques. Potentially,
pottery production offers a multi-dimensional record
relating to practices that are influenced by different
layers of learning or interaction (Larsson 2009; Roux
1989; Rosen et  al. 2009; Gosselain 1992; 2002). In
the period in question, pottery is basically produced
on the household level, in some cases a settlement-
internal specialisation or part-time specialisation
is probable (Çilingiroğlu 2009, 227), only in the
late Middle Neolithic in Greece regionally active
specialists might be an option (Schneider et  al.
1991). Thus, an adjustment of pottery decoration
techniques in two different settlement communities
will in most cases be an indicator of intensive personal
interaction, that clearly exceeds ephemeral contacts
or cursory encounters. In order to adopt new or alter
ones traditional pottery decoration techniques, co-
habitation of differently trained potters might even
be seen as a pre-requisite.
However, the dataset is not without its problems.
Due to  very diverse recording practices, in Greece
and Turkey over the last 100 years – a situation that is
by no means extraordinary – it is only certain traits of
surface treatment that are recorded in a way yielding
sufficient coverage. These refer to  the techniques of
decoration, namely the different variants of paint,
incisions, impressions, channelling, scraping, pattern
polishing and moulded elements.
These are in many cases minutely counted and
reported in the excavation reports, in other cases,
where there is no real quantification, it is at least
possible to  reconstruct general quantitative trends.
Thus a semi-quantification was introduced, aiming at
the creation of a dataset comparable to the properly
quantified assemblages. This means that the terms
“seldom”, “present”, “frequent” and “dominant” were
translated into the quasi-percentage values “1”, “10”,
“20” and “50”. It is obvious that this semi-quantification
is a  source for a  considerable amount of noise, but,
given the often very explicit discussions of such relative
quantitative statements, it seems a waste of information
to neglect them all. It would also seem a bit random
only to  trust those reports where actual digits are
given, at the expense of other dataset, as source-critical
considerations also tells cautionary tales for the first
category. For example, sherd count is the most frequent
method used, which is of course highly problematic, as
long as there is no controlling data available concerning
fragmentation rates etc. However, Mills et al. (2013)
have demonstrated that such a  network analysis of
pottery counts can actually provide robust results, even
if the dataset stems from diverse contexts and single
units are recorded in different ways. As will be shown
below, three independent network analyses from three
successive phases, that is three independent samples of
settlement inventories, showed very similar patterns.
This is a  strong argument for the robustness of the
analysis results. However, it is clear that the network
analysis is used here as an exploratory tool, to detect and
highlight patterns of interaction between units, which
cannot easily be found without such a tool. Its results
will then be discussed in relation to the archaeological
evidence, and explanations will have to be judged by
their plausibility in that respect.
Materials and Methods
In order to  understand patterns of trans-Aegean
interaction, a working area was defined that includes
the Eastern part of Greece and the Western part of
Turkey, Mersin-Yumuktepe is the easternmost site
included. Thus in Turkey, it also includes the south-
western Anatolian Lake District and Central Anatolia
(Fig. 1). The latter was included, although spatially
rather far away from the Aegean Sea, because there are
obvious parallels in material culture between Central
Anatolia and Western Anatolia, including pottery
decoration. Conversely, due to the lack of pottery from
the period in question, Cyprus could not be included
in the analyses. The region just described will in the

Asagi Pinar Ikiztepe

Sitagroi
Paradimi Yarimburgaz
Fikirtepe
Giannitsa B Dikili Tash Makri Evrou
Pendik
Nea Nikomedeia Hoca Cesme
Megalo Nisi Galanis Ilipinar
Servia Mentese Yarikkaya
Arapi 1
Plateia
Podromos Sesklo
Pyrasos Agios Petros
Tsani Tsangli Zerelia Karatsadagli
Achilleion Lianokladhi
Elateia Halai Agio Gala Ulucak
Orchomnos Chaironeia
Musular
Emporio
Nea Makri
Korinth Pekmez Kurucay Höyük
Yerogalaro Kitsos Tigani Çatal Höyük Ost/West
Lerna Hacılar
Bademagaci
Ayioryitika Franchthi Höyücek Can Hasan 1
Karain
Agia Sophia Rachmani
Rachmani Mersin-Yumuktepe
Makrychori II
Nessonis
Otzaki Souphli
Argissa
Melissochori
0 10 km Magulitsa Knossos 0 100km
1

Fig. 1. Map of the working area showing the sites with assemblages included into the Network Analyses

53
following be referred to as “the Aegean region”. The
period of interest is the start of the pottery Neolithic,
until the discontinuity around 5500 BC (see above),
as well as the centuries after that, thus a period from
6500 to 5000 BC.
From this region and time span, quantified and
semi-quantified data from 205 assemblages from
65  sites were available in the literature (Table 1).
These assemblages were grouped into four time slices,
according to a combination of stratigraphic evidence
and radiocarbon dating, and where radiocarbon dates
are not available, to  a  combination of stratigraphic
positions and typochronological arguments (Furholt
2017). These time slices are 6500–6000 BC (Period 1),
6000–5750 BC (Period 2), 5750–5500 BC (Period 3),
and 5500–5000  BC (Period 4). The length of these
periods is determined by the possibilities of dating
precision. However, the differences are not as big as
it seems: Given that decoration is the main subject of
investigation, in the first period, practically mostly
assemblages dating after 6300 BC are used. Similarly,
in period 4, the majority of sites date in its later part
(see Furholt 2017).
For each of these assemblages, the respective
percentages of pottery decoration techniques present
(List  1) were registered. Based on these normalised
data, an adjacency matrix was calculated using Ucinet 6
(Borgatti et al. 2002). The calculation is based on the
Pearson correlation coefficient. The valued networks
were then calculated on the basis of positive correlation
coefficients between assemblages. In the visual
display (Figs. 2–5), only positive correlations above
0.4 are displayed, the tie strength refers to correlation
coefficients between 0.5 and 1.0.
Results
For each period, a network was calculated, which are
displayed in figs. 2 to 5. First, these figures will be used
for a visual inspection of the network patterns in order
to gain an overview over the complicated regional and
interregional settings. As a second step, the calculated
network properties will be presented and discussed, in
order to explain patterns of trans-Aegean interaction.
Fig. 2 shows the network for Period 1, 6500 to
6000  BC. The structure of the network is visually
supported by a spatial arrangement of the nodes that is
calculated by multidimensional scaling (the algorithm
is integrated in NetDraw 2; Borgatti 2002).. The graph
may be subdivided into one extremely dense and
strongly interconnected group of sites and a less dense
area, where we can see several other subgroups within
the network. Ucinet detects these different areas as
graph-theoretical blocks. They reveal different regional
settings, which will have to be described in more detail:
– Block A, the dense area to the right group assemblages
clearly dominated by different variants of red painted
pottery, including red-on-white, red-on-tan, orange-
on-white, etc. This block A is found in south-western
Anatolia, with Hacılar, Kuruçay and Bademağacı as
well as in different parts of Greece, especially Thessaly,
but also Euboea and Attika as well as Makedonia,
with Nea Nikomedeia.
Block A thus assembles sites that form two distinct
territorial units, seperated by the Aegean Sea. More
clear-cut territorial units are found with the blocks:
– C, an inner-Greek sub-network, characterised by
a distinct portion of red paint, but also knobs, pla-
stic bars and incised decoration),

List 1. Types of pottery decoration and surface treatment techniques included into the analysis

List 1
Painted decoration techniques:
Red-on-White; Pink-on-White; Reddish-Brown-on-White; Brown-on-White; Orange-on-White; Red-
on-Tan; Reddish-Brown-on- Tan, Orange-on-Tan ; White-on-Red; Red-and-Black-on-White; Black-
on-Red; Black-on-White; White-on-Black; Graphit-paint; Polychromous paint; Red-and-White;
Crusted Red paint; Crusted Pink paint; Crusted White paint; Crusted Black paint; Crusted Red-and-
White; Crusted Red-and-Black; Crusted Gray paint Crusted Orange; Matt Dark-Brown paint; Matt
Brown paint; Matt Gray paint; Matt Black paint; Matt White paint; „Urfirnis“-paint;
Other decorations:
Impression; Incision; Moulded decoration; Knobs; Channelling; White Incrustation; Red Incrustation;
Barbotine; Pattern Polish; Scraped decoration; „Auswisch“-decoration; pattern-cutting.

54
 Table 1. Sites from which pottery assemblages were included into the network analyses, with references

Site Reference Site Reference

Achilleion Gimbutas et al. 1989 Makri Evrou Efstratiou 1996; Karkanas, Efstratiou
Agia Sophia Parzinger 1993 2009

Agio Gala Felsch 1988 Makrychori Gallis 1987

Agios Petros Efstratiou 1985 Megalo Nisi

Fotiadis et al. 2000
Galanis
Arapi Hauptmann, Milojcic 1969
Melissochori Reingruber 2008
Argissa Reingruber 2008
Mentese Schoop 2005
Asagi Pinar Parzinger, Schwarzberg 2005
Mersin-
Ayioryitika Petrakis 2002 Garstang 1953; Caneva, Köroğlu 2010
-Yumuktepe
Bademagaci Schoop 2005 Musular Özbasaran 2000
Can Hasan 1 Schoop 2005 Nea Makri Theocharis 1956; Reingruber 2008
Catal Höyük Neo
Schoop 2005 Pyke, Yiouni 1996
East Nikomedeia
Catal Höyük Nessonis Parzinger 1993
Mellaart 1965; Schoop 2005
West
Orchomenos Reingruber 2008
Chaironeia Wace, Thompson 1912; Parzinger 1993
Otzaki Milojčić-von Zumbusch et al. 1971;
Dikili Tash Parzinger 1993
Mottier 1981
Elateia Weinberg 1962
Paradimi Bakalakis, Sakellariou 1981
Emporio Parzinger 1993
Pekmez Schoop 2005
Fikirtepe Bittel 1970
Pendik Schoop 2005
Franchthi Vitelli 1993; 1999
Plateia Gallis 1987
Giannitsa B Reingruber 2008
Prodromos Otto 1985
Hacilar Mellaart 1970
Pyrasos Theocharis 1956; Parzinger 1993;
Halai Coleman et al. 1992; Coleman et al 1999 Otto 1985
Hoca Cesme Özdogan 1998 Rachmani Wace, Thompson 1912; Parzinger 1993
Höyücek Duru, Umurtak 2005 Servia Ridley, Wardle 1979
Ikiztepe AA Schoop 2005 Sesklo Wijnen 1981; Kotsakis 1983
Ilipinar Roodenberg 1993 Sitagroi Renfrew et al. 1986; Elster, Renfrew 2003
Karain Schoop 2005 Souphli Parzinger 1993; Otto 1985
Karatsdagli Reinders et al. 1997; Reingruber 2008 Tigani Felsch 1988
Kitsos Lambert 1981 Tsangli Wace, Thompson 1912; Parzinger 1993
Knossos V-IX Evans 1964 Tsani Wace, Thompson 1912; Parzinger 1993
Korinth Lavezzi 1978 Ulucak Cilingiroglu 2009
Kurucay Yarikkaya
Duru 1996; Schoop 2005 Schoop 2005
Höyük
Yarimburgaz Parzinger 1993
Lerna Vitelli 2007
Lianokladhi Wace, Thompson 1912; Parzinger 1993 Yerogalaro Parzinger 1993

Magulitsa C Parzinger 1993 Zerelia Wace, Thompson 1912; Parzinger 1993

55
 G 318Musul

131Yari5 228Mer33
254CatO5
269Kur13
D 59NesII1
329Giann
80Prod22
221HalEN 1NeoNiko

396TepC5 71Souph3 73Pyr1a 62Sesk31

55Genti3
B 322Mel34 182Haci9
201Pek8c 37KorA1 188Haci3
69Magu2 185Haci6 186Hac5
132Yari4 337Uluc5 68Magu1
191Pendi

224ServV
4Otza3
377Uluc5 323Mel31
258Ku12u A 125APet1
6Otza5 257Ku12a 54Genti4 187Haci4
63Sesk32 328Orcho
312Kara1 56Genti2 53Genti5
118NMaA1 214Ach3b
145HocC3 213Ach3a 58NessI2
5Otza4
144HocC4
F 212Ach2b 336Bade1 2Otza1
3Otza2
287ArFN3 209Ach1b
335Bade2 220ArFN2 219ArFN1
211Ach2a 321Karat
347Ayio1 334Bade3 184Haci7
192Men3l 41Lern1 333Bade4

193Men3m
61Sesk2 208Ach1a
194Men3u 25Fran1
E 246Hoey2
C
121Ela1 Central Greece
Aegean islands
Thessaly
Macedonia
West Anatolia
South West Anatolia
H Peloponnes North West Turkey Central Anatolia

Fig. 2. Visualisation of network based on pottery decoration technique ratios for the Period 1 (6500 to 6000 BC), calculated with
Ucinet 6. Blocks are indicated by gray shading

– E, characterised by Incisions and Impressions (ba- the Aegean, namely Nea Makri A1, Korinth, Ulu-
sically constituting the Fikirtepe Pottery of north- cak Vb and Va, Karain, Pekmez 8, Kurucay 13, and
-western Turkey), the thessalian sites of Otzaki (“Transition layer”),
– G, characterised by plastic decorations and inci- Pyrassos 1a, Souphli, Melissichori and Prodromos.
sions (to be found in central Anatolia, in Tepecik- Block B is strongly connected to Block A, and it is
-Çiftlik, and the younger layers of Çatal Höyük East only separated from it by the addition of Impresso-
and Musular), Pottery, which also dominate the decoration techniques
– H, characterised by plastic decorations mainly, to be of the blocks D and F.
found in the south-western Anatolian lake district To  sum up, during period 1 (6500–6000  BC) we
and in Central Anatolia, with the site of Höyücek. have a complex network that is dominated by a very
Here, this single site-block actually represents a lar- dense block (A) and some less densely connected
ger group of settlements, including Köşk Höyük and blocks. We can also identify territorially organised
Tepecik-Çiftlik (see Godon 2008; Bicakci et al. 2012), sub-networks (blocks A, C, E, G, H) in combination
which are not yet published in a quantifiable way. with some non-territorial, but rather trans-regional,
As a contrast to these clearly territorially organised trans-aegean and coastbound sub-networks (blocks
subnetworks, there are several blocks that show a non- B, D, F), which all show a  component of Impresso-
territorial, but rather distinctly inter-regional and decoration in varying combinations with other, more
maritime (coast-bound) distribution, like, local decoration techniques.
– D and F, characterised by a greater proportion of Im- During period 2 (6000–5750 BC, Fig. 3), the network
presso pottery in combination with other decoration structure shows a rather similar structure. Again, it is
techniques, found in sites like (D) Mersin-Yumukte- dominated by block A – red painted pottery – which
pe, layers 33–26, Yarımburgaz 5, Giannitsa B (Ma- now has even gained density. This sub-network is still
kedonia) and the thessalian settlements of Argissa formed by Greek, mainly Thessalian and south-western
(FN 3), Otzaki (Middle and Upper layers), Magulitsa, Anatolian sites, however now also including central
Nessonis an Gentiki, as well as in (F) Hoça Çeşme Anatolian sites.
(C3), Servia (V) and Sesklo (ENIII), and The other territorial sub-networks are now more
– B, characterised by a combination of red painted and marked then in period 1. This is the case for the
Impresso decoration, found in sites spread all over southern Greek sites in Franchthi, Lerna and Korinth

56
 74Pyr1b 90Tran1b 60NesII2

12Otza11

324MagC
189Haci2 75Pyr2ab
348Ayio2
72Souph4
234Can3 216Ach4a 801SesA1 10Otza9
34Yerog1 11Otza10

190Haci1 261Kur10 126APet2

222HalMN
119NMaA2
38KorA2
260Ku11u
31Fra23 259Ku11a
235Can2B

135Ili10
303Zera1
30Fra22
225Serv1
229Mer25

44Ler2AB
122Ela2
159Fikir
8Otza7
47Ler2DG 319MEvr1

133Yari3
46Ler2C
29Fra21 338Uluc4
288ArgMN
137Ilip8
81Tsang1
7Otza6 Central Greece North West Turkey
Aegean islands South West Anatolia
136Ilip9
Peloponnes West Anatolia
Thessaly Central Anatolia
146HocC2 Macedonia
247Hoey3

Fig. 3. Visualisation of network based on pottery decoration technique ratios for the Period 2 (6000 to 5750 BC), calculated with Ucinet 6

16Otza15 148HoC1b
140Ili5a

272Fran3

139Ilip6 147HoC1c
138Ilip7

149HoC1a 15Otza14
319MEvr1 13Otza12

238Yark5 14Otza13

327Chai3
98Liano1
123Ela3
82Tsang2
326Chai2 248Hoey4 324MagC
17Otza16
32Fra24
100Plat2
261Kur10 76Pyr2c
33Fra25
349Ayio3 119NMaA2 99Plat1
263Kuru7
226Ser25
39KorA3 34Yerog1
222HalMN
262Kuru8
217Ach4b
133Yari3
804SesB3
91Tsan1c 95Rachm1
159Fikir
Central Greece North West Turkey
Aegean islands South West Anatolia
256CatW2 Peloponnes West Anatolia
77Pyr2de Thessaly Central Anatolia
Macedonia

Fig. 4. Visualisation of network based on pottery decoration technique ratios for the Period 3 (5750 to 5500 BC), calculated with Ucinet 6

57
 115Kit4c
236Can2A
339Mega1 21Otz20 19Otza18
20Otz19
223HalLN
101Plat3

279Sita2
305Diki1 40KorB
120NMaB1
102Mak21
274Fra42 227Ser67
340Mega2
171Ili5b
152AsPi4
150AsPi5
154AsPi3 124Ela4
78Pyr3 273Fra41
283Para2
156AsPi2
83T sang3 174Emp10

92T san2 283Para1

230Mer19 127APet3 105AgSo1
134Y ari2

295KnFN1
290IkiAA
275Fra43 278Sita1
239Y ark4

320MEvr2 Central Greece Thessaly West Anatolia

341Mega3 Central Anatolia
Aegean islands Macedonia
Peloponnes North West Turkey
22Arap2

Fig. 5. Visualisation of network based on pottery decoration technique ratios for the Period 4 (5500 to 5000 BC), calculated with Ucinet 6

and the Fikirtepe sites in north-western Turkey. Also,
there are trans-Aegean sub-networks dominated by
Impresso pottery in different variants. As it was already
the case in period 1, it becomes more visible that these
Impresso-subnetworks actually form bridges between
the regional sub-networks und thus guarantee the
overall connectedness of these territorial units and the
whole network.
In the following period 3 (5750–5500 BC, Fig. 4),
the overall structure is repeated, with a dominant Block
A and smaller regional sub-networks. However, in this
period the Impresso sub-networks that formed bridges
between the other blocks have disappeared, resulting
in a  fragmented overall structure, where single sites
and regional sub-networks are almost, or completely
unconnected. Also within block A there is a tendency
towards a separation between the Anatolian sites (to
the left) and the Thessalian sites (mainly to the right).
In the time of period 4 (5500–5000 BC), there is
a totally different network structure (Fig. 5). Although
it is again dominated by a densely arranged block (to
the right), the regional setting, and the decoration
patterns forming the block are completely different.
The new dominant pottery decoration techniques are
incisions, knobs, plastic bars, channelling and pattern
polishing, but also white paint and white incrustation
on black burnished pottery. The main subnetwork on
the right side of the graph has a clear centre in Thrace
(Aşağı Pinar, Paradimi, or Makri Evrou), but also
extends along the Aegean coasts and the islands. The
connection between Greece and Southern Anatolia is
gone, as is the red painted pottery. Thessalian sites, like
Otzaki or Plateia Magula Zarkou with their variants
of matt painted pottery are rather isolated from the
overall network.
Formal Analysis of Network
Properties
Fig. 6 shows a  selection of relevant network
properties calculated by Ucinet 6 for the analyses in
the successive periods.
Properties discussed are the density and centrality of
the networks. Density refers to the realised strength of
connections between all nodes in the network, expressed
in relation to the maximum strength of connectedness.
So in our case, if all settlements assemblages would be
totally equal, and thus have a similarity value of 1.0 then

58

Periode AEN Density
1 (6300–6000) 0,30±0,36
2 (6000–5750) 0,31±0,36
3 (5750–5500) 0,20±0,37
4 (5500–5000) 0,19±0,29
Fig. 6. Selection of Network properties for the analyses displayed in figs. 2–5, plus the following periods (5000–3000 BC),
calculated with Ucinet 6
the density would be 100% (expressed as 1.0). As in the
real world there are differences between the assemblages
and the density will always be significantly lower, in
Fig. 6 they lie between 0.19 and 0.71. The problem with
overall density values is, however that it ignores that there
might be regions in the network with clear differences
in density, as it clearly is the case in all of the analyses
discussed so far. In order to  cover these differences,
blocked densities can be compared. A binary solution
of blocks, namely the difference between the very dense
block A (in period 1 this includes blocks B and C) and
the rest of the network seemed most appropriate, as this
was also the block structure Ucinet detected. Beside
the density of the network, the overall centrality, or
better, centralisation of the networks are discussed.
These values indicate how unequal the centrality of
all nodes are. A network centralisation of 100% would
be indicated if one node has connections to all other
nodes, who are, in turn only connected to this one, thus
extremely central node. A network, where all nodes are
equally connected would have 0% centralisation. There
are, however, different types of centrality, which may
have different consequences. Here, we have compared
degree centralisation and betweenness centralisation.
Degree centralisation refers to  the number of direct
connections a node has. The more direct links, the more
central a node is. Betweenness refers to the position of
a node between two other nodes. A node has the more
betweenness centrality the more nodes have to “cross”
this one node to  be connected themselves. Thus,
a  node lying between two internally well-connected
but externally badly connected subnetworks will have
a  high betweenness centrality, because it enables the
connection of these two blocks.
Fig. 6 shows that the density of the overall networks
is more or less stable in the early phase (0.30 and 0.31)
from 6500 to 5750 BC, but then drops after 5750 BC
and further declines after 5500 BC (0.20 and 0.19). The
Blocked Degree Betweenness
Densities Centralisation Centralisation
0,60; 0,16 18,21% 1,53%
0,71; 0,15 20,55% 1,45%
0,67; 0,08 21,80% 10,44%
0,34; 0,08 19,03% 2,05%
blocked densities show a more differentiated picture.
It is obvious that the density within the red-painted
pottery assemblages is high in the beginning (0.60),
even increases after 6000 BC (0.71) and only slightly
decreases after 5750 BC. This steady increase in density
within Block A is accompanied by a steady decrease of
the density in the rest of the network, where the values
drop from 0.16 to 0.08. Especially in the period after
5750  BC this decrease in density can be observed,
corresponding to the disappearance of the “brigdes”
between the subnetworks in the visual inspection.
After 5500 BC, during the spatial re-arrangement
of the network, the overall density remains low and
further decreases. Outside of the dense block, the
density remains 0.08, while the newly formed block
A only shows a density value of 0.34.
Degree centralisation rises steadily from 6500
to 5500 BC, from 18 to almost 22%, but drops to 19%
after 5500  BC. More marked changes can be seen
concerning betweenness centralisation. In the early
phases values are constantly rather low, only to make
a significant leap, from 1.45% to 10.44% after 5750 BC.
After 5500 BC, betweenness centralisation value falls
back to  2.05%. The extreme rise in betweenness
centrality between 5750 and 5500 BC means that the
importance of certain sites for the overall connectedness
of the network gets more important. In the visual
inspection of Fig. 4 it becomes clear that, given the
decline of the Impresso-dominated sub-networks
forming bridges between the different regional sub-
networks, a few single sites are now forming the only
connections between groups.
Discussion
Before a detailed discussion of the network structure,
its properties and their consequences for a model of
inter-Aegean communication processes, one obvious
59
point should be stressed. Although it was already
made clear in the introduction, the network analyses
further demonstrates that simplified models, like the
“initial colonisation model” are clearly to be rejected.
As such a  kind of model, I  would characterise the
idea that the Neolithisation of Greece (or indeed the
Aegean coasts) could be modelled as the outcome of
one migratory event, where a group of people from the
East – most probably Anatolia – would found larger
new Neolithic settlements in certain well-suited fertile
plain areas to the West, thus transferring an Anatolian
way of life into Greece, and subsequently develop their
own traditions. To  support this model, one would
expect the largest network density in the beginning
of the development, and a successive regionalisation,
that is an overall loss of network density. However,
the network properties (Fig. 6) showed a  constant
increase in network density since 6500 BC for several
centuries, and only after 5750 BC density values sink.
This becomes even more striking as density values
also rise within block A, a sub-network representing
territorial units located on both sides of the Aegean sea.
The network approach makes one crucial point
especially clear. Interaction between sites in the Aegean
must be seen as a  multi-dimensional phenomenon,
where several sub-networks of different setting and
regional structure overlap and interact. Territorial sub-
networks are found on different scales, connected by
trans-regional sub-networks that additionally show
a maritime, coastal orientation.
The blocked density values indicate that in the
second block – dominated by those trans-regional
sub-networks, during the first two periods, the density
stays more or less constant, as does the betweenness
centralisation. In the period 5750 to  5500  BC, the
density in the second block significantly drops,
while there is only a small decrease in the first block
(block  A). However, the significant increase in
betweenness centralisation in this phase is caused by
the drastic decrease in connection between the sub-
networks, leaving only a few sites at the connection
interfaces, which accordingly gain a high betweenness
centrality. The connectivity of the network gets more
dependent on fewer sites, and more vulnerable,
should one or several of these central places fail
to  uphold their function. In network theory, it has
long been noted that it is actually those “weak” ties,
ties connecting different groups, that are crucial to the
overall functioning of a network (Granovetter 1973;
60
1983). Well-connected subgroups in a network, like
our blocks, are an important constituent to a network,
but it is the connecting ties between those blocks, often
weak ties, which play the decisive role, for the benefit
or disadvantage of network connectivity.
In the early centuries, from the beginning until
5750  BC, the trans-regional sub-networks represent
in themselves well-connected sub-networks, which
ensure the overall connectivity of the network. Their
disappearance after 5750 BC can be seen as the decisive
factor to  the fragmentation of the network, and for
its increasing vulnerability indicated by the high
betweenness centralisation.
Social Interpretation
For an understanding of the social mechanisms
involved, it is necessary to  re-connect the network
to its social constituents. The distribution of pottery
decoration techniques is determined, as was argued
above, by the intensity of interaction between sites.
As pottery manufacture is, in our working area, a mainly
household or settlement based craft, its specifics
are transmitted through social learning within the
households or settlements. Thus, an alignment of
practices and techniques must involve an intense
interaction between individuals socialised in different
contexts. For a  “foreign” technique to  be integrated
into the local production, short-term visits of single
individuals could suffice, but it seems more likely
to  assume an actual co-habitation. The occurrence
and persistence of territorial units of relatively similar
pottery decoration techniques can be easily explained
by regular mobility of individuals, for example in the
form of inter-marriage networks between neighbouring
settlement communities. The occurrence of trans-
regional techniques overlapping the regional ones
adds another dimension of explanation. Most visibly,
Impresso decoration shows this coast-bound, trans-
regional structure, and indicates that the people bringing
these traits to these settlement communities did actually
come there on sea-bound routes. As maritime travel
requires specialist knowledge, it  is possible to  infer,
that the sub-networks B, D and F represent interaction
patterns upheld by groups of specialised seafarers.
This has consequences for our understanding of
the network as such. The general connectivity of the
network is not so much created by the majority of people
forming the territorial sub-networks, A, C, E and G,
but by groups of people engaged in maritime travel.
The increase in connectivity within the whole network
(from 6500 BC to about 5750 BC), especially visible
by an increase in Block A, that means an increased
convergence between the regional groups with red
painted pottery on both sides of the Aegean, is then
actually not determined by internal developments
in these societies. The similarities between the
communities using the red painted pottery in south-
western Anatolia and those in Thessaly is mainly caused
by a group of “middle-men” of maritime specialists.
The end of the Trans-Aegean
Networks
As the integrity of trans-Aegaen interaction is upheld
by maritime specialists, whose presence is accounted
for by the presence of Impresso pottery in settlements
generally dominated by other, local pottery styles, the
breakdown of this network, and at the same time also the
end of the red-painted pottery tradition in the centuries
between 5700 and 5500 BC is connected to the end of the
Impresso pottery after 5750 BC. The network analyses
here indicate that it is not only the end of this decoration
style, but there is also no replacement of the trans-
regional sub-networks. In the contrary, the network is
now more fragmented, and betweenness centralisation,
the inequality concerning the importance of certain sites
as bridges, or gateways controlling weak ties between
the regional sub-networks, rises significantly. So there
will still have been maritime interaction, but either its
intensity, or its integration into local communities was
significantly reduced. Once trans-Aegean interaction
became dependent on a few gateway sites only, probably
borne by only a few seafarers, the connections between
regions was likely to be interrupted. After 5500 BC the
old sub-networks had faded, communities in Thessaly
were isolated, most south-western and central Anatolian
sites even abandoned and partly replaced by new ones.
A  new regional network setting arose, the Aegean
region now being clearly oriented towards the Balkans,
instead of Anatolia.
Consequences for Early Neolithic
Societies
The presence of seafarers in the Aegean is not a new
finding. Starting with Middle Palaeolithic occupation
on Crete (Strasser et  al. 2010; Strasser et  al. 2011)
and Melian Obsidian in upper Palaeolithic layers at
Franchthi (Broodbank 2006, 208), the already mentioned
incidences of pre-pottery Neolithic occupations, in
Knossos (Efstratiou et al. 2013), Franchthi (Perlès et al.
2013) and Ulucak (Çilingiroğlu et al. 2012) with their
maritime orientation testify for a continuous tradition
of maritime transport. Also the establishment of Early
pottery Neolithic settlements in the Aegean around
6500 BC shows a pattern that does not indicate a land-
bound route. In the contrary, the earliest dated sites
in Western Anatolia, Thrace, and Thessaly, appear
on synchronously on all coasts of the Aegean. So the
seafaring has long-lasting, pre-Neolithic roots. It makes
sense to speculate that this tradition of navigation is
connected to Palaeolithic and Mesolithic fishing practices
(Reingruber 2011). Since about 6100 BC it is possible
to  connect these seafarers with Impresso decorated
pottery. Çilingiroğlu (2010; 2016) has demonstrated,
that what is called “Impresso” in this period, is not only
a decoration technique, but also forms a distinct style of
decorations, applied on local pottery wares. These are
not only found in the Aegean, but seem to be a trans-
regional phenomenon, known for example from Mersin-
Yumuktepe (Balossi Restelli 2006), and Tell Sabi Abyat
in Syria (Çilingiroğlu 2010; Nieuwenhuyse 2006), as
well as in Italy (Müller 1994; Skeates 2003).
The assessment of maritime seafaring has severe
consequences for our understanding of the nature of
Neolithic societies in that region. Although we do not
exactly know who brought the impresso-decoration
into the settlement studied, we do at least know that
this Impresso represents a  distinct trans-regional
decoration style that was applied on local pottery
wares (Çilingiroğlu 2010; 2016). Thus we are not
dealing with imported pots, but rather it is necessary
that foreign individuals lived in these settlements long
enough to produce a larger amount of pots themselves,
or to teach local potters.
The idea of homogenous farming communities,
of whom some individuals just occasionally take
a  boat to  the sea, and then returns and continues
to  be a  farmer just like everybody else, is clearly
unrealistic. Maritime seafaring is an occupation
connected to a significant amount of skill, knowledge
and experience. It requires a degree of specialisation,
it is time-consuming. Someone engaged in specialised
maritime seafaring will develop an identity or
identities different from those people engaged in early
agriculture, which likewise requires skill, knowledge
61
and experience and will likewise form certain identities
connected to these occupations.
Thus we can assume that the inhabitants of these
Early Neolithic settlements were people with quite
different cultural backgrounds and different scopes
of experience. Additionally one could, as a  thought
model, allow for the inclusion of people with a hunter-
gatherer background, and thus conceptualise even more
heterogeneous, multi-layered social groups.
It is thus very likely that the early Aegean Neolithic
settlements showed a high degree of social heterogeneity.
Farmers and seafarers living together, one should also
assume a certain degree of fluctuation, at least on the
side of the seafarers. However, also on the side of the
farmers, a degree of mobility is likely, at least in the
phases of Neolithic expansion. Even if we assume
local adaptations of Neolithic ways of life by formerly
Mesolithic people, every newly founded settlement
needs the expertise and experience of at least one, or
several individuals socialised in an already existing
Neolithic community. Although this is at current state
of research a mainly theoretical scenario, the network
analyses with their multi-dimensional structures do
correspond to  a  situation, where, in the course of,
and in the generations after the Neolithic expansion
into the regions, (former) hunter-gatherers, mobile
fisher-seafarers and Neolithic farmers formed socially
heterogeneous settlement communities.
Conclusion
The network analyses (Fig. 2–5) indicated that
trans-Aegean interaction, even the establishment
of similar traditions on both sides of the Aegean
sea (connected to  the red painted pottery), can be
connected to a multi-dimensional interaction network
combining territorial sub-networks and trans-regional,
maritime sub-networks. These sub-networks imply – in
combination with general considerations, the existence
of specialised seafarers, who, however, did have such
a close relationship to local settlement communities
that parts of their traditions were integrated.
References
Alram-Stern E. 1996. Die Ägäische Frühzeit. 2. Serie. Forschungs-
bericht 1975–1993. 1. Band. Das Neolithikum in Griechenland Mit
Ausnahme von Kreta Und Zypern. Wien: Österreichische Akademie
Der Wissenschaften. Philosophisch-Historische Klasse.
62
Bakalakis G. and Sakellarious A. 1981. Paradimi. Mainz: Philipp
von Zabern.
Balossi Restelli F. 2006. The Development of “Cultural Regions” in
the Neolithic of the Near East. The “Dark Faced Burnished Ware
Horizon”. Oxford: Archaeopress.
Bicakci E., Godon M. and Cakan Y.G. 2012. Tepecik-Ciftlik.
In: M. Ozdogan, N. Basgelen and P. I. Kuniholm (eds), The Neolithic
in Turkey. New Excavations and New Research – Central Turkey,
89–134. Istanbul: Archaeology and Art Publications.
Bittel K. 1969. Bemerkungen über die prähistorische Ansiedlung
auf dem Fikirtepe bei Kadıköy. Istanbuler Mitteilungen 19/20,
1–19.
Borgatti S.P. 2002. NetDraw: Graph Visualization Software. Harvard:
Analytic Technologies.
Borgatti S.P., Everett M.G., and Freeman L.C. 2002. Ucinet for
Windows: Software for Social Network Analysis. Harvard, MA.:
Analytic Technologies.
Broodbank C. 2006. The Origins and Early Development of
Mediterranean Maritime Activity. Journal of Mediterranean
Archaeology 19, 199–230.
Caneva I. and Köroglu G. 2010. Yumuktepe. A Journey through
Nine Thousand Years. Istanbul: Zero Books.
Çilingiroğlu A., Çevık Ö. and Çilingiroğlu Ç. 2012. Ulucak Höyük.
Towards Understanding the Early Farming Communities of Middle
West Anatolia: The Contribution of Ulucak.” In: M. Ozdoğan,
N. Başgelen, and P. Kuniholm (eds), The Neolithic in Turkey. New
Excavations and New Research. Vol. 4. Western Turkey, 139–175.
Istanbul: Archaeology and Art Publications.
Çilingiroğlu Ç. 2009. Of Stamps, Loom Weights and Spindle
Whorls: Contextual Evidence on the Function(s) of Neolithic
Stamps from Ulucak, Izmir, Turkey. Journal of Mediterranean
Archaeology 22, 3–27.
Çilingiroğlu Ç. 2009. Central-West Anatolie at the End of 7th and
Beginning of 6th Millenium BCE in the Light of Pottery from Ulucak
(Izmir). Tübingen: Eberhard-Karls-Universität.
Çilingiroğlu Ç. 2010. The Appearance of Impressed Pottery in the
Neolithic Aegean and Its Implications for Maritime Networks in the
Eastern Mediterranean = Ege’de Neolitik Dönem Içinde Görülen
Baskı Bezekli Çanak Çömlek ve Doğu Akdeniz’deki Deniz Yolları.
Tüba-Ar 13, 9–22.
Çilingiroğlu Ç. 2012. The Neolithic Pottery of Ulucak in Aegean
Turkey: Organization of Production, Interregional Comparisons
and Relative Chronology. Oxford: Archaeopress.
Çilingiroğlu Ç. 2016. Impressed Pottery as a proxy for connectivity
in the Neolithic Aegean and Eastern Mediterranean. In: B. Mol-
loy  (ed.), Of Odysseys and Oddities: Scales and modes of inter-
action between Aegean societies and their neighbours, 75–96.
Oxford: Oxbow.
Coleman J.E., O’Neill K., Pomeroy M., Carr K.E. and Heafitz A.
1992. Excavations at Halai, 1990–1991. Hesperia 61, 265–289.
Coleman J.E., Wren P. and Quinn K. 1999. Halai. The 1992–1994
field seasons. Hesperia 68, 285–341.
Düring B.S. 2011. The Prehistory of Asia Minor: From Complex
Hunter-Gatherers to Early Urban Societies. New York NY: Cambridge
University Press.
Duru R. 1996. Kurucay Höyük II 1978–1988 kazilarinin sonuclari.
Gec Kalkolitik ve ilk tunc cagi yerlesmeleri. Results of the Excavations
1987–1988. The Late Chalkolithic and Early Bronze Settlements.
Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Duru R. 1999. The Neolithic of the Lake District. In: M. Özdoğan
and N. Basgelen (eds), Neolithic in Turkey: The Cradle of
Civilisation. New Discoveries, 165–191. Istanbul: Arkeoloji ve
Sanat Yayınları.
Duru R. and Umurtak G. 2005. Höyücek. 1989–1992 Yillari arasinda
yapilan kazilarin sonuclari. Results of the Excavations 1989–1992.
Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Efstratiou N. 1985. Agios Petros. A Neolithic site in the Northern
Sproades. Aegean Relationships during the Neolithic of the 5th
Millennium. Oxford: Archaeopress.
Efstratiou N. 1996. The settlement of Makri Evrou. In: E. Alram-
Stern (ed.), Die ägäische Frühzeit 1. Band: Das Neolithikum
in Griechenland, 572–580. Wien: Verlag der österreichischen
Akademie der Wissenschaften.
Efstratiou N., Karetsou A. and Ntinou M. (eds). 2013. The
Neolithic Settlement of Knossos in Crete: New Evidence for the
Early Occupation of Crete and the Aegean Islands. Philadelphia,
Pa.: INSTAP Academic Press.
Elster E.S. and Renfrew C. 2003. Prehistoric Sitagroi: Excavations
in Northeast Greece, 1968–70. Volume 2: The Final Report. Los
Angeles: Cotsen Institute of Archaeology.
Evans J.D. 1964. Excavations at the Neolithic Settlement of Knossos,
1957–60. Part I. Annual of the British School at Athens 59, 132–240.
Felsch R.C.S. 1988. Das Kastro Tigani: die spätneolithische und
chalkolithische Siedlung. Bonn: Habelt.
Fotiadis M., Hondroyanni-Metoki A., Kalogirou A. and Ziota C.
2000. Megalo Nisi Galanis (Kitrini Limni Basin) and the Later
Neolithic of Northwestern Greece. In: S. Hiller and V. Nikolov (eds),
Karanovo Band III. Beiträge zum Neolithikum in Südosteuropa,
217–228. Wien: Phoibos Verlag.
Furholt M. 2017. Das ägäische Neolithikum und Chalkolithikum
– Transformationen sozialer Handlungmuster in Anatolien und
Griechenland zwischen 6500 und 4000 v. Chr. Bonn: Habelt.
Gallis K.J. 1987. Die stratigraphische Einordnung der Larisa Kultur:
eine Richtigstellung. Praehistorische Zeitschrift 62, 147–163.
Garstang J. 1953. Prehistoric Mersin. Yümük Tepe in Southern
Turkey. Oxford: Clarendon.
Gimbutas M., Winn S. and Shimabuku D. 1989. Achilleion.
A  Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, 6400–5600  BC. Los
Angeles: Cotsen Institute of Archaeology.
Godon M. 2008. Les Productions Céramiques d’Anatolie Centrale.
Developpements Culturels et Phénomènes D’expansion Du Néolithique
Céramique Entre 7000 et 5500 BC Cal. PhD dissertation, Nanterre:
Présentée et Soutenue Publiquement.
Gosselain O.P. 1992. Technology and Style: Potters and Pottery
among Bafia of Cameroon. Man: The Journal of the Royal
Anthropological Institute of Great Britain and Ireland 27 (3), 559–586.
Gosselain O.P. 2002. Poteries Du Cameroun Méridional: Styles
Techniques et Rapports À L’identité. Paris: CNRS Éd.
Granovetter M. 1973. The Strength of Weak Ties. American Journal
of Sociology 78, 1360–1380.
Granovetter M. 1983. The Strength of Weak Ties: A  Network
Theory Revisited. Sociological Theory 1, 201–233.
Hauptmann H. and Milojčić V. 1969. Die Funde der frühen Dimini-
Zeit aus der Arapi-Magula, Thessalien. Bonn: Habelt.
Horejs B. 2016. Aspects of Connectivity on the Centre of the
Anatolian Aegean Coast in the 7th Millennium BC. In B. Molloy (ed.),
Of Odysseys and Oddities: Scales and modes of interaction between
Aegean societies and their neighbours, 143–167. Oxford: Oxbow.
Kotsakis K. 1983. Keramiki Technologia kai Keramiki Diaphoropoiisi.
PhD dissertation, Thessaloniki: Aristotle University of Thessaloniki.
Lambert N. 1981. La Grotte Préhistorique de Kitsos (Attique),
missions 1968–1978. Paris: Ecole Francais d’Athèns.
Larsson Å.M. 2009. Breaking and Making Bodies and Pots: Material
and Ritual Practices in Sweden in the Third Millennium BC. Uppsala:
Uppsala Univ.
Lavezzi J.C. 1978. Prehistoric investigations at Corinth. Hersperia 47,
403–451.
Mellaart J. 1965. Çatal Hüyük West. Anatolian Studies 15, 135–156.
Mills B.J., Clark J.J., Peeples M.A., Haas W.R., Roberts J.M., Hill J.B.
and Huntley D.L., 2013. Transformation of Social Networks in
the Late Pre-Hispanic US Southwest. Proceedings of the National
Academy of Sciences 110 (15), 5785–5790.
Milojčić-von Zumbusch J., Mottier Y., Milojčić V. and Haupt-
mann H. 1971. Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-Ma-
gula in Thessalien. Bonn: Habelt.
Mottier Y. 1981. Die deutschen Ausgrabungen auf der Otzaki-
Magula in Thessalien II. Das Mittlere Neolithikum. Bonn: Habelt.
Müller J. 1994. Das Ostadriatische Frühneolithikum. Die Impres-
so-Kultur Und Die Neolithisierung des Adriaraumes. Berlin: Wis-
senschaftsverlag Spiess.
Nieuwenhuyse O.P. 2006. Plain and Painted Pottery: The Rise of Late
Neolithic Ceramic Styles on the Syrian and Northern Mesopotamian
Plains. Turnhout: Brepols.
Otto B. 1985. Die verzierte Keramik der Sesklo- und Diminikultur
Thessaliens. Mainz: Phillip von Zabern.
Özbasaran M. 2000. The Neolithic Site of Musular, Central Anatolia.
Anatolica 26, 129–151.
63
Özdogan M. 1998. Hoca Çeşme: an Early Neolithic Anatolian
colony in the Balkans? In: P. Anreiter, L. Bartosiewicz (eds), Man
and the Animal World. Studies in memoriam Sándor Bökönyi,
435–451. Budapest: Archaeolingua Alapítvány.
Özdogan M. and A. 1989. Çayönü. A Conspectus of Recent Work.
Paléorient 15, 65–74.
Parzinger H. 1993. Studien zur Chronologie und Kulturgeschichte
der Jungstein-, Kupfer- und Frühbronzezeit zwischen Karpaten und
Mittlerem Taurus. Mainz: Phillip von Zabern.
Parzinger H. and Schwarzberg H. 2005. Aşaği Pinar II – Die mittel-
und spätneolithische Keramik. Mainz: Philipp von Zabern.
Perlès C., Quiles A. and Valladas H. 2013. Early Seventh-Millennium
AMS Dates from Domestic Seeds in the Initial Neolithic at Franchthi
Cave (Argolid, Greece). Antiquity 87, 1001–1015.
Petrakis S.L. 2002. Ayioryitika. The 1928 Excavations of Carl Blegen
at a Neolithic to Early Helladic Settlement in Arcadia. Philadelphia:
The Institute for Aegean Prehistory Academic Press.
Pyke G. and Yiouni P. 1996. Nea Nikomedeia I: the Excavation
of an Early Neolithic Village in Northern Greece 1961–1964. The
Excavation and the Ceramic Assemblage. London: The British
School at Athens.
Reinder R., Floras St., Karimali E., Malakasioti Z., Prummel W.,
Rondiri V., Sgouras I. and Wijnen, M. 1997. Karatsadhagli.
A Neolithic Site in the Almiros Plain (Thessaly Greece). Pharos 5,
85–143.
Reingruber A. 2008. Die Deutschen Ausgrabungen auf der Argissa-
Magula II. Die Argissa-Magula. Das frühe und das beginnende mittlere
Neolithikum im Lichte Transägäischer Beziehungen. Bonn: Habelt.
Reingruber A. 2008. Die Deutschen Ausgrabungen Auf Der Argissa-
Magula II. Die Argissa-Magula. Das Frühe Und Das Beginnende Mitt-
lere Neolithikum Im Lichte Transägäischer Beziehungen. Bonn: Habelt.
Reingruber A. 2011. Early Neolithic Settlement Patterns and Exchange
Networks in the Aegean. Documenta Praehistorica 38, 291–306.
Renfrew C., Gimbutas M. and Elster E.S. 1986. Excavations at
Sitagroi. A Prehistoric Village in Northeast Greece. Volume I. Los
Angeles: Cotsen Institute of Archaeology Press.
Ridley C. and Wardle K.A. 1979. Rescue Excavations at Servia
1971–1973: A Preliminary Report. Annual of the British School
at Athens 75, 185–230.
Roodenberg J. 1993. Ilıpınar X  to  VI: Links and Chronology.
Anatolica 19, 251–267.
Rosen S.A. and Roux V. 2009. Techniques and People: Anthropological
Perspectives on Technology in the Archaeology of the Proto-Historic
and Early Historic Periods in the Southern Levant. Paris: De Boccard.
Roux V. 1989. The Potter’s Wheel: Craft Specialization and Technical
Competence. New Delhi: Oxford & IBH Pub. Co.
Schneider G., Knoll H., Gallis K. and Demoule J.-P. 1991. Pro-
duction and Distribution of Coarse and Fine Pottery in Neolithic
64
Thessaly, Greece. In: E. Pernicka and G.A. Wagner (eds), Archaeo-
metry ´90. International Symposium on Archaeometry. 2–6 April
1990 Heidelberg, Germany, 513–522. Basel, Boston, Berlin: Birk-
häuser Verlag.
Schoop U.-D. 2005. Das anatolische Chalkolithikum. Remshalden:
BAG-Verlag.
Schubert H. 1999. Die Bemalte Keramik Des Frühneolithikums
in Südosteuropa, Italien Und Westanatolien. Rahden/Westfalen:
Marie Leidorf.
Skeates R. 2003. Radiocarbon Dating and Interpretations of the
Mesolithic-Neolithic Transition in Italy. In: A.J. Ammerman and
P. Biage (eds), The Widening Harvest. The Neolithic Transition
in Europe: Looking Back, Looking Forward, 157–187. Boston:
Archaeological Institute of America.
Strasser T.F., Runnels C., Wegmann K., Panagopoulou E., McCoy F.,
Digregorio C., Karkanas P. and Thompson N. 2011. Dating
Palaeolithic Sites in Southwestern Crete, Greece. Journal of
Quaternary Science 26, 553–560.
Strasser T.F., Panagopoulou E., Runnels C., Murray P.M.,
Thompson  N., Karkanas P., McCoy F.W. and Wegmann K.W.
2010. Stone Age Seafaring in the Mediterranean: Evidence from the
Plakias Region for Lower Palaeolithic and Mesolithic Habitation
of Crete. Hesperia 79, 145–190.
Theocharis D.R. 1956. Nea Makri. Eine grosse neolithische
Siedlung in der Nähe von Marathon. Mitteilungen des Deutschen
Archäologischen Instituts. Athenische Abteilung 71, 1–29.
Vitelli K.D. 1993. Franchthi Neolithic Pottery Vol 1: Classification
and Ceramic Phases 1 and 2. In: T.W. Jacobsen (ed.), Excavations
at Franchthi Cave, Greece, Fascicle 8, 1–542. Bloominton &
Indianapolis: Indiana University Press.
Vitelli K.D. 1999. Franchthi Neolithic Pottery. Volume 2: The Later
Neolithic Ceramic Phases 3 to 5. In: T.W. Jacobsen (ed.), Excavations
at Franchthi Cave, Greece, Fascicle 10, 1–348. Bloominton &
Indianapolis: Indiana University Press.
Vitelli K.D. 2007. The Neolithic Pottery from Lerna. Princeton:
American School of Classical Studies at Athens.
Wace A.J.B. and Thompson M.S. 1912. Prehistoric Thessaly.
Cambridge: University Press.
Weinberg S.S. 1962. Excavations at Prehistoric Elateia, 1959.
Hesperia 31, 158–209.
Wijnen M.H.J.M.N. 1981. The Early Neolithic Settlement at Sesklo;
an Early Farming Community in Thessaly, Greece. Analecta
Praehistorica Leidensia 14, 1–146.
Martin Furholt; University of Oslo, Dept. of Archaeology, Conservation and History,
P.O. Box 1019, Blindern, 0315 Oslo, Norway; martin.furholt@iakh.uio.no
 Najstarsze naczynia gliniane w dorzeczu górnej
Wisły – badania laboratoryjne ceramiki
Agnieszka Czekaj-Zastawny, Anna Rauba-Bukowska, Kalina Juszczyk

Abstract: The oldest clay vessels in the upper Vistula river basin: laboratory examinations of pottery – In 2011–2013 research was
conducted on project NCN (N N109 181 040) entitled: “Technology and chronology of the oldest pottery in the upper Vistula River basin
(VI/V millennium BC)”. The project consists of two components: research on the technology of ceramics, and the absolute chronology of
stylistic phases of the Linear Pottery Culture (LBK). The objective is to define a framework of internal periodization of this culture, in the
upper Vistula River basin, i.e., connection of the evolution of vessel styles with the results of 14C dating and detailed tracing of patterns
in the technology of the pottery in various phases of cultural development.
Technological analyses were carried out on a large series of pottery samples in order to examine the relationship between morphology
and technology of production of vessels, and to reveal chronological and territorial differences. Mineralogical-petrographic and physico-
chemical analyses were conducted, aimed at reconstructing the manufacturing process of ceramics, such as sourcing and selection of
materials, preparation and composition of the pottery mass, and methods of pottery making and firing.
In this paper some preliminary results will be presented relating to the comparison of pottery technology of the Linear Pottery Culture
in the upper Vistula basin with pottery imported from the area of ​​the Eastern Linear Pottery circle, mainly on the basis of materials from
site Brzezie 17, Kłaj commune.
Słowa klucze: neolit, kultura ceramiki wstęgowej rytej, technologia ceramiki, analizy ceramiki
Keywords: Neolithic, Linear Pottery Culture, technology of pottery, analysis of pottery

I. Wstęp 2009) punktów osadniczych KCWR. Reprezentowane

W  ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat nastąpił
zdecydowany rozwój badań nad kulturą ceramiki
wstęgowej rytej (KCWR; Czekaj-Zastawny 2017).
Mają one długą historię, zwłaszcza w  południo-
wo-wschodniej Polsce. Baza źródłowa do poznania
kultury ceramiki wstęgowej rytej jest dzisiaj bardzo
obszerna. Obecnie – w okresie prowadzenia inten-
sywnych prac związanych z badaniami ratowniczymi
na terenach różnorodnych inwestycji budowlanych
– obserwowany jest niewspółmiernie duży w stosun-
ku do poprzednich dziesięcioleci przyrost danych.
Dotyczy to  szczególnie młodszej epoki kamienia.
Do wzbogacenia tego stanu przyczyniła się jednak
przede wszystkim akcja Archeologicznego Zdjęcia Pol-
ski. Z całego obszaru Polski południowo-wschodniej
znanych jest obecnie ponad 800 (Czekaj-Zastawny
są wszystkie etapy rozwojowe tej kultury charaktery-
styczne dla terenów Polski. W chronologii względnej
okres ten obejmuje stopnie rozwojowe od przednu-
towej fazy Ia (gniechowickiej) po młodszy odcinek
fazy III – żeliezowskiej (ŻIIb).
Podstawę chronologii KCWR dla terenów Polski
południowo-wschodniej stanowią systemy wypra-
cowane dla terenów Czech i południowo-zachodniej
Słowacji. Na tych schematach opierały się dalsze pra-
ce dotyczące wewnętrznej klasyfikacji KCWR. Ak-
tualna periodyzacja wewnętrzna odwołująca się do
wyznaczników stylistycznych ornamentu (w mniej-
szym stopniu do form naczyń) oraz synchronizacji
z terenami południowo-zachodniej Słowacji kształtu-
jącymi stylistyczny rozwój KCWR na terenach Polski
południowo-wschodniej prezentuje się następująco
(Czekaj-Zastawny 2008, 2009): w obrębie najstarszej

65
fazy, tzw. przednutowej, odpowiadającej zespołom
fazy Flomborn w Nadrenii, fazie „ačkowej” w Cze-
chach i na Morawach i horyzontowi Bíňa w połu-
dniowo-zachodniej Słowacji, wydziela się podfazę
Ia – gniechowicką i Ib – zofipolską. Fazę II (środ-
kową) – nutową – dzieli się na trzy podfazy zgodne
z rytmem rozwojowym KCWR na terenie południo-
wo-zachodniej Słowacji: NI – wczesną, NII – kla-
syczną, NIII – późną lub na nutową podfazę starszą
i  młodszą. Analogicznie do zespołów z  południo-
wo-zachodniej Słowacji daje się wydzielić podeta-
py fazy III (późnej) – żeliezowskiej: ŻI, ŻIIa, ŻIIb.
Najnowsze serie datowań radiowęglowych wskazu-
ją, że kultura ceramiki wstęgowej rytej rozwijała się
ok. 5450/5400–4900 cal BC (Czekaj-Zastawny 2008;
2009; Czekaj-Zastawny et al. 2020).
Na terenie Polski południowo-wschodniej cerami-
ka importowana z kręgu wschodniolinearnego znana
jest z co najmniej 50 stanowisk KCWR (Godłowska
1982; Kaczanowska, Godłowska 2009; ryc. 1). Kontak-
ty z tą strefą (obejmującą tereny wschodniej Słowacji
– Spiš, Šariš i Zemplin) przypadają głównie na fazę
nutową i żeliezowską KCWR. Głównym ich przedmio-
tem była wymiana surowców – obsydian w zamian za
krzemień jurajski. Najprawdopodobniej przy tej okazji
napływały z południa także wysokiej jakości cienko-
ścienne naczynia (Czekaj-Zastawny 2014).
W ciągu ostatnich kilku lat prowadzono intensyw-
ne badania nad najstarszą ceramiką na terenie Polski
południowo-wschodniej. Pierwszym zakrojonym na
szeroką skalę projektem był realizowany w  ramach
grantu program Technologia i  chronologia najstar-
szych naczyń glinianych w dorzeczu górnej Wisły (VI/V
tys. BC), (NCN nr N N109 181040). Jego celem było
przede wszystkim szczegółowe prześledzenie tech-
nologii ceramiki w różnych fazach stylistyczno-chro-
nologicznych KCWR. Analizy objęły serię 195 prób
pobranych z różnych typów naczyń w celu określenia
związków pomiędzy morfologią i technologią ich wy-
twarzania, pierwotną funkcją oraz uchwycenia różnic
chronologicznych i terytorialnych. Przeprowadzone
w  tym celu analizy mineralogiczno-petrograficzne
i  fizyko-chemiczne zmierzały do zrekonstruowania
procesu produkcji naczyń, tj. pozyskiwania i doboru
surowca, przygotowania masy ceramicznej, metod le-
pienia i wypału naczyń oraz do określenia ich własno-
ści fizycznych i związanej z tym funkcji. W ramach
projektu rozpatrywano także problematykę ceramiki
importowanej z terenów kręgu wschodniolinearnego.
66
Był to bardzo ważny element badań – do tej pory bo-
wiem w Polsce nie analizowano ceramiki tego typu.
Ostatnia część projektu koncentrowała się na porów-
naniu technologii naczyń lokalnych i importowanych
(Czekaj-Zastawny, Rauba-Bukowska 2014).
Wnioski płynące z  tych porównań widoczne są
najlepiej na przykładzie jednego ze stanowisk KCWR
analizowanych w ramach projektu, tj. stanowiska 17
w Brzeziu, gm. Kłaj (Czekaj-Zastawny 2014). Zosta-
ło ono zbadane wykopaliskowo na dużą skalę (prze-
badano ponad 6 ha). Jest to  typowa osada średniej
wielkości, z  26  gospodarstwami położonymi na ta-
rasie niewielkiego cieku wodnego, rozwijającymi
się w trakcie całej fazy nutowej. W zbiorze pozyska-
nych zabytków znajduje się ponad 25 tysięcy frag-
mentów ceramiki KCWR należących do ponad ty-
siąca form naczyń (głównie czarek kulistych, mis,
naczyń z  szyją), a  wśród importów pochodzących
z  obszarów kręgu wschodniolinearnego wymienić
można kilkadziesiąt wyrobów z obsydianu i niemal
sto fragmentów ceramiki należącej do co najmniej
21 naczyń. Dla zobrazowania form i zdobnictwa na-
czyń wykonano przy pomocy programów do grafiki
3D trójwymiarowe rekonstrukcje wybranych naczyń
importowanych (por. ryc. 4; 6; 9). Utworzono inter-
aktywną bazę powstałych modeli 3D, która będzie
rozszerzana w miarę postępu prac badawczych.
Badania mineralogiczne zostały przedsięwzięte
w  celu opisania technologicznego aspektu cerami-
ki. Cienkie szlify petrograficzne z  fragmentów na-
czyń oraz z wypalonych surowców były obserwowa-
ne pod mikroskopem polaryzacyjnym (tabela 1). Za
pomocą punktowej ilościowej analizy mikroskopowej
określono procentowy udział takich składników jak
m.in.: minerały ilaste, kwarc, skalenie potasowe, pla-
gioklazy, muskowit, biotyt, tłuczeń ceramiczny oraz
okruchy skał. Dodatkowo wykonano analizę granu-
lometryczną polegającą na pomiarze średnicy ziaren.
Zliczeń dokonywano w przedziałach 0,015–0,06 mm,
0,06–0,1 mm, 0,1–0,2 mm, 0,2–0,4 mm, 0,4–1 mm,
1–2 mm i ∅>2 mm.
W  niniejszym artykule został poruszony jeden
z aspektów omówionych wyżej badań ceramicznych,
to jest porównanie lokalnej ceramiki kultury cerami-
ki wstęgowej rytej z ceramiką importowaną z kręgu
wschodniolinearnego. Importowane naczynia repre-
zentują tylko kategorię form cienkościennych, dlatego
do badań porównawczych wybrano fragmenty lokal-
nej ceramiki wyłącznie z tej grupy.
 Ryc. 1. Stanowiska archeologiczne z ceramiką importowaną na tle osadnictwa kultury ceramiki wstęgowej rytej w Polsce południowo-wschodniej
Fig. 1. Sites with imported pottery at the background of LBK settlement areas in south-eastern Poland

67
 Tabela 1. Brzezie stan. 17, woj. małopolskie. Zestawienie próbek
Table 1. Brzezie site 17, Małopolska province. The list of samples

Symbole Lokalizacja
Lp. próbek, Stanowisko Kultura próbek Typ ceramiki
No. Sample Site Culture Location Pottery type
symbols of samples
1. BI Brzezie 17 – patrz ryc. 2, Less,
see Fig. 2 Loess
2. BII Brzezie 17 – patrz ryc. 2, Aluwia,
see Fig. 2 Alluvium
3. BIII Brzezie 17 – patrz ryc. 2, Gleba,
see Fig. 2 Soil
4. BIV Brzezie 17 – patrz ryc. 2, Ił mioceński,
see Fig. 2 Miocene clay
5. BV Brzezie 17 – patrz ryc. 2, Ił mioceński,
see Fig. 2 Miocene clay
6. BVI Brzezie 17 – patrz ryc. 2, Ił mioceński,
see Fig. 2 Miocene clay
7. Br01 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
8. Br03 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
9. Br05 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
10. Br07 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
11. Br08 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista,
LBK Feature 27 Spherical bowl
12. Br09 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
13. Br10 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
14. Br11 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
15. Br13 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
16. Br14 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
17. Br15 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
18. Br16 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
19. Br21 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 27, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 27 Spherical bowl, linear ornament
20. Br23 Brzezie 17 KCWR, Obiekt 67, Czarka kulista, ornament ryty,
LBK Feature 67 Spherical bowl, linear ornament

21. Bimp01 Brzezie 17 Grupa Tiszadob-Kapušany, Obiekt 400/B, Czarka kulista, ornament ryty,
Tiszadob-Kapušany group Feature 400/B Spherical bowl, linear ornament

68
 Symbole Lokalizacja
Lp. próbek, Stanowisko Kultura próbek Typ ceramiki
No. Sample Site Culture Location Pottery type
symbols of samples
22. Bimp02 Brzezie 17 Grupa Tiszadob-Kapušany/kultura Obiekt 857/B, Amfora ?
Bükk, Feature 857/B Amphora ?
Tiszadob-Kapušany group/Bükk
Culture

23. Bimp03 Brzezie 17 Kultura Bukk, Obiekt 2229/C, Czarka kulista, ornament ryty,
Bükk Culture Feature 2229/C Spherical bowl, linear ornament

24. Bimp04 Brzezie 17 Grupa Tiszadob-Kapušany, Obiekt 1, Amfora, ornament ryty,

Tiszadob-Kapušany group Feature 1 Amphora, linear ornament

25. Bimp05 Brzezie 17 Grupa Tiszadob-Kapušany, Obiekt 1, ?, ornament ryty,

Tiszadob-Kapušany group Feature 1 ?, linear ornament

26. Bimp06 Brzezie 17 Grupa Tiszadob-Kapušany, Obiekt 1287, Czarka kulista, ornament ryty,
Tiszadob-Kapušany group Feature 1287 Spherical bowl, linear ornament

27. Bimp07 Brzezie 17 Kultura Bukk, Obiekt 216, Czarka kulista, ornament ryty,
Bükk Culture Feature 216 Spherical bowl, linear ornament

28. Bimp08 Brzezie 17 Grupa Tiszadob-Kapušany/kultura Obiekt 2330/B, Amfora, ornament ryty,
Bükk, Feature 2330/B Amphora, linear ornament
Tiszadob-Kapušany group/Bükk
Culture

29. Bimp09 Brzezie 17 Kultura Bükk, Obiekt 2393/C, Amfora?, ornament ryty,
Bükk Culture Feature 2393/C Amphora?, linear ornament
30. Bimp10 Brzezie 17 Kultura Bükk, Obiekt 2393/D, Czarka kulista?, ornament ryty,
Bükk Culture Feature 2393/D Spherical bowl?, linear ornament
31. Bimp11 Brzezie 17 Kultura Bükk, Obiekt 996/A, ?, ornament ryty,
Bükk Culture Feature 996/A ?, linear ornament

II. Kompozycja mas ceramicznych
1. Skład mineralogiczno-petrograficzny
1.1. Surowce z okolicy stanowiska w Brzeziu 17
W celu określenia pochodzenia gliny do produk-
cji naczyń badaniami objęto 6 próbek surowca z naj-
bliższego otoczenia stanowiska w Brzeziu 17 (ryc. 2).
Podczas rozpoznania terenowego pobrano próbki les-
su, osadów rzecznych, gleby oraz trzy próbki morskich
iłów mioceńskich (Rauba-Bukowska 2007, 33–42, 158,
160, 163, 166, 172–176). Zbadane surowce mają róż-
norodny skład mineralny. Próbka lessu oraz surow-
ce na bazie tego składnika, takie jak osady aluwialne
czy gleba, składają się w ok. 40% z minerałów ilastych
i ok. 50% z kwarcu. Pozostałymi składnikami są skale-
nie, okruchy skał oraz niewielkie ilości miki (1,1–1,7%).
W niewielkich ilościach występują także minerały cięż-
kie. W surowcach tych nie zanotowano substancji or-
ganicznych (tabela 2).
Innego rodzaju materiał prezentują próbki iłu. Skła-
dają się one w ok. 60–70% z minerałów ilastych, 20–30%
z kwarcu i ok. 5–15% z innych składników nieplastycz-
nych, takich jak: skalenie i okruchy skał, muskowit i bio-
tyt. Zawartość łyszczyków nie jest zbyt wysoka i mieści
się w przedziale 0,6–1,4%. Iły charakteryzują się wysoką
plastycznością i stanowią doskonały surowiec do wyrobu

69
70
Ryc. 2. A – Wycinek mapy geologicznej omawianego obszaru (uproszczone na podstawie Burtan 1954; Skoczylas-Ciszewska, Burtan
1954; Gradziński 1955). 1 – muł, piasek, żwir, holocen; 2 – piaski i żwiry, plejstocen; 3 – less, plejstocen; 4 – warstwy chodenickie,
warstwy grabowieckie, miocen; 5 – Karpaty, kreda, paleogen; 6 – lokalizacja stanowiska Brzezie 17; 7 – współczesny brzeg Karpat;
B – mapa topograficzna najbliższego sąsiedztwa stanowiska Brzezie 17
Fig. 2. A - Fragment of geological map of the discussed area (simplified after Burtan 1954; Skoczylas-Ciszewska, Burtan 1954; Gradziński
1955). 1 – mud, sands and gravels, Holocene; 2 – sands and gravels, Pleistocene; 3 – loess, Pleistocene; 4 – Chodenice Beds, Grabowiec
Beds, Miocene; 5 - Carpathians, Cretaceous, Paleogene; 6 – location of the Brzezie site 17; 7 – present-day front of the Carpathians;
B – Topographic map of the closest vicinity of the Brzezie site 17

naczyń glinianych. Dwie próbki glin (BIV i BV) zostały
pobrane z niewielkiej głębokości – 10 i 20 cm. Badania
wykazały wyższe zanieczyszczenie tych próbek m.in.
materiałem organicznym i skałami osadowymi. Prób-
ka BVI pobrana z głębokości ponad 30 cm wykazała
brak zanieczyszczeń i najlepsze właściwości plastyczne.
Ziarnistość surowców jest zróżnicowana (tabela 3).
Wszystkie próbki o charakterze lessowym posiadają
bardzo drobne uziarnienie (ponad 90% ziaren o frakcji
aleurytowej). Analizy tych surowców (próbki BI, BII,
BIII) potwierdziły granulometrię typową dla utworów
lessowych (Książkiewicz 1979, 238–241). Przy okazji
pomiaru wielkości ziaren można wspomnieć o stop-
niu ich obtoczenia. Opisywane próbki lessopodobne
mają słabo obtoczone ziarna. W  obrębie surowców
ilastych uziarnienie jest nieco odmienne i  uzależ-
nione od głębokości pobrania próbek. Próbki pobra-
ne z wierzchnich partii podłoża 10 i 20 cm (BIV, BV)
wykazują zdecydowanie grubsze uziarnienie niż ił po-
brany z głębokości 30 cm (BVI). Mimo to najbardziej
plastyczny surowiec nie ma tak drobnego uziarnienia
jak utwory lessowe.
1.2. Ceramika lokalna KCWR
Analiza mineralogiczno-petrograficzna ceramiki
KCWR wykazała (14 próbek), że głównymi komponen-
tami mas ceramicznych są spoiwo ilaste oraz pelit kwar-
cowy. Zawartość minerałów ilastych jest zróżnicowana
i mieści się w przedziale od 41% do 84%. Zawartość
kwarcu również cechuje się różnorodnością i wynosi
od 14,5% do 50%. Podrzędnie w masach ceramicznych
znajdują się minerały z grupy skaleni (między 0 a 1,2%)
oraz łyszczyków (przede wszystkim muskowit i biotyt)
– do 1,1% (tabela 2). W większości próbek nie stwier-
dzono okruchów skał magmowych i metamorficznych,
tylko w dwóch przypadkach ilość tych składników jest
istotnie większa (Br21, Br23). Fragmenty skał osado-
wych to przede wszystkim piaskowce oraz łupki żela-
ziste. Generalnie materiał skalny odzwierciedla osady
z fliszu karpackiego. Z dużym prawdopodobieństwem
można uznać, że do produkcji większości przebadanych
naczyń z Brzezia zastosowano iły morskie, natomiast
naczynie Br11 ma skład charakterystyczny dla osadów
lessopodobnych.
Pomiary średnicy ziaren w szlifach wyraźnie uwi-
doczniły różnorodność w uziarnieniu próbek (tabela 3).
Jest ona uzależniona przede wszystkim od składu mi-
neralnego preparatów. Kwarc w badanych próbkach jest
przeważnie drobnoziarnisty, ponieważ jest naturalnym
składnikiem gliny. Ziarna dosypane do surowca mają
natomiast przeważnie większe rozmiary. Zawartość
grubszych ziaren (> 0,1 mm) wynosi od 0% do 61%.
Próbki można podzielić na trzy zasadnicze grupy ze
względu na zawartość frakcji psamitowej (0,1–2 mm):
drobnoziarniste, średnioziarniste i gruboziarniste. Wy-
jątkowo drobnoziarniste masy ceramiczne charakte-
ryzują się małą zawartością kwarcu o bardzo drobnej
frakcji (próbki: Br3, Br7, Br8, Br9, Br10, Br11 Br15,
Br16). Wyjątkiem jest niewielka czarka (Br11), która
została wykonana z surowca pelitowego, lessopodob-
nego i zawiera znaczne ilości kwarcu (ryc. 3). Z reguły
jednak masy garncarskie naczyń, w których jest wię-
cej kwarcu, są jednocześnie grubiej uziarnione. Z mas
średnioziarnistych wykonano naczynia o nieco grub-
szych ściankach, zdobione ornamentem rytym (prób-
ki: Br1, Br5, Br13, Br21, Br23). Z gruboziarnistej masy
wykonane jest naczynie tzw. „piaskowe”, które zawiera
dużą ilość gruboziarnistego kwarcu i okruchów skal-
nych (próbka Br23).
1.3. Wschodniolinearna ceramika importowana
Podstawowymi składnikami mas garncarskich ce-
ramiki importowanej (11 próbek) są minerały ilaste
(35–71,1%) oraz znaczne ilości pelitu kwarcowego (ta-
bela 2). W próbkach znajdują się liczne ziarna skaleni
potasowych, między 1,2 a 11,5%. W masach ceramicz-
nych tej serii naczyń stwierdzono również liczne blasz-
ki minerałów łyszczykowych, szczególnie muskowitu.
Ich zawartość wynosi między 1% w  próbce Bimp10
a 7% w próbce Bimp01. Większe (>0,1 mm) krystalo-

71
 Tabela 2. Brzezie stan. 17, woj. małopolskie. Skład mineralny i petrograficzny próbek. (–) składnik nieidentyfikowany

72
Table 2. Brzezie site 17, Małopolska province. Mineral and petrographical composition of the samples. (–) – not identified

No
Lp.
Voids

Biotyt

Kwarc
Pustki

Biotite

Quartz
Węglany
Organika

Chamotte

Muskowit
Muscovite
Carbonates

K-feldspars
Plagioklazy
Plagioclases

Clay minerals
Minerały ilaste
Heavy minerals

Symbole próbek
Minerały ciężkie

Flint/chalcedony
Organic material

Opaque minerals

Skalenie potasowe

Symbols of samples
Tłuczeń ceramiczny

Krzemień/chalcedon
Minerały nieprzeźroczyste

Fragmenty skał osadowych

Fragments of igneous rocks
Fragmenty skał magmowych

Fragments of sedimentary rocks

Fragments of metamorphic rocks
Fragmenty skał metamorficznych
1. BI 39 52 – 1,6 2,1 1,5 2,1 0,3 1,1 0,1 0,2 – 0 0 0 –

2. BII 38 57 – 1,2 1 0 0 0 1,7 0 0,1 – 0 0 1 –

3. BIII 40 48,3 – 1,5 1,9 2 3,3 1,6 1,1 0,1 0,2 – 0 0 0 –

4. BIV 64 21,8 – 2,5 1,3 5 0 0 1,2 0,2 0 – 0 0,2 3,8 –

5. BV 62 30,3 – 1,6 2,3 0 0,5 1,9 0,6 0,2 0,1 – 0 0 0,5 –

6. BVI 76 19,3 – 2 1,2 0 0 0,8 0,6 0 0,1 – 0 0 0 –

7. Br01 70 26,8 – 0,5 0,4 0 0 0 0,3 0 0 – 0 0 2 –

8. Br03 71 23,5 – 0,4 0 4,1 0 0 0,9 0 0,1 – 0 0 0 –

9. Br05 60 37,1 – 0,3 0 1,6 0,9 0 0,1 0 0 – 0 0 0 –

10. Br07 72 22,6 – 0 0,5 1,9 0 0 1 0 0 – 0 0 2 –

11. Br08 75 23,4 – 0,7 0,2 0 0,1 0 0,6 0 0 – 0 0 0 –

12. Br09 84 14,5 – 0 0 1,3 0 0 0,2 0 0 – 0 0 0 –

13. Br10 82 15,7 – 0,3 0,1 1 0 0 0,7 0,1 0 – 0,1 0 0 –

14. Br11 58 40 – 1,2 0,2 0 0 0 0,4 0,1 0,1 – 0 0 0 –

15. Br13 69 29,1 – 0,4 0,3 0 0,3 0,2 0,2 0 0,1 – 0 0 0,4 –
 No
Lp.
Voids

Biotyt

Kwarc
Pustki

Biotite

Quartz
Węglany
Organika

Chamotte

Muskowit
Muscovite
Carbonates

K-feldspars
Plagioklazy
Plagioclases

Clay minerals
Minerały ilaste
Heavy minerals

Symbole próbek
Minerały ciężkie

Flint/chalcedony
Organic material

Opaque minerals

Skalenie potasowe

Symbols of samples
Tłuczeń ceramiczny

Krzemień/chalcedon
Minerały nieprzeźroczyste

Fragmenty skał osadowych

Fragments of igneous rocks
Fragmenty skał magmowych

Fragments of sedimentary rocks

Fragments of metamorphic rocks
Fragmenty skał metamorficznych
16. Br14 62 35,1 – 0 0,4 0,9 0 0,2 1 0,1 0,1 – 0 0 0,2 –

17. Br15 82 17,1 – 0 0 0 0 0 0,6 0 0 – 0 0 0,3 –

18. Br16 79 18,4 – 0 0,3 1,9 0 0 0,4 0 0 – 0 0 0 –

19. Br21 63 29 – 0,4 0,4 2 2,8 1,7 0,2 0,1 0,1 – 0 0 0,3 –

20. Br23 41 50 – 0,5 0,8 0 2,8 3,1 0,8 0,3 0,1 – 0 0 0,6 –

21. Bimp01 59,3 29 0,5 1,8 0 0 0,5 0 7 0 – 0,5 0 – 0 1,4

22. Bimp02 40,5 42 1,5 4 0 0 0 0,3 5 0 – 0,7 0,3 – 0 5

23. Bimp03 41,3 36,2 1 11,5 0 0 0 0 6 0,5 – 1 0,5 – 0 2

24. Bimp04 51 29,6 0 5,7 0 0 0 0,8 2,4 0 – 4 0 – 0,8 5,7

25. Bimp05 61,1 24,6 0,4 7,7 0 0 0 0 1,2 0 – 1 0 – 0 3,6

26. Bimp06 60 26,4 0 3,1 0,5 0 1,6 0 2,1 0 – 1,6 0 – 0 4,7

27. Bimp07 47,8 37,7 0,5 3,5 0,5 0 0 0 4,5 1 – 1 0 – 0 3,5

28. Bimp08 40,5 42 0 3 0 0 0 0 4,8 0,4 – 0,9 0,9 – 3,5 4

29. Bimp09 71,7 17,8 0 1,6 0 0 0 0 1,6 0 – 1,9 0,8 – 0,8 3

30. Bimp10 58,2 31,1 0 1,2 0,6 0 0 0 1 0,3 – 2 5 – 0 0

31. Bimp11 35 48,4 0 2,5 0 0 0 0 6,5 2 – 0,3 0,3 – 0 5

73
 Tabela 3. Brzezie stan. 17, woj. małopolskie. Granulometria próbek
Table 3. Brzezie site 17, Małopolska province. Granulometry of the samples

Symbol próbki
Lp. 0,015–0,06 mm 0,06–0,1 mm 0,1–0,2 mm 0,2–0,4 mm 0,4–1 mm 1–2 mm >2mm
Sample symbol

1. BI 85 11,2 3,4 0,4 0 0 0

2. BII 87 9,6 3,1 0,3 0 0 0
3. BIII 87 11,5 1,1 0,4 0 0 0
4. BIV 42 35,4 20 1,8 0,4 0,4 0
5. BV 60 28,3 9,8 1,5 0,4 0 0
6. BVI 75 23 2 0 0 0 0
7. Br01 83 9 4 4 0 0 0
8. Br03 85 14 1 0 0 0 0
9. Br05 72 18 8 1 0 1 0
10. Br07 79 18 2 1 0 0 0
11. Br08 65 28 6 1 0 0 0
12. Br09 97 3 0 0 0 0 0
13. Br10 79 19 2 0 0 0 0
14. Br11 86 11 3 0 0 0 3
15. Br13 76 14 7 3 0 0 0
16. Br14 80 13 6 1 0 0 0
17. Br15 92 8 0 0 0 0 0
18. Br16 94 6 0 0 0 0 0
19. Br21 67 18 12 3 0 0 0
20. Br23 16 23 40 20 1 0 0
21. Bimp01 97 2,4 0,6 0 0 0 0
22. Bimp02 94,4 4,8 0,8 0 0 0 0
23. Bimp03 92,6 7 0,4 0 0 0 0
24. Bimp04 97 1,7 0,6 0,4 0,3 0 0
25. Bimp05 89 9 2 0 0 0 0
26. Bimp06 87,5 10,7 1,2 0,6 0 0 0
27. Bimp07 91,7 7,5 0,6 0,2 0 0 0
28. Bimp08 94 5 0,9 0,1 0 0 0
29. Bimp09 91,5 6,5 1,3 0,7 0 0 0
30. Bimp10 94 5 1 0 0 0 0
31. Bimp11 88 10,5 1,5 0 0 0 0

74
 Ryc. 3. Brzezie 17, KCWR. 1 – próbka Br15; 2 – obraz mikroskopowy próbki Br15, tłusta masa bogata w tlenki i wodorotlenki żelaza, 1N; 3 – próbka Br7; 4 – obraz mikroskopowy
próbki Br7, pelitowa masa z widocznym mikropęknięciem, 1N; 5 – próbka Br11; 6 – obraz mikroskopowy próbki Br11, pelitowa, jednolita, zwarta masa, przy powierzchni widoczna
ciemna warstewka przesycona substancją organiczną (strzałki), NX; 7 – próbka Br5; 8 – obraz mikroskopowy próbki Br5, grubiej uziarniona masa ceramiczna, słabo wysortowana, wi-
doczne są równoległe do powierzchni pęknięcia (strzałki), NX; 9 – próbka Br 23; 10 – obraz mikroskopowy próbki Br23, na tle pelitowej masy widoczne większe obtoczone ziarna, 1N
Fig. 3. Brzezie 17, LBK. 1 – Br15 sample; 2 – thin section images of the Br15 sample, rich clay with iron oxides and hydroxides, PPL; 3 – Br7 sample; 4 – thin section images of the Br7
sample, pelite type with the micro cracks on the surface, PPL; 5 – Br11 sample; 6 – thin section images of the Br11 sample; silty fine grained clay, thin layer of organic material (arrows),
XPL; 7 – Br5 sample; 8 – thin section images of the Br5 sample, coarser grained clay, micro cracks under surface (arrows), XPL; 9 – Br23 sample; 10 – thin section images of the Br23

75
sample, bigger rounded grains on the background of the silty clay, PPL
klasty znajdujące się w masach są nieliczne, ich zawar-
tość mieści się w przedziale między 0,4 a 2%. Należą
do nich ziarna kwarcu, skaleni potasowych, plagiokla-
zów, nieliczne okruchy chalcedonu i krzemieni, a także
fragmenty skał magmowych i metamorficznych. W wy-
niku analiz zidentyfikowano dwa podstawowe typy
surowców. Pierwszy ma mniejszą zawartość kwarcu
(17,8–31,1%) i niewielki udział minerałów łyszczyko-
wych, przede wszystkim muskowitu (1–2,4%). Grupa
ta charakteryzuje się również nieco grubszym uziarnie-
niem. W obrębie tego zbioru próbka Bimp9 wyróżnia
się szczególnie małą zawartością materiału okrucho-
wego i najprawdopodobniej wykonana jest z innego
surowca niż pozostałe naczynia. Naczynia z tej grupy
to: Bimp4, Bimp5, Bimp6, Bimp9, Bimp10. W drugim
typie surowca wyróżnia się większa zawartość kwarcu
(29–48%) i znaczna zawartość minerałów łyszczykowych
(4,5–7%). Masy te są również bardziej drobnoziarniste.
Naczynia wykonane z tego surowca to: Bimp1, Bimp2,
Bimp3, Bimp7, Bimp8, Bimp11. Badane w przeszłości
fragmenty naczyń związanych z  horyzontem proto-
lendzielskim i  wczesnolendzielskim z  terenów połu-
dniowo-zachodniej Słowacji również wykazały znacz-
ny udział muskowitu w masach naczyń neolitycznych
(Pawlikowski 1996, 29–33). Oba typy surowców należą
do iłów pylastych, lessopodobnych.
Badana seria preparatów jest zdecydowanie drob-
noziarnista. Zawartość frakcji psamitowej nie prze-
kracza 2%. Większe (>0,1mm) ziarna obserwowano
rzadziej i  były to  przede wszystkim ziarna kwarcu,
skaleni potasowych oraz fragmenty skał o słabo obto-
czonych krawędziach. Większe zróżnicowanie prób-
ki prezentują w zawartości ziaren w przedziale 0,06–
0,02 mm (ryc. 4).
2. Domieszka organiczna i mineralna
2.1. Ceramika lokalna KCWR
Z czternastu analizowanych próbek w siedmiu ziden-
tyfikowano materiał organiczny, którego udział w masie
ceramicznej dochodzi do 2%. Materiał organiczny był
szeroko stosowany w produkcji naczyń KCWR (Kul-
czycka-Leciejewiczowa 1979, 19–164; Lityńska-Zając
et al. 2017; Moskal-del Hoyo et al. 2017). Często ulega
on całkowitemu lub częściowemu spaleniu podczas wy-
pału naczynia. Materiał organiczny pozostawia jednak
puste przestrzenie w miąższu masy garncarskiej. Pustki
wykazują kształty identyczne jak obserwowane szczątki
76
organiczne. Być może ze względu na słabszy wypał na-
czyń zachowały się niektóre relikty organiczne i moż-
na je obserwować pod mikroskopem polaryzacyjnym.
Przeważnie są to wydłużone, proste fragmenty, w któ-
rych można czasami zaobserwować komórkową, regu-
larną budowę wewnętrzną. Drugi rodzaj szczątków ma
bardziej zwartą budowę, fragmenty są krótsze i często
łukowato wygięte. Wynik obserwacji zależy oczywi-
ście od przekroju, w jakim znalazły się szczątki w szli-
fie (niewykluczone, że jest to ten sam rodzaj substancji
organicznej, ale obserwowany w różnych przekrojach).
Szczegółowe analizy materiału organicznego były przed-
miotem odrębnych artykułów (Rauba-Bukowska et al.
2007, 63–113; Moskal-del Hoyo et al. 2017, 329–344).
Do produkcji naczyń cienkościennych stosowa-
no głównie tłusty, drobnoziarnisty surowiec. W sze-
ściu próbkach zanotowano obecność niewielkiej ilości
grubszej frakcji ziarnowej, która może wskazywać na
domieszkę mineralną. Wyjątek stanowi ceramika tzw.
„piaskowa”, w której zanotowano ok. 30% dodatku pia-
sku (próbka Br23).
2.2. Wschodniolinearna ceramika
importowana
Jedyną zaobserwowaną domieszką intencjonalną
są relikty materiału organicznego. Zaobserwowano
je w dwóch próbkach: Bimp8 (ob. 2330) i Bimp9 (ob.
2393). W próbce Bimp8 są to łukowato wygięte oka-
zy o komórkowej budowie oraz fragmenty podłużne.
W drugiej próbce są to znacznie mniejsze pozostałości
o nieregularnych kształtach. Badane masy ceramiczne
wykazują bardzo drobne uziarnienie, a okruchy skaleni
potasowych i skał, jakie zidentyfikowano w masach, są
naturalnym składnikiem użytego surowca.
3. Technologia
3.1. Ceramika lokalna KCWR
Główne różnice w  składzie mineralnym między
próbkami zauważalne są w proporcji minerałów ila-
stych do składników okruchowych, takich jak: kwarc,
skalenie, miki i litoklasty (ryc. 5). W wyniku badań
i analiz zebrano liczne informacje o składzie mas ce-
ramicznych. Po uporządkowaniu tych danych wy-
dzielono kilka typów mas ceramicznych, do których
było możliwe dopasowanie typów morfologicznych
(Rauba-Bukowska et  al. 2007, 63–113). Naczynia
cienkościenne były wykonywane najczęściej z  mas
 Ryc. 4. Brzezie 17, ceramika importowana z kręgu wschodniolinearnego. 1 – próbka Bimp1; 2 - obraz mikroskopowy próbki Bimp1, grubsze ziarna na tle pelitowej masy, 1N; 3 – próbka
Bimp6; 4 – obraz mikroskopowy próbki Bimp6, grubsze ziarna w tłustej masie ceramicznej, NX; 5 – próbka Bimp11; 6 – rekonstrukcja trójwymiarowa próbki Bimp11; 7 – obraz mi-
kroskopowy próbki Bimp11, jednorodna, pelitowa masa ceramiczna, 1N; 8 – próbka Bimp8; 9 - rekonstrukcja trójwymiarowa próbki Bimp8; 10 – obraz mikroskopowy próbki Bimp8,
jednorodna, pelitowa masa ceramiczna, widoczne utlenienie zewnętrznej powierzchni z rytym ornamentem, 1N. Rys. J. Ożóg, rekonstrukcja 3D K. Juszczyk
Fig. 4. Brzezie 17, imported Eastern Linear pottery. 1 – Bimp1 sample; 2 – thin section images of the Bimp1 sample, coarse grains at the background of silty fine matrix, PPL; 3 – Bimp6
sample; 4 – thin section images of the Bimp6 sample, coarse grains in rich clay, XPL; 5 – Bimp11 sample; 6 – three dimension (3D) reconstruction of sample Bimp11; 7 – thin section
images of the Bimp11 sample, silty homogeneous clay, PPL; 8 – Bimp8 sample; 9 – three dimension (3D) reconstruction of sample Bimp8; 10 – thin section images of the Bimp8 sample,

77
silty homogeneous clay, oxidised outer surface of the pot with the ornamental groove, PPL. Drawn by J. Ożóg, 3D reconstruction by K. Juszczyk
 Ryc. 5. Porównanie zawartości kwarcu, ziaren 0,06–02 mm, muskowitu i skaleni potasowych. A – próbki
surowców; B – próbki lokalnej ceramiki kultury ceramiki wstęgowej rytej; C – próbki ceramiki impor-
towanej z kręgu wschodniolinearnego
Fig. 5. Comparison of the content of quartz, grains between 0,06–0,2 mm, muscovite and K-feldspars.
A – samples of raw material; B – samples of local LBK pottery; C – samples of imported Eastern
Linear pottery

78
typu pierwszego i drugiego. W pierwszym typie mas
ceramicznych dominuje spoiwo ilaste z  niewielkim
udziałem drobnoziarnistego kwarcu. Drugi typ ma
charakter lessopodobny o  dużej zawartości pylastej
frakcji kwarcu. W dotyku są dość miękkie i ścieralne.
W wykonywanej z nich ceramice częściej obserwu-
je się mikrospękania ścianek oraz efekt rozwarstwia-
nia się powierzchni (widoczne pod mikroskopem).
Ze względu na skład i własności technologiczne nie
nadawały się do gotowania i przygotowywania potraw.
Z powodzeniem mogły służyć jako „zastawa stołowa”.
Z takich mas wykonane zostały naczynia oznaczone
symbolem Br3, Br7, Br8, Br9, Br10, Br15, Br16. Kil-
ka naczyń z  ornamentem rytym o  nieco większych
rozmiarach zostało wykonanych z mas ceramicznych
z dodatkiem piasku (typ trzeci). W masach tych znaj-
duje się większa ilość (>15%) grubszych ziaren (0,1–
0,4 mm, sporadycznie do 2 mm). W niewielkich ilo-
ściach występują też fragmenty skał. Znacznie częściej
obserwowano w nich domieszkę materiału organicz-
nego, który nie był tak rozdrobniony jak w przypadku
naczyń z mas pierwszego i drugiego typu. Zaobser-
wowano fragmenty o dobrze zachowanej strukturze
wewnętrznej. Szczątki te są przeważnie podłużne lub
i mają łukowate kształty. Ceramika wykonana z tego
typu mas cechuje się twardością, na co ma wpływ
dość duża zawartość kwarcu. Ze względu na zwartą,
dość „chudą” masę ceramiczną naczynia takie mogły
z powodzeniem służyć do obróbki cieplnej (Br1, Br5,
Br13, Br21). Próbka Br23 charakteryzuje się wyjątko-
wo wysoką zawartością kwarcu (50%). Duża zawar-
tość składników okruchowych idzie w parze z grubym
uziarnieniem. Nie ulega wątpliwości, że masa tego
typu była schudzana intencjonalnie. Z  takiej masy
(typ piąty) wykonano ceramikę tzw. „piaskową”, łą-
czoną w kulturze lendzielskiej z produkcją soli (Kul-
czycka-Leciejewiczowa 1969, 7–121).
3.2. Wschodniolinearna ceramika
importowana
Naczynia importowane reprezentują w zasadzie je-
den typ masy ceramicznej, który można porównać do
drugiego typu wydzielonego na stanowisku w Brze-
ziu 17 w  obrębie naczyń KCWR (Rauba-Bukowska
et al. 2007, 63–113). Charakteryzuje się on znacznym
udziałem drobnoziarnistego kwarcu i brakiem innych
domieszek. Badane fragmenty cechuje bardzo dobre
wyrobienie i zwartość masy. Tylko próbka Bimp9 wy-
kazuje wewnętrzne równoległe spękania w  ściance
naczynia, co jest spowodowane użyciem zbyt tłuste-
go surowca. Na przekrojach naczyń nie zaobserwo-
wano śladów łączenia gliny. Ceramika po podsusze-
niu była ornamentowana, niekiedy dość głębokim
rytem. W zagłębieniach rytów ornamentacyjnych nie
stwierdzono inkrustacji i  farb zdobniczych. Wśród
przebadanej ceramiki nie stwierdzono pokrywania
naczyń inną glinką (angobą). Wyraźnie inna kolory-
styka powierzchni zewnętrznych niektórych naczyń
wynika z „utlenienia” się przypowierzchniowych partii
ścianek. Skład mineralogiczny stref przypowierzch-
niowych, jak i w głębi ścianek jest taki sam. Potwier-
dzają to obserwacje obszarów z ornamentem rytym.
W  miejscach rytów strefa utlenienia również ulega
ugięciu. Naczynia zostały wypalone w  warunkach
redukcyjnych z ograniczonym dopływem powietrza,
najprawdopodobniej w temperaturze ok. 700–800°C.
III. Podsumowanie
1. Wyniki analiz
Ceramika lokalna KCWR i naczynia wschodnio-
linearnej grupy zostały wykonane z różnych surow-
ców. Naczynia KCWR w  większości odpowiadają
w charakterystyce morskim iłom, których wychod-
nie są znane w bezpośrednim sąsiedztwie stanowiska
archeologicznego (Burtan 1954; Skoczylas-Ciszewska,
Burtan 1954; Gradziński 1955). Skład mineralny cera-
miki importowanej odpowiada natomiast (szczególnie
ze względu na wysoką zawartość muskowitu) złożom
występującym na obszarze południowo-wschodniej
Słowacji. Można tu  rozróżnić obszar Šariš i  obszar
Zemplína jako źródło surowca (informacja ustna od
dra Rastislava Hrehy). Naczynia z Brzezia 17 zawie-
rają mniejsze ilości skaleni potasowych i muskowitu,
podczas gdy importy charakteryzują się znacznie wyż-
szą zawartością tych składników. W technologii cera-
miki lokalnej widoczna jest tendencja do stosowania
surowców tłustych z małą ilością kwarcu z domiesz-
ką materiału organicznego i piasku. Podczas wykony-
wania naczyń wschodniolinearnych używano surow-
ców o znacznej zawartości kwarcu o frakcji pyłowej
(surowce lessopodobne). Domieszka organiczna jest
znacznie mniej popularna, nie stwierdzono podsypki
piasku. Odrębnym typem jest próbka Bimp9. Skład jej
masy ceramicznej to 71,1% minerałów ilastych i tylko
17,8% kwarcu, a także 3,5% innych składników niepla-
stycznych oraz materiał organiczny. Odpowiada typowi
79
 Ryc. 6. Korelacja zawartości kwarcu, muskowitu i minerałów ilastych (średnica okręgów) w próbkach
ceramiki importowanej z kręgu wschodniolinearnego
Fig. 6. Correlation between the content of quartz, muscovite and clay minerals (diameter of the circles)
in imported Eastern Linear pottery

pierwszemu, który został wydzielony dla stanowiska
Brzezie 17 dla naczyń KCWR. Ceramika KCWR fazy
nutowej z Brzezia 17 wykazuje mikrospękania i roz-
warstwienia masy ceramicznej widoczne pod mikro-
skopem. Naczynia importowane charakteryzują się
większą homogenicznością i lepszym wysortowaniem
ziarn. Masy ceramiki wschodniolinearnej zbliżone są
pod tym względem do naczyń z fazy żeliezowskiej na
niektórych stanowiskach w okolicach Krakowa (nie-
publikowane analizy wykonane w  ramach projektu
nr N. N109 181040 NCN pt. Technologia i chronolo-
gia najstarszych naczyń glinianych w dorzeczu górnej
Wisły (VI/V tys. BC)).
Korelacja trzech składników mas ceramicznych
(kwarcu, muskowitu i skaleni potasowych) w porów-
naniu z  przynależnością kulturową wykazała pewne
tendencje. Z uwagi na niezbyt liczną serię badanych
naczyń korelacja ta może posłużyć tylko jako hipote-
za robocza (ryc. 6). Większość ceramiki z grupy Ti-
szadob-Kapušany wytworzona została z  pierwszego
typu surowca o mniejszym udziale kwarcu i mniejszej
zawartości miki. Z surowca tego zostały także zrobio-
ne dwa naczynia kultury bukowogórskiej. Z drugiego
typu surowca wykonano trzy naczynia bukowogórskie
– dwa o niepewnej przynależności oraz jedno naczynie
z grupy Tiszadob-Kapušany.
2. Chronologia i kontekst ceramiki
wschodniolinearnej ze stanowiska
Brzezie 17
Stylistyka siedmiu naczyń (głównie motywy faliste,
kątowe, meandry) charakterystyczna jest dla wschod-
niolinearnej grupy Tiszadob-Kapušany, rozwijającej się
na terenie północno-wschodnich Węgier i wschodniej
Słowacji. Chronologicznie odpowiada ona fazie nuto-
wej KCWR (Tompa 1929; Šiška 1979, 1995; Kozłowski
1998; Kaczanowska, Godłowska 2009). Cztery formy
wiązać można z następującą po niej kulturą bukowo-
górską (Šiška 1979), odpowiadającą z kolei fazie żelie-
zowskiej. Stylistyka tej ornamentyki (głównie wielo-
krotne linie łukowe i faliste) wskazuje na starszą fazę
tej kultury. Rozwój ornamentyki wymienionych jed-
nostek kulturowych następował płynnie, w przypadku
więc niektórych mniejszych fragmentów trudno roz-
strzygnąć, czy jest to późna faza grupy Tiszadob-Ka-
pušany, czy też już starsza faza kultury bukowogórskiej
(Hreha 2015). Przez cały okres wczesnego neolitu oba

80
 Ryc. 7. Kierunki importu ze wschodnolinearnego kręgu kulturowego
Fig. 7. Directions of import from the Eastern Linear Culture area

kręgi – wschodnio- i zachodniolinearny utrzymywały
intensywne kontakty, czego wynikiem jest obecność
na stanowiskach KCWR nie tylko ceramiki, lecz także
obsydianu pochodzącego z wymienionych wyżej tere-
nów. Importy są w związku z tym częstym zjawiskiem
w obrębie osad KCWR, a szczególnie – z racji relatywnie
niewielkiej odległości – na stanowiskach Polski połu-
dniowo-wschodniej (Godłowska 1982; Kaczanowska,
Godłowska 2009; Kozłowski et  al. 2014; Czekaj-Za-
stawny 2014; Czekaj-Zastawny et al. 2017).
Jak wspominano, wydzielono dwie główne gru-
py masy ceramicznej: a) z niewielką ilością drobnego
piasku i małą ilością miki, b) z bardzo drobnym pia-
skiem i dużą ilością miki. Z informacji ustnych słowac-
kich badaczy ceramiki wschodniolinearnej1 wynika,
że ceramika „miękka”, o mączystych powierzchniach,
1
Uprzejma informacja dr. Rastislava Hrehy, Archeologický
ústav SAV, Košice. Składamy także podziękowania za pomoc
w  określeniu szczegółowej chronologii ceramiki wschodnioli-
nearnej.

81
z niewidoczną domieszką miki (a) charakterystyczna
jest głównie dla Kotliny Šariš (m.in. stanowiska Prešov,
Šarišské Michaľany). Ceramika z dużą ilością drobnej
miki (b) występuje natomiast w zasadzie wyłącznie na
stanowiskach w rejonie Zemplína. Z tą ostatnią loka-
lizacją łączy się także obecność w  Brzeziu wyrobów
z  obsydianu, którego złoża eksploatowane we wcze-
snym neolicie przez społeczności wymienionego kręgu
kulturowego występują w karpackim Paśmie Zemplin-
skim (Kozłowski 1997; Kalicki et al. 2007). Terenami
pochodzenia importów południowych z  Brzezia jest
więc obszar wschodniej Słowacji: Kotlina Šariš i Nizi-
na Wschodniosłowacka (ryc. 7).
Literatura
Burtan J. 1954. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000.
Arkusz Wieliczka (M34–77A). Warszawa: Instytut Geologiczny.
Czekaj-Zastawny A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury cera-
miki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły. Kraków: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Czekaj-Zastawny A. 2009. Settlement of the Linear Pottery Culture
in Southeastern Poland, Oxford: Oxbow Books.
Czekaj-Zastawny A. 2014. Brzezie 17. Osada kultury ceramiki
wstęgowej rytej. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Czekaj-Zastawny A. 2017. The first farmers from the South –
Linear Pottery culture. W: P. Włodarczak (red.), The Past Societies
2. 5500–2000 BC, 21–62. Warszawa: Institute of Archaeology and
Ethnology, Polish Academy of Science.
Czekaj-Zastawny A., Rauba-Bukowska A. 2014. Technology of the
earliest vessels in the upper Vistula River basin – imports against
local pottery. W: T.L. Kienlin, P. Valde-Nowak, M. Korczyńska,
K. Cappenberg and J. Ociepka (red.), Settlement, Communication
and Exchange around the Western Carpathians. International
Workshop held at the Institute of Archaeology, Jagiellonian University,
Kraków, October 27–28, 2012, 95–107. Oxford: Archaeopress.
Czekaj-Zastawny A., Kadrow S., Rauba-Bukowska A. 2017.
Ceramic raw material acquisition and transfer of technological
ideas among the Early Neolithic communities in the environs of
the Western Carpathians. W: L. Burnez-Lanotte (red.), Matières
à penser: Raw materials acquisition and processing in Early Neolithic
pottery productions Matières à penser: sélection et traitement des
matières premières dans les productions potières du Néolithique
ancien. Proceedings of the Workshop of Namur (Belgium) Actès
de la table ronde de Namur (Belgique) 29 et 30 mai 2015 – 29 and
30 May 2015 , 81–91. Paris: Société préhistorique française.
Czekaj-Zastawny A., Rauba-Bukowska A., Kukułka A., Kufel-Dia-
kowska B., Lityńska-Zając M., Moskal-del Hoyo M., Wilczyński J.
2020. The earliest farming communities north of the Carpathians:
The settlement at Gwoździec site 2. PLoS ONE 15 (1), e0227008.
https://doi.org/10.1371/journal.pone.0227008.
82
Godłowska M. 1982. Nowohucki zespół osadniczy na tle wpływów
południowych we wczesnym i środkowym neolicie Małopolski.
Wiadomości Archeologiczne 47, 143–159.
Gradziński R. 1955. Szczegółowa mapa geologiczna Polski w ska-
li 1:50000. Arkusz Niepołomice (M34–65C). Warszawa: Instytut
Geologiczny.
Hreha R., Šiška S. 2015. Bukovohorská Kultúra na Slovensku vo svetle
výskumov v Šarišských Michal’anoch and Zemplískych Kopčanoch.
Nitra: Archeologický ústav SAV.
Kaczanowska M., Godłowska M. 2009. Contacts between the
Eastern and Western Linear Cultures in south-eastern Poland.
W: J.K. Kozłowski (red.), Interactions between different models of
neolithization north and central European agro-ecological barrier,
137–149. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Kalicki T., Nowak M., Vizdal M., Litvinyuk G.I. 2007. Early
Neolithic Settlement Pattern and Its Influence on Morphology in
Eastern Slovakian Lowland. W: T. Kalicki, B. Szmoniewski (red.),
Settlement and Morphology. Warszawa: Institute of Geography and
Spatial Organisation, Polish Academy of Science.
Kozłowski J.K. (red.). 1997. The Early Linear Pottery Culture in
Eastern Slovakia. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Kozłowski J.K. 1998. Rozprzestrzenianie się gospodarki wytwór-
czej z pierwotnych centrów neolityzacji obszaru Starego Świata
i jej adaptacja do warunków środowiskowych umiarkowanej strefy
Eurazji. W: J.K. Kozłowski (red.), Encyklopedia historyczna świata,
t. I: Prehistoria, 151–172. Kraków: OPRES.
Kozłowski J.K., Kaczanowska M., Czekaj-Zastawny A., Rauba-
-Bukowska A., Bukowski K. 2014. Early/Middle Neolithic Western
(LBK) vs Eastern (ALPC) Linear Pottery Cultures: ceramics and
lithic raw materials circulation. Acta Archaeologica Carpathica 49,
37–76.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1969. Nowa Huta-Pleszów – osada
neolityczna kultury ceramiki wstęgowej rytej i lendzielskiej. Ma-
teriały Archeologiczne Nowej Huty 2, 7–121.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1973. Wczesnoneolityczne osadnic-
two w dorzeczu Raby. W: S. Nosek (red.), Z badań nad neolitem
i wczesną epoką brązu w Małopolsce, 19–64. Kraków: IHKM PAN.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1979. Pierwsze społeczeństwa
rolnicze na ziemiach polskich. Kultury kręgu naddunajskiego.
W: W. Hensel (red.), Prahistoria ziem polskich, t. II: Neolit, 19–164.
Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
Kruk J. 1980. Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III
tysiącleciu p.n.e. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Książkiewicz M. 1979. Geologia dynamiczna. Warszawa: Wydaw-
nictwa Geologiczne.
Lityńska-Zając M., Czekaj-Zastawny A., Rauba-Bukowska A. 2017.
Utilisation of cultivated and wild plants in the economy of the
Linear Pottery Culture in the Upper Vistula basin. Sprawozdania
Archeologiczne 69, 271–295.
Moskal-del Hoyo M., Rauba-Bukowska A., Lityńska-Zając M.,
Mueller-Bieniek M., Czekaj-Zastawny A. 2017. Plant materials
used as temper in the oldest Neolithic pottery from south-eastern
Poland. Vegetation History and Archaeobotany 26, 329–344.
Pawlikowski M. 1996. Badania mineralogiczno-petrograficzne
próbek ceramiki z Krakowa Nowej Huty – Mogiły, stan. 48 oraz ze
stanowisk słowackich. W: J.K. Kozłowski (red.), Kultura malicka.
Drugi etap adaptacji naddunajskich wzorców kulturowych w neo-
licie północnej części środkowej Europy, 29–33. Kraków: Polska
Akademia Umiejętności.
Rauba-Bukowska A. 2007. Charakterystyka mineralogiczno-pe-
trograficzna ceramiki z  epoki wczesnego neolitu z  wybranych
stanowisk w okolicy Krakowa. Kraków: maszynopis pracy dok-
torskiej w Bibliotece Głównej AGH.
Rauba-Bukowska A., Czekaj-Zastawny A., Grabowska B., Zastaw-
ny A. 2007. Results of mineralogical and petrographic research
on vessels of linear band pottery culture and malice culture from
sites Brzezie 17 and Targowisko 11, Kłaj commune, Małopolska
province. Wyniki badań mineralogiczno-petrograficznych naczyń
kultury ceramiki wstęgowej rytej i malickiej ze stanowisk Brzezie 17
i Targowisko 11, gm. Kłaj, woj. małopolskie. Sprawozdania Archeo-
logiczne 59, 63–113.
Skoczylas-Ciszewska K., Burtan J. 1954. Szczegółowa mapa geolo-
giczna Polski w skali 1:50 000. Arkusz Bochnia (M34–77B). War-
szawa: Instytut Geologiczny.
Šiška S. 1979. Die Bükker Kultur in der Ostslowakischen Tiefebene.
Slovenská Archeológia 27, 245–290.
Šiška S. 1995. Zur Problematik des Unterganges der Bükker Kultur.
Slovenská Archeológia 43, 5–26.
Tompa F. 1929. Die Bandkeramik in Ungarn. Die Bükker- und Theiss-
-Kultur. Budapest: Franklin-Társulat Nyomdája.
Agnieszka Czekaj-Zastawny; Institute of Archaeology and Ethnology
Polish Academy of Science, 17 Sławkowska Street, 31-016 Kraków, Poland;
aczekajzastawny@gmail.com
Anna Rauba-Bukowska; Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy
of Science, 17 Sławkowska Street, 31-016 Kraków, Poland; a.rauba@yahoo.pl
Kalina Juszczyk; Warszawa, Poland; kalina.juszczyk@wp.pl
83
 Magnetometer-Prospektion und Grabung
auf einer LBK-Siedlung mit Brunnen in Fußgönheim,
Rheinland-Pfalz – Wege zu einer Methodik der
zerstörungsfreien Detektion frühneolithischer
Brunnen?
Martin Posselt

Abstract:  Magnetometer prospection and excavation on a LBK settlement with a well in Fußgönheim, Rhineland-Palatinate
– Towards a methodology for the non-destructive detection of early Neolithic wells? – While the non-destructive detection of LBK
houses has been successful in many cases. This does not apply to the identification of early Neolithic wells. Nevertheless, the surveying
of Neolithic wells would be very welcome, as they show, among other things, exceptionally good preservation conditions for organic
materials. The case study of Fußgönheim, Rhineland-Palatinate, presents the difficulties of identifying LBK wells with magnetometry
and offers suggestions for future work.
Schlagwörter: Linienbandkeramik (LBK), Brunnen, Magnetik, Siedlung, LBK-Langhaus
Keywords: Linienbandkeramik (LBK), well, magnetometer survey, settlement, LBK long house

Erst in der jüngeren Forschung sind frühneolithi-
sche Brunnen in Zentraleuropa als bedeutende Be-
fundgattung erkannt worden (Koschik 1998, 11). Aus
dieser vorgeschichtlichen Epoche fehlen organische
Materialien weitgehend, und so können Brunnen mit
ihren feuchtbodenartigen Erhaltungsbedingungen diese
Lücke verringern sowie ein faszinierendes Schlaglicht
auf die materielle Kultur des Frühneolithikums werfen
(Friederich 2017, 9 ff.). Außerdem gewähren sie einen
Blick auf das komplexe Wassermanagement frühneoli-
thischer Gesellschaften (Weiner 2016, 157).
Auch hinsichtlich der Magnetometer-Prospektion
hat man erst in den letzten Jahrzehnten das Potential
dieser Prospektionsmethode zu nutzen gelernt. Unter
geeigneten Bedingungen eingesetzt, kann sie mit ihrer
zerstörungsfreien Vorgehensweise schnell, großflächig,
kostengünstig und in vielen Fällen sehr detailliert Fund-
stellen und einzelne Befunde detektieren und kartie-
ren. So ist es mittlerweile keine Seltenheit mehr z. B.
linienbandkeramische Hausgrundrisse bis in kleins-
te Details zerstörungsfrei abzubilden und auch ohne
nachfolgende Ausgrabung der detektierten Befunde
Erkenntnisse zu gewinnen (Saile und Posselt 2002, 30;
Müller-Scheeßel et al. 2020).
Es ist daher kein großer Schritt zu der Frage, ob die
Magnetometer-Prospektion nicht auch im Falle des
zerstörungsfreien Nachweises von frühneolithischen
Brunnen gewinnbringend eingesetzt werden kann. Von
dieser Frage geleitet, sollen mit diesem Beitrag zu Ehren
des Jubilars anhand der Untersuchung der bandkera-
mischen Siedlung Fußgönheim 16 einige Erfahrungs-
werte und Gedanken zu dieser Problematik vorgestellt
werden. Bislang liegen kaum entsprechende anschauli-
che Fallbeispiele zu dieser Problematik vor, und Regel-
haftigkeiten lassen sich daraus schon gar nicht ablesen.
Vielmehr soll neben der ersten Vorlage der Befunde
aus Fußgönheim 16 die Forschung angeregt werden,
das methodische Potential dieser Vorgehensweise in
den Fokus zukünftiger Geländeforschungen zu rücken.
Fußgönheim 16 (Verbandsgemeinde Maxdorf, Rhein-
Pfalz-Kreis) liegt auf dem Rand der Hochterrasse (Abb. 1)
an der Grenze zwischen Vorderpfälzer Tiefland und
Nördlicher Oberrhein-Niederung (Plewe 1962, 319ff).
Die Fundstelle befindet sich im Übergangsbereich von
Löß zu von Lehm überdecktem Kies und Sand1.
1
  Geologische Übersichtskarte 1:200.000 GÜK200 Blatt
CC7110 Mannheim (Hannover 1986).

85

Abb. 1. Fußgönheim 16 (Rheinland-Pfalz). Lage der Fundstelle
(©GeoBasis-DE / LVermGeoRP 2020 [Daten bearbeitet])
Fig. 1. Fußgönheim 16 (Rhineland-Palatinate). Location of the site
(©GeoBasis-DE / LVermGeoRP 2020 [data processed])
Anlass für die Magnetometer-Prospektion Anfang
April 2006 (Abb. 2A) war die Erweiterung der Lager-
hallen eines Gemüseanbaubetriebes in den Bereich der
vorgeschichtlichen Fundstelle (Posselt 2006)2. Trotz
einiger Störeinflüsse aufgrund der Nachbarschaft der
Messfläche zu bestehenden landwirtschaftlichen Betrie-
ben zeigte das Magnetogramm (Abb. 2A) eindeutige
Hinweise auf bandkeramische Siedlungsstrukturen, vor
allem Hausbefunde bzw. Hinweise auf mindestens ein
sicheres Haus und zwei mutmaßliche Hausstandorte in
Form von Wandgräbchen bzw. Längsgruben (Abb. 2B).
Im Sommer 2006 folgte eine Ausgrabung durch die
Generaldirektion Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz,
Speyer, bei der eine zusammenhängende Fläche von
2
  Die Maßnahme erfolgte als Auflage der Generaldirektion
Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz (GDKE), Speyer und umfasste
die Magnetometer-Prospektion einer zusammenhängenden Fläche
von über 1,3 ha auf einer ehemaligen Ackerfläche am Rande von
Betriebsgebäuden des Gemüseanbaus. Den Angaben des GDKE
zufolge waren von der Fundstelle Fußgönheim 16 Nutzungsreste
vom Mesolithikum bis in die Latènezeit zu erwarten.
86
über 6.000 m² untersucht wurde (Abb. 3A). Nach Aus-
weis der Funde gehören die Befunde neben den Spuren
von einigen rezenten Bodeneingriffen zu einer Sied-
lung der linienbandkeramischen Kultur (LBK)3. Die
Fundstelle liegt räumlich innerhalb der Pfälzer Gruppe
der LBK. Eine genauere chronologisch-kulturhistori-
sche Einordnung kann bis zu einer detaillierten Aus-
wertung der Grabung (Jeunesse et al. 2009, 63) nicht
vorgenommen werden. Auch die Befunde lassen sich
formal einer bandkeramischen Siedlung zuweisen,
die aufgrund sich überlappender Hausbefunde bzw.
Standorte eine gewisse zeitliche Tiefe haben dürfte.
So lassen sich über wandbegleitende Gruben, Wand-
gräbchen der Nordwestteile sowie Pfostenstellungen
mindestens zwei sichere Häuser sowie mindestens vier
weitere mutmaßliche Hausstandorte in der Grabungs-
fläche nachweisen. Die Hausbauten sind mit geringen
Schwankungen Nordwest-Südost orientiert. Eine ca.
8 m lange und 0,5 m schmale Verfärbung am Rand
einer Längsgrube lässt an einen Außengraben den-
ken. Dies würde typologisch auf ein Haus der ältesten
Bandkeramik hindeuten (Stäuble 2005, 261). Jedoch
ist das Erscheinungsbild der Hausbauten nicht nur im
Magnetogramm, sondern auch im Grabungsplan zu
fragmentarisch, um Schlüsse zu ziehen bevor eine de-
tailierte Auswertung der Funde und Befunde vorliegt.
Ein ungewöhnliches Grabungsergebnis, das einen
Vergleich mit dem Magnetogramm besonders reizvoll
erscheinen lässt, ist der Befund eines bandkeramischen
Brunnens (Abb. 3A). Er lag am nördlichen Rand des aus-
gegrabenen Teiles der Fundstelle, in unmittelbarer Nähe
der Häuser, sich mit einer etwas untypischen Längsgrube
überlagernd. Es scheint, dass sich die bandkeramischen
Siedlungsstrukturen jenseits der Grabungsgrenze wei-
ter nach Norden erstreckten. Es handelt sich um einen
Kastenbrunnen, dessen Sohle ca. 2,8 m unter die heu-
tige Geländeoberkante reichte (Abb. 4 und 5C). Bereits
im Baggerplanum war innerhalb der Längsgrube eine
maximal 4 m im Durchschnitt große unregelmäßig ge-
formte Verfärbung (Befund 115) deutlich zu sehen, un-
terhalb derer in tieferen Plana sich der 0,75×0,75 m große
Brunnenkasten deutlich gegen die Schachtverfüllung und
die Baugrube hervorhob. Das Holz des Brunnenkastens
hatte sich nicht erhalten, war aber als homogene graue
3
  Mündliche Mitteilung R. Schulz, GDKE Außenstelle Speyer.
Herrn Dr. Rüdiger Schulz sei an dieser Stelle mein Dank dafür
ausgedrückt, Einblick in die Grabungsdokumentation zu gewäh-
ren und Auszüge daraus in Verbindung mit dem Magnetogramm
veröffentlichen zu dürfen.
Verfärbung gut wahrnehmbar. Ein
Teil des Brunnenbefundes konnte
wegen Problemen mit eindringen-
dem Grundwasser nicht dokumen-
tiert werden. Datierendes Fundma-
terial fand sich auf der Sohle und
der darüber liegenden Verfüllung
(Kotterba 2007, 53). Außer Knochen
hatten sich keine organischen Mate-
rialien erhalten.
Aufgrund der zahlreichen Stö-
rungen im Magnetogramm sowie
der noch unvollständigen Aufarbei-
tung der Grabungsdokumentation
sind einem eingehenden Vergleich
von Magnetik und Grabung enge
Grenzen gesetzt. Dennoch lassen
sich zahlreiche Übereinstimmungen
zwischen den Ergebnissen der bei-
den archäologischen Methoden fest-
stellen (Abb. 3B). So sind mehrere in
der südlichen Hälfte der Grabungs-
fläche sichtbare Längsgruben bereits
im Magnetogramm erkennbar ge-
wesen. Auch konnten einige weite-
re Anomalien, die als vorgeschicht-
liche Gruben gedeutet wurden, in
der Grabung verifiziert werden. Al-
lerdings waren die Wandgräbchen
der Nordwestteile zweier bandkera-
mischer Häuser im Magnetogramm
nicht sichtbar, wie auch keines der
Pfostenlöcher ausreichend magne-
tischen Kontrast erzeugen konn-
te. Dagegen wurde der einzige ein-
deutige Fall eines hufeisenförmigen
Wandgräbchens eines Nordwesttei-
les, das in der vergleichsweise wenig
magnetisch gestörten Südostecke der
Messfläche liegt, mit der Grabung Abb. 2. Fußgönheim 16 (Rheinland-Pfalz). Magnetometer-Prospektion Frühjahr 2006.
A: Magnetogramm, B: Interpretierende Umzeichnung. Instrument: Förster Ferex 4.032
offensichtlich nicht erfasst.
vierfach CON650, 0,2×0,5 m Raster; Dynamik der dargestellten Messwerte: –4/+4 nT
Leider ist der Teilbereich der Fig. 2. Fußgönheim 16 (Rhineland-Palatinate). Magnetometer survey spring 2006.
Siedlung, in dem der Brunnen liegt, A: Magnetogram. B: Interpretive drawing. Instrumentation: Förster Ferex, four x CON650,
magnetisch so stark gestört, so dass 0,2×0,5 m Raster; data min./max.: –4/+4 nT
keine detaillierte Beurteilung des
Magnetogramms hinsichtlich unserer Fragestellung C). Doch sie und die Anomalien von benachbarten Be-
möglich ist (Abb. 5A). Zwar lässt sich eine Anomalie funden sind von den Störeinflüssen so stark überlagert,
differenzieren, die mit der Verfärbung korreliert, mit dass nicht sicher beurteilt werden kann, ob sie ursäch-
der der Brunnen in Zusammenhang steht (Abb. 5B und lich mit dem Brunnenbefund in Verbindung steht.

87
 Abb. 3. Fußgönheim 16 (Rheinland-Pfalz). Ausgrabung Sommer 2006. A: Übersicht Baggerplanum mit Lage
bandkeramischer Brunnen (Befund 115: blau), B: Übersicht der Grabungsbefunde im Baggerplanum überla-
gert mit dem Magnetogramm (Datengrundlage: Generaldirektion Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz, Speyer)
Fig. 3. Fußgönheim 16 (Rhineland-Palatinate). Excavation summer 2006. A: General view of the objects of
the top level and position of the LBK well (object 115: blue). B: General view of the objects of the top level su-
perimposed on the magnetogram (basemap: Department for Cultural Heritage Rhineland-Palatinate, Speyer)

88
 Abb. 4. Fußgönheim 16 (Rheinland-Pfalz). Profilzeichnung bandkeramischer Brunnen. Blickrichtung von
Norden (Datengrundlage: Generaldirektion Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz, Speyer)
Fig. 4. Fußgönheim 16 (Rhineland-Palatinate). Profile (drawing) of the LBK well. View from the north
(basemap: Department for Cultural Heritage Rhineland-Palatinate, Speyer)

Am Fallbeispiel von Fußgönheim wie auch von an-
deren Fundstellen lassen sich Eigenschaften ablesen, die
es theoretisch ermöglichen könnten, einen bandkerami-
schen Brunnen unter den zahlreichen anderen Befund-
gattungen in einem Magnetogramm zu identifizieren.
Die durchschnittlich größere Tiefe der Brunnen als
diejenige der übrigen Gruben (Jadin und Cahen 1998,
126, Abb. 1) könnte sich auf die entsprechende magne-
tische Anomalie auswirken. Eventuell spielt eine konst-
ruktiv bedingte Unterscheidung in Baugrube und Brun-
nenschacht, die sich auch magnetisch niederschlagen
könnte, eine Rolle. Hydrogeologisch-geochemische
Veränderungen durch einen Brunnenbau könnten Aus-
wirkungen auf die magnetischen Kontraste am Brun-
nenschacht und im Umfeld des gewachsenen Unter-
grundes haben (van der Waals 1998, 171, Abb. 5). Auch
die Art der Verfüllung bzw. des Verfüllungsmaterials
der Brunnenschächte könnte ein markantes Erschei-
nungsbild im Magnetogramm erzeugen.
Wie beim derzeitigen Stand der Forschung bereits
abzusehen, ist der Versuch Eigenschaften an Grabungs-
befunden zu isolieren, die helfen könnten bandkera-
mische Brunnen im Magnetogramm zu identifizie-
ren, d. h. zerstörungsfrei und vor einer Ausgrabung,
im Falle von Fußgönheim 16 gescheitert. Auch bei
den sehr wenigen anderen LBK-Brunnen, bei denen
vor der Ausgrabung eine Magnetometer-Prospektion
durchgeführt wurde, ist keine Aussage möglich. So ist
auch im Falle des jüngst ausgegrabenen Brunnens mit
Holzerhaltung und weiterer wahrscheinlicher Brun-

89
 Abb. 5. Fußgönheim 16 (Rheinland-Pfalz). Detail des Magnetogramms mit Befunden der Grabung. A: Lage von Befund
115 (bandkeramischer Brunnen) mit Umgebung, Umriss der Ausschnittvergrößerungen B und C: rot, B: Detail Grabungs-
plan auf Baggerplanum, C: Detail Grabungsplan auf Planum 6 mit Lage des Kastens des bandkeramischen Brunnens (blau)
und des Profils B-A (Abb. 4)
Fig. 5. Fußgönheim 16 (Rhineland-Palatinate). Detail of objects of the excavation (object 115 = LBK well) superimposed on the
magnetogram. A: Position of object 115 (LBK well) and surroundings. Clipping of Details B and C: red. B: Detail of excavation
at top level. C: Detail of excavation at level 6 with position of the wooden case of the LBK well (blue) and profile B-A (fig. 4)

nenbefunde von Heppenheim, Ldkr. Bergstraße, zwar
eine Magnetometer-Prospektion im Vorfeld geschehen.
Doch auch in diesem Fall verhindern starke magneti-
sche Störeinflüsse auf die entsprechenden Teile des Ma-
gnetogramms einen aufschlussreichen Vergleich von
Mess- und Grabungsergebnissen (Becker et al. 2019,
226, Abb. 1). Die möglichen Brunnen ohne Einbauten
von Wetzlar-Dalheim sind zwar im Bereich von weni-
ger gestörten Messbereichen gelegen (Lorscheider und
Schade-Lindig 2007, 39). Doch der Befundtyp weist zu
wenige vergleichbare Eigenschaften zu den Brunnen
mit Holzkonstruktionen wie z. B. Fußgönheim oder
Erkelenz-Kückhoven auf. Inwieweit von den anderen
gut vier Dutzend bandkeramischen Brunnen in Mittel-
europa im Vorfeld der Ausgrabung angefertigte Mag-
netogramme vorliegen, bleibt einer zukünftigen detail-
lierteren Recherche vorbehalten. Einer ersten Sichtung
zufolge dürfte dies für die bereits bekannten LBK-Brun-
nen jedoch die Ausnahme darstellen4. Da mittlerweile
fast schon regelhaft die Magnetometer-Prospektion im
4
  So fügt es sich für die zahlreichen Fälle bandkeramischer
Brunnen aus Sachsen und Sachsen-Anhalt (Friederich 2017,
11 Fig. 1), dass trotz eines generellen, intensiven Einsatzes geo-
physikalischer Methodik für die Archäologie in keinem Fall
Magnetometer-Prospektionen im Vorfeld ihrer Entdeckung bzw.
Ausgrabung durchgeführt worden zu sein scheinen (freundl.
mündl. Mitt. S. Friederich, Landesamt für Denkmalpflege und
Archäologie Sachsen-Anhalt).

90
Vorfeld von Ausgrabungen eingesetzt wird, ist es nur
eine Frage der Zeit bis Fallbeispiele vorliegen, die einen
detaillierten Vergleich zwischen dem Grabungsbefund
eines LBK-Brunnens und seinem Erscheinungsbild in
einem ungestörten Magnetogramm zulassen.
Literatur
Becker Th., Sarnowski D. und Kehm S. 2019. Von Bandkeramikern
und Römern an der Bergstraße. hessenArchäologie 2018, 226–233.
Friederich S. 2017. Der linienbandkeramische Brunnen von Leipzig-
Plaußig. Dresden: Landesamt für Archäologie Sachsen.
Jadin I. und Cahen D. 1998. Wells, cisterns and watermanagement
in the Hesbaye Linear Pottery Culture (Belgium). In: H. Koschik
(Hrsg.), Brunnen der Jungsteinzeit. Internationales Symposium Er-
kelenz 27. bis 29. Oktober 1997, 125–137. Köln: Rheinland Verlag.
Jeunesse Ch., Lefranc Ph. und van Willigen S. 2009. Die pfälzische
Bandkeramik: Definition und Periodisierung einer neuen Regio-
nalgruppe der Linienbandkeramik. In: A. Zeeb-Lanz (Hrsg.), Kri-
sen – Kulturwandel – Kontinuitäten. Zum Ende der Bandkeramik
in Mitteleuropa. Beiträge der Internationalen Tagung in Herxheim
bei Landau (Pfalz) vom 14.–17.06.2007, 91–77. Rahden/Westf.:
Verlag Marie Leidorf.
Koschik H. (Hrsg.) 1998. Brunnen der Jungsteinzeit. Interna-
tionales Symposium Erkelenz 27. bis 29. Oktober 1997. Köln:
Rheinland Verlag.
Kotterba M. 2007. Der erste bandkeramische Brunnen der Pfalz.
Archäologie in Deutschland 3/2007, 53.
Lorscheider F. und Schade-Lindig S. 2007. Jungbandkeramische
Siedlung mit Erdwerk und Brunnen bei Wetzlar-Dalheim, Lahn-
Dill-Kreis. hessenArchäologie 2006, 37–40.
Müller-Scheeßel N., Müller J., Cheben I., Mainusch W., Rass-
mann K., Rabbel W., Corradini E. und Furholt M. 2020. A new
approach to the temporal significance of house orientations in Eu-
ropean Early Neolithic settlements. PLoS ONE 15 (1): e0226082.
Plewe E. 1962. 221 Vorderpfälzer Tiefland. In: E. Meynen, J. Schmit-
hüsen, J. Gellert, E. Neef, H. Müller-Miny und J.H. Schutze (Hrsg.).
Handbuch der naturräumlichen Gliederung Deutschlands, 319–323.
Bad Godesberg: Bundesanstalt für Landeskunde und Raumfor-
schung Selbstverlag.
Posselt M. 2006. Mehrperiodige Fundstelle auf dem Gelände des Neu-
baues von Renner Gemüseanbau in Fußgönheim, Rhein-Pfalz-Kreis.
Magnetometer-Prospektion am 03. April 2006 (unveröffentlichter
Bericht Posselt und Zickgraf Prospektionen GbR, 02.05.2006).
Saile Th. und Posselt M. 2002. Durchblick in Diemarden. Geo-
magnetische Prospektion einer bandkeramischen Siedlung. Ger-
mania 80, 23–46.
Stäuble H. 2005. Häuser und absolute Datierung der Ältesten Band-
keramik. Bonn: Rudolf Habelt Verlag.
van der Waals J.D. 1998. Zwei neolithische Brunnen in den Nieder-
landen: Kolhorn und Emmerhout. In: H. Koschik (Hrsg.), Brun-
nen der Jungsteinzeit. Internationales Symposium Erkelenz 27. bis
29. Oktober 1997, 165–176. Köln: Rheinland Verlag.
Weiner J. 2016. Kühl, klar und köstlich. Wasserversorgung und
Brunnen im Neolithikum. In: Th. Otten, J. Kunow, M.M. Rind und
M. Trier (Hrsg.), Revolution Jungsteinzeit. Archäologische Landes-
ausstellung Nordrhein-Westfalen. Begleitkatalog zur Ausstellung,
156–169. Darmstadt: Konrad Theiss Verlag.
Martin Posselt; University of Regensburg, Institute of History, Chair of Prehistory and
Early History, Universitätsstraße 31, 93040 Regensburg, Germany; martin.posselt@ur.de
91
 Human-animal relations
in the eastern European Early Neolithic
Valeska Becker

Abstract: The importance of animals for humans is evident and has led, in the past two decades, to the formation of human-animal
studies as an academic discipline. Prehistoric archaeology can partake in this subject, for there is an abundance of sources that can be
evaluated in light of the lives of humans and animals in all periods of prehistory and protohistory. In this paper, human-animal relations
are considered for Early Neolithic Poland. For this, archeozoological records are evaluated alongside with finds and features that can be
interpreted with respect to the treatment, value, and use of animals. It becomes clear that animal remains must not be viewed exclusively
with consideration to economic aspects. Rather, the symbolic and emotional significance of animals has to be considered in order to
paint a more complete picture of human-animal relations in prehistory.
Keywords:  Early Neolithic; archaeozoology; human-animal relations; domestic animals; LBK

1. Introductory remarks
1.1. Humans and animals in prehistory:
sources
Until today, animal and human lives are intertwined
intensely, and the many roles animals play in human
societies have led to the creation of a  new field of
research – human-animal studies – at the end of the
20th century, which encompasses insights from various
sciences such as sociology, ethics, philosophy, theology,
law, and history (Kompatscher et al. 2017, 17, 26). In
prehistoric archaeology, the importance of animals in
human lives has been obvious from the beginnings of the
subject as an academic discipline. Stunning finds such as
the cave-paintings of larger-than-life horses, bisons, cave
lions, and other animals from the Palaeolithic, the Iron
Age figurines of stags, horses and wild boars, but also
animal burials and animal offerings from various stages
of prehistory and large amounts of faunal remains from
excavations constitute part of our archaeological source
material and have underlined the close connections
between humans and animals in the past.
In the beginnings, research regarding the history
of human-animal relations, especially those between
humans and domestic animals, was largely based on
the evaluation of figural representations of animals
from the Near East and written sources from ancient
civilizations (Benecke 1994, 9). It was not until the
second half of the 19th century that research discovered
the potential of animal bones regarding insights into
the origin of domestic animals, the development
of animal husbandry, and the role of animals in
economy, society, and religion. Zooarchaeology,
archaeozoology, palaeoanatomy or osteoarcheology
constitute the disciplines evaluating faunal remains,
and only recently, a social zooarchaeology has made
the attempt to tie together insights from the analysis
of faunal remains, figural representations of animals,
and written sources about animals to point out the
importance of animals in prehistory (e.g. Russell 2012;
Marciniak 2005).
As a matter of fact, our source material in prehistoric
archaeology regarding the analysis of human-animal
relations is especially rich (Lau, Gamerschlag 2015).
First and foremost, there are faunal remains which can
be analyzed employing methods from archaeozoology.
With those, species, weight and number of individuals,
age, sex, taphonomy, and pathologies can be determined,
and furthermore, isotope analysis can yield insights into
origins of species, migration, and diet. Thus, statements
regarding economy and herd composition become
possible and relations between hunting, fishing and

93
livestock-herding and the state of stockbreeding can
be determined.
A second source which is as important consists of
figural representations of animals, like reliefs, rock-
art, paintings or figurines. Depending on the time they
were produced in, they can be more or less detailed
and depict animals by themselves, in herds or groups
or in interaction with humans. With the help of such
sources, the first appearance of species can be detected,
but they may also highlight the role animals played in
religious beliefs.
For the more recent stages of prehistory, the Roman
times and the Medieval Age, written sources can be
taken into consideration to shed a  light on human-
animal relations. They cover different topics such as
the use of animals in agriculture, veterinary research,
thoughts about the training of animals for war or sport,
but also poems or texts about beloved animals and pets.
Finally, a more diffuse category of sources comprises
all finds and features dedicated to the handling, use
and care of animals, such as butchering sites, stables,
fences, tanning pits, bone workshops, but also saddles,
bridles, spurs, vessels for processing animal products,
skewers, ovens and others.
1.2. Aims of the paper:
potentials and limitations
This paper will discuss human-animal relations
during the Erly Neolithic in eastern Europe, with a focus
on Poland. Early Neolithic remains in this area can be
attributed to the Linear Pottery Culture (furthermore:
LBK, Linearbandkeramik), which dates between ca.
5,500 and 4,900 calBC. To gain an overall insight into
the economic, social and symbolic significance of
animals, faunal remains, figural representations and
other archaeological sources will be regarded.
For the scope of this paper, archaeozoological analysis
from 36 LBK sites in Poland was gathered and evaluated
(Fig. 1). The database can be found in the attachment.
It comprises the sites with the numbers of animal bones
identified and unidentified in tables and the references.
The sites cluster in Kujavia (Biskupin 18; Bożejewice
22/23; Brześć Kujawski 3 and 4; Broniewice 1; Falborz
1; Grabie 4; Gużlin 2; Jankowo 4; Janowice 2; Konary 1
and 20; Kopydłowo 6; Kościelec Kujawski 16; Krusza
Zamkowa 3; Łagiewniki 5; Łojewo 1 and 35; Mątwy 5;
Miechowice 4 and 7; Opatowice 33; Przybranowo 3;
Radojewice 29; Siniarzewo 1; Smólsk 4; Strzelce 2; Wolica
94
Nowa; Zagajewice 1; Żegotki 2) and in Pyrzyce Land
(Zalęcino 4, Żukow 3); furthermore, some single sites
are located in Lower Silesia (Gniechowice), Podkarpackie
(Zwięczyca 3) and Świętokrzyskie (Samborzec). The sites
were not divided into chronological phases of the LBK
but rather analyzed as a whole. Since the analysis spans
several decades of history of research, not all data is of
the same quality. In most cases especially data concerning
bone weight, sex, age, measurements, taphonomic analysis
or even information regarding the number of skeletal
elements of each species are missing. Still, it is no mean
feat that so many sites have been evaluated and published.
Above all, the works by Arkadiusz Marciniak, Ryszard
Grygiel, Peter Bogucki and Marian Sobociński have to
be mentioned.
Obviously, not all archaeological sites, features and
finds from the Early Neolithic could be evaluated with
respect to evidence for human-animal relations. Rather,
some examples will be cited to point out the potentials
for further research in this area.
2. Archaeozoology
Some assemblages used in this paper were rather
small and contained only a handful of animal bones, be
it because of bad conservation or due to the possibility
that not all bone material was actually collected on site.
Others contained more than a thousand bones both
from wild and domestic species. Since the data base is
rather inhomogeneous, some of the results will only
be preliminary.
As was to be expected, domestic animals played
a major role in LBK lifeways (Fig. 2). They constitute
over 90% of the faunal remains altogether, amounting
up to 95–99% at some sites. This is certain evidence
that hunting did not play a  major role as far as the
gaining of resources from wild species is concerned.
Such resources would incorporate – apart from meat
– bones, sinews, skin, furs and pelts, horns and antlers,
and intestines and inner organs. Rather, these resources
were probably gained from domestic animals.
Likely, fish and bird bones are underrepresented
in this study. Bird bones are hollow and break easily,
and fish bones are much softer than mammal bones;
together with their small size, these factors affect their
preservation on archaeological sites and lower their
chances of survival.
Furthermore, the following analysis will be based
on find numbers alone, since information regarding
Fig. 1. Sites mentioned in the text. 1. Zalęcino, 2. Żuków, 3. Gniechowice, 4. Stolno, 5. Biskupin, 6. Jankowo, 7. Broniewice, 8. Strzelce,
9. Żegotki, 10. Bożejewice, 11. Łagiewniki, 12. Kopydłowo, 13. Kościelec Kujawski, 14. Krusza Zamkowa, 15. Mątwy, 16. Janowice,
17. Łojewo, 18. Radojewice, 19. Grabie, 20. Przybranowo, 21. Siniarzewo, 22. Opatowice, 23. Zagajewice, 24. Falborz, 25. Miechowice,
26. Smólsk, 27. Wolica Nowa, 28. Brześć Kujawski, 29. Konary, 30. Guźlin, 31. Samborzec, 32. Zwięczyca

bone weight was missing in most cases. This is rather
unfortunate since bare numbers do not tell the whole
story. Under- or overrepresentation regarding the
importance of certain species may occur, for example,
if ten cattle bones have to be compared with 30 pig
bones. In terms of numbers, pigs outweigh cattle in this
example, but in terms of bone weight and thus meat
gain, the picture would shift drastically. This distortion,
however, cannot be resolved here. Fortunately, cattle
with their heavy bones are the predominant species
regarding numbers of bones anyway, but there will
certainly be limitations as far as other species are
concerned.

95

7,7%
domestic
wild
92,3%
Fig. 2. Ratio of domesticated vs. wild species in early Neolithic
Poland
2.1.  Domestic animals
In all, domestic animals kept by Early Neolithic
farmers were cattle, sheep, goats, pigs and dogs (Fig. 3).
In the sample used for this paper, cattle are very much
the domestic animals occurring most often, with an
overall of 72% of all bones belonging to them. If bone
weight would have been available, that number would be
even higher. Around 21% of all bones could be attributed
to sheep and goat, and only 6.6% to pigs. Dog bones
are very rare in all assemblages; the possible reasons
for this will be discussed further below.
0,4%
6,6%
21,0%
cattle
sheep/goat
pig
dog
72,0%
Fig. 3. Ratio of domesticated animals (number of bones)
A closer look at the single sites (Fig. 4–5) shows that
although cattle is dominant in most of them, some sites
did yield a large amount of sheep/goat faunal remains
that sometimes even outcount cattle bones. These sites
are Krusza Zamkowa 3, Kościelec Kujawski, Stolno 2
and, with a  high amount but not as high as cattle,
Miechowice 7. All of them are located in Kujavia in
close vicinity to each other.
96
Cattle
With cattle, it is important to discern between
aurochs and the domesticated form. With an average
height of only 1.01–1.42 m  (Marciniak 2013, 228),
domestic cattle were much smaller and easier to handle
than aurochs, lacking also the fierce horns and having
most likely a milder temper.
Cattle yielded, apart from sinews, bone, hides,
intestines and organs, also meat, fat and milk. Especially
milk and dairy products would have been vital in early
childhood, not so much as a replacement for breastmilk
but as an add-on source for fat, protein, iron and other
valuable nutrients (Howcroft et al. 2012). Indeed,
ruminant milk was gained and processed since the
seventh millennium calBC (Evershed et al. 2008). Since
the raw milk could not be stored for extended periods
of time and lactose intolerance in adults was high,
secondary products like yoghurt, ghee, butter, kefir,
and cheese could have been prepared instead.
However, cattle may have had a significance beyond
mere meat and milk. In some societies, cattle were
deemed wealth, pride and joy of individuals, households
or groups (cf. Herskovits 1926), used as a currency in
trade and for valuable sacrifices. Direct comparisons to
Early Neolithic people are, obviously, not appropriate.
However, some features from Early Neolithic sites yield
evidence that cattle were indeed treated special on
certain occasions. At places like Smólsk, Wolica Nowa
or Bożejewice, features yielded mainly parts of the skull,
axial segments and scapulae, whereas the limbs were
absent (Marciniak 2005, 140–142; 2013, 229). This is
noteworthy since the long bones from the fore and
hind legs are heavy and tend to be overrepresented to
the disadvantage of smaller or easier-to-break bones
like ribs, vertebrae or parts of the skull. Maybe such
deposition patterns point to a use of cow hides, be it
ritual or profane. We must not dismiss, however, the fact
that at some sites, all parts of the cattle skeleton were
present, such as Grabie 4, Łagiewniki 5, Przybranowo 3,
or Zalęcino.
Other odd treatments of cattle can be seen when
looking at breakage patterns of bones: Marrow
consumption by roasting the bones and breaking
them afterwards could be ascertained for the site of
Zagajewice  1 (Marciniak 2013, 229). Of course, the
killing of cattle yielded large amounts of meat, and
with few means to preserve it, it stands to reason that
such a killing took place in order to feed the many and
 1000
1200
1400
1600

0
200
400
600
800
200
500
800

100
300
400
600
700
900
1000

0
Łojewo 35
Grabie 4
Miechowice 7
Krusza Zamkowa 3
Wolica Nowa 1
Brześć Kujawski 4
Zalęcino
Kopydłowo 6
Smólsk 4
Łagiewniki 5
Zagajewice 1
Broniewice 1
Łojewo 1
Gniechowice
Przybranowo 3
Brześć Kujawski 3
Samborzec
Konary 20
Łagiewniki 5

Stolno 2 Biskupin 18

Strzelce 2 Falborz 1

Żuków Jankowo 4

Fig. 4. Ratio of domesticated animals Kościelec Kujawski 16

Miechowice 4

Fig. 5. Ratio of domesticated animals (continued)

Zwięczyca 3 Konary 1

Opatowice 33 Guzlin 2

Mątwy 5 Janowice 2

pig
dog
pig
dog

cattle
cattle

sheep/goat
sheep/goat

97
not the few. We may assume that this can be linked
with meat sharing or feasting in order to celebrate
(e.g. the ancestors, the completion of a common work,
a victory, a marriage, a sacrifice), tie political or social
bonds or redistribute wealth (Russell 2012, 358–392).
A connection between cattle remains and house building
was formulated by A. Marciniak who noted cattle bones
in pits used for clay extraction for long-house building
in Zagajewice 1 or in Brześć Kujawski 4 (Marciniak
2013, 229).
Sheep and goats
Sheep and goat remains amount to about one fifth
of all bones from domestic animals. In most cases,
sheep and goat bones cannot be separated since both
species are of about the same height and share a similar
build. Sheep and goats yielded milk, but also meat, fat,
bones, horns, intestines and inner organs, hair and
dung which could be used for entertaining fires or else
as a fertilizer. As with cattle, sheep and goat milk may
have been processed to become easier digestible for
people with lactose intolerance.
Mortality patterns show that sheep and goats were
killed preferably at the subadult age, and, as with cattle,
the bone marrow was consumed as well (Marciniak
2013, 230). Skeletal elements are present evenly in the
faunal record, suggesting that no special treatment
occurred.
It is unclear whether sheep and goats had some sort
of symbolical significance, but figural finds (cf. below)
suggest as much. It may have been ambivalent, as it is
true for large time spans in prehistory and Medieval
times, where sheep were alternately viewed as kind,
docile, noble, but also cowardly and dense, whereas goats
could be seen both as wicked, sly and sexually active or
as brave, generous and smart (Marciniak 2005, 50–52).
Pigs
Oddly enough, pigs only constitute 6.6% of all faunal
remains used in this study. They are an important
energy source, and as omnivores, they can consume
less valuable food such as rotting vegetables or meat
remains, garbage, excrements and other waste products
(Marciniak 2005, 45). Their low number suggests that
it was important for Early Neolithic settlers to keep
animals for various purposes, and with pigs, meat, fat
and organs are the main outcome whereas ruminant
animals yielded milk as well. Moreover, since pigs are,
like humans, omnivores, they can be seen as competitors
98
for the same resources and like to feed off fresh crops,
vegetables and fruit.
The representation of anatomical parts of pigs seem
to resemble that of cattle, suggesting that they were used
in feasting or for other special occasions (Marciniak
2013, 230). Usually, they were killed before they were
three years old.
Since pig remains are rare, the killing of a pig may
have held social and symbolical significance. The meat
gain would have sufficed to feed more than one family,
implying that communal sharing of the meat may have
taken place and thus setting the consumption of pigs into
a political or religious context. The symbolic significance
of pigs is especially well-known for Neolithic China
where they constitute the majority of bones among
domesticated animals and special treatment of pig skulls
in graves can be noted (Kim 1994, 122–123). Again, in
many contexts from more recent prehistory and history,
pigs are viewed ambivalently. On the one hand, they are
highly valued for their meat and fat, and ethnographic
evidence shows cultural settings where pigs are treated
almost like children, being nursed and fed and carried
around (Kompatscher et al. 2017, 69). On the other
hand, pigs could be considered unclean, maybe due to
the fact that they also consume feces and trash.
Dogs
Dogs usually make up the smallest proportions
among domestic animal bones, and at many sites, no
dog bones were found at all. This is most certainly
due to the fact that dogs were treated differently from
other domestic animals. Their physical remains did not
experience the same taphonomical treatment as the
bones from cattle, sheep, goats, and pigs. It seems likely
that dogs were not usually processed for consumption.
Rather, they may have played other roles in LBK lifeways,
which will be discussed below.
In the faunal assemblages used for this paper, an
overall of 48 dog bones could be detected. They originate
from the sites of Broniewice 1, Krusza Zamkowa 3,
Stolno 2, Gniechowice, Konary 1, Kopydłowo, Smólsk
4, Łagiewniki 5, Samborzec, Brześć Kujawski 3 and 4,
Zagajewice 1 and Zalęcino. Often, the mandibulae are
preserved, rarely, other skeletal elements occur.
Dogs are the oldest domestic animals and were
companions to humans a long time before the advent
of the Neolithic. Oldest faunal remains from dogs
originate from Belgium, Ukraine and Russia and date
around 32,000–14,000 BP (Germonpré et al. 2009).
aDNA analysis suggests that domestic dogs today are
in fact of a European origin (Thalmann et al. 2013) and
that domestication occurred around the time between
40,000 und 20,000 BP (Botigué et al. 2017).
Dogs served most likely several purposes in the Early
Neolithic. They helped in hunting and herding alike and
may also have been used as protectors of property and
people. Furthermore, they could be used to carry loads
directly or on sleds. They could also kill mice and rats,
thus helping to protect stored goods, and they will eat
leftovers and spoiled foods, whereas they themselves
could also serve as food.
It is interesting that mandibulae constitute a large
amount of the dog bones present in the Early Neolithic
sites. This can be linked to the deposition of the
mandibulae of dogs, foxes, martens and other small
carnivores at the Neolithic ritual site of Herxheim,
Germany (cf. below; Zeeb-Lanz et al. 2013, 27) and
points to the symbolic signficance of dogs as animals
helping humans control, hunt and kill other animals
(Russell 2012, 291), as domesticated carnivores, as
protectors, companions and friends (Becker 2019a,
74–76).
2.2. Wild species
A total number of 994 bones could be attributed to
wild species (Fig. 6–7). Among them are mammals as
well as birds, fish, reptiles, and bivalves. Mammals and
fish comprise major parts of the wild species, with an
overall of 62,2% (mammals) and 28,8% (fish). However,
this ratio has to be viewed with caution; fish and bird
bones are infinitely lighter and softer than mammal
bones and thus more likely to deteriorate over the course
of time. Moreover, they are prone to being consumed
4,4%
4,2% 0,4%
mammals
fish
28,8%
birds
reptiles
62,2%
bivalves
Fig. 6. Ratio of wild species (number of bones)
by pigs, dogs, rats or other animals and may therefore
be underrepresented in the archaeological record. The
same may be true for reptiles and bivalves.
Then again, fish and birds yield significantly less
meat than mammals like cattle, pigs and sheep/goat.
A way to show this more clearly would be to contrast the
pure number of the faunal remains with their weight.
Unfortunately, this kind of data is amiss in most cases.
Whereas there are numerous studies concerning
the relations between humans and domestic animals,
analysis dealing with humans and wild species after
the Palaeolithic is very rare. This is certainly due to
the fact that faunal remains from wild animals do not
occur as often but also because it will be difficult if
not impossible to pinpoint the exact reasons for why
wild animals were hunted and killed. In many cases,
economic factors may have played a role, but historical
and ethnographical sources prove that oftentimes
symbolical, social or political aspects were crucial as
well. Since those, however, hardly ever become manifest
in the archaeological record, evidence will be difficult
to come by.
The rarity of wild species in comparison to domestic
animals is in itself telling and can point to a differing
view towards them. “Wild species may have been
consciously avoided by farming communities, possibly
because killing and consuming them were considered
taboo. They may have been perceived as the embodiment
of ancestors or other spirits” (Marciniak 2013, 230).
A closer look at the species may give us an idea regarding
their role for Neolithic communities.
Wild horse (Equus ferus)
62 bones originate from the wild horse. They were
found at Broniewice 1, Brześć Kujawski 3, Gniechowice,
Grabie 4, Janowice 2, Kościelec Kujawski 16, Krusza
Zamkowa 3, Łagiewniki 5, Łojewo 1, Samborzec, Smólsk
4, and Wolica Nowa 1. Remains are few, so it is unclear
whether hunted horses were taken to the settlements
as a  whole or whether only certain body parts were
brought along. Of course, hunting horses would mean
a large amount of meat, fat, and bone marrow, but also
the hides, hair from the mane and tail, inner organs and
intestines could have been used.
Horses prefer open landscapes with good visibility,
so hunting them would have been rather difficult due
to the animals’ speed. The reforestation at the end of
the last Ice Age shrunk their habitat considerably so
that they were probably rather rare in the Neolithic.
99
 300
250
200
150
100
50
beaver
wild boar
red deer
roe deer
horse
fox
aurochs
Fig. 7. Wild species
Their speed and their spare occurrence, but also their
tendency to fight when cornered may have inspired
Neolithic hunters to consider them valuable trophies.
Else, we cannot exclude that parts of horses were traded
with late Mesolithic hunter-gatherer populations in the
area. Unfortunately, there is no direct evidence for the
symbolical treatment of horses or certain horse bones,
as it is true, for example, for the idolos-falanges of the
Los Millares culture in the 4th and 3rd millennia calBC
in Spain (Liesau von Lettow-Vorbeck 2005, 198–200).
Red deer (Cervus elaphus) and roe deer
(Capreolus capreolus)
Red and roe deer remains can be found at almost
all Early Neolithic sites. They amount to about 30% of
all bones from wild species. Certainly, resources like
meat, fat, marrow, and organs constituted valuable
additive calories, and their hides but especially also
antlers provided raw materials for leather and tools.
Maybe deer were considered also as a potential danger
to crops, as they like to feed on cereals and legumes,
and were hunted to scare them off.
100
fish
polecat
hare
hedgehog
birds
bivalves
reptiles
For certain, red deer especially held some symbolic
significance for Early Neolithic settlers. This can be
established by the fact that perforated deer canines and
also imitations made from clay, other animal bones or
even spondylus shells can be found in LBK graves, for
example in France (Ensisheim, Rixheim), the Czech
Republic (Vedrovice, Vejvanovice, Tetín), Germany
(Sondershausen, Bruchstedt, Straubing-Lerchenhaid,
Essenbach-Ammerbreite, Hilzingen, Flomborn), and
Austria (Rutzing), and since red deer, and only the
males, have two canines, the small drop-shaped teeth
were most likely considered valuable (Becker 2011,
318–319; Jeunesse 1997, 75; Sidéra 2000, 145–146 fig.
29–30; Brink-Kloke 1990, 455; Fritsch 1998, Taf. 44,10).
Canines and antlers from red and roe deer are hunters’
trophies until today, and ashes from antler, but also deer
tallow were used as medicine.
Aurochs (Bos primigenius)
15,9% of all bones from wild species can be attributed
to aurochs. With 62 bones, it is most common at the site
of Gniechowice, followed by Miechowice 7 with 31 bones
and Zalęcino with 29 bones. Apart from large amounts
of meat and fat, aurochs certainly held a high symbolical
value to Early Neolithic settlers. With a withers height
of 150–180 cm for the bulls and the lyra-shaped horns
protruding forward and up to a length of 100 cm, aurochs
was most likely seen as a highly-valued trophy in hunting,
which is a plausible interpretation when we regard the
use of aurochs skulls and horns in pre-pottery and Early
Neolithic architecture of the Near East (cf. Çatalhöyük:
Mellaart 1967). Even during times when cattle was already
domesticated, aurochs were held in high esteem, their
skulls and horns used in benches, pillars and on walls.
Fragments of aurochs skulls were also found in Early
Neolithic contexts in Poland, for example at Zalęcino,
pointing to the importance of this part of the animals’ body.
Of course, there may always have been more to
hunting aurochs or, for that matter, other creatures than
the mere hope of gaining a trophy and thus elevating
one’s personal resp. social status. Symbolical significance
of hunting stretches also beyond the meat and can be
associated with, for example, dominance of the wild,
initiation, or the hunt in itself being a ritual for in such
cases meat is acquired by unusual means (Russell 2012,
162–163).
Wild boar (Sus scrofa)
Wild boars can be found in small amounts (ca. 5.5%)
among the wild species in Early Neolithic Poland. Most
evidence is from Gniechowice (10 bones) and Samborzec
(16 bones). It seems that hunting boars did not play a large
role for Early Neolithic settlers. Since wild boars can do
considerable damage to crops, hunting them may have
had the purpose to keep them off, apart from gaining
meat and fat. It is likely that domestic pigs and wild boars
may have mated every once in a while, although genetic
evidence so far suggests that this was not the case until
the 4th millennium calBC (Caliebe et al. 2017).
It is rather dangerous to hunt wild boars, as they
will defend themselves fiercely with their razor-sharp
canines when cornered. Their teeth as their main
weapon may have been considered valuable, and very
rarely, they were made into jewellery (Fritsch 1998,
Taf. 26,29; Neugebauer-Maresch 1992, 10; Sidéra 2000,
118, Fig. 7:16–18) or copied in other materials such as
spondylus (Becker 2011, 319).
European polecat (Mustela putorius)
Polecate remains were found at Krusza Zamkowa
3, Miechowice 7, and Wolica Nowa 1. Only for
the last site, the skeletal element is given, which is
a  mandibula. The polecat’s coat is dense and soft,
although it has a strong odor (putor = rot, decay). If the
coats were used in Early Neolithic times, one would
expect especially bones from the skull and the lower
limbs in faunal assemblages, as these bones tend to
cling to the pelt when it is taken. Unfortunately, with
only three bones present in the record, not much can
be said in this respect. As with the fox (cf. below),
polecat mandibulae were present at the ritual site
of Herxheim, Germany (Zeeb-Lanz et al. 2013, 27).
Polecats feed largely on small rodents which may
have made them useful to Early Neolithic settlers
and their crops.
Red fox (Vulpes vulpes)
Remains from the red fox originate from Łagiewniki 5,
Łojewo 1, and Grabie and amount to three bones in all:
one mandibula, one radius and one bone not further
specified. With a shiny red, white and black coat and
a weight of about 5–7 kg, foxes are widespread in Europe
even today.
There is no way of knowing what Neolithic people
thought about foxes or why they sometimes hunted
them. An obvious thing would be the beautiful pelt.
Evidence for the use of fox-pelts as items of clothing
can be found as far back as the Epipalaeolithic: pillar 31
of enclosure D at Göbekli Tepe, southeastern Turkey,
is shown to wear a fox-pelt as a loin-cloth. At the same
site foxes are present also with their bones, some of
which show cut marks suggesting meat consumption,
and in the shape of reliefs on some of the pillars
(Peters and Schmidt 2004; Peters et al. 2013, 109 with
Fig. 5.18). We may also consider the use of fox teeth
or mandibulae as pendants or items of adornment
on clothing, like those found at the ritual LBK site
of Herxheim, Germany (Zeeb-Lanz et al. 2013, 27).
But there may have been other characteristics that
motivated people to capture foxes, for example their
barking, howling and screaming at night which can
sound almost like the screaming or crying of children.
On the other hand, since fox remains are so rare, we
may also argue that a taboo was placed on killing them.
For example, they may have been considered useful
since one of their main food sources are field mice
which pose a  significant threat to crops (Ehrmann
et al. 2009, 63–64). Due to their cat-like behaviour
when hunting, they have been associated with wit and
cleverness in fairytales and fables.
101
Beaver (Castor fiber)
15 bones can be attributed to beavers. 9 of them
come from Smólsk, with only sparse evidence from
other sites. Beavers can change landscapes considerably
by building dams and blocking watercourses to create
large overflowed areas. They achieve this by felling trees
and saplings with the use of their large and powerful
incisors which have a distinctive bright-orange colour.
The beaver’s pelt is waterproof, which may be a reason
it was hunted in Early Neolithic times. Beaver meat
could also have been consumed. The peculiar teeth
were sometimes used as a device for scraping, carving
or whittling in the Neolithic (Schibler 1980, 60–61),
already during LBK times (Sidéra 2000, 118, Fig. 7:19
and 120).
It is likely that also castoreum was taken from
killed beavers. This is an exudate coming from the
castor sacs which are located between the pelvis and
the tail and used for the grooming of the fur and for
marking the territory. It has a distinctive penetrative
smell and a tallow-like consistency and has been used
as a medicine for various diseases since antiquity.
European hare (Lepus europaeus)
With 17 bones, hares were present at six sites.
Most hare bones originate from Smólsk 4 (9 bones).
As far as we can tell from so little evidence, all major
body parts are present. Their fur and meat may have
been of interest to early European settlers, although
hares are difficult to hunt due to their speed and their
striking ability to double and run in a zig-zag course.
Other features were probably also interesting for
Neolithic people to behold, like the fighting of male
hares in spring, which takes place in broad daylight
and is characterized by males chasing and boxing each
other. In Medieval times, hares were thus considered
symbols of fertility.
Hedgehog (Erinaceus europaeus)
One bone – a mandibula – from a hedgehog was
found at Zagajewice 1. It is a curious find and hard to
interpret. Hedgehog meat can of course be consumed,
for example by coating the whole animal in a thick layer
of clay and baking it in the fire; afterwards, it can be
opened, with the spines then adhering to the clay and
102
the meat done. The spines may have been considered
useful tools, maybe even for creating tattoos.
Fish
The sample considered in this paper includes 286
fish bones. Most of them (234) come from the site of
Stolno 2. Given their fragility, this is a large number.
In some few cases, the species could be determined,
encompassing fresh water fish such as bream, carp, and
pike. It would be interesting to sample human skeletons
with respect to C/N isotopes, for a diet relying on fish
would certainly have an impact on isotope levels.
Birds
Like fish bones, bird bones may be underrepresented
in the faunal record; 44 bones are present. Unfortunately,
the exact species could not be determined in any
case. Birds, their eggs and their meat may have been
viewed as an enrichment to the regular diet. We could
also consider whether bird feathers were used as an
adornment on regular or ceremonial clothing, in hair or
on objects like tapestries or mats. They would provide
a  wide variety of colors (e.g. red: bullfinch; yellow:
yellowhammer; green: greenfinch; blue: kingfisher,
jay; white: great egret; black: magpie, crow, blackbird;
striped: hoopoe; all birds mentioned can be found in
Poland). Furthermore, hollow bird bones can easily be
fashioned into simple musical instruments or containers
for small objects like needles.
Reptiles
42 bones from reptiles could be found in the sample.
Almost all of them were found at Wolica Nowa 1
(n = 37). The exact species is Emys orbicularis in all
cases, the European pond turtle. The meat and fat can
be consumed, and it is likely that the carapace may have
been of interest, for example, as a musical instrument.
Turtle remains could also have had a significance in
medicine.
Bivalves
Finally, four bivalves from Wolica Nowa 1 were
found. They could have served for consumption, and
the shells may have been used as a raw material for
jewellery.
 3. Archaeological evidence
for human-animal relations
3.1.  Features associated with pastoralism
Apart from faunal remains, archaeological finds
and features can be considered when trying to evaluate
human-animal relations in the Early Neolithic. It is
a common stereotype conclusion that LBK settlements
can usually be found on loess, not over ca. 300 m above
sea-level, in locations with a favorable micro-climate.
However, for quite some time now, the suspicion has
been voiced that at least since the Younger and Late
Neolithic, more mountainous regions were settled
seasonally for pastoralism (Machnik 1966; Kruk 1980),
and new research suggests that this was true also for
LBK times. Excavations at the settlements of Żerków and
Łoniowa located in the Wiśnicz Foothills of the Polish
Carpathians point to the existence of LBK settlements
away from loess soils, in the mountain zones (Valde-
Nowak 2009).
These sites are not singular. Although still scarce and
scattered, evidence for settlements at higher elevations
and away from loess can be found in various zones
within the LBK distribution area. This is true, for
example, for cave sites such as Tetín, Turold or Výpustek
(Czech Republic; Becker 2019b), but there are also sites
in the Franconian Jura, Germany (Hendel 2012) or on
the Swabian Alb (Blaubeuren-Sonderbuch: Knipper et
al. 2007; Fisher et al. 2008) where soils are degraded
and barely suitable for agriculture. Instead, they can
be connected to the gaining of certain raw materials
such as Jurassic chert or rocks, the control of transit
routes and maybe also to pastoralism. Stable isotope
signatures of 87Sr/86Sr indicate that both humans and
animals spent time away from loess and on other, more
mountainous soils (Knipper et al. 2009). This shows
clearly that especially cattle, sheep and goats were kept
away from settlements in the loess zones and maybe
taken to higher regions for grazing, most likely during
the late spring and summer months. Future research
should aim at tracking down settlements at higher
altitudes to gain a clearer image of the land use in the
Early Neolithic
3.2. Finds associated with the keeping
and use of animals
Apart from settlements and features, numerous finds
are associated with human-animal relations. They can
be connected to the use of animals as a source for raw
materials – bone and antler objects fall into this category.
Some finds are connected to the use of secondary
products such as sieves for milk processing (Fig. 8:5–8;
Salque et al. 2013). But also tools for butchering animals
and for processing meat and bones could be named
here, as well as vessels in which animal products were
prepared for eating. Since this is surely a vast field and
would certainly go way beyond the scope of this paper,
I will abstain to list them in detail at this point.
3.3.  Figural finds (Fig. 8:1–4)
Figural representations of animals can point to
their symbolic significance and their role beyond mere
meat and calories. Unfortunately, figural finds are quite
rare in the LBK as far as human representations are
concerned (Becker 2011), and animal-shaped objects
are even rarer. In the area where LBK remains can be
found, zoomorphic figurines, vessels, and handles
“occur” instead of “can be found”. Zoomorphic figural
finds from the eastern fringes of the LBK distribution
area have recently been put together by V. Becker and
M. Dębiec (2014). Until today no zoomorphic vessels
are known from Poland, which may be because such
objects tend to break easily and are difficult to identify
among the ceramic find material. Also, figurines are
until today absent; they are very rare anyway. However,
there are some examples for zoomorphic handles.
Probably the finest example for this find category is
a handle from Miechowice (Czerniak 1994, Fig. 8:18).
The species which is depicted is most likely a goat, with
its large horns drawn upwards and bent back. Parallels
for such goat-shaped handles can be found mainly in
Germany (Bad Nauheim-Nieder-Mörlen, Großgartach,
Ober-Billig, Friedberg-Dorheim), the Czech Republic
(Bylany, Štúrovo), Slovakia (Mužla-Čenkov) and the
Netherlands (Sittard) and – besides having a decorative
and maybe also a symbolic function – could have been
used to either fix a lid on the vessel or thread a string
around it to hang up the vessel (Becker 2007, 87–88
Taf. 22–23).
Horned handles or triangular handles which are
more stylized can also be found at Zofipole (Kulczycka-
Leciejewiczowa 1983, Fig. 9:i), Brzezie 17 (Czekaj-
Zastawny 2014, 64–65, 65 Fig. 41:A.B, 267 tab. 61:i,
395 tab. 189:f and 399 tab. 193:b), Rzeszów-Osiedle
Piastów (Kadrow 1990, Fig. 4:c), and Samborzec
(Kulczycka-Leciejewiczowa 2008, 60, Fig. 43). Rather
103
 Fig. 8. Figural finds (1–4) and ceramic vessels used for milk processing (5–8). 1. Miechowice, 2. Samborzec,
3. Zofipole, 4. Kraków-Nowa Huta, 5–6. Brześć Kujawski, 7–8. Smólsk (from Becker and Dębiec 2014: 83–84
fig. 3,2,4,1.4 and 5,3 and Salque et al. 2013: 522 fig. 1). 1–4 M 1:2

104
than representing goats, they may be images of cattle.
Finally, we could also include an innumerable amount of
horns applied to the outer walls of vessels. Since heads
are not represented here, again it is difficult to assess
what species was supposed to be depicted: cattle, sheep
or goats. One example is the horn-handle from Kraków
(Kulczycka-Leciejewiczowa 1969, pl. 5,6).
Clearly distinguishable incised zoomorphic
representations are amiss in Poland and, in fact, in all
of the LBK distribution area. However, it should be
pointed out that some motives on LBK vessels dating to
the earliest (Gniechowice) phase of the LBK in Poland
and other parts of Europe could be interpreted as very
stylized zoomorphic representations, for example large
antithetic spirals that resemble rams’ horns.
Although it is hard to determine definite species
depicted as handles or incised representations, we
may safely assume that we are dealing with images of
domestic animals. This is obvious if indeed sheep or
goats are depicted, since the wild species do not occur
in the LBK distribution area. It is unclear whether male
or female animals were represented. However, if would
be very interesting to analyze possible contents of vessels
with zoomorphic handles – maybe the handles pointed
to the content which could have been milk or dairy or
even some alcoholic beverage made from fermented
milk like kefir or filmjölk. Another interpretation could
be that the vessels contained dishes or food containing
meat or other parts from the animal that was depicted
on the outside. In any case, the handles do also have
both an ornamental as well as a practical character.
4. Considerations
The aspects discussed above clearly show that
human-animal relations span a much wider field than
just the search for economic aspects of different species,
although animals were without a  doubt important
resources. Meat, fat, marrow, intestines and inner
organs were a valuable source of energy gained both
from domestic and wild species. Bones, teeth, sinews,
antlers, horns, and skins provided raw materials for
clothing, tools, and jewellery. Furthermore, materials
gained from living animals such as hair, dung and,
above all, milk resp. dairy products were of utmost
importance. Moreover, animals, primarily dogs with
their special status among the domesticated animals,
helped to protect property, animals and people or in
hunting. In such a functional view on animals, they
satisfied bodily human needs and needs for security.
Sources like animal bones but also a wide variety of other
archaeological artefacts and features can be considered
to evaluate these basic functions.
Animals, however, also held high symbolical values
which are, however, hard to grasp in most cases. In this
role, animals fulfilled human requirements for prestige
and identity, self-fulfillment or even transcendence,
satisfying social and ideal values. For example, hunting
could be seen as gaining meat to feed oneself, the family
or the group, but it may also have been viewed as proof
for one’s strength, patience, and courage or as a display
of dominance over the wild and untamed “other” in the
shape of a wild animal. The hunted animal could thus
attest to the hunter’s abilities with its most dangerous
or important parts to showcase and mirror the hunter’s
success: teeth, horns or antlers as trophies. With no
practical use, these objects would be able to elevate the
hunter’s social status in a group.
Feasting, the communal consumption of meat also
falls into the category of symbolic significance with
respect to human-animal relations. As was mentioned
before, the sharing of meat and the feeding of the many
certainly took place in Early Neolithic Poland. Feasting
could serve to build bonds between families and groups,
to celebrate important occasions, to create memorable
events and to stress social status. There are innumerable
possibilities for occasions that would be marked with
feasting, such as calendrical events, harvest, major events
in the life-cycle (birth, initiation, marriage, death) or
warfare (Russell 2012, 380–381). On the other hand,
some species may have been considered as taboo.
We must not forget the emotional significance some
animals may have had for humans. It stands to reason
that especially dogs took this place, for their almost
complete absence among regular faunal remains points
to a non-standard role among domestic animals. But we
cannot know for sure if not other animals could play
such roles, as it can be seen in the ethnographic record.
And finally, animals can be indirect evidence for the
landscapes the Early Neolithic settlers encountered,
with species typical for forests like wild boars, red deer
and roe deer, species preferring more open landscapes
such as hares and horses and species in need of water
such as beavers or turtles.
105
 References
Becker V. 2007. Rinder, Schweine, Mischwesen. Zoomorphe Fun-
de der westlichen Linearbandkeramik. In: R. Gleser (ed.), Zwi-
schen Mosel und Morava – Neue Grabungen und Forschungen zur
Vor – und Frühgeschichte Mitteleuropas, 9–95. Bonn: Dr. Rudolf
Habelt Verlag GmbH.
Becker V. 2011. Anthropomorphe Plastik der westlichen Linear-
bandkeramik. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.
Becker V. 2019a. Geliebtes und gehasstes Tier. Historische Aspek-
te der Heimtierhaltung. TIEREthik 11,18, 62–85.
Becker V. 2019b. Zur Nutzung von Höhlen im Altneolithikum
Süd- und Mitteleuropas. In: A. O‘Neill and J. Pyzel (eds), Sied-
lungsstrukturen im Neolithikum – zwischen Regel und Ausnahme,
15–33. Kerpen-Loogh: Welt und Erde Verlag.
Becker V. and Dębiec M. 2014. Figural representations from the
eastern border of the Linear Pottery Culture. In: C.-E. Ursu and
St. Țerna (eds), Anthropomorphism and symbolic behaviour in the
Neolithic and Copper Age communities of South-Eastern Europe,
73–89. Suceava: Editura Karl A. Romstorfer.
Benecke N. 1994. Archäozoologische Studien zur Entwicklung der
Haustierhaltung in Mitteleuropa und Südskandinavien von den An-
fängen bis zum ausgehenden Mittelalter. Berlin: Akademie Verlag.
Bogucki P. 1984. Patterns of animal exploitation in the early Neo-
lithic of the Polish Lowlands. In: C. Grigson and J. Clutton-Brock
(eds), Animals and Archaeology: 4. Husbandry in Europe, 35–44.
Oxford: BAR Publishing.
Botigué L.R., Song Sh., Scheu A., Gopalan Sh., Pendleton A.L.,
Oetjens M., Taravella A.M., Seregély T., Zeeb-Lanz A., Arbogast
R.-M., Bobo D., Daly K., Unterländer M., Burger J., Kidd J.M.
and Veeramah K.R. 2017. Ancient European dog genomes reveal
continuity since the Early Neolithic. Nature Communications 8,
16082. doi: 10.1038/ncomms16082.
Brink-Kloke H. 1990. Das linearbandkeramische Gräberfeld von
Essenbach-Ammerbreite, Ldkr. Landshut, Niederbayern. Ger-
mania 68, 427–481.
Caliebe A., Nebel A., Makarewicz Ch., Krawczak M. and Krause-
Kyora B. 2017. Insights into early pig domestication provided by
ancient DNA analysis. Scientific Reports 7. doi: 10.1038/srep44550.
Czekaj-Zastawny A. 2014. Brzezie 17. Osada kultury ceramiki
wstęgowej rytej. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Czerniak L. 1994. Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach
5400–3650 p.n.e. Poznań: PSO.
Ehrmann O., Rösch M. and Schier W. 2009. Experimentelle Rekon-
struktion eines jungneolithischen Wald-Feldbaus mit Feuereinsatz
– ein multidisziplinäres Forschungsprojekt zur Wirtschaftsarchäo-
logie und Landschaftsökologie. Prähistorische Zeitschrift 84, 44–72.
Evershed R.P., Payne S., Sherratt A.G., Copley M.S., Coolidge J.,
Urem-Kotsu D., Kotsakis K., Özdoğan M., Özdoğan A.E., Nieu-
wenhuyse O., Akkermans P.M.M.G., Bailey D., Andeescu R.-R.,
Campbell St., Farid Sh., Hodder I., Yalman N., Özbaşaran M.,
106
Bıçakcı E., Garfinkel Y., Levy Th. and Burton M.M. 2008. Earli-
est date for milk use in the Near East and southeastern Europe
linked to cattle herding. Nature 455, 528–531.
Fisher L., Harris S., Knipper C. and Schreg R. 2008. Jungsteinzeit-
liche Hornsteingewinnung in Blaubeuren-Asch „Borgerhau“, Alb-
Donau-Kreis, im Kontext der neolithischen Siedlungslandschaft
auf der Blaubeurer Alb. Archäologische Ausgrabungen in Baden-
Württemberg 2007 (2008) 36–41.
Fritsch B. 1998. Die linearbandkeramische Siedlung „Forsterbahn-
ried“ und die altneolithische Besiedlung des Hegaus. Rahden/West-
falen: Verlag Marie Leidorf.
Germonpré M., Sablin M.V., Stevens R.E., Hedges R.E.M., Hofrei-
ter M., Stiller M. and Després V.R. 2009. Fossil dogs and wolves
from Palaeolithic sites in Belgium, the Ukraine and Russia: os-
teometry, ancient DNA and stable isotopes. Journal of Archaeo-
logical Science 36, 473–490.
Grygiel R. 2004. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia
Kujawskiego i Osłonek. Tom I: Wczesny neolit. Kultura ceramiki
wstęgowej rytej. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych Imie-
nia Profesora Konrada Jażdżewskiego.
Hendel L. 2012. Archäologische Forschungen am Hohlen Stein
bei Schwabthal. In: F. Falkenstein (ed.), Hohler Stein, Rothenstei-
ne und Jungfernhöhle. Archäologische Forschungen zur prähis-
torischen Nutzung naturheiliger Plätze auf der Nördlichen Fran-
kenalb, 22–35. Scheinfeld: Institut für Altertumswissenschaften,
Lehrstuhl für Vor – und Frühgeschichtliche Archäologie, Julius-
Maximilians-Universität.
Herskovits M. 1926. The Cattle Complex in East Africa. American
Anthropologist N. S. 28 (1), 230–272.
Howcroft R., Eriksson G. and Lidén K. 2012. The Milky Way: The
implications of using animal milk products in infant feeding. An-
thropozoologica 47 (2), 31–44.
Jeunesse Ch. 1997. Pratiques funéraires au néolithique ancien.
Sépultures et necropoles danubiens (5500–4.900 av. J.-C.). Paris:
Éditions Errance.
Kadrow S. 1990. Osada neolityczna na stan. Nr 16 w Rzeszowie na
osiedlu Piastów. Sprawozdania Archeologiczne 41, 9–75.
Kim S.-O. 1994. Burials, Pigs, and Political Prestige in Neolithic
China. Current Anthropology 35 (2), 119–141.
Knipper C. 2009. Mobility in a sedentary society: insights from
isotope analysis of LBK human and animal teeth. In: D. Hofmann
and P. Bickle (eds), Creating Communities. New Advances in Cen-
tral European Neolithic Research, 142–158. Oxford: Oxbow Books.
Knipper C., Fisher L., Harris S. and Schreg R. 2007. Sondage-
grabungen zur neolithischen Hornsteinnutzung in Blaubeuren-
Sonderbuch, Alb-Donau-Kreis. Archäologische Ausgrabungen in
Baden-Württemberg 2006, 33–37.
Kompatscher G., Spannring R. and Schachinger K. 2017. Human-
Animal Studies. Münster, New York: Waxmann.
Kruk J. 1980. Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III
tysiąleciu p. n. e. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk: Ossolineum.
Kruszona W. 1989. Szczątki kostne zwierząt z osady neolitycznej
w  Przybranowie, woj. bydgoskie. Roczniki Akademii Rolniczej
w Poznaniu 206, Archeozoologia 14, 19–25.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1969. Nowa Huta-Pleszów osada
neolityczna kultury ceramiki wstęgowej rytej i lendzielskiej. Ma-
teriały Archeologiczne Nowej Huty 2, 7–124.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1983. O zofipolskim stylu ceramiki
wstęgowej rytej w Polsce. Archeologia Polski 28 (1), 67–97.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2008. Samborzec. Studium przemian
kultury ceramiki wstęgowej rytej. Wrocław: Instytut Archeologii
i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Lau D. and Gamerschlag A. 2015. Das Recht der Tiere, wahrge-
nommen zu werden. Das Potential der Human-Animal Studies
in der Westasiatischen Altertumskunde. Forum Kritische Archäo-
logie 4, 21–41.
Liesau von Lettow-Vorbeck C. 2005. Arqueozoología del caballo
en la antigua Iberia. Gladius 25, 187–206.
Lisowski M. 2015. Materiały zooarcheologiczne ze stanowiska 6
w Kopydłowie. In: A. Marciniak, I. Sobkowiak-Tabaka, M. Bartko-
wiak and M. Lisowski (eds), Kopydłowo, stanowisko 6. Osady neoli-
tyczne z pogranicza Kujaw i Wielkopolski, 209–243. Poznań-Pękowi-
ce: Wydawnictwo i Pracownia Archeologiczna PROFIL-ARCHEO.
Machnik J. 1966. Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Mało-
polsce. Wrocław: Ossolineum.
Makowicz-Poliszot D. 2008. Zwierzęcy materiał kostny z osady
kultury ceramiki wstęgowej rytej w Samborcu, pow. sandomierski.
In: A. Kulczycka-Leciejewiczowa, Samborzec. Studium przemian
kultury ceramiki wstęgowej rytej, 253–271. Wrocław: Instytut Ar-
cheologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Makowicz-Poliszot D. 2014. Archäozoologische Analyse. In:
M. Dębiec, Zwięczyca 3. Eine bandkeramische Siedlung am Wisłok,
143–146. Rzeszów: ZIMOWIT.
Makowiecka M. 2006. Zwierzęce szczątki kostne. In: A. Kośko
and M. Szmyt (eds), Opatowice – Wzgórze Prokopiaka Tom I, 261.
Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Makowiecki D. 1987. Źródła archeozoologiczne z  epoki neoli-
tu i początku epoki brązu z ziemi chełmińskiej. In: T. Wiślański
(ed.), Neolit i początki epoki brązu na ziemi chełmińskiej. Materia-
ły z międzynarodowego sympozjum, Toruń, 11–13 XI 1986, 259–
273. Toruń: Biuro Badań i Dokumentacji Zabytków w Toruniu,
Muzeum Okręgowe w Toruniu, Instytut Archeologii i Etnografii,
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu.
Makowiecki D. 2016. Zwierzęce szczątki kostne. In: M. Szmyt (ed.),
Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowi-
cach, woj. kujawsko-pomorskie, 345–356. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Marciniak A. 2005. Placing Animals in the Neolithic. Social Zoo-
archaeology of Prehistoric Farming Communities. London: UCL
Press.
Marciniak A. 2013. Origins of stock-keeping and the spread of
animal exploitation strategies in the early and middle Neolithic
of the north European plain. In: S. Colledge, J. Conolly, K. Dob-
ney, K. Manning and St. Shennan (eds), The Origins and Spread of
Domestic Animals in Southwest Asia and Europe, 221–236. Walnut
Creek: Left Coast Press, Inc.
Mellaart J. 1967. Çatal Hüyük. Stadt aus der Steinzeit. Bergisch
Gladbach: Lübbe.
Neugebauer-Maresch Ch. 1992. Der bandkeramische Friedhof
von Kleinhadersdorf bei Poysdorf, Niederösterreich. Archäologie
Österreichs 3 (1), 5–11.
Peters J. and Schmidt K. 2004. Animals in the symbolic world of
Pre-Pottery Neolithic Göbekli Tepe, south-eastern Turkey: a pre-
liminary assessment. Anthropozoologica 39 (1), 179–218.
Peters J., Buitenhuis H., Grupe G., Schmidt K. and Pöllath N.
2013. The long and winding road: ungulate exploitation and do-
mestication in early Neolithic Anatolia. In: S. Colledge, J. Conolly,
K. Dobney, K. Manning and St. Shennan (eds), The Origins and
Spread of Domestic Animals in Southwest Asia and Europe, 83–114.
Walnut Creek: Left Coast Press, Inc.
Russell N. 2012. Social zooarchaeology. Humans and animals in
prehistory. New York: Cambridge University Press.
Salque M., Bogucki P.I., Pycel J., Sobkowiak-Tabaka I., Grygiel R.,
Szmyt M. and Evershed R.P. 2013. Earliest Evidence for Cheese
Making in the Sixth Millenium BC in Northern Europe. Nature
493, 522 – 525.
Schibler J. 1980. Osteologische Untersuchungen der cortaillodzeitli-
chen Knochenartefakte. Bern: Staatlicher Lehrmittelverlag.
Sidéra I. 2000. Animaux domestiques, bêtes sauvages et objects
en matières animales du Rubané au Michelsberg. Gallia Préhis-
toire 42, 107–194.
Sobociński M. 1978. Zwierzęce szczątki kostne z osady neolitycz-
nej w Gniechowicach. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu
103, Archeozoologia 4, 75–93.
Sobociński M. 1979. Materiał kostny zwierzęcy z  osad kultury
lendzielskiej w strefie czarnoziemu Kujaw Zachodnich (Ze stu-
diów na rozwojem kultur wstęgowych na Kujawach). Pomerania
Antiqua 8, 108–131.
Sobociński M. 1981. Szczątki kostne zwierząt z osady neolitycz-
nej w Łagiewnikach. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 131,
Archeozoologia 7, 75–93.
Sobociński M. 1984. Zwierzęce szczątki kostne z obiektów kul-
tury ceramiki wstęgowej rytej w Zalęcinie i Żukowie, wojewódz-
two szczecińskie. Roczniki Akademii Rolniczej w Poznaniu 154,
Archeozoologia 9, 87–99.
Sobociński M. 1985. Szczątki kostne z osad ludności kultury ce-
ramiki wstęgowej na Kujawach (ze studiów nad rozwojem kultur
wstęgowych na Kujawach). Roczniki Akademii Rolniczej w Pozna-
niu 164, Archeozoologia 10, 87–127.
Sobociński M. 1989a. Zwierzęcy materiał kostny z osady neolit-
cycznej w Grabiach, woj. bydgoskie. Roczniki Akademii Rolniczej
w Poznaniu 206, Archeozoologia 14, 115–128.
107
Sobociński M. 1989b. Zwierzęce szczątki kostne z  osad neoli-
ticznych w Łojewie, woj. bydgoskie. Roczniki Akademii Rolniczej
w Poznaniu 206, Archeozoologia 14, 91–113.
Thalmann O., Shapiro B., Cui P., Schuenemann V.J., Sawyer S.K.,
Greenfield D.L., Germonpré M.B., Sablin M.V., López-Giráldez F.,
Domingo-Roura X., Napierala H., Uerpmann H.-P., Loponte D.M.,
Acosta A.A., Giemsch L., Schmitz R.W., Worthington B., Buik-
stra J.E., Druzhkova A., Graphodatsky A.S., Ovodov N.D., Wahl-
berg  N., Freedman A.H., Schweizer R.M., Koepfli K.-P., Leo-
nard J.A., Meyer M., Krause J., Pääbo S., Green R.E. and Wayne R.K.
2013. Complete Mitochondrial Genomes of Ancient Canids Suggest
a European Origin of Domestic Dogs. Science 342,6160, 871–874.
Valde-Nowak P. 2009. Early farming adaptation in the Wiśnicz
Foothills in the Carpathians. Settlements at Łoniowa and Żerków.
Recherches Archéologiques Nouvelle Serie 1, 15–35.
Zeeb-Lanz A., Haack F. and Bauer S. 2013. Menschenopfer – Zer-
störungsrituale mit Kannibalismus – Schädelkult. Die außerge-
wöhnliche Anlage von Herxheim in der Südpfalz. Mitteilungen
des Historischen Vereins der Pfalz 111, 5–53.
Valeska Becker; University of Münster, Dept. of History, Seminar for Prehistoric
and Protohistoric Archaeology, Domplatz 20-22, 48143 Münster, Germany;
valeska.becker@uni-muenster.de

Attachment: archaeozoological database

Biskupin, site 18 species n n% n%
species n n% n% total identified 259 100,0
cattle 56 63,6 63,6 total unidentified 250
sheep/goat 29 33,0 33,0 total 509
pig 3 3,4 3,4 Lit.: Sobociński 1979, 108; Sobociński 1985.
total domestic mammals 88 100,0 100,0
Brześć Kujawski, site 3
total identified 88 100,0
total unidentified 100 species n n% n%
total 188 cattle 70 58,8 84,3
Lit.: Sobociński 1985, 94. sheep/goat 11 9,3 13,3
pig 1 0,8 1,2
Bożejewice, site 22/23 dog 1 0,8 1,2
bone assemblage n n% total domestic mammals 83 69,7 100,0
total identified 2396 49,8 wild horse, Equus ferus 2 1,7
total unidentified 2413 50,2 red deer, Cervus elaphus 11 9,3
roe deer, Capreolus capreolus 21 17,6
total 4809 100,0
beaver, Castor fiber 2 1,7
Bones have been analyzed but are still unpublished.
Lit.: Marciniak 2005, 89. total wild mammals 36 30,3
total identified 119 100,0
Broniewice, site 1 total 397
species n n% n% Lit.: Bogucki 1984, 35–44; Grygiel 2004, 546.
cattle 130 50,1 52,6
Brześć Kujawski, site 4
sheep/goat 53 20,5 21,5
pig 57 22,0 23,1 species n n% n%
dog 7 2,7 2,8 cattle 414 77,5 80,4
total domestic mammals 247 95,3 100,0 sheep/goat 86 16,1 16,7
wild horse, Equus ferus 4 1,5 pig 14 2,6 2,7
red deer, Cervus elaphus 3 1,2 dog 1 0,2 0,2
roe deer, Capreolus capreolus 2 0,8 total domestic mammals 515 96,4 100,0
hare, Lepus europaeus 1 0,4 red deer, Cervus elaphus 10 1,9
total wild mammals 10 3,9 roe deer, Capreolus capreolus 5 0,9
indet. birds, Aves indet. 2 0,8 beaver, Castor fiber 1 0,2
total birds 2 0,8 hare, Lepus europaeus 3 0,6

108
 species n n% n% species n n% n%
total wild mammals 19 3,6 wild boar, Sus scrofa 5 0,9
total identified 534 100,0 beaver, Castor fiber 2 0,3
total 2238 red fox, Vulpes vulpes 1 0,2
Lit.: Bogucki 1984, 35–44; Grygiel 2004, 546. total wild mammals 25 4,6
birds, Aves 10 1,7
Falborz, site 1
total birds 10 1,7
species n n% total identified 584 100,0
cattle 30 68,2 total unidentified 464
sheep/goat 11 25,0 total 1048
pig 3 6,8
total domestic mammals 44 100,0

sheep/goat

wild horse

wild boar
total identified 44 100,0

red deer

aurochs
skeletal part

beaver
cattle
total 169

pig

fox
Lit.: Grygiel 2004, 546.
cranium 44 2 1 3
Gniechowice dens superior 24 2 2
species n n% n% mandibula 25 1 7
cattle 118 38,7 73,3 dens inferior 19 2 1 1 1
sheep/goat 30 9,8 18,6 vertebra cervicalis 10 2
pig 10 3,3 6,2 vertebra thoracica 7
dog 3 1,0 1,9 vertebra lumbalis 15
total domestic mammals 161 52,8 100,0 vertebra caudalis 2
wild horse, Equus ferus 4 1,3 costa, sternum 58 2
red deer, Cervus elaphus 9 3,0 scapula 36 3 4 1 1
roe deer, Capreolus capreolus 58 19,0 humerus 36 2 2 2 3
aurochs, Bos primigenius 62 20,3 radius 24 4 1
wild boar, Sus scrofa 10 3,3 ulna 5 1
total wild mammals 143 46,9 ossa carpi 3
Aves indet. 1 0,3 metacarpus 21 3 1 1
total birds 1 0,3 coxa 46 1 1
total identified 305 100,0 femur 20 1 1
total unidentified 163 tibia 26 5 3
total 468 fibula 1
Lit.: Sobociński 1978. ossa tarsi 14 1 2 3
metatarsus 21 6 1
Grabie, site 4 phalanx 1
21 1
species n n% n% ant./post.
cattle 491 84,1 89,8 phalanx 2
10
ant./post.
sheep/goat 35 6,0 6,4
phalanx 3
pig 21 3,6 3,8 4
ant./post.
total domestic mammals 547 93,7 100,0
total 491 35 21 2 2 1 13 5 4
horse, Equus ferus 2 0,3
Lit.: Sobociński 1989a.
red deer, Cervus elaphus 13 2,2
aurochs, Bos primigenius 4 0,7

109
Guźlin, site 2 Konary, site 1
species n n% species n n%
cattle 8 80,0 cattle 13 92,9
sheep/goat 2 20,0 dog 1 7,1
total domestic mammals 10 100,0 total domestic mammals 14 100,0
total identified 10 100,0 total identified 14 100,0
total 14 total 28

skeletal part cattle sheep/goat

skeletal part cattle dog
mandibula 1
cranium 1
dens inferior 3 1
mandibula 1
humerus 1
vertebra thoracica 6
metacarpus 1
radius / ulna 2
talus 2
coxa 1
phalanx 1 ant./post. 1
femur 1
8 2
tibia 1
Lit.: Grygiel 2004, 546.
calcaneus 1
total 13 1
Lit.: Grygiel 2004, here 546 and 551 tab. XXXVII.
Jankowo, site 4

species n n% n%
cattle 28 87,4 93,3 Konary, site 20
sheep/goat 2 6,3 6,7 species n n% n%
total domestic mammals 30 93,7 100,0
cattle 63 94,0 95,5
red deer, Cervus elaphus 2 6,3
sheep/goat 1 1,5 1,5
total wild mammals 2 6,3
pig 2 3,0 3,0
total identified 32 100,0
total domestic mammals 66 98,5 100,0
total 32
birds, Aves 1 1,5
Lit.: Sobociński 1979, 110; Sobociński 1985.
total birds 1 1,5
total identified 67 100,0
total unidentified 96
Janowice 2 total 163
species n n% n% Lit.: Sobociński 1985, 94.
cattle 8 57,2 88,89
pig 1 7,1 12,5
total domestic mammals 9 64,3 100,0
wild horse, Equus ferus 5 35,7
total identified 14 100,0
total unidentified 12
total 26
Lit.: Makowiecki 2016.

110
 Kopydłowo, site 6 Krusza Zamkowa, site 3
species n n% n% species n n% n%
cattle 173 52,1 64,0 cattle 427 44,9 46,3
sheep/goat 52 15,6 19,3 sheep/goat 333 35,0 36,1
pig 44 13,3 16,3 pig 160 16,9 17,3
dog 1 0,3 0,4 dog 3 0,3 0,3
total domestic mammals 270 81,3 100,0 total domestic mammals 923 97,1 100,0
red deer, Cervus elaphus 6 1,8 wild horse, Equus ferus 12 1,3
roe deer, Capreolus capreolus 4 1,2 red deer, Cervus elaphus 8 0,8
aurochs, Bos primigenius 1 0,3 roe deer, Capreolus capreolus 2 0,2
wild boar, Sus scrofa 1 0,3 wild boar, Sus scrofa 2 0,2
hare, Lepus europaeus 1 0,3 polecat, Mustela putorius 1 0,1
total wild mammals 13 3,9 total wild mammals 25 2,6
indet. birds, Aves indet. 9 2,7 birds, Aves indet. 3 0,3
total birds 9 2,7 total birds 3 0,3
European pond turtle, total identified 951 100,0
39 11,8
Emys orbicularis total unidentified 462
total reptiles 39 11,8 total 1413
indet. fish, Pisces indet. 1 0,3 Lit.: Sobociński 1985, 94.
total fish 1 0,3
total identified 332 100,0
small mammals 1
medium mammals 123
large mammals 310
total unidentified 33 Łagiewniki, site 5

total 799 species n n% n%

Lit.: Lisowski 2015, 213. cattle 151 64,8 71,2
sheep/goat 23 9,8 10,9
pig 31 13,3 14,6
Kościelec Kujawski, site 16 dog 7 2,9 3,3
total domestic mammals 212 90,8 100,0
species n n% n%
horse, Equus ferus 12 5,1
cattle 18 5,4 5,5
roe deer, Capreolus capreolus 2 0,8
sheep/goat 244 73,0 74,4
red fox, Vulpes vulpes 1 0,4
pig 66 19,8 20,1
total wild mammals 15 6,3
total domestic mammals 328 98,2 100,0
pike, Esox lucius 7 2,9
wild horse, Equus ferus 2 0,6
total fish 7 2,9
red deer, Cervus elaphus 1 0,3
total identified 234 100,0
total wild mammals 3 0,9
total unidentified 215
indet. birds, Aves indet. 3 0,9
total 449
total birds 3 0,9
total identified 334 100,0
total unidentified 58
total 392
Lit.: Sobociński 1979, 109.

111
 Łojewo, site 35

sheep/goat

wild horse

roe deer
skeletal part species n n% n%

cattle

dog
cattle 1183 90,2 90,7

pig

fox
cranium 14 2 sheep/goat 101 7,7 7,7
dens superior 6 4 3 1 pig 21 1,6 1,6
mandibula 11 1 4 4 1 total domestic mammals 1305 99,5 100,0
dens inferior 12 5 3 2 red deer, Cervus elaphus 1 0,1
os hyoideum 1 roe deer, Capreolus capreolus 1 0,1
vertebra cervicalis 1 1 2 wild boar, Sus scrofa 3 0,2
vertebra thoracica 3 total wild mammals 5 0,4
vertebra lumbalis 4 indet. bird, Avis indet. 1 0,1
costa, sternum 29 1 5 3 total birds 1 0,1
scapula 10 1 2 1 total identified 1311 100,0
humerus 9 1 2 total unidentified 1132
radius 2 1 1 total 2443
ulna 2 2 2 Lit.: Sobociński 1985; Sobociński 1989b; Marciniak 2005, 89.
ossa carpi 2
metacarpus 3 2 1 1
coxa 9 1 Mątwy, site 5
femur 5 3 1
species n n% n%
tibia 10 2 1 1
cattle 1 10,0 20,0
ossa tarsi 2 3 1
sheep/goat 3 30,0 60,0
metatarsus 3 1
pig 1 10,0 20,0
phalanx 1 ant./post. 4 2
total domestic mammals 5 50,0 100,0
phalanx 2 ant./post. 6
roe deer, Capreolus capreolus 4 40,0
phalanx 3 ant./post. 4
total wild mammals 4 40,0
total 151 23 31 12 7 1 2
birds, Aves indet. 1 10,0
Lit.: Sobociński 1981, 75–93.
total birds 1 10,0
Łojewo, site 1 total identified 10 100,0
species n n% n% total 10
cattle 447 70,3 73,3 Lit.: Sobociński 1979, 110.
sheep/goat 103 16,2 16,9
pig 60 9,4 9,8 Miechowice, site 4
total domestic mammals 610 95,9 100,0
species n n% n%
wild horse, Equus ferus 1 0,2
cattle 33 78,5 80,5
red deer, Cervus elaphus 4 0,6
sheep/goat 7 16,7 17,0
roe deer, Capreolus capreolus 1 0,2
pig 1 2,4 2,5
aurochs, Bos primigenius 17 2,6
total domestic mammals 41 97,6 100,0
wild boar, Sus scrofa 2 0,3
birds, Aves indet. 1 2,4
red fox, Vulpes vulpes 1 0,2
total birds 1 2,4
total wild mammals 26 4,1
total identified 42 100,0
total identified 636 100,0
total 137
total unidentified 426
total 1042
Lit.: Sobociński 1985; Sobociński 1989b.

112
 skeletal part cattle sheep/goat pig Opatowice, site 33
cranium 1 2 species n n%
dens superior 2 cattle 8 100,0
dens inferior 2 total domestic mammals 8 100,0
mandibula 4 total identified 8 100,0
vertebra cervicalis 1 total unidentified 15
scapula 2 total 23
humerus 1 Lit.: Makowiecka 2006.
radius 2
metacarpus 6 1 Przybranowo 3
coxa 2 species n n%
femur 1 1 cattle 446 93,7
tibia 1 2 sheep/goat 26 5,5
talus 1 pig 4 0,8
metatarsus 2 total domestic mammals 476 100,0
metapodium 2 total identified 476
phalanx 1 ant./post. 2 total unidentified 711
phalanx 2 ant./post. 2 total 1187
phalanx 3 ant./post. 1
total 33 7 1 skeletal part cattle sheep/goat pig
Lit.: Grygiel 2004, here 546 and 551 tab. XXXVI. cranium 37 1
dens superior 13 2
mandibula 35
dens inferior 114 1
vertebra cervicalis 10
Miechowice, site 7
vertebra thoracica 5
species n n% n% vertebra lumbalis 16
cattle 921 61,2 63,6 costa, sternum 75 15 4
sheep/goat 497 33,0 34,3 scapula 13
pig 31 2,0 2,1 humerus 41 3
total domestic mammals 1449 96,2 100,0 radius 4
red deer, Cervus elaphus 7 0,5 ulna 4
roe deer, Capreolus capreolus 11 0,7 ossa carpi 4
aurochs, Bos primigenius 31 2,1 metacarpus 4
wild boar, Sus scrofa 4 0,3 coxa 11
polecat, Mustela putorius 1 0,1 femur 12 2
total wild mammals 54 3,7 tibia 11
birds, Aves 1 0,1 ossa tarsi 16 1
total birds 1 0,1 metatarsus 11 1
total identified 1504 100,0 phalanx 1 ant./post. 2
total unidentified 1038 phalanx 2 ant./post. 5
total 2542 phalanx 3 ant./post. 2
Lit.: Sobociński 1985. ossa sesamoidea 1
total 446 26 4
Lit.: Kruszona 1989.

113
 Radojewice, site 29

sheep/goat

wild horse

wild boar
red deer

roe deer
bone assemblage n n% skeletal part

beaver
cattle

dog
total identified 822 72,0

pig
total unidentified 320 28,0 coxa 7 1 7 2 1
total 1142 100,0 femur 16 3 5 1 1
Bones have been analyzed but are still unpublished. tibia 17 5
Lit.: Marciniak 2005, 89.
fibula 1
Samborzec ossa tarsi 9 2 3 2 1
metatarsus 13 1 1 1 3 2 1
species n n% n%
metapodium
cattle 199 60,1 69,8 2
indet.
sheep/goat 39 11,8 13,7 phalanx 1
pig 46 13,9 16,1 8 1 2
ant./post.
dog 1 0,30 0,4 phalanx 2
3 1 1
total domestic mammals 285 86,1 100,0 ant./post.
wild horse, Equus ferus 12 3,6 total 227 40 83 1 2 15 10 18 10
red deer, Cervus elaphus 10 3,0 Lit.: Makowicz-Poliszot 2008.
roe deer, Capreolus capreolus 6 1,8
Siniarzewo, site 1
wild boar, Sus scrofa 16 4,9
bone assemblage n n%
beaver, Castor fiber 1 0,3
total identified 208 67,5
total wild mammals 45 13,6
total unidentified 100 32,5
European pond turtle, Emys orbicularis 1 0,3
total 308 100,0
total reptiles 1 0,3
Bones have been analyzed but are still unpublished.
total identified 331 100,0
Lit.: Marciniak 2005, 89.
total unidentified 128
total 459 Smólsk, site 4
species n n% n%
cattle 701 69,7 74,5
sheep/goat

wild horse

wild boar
red deer

roe deer

skeletal part sheep/goat 179 17,8 19,0

beaver
cattle

dog
pig

pig 60 6,0 6,4

cranium, os cornu 15 1 9 2 5 dog 1 0,1 0,1
dens superior/ total domestic mammals 941 93,6 100,0
26 2 2 1 3
inferior wild horse, Equus ferus 5 0,5
mandibula 15 3 13 1 3 4 red deer, Cervus elaphus 3 0,3
vertebra cervicalis 12 1 2 1 roe deer, Capreolus capreolus 4 0,4
vertebra thoracica 9 3 aurochs, Bos primigenius 11 1,1
vertebra lumbalis 1 wild boar, Sus scrofa 8 0,8
vertebra indet. 2 beaver, Castor fiber 9 0,9
costa, sternum 23 10 18 1 1 hare, Lepus europaeus 9 0,9
scapula 12 3 4 1 1 total wild mammals 49 4,9
humerus 7 1 4 3 indet. birds, Aves indet. 2 0,2
radius 15 9 3 1 1 1 total birds 2 0,2
ulna 8 1 2 1 European pond turtle,
4 0,4
ossa carpi 1 Emys orbicularis
metacarpus 8 2 1 1 1 total reptiles 4 0,4

114
 species n n% n%
cattle / aurochs 5 0,5
pig / wild boar 4 0,4
total domesticated / wild animals 9 0,9
total identified 1005 100,0
total 1745

cattle / aurochs

pig / wild boar

sheep/goat

wild boar
skeletal part

red deer

roe deer

aurochs
beaver
horse
cattle

hare
dog
pig
cranium 60 13 4 1
antlers 2 1
dens superior 14 3
dens inferior 13 2
dens inferior / superior 24 4 5
mandibula 75 13 70 1 2 1 4 1
hyoid 1
vertebra cervicalis 13 5 4 1
vertebra thoracica 17 1 5
vertebra lumbalis 16 1 1
sacrum 4
coccyx 2
costa, sternum 95 57 16 1 3
scapula 24 12 2 1 1 1
humerus 56 5 2 1
radius 22 6 1 2 2
ulna 16 3 1 2 1
ossa carpi 14
metacarpus 26 10 1 2
coxa 29 4 4 1 1
femur 28 5 5
patella 2
tibia 37 16 3 1 2
fibula 1 1
calcaneus 8 1 1 1
talus 7 1 1 1
ossa tarsi 3
metatarsus 52 18 1 1
metapodium 2 2
phalanx 1 ant./post. 20 2 1 1 3
phalanx 2 ant./post. 11 1 3
phalanx 3 ant./post. 10
total 701 164 76 1 3 4 5 9 9 8 11 5 4
Lit.: Grygiel 2004, here 546 and 550 tab. XXXV.

115
 Stolno 2
Wolica Nowa, site 1
species n n% n%
species n n% n%
cattle 108 22,1 44,3
sheep/goat 116 23,7 47,5 cattle 772 65,9 77,0
pig 13 2,7 5,3 sheep/goat 225 19,2 22,4
dog 7 1,4 2,9 pig 6 0,5 0,6
total domestic mammals 244 49,9 100,0 total domestic mammals 1003 85,6 100,0
red deer, Cervus elaphus 8 1,6 wild horse, Equus ferus 1 0,1
roe deer, Capreolus capreolus 1 0,2 red deer, Cervus elaphus 2 0,2
total wild mammals 9 1,8 roe deer, Capreolus capreolus 67 5,7
indet. birds, Aves indet. 2 0,4 aurochs, Bos primigenius 1 0,1
total birds 2 0,4 wild boar, Sus scrofa 2 0,2
indet. fish, Pisces indet. 234 47,9 polecat, Mustela putorius 1 0,1
total fish 234 47,9 hare, Lepus europaeus 2 0,2
total identified 489 100,0 total wild mammals 76 6,6
total unidentified 1500 indet. birds, Aves indet. 7 0,6
total 1989 total birds 7 0,6
Lit.: Makowiecki 1987. European pond turtle,
37 3,2
Emys orbicularis
Strzelce, site 2 total reptiles 37 3,2
bream, Abramis brama 1 0,1
species n n% n%
carp, Cyprinus carpio 11 0,9
cattle 71 87,6 92,2
pike, Esox lucius 2 0,2
sheep/goat 6 7,4 7,8
indet. fish, Pisces indet. 30 2,5
total domestic mammals 77 95,0 100,0
total fish 44 3,7
red deer, Cervus elaphus 2 2,5
indet. bivalves, Bivalvia indet. 4 0,3
roe deer, Capreolus capreolus 2 2,5
total bivalves 4 0,3
total wild mammals 4 5,0
total identified 1171 100,0
total identified 81 100,0
total unidentified 1455
total 81
total 2626
Lit.: Sobociński 1985.

116
 sheep/goat

wild boar
red deer

roe deer

aurochs
skeletal part

polecat
horse
cattle

hare
pig
cranium 130 9 5
antlers 2 1
dens superior 7 15 1
dens inferior 15 20
dens inferior / superior 36
mandibula 97 13 4 1
hyoid 4
vertebra cervicalis 28 1 1 1
vertebra thoracica 16 2 3
vertebra lumbalis 20 1
sacrum 8
costa, sternum 136 21 1 2
scapula 8 9 3
humerus 23 17 1 4
radius 12 21 6 1 1
ulna 10 4 3 1
ossa carpi 11
metacarpus 30 16 9
coxa 18 2 2
femur 21 25 2 1
patella 1
tibia 53 32 1 3
fibula 1
calcaneus 3
talus 5
ossa tarsi 5 1
metatarsus 39 15 1 11
metapodium 1 1 1
phalanx 1
14 1
ant./post.
phalanx 2
12 2
ant./post.
phalanx 3
13 1
ant./post.
total 772 225 6 2 67 1 2 1 2 1
Lit.: Grygiel 2004, here 546 and 553 tab. XXXIX.

117
 Zagajewice, site 1
species n n% n%
cattle 684 66,4 67,7
sheep/goat 235 22,8 23,2
pig 90 8,8 8,9
dog 2 0,2 0,2
total domestic mammals 1011 98,2 100,0
red deer, Cervus elaphus 5 0,5
roe deer, Capreolus capreolus 1 0,1
aurochs, Bos primigenius 2 0,2
wild boar, Sus scrofa 2 0,2
hare, Lepus europaeus 1 0,1
hedgehog, Erinaceus europaeus 1 0,1
total wild mammals 12 1,2
cattle / aurochs 3 0,3
pig / wild boar 3 0,3
total domesticated / wild animals 6 0,6
total identified 1029 100,0
total unidentified 321
total 1350

cattle / aurochs

pig / wild boar

sheep/goat

hedgehog
skeletal part
wild boar
red deer

roe deer

aurochs
cattle

hare
dog
pig

cranium 42 15 7 1
antlers 5
dens superior 7 10 1
dens inferior 10 2 3
dens inferior / superior 2
mandibula 56 24 7 1 1 1
hyoid 6
vertebra cervicalis 12 2 3 1
vertebra thoracica 32 8 4
vertebra lumbalis 18 1
sacrum 3
costa, sternum 234 59 43 1
scapula 34 2 5 1 1
humerus 15 9 5 1
radius 20 19 1
ulna 12 2 1
metacarpus 9 9 1
coxa 24 1 1 1
femur 31 27

118
 cattle / aurochs

pig / wild boar

sheep/goat

hedgehog
skeletal part

wild boar
red deer

roe deer

aurochs
cattle

hare
dog
pig
patella 1
tibia 34 28 8 1
calcaneus 7 1 1
talus 2 2
metatarsus 22 13
metapodium 2
phalanx 1 ant./post. 6 2
phalanx 2 ant./post. 4
phalanx 3 ant./post. 5
total 648 235 90 2 5 1 1 2 2 1 3 3
Lit.: Grygiel 2004, here 546 and 552 tab. XXXVIII.

Zalęcino

sheep/goat
species n n% n%

red deer
aurochs
skeletal part

cattle
cattle 772 86,0 89,3

dog
pig
sheep/goat 40 4,4 4,6
cranium 10 3 13 4
pig 40 4,4 4,6
dens superior 171 6 9
dog 13 1,5 1,5
mandibula 41 1 7
total domestic mammals 865 96,3 100,0
dens inferior 127 16 10
red deer, Cervus elaphus 4 0,5
vertebra cervicalis 14 2
aurochs, Bos primigenius 29 3,2
vertebra thoracica 3 1 1
total wild mammals 33 3,7
vertebra lumbalis 18
total identified 898 100,0
costa, sternum 20 1 2 4
total unidentified 1292
scapula 5 1
total 2190
humerus 78 4 3 7 8
radius 16 3 1 1 1
ulna 2 1 2 2
ossa carpi 10
metacarpus 19
coxa 21 1 2
femur 49 1
tibia 34 1 1
ossa tarsi 60 2 1
metatarsus 24 1
phalanx 1 ant./post. 13 1
phalanx 2 ant./post. 5 1
phalanx 3 ant./post. 1
total 741 40 40 13 29 4
Lit.: Sobociński 1984.

119
 Żegotki, site 2 Zwięczyca
bone assemblage n n% species n n%
total identified 256 56,0 cattle 9 69,2
total unidentified 201 44,0 sheep/goat 3 23,1
total 457 100,0 pig 1 7,7
Bones have been analyzed but are still unpublished. total domestic mammals 13 100,0
Lit.: Marciniak 2005, 89.
total identified 13
Żuków total unidentified 121
total 134
species n n% n%
cattle 62 68,1 70,4

sheep/goat
sheep/goat 21 23,1 23,9
skeletal part
pig 5 5,5 5,7

cattle

pig
total domestic mammals 88 96,7 100,0
roe deer, Capreolus capreolus 3 3,3 dens superior/inferior 6
total wild mammals 3 3,3 costa, sternum 3 3
total identified 91 100,0 phalanx 2 ant. 1
total unidentified 159 total 9 3 1
total 250 Lit.: Makowicz-Poliszot 2014.
sheep/goat

roe deer

skeletal part
cattle

pig

cranium 1 1
dens superior 3 2
mandibula 1 2
dens inferior 4
vertebra cervicalis 7 1
vertebra thoracica 2
vertebra lumbalis 4
costa, sternum 4 1
scapula 5 2 2
humerus 2 1
ulna 1
metacarpus 3 1 3
coxa 5
femur 1 2
tibia 6 2
ossa tarsi 2 8
metatarsus 3 1
phalanx 1 ant./post. 3
phalanx 2 ant./post. 3
phalanx 3 ant./post. 2
total 62 21 5 3
Lit.: Sobociński 1984.

120
 Wczesnoneolityczna figurka psa
z Grębocic na Dolnym Śląsku
Agnieszka Przybył, Mariusz Łesiuk, Justyna Dekiert

Abstract: The early Neolithic figurine of a dog from Grębocice in Lower Silesia – In the Polish literature on the subject, the issue
of early Neolithic figurines is addressed only incidentally. This is because in the Linear Pottery Culture (LPC) such anthropomorphic
and zoomorphic finds of various types are quite rare. A unique find from Grębocice in Lower Silesia belongs to this group of least-
represented zoomorphic clay artefacts. It is a dog figurine, which due to its characteristics should be associated with the LPC. The figurine
has an accurately modelled silhouette and an ornamentation of engraved lines with music-note-like elements on them. Because its
appearance differs significantly from the very schematic character of animal representations most often associated with LPC zoomorphic
figurines, it seems that it should be identified as an example of a different type of artefact. The purpose of this publication is to present
this unique find along with an attempt to determine its chronology, function, and origin.
Słowa klucze: Neolit, kultura ceramiki wstęgowej rytej, figurki zoomorficzne, pies, Dolny Śląsk
Keywords: Neolithic, Linear Pottery Culture, zoomorphic figurines, dog, Lower Silesia

Wstęp Celem niniejszej publikacji, oprócz prezentacji tego

W publikacjach z zakresu studiów nad kulturą ce-
ramiki wstęgowej rytej (KCWR) z obszaru dzisiejszej
Polski problematyka plastyki figuralnej bywa podejmo-
wana incydentalnie (por. np. Czerniak 1994, ryc. 14:13;
Kulczycka-Leciejewiczowa 2008, ryc. 43, 120; Woj-
ciechowski 2001). Wynika to przede wszystkim stąd,
że znaleziska figurek oraz innego rodzaju przedstawień
antropo- i zoomorficznych (jak np. naczynia czy ich ele-
menty dekoracyjne), które można by łączyć z najstar-
szymi rolnikami z KCWR, należą do rzadkości. W nie-
licznej grupie okazów pozyskanych w całej wschodniej
strefie zasięgu ich osadnictwa, do której zalicza się ob-
szary dorzeczy Odry i Wisły, najczęściej rejestrowane
są fragmenty plastyki antropomorficznej. Wyobrażenia
zwierząt są natomiast, jak dotąd, reprezentowane przez
bardzo nieliczne fragmenty zabytków (por. Becker, Dę-
biec 2014). Do tych ostatnich należy zaliczyć, przedsta-
wione tu, unikatowe znalezisko z Grębocic na Dolnym
Śląsku (gmina loco, powiat polkowicki). Jest to glinia-
na wczesnoneolityczna figurka psa, którą ze względu
na kontekst znalezienia, cechy technologiczne masy ce-
ramicznej oraz występujące elementy zdobnicze wiąże
się z wytwórczością przedstawicieli KCWR.
wyjątkowego i niemającego dotychczas analogii na zie-
miach polskich znaleziska, będzie próba określenia jego
chronologii, funkcji oraz pochodzenia.
Okoliczności odkrycia
Gliniane wyobrażenie psa odkryto pod koniec 2011
roku w trakcie badań archeologicznych przeprowadzo-
nych na zlecenie Gminy Grębocice w związku z praca-
mi przy budowie tamtejszego gimnazjum, znajdujące-
go się przy ulicy Szkolnej. Ponieważ obszar inwestycji
kolidował z  wielokulturowym stanowiskiem archeo-
logicznym Grębocice 24 (AZP 69–20/103), konieczne
było poprzedzenie prac budowlanych ratowniczymi ba-
daniami wykopaliskowymi. Przeprowadzili je Justyna
Dekiert i Mariusz Łesiuk z Pro Archaeologia – Pracow-
ni Archeologiczno-Konserwatorskiej Mariusz Łesiuk
z Radziechowa. Badaniami objęto obszar o wielkości
około 4,5 ara, a na rozpoznanej powierzchni udoku-
mentowano pozostałości osadnictwa wczesnoneoli-
tycznego (KCWR i kultura ceramiki wstęgowej kłutej
– KCWK) oraz późnoneolitycznego (kultura amfor
kulistych – KAK), a także niewielkiego cmentarzyska
z wczesnej epoki brązu (kultura unietycka).

121
 Wśród 45 obiektów archeologicznych udokumen-
towano liczne dołki posłupowe, jamy o przeznaczeniu
gospodarczym i o nieokreślonej funkcji oraz 4 groby
szkieletowe. Łącznie na omawianym stanowisku po-
zyskano 1024 fragmenty naczyń glinianych, 14 zabyt-
ków kamiennych i 31 krzemiennych, 647 fragmentów
kości i zębów zwierzęcych oraz liczne muszle małży.
Zarejestrowano także dwie zawieszki z kłów dzika oraz
gliniane wyobrażenie psa (Łesiuk 2013).
Stanowisko nr 24 usytuowane jest około 15 km na
południowy wschód od Głogowa, pomiędzy północno-
-wschodnią częścią dzisiejszej zabudowy wsi Grębocice
a torami kolejowymi. Położone jest na wschodnim skło-
nie rozległego stoku doliny niewielkiego cieku, Mosko-
rzynki, w południowej części Pradoliny Głogowskiej,
wcinającej się w pasmo Wzgórz Dalkowskich (ryc. 1).
Okolice dzisiejszego Głogowa były w okresie neolitu
obszarem intensywnie zamieszkiwanym. Spowodowane
to było przede wszystkim wyjątkowo korzystnymi dla
rozwoju najstarszego rolnictwa warunkami glebowy-
mi. Urodzajne ziemie, które reprezentowane są współ-
cześnie przez gleby czarne i brunatne, przyciągały już
w pradziejach pierwsze społeczności rolnicze. W kon-
sekwencji, począwszy od okresu rozprzestrzeniania się
122
reprezentantów KCWR, którzy dysponowali jeszcze dość
prymitywnymi umiejętnościami i środkami agrotech-
nicznymi, omawiany region był dość gęsto zasiedlony.
Potwierdzeniem tego jest wyraźne zgrupowanie sta-
nowisk dokumentowane archeologicznie w okolicach
Głogowa, na terenie lewego dorzecza Odry. Wyróżnia
się ono znacząco na tle mapy osadnictwa neolityczne-
go terenów Dolnego Śląska (por. Kulczycka-Leciejewi-
czowa 1996, mapa 1).
Wczesnoneolityczna figurka
Będący przedmiotem niniejszej publikacji zaby-
tek, łączony z najstarszym etapem osadnictwa na sta-
nowisku Grębocice 24, to całkiem dobrze zachowana
gliniana statuetka. Jej maksymalne wymiary wyno-
szą 8,4 cm długości i ok. 6 cm zachowanej wysokości.
Pomimo odnotowanych uszkodzeń, obejmujących
przede wszystkim wszystkie cztery kończyny, cała syl-
wetka prezentuje się doskonale, umożliwiając, dzięki
dobrze uchwyconemu kształtowi i proporcjom, ocenę
gatunku prezentowanego zwierzęcia. Figurka przedsta-
wia w sposób bardzo sugestywny i niepozostawiający
wątpliwości wyobrażenie stojącego psa z uniesionym
Ryc. 1. Lokalizacja stanowi-
ska archeologicznego numer
24 (AZP 69-20/103) w Grębo-
cicach, pow. polkowicki, woj.
dolnośląskie. Oprac. A. Przybył
Fig. 1. Location of archaeologi-
cal site number 24 (AZP 69-20
/103) in Grębocice, Polkowice
county, Lower Silesia. Edited by
A. Przybył
do góry ogonem. Zarówno ta ostatnia cecha, jak i do-
brze wymodelowany spiczasty pyszczek, z wyraźnie za-
znaczonym nosem i oczami, jednoznacznie wskazują
na intencję wytwórcy (ryc. 2).
Powyżej pyszczka, po jego prawej stronie, znajdu-
je się dobrze wymodelowane i  zachowane w  całości
sterczące ucho. Ucho lewe, zapewne pierwotnie rów-
nież podobnie sterczące, nie zachowało się. Z powo-
du zniszczenia, o czym wspomniano powyżej, figur-
ka pozbawiona jest także części lub całości nóg. Dwie
przednie kończyny zostały całkowicie ułamane, a dwie
tylne zachowały się fragmentarycznie: prawa noga –
w niewielkim fragmencie, przy samym korpusie; lewa
– z uszkodzeniem widocznym na niemal całej zachowa-
nej długości, pozbawiona jest tylko dolnej części. Ogon
psa, choć bardzo krótki, co zapewne również wynika
z ułamania, jest wyraźnie zadarty ku górze (ryc. 3).

Ryc. 2. Grębocice, stan. 24, pow.

polkowicki, woj. dolnośląskie.
Wczesnoneolityczna figurka psa.
Fot. i oprac. A. Przybył
Fig. 2. Grębocice, site 24, Polko-
wice county, Lower Silesia. The
early Neolithic dog figurine.
Photo by A. Przybył

123
 Ryc. 3. Grębocice, stan. 24, pow. polkowicki, woj. dolnośląskie. Wczesnoneolityczna figurka psa. Rys. M. Listwan
Fig. 3. Grębocice, site 24, Polkowice county, Lower Silesia. The early Neolithic dog figurine. Drawn by M. Listwan
Figurka wykonana została w  charakterystycznej
dla tradycji społeczności KCWR technologii garncar-
stwa. Zrobiono ją z jednorodnej, dobrze oczyszczonej
i starannie przygotowanej masy ceramicznej, pozba-
wionej jakichkolwiek czytelnych gołym okiem domie-
szek. Ozdobiono ją również specyficznym dla trady-
cji KCWR ornamentem linii rytych z umieszczonymi
na nich dołkami nutowymi. Piesek ma na grzbiecie pięć
linii rytych: jedną, najdłuższą, poprowadzoną wzdłuż
linii kręgosłupa oraz cztery krótsze, poprzeczne, opa-
dające prostopadle z obu jego boków. Zarówno miejsca
przecięcia krzyżujących się na grzbiecie linii wzdłużnej
z poprzecznymi, jak i zakończenia tych ostatnich pod-
kreślone zostały odciskami w postaci dołków nutowych.
Dołki na grzbiecie nie zostały umieszczone centralnie
na przecięciach linii rytych, lecz są lekko przesunięte
w stronę lewego boku. Dołki te są okrągłe i dość de-
likatnie odciśnięte. Zapewne więc nie tylko z powodu
zniszczenia powierzchni zabytku w procesach podepo-
zycyjnych są one obecnie bardzo płytkie. Wzór ładnie
124
uzupełnia sylwetkę zwierzęcia i bardzo klarownie ko-
munikuje przynależność kulturową zabytku.
Kontekst znaleziska
Piesek odkryty został w północno-zachodniej czę-
ści zbadanego obszaru, w obrębie wykopu nr 2. W wy-
kopie tym wyróżniono pozostającą częściowo poza
obrębem eksploracji rozległą jamę, którą pierwotnie
oznaczono numerem 27 (ryc. 4–6). W trakcie dalszych
etapów dokumentacji obiekt okazał się kompleksem
kilku wkopanych w siebie jam. Figurkę zarejestrowa-
no w centralnej części tego kompleksu, w jamie ozna-
czonej ostatecznie numerem 27g, na poziomie około
20 cm poniżej jej stropu. W wypełniskach wyróżnio-
nych jam wystąpiły nieliczne ułamki naczyń trzech re-
prezentowanych na stanowisku kultur neolitycznych:
KCWR, KCWK i KAK. Najliczniejszy był zbiór cera-
miczny łączony z KCWR, a najmniej liczny – z KCWK,
którą reprezentowały zaledwie pojedyncze fragmenty.
Ryc. 4. Grębocice, stan. 24, pow. polkowicki, woj. dolnośląskie. Wykop 2, kompleks obiektów nu-
mer 27. Fot. M. Łesiuk
Fig. 4. Grębocice, site 24, Polkowice county, Lower Silesia. Trench no. 2, a complex of archaeologi-
cal features no. 27. Photo by M. Łesiuk

Ryc. 5. Grębocice, stan. 24, pow. polkowicki, woj. dolnośląskie. Wykop 2, profil kompleksu obiek-
tów numer 27. Widok od strony zachodniej. Fot. M. Łesiuk
Fig. 5. Grębocice, site 24, Polkowice county, Lower Silesia. Trench no. 2, a complex of archaeologi-
cal features no. 27. View from the west to the profile. Photo by M. Łesiuk

125
Ryc. 6. Grębocice, stan. 24, pow. polkowicki, woj. dolnośląskie. Wykop 2, zachodni profil kompleksu obiektów numer 27. Legenda:
1 – fragment polepy; 2 – mały fragment ceramiki; 3 – duży fragment ceramiki. Rys. M. Łesiuk, oprac. A. Przybył
Fig. 6. Grębocice, site 24, Polkowice county, Lower Silesia. Trench no. 2, western profile of a complex of archaeological features no. 27.
Legend: 1 – fragment of daub; 2 – small fragment of pottery; 3 – large fragment of pottery. Drawn by M. Łesiuk, developed by A. Przybył
Dobrze zachowane i stosunkowo duże ułamki naczyń
KAK zarejestrowano w spągu obiektu, w którego części
stropowej wystąpiła omawiana figurka. Właśnie z tego
powodu należy uznać, że piesek w momencie znalezie-
nia znajdował się na złożu wtórnym (por. Łesiuk 2013).
Niestety, odnotowane współwystępowanie ceramiki
wczesno- i  późnoneolitycznej uniemożliwia dokona-
nie rozwarstwienia chronologicznego poszczególnych
obiektów kompleksu nr  27. Z  tego powodu pomimo
czytelnych w  profilu zależności stratygraficznych po-
między poszczególnymi jamami kompleksu nie można
przesądzić jednoznacznie o przynależności kulturowej
żadnej z nich. Odnosi się to także do całego omawianego
zgrupowania. Analogiczna sytuacja – braku możliwości
jednoznacznego wskazania przynależności kulturowej
wyróżnionych obiektów – dotyczy też pozostałych stref
zbadanej części stanowiska Grębocice 24. Również tam
niehomogeniczność materialnej zawartości wypełnisk
obiektów poważnie ogranicza możliwości ich właściwej
kwalifikacji kulturowo-chronologicznej. Z tego powodu
bardzo trudno określić, które z nich są wczesno-, a które
późnoneolityczne. Dodatkowo ze względu na ratowni-
czy charakter badań, skutkujący ograniczonym zakre-
sem obserwacji, trudno w sposób adekwatny określić za-
sięg oraz sposób zagospodarowania przestrzeni osiedla,
a także funkcję udokumentowanych zespołów obiektów.
Warto podkreślić, że  pomimo zaobserwowanej
w zbiorze przewagi liczebnej fragmentów naczyń łą-
czonych z  KCWR nie odnotowano tu  układów jam
i dołków posłupowych, które można by jednoznacz-
nie interpretować jako pozostałości słupowej zabudo-
wy osiedla wczesnoneolitycznego. Zgodnie ze stanem
wiedzy dotyczącym tradycji budowlanych i sposobów
zagospodarowywania przestrzeni przez omawianą lud-
ność, także na odnośnym terenie można by oczekiwać
obecności takich właśnie pozostałości „klasycznych
126
długich domów o  typowej dla KCWR konstrukcji”
(Furmanek 2004, 6). Jednocześnie liczba i  charakter
znalezisk wydają się raczej sugerować bardziej trwały
charakter użytkowania terenu niż tylko związany z cza-
sowym pobytem (por. Kulczycka-Leciejewiczowa 1993,
71–72). Być może, mamy tu do czynienia z pozostało-
ściami obiektów strefy nieco oddalonej od mieszkalnej
zabudowy osiedla. Strefa ta mogła mieć związek z in-
nym rodzajem zachowań i mogła służyć, na przykład,
jako miejsce składowania odpadków (por. Furmanek
2004, 6). Oczywiście należy pamiętać, że  przyczyną
braku charakterystycznych dla osady KCWR elemen-
tów regularnej zabudowy słupowej w  Grębocicach
może być niewielka powierzchnia odsłonięcia, istotnie
ograniczająca możliwości obserwacji i interpretacji re-
jestrowanych reliktów.
Chronologia
Pomimo ograniczenia lub wręcz niemożności pre-
cyzyjnego powiązania poszczególnych obiektów z wy-
różnianymi na stanowisku etapami osadnictwa neo-
litycznego, a także ze względu na wystąpienie figurki
na złożu wtórnym, w obiekcie o niehomogennej za-
wartości kulturowej, rozważania dotyczące chronologii
należałoby ograniczyć do właściwości samego zabytku.
Jak sygnalizowano na początku, figurkę można łączyć
z KCWR. Za taką kwalifikacją kulturową przemawiają
opisane wcześniej swoiste cechy wykazujące zbieżność
z tradycjami technologiczno-zdobniczymi garncarstwa
społeczności wczesnowstęgowych. Zarówno staranny
sposób przygotowania gliny, jak i uwidocznione na za-
bytku cechy stylistyczne, obejmujące ornament linii
rytych z umieszczonymi na nich dołkami nutowymi,
w  sposób jednoznaczny wskazują na  przynależność
kulturową zabytku. Szczególnie cechy umieszczonego
na figurce zdobnictwa mogą być jednoznacznie identy-
fikowane z tradycją społeczności wczesnowstęgowych,
z ich etapu rozwoju łączonego generalnie z fazą nutową.
Takie usytuowanie chronologiczne może być wspar-
te ogólną oceną stylistyczną całości zbioru ceramiki
KCWR z grębocickiego stanowiska, który należy uznać
za zwarty chronologicznie. Zaobserwowana spójność
stylistyczna zbioru pozwala na  uściślenie względnej
pozycji chronologicznej figurki na podstawie charak-
terystycznych cech ornamentyki. Na fragmentach, któ-
re znaleziono w wypełniskach jam z kompleksu nr 27,
występują pojedyncze linie ryte w układach prostych
łamanych i spiralnych, z dość rzadko umieszczonymi
na  nich małymi dołkami nutowymi. Dołki są  mało
wyraźne i nie bardzo liczne. Jednocześnie na fragmen-
tach naczyń odnotowano obecność bardzo charaktery-
stycznego elementu diagnostycznego, jakim są wstęgi
lub trójkąty wypełniane drobnymi nakłuciami (ryc. 7).
Stanowią one istotny wyróżnik diagnostyczny wczesne-
go etapu fazy nutowej KCWR na Dolnym Śląsku (por.
Wojciechowski 1970, 20). W  tym kontekście warto
jeszcze zwrócić uwagę, że dołki nutowe umieszczone
na figurce psa są niewielkich rozmiarów i raczej okrą-
głe niż owalne, co jako cechę archaiczną można także
Ryc. 7. Grębocice, stan. 24, pow.
polkowicki, woj. dolnośląskie. Wy-
brane fragmenty naczyń kultury ce-
ramiki wstęgowej rytej z komplek-
su obiektów numer 27. Fot. i oprac.
A. Przybył
Fig. 7. Grębocice, site 24, Polkowice
country, Lower Silesia. Selected frag-
ments of the Linear Pottery culture
vessels from the complex of objects
number 27. Edited by A. Przybył
uznać za istotny element diagnostyczny (Wojciechowski
1970, 21). Zarówno zatem charakterystyczne elemen-
ty wstęg czy trójkątów wypełnianych nakłuciami, jak
i wszystkie pozostałe cechy ornamentyki naczyń oraz
figurki z omawianego zespołu wskazują jednoznacz-
nie na łączność tego zespołu zabytków z II, tj. wczesną
fazą nutową KCWR (por. Kulczycka-Leciejewiczowa
1993, 66; Wojciechowski 1970, 20). Na Dolnym Śląsku
identyfikowana jest ona z etapem rozkwitu i stabiliza-
cji osadnictwa najstarszych rolników, w okresie przy-
padającym po przełomie lat 5400/5300 BC. Obecnie
fazy II i III lokalnej KCWR datuje się łącznie na okres
5400/5600–4950/4900 BC (Furmanek 2004, 6–7).
Takie osadzenie w  ramach schematu chronologii
względnej potwierdzają liczne analogie z powstałego,
jak się uznaje, właśnie w  tym okresie mikroregionu
osadniczego w rejonie dzisiejszego Głogowa. Nawią-
zań do zdobnictwa z Grębocic można poszukać zatem
w  zbiorach ceramiki KCWR z  tego regionu, a  kon-
kretnie ze stanowisk w Nosocicach i Żarkowie (Seger
1919, ryc. 42–53; Wojciechowski 1970, tabl. I, ryc. 3–8)
oraz Żukowicach (stan. 34 i 49 – odpowiednio Hen-
del 1993; Pogorzelski 1993) i Głogowie (stan. 12 – Po-
gorzelski 1999). Podobieństw można dopatrywać się
127
także w zespołach nieco bardziej odległych, a zloka-
lizowanych między innymi na leżącej na Nizinie Ślą-
skiej Równinie Wrocławskiej – w Jordanowie Śląskim
(stanowisko „Jordanów – na żwirowni”) i Sobocisku
(Wojciechowski 1970, tabl. I, ryc. 9–10; 13–16), a tak-
że w Strzelinie (stan. 19), leżącym na pograniczu Ni-
ziny Śląskiej i Przedgórza Sudeckiego (Wojciechowski,
Cholewa 2000) oraz w Muszkowicach (stan. 9), poło-
żonych w obrębie Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich
na Przedgórzu Sudeckim (Wojciechowski 1975).
Funkcja
Uwarunkowania stratygraficzne stanowiska oraz cha-
rakter zawartości kulturowej wypełnisk obiektów neoli-
tycznych powodują obiektywne trudności we właściwej
ocenie funkcjonalnej kontekstu omawianego tu znale-
ziska. Możliwość obserwacji figurki in situ, w miejscu
pozostawienia jej przez neolitycznego użytkownika,
niezależnie od sposobu wyłączenia z obiegu społecz-
nego (incydentalnego czy zamierzonego), stworzyłaby
szansę dokonania efektywnej poznawczo analizy i in-
terpretacji funkcjonalnej. Badacze pradziejowych sta-
tuetek podkreślają wagę analizy kontekstualnej w re-
konstrukcji sposobów ich użytkowania, niezależnie
od charakteru miejsca, w którym zabytki takie zostają
odnalezione (por. Kuijt, Chesson 2005, 172–173).
Odnotowana w Grębocicach przypadkowość lokali-
zacji figurki psa, spowodowana jej rejestracją na złożu
wtórnym, przekłada się zatem bezpośrednio na możli-
wości poznawcze analiz jej funkcji i znaczenia w okresie
użytkowania. Ogranicza bowiem przydatność pozyska-
nych w trakcie badań terenowych informacji dotyczą-
cych warunków depozycji w rozpoznaniu potencjalnych
sposobów jej wykorzystywania. Konsekwencją tego jest
brak możliwości, na tej podstawie, nawet hipotetyczne-
go łączenia jej z określonym typem aktywności (np. co-
dziennej, rutynowej lub okazjonalnej, rytualnej), której
odzwierciedleniem są udokumentowane na stanowisku
obiekty. Opisane okoliczności wymuszają ograniczenie
rozpatrywania funkcji grębocickiej figurki wyłącznie
do niej samej i jej swoistych cech.
Omawiane znalezisko stanowi niezwykle ciekawy
i unikatowy przykład wczesnoneolitycznej zoomorficz-
nej plastyki figuralnej. Przesądzają o tym takie cechy
jak: całkiem dobry stan zachowania niemal całej figur-
ki, niezwykle sugestywna forma wiernie odwzorowują-
ca sylwetkę zwierzęcia oraz bardzo charakterystyczne
zdobienie umieszczone na powierzchni zabytku. O ile
128
ostatnia z wymienionych właściwości ma zasadnicze
znaczenie dla określenia przynależności kulturowej
i czasu powstania figurki, o tyle dwie pierwsze cechy
mogą być istotne dla oceny sposobu jej użytkowania.
W  ostatnim czasie problematyka zoomorficznej
plastyki figuralnej wczesnoneolitycznych społeczno-
ści KCWR została dobrze rozpoznana i  opracowana
(Becker 2007; Becker, Dębiec 2014; Kaufmann 1999).
W ramach wytwórczości społeczności „wczesnowstę-
gowych” wyróżnione zostały trzy główne rodzaje pla-
stycznych reprezentacji zwierząt: figurki (pełne i puste
w  środku), ucha/uchwyty/imacze naczyń i  inne pla-
styczne detale na naczyniach oraz naczynia zoomor-
ficzne (Becker 2007, 10).
Na podstawie przedstawionej charakterystyki figur-
kę psa z Grębocic można z pewnością zaliczyć do form
plastyki zoomorficznej, które nie są puste w środku bądź
nie stanowią ceramicznego pojemnika. Z  powyższej
kategoryzacji to kryterium spełniają zatem dwie gru-
py – pierwsza ze wskazanych, obejmująca pełne figur-
ki zwierząt, i druga, obejmująca grupę uch, uchwytów
i imaczy o formie zoomorficznej oraz inne zwierzęce
formy plastycznych aplikacji na  naczyniach (Becker
2007, 10–12; 41; Becker, Dębiec 2014, 74–75).
Pełne figurki zwierząt w zespołach KCWR z terenów
całej Europy są bardzo nieliczne. Reprezentują je głów-
nie bardzo schematyczne fragmenty zwierzęcych posta-
ci pozbawionych cech gatunkowych. Figurki te są nie-
ozdobione i mają jedynie lekko zarysowane i z grubsza
ukształtowane elementy ciała, takie jak głowa, krótkie
kończyny i niekiedy krótki, sterczący ogon. Żadna z fi-
gurek nie wykazuje atrybutów umożliwiających identy-
fikację zwierzęcia, jak łapy, pazury, kopyta, rogi czy po-
roże. Trudno zatem tak nieprecyzyjnie wymodelowane
postacie przypisać choćby tylko bardzo ogólnie do gru-
py zwierząt udomowionych lub dzikich, nie mówiąc już
o szczegółowych wskazaniach co do konkretnego gatun-
ku (Becker 2007, ryc. 1). Takie samodzielne pełne figur-
ki zoomorficzne znane są przede wszystkim w zachod-
niej strefie rozprzestrzenienia KCWR, z jej rozwiniętej
fazy nutowej, na terenie Dolnej Austrii, Słowacji, Czech
i Niemiec (Becker, Dębiec 2014, 74). Z terenów położo-
nych bardziej na wschód znana jak dotąd jest tylko jedna
figurka tego typu, znaleziona na stanowisku Nezvis’ko
w zachodniej Ukrainie, łączona z fazą nutową tamtejszej
KCWR (Dębiec 2016, ryc. 9.5:9).
Opisywana tu figurka, znaleziona na Dolnym Śląsku,
odbiega znacząco wyglądem i obecnością zdobnictwa
od reprezentacji z powyższej grupy. Sposób wymode-
lowania elementów sylwetki jest bardziej szczegółowy
i sugestywny. Przypomina raczej wyobrażenia zwierząt
znane z  różnego rodzaju glinianych elementów pla-
stycznych doklejanych do powierzchni naczyń. Są one
dokładnie wymodelowane i posiadają wiele atrybutów
umożliwiających identyfikację gatunku przedstawianego
zwierzęcia. Najbardziej rozpowszechnioną formą takich
pełnych aplikacji w obrębie KCWR są ucha, uchwyty
i  imacze. W  większości przypadków ograniczają się
one jednak do wyobrażenia głowy zwierzęcia (Becker
2007, 22–27, ryc. 6–7; Becker, Dębiec 2014, ryc. 3–5).
Najbardziej interesujące z punktu widzenia funkcji
omawianego tu  glinianego pieska są  najsłabiej repre-
zentowane w ramach tej grupy aplikacje zoomorficzne
w formie całej sylwetki zwierzęcia. Mogły one również
służyć jako uchwyty. Jest to szczególna, niewielka gru-
pa unikatowych znalezisk, najbardziej odpowiadających
swoją charakterystyką zabytkowi z Grębocic. Reprezen-
tują niemal wyłącznie pełne postaci figurek przymoco-
wanych kończynami do  ścianek naczynia. Są  bardzo
dobrze wymodelowane, z widoczną dbałością o szcze-
góły. Przedstawiają czworonożne zwierzęta ze spiczastym
pyszczkiem, z zaznaczonymi – w formie małych wyrost-
ków – uszami i delikatnie zaakcentowanym, uniesionym
do góry ogonem (Becker 2007, tabl. 25). Tak wierne przed-
stawienie nie pozostawia wątpliwości, iż reprezentują one
postaci psów. W dodatku warto podkreślić, że cała grupa
jest bardzo ujednolicona, jeśli idzie o formę wyobraże-
nia. W sposób niezwykle podobny odtwarzają propor-
cje i kształt określonej sylwetki zwierzęcia, co powoduje,
że wszystkie stanowią swoje niemal wierne kopie. Różnią
się między sobą tylko nieznacznie obecnością mniej lub
bardziej rozbudowanego ornamentu. Na ich korpusach
najczęściej występują linie ryte, które nie stanowią jednak
odzwierciedlenia umaszczenia zwierzęcia, lecz nawiązują
do tradycyjnego dla ich wytwórców ornamentu, znanego
ze zdobnictwa naczyń KCWR (ryc. 8).
Do grupy tej niewątpliwie można zaliczyć figurkę
psa z Grębocic, która doskonale odpowiada powyższe-
mu opisowi. Przesądza to dość jednoznacznie, że ana-
lizowany tu zabytek nie stanowi raczej przykładu sa-
modzielnej, odrębnej figurki, lecz jest pozostałością

Ryc. 8. Zoomorficzne plastyczne

detale naczyń (1, 3–5) oraz rekon-
strukcja amfory kultury ceramiki
wstęgowej rytej (2). 1–2 – Dvory
nad Žitavou (Słowacja); 3 – Tupá
(Słowacja); 4 – Budapest-Békásme-
gyer (Węgry); 5 – Letkés (Węgry).
Oprac. A. Przybył (na podstawie
Becker 2007: tablica 25)
Fig. 8. Zoomorphic details of ves-
sels (1, 3–5) and reconstruction
of the amphora of the Linear Pot-
tery Culture (2). 1–2 – Dvory nad
Žitavou (Slovakia); 3 – Tupá (Slo-
vakia); 4 – Budapest-Békásmegyer
(Hungary); 5 – Letkés (Hungary).
Developed by A. Przybył (based on
Becker 2007: Table 25)

129
specjalnego rodzaju, niestandardowego elementu na-
czynia, być może o funkcji uchwytu. Świadczyć by o tym
mogły zniszczenia kończyn – najbardziej narażonych
na  ułamanie elementów przytwierdzających postać
zwierzęcą do ścianki naczynia. Zwłaszcza sugestywne
w tym zakresie może być złamanie tylnej lewej nogi
glinianego pieska, pozbawionej tylko dolnego odcin-
ka odpowiadającego łapie zwierzęcia. Z drugiej jednak
strony również te  odnotowane ułamania powodują,
że nie ma możliwości potwierdzenia, że nogi stanowi-
ły przyczepy uchwytu do naczynia. To właśnie przez
te zniszczenia nie zachowały się powierzchnie styku,
które w sposób jednoznaczny wskazywałyby, że mamy
tu do czynienia z elementem większej całości.
W świetle powyższych ustaleń figurkę z Grębocic
można chyba jednak z  największym prawdopodo-
bieństwem zaliczyć do  grupy zoomorficznych peł-
nych aplikacji reprezentujących całą sylwetkę psa,
która stanowiła dekoracyjny detal naczynia. Aplika-
cje takie mogły być nie tylko niezwykłą ozdobą, ale
być może pełniły także bardziej praktyczną funkcję
ozdobnego uchwytu.
Trudno dziś ostatecznie przesądzić, czy taka forma
plastycznej aplikacji zoomorficznej zarezerwowana była
wyłącznie dla jednego wybranego typu naczynia. Spo-
śród wszystkich znanych przykładów analogicznych
wyobrażeń tylko jedno zachowało się na fragmencie
naczynia umożliwiającym identyfikację jego formy.
Była to amfora znaleziona w południowo-zachodniej
Słowacji w miejscowości Dvory nad Žitavou (Pavúk
1969, 308, ryc. 33; Becker 2007, tabl. 25:5).
Warto w tym miejscu nadmienić, że dotąd nie zare-
jestrowano analogicznego przykładu amfory czy inne-
go typu naczynia, na którym odwzorowano by w taki
sposób – w formie pełnego modelu – przedstawicie-
la innego gatunku zwierząt. To dość symptomatyczne
i choć znalezisk jak dotąd jest niewiele, może świad-
czyć o szczególnej, symbolicznej roli psa. Wybór tego
od dawna udomowionego gatunku mógł być dokonany
ze względu na jego walory użytkowe jako zwierzęcia
stróżującego czy obronnego. Czyli poza niewątpliwą
estetyczną wartością czy też może funkcją utylitarną
(która tu  jednak wydaje się najmniej znacząca) pla-
styczne wyobrażenia psów na naczyniach mogły nieść
znaczenie symboliczne. Pełniłyby wówczas specjal-
ną funkcję „psów stróżujących”, umieszczanych przez
przedstawicieli KCWR na  wybranych naczyniach,
prawdopodobnie o specjalnym, ważnym przeznacze-
niu (por. Becker 2007, 41).
130
Analogie
Warto jeszcze wskazać lokalizacje wspomnianych
wcześniej przykładów plastycznych wyobrażeń psów,
stanowiących analogie do zabytku z Grębocic. W lite-
raturze wymienia się cztery znaleziska: z południowo-
-zachodniej Słowacji (stanowiska Dvory nad Žitavou
i Tupá) oraz z Transdanubii (stanowiska w miejscowo-
ściach Budapest-Békásmegyer i Letkés – por. Becker
2007, 28 – tam dalsza literatura).
Wszystkie one grupują się na pograniczu Małej i Wiel-
kiej Niziny Węgierskiej, na stosunkowo niewielkim ob-
szarze o promieniu ok. 40 km. Maksymalna odległość
w linii prostej między najbardziej oddalonymi od siebie
stanowiskami – Dvory nad Žitavou i Budapest-Békásme-
gyer – wynosi ok. 80 km (por. Bánffy, Oross 2009, ryc. 3).
To swoiste zgrupowanie czterech wskazanych stanowisk
zlokalizowane jest w odległości ok. 600 km w linii prostej
od stanowiska w podgłogowskich Grębocicach.
Pochodzenie
W czasie swojego funkcjonowania na Dolnym Śląsku
społeczności KCWR rozwijały dalekosiężne kontakty
z przedstawicielami zakarpackich kultur wschodnio-li-
nearnych, z terenów nadcisańskich. Warto podkreślić,
że są to obszary znacznie bardziej oddalone niż wska-
zane powyżej naddunajskie obszary pogranicza Małej
i  Wielkiej Niziny Węgierskiej. O  istnieniu tych kon-
taktów świadczą wymieniane w literaturze pojedyncze
znaleziska obsydianowe. Najstarsze z  nich pochodzą
z dolnośląskich stanowisk datowanych na wczesną fazę
nutową (np. Strzelin 19, Muszkowice 9). Odpowiadałoby
to okresowi, z którym można łączyć omawiane tu znale-
zisko glinianego pieska. Kontakty te kontynuowane były
i w okresie późniejszym, co potwierdzają znaleziska ob-
sydianu łączone z KCWK (Furmanek 2010, 177–180).
W  tym kontekście – pomimo wskazanej ponad
600-kilometrowej odległości, jaka dzieli rejon pod-
głogowski od Transdanubii, w której zarejestrowano
figurki psów analogiczne do grębocickiego znaleziska
– przejawy więzi ze  społecznościami zachodniokar-
packiej strefy KCWR nie powinny zaskakiwać. Ana-
lizowane ugrupowania reprezentują bowiem ten sam,
zachodniolinearny areał kulturowy (por. Bánffy, Oross
2009, ryc. 3; Oross, Bánffy 2009, ryc. 7).
Trzeba odnotować, że w przeciwieństwie do ustalo-
nej powyżej na fazę wczesnonutową (II) KCWR przy-
należności kulturowo-chronologicznej dolnośląskiej
statuetki znaleziska ze stanowisk słowackich i węgier-
skich łączone są z okresem rozwoju ugrupowań wstę-
gowych, wyznaczanym przez fazę żeliezowską tamtej-
szej KCWR (Becker 2007, 33; Pavúk 1969). Obecnie
na terenie Transdanubii ten etap rozwoju sytuuje się
w okresie młodszych faz KCWR, tj. nutowej i żeliezow-
skiej (Zseliz/Želiezovce), obejmującym ramy czasowe
5300/5250–5000/4900 BC (Bánffy, Oross 2009, 233–
235). Odpowiada to generalnie usytuowaniu czasowe-
mu fazy nutowej KCWR (jej etapom II i III) na Dolnym
Śląsku (Furmanek 2004, 6–7).
Zakończenie
W 2015 roku w Wiadomościach Archeologicznych,
w  dziale dotyczącym odkryć, ukazał się komunikat
na  temat niezwykle interesującego znaleziska, jakim
była mała antropomorficzna figurka kamienna z miej-
scowości Tupadły na Kujawach (Pelisiak, Wójcik 2015).
Podobnie jak opisaną tu figurkę psa ze stanowiska Grę-
bocice 24 zabytek ten odkryto w trakcie ratowniczych
badań wykopaliskowych przeprowadzonych na  wie-
lokulturowym stanowisku. Jego unikatowy charakter
wynikał z faktu, że była to pierwsza odnaleziona na te-
renie Polski kamienna statuetka antropomorficzna,
którą można łączyć z wczesnym neolitem (por. Peli-
siak, Wójcik 2015, 313, przyp. 1). Do licznych obiek-
tywnych ograniczeń interpretacyjnych, z którymi przy-
szło się zmierzyć autorom, należały: mało specyficzna
forma zabytku, dla której bardzo trudno o analogie,
rejestracja na złożu wtórnym, poza obiektami o okre-
ślonej przynależności kulturowej oraz brak jakiegokol-
wiek bezpośredniego związku z którąś z reprezento-
wanych na stanowisku kultur neolitycznych. Pomimo
tych okoliczności, znacząco utrudniających, czy wręcz
uniemożliwiających precyzyjne ustalenie chronologii
tupadleńskiego zabytku, Autorom opracowania udało
się zarysować przekonującą hipotezę dotyczącą jego
przynależności kulturowej. Wprawdzie opisany przy-
padek dotyczył zabytku ostatecznie zakwalifikowanego
jako relikt działalności przedstawicieli kujawskiej kul-
tury późnej ceramiki wstęgowej, to jednak ma on wiele
wspólnego z analizowanym tu unikatowym znaleziskiem
glinianym spod Głogowa. Zbieżności dotyczą przede
wszystkim przynależności obu figurek do wczesnego
okresu neolitu, lokalizacji bez możliwości określenia
jednoznacznego kontekstu kulturowego oraz unika-
towości i jednostkowości znaleziska, niemającego jak
dotąd analogii na ziemiach Polski.
W przeciwieństwie do figurki z Tupadł, statuetka
z Grębocic pomimo wskazanych powyżej podobnych
okoliczności wykazywała jednak swoiste cechy, które
od razu umożliwiły dokładne określenie jej kulturowo-
chronologicznej przynależności. Od początku nie było
żadnych wątpliwości, że charakterystyczne zdobnictwo
w postaci linii rytych z umieszczonymi na nich dołka-
mi nutowymi należy łączyć z KCWR. Zbiór ceramiki
wczesnoneolitycznej ze  stanowiska wzmacniał dato-
wanie figurki pieska, wskazując na wczesny odcinek
fazy nutowej jako najbardziej prawdopodobny czas jej
powstania. Paradoksalnie jednak, najwięcej wątpliwo-
ści wzbudzały atrakcyjna forma i realizm prezentacji –
właściwości niespotykane, niezwykłe i nieprzystające
do znanych z terenu Polski egzemplarzy wczesnowstę-
gowej plastyki figuralnej.
Warto podkreślić, że obie statuetki, ta prezentowana
w niniejszym studium i ta przedstawiona w przytacza-
nej publikacji współautorstwa Jubilata, odzwierciedla-
ją różne podejścia przedstawicieli wczesnego neoli-
tu do  realizacji symbolicznych wyobrażeń mających
prawdopodobnie związek ze sferą duchową. Ilustrują
to kontrastowo różne cechy analizowanych przedsta-
wień figuralnych KCWR i jej późnowstęgowych suk-
cesorów: reprezentujące dwie przeciwstawne formy –
schematyczną i realistyczną; stosujące dwa diametralnie
różne surowce – twardy kamień i plastyczną glinę; oraz
dwa odmienne sposoby potraktowania powierzchni –
zgrubny, ascetyczny, podkreślający tylko najważniejsze
cechy anatomii oraz uzupełniający dobrze wymodelo-
waną sylwetkę o estetyczne elementy ozdobne, nada-
jące jej wyraz produktu artystycznego.
Oczywiście porównanie przytoczonych tu dwóch
tak bardzo różniących się zabytków z Kujaw i Dolnego
Śląska może wydać się nieuprawnione. Ale nie ma ono
na celu tego, co było głównym zamierzeniem tej pu-
blikacji, czyli dostarczenia argumentów na rzecz oceny
chronologii, funkcji czy pochodzenia prezentowanej
tu wczesnoneolitycznej figurki psa z Grębocic. Przy-
wołanie tych dwóch przedstawień wzbogacających re-
pertuar bardzo rzadkich znalezisk z okresu wczesnego
neolitu ma służyć pokazaniu, że symboliczne znaczenie,
głęboko ukryte pod powierzchownością wczesnoneoli-
tycznych przedmiotów, niezależnie od formy ich reali-
zacji, dla współczesnych obserwatorów, dysponujących
nawet bardzo rozbudowanym aparatem badawczym,
pozostaje nadal niedostępne. Niezależnie od warunków
i kontekstu rejestracji, niezależnie od sposobu wyrażenia
oraz niezależnie od użytych metod oceny i interpreta-
131
cji zagadnienia najbardziej wrażliwej ze wszystkich sfer
ludzkiego życia, sfery duchowej, są i pozostaną dla nas
ciągle najbardziej tajemnicze i niedostępne.
Bibliografia
Bánffy E., Oross K. 2009. Entwicklung und Dynamik der Line-
arbandkeramik in Transdanubien. W: A. Zeeb-Lanz (red.), Kri-
sen – Kulturwandel – Kontinuitäten Zum Ende der Bandkeramik
in Mitteleuropa. Beiträge der Internationalen Tagung in Herxheim
bei Landau (Pfalz) vom 14.–17.06.2007, 219–240. Rahden/Westf.:
Verlag Marie Leidorf GmbH.
Becker V. 2007. Rinder, Schweine, Mischwesen. Zoomorphe Fun-
de der westlichen Linearbandkeramik, W: R. Gleser (red.), Zwi-
schen Mosel und Morava – Neue Grabungen und Forschungen zur
Vor- und Frühgeschichte Mitteleuropas, 9–95. Bonn: Dr. Rudolf
Habelt Verlag.
Becker V., Dębiec M. 2014. Figural representations from the eastern
border of the Linear Pottery Culture. W: C-E. Ursu, S. Ţerna (red.),
Anthropomorphism and symbolic behaviour in the Neolithic and
Copper age communities of South-Eastern Europe, 73–89. Suceava:
Editura Karl A. Romstorfer.
Czerniak L. 1994. Wczesny i środkowy okres neolitu na Kujawach.
5400–3650 p.n.e. Poznań: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk.
Dębiec M. 2016. The LBK Ritual-Burial Complex from Nezvis‘ko,
Western Ukraine. W: L. Amkreutz, F. Haack, D. Hofmann, I. van
Wijk (red.), Something Out of the Ordinary? Interpreting Diversity
in the Early Neolithic Linearbandkeramik and Beyond, 227–245.
Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing.
Furmanek M. 2004. Pierwsi rolnicy w dorzeczu górnej i środko-
wej Odry. W: S. Groblica, A. Jaszewska, S. Górka (red.), Odra –
przeszkoda czy pomost w ekspansji kulturowej? II Polsko-Niemiec-
kie Spotkania Archeologiczne, Materiały z konferencji w Dychowie
29 kwietnia – 1 maja 2004 r., 5–20. Zielona Góra: Stowarzyszenie
Naukowe Archeologów Polskich Oddział Lubuski.
Furmanek M. 2010. Wczesnorolnicze społeczności dorzecza górnej
i środkowej Odry i ich związki kulturowe z obszarami zakarpacki-
mi (ok. 5500/5300–4600/4500 BC). W: J. Gancarski (red.), Trans-
karpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brązu i wczesnej
epoce żelaza, 177–204. Krosno: Muzeum Podkarpackie.
Hendel Z. 1993. Z badań wykopaliskowych na wielokulturowym
stanowisku nr 24 w Żukowicach, woj. legnickie, przeprowadzonych
w latach 1990–91. Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne 2, 7–47.
Kaufmann D. 1999. Einige Bemerkungen zu linienbandkerami-
schen Tierdarstellungen. W: E. Cziesla, T. Kerstin, S. Pratsch (red.),
Den Bogen spannen... Festschrift für Bernhard Gramsch zum 65.
Geburtstag. Teil 2, 333–345. Weißbach: Verlag Beier und Beran.
Kuijt I., Chesson M. 2005. Lumps of clay, pieces of stone: ambiguity,
bodies and identity as portrayed in Neolithic figurines. W: S. Pol-
lock, R. Bernbeck (red.), Archaeologies of the Middle East: Critical
Perspectives, 152-83. Oxford: Blackwell.
132
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1993. Osadnictwo neolityczne w Pol-
sce południowo-zachodniej. Wrocław: Instytut Archeologii i Etno-
logii Polskiej Akademii Nauk.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1996. Badania nad osadnictwem
neolitycznym we wschodniej części środkowego i dolnego Nad-
odrza. W: L. Leciejewicz, E. Gringmuth-Dallmer (red.), Człowiek
a środowisko w środkowym i dolnym Nadodrzu. Mensch und Umwelt
in Mittleren und Unteren Odergebiet, 41–59. Wrocław: Instytut
Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2008. Samborzec. Studium przemian
kultury ceramiki wstęgowej rytej. Wrocław: Instytut Archeologii
i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Łesiuk M. (red.) 2013. Sprawozdanie i opracowanie z ratowniczych
badań archeologicznych związanych z budową gimnazjum w Gręboci-
cach, pow. polkowicki. Stan. Grębocice 24, Radziechów (maszynopis).
Oross K., Bánffy E. 2009. Three successive waves of Neolithisation. LBK
development in Transdanubia. Documenta Praehisto-rica 36, 175-189.
Pavúk J. 1969. Chronologie der Želiezovce-Gruppe. Slovenská Ar-
cheológia 17 (2), 269–368.
Pelisiak A., Wójcik A. 2015. Neolityczna antropomorficzna figurka
kamienna z miejscowości Tupadły, stan. 1, pow. inowrocławski.
Wiadomości Archeologiczne 66, 313–318.
Pogorzelski W. 1993. Wyniki ratowniczych badań archeologicznych
na stanowisku wielokulturowym Żukowice nr 49, gm. Żukowice.
Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne 2, 147–173.
Pogorzelski W. 1999. Wyniki ratowniczych badań wykopaliskowych
na osadzie kultury ceramiki wstęgowej rytej Głogów stan. nr 12,
gm. Głogów. Dolnośląskie Wiadomości Prahistoryczne 5, 7–16.
Seger H. 1919. Die keramischen Stilarten der jüngeren Steinzeit
Schlesiens, Schlesien Vorzeit in Bild und Schrift, Neue Funde 7, 1–89.
Wojciechowski W. 1970. Zagadnienie chronologii relatywnej kultur
młodszej epoki kamienia na Dolnym Śląsku na tle środkowoeuropejskiej
systematyki neolitu. Wrocław: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Wojciechowski W. 1975. Wyniki badań na neolitycznej osadzie
w Muszkowicach w powiecie ząbkowickim, w roku 1974. Śląskie
Sprawozdania Archeologiczne 17, 28–32.
Wojciechowski W. 2001. Czy najstarsi rolnicy i hodowcy Polski
południowo-zachodniej znali pismo? W: B. Ginter (red.), Proble-
my epoki kamienia na obszarze Starego Świata. Księga jubileuszowa
dedykowana profesorowi Januszowi K. Kozłowskiemu w czterdzie-
stolecie pracy naukowej w Uniwersytecie Jagiellońskim, 413–423.
Kraków: Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Wojciechowski W., Cholewa P. 2000. Osady neolityczne na sta-
nowisku 19 w Strzelinie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu
Wrocławskiego.
Agnieszka Przybył; University of Wrocław, Institute of Archaeology,
48 Szewska Street, 50-139 Wrocław, Poland; agnieszka.przybyl@uwr.edu.pl
Mariusz Łesiuk; Pro Archaeologia, Pracownia Archeologiczno-Konserwatorska
Mariusz Łesiuk, Radziechów 44, 59-516 Zagrodno, Poland; mlesiuk@wp.pl
Justyna Dekiert; Chocianów, Poland; jdekiert@wp.pl
 Distribution of obsidian among
the LBK communities in the eastern Podkarpacie
region: Economic and social aspects
Adrianna Raczak

Abstract: The paper is focused on the issue of obsidian distribution among the LBK communities and its social and economic aspects.
The aim of the study was to determine the function of the community of a given settlement in volcanic glass distribution. Another important
issue is the course of Trans-Carpathian communication routes.
Keywords:  obsidian, LBK, Carpathians, communication network, Neolithic

The exchange of goods and ideas as well as various
intercultural contacts are confirmed by archaeological
sources from prehistoric times. The raw material
that undoubtedly confirms this fact is  obsidian.
The occurrence of volcanic glass on Early Neolithic
archaeological sites from Poland, both in  the
form of  natural concretions, as  well as  in the form
of blanks or tools, indicates the interactions between
communities living on both sides of the Carpathians
(Pelisiak 2014, 43). The raw material recorded today
in Poland comes from deposits located on the Slovak-
Hungarian border (Fig. 1). An important issue, also
arguing for such a state of affairs, is the frequent co-
occurrence of Bükk culture pottery (or its imitations)
at the LBK sites along with artefacts made of obsidian
(Kaczanowska, Godłowska 2009, 137–138; Kadrow
1990a, 62–63). In the considerations presented below,
the quantitative and qualitative diversification of the
obsidian parts of flint inventories at these sites is of
key importance.

Fig. 1. Carpathian deposits

of obsidian (Dobosi 2011)

133
 The aim of this work is to determine the function
of  the community of  a  given LBK settlement in  the
eastern Podkarpacie region in the obsidian distribution
process. These findings will mainly be based on the
analysis of  the forms in  which obsidian occurs
at particular sites. On this basis, I will try to separate
three types of  settlements. In  my opinion, they
correspond to the next stages of distribution of obsidian
items among LBK communities in eastern Podkarpacie
region. The first of these are sites where obsidian was
discovered in  the form of  natural concretions. The
community inhabiting this type of settlement dealt with
importing volcanic glass from the areas of present-day
Slovakia and Hungary. The second category I distinguish
includes settlements where cores made of  obsidian
are recorded. The next stage of the exchange was the
transfer of obsidian to the community inhabiting the
third type of settlements where today we observe the
presence of this resource in the form of blanks and tools.
Another intention of the work is to present the social
and economic aspects of the exchange of goods. Asking
questions about the causes of the complicated obsidian
exchange process or the properties that volcanic glass
had for Early Neolithic groups, such obvious issues as its
economic and symbolic significance should be taken
into account. However, cultural, social and religious
factors should also be taken into account. According
to Collin Renfrew and Paul Bahn (Renfrew, Bahn 2002,
355) the exchange of material goods, such as obsidian,
is not just utilitarian. Along with their rotation, ideas
and cultural values flow, alliances are concluded, rivalry
and even warfare are carried out.
An  important issue is  also the course of  north-
south communication routes crossing the Carpathians.
As  I  mentioned earlier, obsidian, registered in  the
Podkarpackie region comes from the Slovak-Hungarian
borderland, which means that in order to get it, the LBK
community had to overcome the communication barrier,
of  the Carpathians. The course of  Trans-Carpathian
communication routes from the Early Neolithic period
can be determined on the basis of loose obsidian finds
from the eastern part of the Polish Carpathians.
The basis of the considerations below will be the
picture of  the LBK settlement organization in  the
Podkarpackie Voivodeship, the presence of obsidian raw
material on the settlements, review and analysis of forms
in which volcanic glass appears on particular sites and
the course of Trans-Carpathian communication routes
in the Early Neolithic.
134
The time span of the work is from around 5,500
to approximately 4,800 years BC, which corresponds
to  the period of  the existence of  LBK in  Poland
(Kadrow 1990; Dębiec, Dzbyński 2007, 59–62; Pelisiak
2014, 44).
The territorial scope covers the area of south-eastern
Poland (Fig. 2). To some extent, the territorial framework
is set arbitrarily and limited by the boundaries of today’s
Podkarpackie Voivodeship. Nevertheless, they have
a  justification in  the Early Neolithic settlement
organization in  south-eastern Poland. This territory
can be divided into two main zones: the area of the
Rzeszów-Przemyśl loess with numerous LBK settlements
and the region of the Polish Eastern Carpathians (Fig. 3),
which occupied an  important place in  the network
of intercultural contacts covering central Europe.
More than 100 LBK sites are known from the eastern
Podkarpacie region (Czekaj-Zastawny 2008). In  the
most general outline, they form two clusters. The first
of them is the area in the Rzeszów region, the second
is located in the vicinity of Przemyśl; both groups are
located in the Podkarpackie loess belt. These groups
are separated by an area of about 60 km wide, where,
until now, there has been no evidence of permanent
LBK settlement.
In  this work, 17 LBK settlements located in  the
Podkarpacie region have been described (Fig. 4). Only
those sites that were excavated, and where obsidian
items were discovered in  certain spatial contexts
Fig. 2. Podkarpackie voivodeship (wikimedia.org)
Fig. 3. Physico-geographical
mesoregions of  Podkarpackie
voivodeship (Kondracki 2009)
unambiguously related to  the LBK were analyzed.
Such a  critical approach to  materials fundamentally
narrows the source of analysis. On the other hand, it can
be  assumed with high probability that the materials
“certain” culturally and chronologically have been
included. This in turn gives credibility to the results
of the analyzes presented.
The analysis of  the forms in  which the obsidian
raw material was discovered at the LBK sites discussed
in this work will be the main and essential element in the
interpretation of the analyzed issue. It will also be the
basis for determining whether in the Podkarpacie region
in  the Early Neolithic period the settlement regions
could exist, forming a  network of  connected points
of exchange and reception of goods, including obsidian.
The typological composition of  obsidian items
discovered on  the LBK sites was the basis for their
division into three main groups:
– group I: sites, where natural concretions of volcan-
ic glass were discovered (there are also registered
forms and production tools, eg cores and flakes) –
Olchowa 20 and Rzeszów 16 sites,
– group II: sites on which “intermediate” forms were
found – cores made of obsidian, as well as flakes and
135
Fig. 4. LBK sites on which obsidian was discovered; blue – group I sites (distributors: 2–3), black – group II sites (recipients, 1,4–5),
red – group III sites (users: 6-17)
tools (there are no natural concretions of obsidian)
– Rzeszów 34, Zwięczyca 3 and Kormanice 1 sites,
– group III: sites on which tools, blanks or obsidian
flakes were found, there are no  cores and natural
concretions of obsidian – Albigowa 1, Albigowa 38,
Boguchwała 2, Fredropol 2, Kraczkowa 1, Łańcut 3,
Przemyśl 77, Rudna Wielka 5, Rzeszów-Staromieście 3,
Rzeszów 55, Rzeszów 117 and Zwięczyca 4 sites.
The typological structure of  artifacts on  the
settlements of  each of  the groups mentioned above
differs from each other. The main features that allow
to divide the sites into groups is the presence or lack of:
1. natural concretions of obsidian
2. obsidian cores
Blanks, flakes and/or tools were registered at the
sites of all groups.
This state of affairs may indicate a different function
of settlements from particular groups in the organization
136
of  import and distribution of  obsidian among the
LBK communities in  the loesslands of  the eastern
Podkarpacie region.
In  my opinion, these groups reflect the three
main stages of this process and the place of particular
settlements in the volcanic glass distribution network.
Being aware of the simplifications, it can be concluded
that the three distinguished groups fulfilled specific
functions in  the process of  import and distribution
of raw material and obsidian products. I suggest that the
sites of group I were the centers of import, distribution
and use of  volcanic glass. Settlements forming the
group II acted as intermediate distributors and users
of obsidian. Group III is made up of users’ settlements
– this was the last stage of distribution.
Sites on which natural concretions of volcanic glass
were registered, were recognized as obsidian distribution
centers in the eastern Podkarpacie region. Cores, blanks,
flakes and tools were also registered there. Such a set
of obsidian items also proves the existence of the place
where cores, tools and flakes used by the inhabitants
were produced. The concretions of the obsidian raw
material were imported directly from deposits to these
settlements. The starting point were the areas of eastern
Slovakia, settled by  the population of  eastern linear
communities. The distance separating this region from
the eastern areas of Podkarpacie, where distribution
centers are located, is approximately 300 km as the crow
flies. Based on the excavated LBK sites and discovered
materials, we can conclude that in the area of today’s
eastern Podkarpacie there were two settlements serving
as the distribution centers of the obsidian raw material
– Olchowa 20 and Rzeszów 16 sites. Although two
groups – “Rzeszów” and “Przemyśl” were designated
earlier – the second one does not have a settlement with
natural obsidian concretions. It can be assumed that
the settlement functioning as a distribution center was
located outside the present Podkarpackie Voivodeship,
in today’s Ukraine, or has not been discovered so far
in the area of Przemyśl.
Sites on which volcanic glass was found in the form
of  cores, as  well as  tools and flakes, were considered
to  be settlements of  indirect distribution and use
of  obsidian. In  the case of  the “Rzeszów” group,
these are the Rzeszów 34 and Zwięczyca 3 sites, while
in the “Przemyśl” group this role was played by  the
settlement at Kormanice 1 site. In the absence of natural
obsidian concretions, it can be assumed that they were
“recipients” of  cores produced on  the “importers”
settlements. On  these settlements flakes and tools
were knapped. They were used locally or  could
be subject to further distribution. On sites recognized
as intermediate distribution centers, we note a greater
number of  obsidian artifacts than on  settlements
serving as  volcanic glass distribution centers and
user settlements. The exception is  Rzeszów 16 site,
a settlement that serves as a distribution center where
the largest number of all artifacts made of obsidian was
recorded – perhaps due to its location in the center of the
“Rzeszów” grouping and the size of the settlement. Given
the spatial analysis, it can be presumed that the LBK
community from Rzeszów 34 site received the obsidian
raw material from importers from the Rzeszów 16 site
(distance about 2 km), as well as the inhabitants of the
settlement in Zwięczyca 3 site (distance about 4 km).
The inhabitants of the Olchowa 20 settlement could also
supply the inhabitants of Zwięczyca 3 – the distance
between the settlements is about 20 km. A difficult and
risky task would be to designate the place from which
obsidians reached the settlement in Kormanice. There
has not been a site in the “Przemyśl” region so far that
there would be an natural obsidian concretion.
The users’ settlements – the places where the obsidian
raw material was found in the form of blanks, tools and
flakes, is the largest group of LBK settlements in the
Podkarpacie region. It is represented by: Albigowa 1,
Albigowa 38, Boguchwała 2, Kraczkowa 1, Łańcut 3,
Rudna Wielka 5, Rzeszów 3, Rzeszów 55, Rzeszów 117,
Zwięczyca 4 (“Rzeszów” group), Fredropol 2 and
Przemyśl 77 (“Przemyśl” group). Communities living
on this type settlements received items made of obsidian
from the communities living in intermediate volcanic
glass distribution centers. Inhabitants of the settlements
in Boguchwała 2 and Zwięczyca 4 sites received obsidian
items from the community from Zwięczyca 3 (distance
respectively about 2 km and about 1 km).
The population living on the Rzeszów 34 settlement
provided items made of volcanic glass to communities
from the following sites: Rudna Wielka 5 (distance about
7 km), Łańcut 3 (distance about 17 km), Albigowa 1
and Albigowa 38 (distance about 20 km), Kraczkowa 1
(distance about 12 km) and Rzeszów 3, Rzeszów 55 and
Rzeszów 117 (distance about 3 km). It is possible that
due to the small distance (about 2 km), the residents
of  these three sites in  Rzeszów received obsidian
products directly from the import center, located
at Rzeszów 16.
In the “Przemyśl” region inhabitants of Fredropol 2
and Przemyśl 77 items made of volcanic glass obtained
from the neighboring community living in the settlement
in Kormanice (distance, respectively, about 15 km and
about 14 km).
The last stage of  the process of  import and
distribution of  the obsidian raw material took place
on this type of settlements.
The spatial dispersion of  obsidian items in  the
studied fragment of south-eastern Poland may be the
starting point of an attempt to reconstruct potential
Trans-Carpathian communication routes. The basis for
the arrangements will be both settlements located in the
loesslands of the eastern Podkarpacie, as well as loose
finds of obsidian items registered in the eastern part
of the Polish Carpathians.
The ability to maintain direct contacts, in this case
Trans-Carpathian, and the related freedom in  the
exchange of material and cultural goods, is determined
137
by several important environmental factors (Łanczot,
Wojtanowicz 2010). Undoubtedly one of them is the
natural patency of  mountain areas (passes). Given
this fact, it can be presumed that the most important
communication routes in the Carpathians lead across
the Carpathian passes. In addition, the course of river
valleys also had a  significant communication value
(Furmanek 2010). It would seem that the communities
living on  two sides of  the Carpathians were in  total
isolation. However, discoveries of  artifacts made
of  obsidian made on  settlements in  the Rzeszów–
Przemyśl loess region, as  well as  outside the area
of permanent settlement, testify to the intense contacts
of  these societies. Taking into account, on  the one
hand, the location of LBK settlements on the Rzeszów–
Przemyśl loess, and on the other hand, the deployment
of  artifacts made of  obsidian, shallow on  rivers and
Carpathian passes, we can attempt to delineate potential
Trans-Carpathian routes in the Early Neolithic.
The following probable routes of contacts between
Poland and the Slovak and Hungarian territories (Fig. 5)
will be based on the findings of Andrzej Pelisiak (Pelisiak
2014).
The first route (A) is connected with the San River and
its tributaries in the upper part of its basin. The beginning
of this route is the area next to Rzeszów, which was settled
by the LBK community. It continues along the Strug River,
then along the San. The eastern branch of this trail runs
along the San towards Przemyśl and Kormanice. The
first branch (A1) of this route is determined on the basis
of discoveries of obsidian items. It runs parallel to the
rivers Osławka and Osława, leads towards the Łupkowska
Pass, then, along the rivers Vyrava and Laborec, then
to areas with the obsidian deposits.
The second branch (A2) runs parallel to the Solinka
river, then through the Nad Roztokami Pass, along the
Cirocha, Laborec and Onava rivers towards the volcanic
glass deposits.
The third route (A3) probably led along the San and
Wołosaty rivers through the Beskid Pass, then along the
Uh, Bodrog and Latorica rivers to the places where the
volcanic glass naturally occurs.
As  there are obsidian artifacts, attention should
be paid to the area along the San – it is possible to talk
about the course running through the Dukielska Pass
(B), then parallel to  the Odnava River, to  the areas
where obsidian was obtained.
An extremely interesting discovery is the obsidian
artifact registered in the high part of Polish Bieszczady
138
Mountains, discovered near the confluence of  the
Górna Solinka River with the Wielki Lutowy Creak.
Its discovery may be the basis for delineating another
variant of the transcarpathian route. Considering the
place where this artifact was found, one may assume
that this route could lead south along the Górna Solinka
river, then along with the Beskidnik stream to the Pod
Czerteżem Pass, and then towards the tributaries of the
Hlboký Creak and further to the obsidian source areas.
Summing up, it  can concluded that the presence
of obsidian artifacts and forms of Bükk culture ceramics
north of  the Carpathians undoubtedly proves that
the mountains were crossed by  the early-neolithic
communities.
An  important result of  observation and analysis
of  the course of  Trans-Carpathian communication
routes is  the convergence of  these routes with the
settlement regions near Rzeszów and Przemyśl.
By juxtaposing the course of potential Early Neolithic
Trans-Carpathian routes to the location of settlements,
referred to in this work as obsidian distribution centers,
it  can be  presumed that the most important role
in intercultural contacts was played by two passes: the
Dukielska and the Beskid. The first of these led to the
region of Rzeszów, while the Beskid Pass led towards
the “Przemyśl” group. This compliance is  another
indication confirming the existence of volcanic glass
distribution centers in the early Neolithic period in the
Podkarpacie region.
The part of the relations between early-agricultural
communities analyzed in  this work is  only a  small
element of  a  multi-faceted interaction system.
Contacts between groups inhabited on two sides of the
Carpathians were related to population dislocations and
various forms of exchange (Furmanek 2010).
Formulating the term “exchange” can help to
understand the issue of  intercultural contacts. The
term has a broad meaning; in the sociological context,
it refers to interpersonal contacts manifesting in the
exchange of goods (tangible and intangible) and values.
An important issue is also the separation of the terms
“exchange” and “trade”. It is extremely difficult in the
case of  archaeological sources. An  anthropological
approach to this issue turns out to be helpful – trade
is  identified with every flow of  all kinds of  goods,
whereas we  talk about exchange when a  ceremonial
factor plays a significant role in this proces (Healey 1990,
5). In other words, there is a distinction between social
and economic exchanges (Suchowska-Ducke 2011, 40).
Fig. 5. Potential trans-Carpathian routes determined on the basis of obsidian finds and their relation to obsidian distribution centers
from the Podkarpacie region 1 – Olchowa 20, 2 – Rzeszów 16, 3 – Kormanice 1

In prehistoric cultures, where the exchange of goods
was direct, the relations between the trading communities
were extremely emotional (Kowalska 2005). It resulted
from the fact that with giving the gift, the donor entrusted
his own part to the recipient (Kowalska 2005, 44). Thus,
the exchange is a manifestation of the shaping or already
functioning bonds (Mauss 1973). The process of bestowal
consists of three stages: gift must be given, then accepted,
and finally reciprocated. These three steps, distinguished
by Mauss, make up the principle of reciprocity (Mauss
1973). A  stimulus that encourages the reciprocation
of the gift is gratitude, which is the factor that builds
social bonds.
One of the main reasons for the occurrence of the
phenomenon of intercultural contacts and the exchange
of goods is diversified access to specific raw materials,
such as  obsidian (Williams-Thorpe, Nandris 1977).
The import of obsidian and the Bükk culture pottery
to the territories of today’s Poland, undoubtedly had
economic significance. Due to  its unique properties,
such as hardness or edge sharpness, it was undeniably
one of the most valued raw materials. For this reason
obsidian was subject to far-reaching distribution. Because
of its unique characteristics, the LBK communities used
the volcanic glass as a material for producing harvesting
tools, knives, etc. However, as a result of experimental

139
research it has been shown that tools made of volcanic
glass have a narrow range of usability (Szeliga 2005, 33).
The edges of tools made of obsidian tend to crumble
relatively quickly, which makes them blunt. This,
in turn, affects the low efficiency of work using tools
made of this raw material. The corresponding objects
made of locally flint raw materials were definitely more
durable.
On the basis of the conducted research, only the
utilitarian issues of  import of  obsidian raw material
should be rejected. The effort made to bring it back
from such remote areas and in  such unfavorable
field conditions would be definitely disproportionate
to  the material benefit obtained. It  is worth noting
that in Poland, in regions not far from the area of the
Rzeszów–Przemyśl loess, there were good quality flint
deposits, e.g on the Kraków–Częstochowa Upland and
the Sandomierz Upland.
It  is obvious that the problem of  the inflow
of  obsidians from the Slovak-Hungarian borderland
to the eastern areas of the Podkarpacie region should
be considered in a wider than just economic aspect.
It  seems possible that the social, or  socio-religious
context, played the most important role.
Prestige played an important role in egalitarian, non-
hierarchical communities. It is a factor guaranteeing
the continuity of the group’s unity and the traditions
occurring within it. Prestige can also manifest itself
in the material form, as a precious, rarely encountered
item. Prestige is largely associated with the exchange
proces (Bernbeck, Müller 1996). Obsidian, as a peculiar
and rare material, most probably fulfilled the function
of a prestigious object among the LBK communities.
It is highly probable that there was a gender division
in the early-agricultural communities in relation to the
work performed. Men were responsible for carrying
out work requiring a lot of physical effort, while the
women’s domain was children care, preparing a meal
and manageing the home life. When it comes to issues
related to production, men dealt with stone tools and
women with ceramics (Kulczycka-Leciejewiczowa
1979, 88).
The marriage can be considered as the highest form
of agreement between the two groups. It is perceived
as  an impulse to  start the exchange proces (Lévi-
Strauss 1992). Marriage (exchange of spouses) initiates
a series of giving gifts, which strengthens the bonds
between the groups from which the spouses come.
There is  no doubt that marriages have had a  major
140
impact on the nature of the distribution system. This
was especially so when marriages took place between
members of the communities living in remote regions.
In  connection with different traditions, each of  the
spouses, abandoning family sites, brings an  artifacts
characteristic for its group, along with traditions
(Mateiciuciová 2008, 114–115).
Assuming that in  the LBK societies the domain
of  women was the production of  ceramics, sharing
the production knowledge and the way of decorating
pottery were passed from generation to  generation
probably in  the feminine line. Based on  the current
state of research it can be assumed that the matrilineal
system of origin and the patrilocal principle were valid
among the LBK societies (van de Velde 1979), which
means that women, along with the acquired traditions,
moved to  the home of  their spouse. At  this point,
one should note to the presence of the Bükk culture-
style ceramics (often produced locally), accompanied
by artifacts made of obsidian. This may be evidence
of  the marital exchange of  women from the region
of today’s Slovak-Hungarian borderland, following the
traditions taken from home.
Another social aspect that may be  associated
with the presence of obsidian raw material an Bükk
culture ceramics in Podkarpacie region is the people’s
migrations. Some researchers point to climatic changes
between the 6th and 5th centuries BC, which could have
caused the fall of Bükk culture (Šiška 1995; Piatničkowá
2010), as well as the displacement of groups associated
with it. This could have resulted in an economic crisis,
causing a gradual disappearance of settlement in the
area of the Carpathian Basin.
One more important element in  the context
of  early Neolithic agrarian societies that could have
been important in  the obsidian exchange process
is religion. There is no doubt that factors such as import,
distribution, gift or sacrifice have been associated with
religiosity. In prehistoric societies, practical action can
not be separated from religious activity, because we are
dealing with the principle of cultural syncretism.
Considerations on the use of obsidian raw material
by the LBK communities, and thus the way it is obtained,
in the economic as well as social, cultural or religious
context, do not give a definite answer to the question
of what value system was in force in early-agricultural
communities.
The importance of “exotic” items, such as volcanic
glass or  ceramics of  foreign origin, certainly played
an important role in various spheres of life in contemporary
communities. They could be expressions of prestige, gifts
offered during the marriage or alliance, as well as objects
that perform a secret role for us in religious rites.
References
Bernbeck R. and Müller J.  1996. Prestige und Prestigegüter aus
kulturanthropologischer und archäologischer Sicht. Bonn: Verlag
Deutsche Gesellschaft für Ur- und Frühgeschichte.
Czekaj-Zastawny A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury cera-
miki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły. Kraków: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Dębiec M. and Dzbyński A. 2007. Pierwsze daty 14C osady kultu-
ry ceramiki wstęgowej rytej w Zwięczycy, gm. Boguchwała. Spra-
wozdania Archeologiczne 59, 59–62.
Dobosi V.T. 2011. Obsidian use in  the Paleolithic in  Hungary
and adjoining areas. Natural Resource Environment and Humans
1, 88–95.
Furmanek M. 2010. Wczesnorolnicze społeczności dorzecza górnej
i środkowej Odry i ich związki kulturowe z obszarami zakarpacki-
mi (ok. 5500/5300–4600/4500 BC). In: J. Garncarski (ed.), Trans-
karpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brązu i wczesnej
epoce żelaza, 175–202. Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie.
Healey C. 1990. Maring hunters and traders. California: Univer-
sity of California.
Kaczanowska M. and Godłowska M. 2009. Contacts between the
eastern and western linear cultures in south-eastern Poland. In:
J.K. Kozłowski (ed.), Interactions between different models of neo-
lithization north of the Central European agro-ecological barrier,
136–149. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Kadrow S. 1990. The Rzeszów settlement microregion in Neoli-
thic. Acta Archaeologica Carpathica 29, 33–70.
Kadrow S. 1990a. Osada neolityczna na stan. nr 16 w Rzeszowie
na Osiedlu Piastów. Sprawozdania Archeologiczne 41, 9–76.
Kowalska M. 2005. Psychologiczna (prze)moc wzajemności. In:
W. Dzieduszycki and J. Wrzesiński (eds), Do, ut des – dar, pochó-
wek, tradycja. Funeralia Lednickie – spotkanie 7, 43–46. Poznań:
Wydawnictwo SNAP.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1979. Pierwsze społeczeństwa rol-
nicze na  ziemiach polskich kultury kręgu naddunajskiego. In:
W.  Hensel (ed.), Prahistoria ziem polskich. Tom II: Neolit, 19–
157. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy
im. Ossolińskich.
Lévi-Strauss C. 1992. Wymiana małżeńska. In: M. Kempny and
J. Szmatka (eds), Współczesne teorie wymiany społecznej, 282–298.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Łanczot M. and Wojtanowicz J. 2010. Brama Przemyska a dostęp-
ność geograficzna i kulturowa regionu Karpat. In: J. Garncarski
(ed.), Transkarpackie kontakty kulturowe w epoce kamienia, brą-
zu i wczesnej epoce żelaza, 9–28. Krosno: Muzeum Podkarpackie
w Krośnie.
Mateiciucová I. 2008. Talking Stones: The Chipped Stone Industry
in Lower Austria and Moravia and the Beginnigs of the Neolithic
in Central Europe (LBK), 5700–4900 BC. Brno: Masarykova uni-
verzita.
Mauss M. 1973. Szkic o darze. Forma i podstawa wymiany w spo-
łeczeństwach archaicznych. In: M. Mauss (ed.), Socjologia i an-
tropologia, 211–415. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pelisiak A. 2014. Z południa na północ, z północy na południe.
Próba odtworzenia biegu naturalnych, transkarpackich szlaków
komunikacyjnych wczesnego neolitu na podstawie znalezisk ob-
sydianowych, Bieszczady Odnalezione 2/2014, 43–54.
Piatničková K. 2010. Current state of research on the Bükk culture
in Slovakia. Archeometriai Műhely 2010/4, 237–247.
Renfrew C. and Bahn M. 1991. Archaeology: Theories, Methods
and Practice. London: Thames&Hudson Ltd.
Sahlins M.  1965. On  the Sociology of  Primitive Exchange. In:
M. Banton (ed.), The relevance of models for social anthropology,
139–237. New York: F.A. Praeger.
Suchowska-Ducke P. 2011. Kontakty społeczności Europy Środko-
wej i strefy egejskiej w II tysiącleciu p.n.e. Próba analizy archeolo-
giczno-chronometrycznej. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mic-
kiewicza w Poznaniu.
Szeliga M. 2005. Prace eksperymentalne w studiach nad napły-
wem i wykorzystaniem obsydianu przez społeczności wczesno-
rolnicze na  ziemiach polskich. In: M.  Kotorowa-Jencova (ed.),
Experimentalná archeologia a popularizácia archeologického bá-
dania v múzejnej a školskiej praxi: referáty z konferencie, 21–40.
Hanušovce nad Topl’ou: Vlastivedné múzeum.
Šiška S. 1995. Zur Problematik des Untergangs der Bükker Kultur.
Slovenská Archeológia 43, 5–26.
Van de  Velde P.  1979. A  tale of  two villages. On  Bandkeramik
social structure. Analecta Praehistorica Leidensia 12, 120–242.
Williams-Thorpe O. and Nandris J.  1977. The Hungarian and
Slovak Sources of  Archeological Obsidian: an  Interim Report
on Further Fieldwork, with a Note on Tektites. Journal of Archa-
eological Science 4, 207 – 219.
Adrianna Raczak; University Rzeszów, Institute of Archaeology, 10 Moniuszki Street,
35-015, Rzeszów, Poland; adriannaraczak@gmail.com
141
 Faza i styl żeliezowski kultury ceramiki wstęgowej
rytej w Polsce południowo-wschodniej
Sławomir Kadrow

Abstract: The Želiezovce phase and style of the Linear Band Pottery culture in south-eastern Poland – The aim of the article is to
analyze the taxonomic status of finds referred to as the Želiezovce style or phase of Linear Band Pottery culture (LBK) in south-eastern
Poland. The starting point is characteristics of the so-called the Želiezovce group from the area of south-western Slovakia, and comparing
them with the corresponding materials from the areas in the upper Vistula basin. The remains of Želiezovce character occur in the areas
of intensive LBK settlement from earlier phases.
The Želiezovce group originates from the local LBK substratum at the end of its music-note phase, when intense influences from the
Great Hungarian Plain began to affect the area of south-western Slovakia. Clarification of the definition and internal periodization
of the Želiezovce group is based on the analysis of rather small ceramic assemblages from the sites in Bajč, Dvory nad Žitavou, Šturovo
and Horné Lefantovce in southwestern Slovakia (Pavúk 1969, 277; 317–336, diagram 1–3).
It is believed that the presence of the Želiezovce style in south-eastern Poland was the result of influences from Slovakia. They permeated
all formerly known routes, primarily through the Moravian Gate but also through the eastern Carpathian passes. The style in question
has undergone strong local changes in Poland (Kulczycka-Leciejewiczowa 1979, 63, Fig. 21).
The largest Želiezovce cluster in Lesser Poland is the Kraków region with the basins of the Rudawa, Dłubnia, Szreniawa, and Nidzica
Rivers and the Nowa Huta section of the Vistula along with the Wieliczka-Bochnia loess areas (see Czekaj-Zastawny 2008, Fig. 68;
Kaczanowska, Godłowska 2009, Fig. 1). The second – largest settlement cluster of Želiezovce elements is the Rzeszów region, whose
eastern end reaches the Przeworsk area (see Kadrow 2013; Kadrow, Sznajdrowska 2013). The cluster in the Sandomierz Upland is quite
large but less well recognized (Kowalewska-Marszałek 1992; Szeliga, Zakościelna 2007). The last, smallest one is the cluster in the area
of Lutsk in Volhynia (e.g. Bardetskiy 2012; Dębiec 2012). The Želiezovce clusters north of the Carpathian Mountains are of an island
nature (Fig. 8). This suggests their synchronicity with LBK from surrounding areas which stylistically still belong to the music-note phase.
The Želiezovce group and its characteristic style of ceramics appeared in the context of diverse and increasingly intense intercultural
relationships that covered most of Europe in the second half of the sixth millennium BC. This is demonstrated by among others the wide
range of ornaments from Spondylus shells (cf. Müller 1997; Windler 2018, Fig. 6.7) and obsidian (cf. Burgert et al. 2017, Fig. 1).
The intensity of occurrence and the high number of characteristic Želiezovce features in south-western Slovakia justify the distinguishing in this
area of a separate taxonomic unit in the form of the Želiezovce group (Pavúk 1969), extricated from the eastern group of LBK. At the same time,
in some areas of south-eastern Poland and Volhynia, LBK continued to develop in its late (younger) phase, known also as the Želiezovce phase.
Conservative music-note phase communities still existed between the settlement clusters of communities of the Želiezovce phase.
Słowa klucze: kultura ceramiki wstęgowej rytej, Želiezovce, południowo-zachodnia Słowacja, południowo-wschodnia Polska, neolit
Keywords: Linear Band Pottery culture, Želiezovce, south-western Slovakia, south-eastern Poland, Neolithic

Wstęp w dorzeczu górnej Wisły. Ewidentne różnice w liczbie

Celem artykułu jest analiza statusu taksonomiczne-
go znalezisk zaliczanych do stylu lub fazy żeliezowskiej
na terenach Polski południowo-wschodniej. Punktem
wyjścia jest charakterystyka zespołów tzw. grupy żelie-
zowskiej z  obszaru południowo-zachodniej Słowacji
i porównanie ich z odpowiednimi zabytkami z terenów
tzw. elementów żeliezowskich oraz intensywności ich
występowania na stanowiskach słowackich i małopol-
skich skłaniają do przyznania im odmiennych statu-
sów taksonomicznych, a co za tym idzie, do podejrzeń
o zróżnicowany charakter procesów społeczno-kultu-
rowych zachodzących w początkach neolitu w obu wy-
mienionych regionach.

143
 Kultura ceramiki wstęgowej rytej (dalej: KCWR)
dzieli się na grupę wschodnią i zachodnią. Na zacho-
dzie dominowała ornamentyka zapunktowanej wstę-
gi, a na wschodzie dołków nutowych. Podział ten za-
rysowuje się po zaniku fazy starszej. Granica między
tymi grupami przebiega z grubsza wzdłuż dolin rzeki
Morawy i Odry (Pavúk 1969, 269). Do pogłębienia się
różnic między nimi doszło wraz z wykształceniem się
Ryc. 1. Ceramika z  końcowego odcinka fazy nutowej KCWR;
Štúrovo, obiekt 222/66 – a–f (wg Pavúk 1969)
Fig. 1. Pottery from the final stage of the LBK music-note phase;
Štúrovo, object 222/66 – a–f (after Pavúk 1969)
144
grupy żeliezowskiej, która obejmowała południowo-za-
chodnią Słowację, Transdanubię, sąsiednie obszary Au-
strii (Burgenland i Dolna Austria). Juraj Pavúk uważa,
że grupa ta rozciągała się również na tereny Polski po-
łudniowo-wschodniej (Pavúk 1969, 270). Tereny grupy
zachodniej KCWR stały się w tym czasie domeną stylu
szareckiego (Pavúk 1969, 273).
Zabytki o charakterze żeliezowskim występują na ob-
szarach intensywnego osadnictwa KCWR z wcześniej-
szych faz. Są to z reguły tereny, na których zarejestrowa-
no również ślady bytowania najstarszych społeczności
tej kultury z fazy przednutowej (por. np. Kulczycka-Le-
ciejewiczowa 1979; Pavúk 1980; Bánffy, Oross 2010; Sta-
dler, Kotova 2019). Na terenach położonych na wschód
od Karpat nie zaobserwowano (z nielicznymi wyjątka-
mi) ceramiki zdobionej w stylu żeliezowskim. Nadal
rozwijały się tam społeczności fazy nutowej (Pavúk
1969, 270; Kozłowski 1985; Kadrow, Zakościelna 2000,
190–196; Dębiec 2012).
Charakterystyka grupy żeliezowskiej
(wg Juraja Pavúka 1969)
Grupa żeliezowska wywodzi się z lokalnego podło-
ża KCWR u schyłku jej fazy nutowej, kiedy na obszar
południowo-zachodniej Słowacji zaczęły intensyw-
ne przenikać wpływy z  Wielkiej Niziny Węgierskiej.
Są one poświadczone importami i naśladownictwami
ceramiki różnych grup wschodniolinearnego kręgu
kulturowego (dalej: WLKK) oraz importem obsydia-
nu (Pavúk 1969, 346).
O tym, że styl żeliezowski narodził się na terenie
południowo-zachodniej Słowacji, świadczą materiały
z obiektu 222/66 w miejscowości Šturovo (ryc. 1), gdzie
w kontekście schyłkowej fazy nutowej zarejestrowano
obecność cech żeliezowskich. Są one czytelne na płasz-
czyznach technologii i zdobnictwa (pojawienie się no-
wych technik, elementów i wątków ornamentacyjnych)
ceramiki (Pavúk 1969, 273).
Glina z reguły była wyszlamowana. Zrezygnowano
ze stosowania w niej domieszki organicznej. W zdob-
nictwie nowym elementem było zaopatrywanie linii
rytych w grupy dołków, będących zwiastunami stylu
żeliezowskiego. Ponadto pasma między liniami rytymi
były dość często wygładzane (Pavúk 1969, ryc. 6:2,5).
Czasami pasma te pokrywano czerwoną farbą, a w bruz-
dach linii rytych stwierdzana jest czerwona inkrustacja.
Równie typowe było zagładzanie zwielokrotnionych li-
nii rytych jeszcze na mokrej powierzchni przed wypa-
łem (Pavúk 1969, ryc. 10:25). Tego typu innowacjom
towarzyszyły importy i  imitacje ceramiki z  terenów
nadcisańskich (Pavúk 1969, 275).
Tak zdefiniowane cechy fazy przejściowej do grupy
żeliezowskiej Juraj Pavúk widział tylko we wspomnia-
nym obiekcie 222/66 w miejscowości Šturovo. Niemniej
można się zgodzić, że większość wymienionych cech
występowała tylko w SW Słowacji. Co najważniejsze,
karby będące znakiem rozpoznawczym grupy żeliezow-
skiej można wywieść tylko z grup dołków spotykanych
jedynie w opisywanej części Słowacji oraz w kontekście
zespołów fazy lub stylu żeliezowskiego na innych ob-
szarach (Pavúk 1969, 277).
Doprecyzowanie definicji i periodyzacja wewnętrz-
na grupy żeliezowskiej (ryc. 2–4) oparte są na analizie
niezbyt licznych i niewielkich raczej zespołów ceramiki
ze stanowisk w Bajč, Dvory nad Žitavou, Šturovo i Hor-
né Lefantovce w południowo-zachodniej Słowacji (Pa-
vúk 1969, 277; 317–336, diagram 1–3).
Amfory (Pavúk 1969, ryc. 51:6), w tym bogato zdo-
bione amfory cienkościenne (Pavúk 1969, ryc. 12:9,10),
były najbardziej popularną formą naczynia w grupie
żeliezowskiej. Ponadto występowały naczynia w kształ-
cie wycinka ¾ kuli (Pavúk 1969, ryc. 18:6), naczynia
gruszkowate (Pavúk 1969, ryc. 45:27; 49:20; 51:2–3),
dwustożkowate (Pavúk 1969, ryc. 51:4) i misy (Pavúk
1969, ryc. 36:3; 43:16; 51:5). Spotykane też były naczy-
nia na nóżkach oraz cały zestaw naczyń grubej roboty
(kuchennych).
Nie jest pewne, czy jakiekolwiek wątki zdobnicze Ryc. 2. Ceramika starszej fazy grupy żeliezowskiej; Štúrovo, obiekt
204/66 – a–f (wg Pavúk 1969)
tworzono z wykorzystaniem tylko pojedynczych linii Fig. 2. Pottery of the older phase of the Želiezovce group; Štúrovo,
rytych. Często natomiast stosowano linie podwójne: object 204/66 – a–f (after Pavúk 1969)
faliste, krokwie, łuki, esowate i  wstęgi (Pavúk 1969,
ryc. 12:3; 13:7,11). Niewygładzone powierzchnie mię-
dzy liniami potrójnymi czasami malowano czerwoną Do nowych elementów należały motywy twarzowe
(niekiedy w kombinacji z żółtą), mineralną farbą po wy- (Pavúk 1969, ryc.  23:10) i  zwyczaj zdobienia we-
paleniu naczynia. Malowanie było obecne od samego wnętrznych ścianek naczyń (Pavúk 1969, ryc. 30:2).
początku opisywanej grupy i miało najlepsze analogie Do typowych zaliczyć też można liczne i różnorodne
w grupie Szakalhat z WLKK (Pavúk 1969, 295–297). motywy zoomorficzne (Pavúk 1969, ryc. 16:4; 36:2)
Szczególnie typowe dla grupy żeliezowskiej były wstę- oraz rzadsze motywy antropomorficzne (ryc. 5; por.
gi zbudowane z wielu linii (Pavúk 1969, ryc. 37:1–7). Pavúk 1969, ryc. 34:4).
Do często wykorzystywanych elementów zdobniczych Chronologia wewnętrzna grupy żeliezowskiej opar-
należały dołki nutowe, grupy dołków (2–5) oraz przede ta jest na różnicach frekwencji kilku elementów zdob-
wszystkim karby, które występowały tylko w grupie/fa- niczych ceramiki. Spadł udział podwójnych linii ry-
zie/stylu żeliezowskim (Pavúk 1969, 296). tych, a  wzrosła frekwencja taśm (por. Pavúk 1969,
O ile motywy łukowe były charakterystyczne dla diagram 1). Zmniejszył się zdecydowanie udział poje-
fazy nutowej KCWR, o tyle w grupie żeliezowskiej dynczych dołków nutowych, a od fazy II dominowa-
przeważały motywy kątowe, w tym krokwiowe. Ty- ły karby. W fazie I przeważały grupy dołków (ryc. 6;
powe były też linie faliste (Pavúk 1969, 299–301). por. Pavúk 1969, diagram 2). Różnice udziałów innych

145

elementów nie mają charakteru wyraźnych trendów
(Pavúk 1969, diagram 3).
Materiały żeliezowskie na terenie
Polski południowo-wschodniej
Uważa się, że obecność stylu żeliezowskiego w Pol-
sce południowo-wschodniej była wynikiem oddzia-
ływań z  terenu Słowacji. Przenikały one wszystkimi
146
Ryc. 3. Ceramika środkowej
fazy grupy żeliezowskiej; Mi-
lanovce, wykop XI/61 – a–c;
Štúrovo, obiekt 241/66 – d–e;
obiekt 229/66 – f–g; obiekt
245 – h–j (wg Pavúk 1969)
Fig. 3. Pottery of  the middle
phase of the Želiezovce group;
Milanovce, excavation unit
XI/61 – a–c; Štúrovo, object
241/66 – d–e; object 229/66
– f–g; object 245 – h–j (after
Pavúk 1969)
dawniej znanymi szlakami (przede wszystkim przez
Bramę Morawską), ale też przez wschodnie przełęcze
karpackie. Omawiany styl uległ na obszarze Polski sil-
nym lokalnym przeobrażeniom (Kulczycka-Leciejewi-
czowa 1979, 63, ryc. 21).
Styl żeliezowski w swej lokalnej, małopolskiej od-
mianie objął tereny wyżyn lessowych na północ i pół-
nocny wschód od Krakowa, dorzecze dolnej Raby,
Wyżynę Sandomierską oraz ośrodki nad Wisłokiem
i Sanem, gdzie wg Anny Kulczyckiej-Leciejewiczo-
wej miał docierać bezpośrednio przez przełęcze Du-
kielską i Łupkowską. Miało to się łączyć z napływem
obsydianu do tej części Polski. Echa stylu żeliezow-
skiego docierały też na Wołyń. Nie są one natomiast
notowane na wschód od łuku Karpat w dorzeczach
Dniestru, Prutu i Seretu (Kulczycka-Leciejewiczo-
wa 1979, 63).
Na gęsto zasiedlonych terenach w dorzeczu górnej
Wisły na wielu osadach z okresu poprzedniego nadal
rozwijało się osadnictwo fazy późnej KCWR (żeliezow-
skiej). Skupisko nad Sanem i Wisłokiem nadal pod-
trzymywało intensywne kontakty z  ośrodkiem pod-
krakowskim (sprowadzanie krzemienia jurajskiego).
Nie mniej żywe były kontakty zakarpackie (import ob-
sydianu i ceramiki bukowogórskiej). Natomiast w fa-
zie późnej, w okresie panowania stylu żeliezowskiego,
zmniejszono napływ krzemieni kredowych ze wschodu
(Kulczycka-Leciejewiczowa 1979, 63–65).
Uważa się, że  w  Małopolsce najintensywniejsze
osadnictwo KCWR związane było z jej fazą klasyczną
(nutową). W fazie późnej miało nastąpić jego rozrze-
dzenie. Zmniejszeniu liczby osad miał towarzyszyć jed-
nak proces zwiększania się ich wielkości (por. Czekaj-
-Zastawny 2008, 116). Faza późna niekiedy nazywana
była fazą żeliezowską (np. Kadrow 1990a, 62, 63; Ka-
drow 1990b), częściej zamiennie; młodszą, późną lub
żeliezowską (np. Dębiec 2015, 41).
O  żeliezowskim charakterze zespołów ceramiki
w Polsce południowo-wschodniej decyduje występo-
wanie grup dołków nutowych i karbów jako elemen- Ryc. 4. Ceramika młodszej fazy grupy żeliezowskiej; Bajč, obiekt
tów zdobniczych ceramiki (ryc. 7). W zakresie tech- IV/60 – a–h (wg Pavúk 1969)
nologii ceramiki widoczny jest trend do zmniejszania Fig. 4. Pottery of the younger phase of the Želiezovce group; Bajč,
object IV/60 – a–h (after Pavúk 1969)
się udziału domieszki organicznej i wzrostu frekwencji
domieszki szamotu w masie ceramicznej (Rauba-Bu-
kowska, Czekaj-Zastawny 2020, ryc. 2–4; Kadrow 2020,
ryc. 2). Świadczy o tym również sporadyczna obecność kościelna 2019, ryc. 3–7,9). Równie często w żeliezow-
malowania czerwoną farbą ścianek naczyń (np. Czerniak skich kontekstach spotykane są  wyroby z  obsydianu
et al. 2006, ryc. 6), wyjątkowo zdarzało się malowanie (np. Szeliga 2009; Kadrow 2020, ryc. 5).
przestrzeni (taśm) nieobramowanych jednak liniami O żeliezowskim charakterze danego zespołu zabyt-
rytymi (np. Dębiec 2014, tabl. 68:8,13,15). Podobnie ków w Polsce południowo-wschodniej świadczy więc
rzadko spotykana jest ceramiczna plastyka figuralna współwystępowanie co najmniej kilku wyżej wymie-
(np. Czerniak et al. 2006, ryc. 4; Becker 2014, ryc. 22; nionych elementów. Do elementów niezbędnych nale-
Becker et al. 2018). żą przy tym grupy dołków nutowych oraz karby jako
Typowymi zabytkami towarzyszącymi ceramice składowe wątków zdobniczych ceramiki. Ich frekwencja
zdobionej w stylu żeliezowskim są importy lub naśla- wśród innych elementów ornamentacyjnych powinna
downictwa naczyń z WLKK (np. Kadrow 1990a, ryc. 16; być odpowiednio wysoka (por. np. Pavúk 1969, 318–
1990b, ryc. 14; 2020, ryc. 4; Sebők 2014, 80–85, ryc. 19– 320; diagram 2; Kadrow 1990a, ryc. 28). Z tego wzglę-
21; Kaczanowska, Godłowska 2009, ryc. 4; Szeliga, Za- du za  „żeliezowskie” można uznać tylko te  zespoły

147
 Ryc. 5. Ceramika figuralna
grupy żeliezowskiej; Štúrovo
– a1; Dvory nad Žitavou – a2,
b, e, f; Iža-Vel’ký Harčáš – c,
e; Bíňa – d (wg Pavúk 1969)
Fig. 5. Figural ceramics of the
Želiezovce group; Štúrovo –
a1; Dvory nad Žitavou – a2,
b, e, f; Iža-Vel’ký Harčáš – c,
e; Bíňa – d (after Pavúk 1969)

zabytków, których nasycenie elementami żeliezowski- Największym terytorialnie żeliezowskim skupiskiem

mi jest odpowiednio wysokie. Natomiast obecność po- w Małopolsce jest region krakowski z dorzeczami Ru-
jedynczych fragmentów ceramiki zdobionych w stylu dawy, Dłubni, Szreniawy, Nidzicy oraz nowohuckiego
żeliezowskim uznać trzeba za „import” w środowisku odcinka Wisły wraz z lessami wielicko-bocheńskimi
KCWR fazy nutowej. (por. Czekaj-Zastawny 2008, ryc.  68; Kaczanowska,

148
Ryc. 6. Grupa żeliezowska. Wy-
kres frekwencji: 1  – dołków
nutowych, 2 – grup dołków,
3 – karbów w zdobnictwie ce-
ramiki w fazie starszej, środko-
wej i młodszej (I–III) i w końcu
fazy nutowej (wg Pavúk 1969)
Fig. 6. Želiezovce group. Fre-
quency graph: 1 – music-notes,
2 – groups of  music-notes,
3 – notches in the ornamenta-
tion of pottery in the older, mid-
dle and younger phases (I–III)
and final stage of the LBK music-
-note phase (after Pavúk 1969)

Ryc. 7. Skupisko rzeszowskie

KCWR. Wykres frekwencji:
a – dołków nutowych, b – grup
dołków, c – karbów w  zdob-
nictwie ceramiki fazy nutowej
(podfazy NI  – NIII) oraz że-
liezowskiej (podfaza ZI i ZIIa;
wg Kadrow 1990a)
Fig. 7. Rzeszów LBK cluster.
Frequency graph: a  – music-
notes, b – groups of  music-
notes, c – notches in the orna-
mentation of  the music-note
phase (NI – NIII subphases)
and Želiezovce (ZI and ZIIa
subphases; after Kadrow 1990a)

Godłowska 2009, ryc. 1). Częścią tego skupiska są za-
pewne okolice Łoniowej (Valde-Nowak 2013, ryc. 3)
i Gwoźdźca. Drugim pod względem stopnia nasycenia
elementami żeliezowskimi jest region rzeszowski, któ-
rego wschodni kraniec sięga okolic Przeworska i Jaro-
sławia (por. Kadrow 2013; Kadrow, Sznajdrowska 2013;
Dębiec et al. 2015). Z okolic Przemyśla pochodzą je-
dynie nieliczne, pojedyncze fragmenty ceramiki zdo-
bionej w stylu żeliezowskim (Czekaj-Zastawny 2008,
223–225), podobnie jak z kilku stanowisk z dorzecza
Dniestru (Dębiec 2012). Dość duże, ale słabiej rozpo-
znane jest skupisko na Wyżynie Sandomierskiej (Ko-
walewska-Marszałek 1992; Szeliga, Zakościelna 2007).
Ostatnie, najmniejsze, związane kontaktami z Polską
południowo-wschodnią jest skupisko w  okolicach
Łucka na Wołyniu (np. Bardetskiy 2012; Dębiec 2012).
Skupiska żeliezowskie na północ od Karpat mają
charakter wyspowy (ryc. 8). Sugeruje to ich współcze-
sność z zespołami KCWR z otaczających je obszarów,
na których nie ma ceramiki tego typu i które stylistycz-
nie należą nadal do fazy nutowej. Wygląda na to, że styl
żeliezowski nie był adaptowany przez społeczności
wszystkich regionów KCWR, nawet blisko ze sobą są-
siadujących. Jest to całkiem prawdopodobne, zważyw-
szy, że również mieszkańcy niektórych domów jednej
osady akceptowali obce wzory i wyroby (importy ce-

149

ramiki WLKK oraz obsydianu), podczas gdy inni nie
wykazywali nimi – w tym samym czasie – żadnego za-
interesowania. Zjawisko to udokumentowano dobrze
na stanowisku 17 w Brzeziu (Czekaj-Zastawny 2014,
ryc.  46). Zapewne podobna sytuacja występowała
na stanowisku 16 w Rzeszowie na osiedlu Piastów, gdzie
w niektórych zespołach datowanych na fazę późną wy-
stępują tzw. importy ceramiki WLKK oraz obsydianu,
a w innych brak tego typu zabytków (Kadrow 1990a,
ryc. 26; Kadrow 1990b, 59–63, ryc. 17).
Środkowoeuropejski kontekst
rozwoju grupy i stylu żeliezowskiego
Grupa żeliezowska i charakterystyczny dla niej styl
zdobienia ceramiki pojawiły się w kontekście różno-
rodnych i coraz intensywniejszych związków interkul-
turowych, które obejmowały większość obszaru Euro-
py w drugiej połowie VI tys. BC. Świadczy o tym m.in.
szeroki zasięg występowania ozdób z muszli Spondylusa
na terenie kontynentu, od Basenu Paryskiego na zacho-
dzie do Wołynia na wschodzie i od gór Harzu na półno-
cy po wyspy Morza Egejskiego na południu (por. Mül-
ler 1997; Windler 2018, ryc. 6.7). Tylko nieco mniejszy
zasięg (od Kotliny Czeskiej na zachodzie po Mołdawię
na wschodzie i od Małopolski na północy do środko-
wej Serbii na południu) miało rozprzestrzenienie się
wyrobów z  obsydianu (por. np. Burgert et  al. 2017,
150
Ryc. 8. Mapa zasięgu KCWR:
a – w  fazie nutowej; b – gru-
py żeliezowskiej (na Słowacji
i w Panonii) oraz skupisk z ce-
ramiką zdobioną w stylu żelie-
zowskim w Polsce południowo-
-wschodniej i na Wołyniu
Fig. 8. LBK coverage map:
a – in  the music-note phase;
b – the Želiezovce group (in Slo-
vakia and Pannonia) and clusters
with pottery decorated in  the
Želiezovce style in south-eastern
Poland and in Volhynia
ryc. 1). Na znaczeniu zyskiwało zjawisko importowa-
nia i imitowania ceramiki różnych kultur na sąsiednich
obszarach. W kontekście rozważanych w tym artykule
zagadnień wymienić można importy ceramiki z terenu
Alföldu na obszarze Małopolski (Kadrow 2020, ryc. 4),
południowo-zachodniej Słowacji i Transdanubii (Pavúk
1969, 338–359, ryc. 5; Virág 2009, ryc. 2). Notowany
jest także odwrotny kierunek importowania cerami-
ki, tj. z terenu grupy żeliezowskiej – przez społeczno-
ści WLKK – na teren dorzecza Cisy (np. Virág 2009,
ryc. 2). Transkulturowy, co najmniej środkowoeuro-
pejski charakter miało również występowanie okazów
plastyki antropomorficznej (Becker et al. 2018), w tym
wyobrażeń twarzowych (Virág 2009, ryc. 6).
W ramach wschodniej grupy KCWR typowe stało się
współwystępowanie zjawisk „progresywnych” w postaci
grupy żeliezowskiej w południowo-zachodniej Słowacji,
północnej Transdanubii i na sąsiednich terenach Au-
strii z „konserwatywną” grupą Kesztehly na południu
zachodnich Węgier, odpowiadającą stylistycznie fazie
nutowej (Marton, Oross 2009, tab. 1). Podobnie było
na terenach położonych na północ i wschód od łuku
Karpat, gdzie zespoły z udziałem ceramiki zdobionej
w stylu żeliezowskim na terenie Małopolski i Wołynia
egzystowały obok trwających nadal „konserwatywnych”
ugrupowań nutowych na pozostałych obszarach, tj. np.
na Lubelszczyźnie i nad Dniestrem (Pavúk 1969, 270;
Kozłowski 1985; Dębiec 2012).
 Podsumowanie
Intensywność występowania oraz wysoka liczba
charakterystycznych cech żeliezowskich w południo-
wo-zachodniej Słowacji usprawiedliwia wydzielenie
na tym obszarze osobnej jednostki taksonomicznej
w postaci grupy żeliezowskiej (Pavúk 1969), wyod-
rębnionej z  grupy wschodniej KCWR. Jej lokalna
geneza warunkowana była splotem działania różno-
rodnych czynników w  okresie coraz intensywniej-
szych wzajemnych związków społeczno-kulturowych
i ekonomicznych o szerokim, europejskim zasięgu.
O nowej, progresywnej jakości omawianej jednostki
kulturowej (na tle grupy wschodniej KCWR) świad-
czy jej wysokie nasycenie „importami” napływający-
mi z różnych kierunków, przy jednoczesnym równie
silnym „eksportowaniu” żeliezowskich elementów
stylistycznych na zewnątrz, do odległych nawet re-
gionów, np. na Wołyń.
W tym samym czasie na pozostałych terenach gru-
py wschodniej KCWR, w tym również w południowo-
-wschodniej Polsce oraz na Wołyniu, nadal rozwijała
się wymieniona kultura w swej późnej (młodszej) fazie,
zwanej żeliezowską. Na stanowiskach tej fazy rejestro-
wanych jest sporo elementów grupy żeliezowskiej, ale
w znacznie mniejszym nasileniu niż w południowo-
-zachodniej Słowacji. Styl żeliezowski uwidaczniał się
przede wszystkim w wytwórczości ceramicznej. Ada-
ptacja elementów żeliezowskich miała charakter selek-
tywny, a nie całościowy.
Literatura
Bánffy E., Oross K. 2010. The earliest and earlier phase of the LBK
in Transdanubia. W: D. Gronenborn, J. Petrasch (red.), Die Neo-
lithisierung Mitteleuropas. The spread of the Neolithic to Central
Europe, 255–272. Mainz: RGZM.
Bardec’kyj A., Dębiec M., Saile T. 2016. Zwei runde Spondylus-
klappen aus der bandkeramichen Sieldung von Rovanci in Volhy-
nien. Ein Beitrag zu Tausch und Status im frühen Neolithikum.
Sprawozdania Archeologiczne 68, 183–192.
Bardetskiy A. 2012. New Materials from the Excavations of a Multi-
Period Settlement of Rovantsi, Hnidavska Hirka (Lutsk Raion, Vol-
hynia Oblast) in 2010. Sprawozdania Archeologiczne 64, 343–396.
Becker V. 2014. Figürliche Funde aus Zwięczyca. W: M. Dębiec,
Zwięczyca 3. Eine bandkeramische Siedlung am  Wisłok, 85–87.
Rzeszów: Zimowit.
Becker V., Dębiec M., Bardetskiy A.B. 2018. We are one: figural
finds from the eastern border of the Linear Pottery Culture dis-
tribution. Sprawozdania Archeologiczne 70, 227–242.
Burgert P., Přichystal A., Prokeš L., Petřik J., Huškova S. 2017. The
origin and distribution of obsidian in prehistoric Bohemia. Bul-
garian e-Journal of Archaeology 7 (1), 1–15.
Czekaj-Zastawny A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury cera-
miki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły. Kraków: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Czekaj-Zastawny A.  2014. Brzezie 17. Osada kultury ceramiki
wstęgowej rytej. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Czerniak L., Golański A., Józwiak B., Kadrow S., Rozen J., Rze-
pecki S. 2006. Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopa-
liskowych przeprowadzonych w  latach 2003–2004 na  stanowi-
skach 3, 12–15 I 34 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. Małopolskie,
Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego (d. Zeszy-
ty ORBA). Seria B. Materiały Archeologiczne. Raport 2003–2004.
Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie
budowy autostrad w Polsce za lata 2003–2004, 541–554, 729–737.
Warszawa: OODA.
Dębiec M.  2012. Kultura ceramiki wstęgowej rytej na  Ukrainie.
Rzeszów (mps pracy doktorskiej w Archiwum Instytutu Archeo-
logii Uniwersytetu Rzeszowskiego).
Dębiec M.  2014. Zwięczyca 3. Eine bandkeramische Siedlung
am Wisłok. Rzeszów: Zimowit.
Dębiec M.  2015. Zur relativen Chronologie der Linienband-
keramik in Südostpolen. Sprawozdania Archeologiczne 67, 31–56.
Dębiec M., Dębiec M., Pelisiak A. 2015. Cieszacin Wielki, stan. 41,
Pawłosiów, stan. 55 i Jankowice, stan. 9. Kompleks osad z epoki neo-
litu i wczesnej epoki brązu. Rzeszów: Zimowit.
Kaczanowska M., Godłowska M.  2009. Contacts between the
Eastern and Western Linear Cultures in South-Eastern Poland. W:
J.K. Kozłowski (red.), Interactions between Different Models of Neo-
lithisation North of the Central European Agro-Ecological Barrier,
137–149. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Kadrow S. 1990a. Osada neolityczna na stan. nr 16 w Rzeszowie
na osiedlu Piastów. Sprawozdania Archeologiczne 41, 9–76.
Kadrow S. 1990b. The Rzeszów Settlement Microregion in Neo-
lithic. Acta Archaeologica Carpathica 29, 33–70.
Kadrow S. 2013. Kultura ceramiki wstęgowej rytej. W: M. Mazurek
(red.), Opracowanie ratowniczych badań wykopaliskowych na sta-
nowisku 42 (a4/8) w Rozborzu gm. Przeworsk. Rzeszów (mps w Ar-
chiwum Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego).
Kadrow S. 2020. Innovations in ceramic technology in the context
of culture change north of the Carpathians at the turn of the 6th
and 5th millennia BCE. W: M. Spataro, M. Furholt (red.), Detect-
ing and explaining technological innovation in prehistory, 85–105.
Leiden: Sidestone Press.
Kadrow S., Sznajdrowska A.  2013. Krąg kultur naddunajskich.
W: M. Mazurek (red.), Opracowanie ratowniczych badań wyko-
paliskowych na stanowisku 28 (A4/9) w Rozborzu gm. Przeworsk,
Rzeszów (mps w  Archiwum Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego).
151
Kadrow S., Zakościelna A.  2000. An  Outline of  the Evolution
of Danubian Cultures in Małopolska and Western Ukraine. Bal-
tic-Pontic Studies 9, 187–255.
Kowalewska-Marszałek H. 1992. Osadnictwo neolityczne na Wy-
żynie Sandomierskiej. Warszawa (mps pracy doktorskiej w  Ar-
chiwum IAE PAN).
Kozłowski J.K. 1985. The eastern areas of the Linear Band Pottery
culture. W: A. Kokowski (red.), Mémoires Archéologiques, 51–70.
Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1979. Pierwsze społeczeństwa rol-
nicze na ziemiach polskich. Kultury kręgu naddunajskiego. W:
W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria ziem polskich 2. Neo-
lit, 19–164. Wrocław: Ossolineum.
Marton T., Oross K.  2009. Reconstructing Space in  a  Familiar
World: the Formation of Late LBK Settlements in Central Trans-
danubia. W: J.K. Kozłowski (red.), Interactions between Different
Models of Neolithisation North of the Central European Agro-Eco-
logical Barrier, 51–73. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Müller J. 1997. Neolithische und chalkolithische Spondylusarte-
fakte. Anmerkungen zu Verbreitung, Tauschgebiet und sozialer
Funktion. W: C. Becker, M.L. Dunkelmann, C. Metzner-Nebelsick,
H. Peter-Röcher, M. Roeder, B. Teržan (red.), Chronos. Beiträge
zur prähistorischen Archäologie zwischen Nord- und Südosteuro-
pa. Festschrift für Bernhard Hänsel, 91–106. Espelkamp: Verlag
Marie Leidorf GmbH.
Pavúk J. 1969. Chronologie der Želiezovce-Gruppe. Slovenská Ar-
cheológia 17 (2), 269–367.
Pavúk J. 1980. Ältere Linearkeramik in der Slowakei. Slovenská
Archeológia 28 (1), 7–88.
Rauba-Bukowska A., Czekaj-Zastawny A. 2020. Changes in the
pottery production of the Linear Pottery Culture. Origins and di-
rections of ideas. W: M. Spataro, M. Furholt (red.), Detecting and
explaining technological innovation in prehistory, 73–83. Leiden:
Sidestone Press.
Saile T., Sedlmaier H., Dębiec M. 2018. Šárka in Wolhynien und
in Bayern. Ein Beitrag zu spätbandkeramischen Dreiecksintrasi-
en. Archäologisches Korrespondentzblatt 48 (1), 27–38.
152
Stadler P., Kotova N. 2019. Early Neolithic Settlement Brunn am Ge-
birge, Wolfholz, Site 2 in Lower Austria and the Origin of the Wes-
tern Linear Pottery Culture (LPC). Langenweissbach & Wien:
Beier & Beran.
Sebők K.  2014. Bükk-Keramik in  Zwięczyca. W: M.  Dębiec,
Zwięczyca 3. Eine bandkeramische Siedlung am  Wisłok, 80–85.
Rzeszów: Zimowit.
Szeliga M. 2009. Znaczenie obsydianu karpackiego w gospodarce
surowcowej najstarszych społeczności rolniczych na  ziemiach
polskich. W: J. Gancarski (red.), Surowce naturalne w Karpatach
oraz ich wykorzystanie w pradziejach i wczesnym średniowieczu,
287–324. Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie.
Szeliga M., Zakościelna A.  2007. Wstępne sprawozdanie
z  ratowniczych badań wykopaliskowych na  wielokulturowym
stanowisku 6 w  Tominach, pow. opatowski, w  2006 roku.
Archeologia Polski Środkowowschodniej 9, 9–23.
Szeliga M., Zakościelna A.  2019. Transcarpathian Intercultural
Relationships of the LBK Communieties from the Sandomierz
Settlement Cluster in the Light of New Findings. Sprawozdania
Archeologiczne 71, 167–195.
Valde-Nowak P.  2013. New light on  Bandkeramik longhouses.
W: S.  Kadrow, P.  Włodarczak (red.), Environment and Subsist-
ence – forty years after Janusz Kruk’s “Settlement studies” , 95–103.
Rzeszów–Bonn: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego
& Dr. Rudolf Habelt.
Virág Z.M. 2009. The Eastern Periphery of the Central Europe-
an LPC in the Region of Budapest. W: J.K. Kozłowski (red.), In-
teractions between Different Models of Neolithisation North of the
Central European Agro-Ecological Barrier, 9–30. Kraków: Polska
Akademia Umiejętności.
Windler A. 2018. Der Austausch von Spondylus gaederopus in Eu-
ropa zwischen 5500 und 5000 v. Chr. Eine ökonomische Analyse.
Bochum: Verlag Marie Leidorf GmbH.
Sławomir Kadrow; University Rzeszów, Institute of Archaeology, 10 Moniuszki Street,
35-015, Rzeszów, Poland; slawekkadrow@gmail.com
Захарівка І – пам‘ятка з мікролітичним інвентарем
на південному схилі Подільської височини
Дмитро Кіосак, Надія Котова

Abstract:  Zakharivka I – a site with a microlithic assemblage on the southern slope of the Podillian upland – Dmytro Kiosak,
Nadiia Kotova – Sites with microlithic inventories are well known in the North-Western Pontic area. They are usually represented
by surface scatters of lithics and are attributed to the Mesolithic. However, recently it became apparent that sometimes such sites also
contain some potsherds. The authors approach this issue from the point of view of materials that they gathered in excavations on the
site of Zakharivka I in Odessa region in 2011. The stratigraphy reflects active destruction of the site by slope processes, so only small
patches of the cultural layer remained relatively intact.
The site yielded 1,328 flint items, several potsherds of hand-made vessels and some animal bone fragments. The pottery from excavation
pit 1 and test-trench 6 is of organic-rich ceramic with a characteristic texture, which is comparable with VI mill. para-Neolithic finds from
the valleys of the Dniester and Southern Buh Rivers. However, due to the small size of the fragments, precise identification is not possible.
The lithic inventory is very microlithic, reflecting bladelet-oriented production. Cores are mostly very thin (up to 1 cm) and prismatic
with a single platform and a flat working surface. There is also a specimen resembling bullet cores (pencil-like core, olivtsepodipny,
in local nomenclature). Pressure flaking is the most probable technique of detachment applied by the inhabitants of the site. There are
various types of scrapers: circular, subcircular, unguiform, side etc. They are microlithic. There are also geometric microliths: isosceles
and scalene trapezes. A rhomboid point can be an Early Trypillian (Precucutenian) component and trapezes a retouches couvrant are
definitely VI mill. fossils directeurs for para-Neolithic of the Ukrainian Steppe.
The only 14C date (Poz-51299 5935±35 BP) was done on animal bone fragment from excavation pit 1, depth –40 cm. When calibrated
it covers 4905–4720 calBC. This period to a large extent is a poorly known time between the dissipation of Linearbandkeramik and
the Early Trypillian expansion. Authors recall a similar date from the site of Tatareuca Noua XV, where the Linearbandkeramik ceramic
tradition was connected with local para-Neolithic technologies (according to O. Larina). We suggest that both sites are linked to a narrow
chronological horizon of a para-Neolithic “renaissance“ between two waves of early farmers‘ colonization of the region.
Ключові слова: керамічний мезоліт, пара-неоліт, крем‘яний комплекс, архаїчна кераміка
Keywords: Ceramic Mesolithic, para-Neolithic, lithic complex, archaic pottery

Проблема заселення степових просторів Пів-
нічного Причорномор‘я неодноразово привертала
увагу дослідників (Stanko 2000; Stanko 2005; Manzura
2005; Smyntyna 2007; Smyntyna 2015). Спекотний
та сухий клімат регіону складав очевидні перепо-
ни для мешкання осілого населення, принаймні,
в історичну добу. Реконструкції клімату для регіо-
ну протягом голоцену нечисленні та часто їм бра-
кує достатньої „роздільної здатності“ (Vinogradova,
Kiosak 2009). Особливо це стосується раннього го-
лоцену (часу до кліматичної події 8200 сalBP). Тому,
науково цікавими є свідчення освоєння терену в цей
час. Здебільшого, йдеться про невеликі стоянки, які
були виявлені як скупчення розщеплених мікро-
літичних кременів, як правило, у високій топогра-
фічній позиції – на високих терасоподібних уступах
степових річок, біля вододілів (Станко 1967; 1971).
Переважна більшість таких пунктів були атрибу-
товані до пізнього мезоліту на підставі наявності
геометричних мікролітів у формі трапецій та від-
сутності архаїчної кераміки.
Кілька пунктів були віднесені до неоліту, здебіль-
шого, на підставі наявності черепків керамічного
посуду. Так, 1929 р. було виявлено та у 1930–1932
рр. досліджено поселення Гард на р. Південний Буг
(Козубовський 1933). Воно було включено до „буго-
дністровської“ культури часів неоліту, репрезенту-
ючи її пізній етап (Даниленко 1957; 1969). Горизонт
знахідок із „буго-дністровськими“ черепками та мі-
кролітичним кременем над шаром пізнього мезоліту
було вивчено на стоянці Гіржево (р. Кучурган) (Стан-
ко 1966; Stanko, Kiosak 2010; Петренко 2012). „Буго-
дністровське“ поселення Новорозанівка було розко-
пано на р. Інгулець (Шапошникова, Неприна 1977).

153
 М.Т. Товкайло відкрив та дослідив вузол „кера-
мічних“ пам‘яток довкола поселення Гард (Товкай-
ло 2005; 2014). С.І. Коваленко виявив неолітичну
кераміку (культури Кріш, (Дергачев, Ларина 2015))
на стоянці Саратень на р. Прут (Коваленко 2017).
Таким чином, все більше пам‘яток з  мікролітич-
ним крем‘яним інвентарем можна було постави-
ти у зв‘язок з „керамічними епізодами“ мешкання
на них. Особливо показовою тут є історія дослі-
дження вузлу пам‘яток біля с. Знам‘янка на р. Малий
Куяльник. Виявлена ще в 1960-их рр., група стоя-
нок була віднесена до мезолітичного часу (Крас-
ковский 1972). Нещодавно, відбулося повернення
археологів до цих матеріалів. Польові досліджен-
ня супроводжувалися розкопками двох особливо
виразних скупчень матеріалу – Катаржино 1 та 2.
Останні поруч з артефактами з розщепленого кре-
меню принесли і дрібні черепки керамічного посу-
ду архаїчного вигляду. Як слушно, зазначає автор
розкопок, І.В. Піструіл, настільки дрібні фрагменти
ліпного посуду наврядчи могли зберегтись на по-
верхні пам‘ятки та могли бути виявленими лише
в ході стаціонарних досліджень (Пиструил 2009a;
2009b; 2011; Киосак, Пиструил 2013).
Тому, на сьогодні, можна поставити проблему хро-
нології пам‘яток з мікролітичним крем‘яним інвен-
тарем в степах Північно-Західного Причорномор‘я.
До якого часу слід їх відносити? Чи свідчать вони
про дисперсний характер мезолітичного полювання,
чи являють собою матеріальні рештки господарчої
активності частини річного циклу мешканців річ-
них долин Дністра та Південного Бугу вже знайомих
з технологією кераміки?
2011-го року, завдяки розкопкам на  стоянці
Захарівка І (Одеська область), авторам цієї статті
вдалося долучитися до вирішення цієї проблеми.
Захарівка І  розташована, скоріш, не  на При-
чорноморській низовині (геоморфологічному
відповіднику чорноморського степу). Вона стоїть
на одному з найбільш південних відрогів Поділь-
ської височини, які утворюють тут схил до вели-
кої рівнині на  півдні. Образно кажучи, стоянка
розташовується у  досить високій позиції „з ви-
дом на степ“.
Захарівка І (рис. 1) розташовується в 2,5 км на
північний схід від смт Захарівка Одеської області
(Україна) на високому (понад 40 м) березі безімен-
ного яру, який впадає до великої долини, орієнто-
ваної з півночі на південь, яка в свою чергу вхо-
154
дить до долини р. Кучурган в 8 км на південь біля
с. Краснопіль. Трохи нижче від пам‘ятки безіменний
яр розщеплюється на два роги – північний та пів-
денний. На правому березі південного рогу розта-
шовується Захарівка І, між рогами – Захарівка ІІ.
Площа Захарівки І, як встановлено поверхневими
зборами, складає 200×100 м. Похилу площадку цьо-
го мису складають два витягнуті перпендикулярно
до яру підвищення з неглибокою розораною улого-
виною між ними. Більшість підйомного матеріалу
зібрано на східному підвищенні та на ближньому
до нього схилі західного підвищення. На дні уло-
говини знахідок було менше (рис. 2).
В 1974-му році розвідковий загін під керівни-
цтвом О.В. Гудкової зібрав на північний схід від смт.
Захарівка (Фрунзівка на той час) біля 100 кременів
і кілька черепків ліпного посуду. Пам‘ятку було від-
несено до неоліту в польовому звіті (Гудкова, 1974),
проте так і не було опубліковано. Прямих доказів,
що йдеться, саме про Захарівку І немає, оскільки
ще кілька пунктів з мікролітичним крем‘яним під-
йомним матеріалом виявлено вздовж берегів ви-
щезгаданого безіменного яру.
В 2011-му році нами на пам‘ятці було відкрито
2 розкопи (30 кв м та 8 кв м), шість шурфів та одну
зачистку, поставлену на схилі до яру. Ними відкрито
досить мінливу стратиграфію. Розкоп 1, розташова-
ний на західному підвищенні, виявив послідовність
з наступних шарів: чорнозем А (орний шар) – пе-
рехідний мішаний жовто-сірий шар – біло-зелена
глина. Потужність відкладів невелика – до 50 см.
Дещо східніше, ближче до схилу підвищення по-
тужність послідовності зростала. Мішаний шар
Рис. 1. Стоянка на карті України (стрілка)
Fig. 1. The site on the map of Ukraine (arrow)
 Рис. 2. Стоянка в рельєфі (прямокутник)
Fig. 2. The site in the landscape (rectangle)

заміщався підґрунтям. Отже, йдеться про такі го-
ризонти: чорнозем А (орний шар) – глинисте гу-
мусоване підґрунтя („халва”) – біло-зелена глина.
Глинисте гумусоване підґрунтя простежено на біль-
шості площі розкопу 1, у ньому виявлено найбільшу
кількість знахідок. На розкопі 2 закладеному в уло-
говині між підвищеннями стратиграфія наступна:
чорнозем А (орний шар) – темно-сіре гумусоване
підґрунтя – жовтий суглинок.
Тому, це дає змогу нам реконструювати будову
мису, на якому стоїть Захарівка 1. Його складено
щільною, водостійкою біло-зеленою глиною, яка
на вершечку західного підвищення залягає фак-
тично просто під орним шаром. Поверхня гли-
ни прорізана численними тріщинами. Ймовірно,
йдеться про давні тріщини з похилими бортами
розширеними схиловими процесами. Останні
заповнені специфічним глинистим гумусованим
підґрунтям. Внаслідок того, що материкова гли-
на являє собою водонепроникний пласт, ці седи-
менти завжди дуже вологі. Культурні залишки
переважно пов’язані саме з  глинистим підґрун-
тям. В пониженні східніше від західного горбка
між біло-зеленою глиною та  голоценовими від-
кладами, присутній і жовтий суглинок, горизон-
тальний плавний контакт якого з  біло-зеленою
глиною простежено в північно-східному куті роз-
копу 1. Природа східного підвищення лишається

Рис. 3. Стратиграфія розкопу 1, за лінією 1/2; 1 – орний шар, 2 – підгрунтя, 3а – мішаний перхідний шар, 3 – біло-зелена
щільна глина
Fig. 3. Stratigraphy of excavation pit 1, line 1/2; 1 – topsoil, 2 – subsoil, 3a – mixed layer; 3 – white-greenish clay

155
невідомою. Можливо, так само як і західне воно
складене біло-зеленою глиною.
Таким чином, схилові процеси тут особливо ак-
тивні через характер породи, яка підстеляє голоце-
нові відклади – водонепрохідної глини. Тому, куль-
турний шар на більшості площі не зберігся, тільки
на дні тріщин наявні ділянки з дрібними уламками
кісток тварин, деревного вугілля, черепками ке-
раміки, кременями, які свідчать про збереження,
хоча б частково, первинного залягання матеріалів.
Комплекс знахідок представлено крем‘яними
виробами, органічними рештками та  уламками
кераміки.
Крем‘яний комплекс Захарівки 1 здебільшо-
го складається з  матеріалів, зібраних на  поверх-
ні пам‘ятки (табл. 1). Він досить мікролітичний.
Пластинчаті сколи та їх частини наявні у колекції
у значній кількості. Багато нуклеусів несуть пра-
вильну пластинчату огранку. Можемо припускати,
що саме пластинки були метою розщеплення, хоча
і кількісно їх менше ніж відщепів.
Крем‘яна сировина представлена переважно
сірим та темно-сірим кременем, слабко-прозорим
чи непрозорим з білястими включеннями та пля-
мами. За  макроскопічними ознаками він нага-
дує „середньодністровський“ гатунок сировини
за В.Ф. Петрунем. Також наявний дещо якісніший
різновид, скоріш за все, тої самої сировини – жов-
тувато-сірий, прозорий в тонких сколах, а також
темний, до чорного, з крупними білястими вклю-
ченнями. Велика частина предметів патинована,
окремі кремені – обпалені.
Нуклеуси, переважно, наявні в зборах на по-
верхні. Вони поділяються на  дві великі групи:
з правильної пластинчатою огранкою та для ско-
лювання відщепів. Перша група нуклеусів поді-
ляється на пласкі призматичні (4 од., рис. 4:24).
Серед них є два досить великих вироби, які на-
гадують призматичні нуклеуси з пласкими робо-
чими поверхнями з  пам‘яток сорокського вузла
(Маркевич 1974). Деякі предмети розщеплення
мали пласку підтрикутну поверхню розщеплення
і насправді, належать до цієї ж групи. Інші, схо-
же, відображають наступні стадії редукції, коли
розщеплення вийшло на фланги та тил (рис. 4:23).
Вони класифіковані як конічні. Цікавий двохпло-
щадковий нуклеус, який має суміжні робочі по-
верхні (з фронту, а також з торця і протилежного
фронту) [рис. 4:21]. Форму, яку скоріш за все, слід
пов‘язувати з відтискною технікою сколу, являє
собою підолівцеподібний нуклеус з  ограненням
на ¾ периметру (рис. 5:16).
Численні виснажені ядра для відщепів, орієн-
товані на  максимальне використання сировини
при фіналізації розщеплення (6  одноплощадко-
вих і 3 двохплощадкових). Часто вони оформлені
на уламках нуклеусів для правильних пластинок
(5 екз.) (рис. 4:14,18–19,22).

Таблиця 1. Техніко-типологічна характеристика

Table 1. Technical – typological description
Найменування категорії ПМ Розкопи та шурфи Усього
%
Category name Surface material Excavations and pits Total
Гальки / Pebbles  6  1   7  0,53
Нуклевидні уламки / Core-like chunks  5  0   5  0,38
Пренуклеуси / Precores  1  0   1  0,08
Уламки / Chunks  10  10  20  1,51
Нуклеуси / Cores  25  2  27  2,03
Відщепи / Flakes 327 177  504  37,95
Лусочки / Chips  53  75  128  9,64
Мікропластини / Microblades  47  40  87  6,55
Пластинки / Bladelets 142  89  231  17,39
Пластини / Blades  44  41  85  6,40
Технологічні сколи / Technological flakes  37  24  61  4,59
Вироби зі вторинною обробкою / Outils faconne 122  50  172  12,95
819 509 1328 100,00

156
Рис. 4. Кремʹяний інвентар
Fig. 4. Lithic inventory

157
 Рис. 5. Кремʹяний інвентар
Fig. 5. Lithic inventory

158
 Таблиця 2. Нуклеуси
Table 2. Cores
Нуклеуси
Cores
Пласкі призматичні / Flat prismatic
Конічні / Conical
З підтрикутною робочою поверхнею / With subtriangular working surface
Підолівцеподібний / Quasi-bullet
Торцеві / Flank
Підциліндричний / Subcylindrical
Для відщепів / For flakes
  одноплощадкові / single-platformed
  двоплощадкові / two-platformed
Підпризматичні для відщепів / Subprismatic for flakes
Двоплощадковий / Two-platformed
Уламки нуклеусів / Fragments of cores
Обробку сировини „на місці“ фіксують численні
сколи оновлення площадок нуклеусів, напівребер-
чаті сколи відкриття робочих поверхонь та крайові
сколи підтримки опуклості робочого фронту. Всі
вони за морфологією добре вписуються в техно-
логію виробництва пластинок описану Є.Ю Гирею
за  матеріалами поселення Матвєєв Курган (Гиря
1997, 92–99).
Співвідношення основних категорій продуктів
розщеплення (малий відсоток гальок та інших кон-
крецій сировини, добра представленість спрацьова-
них нуклеусів, невеликий відсоток відщепів з кіркою)
свідчить, що, скоріш за все, на пам’ятці переважно
відбувалося вже розщеплення готових нуклеусів
з метою виробництва пластинчатих сколів, в той час
як початкові стадії виготовлення крем‘яних знарядь
праці представлені помітно слабше.
Вироби зі  вторинною обробкою досить своє-
рідні. Скребки представлені боковими, кінцевими,
підокруглими, нігтьовидними, мініатюрними фор-
мами (рис. 4:8–12; 5:2–3,9–13; 6:10–19). В порівнян-
ні з класичними пам’ятками гребениківської лінії
розвитку кременеобробки дещо більша кількість
бокових скребків та  кінцевих скребків на  плас-
тинках. Серія виробів має клиновидний робочий
край. Ретушовані відщепи в  багатьох випадках
невиразні та несуть крайову нерегулярну ретуш.
Ретушування пластинчатих сколів досить часто
було пов’язано з необхідністю їх точної фрагмен-
тації, оскільки виразна серія пластинок зламаних
ПМ Розкоп 1
Surface material Excavation pit 1
4   4
2 1 3
2   2
1   1
3   3
1   1
     
6   6
3   3
2   2
1   1
  1 1
Total 25   27
по ретушованій виїмці (рис. 5:1). Інші категорії ви-
робів представлені проколками, вістрями на від-
щепах, виробами з різцевими сколами. Пластини,
пластинки та відщепи з підтесуванням ми схильні
інтерпретувати не як типологічну групу – вкладні
кукрецького типу, а скоріш як групу знарядь праці
зі специфічним макрозносом.
Геометричні мікроліти – це  переважно симе-
тричні (рис. 5:4) та досить часто асиметричні тра-
пеції, виготовлені крутою ретушшю. Своєрідності
комплексу додає наявність ромбоподібних вістер
(рис. 4:1) та фрагментів трапецій з пригострюваль-
ною ретушшю (рис. 4:3).
Органічні рештки досить численні, але представ-
лені переважно недіагностичними уламками кісток
та емалі зубів, іноді кістковим вугіллям. Лише один
зуб можливо є діагностичним. Це клик тварини,
який несе сліди навмисної підправки та можливо
перфорації.
Керамічні знахідки – це переважно дрібні окатані
уламки кераміки. Лише кілька дещо більших фраг-
ментів стінок ліпного посуду виявлено у розкопі 1
та шурфі 6. В останньому виявлено також дрібний
фрагмент вінець чорнолискованої ліпної посудини.
Мікролітичний характер крем‘яного інвента-
рю, наявність геометричних мікролітів, конічних
нуклеусів, призматичних ядрищ для регулярних
пластинок вказують на існування пам‘ятки в мезо-
неолітичний час. Більший обсяг колекції Захарів-
ки 1 дозволяє уточнити цей висновок. Тут присутні
159
 Рис. 6. Кремʹяний інвентар
Fig. 6. Lithic inventory

160
досить обʹємні призматичні нуклеуси для регуляр-
них пластинок, серед скребків часто зустрічаються
кінцеві на пластинчастих сколах, є фрагмент тра-
пеції з пласкою ретушшю. Подібне співвідношення
типів є скоріш характерним для пара-неолітичних
пам‘яток з прилеглої долини р. Дністер (Маркевич
1974). Трапеції з пласкою ретушшю на спинці вини-
кають достатньо пізно – найстарші зразки датовано
біля 6000 р. до н.е. (Котова 2010). Таким чином, гі-
потетично можна припустити, що Захарівка 1 являє
собою пам‘ятник, який був заселений в часи спів-
ставні з паранеолітом Дністра та Південного Бугу.
Згадані неорнаментовані невеликі фрагменти сті-
нок ліпного посуду з вигорілою органічної доміш-
кою, знайдені на пам‘ятнику, добре узгоджуються
з цим припущенням, в той же час, навряд чи да-
ючи можливість його уточнити. Проте не можна
виключати і раніші (пізньомезолітичні), і пізніші
(ранньотрипільські) мешкання на площі стоянки.
За кісткою було одержано радіовуглецеву дату для
скупчення матеріалу з розкопу 1 (кв. B3/2, глибина
– 40 см, Poz-51299 5935+/-35 BP). Після калібруван-
ня вона охоплює час 4905–4720 calBC (рис.  7; Bronk
Ramsey 2013). Цей період відповідає проміжку між
найпізнішими пам‘ятками культури лінійно-стріч-
кової кераміки та  першими ранньотрипільськи-

Таблиця 3. Перелік виробів зі вторинною обробкою

Table 3. The list of tools
Інші розкопи
Найменування виробу ПМ Розкоп 1 Усього
та шурфи %
Name SM Excav. 1 Total
Other excav.
Скребки / End-scrapers 38 6 4 48 27,91
–  Бічні / on a side 10 2 2 14 8,14
–  Кінцево-бічні / on an end and on a side 3 3 1,74
–  Підокруглі / subcircular 5 1 6 3,49
–  Подвійні / double 2 2 1,16
–  Кінцеві на пластинах / on an end of a blade 1 1 2 1,16
–  Кінцеві на відщепах / on an end of a flake 3 2 1 6 3,49
–  Кінцеві на відщепах з клиновидним лезом / with wedge-like front 1 1 0,58
–  Нігтьовидні скребки / unghuiform 6 1 7 4,07
–  Бічні скребки на тонких сколах / raclette 5 5 2,91
–  Уламки скребків / fragments 2 2 1,16
–  Геометричні мікроліти / Geometric microliths 6 4 1 11 6,40
–  трапеції з крутою ретушшю / abruptly retouched trapezes 4 2 1 7 4,07
–  ромбовидні вістря / rhomboid points 0 2 0 2 1,16
– фрагменти трапецій з підгострюючою ретушшю / trapezes
2 0 0 2 1,16
a retouch couvrant
Косі вістря / Oblique points 3 1 4 2,33
Прямо тронковані сколи / Pieces with straight truncation 3 1 2 6 3,49
Уламки симетричних вістер / Fragments of symmetrical points 4 1 5 2,91
Сколи з ретушованими виїмками / Notches 16 1 2 19 11,05
Пластини з ретушшю / Retouched blades 13 7 5 25 14,53
Відщепи з ретушшю / Retouched flakes 19 4 3 26 15,12
Сколи зі слідами використання / flakes with traces of use 13 2 0 15 8,72
Проколки / Perforators 2 0 0 2 1,16
Сколи з вентральною підтескою / Items with ventral trimming 4 4 1 9 5,23
Вироби з різцевим сколом / Items with burin’s negative 1 1 0 2 1,16
Total 122 32 18 172 100,00
ПМ – підйомний матеріал, SM – surface material.

161

ми поселеннями в регіоні. З ранньотрипільськими
матеріалами може бути пов‘язана серія ромбопо-
дібних вістер з Захарівки І, проте все ж таки мате-
ріалів недостатньо, щоб віднести частину колекції
Захарівки І до ранніх етапів Трипілля А, адже єди-
на дата пам‘ятки з Одещини передує навіть AMS-
визначенням для типологічно найдавнішого трипіль-
ського пункту України – Бернашівки І (Rassamakin
2012). Ймовірно, все ж таки, „ромби“ та датована
кістка пов‘язані з різними епізодами перебування лю-
дини на площі поселення. Можливо, по зникненню
культури лінійно-стрічкової кераміки (Kiosak 2016;
2017) та  перед трипільською експансією в  регіоні
поширювалися носії паранеолітичних керамічних
традицій, як  зафіксовано матеріалами поселення
Тетереука Ноуе XV (Ларина 2006) з долини Дністра
(а до Дністра від Захарівки І лише 50 км). За зразка-
ми з останнього одержано і близьку дату (4882–4690
calBC), яку автори розкопок не пов‘язують з пара-
неолітичним мешканням (Wechler 2001).
В  цілому, вписуючись цілком в  уявлення про
„гребениківську” лінію організації розщеплюван-
ня, від власне гребениківських комплекс Захарівки
1 відрізняється лише деякими нюансами співвідно-
шення типів і присутністю окремих виробів скоріш
характерних для неоліту. Якщо паранеолітична атри-
буція Захарівки 1 буде підтверджена подальшими
дослідженнями, це відкриє перспективи вивчення
функціональних і/або культурних відмінностей між
добре відомими стоянками паранеоліту в долинах
великих річок і пам‘ятниками, які подібно Захарів-
162
Рис. 7. Калібрування дати
Fig. 7. Calibration of the date
ці 1 розташовані в достатньо високій гіпсометрич-
ній позиції на берегах невеликих балок, в глибині
горбистого рельєфу Подільської височини.
Таким чином, пам‘ятки з  мікролітичним ін-
вентарем степової зони Північно-Західного
Причорномор‘я відображають не тільки пізньоме-
золітичні епізоди заселення. На їх площі мешкали
люди знайомі з технологією кераміки. Датування,
культурна атрибуція та економічна природа пам‘яток
цих перших гончарів степу все ще далекі від оста-
точного з‘ясування. Більшість відомих пам‘яток,
за влучним визначенням М.Т. Товкайла (Товкайло
2014), являють собою місця неодноразового відвід-
ування, а отже відокремити різночасові комплекси
в їх колекціях досить складно. Деякі з них, ймовір-
но, заселялися неодноразово на протязі VI–V тис.
до н.е., а між іншими присутні достатні відміннос-
ті в кремʹяному інвентарі, аби припускати їх різно-
культурність чи різночасовість (Kiosak, Pistruil 2013).
Література
Коваленко С.И. 2017. О культурно-хронологической позиции
финально-мезолитических памятников в Пруто-Днестров-
ском междуречье. Stratum Plus 1, 155–171.
Даниленко В.М. 1957. Дослідження неолітичних пам’яток
на Південному Бузі. Археологія 10, 36–49.
Даниленко В.М. 1969. Неолит Украины. Главы древней исто-
рии Юго-Восточной Европы. Киев: Наукова думка.
Дергачев В.А., Ларина О.В. 2015. Памятники культуры Криш
Молдовы (с каталогом). Кишинэу: Tipografia Centrală.
Гиря Е.Ю. 1997. Технологический анализ каменных инду-
стрий. Археологические изыскания 44.
Гудкова А.В. 1974. Отчет о разведках в Фрунзовском районе
Одесской области. Архив ОАМ.
Киосак Д.В., Пиструил И.В. 2013. Поздний каменный век.
В: И.В. Бруяко, Т.Л Самойлова (ред.), Древние культуры Се-
веро-Западного Причерноморья, 9–40. Одесса: СМИЛ.
Котова Н.С. 2010. Культурно-історичні процеси у Північному
Причорномор‘ї у VI–V тис. до н.е. Київ: Автореф. дис. на здо-
буття наукового ступеня д.і.н.
Козубовський Ф.А. 1933. Археологічні дослідження на тери-
торії БОГЕСу 1930–1932 рр. Підсумки археологічних розвід-
кових робіт в районі майбутнього підтоплення Бозької гід-
роелектроцентралі. Київ: НКО УСРР, ВУАН.
Красковский В.И. 1972. Памятники мезолитического време-
ни в долине р. Малый Куяльник. Материалы по археологии
Северного Причерноморья 7, 172–179.
Ларина О. 2006. Неолитическая керамика поселения Тэтэрэука
Ноуэ XV. Revista arheologică 2, 35–55.
Маркевич В.И. 1974. Буго-днестровская культура на терри-
тории Молдавии. Кишинев: Штиинца.
Петренко В.Г. 2012. Стоянка Гиржево – некоторые новые
и малоизвестные данные. В: А.А. Пригарин (ред.), Человек
в истории и культуре. Вып. 2. Мемориальный сборник мате-
риалов и исследований в память лауреата Государственной
премии Украины, академика РАЕН, профессора Владимира
Никифоровича Станко, 228–239. Одесса: Друк.
Пиструил И.В. 2009a. Памятники каменного века среднего те-
чения р. Малый Куяльник. Лукомор‘я: археологія, етнологія,
історія Північно-Західного Причорномор‘я 3, 65–71.
Пиструил И.В. 2009b. Стоянка Катаржино 1 и ее место среди
памятников позднего каменного века Северо-Западного При-
черноморья. В: С.А. Васильев (ред.), Взаимодействие и хро-
нология культур мезолита и  неолита Восточной Европы.
Материалы международной научной конференции, посвя-
щенной 100-летию Н.Н. Гуриной, 67–70. Санкт-Петербург.:
ИИМК РАН, МАЭ РАН.
Пиструил И.В. 2011. Стоянка Катаржино 1 и проблема иден-
тификации памятников эпохи неолита в степях Северо-За-
падного Причерноморья. Stratum Plus 2, 209–218.
Шапошникова О.Г., Неприна В.И. 1977. Новорозановское
многослойное поселение. В: О.Г. Шапошникова (ред.), Древ-
ности Поингулья, 52–65. Київ: Наукова думка.
Станко В.Н. 1966. Мезолитическая стоянка Гиржево в Одес-
ской области (1962 – 1964). Советская археология 2, 96–104.
Станко В.Н. 1967. Некоторые вопросы позднего мезолита
Северо-Западного Причерноморья. Записки Одесского архе-
ологического общества 2, 155–168.
Станко В.Н. 1971. Мезолит Днестро-Дунайского междуречья.
Материалы по археологии Северного Причерноморья 3, 93–110.
Станко В.Н. 2000. Первые скотоводы азово-причерноморских
степей. В: В.Н. Станко (ред.), Археологія та етнологія Східної
Європи: матеріали і дослідження, 7–20. Одеса: Астропрінт.
Станко В.Н. 2005. Колебания уровней Черного моря и рассе-
ление человека в мезолите Северного Причерноморья. Науко-
вий вісник Миколаївського державного університету 11, 8–16.
Товкайло М. 2005. Неоліт Степового Побужжя. Київ: Шлях.
Товкайло М. 2014. Неолитизация Юго-Западной Украины
в  свете новых исследований поселения Гард. Stratum Plus,
183–245.
Bronk Ramsey C., Lee S. 2013. Recent and Planned Development
of the Program OxCal. Radiocarbon 55.2/3, 720–730.
Kiosak D. 2016. Mesolithic ‘Heritage’ and Neolithic in Southwest
Ukraine. В: H. Floss, R. Krauss (ред.), Southeast Europe before
Neolithisation. Proceedings of the International Workshop within
the Collaborative Research Centres sfb 1070 “Ressourcen Kulturen”,
Schloss Hohentubingen, 9th of  May 2014, 131–147. Tübungen:
Eberhard Karls Universität Tübingen.
Kiosak D, 2017. Kamyane-Zavallia, the eastermost Linear Pot-
tery culture settlement ever excavated. Sprawozdania Archeolo-
giczne 69, 253–270.
Manzura I.V. 2005. Steps to the Steppe: or, how the North Pon-
tic Region was Colonised. Oxford Journal of Archaeology 24 (4),
313–338.
Rassamakin Y. 2012. Absolute chronology of Ukrainian Tripolian
settlements. В: F. Menotti, A. Korvin-Piotrovsky (ред.), The Tripolie
culture giant-settlements in Ukraine. Formation, Development and
Decline, 19–69. Oxford and Oakville: Oxbow books.
Smyntyna O.V. 2007. Late mesolithic of the Ukrainian part of the
Lower Danube region: new perspectives of human adaptation and
interpretation of natural environments. Quaternary international
167, 114–120.
Smyntyna O.V. 2015. Late Mesolithic site of Zaliznychne in the
light of recent hypothesis of Neolithization of North-Western Pon-
tic region. Romanian Review of Eurasian Studies 11 (1–2), 7–22.
Stanko V.N., Kiosak D. 2010. The Late Mesolithic Settlement
of South-Western Ukraine. Atti Societa Preistoria e Protostoria,
Friuli-Venezia-Giulia 17, 24–100.
Vinogradova O., Kiosak D. 2009. Holocene paleovegetation
of South-Western Ukraine: a review. Rivista di archeologia 31, 5–11.
Wechler K.-P. 2001. Studien zum Neolithikum der osteuropaischen
Steppe. Mainz: Deutsches Archaeologisches Institut. Eurasien
Abteilung.
Dmytro Kiosak; Odessa I.I. Mechnikov National University, 2 Dvorianska Street,
Odessa – 65082, Ukraine; dkiosak@ukr.net
Nadiia Kotova; Institute of archaeology of National Academy of Sciences of Ukraine,
12 Heroiv Stalinhradu ave., Kyiv – 04210, Ukraine; nadja.kotova@hotmail.com
163
 Statuettes and houses from a Bandkeramik
settlement near Olteni in Transylvania
Maciej Dębiec, Thomas Saile, Dan Buzea

Abstract: Excavations in the Bandkeramik settlement of Olteni, located on the right bank of the Olt River in Transylvania, brought
to light several fragments of anthropomorphic and zoomorphic representations. The torso of a presumed pregnant woman deserves
special attention. In addition, the investigations revealed the fragmented remains of at least two ground plans of longhouses from the
Early Neolithic. These are the first convincing evidence of those structures in Romania.
Keywords:  Linienbandkeramik (LBK), Linear Pottery culture, anthropomorphic figurines, zoomorphic figurines, Transylvania, Romania

Introduction Museum of the Eastern Carpathians (Muzeul Naţional al

Figurative art is  among the most characteristic
elements of the European Early Neolithic (Becker 2007,
2011; Hansen 2007). The Linienbandkeramik (LBK)
is  no exception in  this respect. From the entire area
of  this culture about 850 examples of  figural art are
known, the majority of them from the western milieu
(Dębiec et al. 2020, Table 1). Among the finds are both
anthropomorphic and zoomorphic representations. They
include several groups – figurines, vessels, applications,
handles and engravings on vessels. In the eastern part
of  the Bandkeramik, figural art is  rare (e.g. Becker,
Dębiec 2014, Fig. 1). Therefore, recently discovered
anthropomorphic and zoomorphic representations on the
Olteni site deserve particular interest.
The Olteni site
The archaeological site is located immediately south
of the present village of Olteni. It is situated on the
higher right terrace of the Olt River, opposite the village
of Bodoc (Fig. 1). Olteni belongs to Covasna county
(județul), and is about 10 km north of its capital Sfântu
Gheorghe (Sepsiszentgyörgy, Sankt Georgen).
In 2001–2012 the place was endangered by a sand
quarry and was thus subjected to rescue excavations
led by V. Kavruk and D. Buzea from the National
Carpaţilor Răsăriteni) in Sfântu Gheorghe (Buzea 2017).
In total over 500 archaeological features dated from the
Neolithic to the Roman Period were discovered there.
Of particular interest, besides the LBK settlement, are
the traces of the Boian and Precucuteni I cultures and
a cemetery from the Iron Age (Buzea, Deák 2008, 44).
LBK features were documented over an area of about
1 ha, but the site probably extended over a somewhat
larger terrain (Fig. 2).
In the course of the rescue work, about a  dozen
interred structures and tens of postholes were
discovered, all related to the Bandkeramik (Fig. 2).
The distribution of the features indicates the presence
of at least two longhouses, the emblematic elements of
the LBK. They were orientated along the NNW-SSE
axis. Because of the incomplete preservation of traces
of many constructional posts, the length of the houses
can only be estimated. The pottery discovered from
the site belongs to the Notenkopf-Phase of the LBK.
Anthropomorphic presentations
There are four artefacts featuring anthropomorphic
elements. Three of them are figurine fragments, while
the fourth represents a vessel application.
1. Body fragment of an anthropomorphic figurine
(Fig. 3:1) of quasi-oval transversal cross-section. The

165

marked bosom indicates a female. The pronounced
belly may indicate pregnancy. The figurine is leaning
backward slightly. The preserved dimensions: length
3.4 cm, width 3.1 cm, thickness 2.8 cm. It was
discovered in pit 7, which is connected to pit 8 to the
south of house II.
2. Fragment of a leg with foot from a figurine or an
anthropomorphic vessel (Fig. 3:2) of round transversal
cross-section. The leg is thick and stout, and stepping
forward slightly. The dimensions: length 4.1 cm, width
3.7 cm, thickness 2.7 cm. It was found in a secondary
position in the northeast of house 1 (complex 2).
3. Fragment of a presumable leg of an anthropomorphic
figurine of oval transversal cross-section, not decorated
(Fig. 3:3). Distal and proximal parts are missing. It might
have come from a standing figurine. Dimensions: length
3.5 cm, width 2.7 cm, thickness 1.6 cm. It was discovered
in a secondary position on the north-eastern margin of
the excavated area (complex 1).
4. Vessel fragment with an anthropomorphic
application on the outer wall (Fig. 3:4). Preserved is
an arm slightly bent at the elbow. Three engraved lines
represent fingers. On the fragment is also a thickening,
which can be interpreted as a leg bent at the knee,
with oval impressions. No anatomical features are
166
Fig. 1. Olteni. Location of the
site south of Olteni, opposite
Bodoc. Base map: Josephi-
nische Landesaufnahme von
Siebenbürgen 1:28.800, Sec-
tion 244
preserved that could indicate the direction in which
the presentation is facing, either towards the interior of
the vessel or towards the observer. Dimensions of the
vessel fragment: length 7.1 cm, width 9.1 cm, maximum
thickness of the vessel wall 0.6 cm. It was discovered in
pit 9 to the west of house II.
Zoomorphic art
The group of clay artefacts displaying zoomorphic
features amounts to five pieces. Two of them are
figurines:
1. Small clay figurine of a four-footed animal (Fig.
4:1; 5:1). Due to the highly schematic presentation,
deprived of head or tail, it cannot be attributed to
any specific species. Dimensions: length 4.1 cm,
width 2.9 cm, thickness 2.4 cm. It was discovered in
a secondary position on the north-eastern margin of
the excavated area (complex 1).
2. Possibly a fragment of a zoomorphic figurine
(Fig. 4:2). It is a small artefact, oval in transversal cross-
section with small thickenings, which may represent
legs. Due to the damaged state the interpretation
of the find is only hypothetical. Dimensions: length
4.2 cm, width 2.5 cm, thickness 2.7 cm. It was found
 Fig. 2. Olteni. Plan of excavated area with Bandkeramik features and probable location of houses
in a secondary position in the northeast of house 1
(complex 4).
The next two examples of zoomorphic art are
probably linked with zoomorphic vessels:
3. Leg fragment from a zoomorphic vessel (Fig. 4:3;
5:3). The place of contact with the vessel is visible in
the upper part. The leg is slightly bent at the knee and
is decorated with engraved vertical and horizontal lines
and small depressions. The foot is missing. Dimensions:
length 4.6 cm, width 3.2 cm, thickness 3.2 cm. It was
discovered in a secondary position on the north-eastern
margin of the excavated area (complex 1).
4. Possible leg fragment from a zoomorphic vessel
(Fig. 4:4; 5:2). The leg is column-like and very short.
The base in the form of a slight thickening is bent
inwards; the upper part is missing. The visible rim
indicates that the fragment was originally attached
to a vessel. Dimensions: length 3.5 cm, width 3.7 cm,
thickness 3.7 cm. It was excavated in a secondary
position on the north-eastern margin of the excavated
area (complex 3).
5. The last artefact represents a zoomorphic vessel
handle (Fig. 4:5). The animal head is oblong with
a pointed mouth. The eyes are symbolically presented
by two depressions while the horizontal lines mark
the mouth opening. A damaged protrusion on the left
side may symbolize an ear or a horn. At the back the
handle attachment to the vessel is visible. Dimensions:
167
 Fig. 3. Olteni. Anthropomorphic art

168
Fig. 4. Olteni. Zoomorphic art

169
 Fig. 5. Olteni. Selected photos of artefacts. 1 – zoomorphic figurine, 2 and 3 – fragments of zoomorphic vessels.
length 3.7 cm, width 3.9 cm, thickness 3.5 cm. It was
unearthed in a secondary position on the north-eastern
margin of the excavated area (complex 1).
Results and discussion
The Olteni site yielded the most numerous
collection of anthropomorphic and zoomorphic art in
the entire eastern milieu of the LBK. It amounts to nine
170
items representing all known presentation types with
the exception of engravings. Two anthropomorphic
representations (Fig. 3:1.4) come from LBK pits,
while the remaining fragments were unearthed in the
cultural layer in the northeast of the excavated area,
where four find complexes could be distinguished. The
anthropomorphic art includes examples of figurines,
anthropomorphic vessels, and vessel applications. If the
interpretation of the torso of Fig. 3:1 is accepted, this
is one of the very rare representations of a pregnant
woman in the figurative art of the Bandkeramik. From
the Slovakian Hurbanovo-Bohatá, a vessel application
depicting a woman with a rounded, accentuated
abdomen is known from an LBK context (Becker 2011,
506 no. 7.33a, Plate 91,1). In the first publication of
the find the possible depiction of a pregnancy was
explicitly considered (Březinová et al. 2007, 58, Fig.
24:1). From a Körös settlement near Endrőd (Kom.
Békés) comes a statuette fragment with a slightly
emphasized belly (Hansen 2007, 502 Plate 118:4;
Becker 2011, 570 no. 2.3i, Plate 142:5). From Anatolia
representations of curved bellies are also known, whose
interpretation is of course not unambiguous (Hansen
2007, 322 f.; Furholt 2017, 243 Fig. 7.31).
Unfortunately, the orientation of the applica-
ted figurative representation Fig. 3:4 cannot be de-
termined. In general, anthropomorphic applications
in the LBK which have their backs turned to the ob-
server and look into the interior of the vessel are far
more common than those which look at the observer
(Becker 2011, 129–131.772–774 plate 88–91; Becker
et al. 2018, 237). From the eastern distribution area
of the LBK there are two comparable examples of
anthropomorphic applications: from Holyshiv-
-Zarvykhvosty and Rovantsi, both in western Ukraine
(Becker et al. 2018).
Among the artefacts with animal features, there are
figurines and zoomorphic vessels. Compared to the
western provinces of the LBK (conf. Schade-Lindig
2002) animal figurines are very rare finds in the eastern
milieu. To date only one example is known: from
Nezvis’ko on the upper course of the Dniester in
western Ukraine (Dębiec 2016, Fig. 9:5.9). As in the
case of two figurines from Olteni, the Ukrainian artefact
is also highly schematic and cannot be associated
with a specific species. Zoomorphic vessels also very
sporadically appear. Relatively most frequent are
zoomorphic handles.
The fragmented ground plans of Early Neolithic
longhouses provide the first evidence of such
structures in Romania. Until recently, it was assumed
that only pit houses were used on the territory of
Romania, Moldova and Ukraine (Larina, Dergachev
2017, 32–39). Both the findings from Olteni and
recent discoveries from Moldova and Ukraine (Saile
et al. 2016) prove that the classical longhouses were
equally common in both the western and eastern
provinces of this culture.
Acknowledgement
The Romanian Ministry of Research and Innovation
has financially supported this study (CNCS-UEFISCDI,
through the project PN-III-P4-ID-PCCF-2016–0090,
PCCF19/2018).
References
Becker V. 2007. Rinder, Schweine, Mischwesen – Zoomorphe
Funde der westlichen Linearbandkeramik. In: R. Gleser (ed.),
Zwischen Mosel und Morava. Neue Grabungen und Forschungen
zur Vor – und Frühgeschichte Mitteleuropas, 9–95. Bonn: Dr. Ru-
dolf Habelt Verlag GmbH.
Becker V. 2011. Anthropomorphe Plastik der westlichen Linear-
bandkeramik. Bonn: Dr. Rudolf Habelt.
Becker V. and Dębiec M. 2014. Figural representations from the
eastern border of the Linear Pottery Culture. In: E. Ursu, S. Ţerna
(eds), Anthropomorphism and symbolic behaviour in the Neolith-
ic and Copper Age communities of South-Eastern Europe, 73–89.
Suceava: Editura Karl A. Romstorfer.
Becker V., Dębiec M. and Bardetskiy A.B. 2018. We are One: Fig-
ural finds from the eastern border of the Linear Pottery Culture
distribution. Sprawozdania Archeologiczne 70, 227–242.
Březinová G., Elschek K. and Ratimovska P. 2007. Záchranný výskum
v Hurbanove. In: Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v roku
2005, 56–59. Nitra: Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied.
Buzea D. 2017. Raport proiect. Așezarea culturii ceramicii liniare
de la Olteni – Nisipărie jud. Covasna (Etapa 1). Sfântu Gheorghe:
Muzeul Naţional al Carpaţilor Răsăriteni.
Buzea D. and Deák A. 2008. Cercetările etnoarheologice de  la
Olteni, jud. Covasna Ethno-Archaeological discoveries from
Olteni, Covasna County. In: D. Monah, G. Dumitroaia and
D. Garvăn (eds), Sarea, de la prezent la trecut, 41–79. Piatra-Neamț:
Editura „Constantin Matasă”.
Dębiec M. 2016. The LBK ritual–burial complex from Nezvis’ko,
western Ukraine. In: L. Amkreutz, F. Haack, D. Hofmann and
I. van Wijk (eds), Something out of  the ordinary? Interpreting
diversity in the Early Neolithic Linearbandkeramik culture of central
and western Europe, 227–245. Newcastle upon Tyne: Cambridge
Scholars Publishing.
Dębiec M., Saile T., Alagierski P. and Rauba-Bukowska A. 2020.
Ein Ungar in Polen. Zu einer frühneolithischen Statuette aus Ko-
sina 62 bei Łańcut 50 im südöstlichen Polen. Archäologisches Kor-
respondenzblatt 50, in print.
Furholt M. 2017. Das ägäische Neolithikum und Chalkolithikum.
Transformationen sozialer Handlungsmuster in Anatolien und Grie-
chenland zwischen 6500 und 4000 v. Chr. Bonn: Dr. Rudolf Habelt.
Hansen S. 2007. Bilder vom Menschen der Steinzeit. Untersuchun-
gen zur anthropomorphen Plastik der Jungsteinzeit und Kupferzeit
in Südosteuropa. Mainz: von Zabern.
171
Larina, Dergachev = Ларина О.В., Дергачев В.А. 2017. Памят-
ники культуры линейно-ленточной керамики Республики
Молдова: (свод источников). Кишинэу: Институт культурного
наследия Академии наук Республики Молдова.
Saile T., Dębiec M., Posselt M., Ţerna S. and Kiosak D. 2016. Zur
Bandkeramik zwischen Pruth und Südlichem Bug. Praehistori-
sche Zeitschrift 91, 1–15.
172
Schade-Lindig S. 2002. Idol – und Sonderfunde der bandkera-
mischen Siedlung von Bad Nauheim – Nieder-Mörlen „Auf dem
Hempler“ (Wetteraukreis). Germania 80, 47–114.
Maciej Dębiec; University Rzeszów, Institute of Archaeology, 10 Moniuszki Street,
35-015 Rzeszów, Poland; debiecmaciej@gmail.com
Thomas Saile; University of Regensburg, Institute of History, Chair of Prehistory
and Early History, Universitätsstraße 31, 93040 Regensburg, Germany;
thomas.saile@ur.de
Dan Buzea; The National Museum of Eastern Carpathians, 16 Gabor Aron Street,
520008 Sfântu Gheorghe, Romania; buzealuci@yahoo.com
 Malickie i modlnickie ślady na Pogórzu Wiśnickim
Paweł Valde-Nowak

Abstract: Malice and Modlnica Remains in the Wiśnicz Foothills – For some time, more information has been emerging about the
Neolithic settlement on the left bank of the middle Dunajec in the Wiśnicz Foothills. In addition to the intense traces of Linear Pottery
Culture, there are clear traces of the continuation of settlement here in the fifth millennium BC and the beginning of the fourth, which
represent the Malice culture and the Modlnica group of the Lengyel-Polgar cycle. These discoveries confirm the good conditions of this
part of the Polish Carpathians for early agricultural colonization. Also, the selection for the settlement of the highest landscape zone
and hilltops is very characteristic, and it reveals a great deal about the specificity of this mountain group for prehistoric settlement,
also in the context of the old approaches to the existence of trans-Carpathian passages in the Neolithic.
Słowa klucze: neolit, Pogórze Karpackie, Dunajec, kultura malicka, grupa modlnicka
Keywords: Neolithic, Carpathian Foothills, Dunajec, Malice culture, Modlnica group

Wstęp odnosi się do tych stanowisk cyklu lendzielsko-polgar-

Badania europejskiego osadnictwa neolitycznego
w  hipsometrycznie wysokich położeniach wciąż nie
należą do chętnie podejmowanych tematów. Uwagę
badaczy absorbuje w pierwszej kolejności problematy-
ka neolityzacji w centrach osadnictwa starorolniczego,
ulokowanych w  obrębie obszarów pokrytych lessem
i enklawach czarnoziemów. Tereny górzyste sporadycz-
nie były włączane do ujęć syntetycznych.
Prezentowana praca odnosi się do zgrupowania neo-
litycznych osad na Pogórzu Wiśnickim, systematycznie
badanych archeologicznie w ciągu ostatnich lat. Cechą,
która je łączy, jest topografia, a konkretnie usytuowanie
w  najwyższej pogórskiej strefie krajobrazowej. Choć
osady te znajdują się w geograficznych granicach du-
żego pasma górskiego, jakim są Karpaty, nie powinny
być traktowane jako przypadek reprezentujący wprost
archeologię górską. Coraz więcej faktów wskazuje, że
pogórze, będące w istocie wariantem wyżyny, podlega
jednak innym regułom geograficzno-osadniczym niż
stanowiska położone np. w Beskidach lub na wyżynach
poza strefą karpacką. Rezultaty opisanych w tym tek-
ście badań rzucają światło na znaczenie doliny Dunaj-
ca dla komunikacji transkarpackiej w neolicie, jak i dla
reguł lokowania wczesnoneolitycznych osiedli. Praca
skiego na Pogórzu Wiśnickim, które badane były wy-
kopaliskowo. Chodzi tu o stanowiska archeologiczne
w Czchowie, Tworkowej, Biesiadkach i Łoniowej (Val-
de-Nowak 2014). Spośród wymienionych najwięcej da-
nych pochodzi z kilkuletnich badań ostatniego z nich.
Malickie i modlnickie ślady
na Pogórzu Wiśnickim
Odkrycie zgrupowania osad na Pogórzu Karpac-
kim między dolinami Dunajca i  Uszwicy nastąpiło
w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku w wy-
niku realizacji Archeologicznego Zdjęcia Polski przez
zespół archeologów: Andrzeja Cetery, Eligiusza Dwo-
raczyńskiego, Jerzego Okońskiego, Andrzeja Szpunara
oraz ich współpracowników (Cetera, Okoński 1994;
Okoński 1997, 60–64). Poprzedziło je dokonane w Jur-
kowie przez geografa Mieczysława Klimaszewskiego1
przypadkowe znalezisko pojedynczych fragmentów
1
  Poznanie okoliczności tego ważnego zdarzenia zawdzięczam
rozmowie z prof. dr. hab. Mieczysławem Klimaszewskim, którą
odbyłem w latach 80. ubiegłego wieku. Fragmenty ceramiki zostały
przed II wojną światową zebrane z urwistej skarpy eksponowanego
wzgórza podczas gromadzenia przez znalazcę materiałów do pracy
Polskie Karpaty Zachodnie w okresie dyluwialnym, Wrocław 1948.

173
ceramiki wczesnolendzielskiej grupy samborzecko-
-opatowskiej. Zostały one zdeponowane w Muzeum
Archeologicznym w Krakowie i w jakiś czas po od-
kryciu opublikowane przez Stefana Noska (1950).
Odkrycia te w bardzo istotny sposób uzupełniły ry-
sujący się już wówczas barwnie obraz osadnictwa pra-
dziejowego polskich Karpat. Szczególnie dynamicznie
rozwijały się badania nad osadnictwem z epoki kamie-
nia. Przypadający na lata 1976–80 niewątpliwy prze-
łom w poglądach na rolę tych obszarów dla społeczno-
ści ze schyłkowego paleolitu pobudził też do refleksji
nad znaczeniem tych terenów także dla społeczności
z młodszej epoki kamienia i z początku epoki brązu.
W połowie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku mo-
gło się wydawać, że neolityczna kolonizacja polskich
Karpat została już gruntownie opisana.
Jest zjawiskiem szeroko udokumentowanym, że
początki osadnictwa rolniczego objęły w  pierwszej
kolejności obszary lessowe, a tam, gdzie less nie wy-
stępuje, terytoria edaficznie zbliżone do takich ob-
szarów. Nic dziwnego, że podstawy wiedzy o neolicie
biorą się z badań właśnie takiego osadnictwa, utożsa-
mianego z  tzw.  centrami osadnictwa wczesnorolni-
czego. Od dawna istniał jednak nurt badań neolitu na
innych obszarach, że wspomnę tu choćby tzw. neolit
leśny (Kempisty 1973) lub badania nad osadnictwem
KPL na terenach piaszczystych (Wiślański 1979; Peli-
siak 1992). W tym właśnie, „pucharowym” środowi-
sku kulturowym możemy stosunkowo łatwo stwier-
dzić przejawy zróżnicowania osadnictwa na miejsca
centralne, średnie i  małe osady (obozowiska) oraz
znaleziska luźne (Kruk et al. 1996, 33; Kulczycka-Le-
ciejewiczowa 2000). Te ostatnie zwykle uznawane są
za źródła peryferyczne, potwierdzenie dalekosiężnych
wędrówek, krótkotrwałego osadnictwa (np. Kulczyc-
ka-Leciejewiczowa 1993, 153) lub intencjonalnego de-
ponowania (Kaflińska 2006).
Elementy malickie
W  trakcie prac wykopaliskowych na trzech sta-
nowiskach: Biesiadki 16, Łoniowa 18 i Tworkowa 20,
stwierdzone zostały materiały kultury malickiej. W roku
2006 dwanaście obiektów neolitycznych zostało znisz-
czonych podczas budowy gminnej sieci wodociągowej,
prowadzonej bez nadzoru konserwatorskiego w Bie-
siadkach (ryc. 1A–B).
Podjęte w 2006 roku na wniosek autora prace ratow-
nicze, kierowane przez Andrzeja Szpunara z Muzeum
174
Okręgowego w Tarnowie, doprowadziły do odkrycia
280 fragmentów ceramiki, w tym fragmentów dwóch na-
czyń wanienkowatych (ryc. 2:26). Także 145 artefaktów
kamiennych zostało zaliczonych do kultury malickiej
(Kalita et al. 2016, 37). Należy też wspomnieć o frag-
mencie pucharu na pustej nóżce, ornamentowanego
zapunktowanymi „wiszącymi” trójkątami (ryc. 2:23).
Tego rodzaju ornamentyka jest wyznacznikiem fazy
rzeszowskiej kultury malickiej (Kadrow 1996; 2017, 72).
W materiale z badań ratowniczych znajdują się też frag-
menty ceramiki z ornamentem kłutym, a także okazy
zdobione guzkami pod wylewem.
Na stanowisku w Łoniowej ślady kultury malickiej
można odnieść do jej klasycznej fazy (Michalak-Ścibor
1996, 47). Uzyskany wynik datowania radiowęglowe-
go wynosi 5880±40 BP (Poz-15978), co po kalibracji
przy 95,4% prawdopodobieństwa daje przedział czaso-
wy 4850–4670 BCcal., a przy 68,2% prawdopodobień-
stwa przedział zawężony do 4795–4710 BCcal. (Valde-
-Nowak 2009, 23).
Z jednego z obiektów w Tworkowej (obiekt nr 10)
uzyskanych zostało kilka ceramicznych fragmentów,
które najprawdopodobniej kojarzyć należy z zaawan-
sowaną klasyczną fazą kultury malickiej. Brak cerami-
ki z ornamentem kłutym może sugerować nawiązanie
do fazy rzeszowskiej (Kadrow 1996, 63–69, ryc. 14; 19;
por. Nowak 2009, 110, 131). Z  taką sugestią zgodne
są wyniki datowań węgli z obiektu 10 w Tworkowej:
(Poz. 47533): 5200±40 BP; 4073 (89,0%) – 3948 BCcal.
Elementy modlnickie
Elementy o takich cechach zostały, jak dotychczas,
stwierdzone tylko w  jednym miejscu na uwzględ-
nionym obszarze, a mianowicie na stanowisku nr 10
w  Czchowie, usytuowanym na tym samym, rozcią-
gającym się równoleżnikowo wzniesieniu, na którym
leży wyżej wzmiankowane stanowisko grupy sambo-
rzecko-opatowskiej w Jurkowie. Miejsce to wyznacza
najbardziej na południe wysunięty ceramiczny ślad
zasięgu cyklu kultur wstęgowych zarówno w dolinie
Dunajca, jak i zapewne w całych polskich Karpatach
Zachodnich.
W Czchowie ślady osadnictwa lendzielskiego zo-
stały stwierdzone w  wierzchniej warstwie gleby na
wtórnym złożu, poza obiektami. Nie rozpoznano też
obiektów cyklu lendzielsko-polgarskiego na tym sta-
nowisku. Stanowisko badane było w 1997 roku (Madej,
Valde-Nowak 1998), jednak dopiero badania z  1999
Ryc. 1A. Biesiadki, gm. Gnojnik, stan. 16. Badania powierzchniowe w  2006 roku. W  tle krajobraz Pogórza
Wiśnickiego. Fot. autor
Fig. 1A. Biesiadki, comm. Gnojnik, site 16. Archaeological survey in 2006. Wiśnicz Foothills landscape in the
background. Author’s photo

Ryc. 1B. Biesiadki, gm. Gnojnik, stan. 16. Archeologiczne prace ratownicze w 2006 roku w nielegalnie wykonanym
wykopie hydrotechnicznym. Obiekty neolityczne są widoczne w ścianach. Fot. autor
Fig. 1B. Biesiadki, comm. Gnojnik, site 16. Archaeological rescue works in 2006 in an illegal hydrotechnical
pit. Neolithic features are visible in the wall. Author’s photo

175
 Ryc. 2. Fragmenty ceramiki o  cechach kultury malickiej z  Pogórza Wiśnickiego: 1–23 – Łoniowa, stan. 18;
24–27 – Biesiadki, stan. 16; A – główne formy naczyń kultury malickiej ze stanowiska Łoniowa 18; B – warianty or-
namentyki „kłutej” na ceramice kultury malickiej ze stanowiska Łoniowa 18 (A–B według Vitoš 2011, zmienione)
Fig. 2. Pottery fragments of Malice culture from Wiśnicz Foothill. 1–23 – Łoniowa, site 18; 24–27 – Biesiadki, site 16;
A – main forms of Malice vessels from the site Łoniowa 18; B – threads of stroke ornament on the pottery from site 18 in
Łoniowa (A–B acc. to Vitoš 2011 with alternation)

176
 Ryc. 3. Czchów, gm. loco, stan. 10. Ceramika grupy modlnickiej
Fig. 3. Czchów, comm. loco, site 10. Pottery fragments of Modlnica group

Ryc. 4. Czchów, gm. loco, stan. 10. Drapacz wiórowy i  fragmenty narzędzi wiórowych
z krzemienia sąspowskiego
Fig. 4. Czchów, comm. loco, site 10. End-scraper and fragments of blade-tools made of Sąspów flint

177
Ryc. 5. Mapa stanowisk grupy modlnickiej cyklu lendzielsko-polgarskiego (według Piątkiewicz 2009 ze zmianami i uzupełnieniem).
1 – Bębło (stan. 1), 2 – Chroberz (stan. 4), 3 – Dziekanowice (stan. 99), 4 – Grojec (stan. 1), 5 – Iwanowice, 6 – Iżykowice, 7 – Jur-
ków-Koniecmosty (stan. 1), 8 – Koniecmosty-rzeka Nida (stan. 4), 9 – Kraków-Barycz (stan. 7 i 8), 10 – Kraków Nowa Huta-Cło
(stan. 65), 11 – Kraków Nowa Huta-Krzesławice (stan. 4), 12 – Kraków Nowa Huta-Mogiła (stan. 1), 13 – Kraków Nowa Huta-Mo-
giła (stan. 48), 14 – Kraków Nowa Huta-Mogiła (stan. 62), 15 – Kraków Nowa Huta-Pleszów (stan. 20), 16 – Kraków Nowa Huta-
-Wyciąże (stan. 5), 17 – Kraków Nowa Huta-Zesławice (stan. 34), 18 – Kraków-Witkowice (stan. II), 19 – Michałowice (stan. 27),
20 – Modlnica (stan. 1), 21 – Sąspów (stan. I), 22 – Szczotkowice, 23 – Szyce (stan. 10), 24 – Tomaszowice (stan. 1), 25 – Wężerów,
26 – Wieliczka (stan. 4), 27 – Wieliczka (stan. 87), 28 – Wieliczka-Rożnowa (stan. 13), 29 – Wojciechów, 30 – Zagaje Stradowskie
(stan. 1), 31 – Złotniki, 32 – Czchów, site 10
Fig. 5. Map of Modlnica group sites (acc. to Piątkiewicz 2009 with alternation and additions). 1 – Bębło (site 1), 2 – Chroberz (site 4),
3 – Dziekanowice (site 99), 4 – Grojec (site 1), 5 – Iwanowice, 6 – Iżykowice, 7 – Jurków-Koniecmosty (site 1), 8 – Koniecmosty-rzeka
Nida (site 4), 9 – Kraków-Barycz (site 7 i 8), 10 – Kraków Nowa Huta-Cło (site 65), 11 – Kraków Nowa Huta-Krzesławice (site 4),
12 – Kraków Nowa Huta-Mogiła (site 1), 13 – Kraków Nowa Huta-Mogiła (site 48), 14 – Kraków Nowa Huta-Mogiła (site  62),
15 – Kraków Nowa Huta-Pleszów (site 20), 16 – Kraków Nowa Huta-Wyciąże (site 5), 17 – Kraków Nowa Huta-Zesławice (site 34),
18 – Kraków-Witkowice (stan. II), 19 – Michałowice (site 27), 20 – Modlnica (site 1), 21 – Sąspów (site I), 22 – Szczotkowice, 23 – Szyce
(site 10), 24 – Tomaszowice (site 1), 25 – Wężerów, 26 – Wieliczka (site 4), 27 – Wieliczka (site 87), 28 – Wieliczka-Rożnowa (site 13),
29 – Wojciechów, 30 – Zagaje Stradowskie (site 1), 31 – Złotniki, 32 – Czchów (site 10)

178
roku2, których wyniki nie były dotychczas publikowa-
ne, doprowadziły do odkrycia kilkunastu fragmentów
ceramiki lendzielskiej i pojedynczych artefaktów wy-
konanych z krzemienia. Wśród tych zabytków należy
wymienić fragment naczynia ozdobionego dużym, za-
pewne płaskim guzem, który się nie zachował (ryc. 3:3),
fragment pucharu na pustej nóżce (ryc. 3:4), a także
fragmenty ucha tzw. rożkowatego. (ryc. 3:5). Spośród
artefaktów wykonanych z  krzemienia zwraca uwagę
drapacz o niskim drapisku wykonany z wióra z krze-
mienia jurajskiego-podkrakowskiego, tzw. sąspowskie-
go. Pod względem proporcji okaz ten może być skoja-
rzony z neolitycznym krzemieniarstwem z czasów po
tzw. przełomie metrycznym (ryc. 4:1).
Uwagi końcowe
Rosnąca liczba stanowisk cyklu lendzielsko-polgar-
skiego w środkowej części polskich Karpat Zachodnich
skłania do kilku uwag. Przede wszystkim eksponowane
wzgórza, pokryte karpackimi utworami pyłowymi podob-
nymi do lessu, stwarzały specyficzne i zapewne bardzo
korzystne warunki do zasiedlania. Nakłada się to na inny
aspekt, a mianowicie skłania do wznowienia dyskusji na
temat faktycznej roli dolin rzecznych Północnych Karpat
i licznych tamtejszych przełęczy górskich w przechodze-
niu przez to pasmo w neolicie. O ile osadnictwo ludności
kultury ceramiki wstęgowej rytej na Pogórzu Wiśnickim
wykazuje ścisłe związki ze stanowiskami południowymi,
których liczba u podnóża Tatr słowackich wciąż rośnie
(np. Sojak 1999; 2000; Sojak, Furman 2018), o tyle osad-
nictwo lendzielsko-polgarskie – zarówno malickie, jak
i modlnickie – nie znajduje tam takich odpowiedników.
Z tego powodu istnienie transkarpackiej arterii komu-
nikacyjnej z wykorzystaniem dolin Dunajca i Popradu
w dobie rozwoju kompleksu lendzielsko-polgarskiego
jest trudne do przyjęcia.
Z dwóch uwzględnionych w tym tekście ugrupowań
lendzielsko-polgarskich kultura malicka jest względ-
nie dobrze rozpoznana w zakresie taksonomii, chro-
nologii, zasięgu i inwentarza kulturowego (Zastawny,
Grabowska 2011). Z tego powodu porównanie cech
malickich z  Pogórza Wiśnickiego z  wiodącymi dla
tej kultury odkryciami spoza gór wydaje się stosun-
kowo łatwe. Inaczej przedstawia się sprawa stopnia
rozpoznania stanowisk z zespołem cech modlnickich
2
Pragnę podziękować dr. Pawłowi Madejowi za współpracę
w badaniach tego stanowiska w 1999 roku.
lub – jak to bywa ujmowane – modlnicko-pleszow-
skich (Kaczanowska 2006). Uwzględniając pełny za-
sięg występowania materiałów zaliczanych do tej jed-
nostki, należy zauważyć, że stanowisko w Czchowie
jest umiejscowione zdumiewająco daleko od innych
(ryc. 5). Obszar Pogórza Wiśnickiego jest na tyle do-
brze rozpoznany archeologicznie, że dotychczasowy
brak sygnałów o istnieniu w granicach tej jednostki fi-
zyczno-geograficznej w dorzeczu Dunajca materiałów
modlnickich może mieć obiektywny charakter, sko-
ro w Kotlinie Popradzkiej, a nawet znacznie dalej na
południe, takie materiały nie są znane (Pavúk 2000).
Mielibyśmy więc do czynienia w Czchowie z pogra-
niczem w miarę zwartego małopolskiego osadnictwa
środkowolendzielskiego.
Jak już wspomniano, układ znalezisk „wstęgowych”
był bardzo mocno uzależniony od płatów gleb lesso-
wych, te zaś w przypadku Karpat polskich ściśle przyle-
gają do krajobrazów Pogórza Karpackiego, a nawet za-
legają w ich marginalnych częściach. Wywołuje to efekt
silnego kontrastu w ilości i jakości źródeł do studiów nad
osadnictwem z młodszej epoki kamienia na obszarach
górzystych, np. na terenie Sudetów (Bronowicki 1999)
a niedawno Bieszczadów (Pelisiak 2018). Ugruntowa-
ny przez dziesięciolecia pogląd, jakoby tereny górskie
były rzekomo pominięte przez osadnictwo z młodszej
epoki kamienia, był żywiony właśnie tym źródłoznaw-
czym kontrastem (np. Reinecke 1930).
Stwierdzone zróżnicowane kulturowo ślady neo-
lityczne na Pogórzu Wiśnickim odsłaniają różnorod-
ność nierozpoznanych dotąd wątków występujących
w archeologii górskiej. Kwestia zajęcia przez ugrupo-
wania „wstęgowe” samych kulminacji pogórskich gar-
bów jest szczególnym zaskoczeniem, zwłaszcza że mó-
wimy o mocno wypiętrzonych pogórzach i znacznych
deniwelacjach. Można to wytłumaczyć mikroklimatem
i doskonałym nasłonecznieniem szczytów, a także za-
stoiskami zimna w zamglonych dolinach, utrzymujący-
mi się długo w godzinach przedpołudniowych. Można
przyjąć, że były to ważne czynniki, które sprawiły, że
Pogórze Karpackie dla wczesnej gospodarki agrarnej
było atrakcyjne. Istotną rolę w procesie podejmowa-
nia decyzji o wyborze właściwej lokalizacji odegrały
z pewnością pokrywy pylastych gleb na lewym brzegu
Dunajca. Istotne jest, że przypadek malickiego i mo-
dlnickiego osadnictwa w dorzeczu tej rzeki nie może
być tłumaczony w kategoriach przebiegu transkarpac-
kiej arterii, co w dawniejszych ujęciach byłoby jedyną
ewentualnością interpretacyjną.
179
 Bibliografia
Bronowicki J. 1999. Sudety Polskie w zasięgu neolityzacji. W: P. Val-
de-Nowak (red.), Początki osadnictwa w Sudetach, 185–205. Kra-
ków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Cetera A., Okoński J. 1994. Wyniki badań powierzchniowych na
obszarze 106–63. Typescript in the archives of the State Service
for the Protection of Monuments. Tarnów.
Grabowska B., Zastawny A.  2011. Osada kultury malickiej na
stan.  5 w  Modlnicy, pow. krakowski. W: J.  Kruk, A.  Zastawny
(red.), Modlnica, st. 5. Od neolitu środkowego do wczesnej epo-
ki brązu, 21–93. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Kaczanowska, M. 2006. Środkowa faza rozwoju kultury lendziel-
skiej w Małopolsce – grupa pleszowsko-modlnicka. W: M. Kacza-
nowska (red.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Małopolska
na przełomie epoki kamienia i miedzi, 37–52. Kraków: Biblioteka
Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
Kadrow S. 1990. The Rzeszów settlement microregion in Neoli-
thic. Acta Archaeologica Carpathica 29, 33–70.
Kadrow S. 1996. Faza rzeszowska kultury malickiej. W: J.K. Ko-
złowski (red.), Kultura malicka. Drugi etap adaptacji naddunaj-
skich wzorców kulturowych w neolicie północnej części Środko-
wej Europy, 51–70. Kraków: PAU.
Kadrow S. 2017. The Danubian world and the dawn of the metal
Ages. W: P. Włodarczak (red.), Past society 2: 5500–2000 BC, 63–
105. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii, Polska Akademia
Nauk, 63–106.
Kaflińska M. 2006. Neolityczne depozyty gromadne na ziemiach
polskich. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskie­go Ośrodka Archeolo-
gicznego 17, 5–26.
Kalita M., Kukułka A., Szpunar B., Szpunar A. 2016. Materiały wcze-
snoneolityczne ze stanowiska Biesiadki 16, gm. Gnojnik. Materiały
i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 37, 35–52.
Kempisty E. 1973. Kultura ceramiki „grzebykowo-dołkowej” na
Mazowszu i Podlasiu. Wiadomości Archeologiczne 38 (1), 3–76.
Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S.W., Śnieszko Z. 1996. Osad-
nictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium
archeologiczne i paleogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy,
Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 1993. Osadnictwo neolityczne w Pol-
sce południowo-zachodniej. Próba zarysu organizacji przestrzennej,
Wrocław: Polska Akademia Nauk, Instytut Archeologii i Etnologii.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2000. Seasonal Camps of the Fun-
nel Beaker Culture People in South-Western Poland. Sborník Prací
Filozofické Fakulty Brnĕnske Univerzity 48, Seria Archeologiczna
M4, 179–185.
Madej P., Valde-Nowak P. 1998. Stanowisko 10 w Czchowie w świe-
tle wyników prac wykopaliskowych w 1997 roku. Acta Archaeolo-
gica Carpathica 34, 5–24.
Michalak-Ścibior J. 1996. Zagadnienie chronologii i periodyzacji
kultury Malickiej w świetle nowych źródeł z Wyżyny Sandomier-
skiej. W: J.K. Kozłowski (red.), Kultura Malicka. Drugi etap ada-
ptacji naddunajskich wzorców kulturowych w neolicie północnej
części środkowej Europy, 35–49. Kraków: Polska Akademia Nauk.
180
Nosek S. 1950. Materiały neolityczne z  południowej Polski.
Sprawozdania Państwowego Muzeum Archeologicznego 3, 81–92.
Nowak M. 2009. Drugi etap neolityzacji ziem polskich, Kraków:
Księgarnia Akademicka.
Okoński J. 1997. Brzesko. Z najdawniejszych dziejów miasta i oko-
licy. Brzesko: Miejski Ośrodek Kultury.
Pavúk J. 2000. Epilengyel/Lengyel IV als kulturhistorische Ein-
heit. Slovenská archeológia 48, 1–26.
Pelisiak A. 1992. Kultura pucharów lejkowatych w dorzeczu
Grabi: terytorium eksploatowane przez osadę. Archeologia
Polski 36, 73–92.
Pelisiak A. 2018. Centrum i peryferia osadnictwa w neolicie i wcze-
snej epoce brązu na wschodnim Podkarpaciu i we wschodniej części
polskich Karpat, Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszow-
skiego, Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Piątkiewicz K. 2009. Grupa czy faza modlnicka – Próba określenia
pozycji taksonomiczno-chronologicznej w obrębie środkowej fazy
kultury lendzielskiej. Typescript of master thesis. Kraków: Insti-
tute of Archaeology, Jagiellonian University.
Reinecke P. 1930. Die Grenzen vor- und frühgeschichtlicher Be-
siedlung Nordostbayerns. Bayerischer Vorgeschichtsfreund 9, 1–16.
Soják M. 1999. Neolitizácia Spiša a kultúrne vzťahy s Malopo-
ľskom, W: I. Kuzma (red.), Otázky neolitu a eneolitu našich krajín
1998, 197–202. Nitra: Archeologický ústav SAV.
Soják M. 2000. Neolitické osidlenie Spiša. Slovenská Archeoló-
gia 48 (2), 185–314.
Soják M., Furman M. 2018. Liptovské Matiašovce-Bochníčky site:
A new Neolithic settlement in the region of Liptov (central Slo-
vakia). Acta Archaeologica Carpathica 53, 57–76.
Valde-Nowak P. 2009. Early farming adaptation in the Wiśnicz
Foothills in the Carpathians. Settlements at Łoniowa and Żerków.
Recherches Archaeologiques SN 1, 15–36.
Valde-Nowak P. 2014. Long Houses on Hilltop – Camps in the
Mountains: Some Aspects of the Neolithic in the Dunajec Project.
W: T.L. Kienlin, P. Valde-Nowak, M. Korczyńska, K. Cappenberg,
J. Ociepka (red.), Settlement, Communication and Exchange aro-
und the Western Carpathians. International Workshop held at the
Institute of Archaeology, Jagiellonian University, Kraków, October
27–28, 2012, 27–49. Oxford: Archaeopress.
Vitoš O. 2011. Krąg lendzielsko-polgarski w polskiej części Karpat
na podstawie materiałów z  Łoniowej, gm. Dębno oraz Jurkowa,
gm.  Czchów. Typescript of master thesis. Kraków: Institute of
Archaeology, Jagiellonian University.
Wiślański T. 1979. Kształtowanie się miejscowych kultur rol-
niczo-hodowlanych. Plemiona kultury pucharów lejkowatych.
W: W. Hensel, T. Wiślański (red.), Prahistoria ziem polskich II,
165–260. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
Paweł Valde-Nowak; Jagiellonian University, Institute of Archaeology, 11 Gołębia
Street, 31-007 Kraków, Poland; p.valde-nowak@uj.edu.pl
 Поховання маліцької культури в м. Рівне,
вул. Степова (Україна)
Андрій Бардецький, Валерій Самолюк, Олександра Козак

Abstract: A burial of the Malice culture in Rivne, Stepova Street (Ukraine) – Andrii Bardetskyi, Valerii Samoljuk, Oleksandra
Kozak  – The article presents materials from an accidentally discovered and partially investigated burial of the Malice culture.
The skeleton was unfortunately completely destroyed the private estate. From the area of the find of the bones and the location
of the grave goods, it was assumed that the deceased was buried in a contracted position. The grave has a southern orientation.
This has numerous analogies in the Malice and the Lublin-Volyn cultures. Based on the anthropological analysis, the surviving
remains probably belong to a man of 30–35 years. This is also consistent with the grave goods complex (stone ax, flint blades
and cutter on the blade). The stylistic analysis of the items found in the tomb makes it possible to  attribute it to  the Rzeszów
phase (2a) of the Malice culture and to  date it to approximately 4300–4100 BC at the maximum allowable 4500–4000 BC.
A set of perforated shells of the river mollusks Lithoglyphus naticoides, which was found in the amphorae, can be considered as the
remains of some embroidered clothing. Vessels made of deer horn and a bowl-like helmet-shaped lid are elements of influence of the
Trypillian culture. The ceramic cookware (amphora with lid, pot, cup and bowl) has features typical of the Malice culture, as well as
regional Volhynia, and some unique features. This is currently the only known inhumation of the Rzeszów phase burial, making it an
exceptionally valuable source for the study of Malice culture.
Ключові слова: Волинь, поховання, маліцька культура, жешовська фаза, амфора, покришка, прикраси з мушель, посудина з рогу, сокирка
Keywords: Volhynia, burial, Malice culture, Rzeszow phase, amphora, tire, jewelry from shells, horn vessel, ax

Вступ глядали їх переважно у контексті передкласичної

В історіографії по маліцькій культурі тему похо-
вальних пам’яток досліджено слабо, що пов’язано
з дуже малою кількістю виявлених захоронень, і ще
меншою – задокументованих на належному рівні.
А це у свою чергу уповільнює поступ у розробці
періодизації, хронології і реконструкції ключових
моментів розвитку згаданої культури. У каталозі по-
ховань Південно-Східної Польщі є дані про 21 по-
ховання з 13 пам’яток, більшість із яких відносять-
ся до класичної фази (1b) і знаходяться у Західній
Малопольщі (Kadrow 2009, 53). У східній частині
ареалу відомий лише один пункт із двома похо-
ваннями, віднесеними до пізньої фази на підставі
радіокарбонного датування (Kadrow, Zakościelna
2000, 252, fig. 43; Kadrow 2009, 53). Що ж до тери-
торії України, то донедавна з маліцькою культурою
пов’язували лише два досліджених і кілька зруй-
нованих поховань на могильнику у Голишеві і роз-
(першої) фази люблінсько-волинської культури
(Kadrow, Zakościelna 2000, 208; Zakościelna 2010, 28;
Позіховський 2010, 14). Неординарним відкрит-
тям став кремаційний могильник в  Острозі (ур.
Земан), 18 поховань якого містили кераміку ма-
ліцької культури (жешовської фази), трипільської
культури (етап BII) та в меншій кількості люблін-
сько-волинської культури (Позіховський, Самолюк
2008). В обох випадках пам’ятки було виявлено піс-
ля руйнування через господарську діяльність, від
якого частина поховань значно постраждала. На
жаль, у сьогоденній Україні, де пам’яткоохоронна
і  рятівна справа переживає глибоку кризу, така
доля чекає на більшість нових відкриттів. Не оми-
нула вона і нове захоронення, якому присвячена
дана стаття. Залишаючись довгий час без належної
уваги, те експонувалося у Рівненському краєзнав-
чому музеї. Виражаємо вдячність проф. С. Кадро-
ву за підштовхування до публікації цих матеріалів

181
Рис. 1. а – територія поширення пам’яток жешовської фази маліцької культури (Kadrow 2006); b – місцезнаходження похо-
вання Рівне-Степова
Fig. 1. а – Area of distribution of the Rzeszów phase of the Malice culture (Kadrow 2006); b – location of the Rivne-Stepova burial

і  спрямування пошуків для встановлення їхньої
культурної належності і наукової цінності.
Джерела
Обставини виявлення. У 2008 р. у м. Рівне на
території приватної садиби по вул. Степова, 20
під час земляних робіт, які проводив господар са-
диби Філінський О.М., було випадково виявлено
інгумаційне поховання. Під час риття траншеї під
водогінну трубу, на глибині близько 1 м йому тра-
пились кістки, які без зайвої уваги сам пошкодив
лопатою. Потім було знайдено глиняну посудину
(рис. 3:12) і два крем’яних вироби (рис. 3:13,14), про
що п. Філінський повідомив у Рівненський облас-
ний краєзнавчий музей. Того ж дня місце знахідки
було обстежено працівником ОАСУ В.О. Самолю-
ком, який і зафіксував рештки поховання із багатим
інвентарем, що залишився у вцілілій його частині
(Прищепа та ін. 2008, 9–12).
Топографія. Місце знахідки знаходиться у пів-
нічній частині м. Рівне, серед сектору приватної
житлової забудови, на території колишнього села
Тютьковичі (тепер житловий район Північний)
(рис. 2:1). GPS-координати місцезнаходження:
50°38’17.67» N. 26°15’22.69» E.
Геоморфологія. Поховання знаходилося на ді-
лянці першої надзаплавної тераси правого бере-
га р.  Устя – лівобережної притоки р. Горинь, за
230 м від брівки, в місці зчленування тераси з ко-
нусом виносу балки, яка розрізає край Рівненсько-
го плато (рис. 2). Останнє є структурною частиною

182
 Рис. 2. Поховання Рівне-Степова на топографічній карті північної частини м. Рівного. Масштаб 1:10 000
Fig. 2. Rivne-Stepova burial on a topographic map of the northern part of Rivne. Scale 1:10,000
Рівненської хвилясто-горбистої височини, яка вхо-
дить до Волинської височини (Коротун 1976, 50).
Рельєф ділянки рівний, із незначним пониженням
у бік ріки.
Стратиграфія. 0–0,3 м – перевідкладений бу-
рувато-чорний гумусований суглинок із незна-
чною кількістю будівельного сміття і дрібних фраг-
ментів кісток; – 0,3–0,6 – ґрунт чорного кольору,
майже стерильний, – 0,6–1,0 м – перехідний шар
А – буро-коричневий суглинок; – 1,0–1,2 м – пе-
рехідний шар В – коричнево-жовтуватий сугли-
нок, який поступово переходить у жовтий мате-
риковий суглинок.
Загальний опис поховання. На межі перехідного
шару А і перехідного шару В по обидва боки вико-
паної траншеї на глибині 1,0 м від поверхні in situ
виявлено два скупчення кісток, які лежали без ана-
томічного порядку (рис. 3:15). Виявлені власником
ділянки кістки в траншеї знаходилися якраз між за-
значеними скупченнями. У цілому місця залягання
кісток охоплюють площу умовного овалу, витягну-
того по лінії NW-SE. Серед кісток знайдено крем’яну
пластину (рис. 3:8) і  крем’яну сокирку (рис. 3:7).
Поруч з SE від кісток, виявлено декілька посудин:
амфору (рис. 3:1; 4:1), яка лежала на боці, горщико-
подібну посудину (рис. 3:3; 5:1), яка стояла поруч із
амфорою, покришку, що лежала за амфорою (рис.
3:2; 4:2), а біля покришки – розвал кубка (рис. 3:4; 5:5)
і один фрагмент миски (рис. 3:5; 6:1). Під амфорою
знайдено денце від кубка (рис. 3:6; 6:3), а всередині
амфори – дві фаланги пальців руки (рис. 3:11; 9:2)
і мушлі з отворами (69 цілих або частково ушкодже-
них і дрібні фрагменти ще кількох) (рис. 3:10; 9:1). На
W від горщикоподібної посудини знайдено крем’яну
пластину (рис. 3:9). Ще далі на W знайдено великий
фрагмент миски – тієї ж самої, фрагмент якої зна-
ходився поблизу кубка (рис. 3:5). Крайньою NW
знахідкою був фрагмент людської нижньої щелепи1
(рис. 3:16). Серед кісток, здобутих власником садиби,
була і частково пошкоджена посудинка з рогу (рис.
9). Контурів поховальної ями не помічено, однак, на
підставі залягання усіх знахідок, припускаємо, що
вона мала орієнтацію NW-SE.
Інвентар
1. Амфора (рис. 4:1; 17:1) мала біконічну, дещо
асиметричну форму, з виділеним реберчастим пере-
ламом профілю. На ребрі симетрично розташовано
два горизонтальні петельчасті вушка з овальними
отворами. Денце не виділено, ледь увігнуто. Край
1
  попередні спостереження щодо структури сировини
та способів майстрування зробив канд.іст.н. В. Панковський,
відділ археології енеоліту – бронзового віку Інституту архе-
ології НАН України
183

вінець горизонтально зрізано. Під ними розташо-
вано широкий слабко виділений відтягнутий валик.
Орнамент нанесено на верхню половину посудини
двома прийомами – скісними насічками і круглими
наколами. Насічки утворюють горизонтальну стрічку
на зрізі вінець і на ребрі посудини, причому остання
проходить і через ручки. Наколи розташовано дво-
ма горизонтальними рядами, які облямовують ва-
лик, і широким поясом із скісних подвійних ліній,
які, перехрещуючись, утворюють паркетний мотив.
Амфора має горбкувату, згладжену поверхню світ-
ло-коричневого кольору, домішку піску і  шамоту
у формувальній масі. Черепок на зламі тришаровий.
Метричні дані: висота 15,4 см, діаметр вінець – 9 см,
максимальний діаметр – 20 см, діаметр дна – 8,5 см,
товщина стінок 0,6 см.
2. Покришка (рис. 4:2) має близьку до циліндрич-
ної форму із незначним розширенням до вінець.
Верх виділено переламом, дещо опуклий. На його
184
Рис. 3. Рівне-Степова. План до-
слідженої ділянки з похованням.
1 – амфора; 2– покришка; 3 – гор-
щик; 4 – кубок; 5 – фрагменти
миски; 6 – фрагмент денця кубка;
7 – сокирка; 8,9 – крем’яні пласти-
ни; 10 – прикраси з мушель молюс-
ків; 11 – фаланги пальця; 12 – ми-
сочка (шоломоподібна покришка);
13 – різець; 14 – ретушована плас-
тина; 15 – кістки
Fig. 3. Rivne-Stepova. Plan of the inves-
tigated area with burial. 1 – amphora;
2 – lid; 3 – pot; 4 – cup; 5 – fragments
of bowls; 6 – fragment of the bottom
of the cup; 7 – adze; 8,9 – flint plates;
10 – shells; 11 – phalanges of the fin-
gers; 12 – bowl (helmet-like pot);
13 – cutter; 14 – retouched plate;
15 – bones
краю прикріплено два симетричні горизонталь-
но видовжені петельчасті вушка, які мають плавні
обриси і виступають угору. Вінця потоншені із за-
округленими краями. Орнамент нанесено на всю
поверхню посудини такими ж прийомами, як і на
амфорі – скісними насічками і круглими наколами.
Насічки утворюють стрічку по ребру покришки, яка
проходить і через ручки. Верхівку орнаментовано
наколами, які утворюють хрест із двох подвійних
ліній і кутів із одинарних ліній у кожному секторі.
Стінки покрито поясом із скісних перехресних оди-
нарних ліній наколів. Покришка має аналогічну до
амфори горбкувату, згладжену поверхню світло-ко-
ричневого кольору, домішку піску і шамоту у фор-
мувальній масі. Метричні дані: висота – 4,5 см, діа-
метр вінець – 10,2–10,4 см, діаметр верха – 8,4 см,
товщина стінок – 0,5 см.
3. Горщикоподібна посудина (рис. 5:1; 17:2)
має S-подібний профіль, заокруглені краї вінець
Рис. 4. Рівне-Степова. Інвентар поховання. 1– амфора; 2 – покришка; 3 – комплект амфори з покришкою
Fig. 4. Rivne-Stepova. Burial inventory. 1 – amphora; 2 – lid; 3 – set of amphora with lid

185
 Рис. 5. Рівне-Степова. Інвентар поховання. 1 – горщик; 2 – кубок
Fig. 5. Rivne-Stepova. Burial inventory. 1 – pot; 2 – cup

186
 Рис. 6. Рівне-Степова. Інвентар поховання. 1 – фрагменти миски; 2 – мисочка (шоломоподібна покришка);
3 – фрагмент кубка
Fig. 6. Rivne-Stepova. Burial inventory. 1 – fragments of a bowl; 2 – bowl (helmet-shaped lid); 3 – fragment of a cup

187
Рис. 7. Рівне-Степова. Інвентар поховання. Вироби з кременю. 1– різець; 2,3 – пластини, 4 – сокирка; 5 – ретушована пластина
Fig. 7. Rivne-Stepova. Burial inventory. Flint products. 1 – cutter; 2,3 – blades, 4 – adze; 5 – retouched blade

188
і невиділене, рівне денце. Орнамент складається
із пластичних наліпів конічної форми і видовже-
них овальних втиснень. Наліпи розташовано аси-
метрично: чотири під вінцями і чотири на макси-
мальній опуклості тулуба. Вертикальні овальні
втиснення нанесено горизонтальною лінією та-
кож на найбільшій опуклості тулуба в одну лінію
із наліпами, частково заходячи на них. Ще один
короткий горизонтальний відрізок втиснень знахо-
диться під вінцями. Посудина має добре згладжену
поверхню коричневого кольору. У формувальній
масі присутні домішки дуже дрібного піску і ма-
лої кількості жорстви білого кольору зі слюдою.
Метричні дані: висота – 15 см, діаметр вінець –
16,4  см, максимальний діаметр – 17  см, діаметр
дна – 8,4 см, товщина стінок – 0,6 см.
4. Кубок (рис. 5:2) має S-подібний профіль із
тулубом півсферичної форми, високою шийкою,
відділеною слабо виділеним переламом і розхи-
леними назовні вінцями із потовщеними висту-
паючими назовні краями. Збереглась лише поло-
вина кубка. Оздоблено його двома симетрично
розташованими пластичними наліпами верти-
кально видовженої овальної форми. Зовнішню
поверхню було покрито червоною фарбою всу-
ціль (рис. 18:2). На жаль, більшість фарбованої
поверхні було перекрито мінеральним нальотом,
який перед експонуванням не зчищався. Черепок
на зламі світло-коричневий, із дрібним шамотом
(або вкрапленнями сушеної глини) у формуваль-
ній масі. Метричні дані: висота – 9,8 см, діаметр
вінець – 12 см, максимальний діаметр – 13,4 см,
товщина стінок – 0,3–0,5 см.
5. Кілька фрагментів миски (рис. 6:1). Вона має
конічний тулуб із гострим переламом і короткі на-
хилені до середини вінця із дещо відтягнутими на-
зовні і потоншеними краями. Зовнішня поверхня
горбкувата, згладжена, ясно-коричневого кольо-
ру, внутрішня – більш рівна. Черепок щільний, на
зламі тришаровий із чорною серцевиною. У фор-
мувальній масі присутня домішка дрібного піску
і шамоту. Метричні дані: висота – 7,2 см, діаметр
вінець – 17 см, максимальний діаметр – 18 см, тов-
щина стінок – 0,5–0,9 см.
6. Миска (покришка) (рис. 6:2; 18:1) – посуди-
на із тулубом форми півсферичної чаші із плавно
розхиленими вінцями (так звана «шоломоподібна
покришка»). Край вінець скісно зрізано назовні
і орнаментовано насічками. На внутрішній поверх-
ні помітні сліди фарби бордової барви. Вона має
згладжену поверхню світло-цеглястої барви, триша-
ровий злам із серцевиною чорної барви, і домішку
шамоту із піском в формувальній масі. Метричні
дані: висота – 5,7 см, діаметр вінець – 11,2 см, тов-
щина стінок – 0,55 см.
7. Фрагмент денця і нижньої частини кубка із
округлим тулубом (рис. 6:3). На зовнішній поверх-
ні сліди червоної фарби, яка очевидно покривала її
всуціль. Поверхня ясно-коричнева на колір, добре
загладжена, горбкувата. У формувальній масі при-
сутня домішка дуже дрібного шамоту.
8. Різець (рис. 7:1; 18:4) білатеральний на плас-
тині. Виготовлено із смугастого молочно-сіро-чор-
ного туронського кременю. Поверхня частково па-
тинована. Розміри: 7,8×2,8 см.
9. Пластина (рис. 7:2) зі зламаним кінцем, пря-
мокутна у плані, дугастого профілю. Одну грань
повністю вкрито кіркою. Виготовлено із темного
сіро-коричневого туронського кременю. Розміри:
8×2,3×0,8 см.
10. Пластина (рис. 7:3) неправильного ограню-
вання. Виготовлено із темного сіро-коричневого
туронського кременю. Розміри: 7,6×2,9×0,7 см.
11. Пластина (рис. 7:5; 18:5) дугастого профілю
із дрібною ретушшю у верхній частині по одному
боці. Виготовлено із сіро-коричнево-чорного ту-
ронського кременю. Розміри: 14×2,9×0,8 см.
12. Знаряддя, ймовірно сокирка (рис. 7:4; 18:3)
трапецієподібна у плані, чотиригранна із прямим
обушком і дугастим лезом. Широкі грані опуклі,
а бічні – прямі. Поверхню вирівняно шліфуван-
ням, причому бічні грані шліфовано лише част-
ково і більшу частину їхньої поверхні займають
негативи сколів. На одній із широких граней не-
гативи залишились у приобушковій частині, іншу
зашліфовано ретельніше. Попередньо, за морфо-
логічними ознаками гірська порода, з якої виго-
товлене знаряддя, діагностована як опока. Але за
умови більш детального вивчення петрографіч-
ного складу породи вузькоспеціалізованими фа-
хівцями можливе уточнення щодо таксономічно-
го положення у межах класу силіцитів. Розміри:
8,15×2,4–3,3×1,3–1,9 см.
13. Прикраси із дрібних мушель головоногих
молюсків (рис. 8:1) у кількості 69 цілих, або част-
ково ушкоджених і  дрібні фрагменти ще кіль-
кох. Усі мушлі належали прісноводному молюс-
ку одного виду – Lithoglyphus naticoides (Pfeiffer,
189
 Рис. 8. Рівне-Степова. Інвентар поховання. Прикраси з мушель річкових молюсків (Lithoglyphus naticoides).
1 – набір прикрас у стані, в якому вони експонуються в Рівненському обласному краєзнавчому музеї (нанизані на
шнурок у вигляді намиста); 2–21 – фото окремих екземплярів які демонструють форму отворів
Fig. 8. Rivne-Stepova. Inventory of the burial. Decorations made of shells of river mollusks (Lithoglyphus naticoides).
1 – a set of decorations in the state in which they are exhibited in Rivne Regional Museum of Local History (strung on
a lace in the form of necklaces); 2–21 – photos of individual specimens showing the shape of the holes

190
 Рис. 9. Рівне-Степова. Інвентар поховання. Посудинка з рогу оленя (Cervus elaphus)
Fig. 9. Rivne-Stepova. Burial inventory. Vessel made of deer antler (Cervus elaphus)

191
1828)2. Розміри коливались від 0,5×0,3 до 0,6×0,4 см,
тобто використовувались раковини, які іще не до-
сягли своєї максимальної довжини, що становить
8–9 мм у дорослих особин цього виду. У кожній було
зроблено отвір округлої, овальної або нерегуляр-
ної форми, найменший із яких мав діаметр 0,15 см,
а  найбільший був розмірів 0,3×0,4  см. На краях
отворів сліди шліфування відсутні. Перші мають
нерегулярні обриси, часто у формі ламаної лінії, із
дрібними вищербленнями (рис. 8:2–5). У багатьох
на передньому краю (ближче до гирла раковини)
знаходилася крупна виїмка (сліди зношення), іно-
ді такої величини, як у самого отвору (рис. 2:7–15),
і навіть більшої від нього (рис. 2:16–21).
14. Посудинка, яку виготовлено із базальної час-
тини рогу рудого оленя (Cervus elaphus), асиметрич-
ної форми, розмірів 10×6 у плані і висоти 7 см, має
виділену круглу у перетині ніжку діаметром 4,3 см
і 2 см заввишки (рис. 9). Товщина стінок меншає
від 1 см біля дна до 0,2 см на вінцях з округлени-
ми краями, що вціліли на ділянці довжиною 1 см.
Використано ділянку короткої спиці і надочноям-
кового відростка, що відбилося на формі виробу.
Стінки на одному боці майже прямі, а на проти-
лежному нерівномірно нахилені. Там, де вони вці-
ліли гірше, помітний незначний нахил, який впи-
сується у  близькі до напівсферичних внутрішні
обриси ємності. На протилежному боці посудина
має плавно виділений звужений і видовжений ви-
ступ, повну довжину якого встановити складно.
Губчасту речовину зсередини вибрано вирізуван-
ням та вишкрябуванням. Зовнішню поверхню об-
роблено скребінням. Ужито свіжий роговий мате-
ріал, що видно із плавних обрисів слідів обробки3.
Антропологічне дослідження
Збереглися окремі фрагменти кісток кінцівок,
поперекових хребців і кілька уламків тазу (рис. 10:1).
Збереженість поверхні досить погана – очевидна по-
верхнева ерозія внаслідок дії кислих грунтів, дріб-
ного коріння рослин. Кістки поламано посмертно,
що могло статися будь-якої миті у постпоховаль-
2
  визначення здійснив канд. біол. н. Балашов І., Інститут
зоології ім. І. І. Шмальгаузена НАН України.
3
  попередні спостереження щодо структури сировини та
способів майстрування зробив канд.іст.н. В. Панковський,
відділ археології енеоліту – бронзового віку Інституту архе-
ології НАН України.
192
ному середовищі, – сколи частково патиновані, од-
нак присутні і свіжі сколи.
Компакту губчастої частини кісток частково
зруйновано. На виступаючих частинах поверхні
діафізів кісток присутні сліди зубів дрібних гри-
зунів (рис. 11:6). Окрім того наявність очевидно
посмертно утворених «цист» може свідчити про
заселення поховання (кісток) личинками певних
комах.
Таким чином, постпоховальне середовище мо-
гло бути відносно відкритим та агресивним. Від-
сутність більшої частини кісток вочевидь пов`язана
з антропогенним впливом.
Рештки належать вірогідно чоловіку 30–35 років.
Голівки стегнових кісток мають діаметр 47–48 мм.
М`язовий рельєф дистальної частини діафізу
та епіфізу лівої плечової кістки розвинені помірно,
у першу чергу – це місця прикріплення розгина-
чів та згиначів кисті. Ліктьовий суглоб при цьому
спрацьований слабо (до 2 балів). Помірно розви-
нені м`язи ліктя (невелика ентесопатія присутня
в області прикріплення сухожилля тріцепса). Окрім
того, у  чоловіка були добре розвинені супінатор
і  абдуктор (відвідний м`яз). Наслідки хронічної
травми сухожилля, отриманої під час різких ско-
рочень біцепса знайдено у променевій горбистості
(рис. 11:5). Помірно розвинений пронатор.
Ліва човноподібна кістка навколо суглобових
поверхонь має цисти діаметром до 6 мм. Це вка-
зує на значні хронічні травматичні навантаження
на лівої кисті.
Цисти навколо нижньої частини лівого тазо-стег-
нового суглоба, а також симетричний «Імпринт Бер-
то» (Capasso et al. 1999) на голівках стегнових кісток
(рис. 11:2) свідчать про вертикальні навантаження
на осьовий скелет та таз, можливо, під час перене-
сення на спині чи на животі важких вантажів. Про
те саме свідчать зміни хребта у вигляді спондило-
артрозів та артрозів міжхребцевих суглобів попе-
рекових хребців.
М`язовий рельєф кісток ніг розвинений помір-
но. Міотендопатія та сліди запалення знайдено на
сідничній горбистості ліворуч (рис. 11:4). Вони
є наслідком травми ішіокруральної мускулатури.
Незначні ентесопатіїї спостерігаються на шор-
сткій лінії, малому вертлюзі (надто справа) й у над-
вертлюговій ямці (M.obturatoris internus і gemellus)
стегнових кісток. Окрім того, на стегнових кістках
відзначено сильну платимерію.
 Ліворуч в  області колінного суглоба, а  саме
у міжвиростковій ямці спостерігається циста, при-
чиною якої може бути або надмірне прижиттєве
навантаження на коліна, або травма хрестоподіб-
ної зв`язки (праворуч зміни дещо слабші). Вели-
кі гомілкові кістки досить рельєфні, у них сильно
розвинений передній гребінь, відносно слабко —
дистальні зв`язки, що утримують стопу. Як під-
твердження ознак навантажень на ішіокруральну
мускулатуру, відзначається осифікація волокон
ахіллового сухожилка, та сліди бурситу під ним
праворуч (рис. 11:1).
Східна фасетка (рис. 11:3), що маркує гіперфлек-
сію стопи, не має ознак артрозу. Ця ознака може
бути закладена генетично, однак у певних випад-
ках є  наслідком ходіння угору крутими схилами
або стояння на колінах, спираючись на пальці ніг.
На п`яткових кістках спостерігаються сліди си-
метричної травми краю нижнього гомілкостопно-
го суглоба (рис. 10:3), яка могла статися при падін-
ні вперед із фіксованими горизонтально на тій чи
іншій поверхні стопами. Окрім того, у стопі зна-
йдені сліди хронічних травм зв’язкового апарату.
Дистальний кінець проксимальної фаланги п’ятого
променя лівої ноги деформований очевидно, вна-
слідок торцевої травми (рис. 10:2).
У шийних хребцях знайдено сліди запалення.
Мінімальні сліди запального процесу у глибоких
венах фіксуються на поверхні гомілкових кісток.
Вони, можливо, пов’язані із травмами стіп.
Окремо в амфорі знайдено дві фаланги мізинця
правої руки. За морфологічними та патологічними
ознаками виявлено, що палець належав тому ж ін-
дивіду. Кістки, вочевидь, було переміщено дрібни-
ми гризунами.
Аналіз та інтерпретація
Поховання
Розташування усіх знахідок свідчить про те, що
поховальна яма була видовженою по лінії NW-SE.
Така орієнтація є однією із типових для поховань
маліцької і люблінсько-волинської культур, хоча
для обох переважаючою є  N-S (Kadrow 2009, 55;
Zakościelna 2010, 66). У зв’язку із поганою збереже-
ністю і безсистемністю залягання залишків кістяка,
визначити його положення і орієнтацію неможливо.
Про це можуть лише опосередковано свідчити інші
ознаки. Площа поширення кісток займає не більше
метра у довжину, тому скоріше за все похований
був у скорченій позі, яка загалом є традиційною
для маліцької культури (Kadrow 2009, 55). Майже
всі відомі задокументовані поховання маліцької
культури на території Польщі було орієнтовано го-
ловою на південь або південний схід (Kadrow 2009,
tabl. III), тому можна припускати таку ж ситуацію
і для поховання із Рівного. На це також може вказу-
вати місцезнаходження сокири у південно-східній
половині поховання зі східного боку від скупчення
кісток. В інших маліцьких похованнях із Польщі,
у випадку зафіксованого положення кістяка і наяв-
ності сокир, останні знаходилися у тій частині, що
ближче до голови, наприклад: Тарговіско, стан. 11,
пох. 2120 (Czekaj-Zastawny et al. 2004, ryc. 13), Тар-
говіско, стан. 12/13, пох. 1569 (Czerniak et al. 2006,
ryc. 12), Тарговіско, стан. 14/15, пох. 755 (Kadrow
et al. 2009, ryc. 56), Злота, стан. «Над Ваврем» пох.
393 і 499 (Kadrow et al. 2009, ryc. 62; 63). Щодо по-
ховань Голишівського могильника, не дивлячись на
те, що у публікації зазначаються північно-західна
та північна орієнтація (Пелещишин 1998, 76), має-
мо підстави вважати, що їх усе ж було орієнтовано
на південь. У першому повідомленні про відкрит-
тя М.Ю. Пелещишин вказував саме південну орі-
єнтацію (Пелещишин 1973), а на опублікованому
фото поховання 4, напрямок довгих тіней також це
підтверджує, оскільки малоймовірно, що похован-
ня було розкрито під час сходу сонця (Охріменко
2005, рис. 12).
Амфора з покришкою
Амфора і  покришка, знайдені поруч, виявля-
ють єдність орнаментальної композиції і пасують
одне одному за розмірами, а тому їх можна розгля-
дати як комплект (рис. 4:3). Подібних комплектів
серед комплексів маліцької культури досі виявле-
но не було.
Біконічність форм загалом властива посуду
маліцької культури на усіх етапах, однак за про-
порціями аналогію до амфори усе ж відшукати не
вдалося. Біконічні амфори з двома вушками на зла-
мі тулуба і вертикальними отворами в них мають
значний діапазон розмірів і від рівненської відріз-
няються тим, що усі мають вертикально відігнуті
вінця. Цілих екземплярів (повний профіль) відомо
усього кілька, наприклад, із імовірного поховання
фази Іс (скупчення 2) Краков-Нова Гута-Могила
стан. 53/55 (рис. 12:12) (Kadrow et al. 2009, 219–220,
193
Рис. 10. Рівне-Степова. Кістки з поховання. 1 – Збереженість кісток скелету (червоним позначені представлені кістки ске-
лету); 2 – дистальний кінець проксимальної фаланги лівої ноги (5 промінь). Посттравматична деформація; 3 – п’яткові кіст-
ки. Вигляд зверху. Симетричні можливо травматичні зміни краю передньої суглобової поверхні
Fig. 10. Rivne-Stepova. Remains of the buried person: 1 – preservation of the bones in the skeleton; 2 – posttraumatic deformity of
the distal end of the left proximal foot phalanx (5 toе); 3 – calcaneus, symmetrical possibly traumatic changes at the margin of the
anterior articular surface

194
Рис. 11. Рівне-Степова. Кістки з поховання: 1 – п’яткові кістки. Вигляд ззаду. Осифікація волокон ахілового сухожилля. Слі-
ди запалення бурси позначені стрілкою; 2 – симетричні зміни на голівках стегнових кісток; 3 – дистальніепіфізи великих го-
мілкових кісток – східні фасетки (squattingfacets); 4 – сіднична горбистість, сліди міотендопатії; 5 – променева горбистість,
наслідки хронічної травми сухожилля Біцепса; 6 – сліди зубів дрібних гризунів на діафізі довгої кістки
Fig. 11. Rivne-Stepova. Remains of the buried person: 1 – calcaneal bones. Ossification of Achilles tendon fibers. Lesions caused by
bursa inflammation are indicated by an arrow; 2 – symmetrical changes on the femurheads; 3 – distal epiphysis of the tibia – squat-
ting facets; 4 – ischial tuberosity, traces of themyotendopathy; 5 – radial tuberosity, consequences of chronic biceps tendon injury;
6 – traces of teeth of small rodents on the long bone diaphysis

195
196
Рис. 12. Зразки посуду маліцької культури (перерисовано з вказаних джерел). 1, 2 – Sandomierz-20 (Michalak-Ścibior, Taras
1995, ryc. 18:16; ryc. 20:3); 3 – Malice (яма 3) (Kamieńska 1973, Tabl. ІI:7) ; 4 – Wyciąże-1, (яма 241) (Ibid., Tabl. XI:3); 5 – Костя-
нець, ур. Лиственщина (розкопки М. Пелещишина 1967 р.); 6 – Острог, ур. Земан, могильник, поховання 14 (Позіховський,
Самолюк 2008, рис. 8:3); 7 – Sandomierz-20 (Michalak-Ścibior 1993, tabl. XIV:2); 8 – Острог, ур. Земан (Позіховський et al. 2011,
рис. 1:3); 9 – Рівне-Степова; 10 – Werbkowice (Kadrow, Zakościelna 2000, fig. 12:d); 11, 13 – Targowisko-11 (Czekaj-Zastawny et
al. 2007, fig. 5:3; Grabowska, Zastawny 2007, fig. 3); 12 – Kraków-Nowa Huta-Mogiła-53/55 (Kadrow et al. 2009, ryc. 44:3); Винни-
ки-Лазки (Бандрівський 1992, рис. 1)
Fig. 12. Specimens of Malice culture pottery (redrawn from the sources cited). 1, 2 – Sandomierz-20; 3 – Malice (pit 3); 4 – Wyciąże-1,
(pit 241); 5 – Kostyanets, ur. Lystvenschyna (excavation of M. Pelyshchyshyn in 1967); 6 – Ostroh, ur. Zeman, burial ground, burial 14;
7 – Sandomierz-20; 8 – Ostrog, ur. Zeman; 9 – Rivne-Stepova; 10 – Werbkowice; 11, 13 - Targowisko-11; 12 – Kraków-Nowa Huta-
Mogiła-53/55; Vynnyky-Lazky

ryc. 44:3), у керамічній збірці фази ІІа з Вербковіц
(рис. 12:10) (Kadrow, Zakościelna 2000, fig. 12:d), та
дві з поселення фази Іa Торговіско, стан. 11 (рис.
12:11,13) (одна із яких у мініатюрній версії, а інша
– із пластичним антропоморфним зображенням)
(Czekaj-Zastawny et al. 2007, fig. 5:3; Grabowska,
Zastawny 2007, fig. 3). Усіх їх було також орнамен-
товано рядом насічок або пальцевих втиснень на
переламі тулуба, а амфору з Вербковіц – ще й по
краю вінець. Варто також згадати біконічну амфо-
ру з житла 1 поселення Винники-Лазки у верхів’ях
басейну Західного Бугу поблизу м. Львова (Бандрів-
ський 1992, рис. 1; Конопля 2005, рис. 1:5). Комплекс
цього житла В. Конопля відніс до «лендель-полгар-
ської культурно-історичної спільності» і пов’язав
із фіналом костянецької групи і жешовської фази
маліцької культури (Конопля 2005, 255). У першій
авторській публікації М.  Бандрівського подано
більш достовірний її рисунок, на якому видно, що
фрагменти верхньої частини насправді не склеєно
із фрагментами тулуба, а отже можна допустити
відхилення від запропонованої реконструкції фор-
ми. Зближують її із рівненською амфорою спосіб
нанесення орнаменту круглими наколами і побу-
дова композиції – розташування піктографічного
зображення у верхній частині посудини між двома
горизонтальними лініями. Винниківська амфора
також мала частково збережені пластичні виступи
на переламі тулуба, описані В. Коноплею як коніч-
ні наліпи (Конопля 2005, 252).
Відомі також аналогічні амфори і на пам’ятках
лендельської культури Малопольщі, наприклад із
поховання 1, Іголомія-Схід, стан. 1 та із поховання
6, Краків-Нова Гута-Плешов, стан. 17 (Kaczanowska,
Tunia 2009, ryc. 70:2; 91:6).
За формою рівненська амфора схожа і на поши-
рені в лендельській культурі біконічні посудини так
званого типу Butmir-gefäß, відомі, наприклад, із мо-
гильників Південного Подунав’я (Південно-Східна
Угорщина) (Zalai-Gaál 2007, taf. 26–31). Найближча
вона до варіантів 2a1a1 і 2а1а2 (етап Lengyel 2a), які
вирізняються прямими стінками. У посудин цьо-
го типу часто є широкий валикоподібний виступ
(або вигин профілю) під вінцем, увігнуте дно, а на
переламі тулуба вушка або наліпи. Однак майже
усі вони мають такі ж самі вушка і наліпи ще й під
краєм вінець (рис. 15:2–9).
Якщо порівнювати з традиційним посудним на-
бором трипільської культури, то амфора з Рівне-
Степова відповідає т.зв. грушоподібним посуди-
нам, які комплектувались покришками, починаючи
іще із раннього періоду (Трипілля А-Прекукутені)
(Бурдо 1998, с. 81–83, рис. 1) та були досить поши-
рені і в період Трипілля B – Кукутені A (Crîșmaru
1977, fig. 30; 31). Вони також мають проколоті вер-
тикально вушка на найбільшій випуклості, проте
відрізняються округлістю обрисів верхньої час-
тини і є по суті аналогом лендельських посудин
Butmir-gefäß. Перелам тулуба у  них переважно
зміщено угору, хоча трапляються і екземпляри із
симетричними пропорціями (Petrescu-Dîmboviţa et
al. 1999, fig. 226:2,5,6). Одночасно серед матеріалів
періоду Трипілля В – Кукутені А віднаходимо ам-
фори, схожі на згадувані маліцькі, які теж мають
більш стрункі пропорції, відігнуті вертикально він-
ця і вушка з вертикальними отворами на перела-
мі тулуба (рис. 15:14–18) (Petrescu-Dîmboviţa et al.
1999, fig. 220; 229:3; 230:2; 313:1; 318:7,8; Crîșmaru
1977, fig. 20:3).
Однак аналогій покришці серед синхронних ма-
ліцькій культурі трипільських знайти важко. Тра-
диційними у розвинутому Трипіллі (BІ-BІІ) були
конічні із грибоподібною ручкою, шоломоподібні
та ступкоподібні. На етапі BІІ з’являються шоло-

197
198
Рис. 13. Зразки артефактів різних культур неоліту-енеоліту згаданих в статті (перерисовано і скопійовано з вказаних дже-
рел). 1–3,5–7,14,15 – без масштабу). 1–3 – культура Сава (Тодорова 1986, рис. 38:2, рис. 40:2, снимок 84); 4 – Szegvár-Tüzköves
(Korek 1990, abb. 65); 5 – Незвисько-ІІ (Археология СССР 1982, tabl. LXVI:8); 6 – Карбуна (Сергеев, 1963, рис. 11:2); 7 – Öcsöd-
Kováshalom (Raczky 1990, abb. 102); 8,9 – Çatalhöyük (Camizuli 2008, fig. 147; Türkcan 1997); 10 – Tepe Giyan (Denham 2013, fig.
4:13); 11 – Smederevska Palanka (Gimbutas 1984, fig. 47); 12 – Perse (Словакія) (Makkay 1984, fig. XV); 13 – Bodești-„Frumușica”
(Matasă 1946, pl. LI:372; Makkay 1984, fig. XXIII:4); 14 – Аспарухово (Тодорова, Вайсов 1993, снимок 89); 15 – Cluj-Napoca
(Lazarovici et al. 2011, 204, fig. VIIC:65); 16–20 – покришки тиса-полгарської культури (Diaconescu 2009, pl. 70:2–3; pl. 85:1–4)
Fig. 13. Samples of artifacts of different cultures of the Neolithic-Eneolithic mentioned in the article (redrawn and copied from the
sources cited). 1–3,5–7,14,15 - without scale). 1–3 – Sava culture; 4 – Szegvár-Tüzköves; 5 – Low-II; 6 – Cărbuna; 7 – Öcsöd-Kováshalom;
8, 9 – Çatalhöyük; 10 – Tepe Giyan; 11 – Smederevska Palanka; 12 – Perse (Slovakia); 13 – Bodești-„Frumușica”; 14 – Asparuhovo;
15 – Cluj-Napoca; 16–20 – lids of the Tyszapolgar culture

моподібні покришки із плоским верхом, на якому
знаходилась пара вушок із горизонтальними або
вертикальними отворами, що наближає їх до рів-
ненської (Гусєв 1995, 99,100,114; Круц, Рижов 1985,
рис. 2:12: а,б; Попова 2003, рис. 59:4). Винятком може
бути хіба що екземпляр з поселення Незвисько-ІІ,
який за формою дуже близький до згаданого із рів-
ненського поховання, однак ми володіємо лише
його схематичним рисунком (рис. 13:5) (Археоло-
гия СССР 1982, tabl. LXVI:8).
Найбільш подібні покришки набувають по-
ширення значно пізніше – уже на пізньому етапі
трипільської культури (Трипілля C). Зокрема ана-
логії їй знаходимо серед матеріалів поселення Ти-
гру Окна – Подей на р. Тротуш в Румунії (Кукутень
В2) (Matasă 1964 fig. 21:3–5), а також із комплексів
бринзенського етапу (Маркевич 1981, рис. 57; 58;
Дергачев, Манзура 1991, табл. 5:15), у тому числі
у  кошиловецькій групі (Tkachuk 2000, fig. 6:2,4).
В  цей час ними накривались посудини кулястої
форми (див. наприклад комплект з поховання 43
Вихватинського могильника (Дергачев, Манзура
1991, рис. 17:1).
У самій же маліцькій культурі, як і в інших синх-
ронних їй культурах, лендель-полгарського кола
такі покришки є рідкістю. По невеликих фрагмен-
тах часто неможливо розрізнити денця посудин
і  покришки, надто коли на других не збереглися
вушка (рис. 12:5,7). Окрім того, денця також іноді
орнаментувалися (рис. 12:1,2,6,). Маємо лише ряд
аналогій у тиса-полгарській культурі (Diaconescu
2009, pl. 70:2,3; 85:1–4), однак отвори у їхніх вушках
були орієнтовані горизонтально (рис. 13:16–20).
Слід згадати, що дуже схожі, але значно рані-
ші екземпляри відомі в західнопричорноморській
культурі Сава (рис. 13:1–3) (Тодорова 1986, рис.
38:2; 40:2, снимок 84).
Ширші можливості для аналізу надає орнамент
даного комплекту. Композиція на стінках амфори
складається із перехресних подвійних ліній так
само, як і на верху покришки, тільки без шевронів.
Перехресні одиничні лінії ямок утворюють пасмо
на стінках покришки. Тож очевидною є єдність усі-
єї композиції, у якій використовується один і той
самий прийом у двох варіаціях. Його можна роз-
глядати як окрему фігуру – хрест. При групуван-
ні хрестів у горизонтальний ряд утворюється ще
й фриз із незаповнених орнаментом полів – ром-
бів і трикутників.
Орнаментація дрібними круглими ямками, укла-
деними в одиничні або парні лінії, з’являється у піз-
ньокласичній фазі (1с) і  набуває поширення на
пізньому етапі маліцької культури (фази 2а і 2b).
Найбільш ранні зразки відомі із поселень Маліце
(яма 3) (рис. 12:3) і Вичьонже, стан. 1, (яма 241) (рис.
12:4) (Kamieńska 1973, Tabl. ІI:7; XI:3; Kadrow 1996,
51). Подібним чином було орнаментовано кубок із
поселення Острог-Земан (рис. 12:8) (Позіховський
et al. 2011, 268, рис. 1:3).
Появу такого орнаменту пов’язують із впливом
тиса-полгарської культури (Kadrow, Zakościelna
2000, 204,207,208). Ранній час його застосування
засвідчують матеріали з  полгарського поселення
Vésztő-Bikeri (Угорщина) (рис. 14:10), радіокар-
бонні дати з якого укладаються у межі 4500–4200
BC (Gyucha et al. 2006, fig. 25:1; Parkinson et al. 2004,
fig. 10:d; 12). Фіксується цей орнамент упродовж
усього часу існування тиса-полгарської культури
на пам’ятках Угорщини і Румунії (рис. 14) (Bognár-
Kutzián 1963, pl. XVIII:2,3,9; Bognár-Kutzián 1972, pl.
VII:1–3; VIII:1,5,8; IX:5,7; XXXI:10; LIII:8; Diaconescu
2009, pl. 7:2; Raczky 1988, kep. 30:4,6,8; Raczky, Anders
2012, fig. 25:2,12). Фризи із перехресних ліній або
зигзагів, які утворювали трикутники і ромби, по-

199
Рис. 14. Зразки посуду тиса-полгарської культи (перерисовано з вказаних джерел). 1–3 – Basatanya, поховання 12 (Bognár-
Kutzián 1963, pl. XVIII:2,3,9); 4, 5 – Tiszanána-Dinnyéshalom (Raczky 2012, fig. 25:2,12); 6–8 – Mezőtúr-Felsőrészi-Vísköz (Raczky
1988, kep. 30:4,6,8); 9 – Dăbâca-Cetate (Diaconescu 2009, pl. 7:2); 10 – Vésztő-Bikeri (Parkinson et al. 2004, fig. 10:d)
Fig. 14. Samples of pottery of the Tyszapolgar culture (redrawn from the sources cited). 1–3 – Basatanya, burial 12; 4, 5 – Tiszanána-
Dinnyéshalom; 6–8 – Mezőtúr-Felsőrészi-Vísköz; 9 – Dăbâca-Cetate; 10 – Vésztő-Bikeri

200
бутували у  розписах на кераміці культури Тиса
(Sebők 2007, fig. 7:3–5). Очевидно, у тиса-полгар-
ській культурі продовжувалася традиція застосу-
вання цих мотивів, виконаних уже у новій техніці.
Аналогій зображенню хреста, виконаного кру-
глими ямками у маліцькій культурі, знаходимо лише
декілька. Згідно з публікацією, таким можна було
б вважати екземпляр із поселення Костянець-Ли-
ственщина, який, за версією М. Пелещишина, було
нанесено на денце миски. (Пелещишин М. 1997, 11,
рис. 2:19). Однак безпосереднє знайомство із цією
знахідкою дозволяє побачити, що реальний уклад
ямок на ній не відповідає ілюстрованому М. Пе-
лещишиним і не утворює очікувану фігуру (рис.
12:5). Зате його форма свідчить, усе ж таки, що цей
фрагмент належав швидше покришці, яка могла
б бути подібною до рівненської. Це поселення на-
лежить до етапу Вербковіце-Костянець, що відпові-
дає жешовській фазі 2а (Пелещишин 1974; Kadrow,
Zakościelna 2000, 207). Дуже схожим є фрагмент по-
судини з поселення Sandomierz, стан. 6 (Wzgórze
Zawihochojskie) (рис. 12:7), щодо якої теж не маємо
впевненості, чи не була вона аналогічною покриш-
кою (Michalak-Ścibior 1993, tabl. XIV:2).
Зображення хреста відоме із кремаційного мо-
гильника Острог-Земан, де його було виявлено на
денці кубка з поховання 14. Воно складалося лише
з одиничних ліній ямок (рис. 12:6). У головній пу-
блікації автори співвіднесли могильник із жешов-
ською фазою маліцької культури. (Позіховський,
Самолюк 2008, 39; рис. 8:3).
Ще один хрест, виконаний перетином чотирьох
ліній ямок на денці миски, походить із об’єкту
фази 1c-2a маліцької культури на поселенні Сан-
домєж, стан. 20 (рис. 12:1) (Michalak-Ścibior, Taras
1995, 83,132, ryc. 20:3; Michalak-Ścibior 1996, 38–
43; ryc. 10:3).
Така фігура має давнє походження і  значно
ширші географічні рамки застосування. Хрест
з V-подібними шевронами зустрічається на глиня-
них печатках (пінтадерах), які побутували в нео-
літичних культурах Близького сходу і  Південно-
східної Європи (Lichter 2011, 35–37). Для прикладу
можна навести екземпляри з Чатал-Хююк (Туреч-
чина) (Cassidy J. 2008, 204, fig. 147; Türkcan 1997),
Тепе Гіян (Іран) (Tepe Giyan) (Denham 2013, 103, fig.
4:13), Смедеревска Паланка (Сербія) (Smederevska
Palanka) (Gimbutas 1984, fig. 47), Персе (Словакія)
(Makkay 1984, fig. XV) (рис. 13:8–12). Віднайдено
такий знак і на круглих глиняних дисках, напри-
клад у культурі Усоє І (Аспарухово, Болгарія) (рис.
13:14) (Тодорова, Вайсов 1993, снимок 89) і культу-
рі Старчево (Клуж-Напока, Румунія) (рис. 13:15)
(Lazarovici et al. 2011, 204, fig. VIIC:65).
Аналогічні композиції було нанесено заглибле-
ними лініями на верх схожих за формою покришок
культури Сава (Тодорова 1986, рис. 38:2, снимок 29а,
снимок 54). У культурі Тиса в Угорщині на посуді
також зустрічається прокреслене або намальова-
не зображення хреста із шевронами, наприклад:
на дні чаші із високою ніжкою із поселення Шег-
вар-Тюскьовес (рис. 13:4) (Szegvár-Tüzköves) (Korek
1990, abb. 65) та на плоскій покришці із поселен-
ня Ечед-Ковасалом (рис. 13:7) (Öcsöd-Kováshalom)
(Raczky 1990, abb. 102).
Використання цієї фігури добре фіксуєть-
ся і  в  культурі Кукутень-Трипілля. На поселенні
Frumușica (Румунія) (етап Кукутень А) віднайдено
глиняні печатки, аналогічні згаданим вище, на од-
ній з яких лицеву частину було декоровано схожим
чином (хрест у центрі і заповнені шевронами та па-
ралельними лініями четвертини) (рис. 13:13) (Matasă
1946, pl. LI:372; Makkay 1984, 22, fig. XXIII:4). Не за-
йвим буде згадати зображення хреста, витавруване
подвійними лініями із круглих ямок на мідному дис-
ку зі скарбу етапу Трипілля А біля с. Карбуна (Мол-
давія) (рис. 13:6) (Сергеев, 1963, рис. 11:2). Хрест із
шевронами було намальовано із обох боків миски
із поселення етапу Кукутень А Ізвоаре II (Румунія)
(рис. 15:19) (Vulpe 1957, fig. 133:1; 134). Такі самі
було нанесено заглибленим орнаментом на плоске
навершя кришки із поселення Поливанів Яр (го-
ризонт B13 за Т. Поповою, Трипілля BI) (рис. 15:21)
(Попова 2003, 85, рис. 40:8) і на дно миски із посе-
лення Трушешть (Кукутень А) (Румунія) (рис. 15:20)
(Petrescu-Dîmboviţa et al. 1999, fig. 188:6). Хрест, впи-
саний у коло, зустрічаємо також у розписах на кера-
міці етапу Кукутень B1b, наприклад, із однойменно-
го поселення Кукутень (Petrescu-Dîmboviţa, Vǎleanu
2004, fig. 162:1–4; 169:1–3; 175:6).
Горщикоподібна посудина
Горщикоподібна посудина є характерною фор-
мою для маліцької культури і подібні їй зустріча-
ються як в класичній, так і в пізній фазах. Для при-
кладу можна навести цілі екземпляри із поховань
із Сандомєжа (Пагорб Св. Якуба) (Kamieńska 1973,
tabl. 5:2), Казімєжі Малої стан. 1 (Kadrow et al. 2009,
201
202
Рис. 15. Зразки посуду культури Лендель (2–9) і Кукутень-Трипілля (10–27) згадані в тексті (перерисовано і скопійовано
з вказаних джерел). 1 – Рівне-Степова, амфора; 2–9 – посудини типу Butmir-gefäß з могильників культури Lengyel Південно-
го Подунав’я (Zalai-Gaál 2007, taf. 26–31); 10,11,14,16–18 – Truşeşti (Petrescu-Dîmboviţa et al. 1999, fig. 220; 226:2,5; 229:3; 230:2;
318:8); 12,13,15 – Drăgușeni (Crîșmaru 1977, fig. 20:3; 30; 31); 19 – Izvoare-II (Vulpe 1957, fig. 134); 20 – Truşeşti (Petrescu-Dîmboviţa
et al. 1999, fig. 188:6); 21 – Поливанів Яр (Попова 2003, рис. 40:8); 22–27 – Cucuteni-Cetǎţuie (Petrescu-Dîmboviţa, Vǎleanu 2004,
fig. 162:1,2,4; 169:1,2; 175:6)
Fig. 15. Samples of the Lengyel (2–9) and Cucuteni-Trypillia (10–27) culture vessels are mentioned in the text (redrawn and copied
from the sources cited). 1 – Rivne-Stepova, amphora; 2–9 – vessels of Butmir type from the Lengyel culture burial grounds of the South
Danube; 10,11,14,16–18 – Truşeşti; 19 – Izvoare-II; 20 – Truşeşti; 21 – Polivanov Yar; 22–27 – Cucuteni-Cetǎţuie

ryc. 41:3), Кракова-Ольшаниці, стан. 1 (Milisauskas
2000, fig. 7), та із поселення Вичьонже, стан. 1 (яма
239) (Kamieńska 1973, Tabl. ІX:1).
Кубок
Кубки такої форми відомі із поселень жешов-
ської фази (костянецького этапу за М.Ю. Пелещи-
шиним) басейну Горині – Костянець, ур. Листвен-
щина та Листвин, ур. Гострий горб і ур. Протереб
(Пелещишин 1997, рис. 2:2; 8:3; 13:1,4). Зустрічає-
мо їх і в комплексах цього часу на території Поль-
щі (Kadrow 1988, ryc. 10:7; 11:2). Їх так само було
орнаментовано пластичними наліпами у верхній
частині посудини або у найбільш широкій части-
ні тулуба. На них не було зафіксовано покриття
поверхні фарбою, однак відомо, що, наприклад,
у районі села Листвин маємо дуже несприятливі
умови збереження кераміки у грунті, і поверхню
тієї завжди сильно знищено, тому залишки фарби
могли просто не залишитись. Факти використання
фарби у жешовській фазі у літературі по маліць-
кій культурі практично не описані. На території
Польщі вони відомі лише в ранніх фазах (1а–1с)
і пов’язані із впливом лендельської культури в ра-
йоні Сандомєжа і Кракова (Kamieńska 1964, 146;
Kaczanowska 1996, 9; Michalak-Ścibior, Taras 1995,
98). У цей час там зустрічається також і розпис
фарбами білим по червоному (Kadrow, Zakościelna
2000, 200). Щодо українських матеріалів В.І. Ко-
нопля зазначав лише те, що специфічною озна-
кою кераміки костянецької групи (пізньої фази
маліцької культури на Волині) є суцільне фарбу-
вання частини кубків і мисок на червоне або на
коричневе, однак уникав будь-яких посилань на
конкретні артефакти (Конопля 1990, 8). У фондах
Державного історико-культурного заповідника
м. Дубна у колекції матеріалів з поселення Кос-
тянець-Листвещина (розкопки М.  Пелещишина
1967 р.) є фрагменти двох посудин повністю по-
критих іззовні брунатною фарбою. Одна з  них
була пофарбована навіть на денці.
Мисочка (шоломоподібна покришка)
Насічки по краю вінця у рівненського екземп-
ляра є типовою орнаментацією маліцької куль-
тури. Залишки брунатної фарби на внутрішній
поверхні схиляють до думки, що він міг викорис-
товуватись і як чаша (маленька мисочка). Але за
формою вона відповідає так званим шоломопо-
дібним покришкам, поширеним у  трипільській
культурі етапу B.
Посудинка з рогу
Збереженість рогової посудинки не дає можли-
вості повністю реконструювати її форму, а  отже
і остаточно визначитись із таксономією. Звісно, її
розміри говорять про те, що це могла бути невелика
ємність для рідини – наприклад, чарка. Зламаний
видовжений кінець плавно продовжує внутріш-
ні обриси посудини на кшталт лійчастого носика
і ця конструктивна особливість могла бути функ-
ціональною, наприклад, для покращення контро-
лю при дозованому зціджуванні рідини. Проте не
можна виключати можливість того, що цей виступ
був значно довшим, наскільки дозволяла гілка рогу,
і слугував руків’ям, до того ж, у його штучну по-
рожнину могла вставлятися довша дерев’яна руч-
ка. Уточненню із цього приводу могло б послужи-
ти притягнення аналогій. На жаль, серед культур
лендель-полгарського циклу такі артефакти нам не
відомі, та їх пошук знову приводить до класично-
го етапу культури Кукутень-Трипілля. Подібні ви-
роби із території України у літературі не зустріча-
ються, але маємо ряд таких знахідок на пам’ятках
Румунії і Молдови.
Спеціальну публікацію трьох екземплярів зробив
В. Маркевич, інтерпретувавши їх як чашки (кубки)
(Marchevici 1993, 121–122). Два із них з поселення

203
204
Рис. 16. Зразки аналогій до посудини з рогу в культурі Кукутень згадані в тексті (перерисовано і скопійовано з вказаних
джерел). 1 – Vorniceni (Diaconescu 2011, fig. 1:1); 2,3,10 – Drăgușeni (Crîșmaru 1977, fig. 39:5; Marinescu-Bîlcu, Bolomey, 2000,
fig. 60:4; 62:3); 4 – Scânteia (Lazarovici et al. 2009, 188); 5 – Mărgineni (Sztancs, Beldiman, 2005, fig. 7:74); 6 – Putineşti (Marchevici
1993, fig. 2); 7 – Izvoare (Marinescu-Bîlcu, Bolomey, 2000, fig. 74:5); 8–9 – Ruseştii Noi (Marchevici 1993, fig. 1:1,2)
Fig. 16. Samples of analogies to the vessel made of deer antler in the Cucuteni culture mentioned in the text (redrawn and
copied from the sources cited). 1 – Vorniceni; 2,3,10 – Drăgușeni; 4 – Scânteia; 5 – Mărgineni; 6 – Putinești; 7 – Izvoare;
8–9 – Ruseştii Noi

Русешті Ной (Молдова) (Ruseştii Noi), датовані ета-
пами Прекукутень 3 – Кукутень А1, представлені
лише фрагментами придонних частин (рис. 16:8,9)
(Marchevici 1993, fig. 1:1,2). А в третьої посудинки,
яка походить з поселення Путінешть ІІІ (Молдова)
(Putineşti), датованого етапом Кукутень А3, збере-
глися краї видовженого виступу, тож добре видно,
що його було оформлено як лійчастий носик (рис.
16:6) (Marchevici 1993, fig. 2). Інший екземпляр із
поселення етапу Кукутень A-B біля Ворнічень (Ру-
мунія) (Vorniceni – Pod Ibăneasa) має пошкоджені
довгі виступи з обох боків, інтерпретовані автор-
кою публікації, як лійчастий носик і  ручка (рис.
16:1) (Diaconescu 2011, 39, fig. 1:1).
Відома ще пара дуже схожих посудинок, однак
описаних, як кістяні, і теж зі знищеним одним із
широких країв (рис. 16:4,5): перше – етапу Кукутень
А2 з  поселення Мергінень (Румунія) (Mărgineni)
(Sztancs, Beldiman, 2005, fig. 7:74) і друге – етапу
Кукутень А3 з пагорбу Бодешть біля Скинтея (Ру-
мунія) (Scânteia) (Lazarovici et al. 2009, 188).
Подібний виріб із поселення Дрегушень було
виготовлено, за визначенням А. Кришмару, з кін-
ця гомілкової кістки корови (рис. 16:3) (Crîșmaru
1977, 23, fig. 39:5), однак у наступній монографії,
присвяченій цьому поселенню, про нього згаду-
ють, як виготовлений із рогу, що виглядає більш
правдоподібним (Marinescu-Bîlcu, Bolomey, 2000,
86). Матеріли з Дрегушень добре ілюструють по-
етапно увесь процес виготовлення посудинок із
базальної частини рогів, а  знайдений іще один
майже повністю збережений екземпляр, разом із
вищезгаданим, показують, що принаймні части-
на з них були еліпсоподібними чашечками, виго-
товленими лише із самої основи рогу (рис. 16:10)
(Marinescu-Bîlcu, Bolomey 2000, 86, fig. 62:3; 74:1).
В  інших випадках, коли були помітні видовжені
краї, реконструювати їхню довжину неможливо
через пошкодження (рис. 16:2) (Ibid., 86, fig. 60:4;
74:4). Аналогічною є ситуація з виробом із поселен-
ня Ізвоаре (етап Кукутень А2-А3), опублікованим
там само (рис. 16:7) (Ibid., fig. 74:5).
У культурі Кукутень-Трипілля ріг оленя часто
використовувався для виготовлення різноманітних
знарядь, приладів, прикрас і, як бачимо, посудин,
схожих на рівненську, тому саме із впливом цієї
культури слід пов’язувати наявність такої у Рівнен-
ському похованні. Залучені аналогії не дозволяють
впевнено стверджувати, чи була для них властива
довга ручка, оскільки лише у виробу з Ворнічень її
наявність допускалась. Паралеллю для цього типу
посуду могли бути більш поширені у культурі Ку-
кутень-Трипілля керамічні ковшики. Цікавим при-
кладом є екземпляр із поселення Ariuşd (Румунія),
який мав ще й повздовжній жолоб у ручці (етап Ку-
кутень А2) (Lazarovici at al. 2009, 171). Підтверджен-
ням цьому можуть виявитись знахідки із рятівних
розкопок трипільського поселення біля с. Ожеве
(Україна) (2012 р., керівник Д.К. Черновол), ма-
теріали яких ще, на жаль, не опубліковано, однак
відомо про знайдення там ковшиків із рогу (Чор-
ний 2012). Наразі, більш упевнено можна говори-
ти про наявність у посудин на кшталт рівненської
лійчастого носика як функціональної особливості.
Прикраси з мушель
Належність усіх мушель до вузького розмірного
діапазону (0,5–0,6 мм) вказує на чітку вибірковість
при виготовленні прикрас, що ймовірно передбачає
естетичний аспект як причину відбору. Детальний
огляд отворів дозволяє стверджувати, що їх робили
технікою буріння. Через це більшість із них мають
нерегулярні обриси у формі ламаної лінії, тупі краї
із дрібними вищербинами. Відмітимо досить ма-
лий розмір отворів у екземплярів без утилітарних
пошкоджень. Все це виключає ймовірність засто-
сування техніки шліфування, для якої, за резуль-
татами вивчення оригінальних і експерименталь-
них зразків, характерні паралельні подряпини на
поверхні і загострені краї отворів (Harzhauser at al.

205
2007, 8). Додамо, що товщина країв отворів зале-
жить від їхнього діаметру, і чим він менший, тим
більш тонкими повинні бути краї.
Сліди зношення отворів свідчать про те, що при-
краси виготовлено було не виключно для захоро-
нення, і носили їх регулярно. Пошкодження пере-
дніх країв (ближчих до гирла раковини) у більшості
екземплярів схиляють до версії про використання
їх у якості нашивних прикрас, а не намиста. При
цьому відсутність слідів зношення уздовж краю
гирла пояснюється тим, що ця частина раковини
природньо має більш міцну структуру, порівняно
із штучно перфорованими стінками.
Прикраси із мушель молюсків, подібно до при-
крас із зубів диких тварин, мають глибоко укоріне-
ну традицію з епохи мезоліту і неоліту у Централь-
ній і Західній Європі (Lenneis 2007b, 135). Раковини
прісноводних молюсків (Lithoglyphus naticoides та
схожих Theodoxus danubialis) використовувалися
у східній частині ареалу культури лінійно-стрічко-
вої кераміки – у Баварії, Нижній Австрії і Моравії,
хоча відсоток їхньої присутності у похованнях до-
сить низький відносно загальної кількості відомих.
Причому у  чоловічих похованнях вони знаходи-
лись виключно в області голови і шиї. Достовірних
випадків фіксації мушель у складі намиста немає.
Їх трактують як нашивні прикраси для головних
уборів та інших деталей одягу і, у зв’язку із рідкіс-
ністю, припускається можливість застосування
такого вбрання як відзнаки певної обмеженої гру-
пи людей, пов’язаної із походженням або соціаль-
ним статусом (Lenneis 2007a, 347). Ймовірно, саме
із традицією, успадкованою від культури лінійно-
стрічкової кераміки, віддалено можна пов’язувати
наявність прикрас із мушель річкових молюсків
у  Рівненському похованні, а  відтак і  у маліцькій
культурі. Відсутність їх на території Польщі і Укра-
їни в інших похованнях обох культур можна по-
яснити відносно малою кількістю зареєстрованих
поховань узагалі.
Завдяки, наприклад, більшій вибірці у люблін-
сько-волинській культурі нам відомі прикраси із
мушель дрібних черевоногих молюсків (гастропод)
у п’яти із 138 відкритих поховань (Zakościelna 2010,
153). У похованні дорослої жінки на поселенні Зло-
та городище ІІ (пох. 390), яке А. Закостельна відне-
сла до етапу ІІ ЛВК, знаходилися вироби із кількох
видів молюсків, у тому числі двох видів морських
черевоногих, які скоріше за усе були викопними. За
206
визначенням Є. Ствожевіч (E. Stworzewicz), одні із
них належали до роду Cerithium (родини Cerithidae),
а інші до родини Naticidae (Zakościelna 2010, 305).
Останні за формою та за величиною дуже поді-
бні до знайдених у Рівному Lithoglyphus naticoides.
А.  Закостєльна пише, що із них було виготовле-
но браслет, який знаходився на лівому зап’ясті
(Zakościelna 2010, 154), однак в  описі поховання
авторства Й.  Журовського, поданому в  каталозі,
вони згадані разом із мушлями Cerithium розсипа-
ними довкола черепа, до того ж у кількості «кілька
десятків» (Zakościelna et al. 2009, 351; Zakościelna
2010, 305). Але на фото можемо нарахувати їх що-
найменше 170 екземплярів (Zakościelna et al. 2009,
tabl. LXIII:3), тож не виключено, що таке тракту-
вання (браслет) є помилковим.
Мушлі Cerithium траплялися у люблінсько-во-
линській культурі частіше, причому у різних кон-
текстах: 1) у парному похованні дорослих осіб роз-
міщені по всій площі уздовж кістяків (кількість
невідома) (Gródek 1A, grób nr 2, хронологія не окрес-
лена); 2) у похованні дорослої жінки розташовані
в області колін у кількості біля сотні (ІІІ етап ЛВК)
(Gródek 1C, grób nr V, етап ІІІ ЛВК); 3) у похован-
ні дорослої жінки у кількості 120 екз. (Nieledew 1,
grob 7, етап ІІ ЛВК); 4) у колективному похованні
біля колін дорослої жінки у кількості 12 (Strzyżów
26, grób nr 2, етап ІІІ ЛВК); 5) у похованні дорос-
лого чоловіка розсипані у кількості кількох тисяч
в області черепа, тазу, тулуба, стоп і біля посудин
(Zlota. stan. „Grodzisko” II, grób nr 101, етап ІІІ ЛВК);
6) розсипані на дні символічного поховання у кіль-
кості кількох сотень (Zlota, stan. „Grodzisko” II, grób
nr 122, етап ІІІ ЛВК), (Zakościelna 2010, 247–248, 255,
280–281, 296–297, 306–310). Таким чином, залежність
наявності мушель дрібних черевоногих молюсків
від статі похованого не простежується. Положення
відносно кістяків свідчать, що у більшості випадків
вони були скоріше елементами оздоби одягу (на-
шивками), у тому числі головних уборів. А. Закос-
тєльна висловлює сумнів лише щодо мушель з по-
ховань 101 і 122 в Злотій, припускаючи, що вони
могли бути не нашиті, а просто розсипані біля по-
хованих, проте спеціального дослідження отворів
у них не проводилось (Zakościelna 2010, 153–154).
Гадаємо, що традиція використання дрібних
черевоногих молюсків у якості прикрас в ЛВК має
місцеве походження (північна частина Централь-
но-Східної Європи), і виявлення їх у Рівненському
 Рис. 17. Рівне-Степова. Інвентар поховання. 1 – комплект амфори з покришкою; 2 – горщик
Fig. 17. Rivne-Stepova. Burial inventory. 1 – set of amphora with lid; 2 – pot
похованні маліцької культури це зайвий раз під-
тверджує, тоді як прикраси зі створкових молюс-
ків (наприклад Glycymeris i Veneridae) були широ-
ко вживані у неоліті та енеоліті по обидва боки від
Карпат (Zakościelna 2010, 154).
Те, що у похованні Рівне-Степова прикраси з му-
шель знаходилися у посудині, а не на тілі похова-
ного, є унікальним випадком для згаданих культур.
Це дещо ускладнює їхню інтерпретацію, хоча, якби
вони лежали біля кістяка, то не були б знайдені уза-
галі, у зв’язку з уже описаними умовами виявлення.
Сокира
За морфологічними ознаками цей виріб можна
віднести до сокир, оскільки він має трапецієподіб-
ну форму і симетричний профіль леза, хоча досить
малі розміри. Однак для точного визначення його
призначення доцільно було б  провести трасоло-
гічний аналіз.
У похованнях маліцької культури клиноподіб-
ні шліфовані знаряддя знаходили відносно часто.
З 21 відомого поховання їх виявлено у шести. Така
кількість випадків є значною, враховуючи щонай-
менше те, що, при наявності даних антропологіч-
ного аналізу, у жіночих і дитячих захороненнях їх
не було, натомість знайдено у двох із шести визна-
чених чоловічих (Kadrow 2009, tab. III, IV). Маючи
нове підтвердження фактом знахідки із Рівне-Сте-
пова, можна припускати, що ці вироби були чоло-
вічими атрибутами, доки не буде зафіксовано про-
тилежного. Відомі вони і з поселень (Позіховський
2010, рис. 5:1,2; Позіховський, Вертелецький 2013,
299, рис. 1:4; Kamieńska 1973, 99). Саме до останніх
є найбільш подібною рівненська сокирка, оскільки
вона має вирівняні сколами бічні грані. Очевидно
це є пізньою хронологічною ознакою, оскільки всі
згадані сокирки з  поховань класичної фази ма-
ліцької культури мали заокруглені обриси попе-
речного перерізу, а поселення з Волині датуються
жешовською фазою. Цю сокиру можна розгляда-
ти як належну до загалу клиноподібних шліфова-
них знарядь із різних гірських порід (łupku, margla
skrzemionkowanego, białego tufu), поширених у нео-
літичних і енеолітичних культурах Карпатського
басейну.
У люблінсько-волинській культурі сокирки у по-
хованнях є рідкістю. Їх виявлено лише у чотирьох
із 138 відомих, причому у трьох – східніше р. За-
хідний Буг, на території України (Амбуків, Сьома-
ки і Зубків) (Zakościelna 2010, 156). Сокирку із Зуб-
кова було виготовлено із опоки (Івановський та ін.
1995, 82, рис. 2).
207
Рис. 18. Рівне-Степова. Інвентар поховання. 1 – мисочка (шоломоподібна покришка); 2 – фрагмент кубка; 3 – сокирка;
4 – пластина; 5 – ретушована пластина
Fig. 18. Rivne-Stepova. Burial inventory. 1 – bowl (helmet-shaped lid); 2 – fragment of a cup; 3 – ax; 4 – plate; 5 – retouched plate

208
 Найбільш поширеними такі знаряддя були у три-
пільській культурі, причому на найбільш ранніх її
етапах (Збенович 1980, 93). Основним сировинним
матеріалом для них був сланець, виходи якого по-
всюдно зустрічаються на Дністрі. Питання визна-
чення сфер їх застосування виявилося проблемним.
С. Бібіков на підставі колекції із поселення Лука-
Врублівецька зазначав, що навіть морфологічні
ознаки дозволяють припустити різне їхнє призна-
чення, і у цьому переконує також детальний огляд.
Через це за ними традиційно закріпилися різні
назви: «наконечники мотик», «сокири», «долота»
(Бибиков 1953, 93). Деякі сучасні автори чомусь
приписують С. Бібікову віднесення усіх подібних
виробів до категорії «мотик» (Пашкевич, Відейко
2006, 91; Охріменко, Локайчук 2010, 72).
Про функціональне призначення таких зна-
рядь можна судити об’єктивно лише на основі да-
них трасологічного аналізу. Використовуючи такі
дані, В. Збєнович виділив у колекції із ранньотри-
пільського поселення Бернашівка тесла, сокири,
долота, і мотики (наконечники мотик). За морфо-
логією, згідно В. Збєновича, виріб із рівненського
поховання мав би відповідати сокирам, однак ма-
лий розмір, і мала товщина відносно ширини зна-
ряддя зближує його ще й із теслами, серед яких та-
кож траплялись екземпляри із симетричним лезом,
щоправда, досить рідко (Збенович 1980, 87).
Крем’яні пластини і знаряддя
В енеолітичних культурах вироби із кременю
є найбільш поширеною категорією рухомих дже-
рел після кераміки. Проте морфологічно вони
мало придатні для культурної інтерпретації і по-
требують для цього великої вибірки, достатньої
для статистичних узагальнень. Визначальними
ознаками кременярства жешовської фази ма-
ліцької культури на Волині є його макролітиза-
ція і застосування техніки струменистої ретуші
для виготовлення знарядь (Конопля 1990, 9–10),
які з’явилися у ній під прямим впливом трипіль-
ської культури (Zakościelna 1996, 93). Як бачимо,
у рівненському похованні виробів із такою техні-
кою немає, однак не можна виключати можливості
того, що вони там, у ньому, були, але їх втрачено
внаслідок руйнування центральної частини похо-
вання разом із кістяком. Щодо метричних даних,
то відзначити можна одну ретушовану пластину
(рис. 7:5), довжина якої більша відносно середньо-
го показника довжини для поселення Ярославичі
на Волині (10–12 см). Величину останнього вста-
новлюємо лише за приблизними розрахунками,
оскільки точно він не визначався (Конопля 1990,
10). Інші дві пластини і різець принаймні вдвічі
більші, аніж найменші пластини (4,3 см) із посе-
лення Ярославичі та значно більші, аніж вироби
на пластинах із волинських поселень Острів (ур.
Попів Горб) і Лище (Конопля 1990, 10). Тож вони
цілком відповідають загальній тенденції до збіль-
шення розмірів крем’яної продукції у пізніх фазах
маліцької культури на Волині.
Як показав аналіз усіх відомих поховань лю-
блінсько-волинської культури, набір крем’яних
виробів, у тому числі пластин і ножів в інвентарі
був властивий переважно чоловічим похованням
(Zakościelna 2010, 145). Не суперечать цьому і дані
по маліцькій культурі, хоча вони і недостатні для
статистики (Kadrow 2009, 56, табл. ІІІ). Із огляду на
це, цілком передбачуваним виявилося те, що по-
ховання Рівне-Степова належало чоловікові. Варто
також відмітити, що у всіх випадках, коли у похо-
ваннях маліцької культури було виявлено соки-
ри, останні супроводжувалися наборами виробів
з  кременю. Нагадаємо, що йдеться про наступні
пам’ятки: Тарговіско, стан. 11, пох. 2120 (Czekaj-
Zastawny et al. 2004, 76), Тарговіско, стан. 12/13,
пох. 1569 (Czerniak et al. 2006, 543), Тарговіско,
стан. 14/15, пох. 755 (Kadrow et al. 2009, 228–229),
Злота, стан. «Над Ваврем» пох. 393 і 499 (Kadrow
et al. 2009, 231).
Хронологія
Орнамент на амфорі із покришкою має досить
широкий діапазон побутування у маліцькій куль-
турі, починаючи із фази 1c і закінчуючи фазою 2b
періодизаційної схеми, розробленої С. Кадровим
(Kadrow 1996; Kadrow, Zakościelna 2000). Так само
він охоплює і увесь період існування тиса-полгар-
ської культури. Для ранньої фази А маємо радіокар-
бонні дати з Vésztő-Bikeri (Угорщина) – 4500–4200
BC (Parkinson et al. 2004, fig. 12), а фазу Тиса-полгар
B за новими датуваннями для могильника Basatanya
визначають у межах 4350–4000 BC (Raczky, Siklósi
2013, 569), хоча є і інша версія – 4400–4290/4240 BC
(Brummack, Diaconescu 2014, 248). Однак саме фа-
зою В датується більша частина яскравих зразків
фризу із перехрещених подвійних ліній, виконано-
209
го круглими ямками, та схожі до нашої покришки.
Що ж до маліцької культури, то в інвентарі рівнен-
ського поховання можна виділити ще ряд ознак, які
дозволяють звузити його час саме до жешовської
фази (детальніше про них ішлося у  відповідних
частинах тексту вище). Перш за все це великі ме-
тричні показники виробів із кременю, характерні
для так званого переламного моменту у розвитку
кременярства. Карбування залому і країв амфори
та покришки також типові для жешовської фази.
Відомі на інших пам’ятках цієї фази на Волині і чер-
паки подібної форми, суцільне покриття червоною
фарбою поверхні посудин, та чотиригранні сокирки
з опоки. Додатковою ознакою, яка дає фонове дату-
вання, можна було б вважати прикраси із мушель
молюсків, які поки-що відомі лише у похованнях
люблінсько-волинської культури. Але, якщо при-
пускати непевну протяжність традиції їхнього ви-
користання із культури лінійно-стрічкової кера-
міки, то такі прикраси мали б датування у межах
усієї маліцької культури. В кінці-кінців у комплексі
поховання відсутній накольчатий орнамент – най-
більш чіткий маркер класичних фаз.
З  іншого боку, немає підстав пов’язувати це
поховання із найбільш пізньою фазою маліцької
культури – 2b. Визначальною її ознакою є мотив
звисаючих трикутників, виконаних у тій же техніці
глибоких втиснень (Kadrow, Zakościelna 2000, 208).
Примітно, що на території Волині посуд із таким
орнаментом досі не траплявся, і це створює труд-
нощі із виділенням тут цієї фази. Дослідники уже
неодноразово відмічали, що віддалені ізольовані
анклави маліцької культури на пізньому етапі мали
індивідуальний розвиток (Kadrow 1988, 26; 1996,
56–58; Zakościelna, Gurba 1997, 204). Вирішити це
питання можна іншим шляхом. Як відомо, на під-
ставі матеріалів з Лясу Стоцького, пункт 7 і Злотої
вдалося синхронізувати класичну фазу ІІ люблін-
сько-волинської культури із фазою 2b маліцької
(Kadrow, Zakościelna 2000, 221). Із цього випливає,
що якщо на Волині маліцькі пам’ятки цього гори-
зонту є, то їх можна вирізнити за наявністю вклю-
чень матеріалів фази ІІ ЛВК.
Достовірним прикладом може слугувати могиль-
ник Острог-Земан, у похованнях якого виявлено ке-
раміку класичної ЛВК, у тому числі із характерним
розписом білою фарбою, а також аналогічні випадки
із об’єктів на поселенні, пов’язаному із могильни-
ком. У маліцькому керамічному комплексі як мо-
210
гильника, так і поселення, виділяються технологічні
групи (групи А і С за О. Позіховським) відмінні від
традиційних для цієї культури узагалі та для же-
шовської фази зокрема, а в басейні середньої течії
р. Горинь О.Л. Позіховський фіксує ряд пам’яток
із аналогічною керамікою (Позіховський, Самолюк
2008, 38–39). Ця кераміка, окрім високої якості ви-
палу і обробки поверхні, іноді має ще й специфіч-
ні прийоми орнаментації (трикутні штампи, рідше
перлини), або часто її не орнаментовано взагалі,
а натомість добре лощено (Ibid., 39; Позіховський
2009, 233). Очевидно, що саме пам’ятки типу Ост-
рог-Земан можна виділяти як хронологічний пласт,
пізніший за пам’ятки типу Костянець і синхронний
фазі 2b жешовського регіону.
Інший, не менш важливий аспект матеріальної
культури Земанського комплексу – його синкре-
тичність із трипільською культурою (Позіховський,
Самолюк 2008, 39; Позіховський et al. 2011, 268; По-
зіховський, Вертелецький 2013, 299), яка свідчить,
швидше за усе, про фізичну присутність тут її но-
сіїв. Південна Волинь у цей час була зоною стику
маліцької і трипільської культур. На трипільсько-
му поселенні Бодаки (етап BII) у верхів’ях Горині
на півночі Подільської височини отримано чима-
лу колекцію маліцького посуду (Скакун, Старкова
2003, 56). Стилістика розписів і використання білої
фарби у поєднанні із коричневою дозволяють від-
носити матеріали із Острога до першої фази ши-
пинецької групи. На думку Т. Ткачука, представ-
ники саме цієї групи колонізували верхів’я Горині
у другій половині етапу BII і заснували поселення
у  Бодаках (Ткачук 2002, 97,98). Нижню хроноло-
гічну межу цього процесу позначають пам’ятки
1 фази мерешовської групи, які передують йому.
Радіокарбонного датування для них, на жаль, не
маємо, проте відома дата із поселення Бринзени
VIII – Bln 2429 = 5360±65 BP, 4 224±93 BC (Відей-
ко 2003, 111). Цю пам’ятку Т Ткачук зараховує до
ІІ фази мерешовської групи, в часи якої межиріч-
чя річок Стрипи і Західного Бугу вже займали но-
сії 1 фази шипинецької групи, звідки вони і потра-
пили на Волинь (Ткачук, Шевчук 2007, 33). Верхню
хронологічну межу можна позначити часом появи
поселень середньобузької групи кінця етапу BII, які
з’явилися у північній частині Південного Бугу після
припинення існування поселень кліщівського типу
у результаті міграції із боку мерешовської групи III
фази її розвитку (Ibid., 34). Відома дата для посе-
лення Кліщів (Ле-1060 = 5100±50 ВР, 3876±67 ВС),
а як додаткову аргументацію її вірогідності Т. Тка-
чук наводить близькість із Кліщевом поселення
Веселий Кут і дві дати із нього (Bln-2137=5180±65
BP, 4012±94 BC; Ки-903=5100±100 ВР, 3869±118 ВС)
(Ibid.; Бурдо, Відейко 1998, табл. 3). Додатково можна
взяти до уваги і дату із поселення Бринзени IV (Bln-
2430=5020±60 BP, 3838±83 BC), яке відноситься до
шипинецько-петренської контактної зони початку
етапу СІ (що наступив тут раніше, аніж закінчився
етап BII на Південному Бузі) (Ткачук 2005, 45; Бур-
до, Відейко 1998, табл. 3). Таким чином, можна при-
близно встановити рамки, у межах яких відбулася
поява трипільської культури етапу BII у верхів’ях
Горині – 4200–3900 BC. Як довго тривало тут її іс-
нування – невідомо, і достовірних пам’яток етапу
CI тут же також не відкрито. Близький хроноло-
гічний діапазон допускають і для класичної фази
люблінсько-волинської культури – 4200/4000–3800
ВС (Kadrow, Zakościelna 2000, fig. 44; 45; Kadrow
et al. 2003, 124). Отже, час заснування поселення
і могильника Острог-Земан також можна помісти-
ти у максимальний діапазон 4200–3800 BC, але із
більшою імовірністю 4100–3900 BC. Сучасний стан
досліджень поки-що не дозволяє аргументувати
останнє уточнення фактами, і до нього підводить
лише зіставлення поглядів усіх згаданих дослідни-
ків. Ідеальним виходом було б отримання пакету
радіокарбонних дат для цього комплексу, тим паче,
що дослідження на ньому тривають, а матеріали
поселення із жодного сезону іще не публіковано
повністю, окрім коротких повідомлень4.
У керамічному комплексі поховання Рівне-Сте-
пова немає ознак, характерних для маліцького го-
ризонту Острог-Земан. Виходячи із цього, а також
певної схожості до матеріалів поселення Костянець-
Лиственщина, можемо відносити його до фази 2а
маліцької культури (за С. Кадровим) або костянець-
кого етапу за старою українською номенклатурою.
Як додаткове підтвердження може слугувати посу-
динка з рогу, абсолютна більшість аналогій до якої
відома на пам’ятках етапу Кукутень А.
На підставі наведених вище міркувань для да-
ного поховання найбільш правдоподібний часо-
вий діапазон – 4300–4100 BC при максимально
допустимому 4500–4000 BC. Не суперечать цьо-
4
  Відомо, що одну дату для поселення пам’ятки вже
отримано, однак вона ще не опублікована.
му і єдині дві дати для жешовської фази маліць-
кої культури із поселення Жешов-31:5480±40 BP
(Poz-16473) і 5450±40 BP (Poz-16474), калібровані
значення яких (OxCal v. 3.9) відповідно 4450–4240
BC (95,4%) з піками в межах 4350–4270 BC (Poz-
16473) і  4360–4160 BC (95,4%) з  піками в  межах
4320–4280 BC (Poz-16474) (Dębiec, Pelisiak 2008,
136–138).
Висновки
Із огляду на малу кількість поховальних пам’яток
маліцької культури і критично малу кількість для
пізніх фаз її розвитку немає потреби розтлумачу-
вати унікальність і значимість рівненського похо-
вання – багато у чому воно буде першим. Але і для
загальної сукупності артефактів цієї культури воно
дало кілька значущих і неповторних речей.
Перш за все – це набір перфорованих мушель річ-
кових молюсків Lithoglyphus naticoides, які, на нашу
думку, можна вважати залишками розшитої ними
якоїсь деталі одягу. Вони тим більш важливі, якщо
враховувати участь маліцьких традицій в утворенні
люблінсько-волинської культури, у похованнях якої
подібні прикраси відомі ширше. Наявність таких
у культурі лінійно-стрічкової кераміки дозволяє по-
яснювати їх побутування у маліцькій культурі імо-
вірною укоріненою традицією, поетапно простежи-
ти яку, однак, неможливо через відсутність даних.
Єдиною, поки що, у контексті маліцької куль-
тури є посудинка із рогу оленя, аналогії якій відо-
мі на пам’ятках культури Кукутень-Трипілля, тому
вона цілком може вважатися трипільським імпор-
том, якщо не самого предмету, то, принаймні, ідеї
його виготовлення. У  цьому ж  напрямку можна
розглядати і мисочку, що має форму типової три-
пільської шоломоподібної покришки, оздоблену,
однак, у маліцькій манері (карбування насічками
краю вінець) і виготовлену за маліцькою технологі-
єю. Імпортованим для Волині є також матеріал для
сокирки, скоріше всього, з Подільської височини.
Нарешті, окрасою усього комплексу є комплект із
амфори і покришки. Хоч окремо їхні риси у більшій
чи меншій мірі характерні для маліцької культури
і для лендель-полгарського кола культур у цілому,
однак така пара є поки-що безпрецедентною. Ба-
гате оздоблення комплекту теж досить оригіналь-
не, але, як показали спостереження, при певній
повторюваності мотиву, усе ж важко знайти серед
211
орнаментованих подібним чином посудин дві од-
накові. Більшу увагу привертає оформлення верха
покришки радіальною композицією у вигляді хрес-
та із шевронами. Схожий мотив у різних варіаціях,
у тому числі із подвійних ліній або із шевронами
використовувався віддавна у неолітичних культу-
рах Стародавнього Сходу, Балкан, і Карпатського
басейну і безсумнівно мав символічне навантажен-
ня. Широкого поширення він набув і у культурі Ку-
кутень-Трипілля, де побутував на усіх етапах її роз-
витку. Але найбільш тісний зв’язок ми вбачаємо із
тиса-полгарською орнаментацією, і наведені у стат-
ті аналогії слугують йому виразним унаочненням.
Наявність у  похованні Рівне-Степова елемен-
тів трипільської культури відкриває нові питання
про міжкультурні зв’язки. Оскільки ні у верхів’ях
волинських річок, ні у верхів’ях лівих приток Дні-
стра досі іще не виявлено трипільських пам’яток
етапу BI–II та маліцьких, невідомим залишається
лінія контакту і те, наскільки вона була віддалена
від Волинської височини. Претендентами із боку
трипільської культури виступають носії заліщиць-
кої групи Верхнього Подністров’я, хронологія якої
накладається на жешовську фазу 2а (Tkachuk 2005,
150–151; Tkachuk, Koczkin 2012, 313).
Обрядовість рівненського поховання, як бачимо,
є традиційною, набір інвентаря також загалом не
виходить за рамки типового набору, окрім зазначе-
них вище моментів. Цей факт, поряд із вже відоми-
ми похованнями з Голишева, може свідчити про те,
що поява кремаційного могильника Острог-Земан
не мала попереднього грунту у маліцькій культурі
Волині і це додатково схиляє пов’язувати його обряд
із вкладом носіїв трипільської культури етапу BII,
яким належала кераміка із поселення та із могил.
Література
Бандрівський М.С. 1992. Поселення ранньобронзового пе-
ріоду в урочищі „Лазки” поблизу Винник. Археологічні до-
слідження Винниківського історико-краєзнавчого музею за
1991 рік, 15–38.
Бибиков С.Н. 1953. Раннетрипольское поселение Лука-Вруб-
левецкая на Днестре. К истории ранних земледельческо-ско-
товодческих племен на юго-востоке СССР. Москва, Ленин-
град: Издательство Академии наук СССР.
Бурдо Н.Б. 1998. Хронологія і періодизація Трипілля А, Ар-
хеологія 4, 78–88.
Бурдо Н.Б., Відейко М.Ю. 1998. Основи хронології Трипілля-
Кукутені. Археологія 2, 17–29.
212
Відейко М.Ю. 2003. Нова хронологія Кукутені-Трипілля, 106–
117. В: І. Черняков, І. Юхновський, І. Заєць (ред.), Трипільська
цивілізація у спадщині України. Київ: Просвіта.
Дергачев В.А., Манзура И.В. 1991. Погребальные комплексы
позднего Триполья. Кишинев: Штиинца.
Гусєв С.О. 1995. Трипільська культура Середнього Побужжя
рубежу IV–III тис. до н.е., Вінниця: Антекс – УЛТД.
Збенович В.Г. 1980. Поселение Бернашевка на Днестре (к про-
исхождению трипольской культуры). Киев: Наукова думка.
Івановський В.І., Конопля В.М., Павлів Д.Ю 1995. Нові по-
ховання лендельської культури на території Західної Воли-
ні. Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття і Во-
лині 6, 79–84.
Конопля В. 1990. Лендельская культура. В: А.П. Черныш (ред.),
Археология Прикарпатья, Волыни и Закарпатья (энеолит,
бронза и раннее железо), 4–17. Киев: Наукова думка.
Конопля В. 2005. Нова інтерпретація матеріалів середнього
культурно-хронологічного горизонту поселення Винники-
Лазки. Матеріали і дослідження з археології Прикарпаття
і Волині 9, 248–256.
Коротун І.М. 1976. Геоморфологія. В: К.І. Геренчук (ред.),
Природа Ровенської області, Львів, 37–52.
Круц В.О., Рижов С.М. 1985. Фази розвитку томашівсько-
сушківської групи, Археологія 51, 45–56.
Маркевич В.И. 1981. Позднетрипольские племена Северной
Молдавии, Кишинев.
Массон В.М., Мерперт Н.Я. (ред.). 1982. Энеолит СССР. Ар-
хеология СССР. Москва: Наука.
Охріменко Г. 2005. Волинь та Волинське Полісся в неоліті,
енеоліті, епоху бронзи. В: Г.В. Охріменко (ред.), Археологіч-
на спадщина Яна Фітцке, 122–163. Луцьк: Волинська облас-
на друкарня.
Охріменко Г., Кучинко М., Скляренко Н., Собуцький М.,
Охріменко В. 2007. Вивчення багатошарової пам’ятки Голи-
шів на Волині. В: Г. Охріменко (ред.), Олександр Цинкалов-
ський та праісторія Волині, 319–402. Луцьк: Волинська об-
ласна друкарня.
Охріменко Г., Локайчук С.  2010. Знахідки землеробських
знарядь із багатошарової пам’ятки Голишів. В: Г. Пашкевич,
Г.  Охріменко (ред.), Розвиток землеробства на території
Волині (VI–II тис. до н.е.), 71–84. Луцьк: Волинська облас-
на друкарня.
Пашкевич Г.О., Відейко М.Ю. 2006. Рільництво племен три-
пільської культури, Київ. Електронне видання.
Пелещишин Н.А. 1973. Раскопки у с. Голышев Волынской обл.
Археологические открытия 1972, 231.
Пелещишин М. 1974. Племена культури Вербковіце-Костя-
нець. В: О.П. Черниш (ред.), Стародавнє населення Прикар-
паття і Волині, 112–116. Київ: Наукова думка.
Пелещишин М. 1997. Поселення мідного віку біля сіл Костя-
нець і Листвин у Західній Волині. Львів: Редакційно-видав-
ничий відділ Львівського державного університету.
Пелещишин М.  1998. Поселення та могильник в  Голишеві
і деякі проблеми періодизації лендельської культури на За-
хідній Волині. Волино-Подільські археологічні студії 1, 74–88.
Позіховський О.Л. 2009. Дослідження енеолітичного посе-
лення в м. Острог (уроч. Земан) у 2008 р. Археологічні дослі-
дження в Україні 2008, 232–235.
Позіховський О.Л. 2010. Голишів і проблема періодизації ене-
оліту Західної Волині. Археологія 2, 5–18.
Позіховський О.Л., Бондарчук О.А., Вертелецький Д.Ю. 2011.
Дослідження багатошарових пам’яток на Острожчині. Архе-
ологічні дослідження в Україні 2010, 268–269.
Позіховський О.Л., Вертелецький Д.Ю. 2013. Розкопки бага-
тошарової пам’ятки в м. Острозі на Рівненщині. Археологічні
дослідження в Україні 2012, 299–300.
Позіховський О.Л., Самолюк В.О. 2008. Енеолітичний крема-
ційний могильник в околицях Острога на Західній Волині.
Археологія 1, 28–41.
Попова Т.А. 2003. Многослойное поселение Поливанов Яр.
К эволюции трипольськой культуры в Среднем Поднестро-
вье. Санк-Петербург: Издательство МАЭ РАН.
Прищепа Б.А., Чекурков В.С., Позіховський В.Л., Самолюк В.О.,
Ткач В.В., Войтюк О.П. 2008. Звіт про археологічні експертизи
та розвідки на території Рівненської області у 2008 р. Рівне:
Науковий архів Інституту археології НАН України № 2008/267.
Сергеев Г.П. 1963. Раннетрипольский клад у с. Карбуна. Со-
ветская археология 1, 135–151.
Скакун Н.Н., Старкова Е.Г. 2003. Особенности керамическо-
го комплекса трипольского поселения Бодаки. В: В.О. Круц,
О.Г. Корвін-Піотровський, С.М. Рижов (ред.), Трипільські по-
селення-гіганти. Матеріали міжнародної конференції. Київ:
Корвин-пресс.
Ткачук Т. 2002. Фази розвитку і відносна хронологія шипинець-
кої групи археологічних пам’яток. Записки Наукового товари-
ства імені Шевченка. Праці археологічної комісії CCXLIV, 89–114.
Ткачук Т. 2005. Локально-хронологічні групи Трипілля – Ку-
кутень з мальованим посудом (етапи ВІІ–СІІ). В: M. Kuraś
(ред.), Kultura trypolska – wybrane problemy. Materiały z polsko-
-ukraińskiego seminarium naukowego. Muzeum Regionalne w Sta-
lowej Woli, 7 października 2005, 42–54. Stalowa Wola.
Ткачук Т., Шевчук Б. 2007. Трипільське поселення Мошанець
і деякі проблеми етапу BІІ. Археологічні дослідження Львів-
ського університету 10, 14–40.
Тодорова Х. 1986. Каменно-медната епоха в България (пето
хилядолетие преди новата ера). София: Наука и изкуство.
Тодорова Х., Вайсов И. 1993. Новокаменната епохата в Бъ-
лгария (краят на седмо-шесто хилядолетие преди новата
ера). София: Наука и изкуство.
Чорний О. 2012. На острові трипільців знову розкопки. On-
line: http://www.ukrkovcheg.org.ua/на-острові-трипільців-
знову-розкопк/
Brummack S., Diaconescu D. A 2014. Bayesian approach to the
AMS dates for the Copper Age in the Great Hungarian Plain.
Praehistorische Zeitschrift 89 (2), 242–260.
Bognár-Kutzián I. 1963. The Copper Age Cemetery of Tiszapolgár-
Basatanya. Budapest: Akadémiai Kiadó.
Bognár-Kutzián I. 1972. Early Copper Age Tiszapolgár Culture in
the Carpathian Basin. Budapest: Akadémiai Kiadó.
Capasso L., Kenedy K.A.R, Wilczak C.A. 1999. Atlas of Occupa-
tional Markers on Human Remains. Teramo: Edigrafital S.P.A.
Cassidy J.  2008 Clay Stamp Archive Report 2008. In: Çatalhö-
yük 2008 archive report. Çatalhöyük Research Project. Online:
http://www.catalhoyuk.com/, 204–209.
Crîșmaru A. 1977. Drăgușeni: contribuții la o monografie arheo-
logică. Botoșani.
Czekaj-Zastawny A., Grabowska B., Zastawny A. 2004. Nowe ma-
teriały kultury malickiej z badań autostradowych na st. Brzezie 17
i Targowisko 11. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 24, 69–88.
Czekaj-Zastawny A., Grabowska B., Zastawny A. 2007. Pottery of
the Malice culture from sites Brzezie 17 and Targowisko 11, west-
ern Lesser Poland. В: J.K. Kozlowski, P. Raczky (ред.), The Lengyel,
Polgár and related cultures in the Middle/Late Neolithic in Central
Europe, 487–500. Kraków: Polish Academy of Arts and Sciences.
Czerniak L., Golański A., Jóźwiak B., Kadrow S., Rozen J., Rze-
pecki S. 2006. Sprawozdanie z archeologicznych badań wykopali-
skowych przeprowadzonych w latach 2003–2004 na stanowiskach
3, 12–15 i 34 w Targowisku, gm. Kłaj, woj. Małopolskie. В: Z. Bu-
kowski, M. Gierlach (ред.), Raport 2003–2004 2. Wstępne wyniki
konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy auto-
strad w Polsce za lata 2003–2004, 541–554, 729–737. Warszawa:
Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego.
Dębiec M., Pelisiak A. 2008. The first 14C dates for Malice culture
artefacts. Rzeszów, site 31. Analecta Archaeologica Ressoviensia
3, 129–144.
Denham S. 2013. The Meanings of late Neolithic Stamp Seals in
North Mesopotamia. Manchester: University of Manchester.
Diaconescu M. 2009. Cultura Tiszapolgár în România. Sibiu: Altip.
Diaconescu M. 2011. Asupra unor aspecte ale utilizării cornului de
cerb în faza A–B a culturii Cucuteni. Cercetări Istorice 28–29, 37–44.
Gimbutas M. 1984. The Goddesses and Gods of Old Europe: 6500–
3500 BC: Myths and Cult Images. London: Thames & Hudson.
Grabowska B., Zastawny A. 2007. Vessel with anthropomorphic re-
presentation from a Malice culture settlement in Targowisko, site 11,
Małopolska province. Sprawozdania Archeologiczne 59, 123–141.
Gyucha A., Bácsmegi G., Fogas O., Parkinson W.  2006. House
Construction and Settlement Patterns on an Early Copper Age
Site in the Great Hungarian Plain. Communicationes archaeologi-
cae Hungariae 2006, 5–28.
213
Harzhauser M., Lenneis E., Neugebauer-Maresch C. 2007. Fresh-
water gastropods as Neolithic decoration: size selectiveness and
perforation morphology as a result of grinding techniques. An-
nalen Naturhistorisches Museum 108 A, 1–13.
Kaczanowska M. 1996. Ceramika kultury malickiej z Krakowa
Nowej Huty. В: J.K. Kozłowski (ред.), Kultura malicka. Drugi etap
adaptacji naddunajskich wzorców kulturowych w neolicie północ-
nej części Środkowej Europy, 5–27. Kraków: PAU.
Kaczanowska M., Tunia K. 2009. Kultura lendzielska. Katalog źró-
deł. В: A. Czekaj-Zastawny (ред.), Obrządek pogrzebowy kultur po-
chodzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo-wschodniej
(5600/5500–2900BC), 259–308. Kraków: Wydawnictwo Instytutu
Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kadrow S. 1988. Faza rzeszowska grupy malickiej cyklu lendziel-
sko-polgarskiego. Acta Archaeologica Carpathica 27, 5–29.
Kadrow S. 1996. Faza rzeszowska kultury malickiej. В: J.K. Ko-
złowski (ред.), Kultura malicka. Drugi etap adaptacji naddunaj-
skich wzorców kulturowych w neolicie północnej części Środkowej
Europy, 51–70. Kraków: PAU.
Kadrow S. 2006. Kultura malicka. The Malice culture. В: M. Ka-
czanowska (ред.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Mało-
polska na przełomie epoki kamienia i miedzi. The Danubian heri-
tage: Lesser Poland at the turn of the Stone and Copper Ages, 63–76.
Kraków: Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
Kadrow S.  2009. Obrządek pogrzebowy kultury malickiej. В:
A. Czekaj-Zastawny (ред.), Obrządek pogrzebowy kultur pocho-
dzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo-wschodniej
(5600/5500–2900BC), 53–60. Kraków: Wydawnictwo Instytutu
Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kadrow S., Czerniak L., Dobrzańska H., Golański A., Grabowska B.,
Kurgan-Przybylska M., Rola J., Rzepecki S., Sałacińska B., Suchor-
ska-Rola M., Tunia K., Zakościelna A., Zastawny A. 2009. Kultura
malicka. Katalog źródeł. В: A. Czekaj-Zastawny (ред.), Obrządek
pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski po-
łudniowo-wschodniej (5600/5500–2900BC), 217–258. Kraków: Wy-
dawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kadrow S., Sokhackiy M., Tkachuk T., Trela E.  2003. Sprawo-
zdanie ze studiów i wyniki analiz materiałów zabytkowych kultu-
ry trypolskiej z Bilcza Złotego znajdujących się w zbiorach Mu-
zeum Archeologicznego w Krakowie. Materiały Archeologiczne
34, 53–143.
Kadrow S., Zakościelna A. 2000. An Outline of the Evolution of
Danubian Cultures in Małopolska and Western Ukraine. Baltic-
-Pontic Studies 9, 187–255.
Kamieńska J. 1964. Osady kultur wstęgowych w Samborcu, pow.
Sandomierz. W: S. Nosek (ред.), Studia i materiały do badań nad
neolitem Małopolski, 77–189. Wrocław: Zakład narodowy im
Ossolińskich.
Kamieńska J.  1973. Grupa malicka tzw. kultury nadcisańskiej
w Małopolsce. В: J. Machnik (ред.), Z badań nad neolitem i wcze-
sną epoką brązu w Małopolsce, 65–104. Wrocław: Zakład naro-
dowy im Ossolińskich.
214
Korek J. 1990. Szegvár-Tüzköves, В: W. Meier-Arendt (ред.), All-
tag und Religion. Jungsteinzeit in Ost-Ungarn, 53–66. Frankfurt
am Main: Nyomanda.
Lazarovici C.-M., Lazarovici G., Ţurcanu S. 2009. Cucuteni. A Great
Civilization of the Prehistoric World. Iaşi: Publishing house Palatul
Culturii.
Lazarovici G., Lazarovici C.-M., Merlini M. 2011. Tărtăria and
the Sacred Tablets. Cluj-Napoca: Editura Mega.
Lenneis E. 2007a. Kleine Schmuckschnecken in Linearbandke-
ramischen Gräbern – ein Mosaikstein für unsere Vorstellung der
Neolithisierung Mitteleuropas? В: D.  Gronenborn, J.  Petrasch
(ред.), Die Neolithisierung Mitteleuropas. Internationale Tagung,
Mainz 24. bis 26. Juni 2005, 333–351. Mainz: Römisch-Germani-
schen Zentralmuseums.
Lenneis E. 2007b. Mesolithic heritage in early Neolithic burial ritu-
als and personal adornments. Documenta Praehistorica 34, 129–137.
Lichter C. 2011. Neolithic Stamps and the Neolithization Process.
A Fresh Look at an Old Issue. В: R. Krauß (ред.), Beginnings –
New Research in the Appearance of the Neolithic between North-
west Anatolia and the Carpathian Basin, 35–44. Rahden: Verlag
Marie Leidorf.
Makkay J. 1984. Early Stamp Seals in South-East Europe. Buda-
pest: Akademiai Kiado.
Marchevici V.I. 1993. Folosirea cornului de cerb în neo-eneoliti-
cul Moldovei şi al altor teritorii. Revista Arheologică 1, 120–123.
Marinescu-Bîlcu S., Bolomey Al. 2000. Drăguşeni. A Cucutenian
Community. Bucureşti-Tübingen: Editura Enciclopedică, Wasmuth.
Matasă C. 1946. Frumuşica. Village préhistorique à céramique peinte
dans la Moldavie du Nord, Roumanie. București: Imprimeria Statului.
Matasă C. 1964. Aşezarea eneolitică Cucuteni B de la Tîrgu Oc-
na-Podei (raionul Tîrgu Ocna, reg. Bacău). Arheologia Moldovei
2–3, 11–55.
Michalak-Ścibior J. 1993. Materiały ze zniszczonego obiektu neoli-
tycznego ze stanowiska 6 (Wzgórze Zawichojskie) w Sandomierzu.
Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego
za lata 1991–1992, 37–52.
Michalak-Ścibior J. 1996. Zagadnienie chronologii i periodyzacji
kultury malickiej w świetle nowych źródeł z Wyżyny Sandomier-
skiej. В: J.K. Kozłowski (ред.), Kultura malicka. Drugi etap ada-
ptacji naddunajskich wzorców kulturowych w neolicie północnej
części Środkowej Europy, 35–49. Kraków: PAU.
Michalak-Ścibior J., Taras H.  1995. Wczesnoneolityczna osada
w Sandomierzu-Krukowie, stan. 20. Sprawozdania Archeologicz-
ne 47, 69–136.
Milisauskas S.  2000. Malice Burial at Olszanica. В: S.  Kadrow
(ред.) In A Turning of Ages. Jubilee Book Dedicated to Professor
Jan Machnik on His 70th Anniversary, 405–413. Kraków: Insti-
tute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences.
Parkinson W.A., Gyucha A., Yerkes R.W., Sarris A., Hardy M.,
Morris M.  2004. Settlement Reorganization at the End of the
Neolithic in Central Europe: Recent Research in the Körös River
Valley, Southeastern Hungary. Eurasian Prehistory 2 (2), 57–73.
Petrescu-Dîmboviţa M., Florescu M., Florescu A.C. 1999. Trușești.
Monografie arheologică. București-Iași: Editura Academiei Române.
Petrescu-Dîmboviţa M., Vǎleanu M-C. 2004. Cucuteni-Cetățuie.
Monografie arheologică. Săpăturile din anii 1961–1966. Piatra-
-Neamţ: Editura „Constantin Matasă”.
Raczky P. 1988. A Tisza-vidék kulturális és kronológiai kapcsola-
tai a Balkánnal és az Égeikummal a neolitikum, rézkor időszaká-
ban – Újabb kutatási eredmények és problémák. Szolnok: Megyei
Múzeumok Igazg.
Raczky P. 1990. Öcsöd-Kováshalom. В: W. Meier-Arendt (red.),
Alltag und Religion. Jungsteinzeit in Ost-Ungarn, 71–95. Frankfurt
am Main: Nyomanda.
Raczky P., Anders A. 2012. Neolithic enclosures in Eastern Hungary
and their survival into the Copper Age. В: F. Bertemes, H. Meller
(ред.), Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa / Neolithic Cir-
cular Enclosures in Europe. Internationale Arbeitstagung 7–9 Mai
2004 in Goseck (Sachsen-Anhalt) / International Workshop 7th–9th
May 2004 in Goseck (Saxony-Anhalt, Germany), 271–309. Halle
(Saale): Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-
Anhalt, Landesmuseum für Vorgeschichte.
Raczky P., Siklósi Z. 2013. Reconsideration of the Copper Age
chronology of the eastern Carpathia Basin: a Bayesian approach.
Antiquity 87, 555–573.
Sebők, K. 2007. Ceramic forms of Polgár-Csőszhalom – a case
study. В: J.K. Kozlowski, P. Raczky (ред.), The Lengyel, Polgár and
related cultures in the Middle/Late Neolithic in Central Europe, 97–
116. Kraków: Polish Academy of Arts and Sciences.
Sztancs E., Beldiman C. 2005. L’ industrie des matières dures ani-
males dans le site appartenant à la culture Cucuteni de Mărgineni,
dép. de Bacău. В: Gh. Dumitroaia, J. Chapman, O. Weller, C. Preo-
teasa, R. Munteanu, D. Nicola, D. Monah (ред.), Cucuteni 120 ans
des recherches. Le temps du bilan, 285–292. Piatra-Neamţ: Editura
„Constantin Matasă”.
Tkachuk T. 2000. The Koshylivtsy group as synthesis of the Trip-
olye and the Polgar traditions. Baltic-Pontic Studies 9, 69–85.
Tkachuk T. 2005. Importy kultur malickiej i lubelsko-wołyńskiej
na osadach kultury trypolskiej etapu BI–BII. Archeologia Polski
Środkowowschodniej 7, 150–155.
Tkachuk T., Koczkin I. 2012. The phases of the neolithization and
early eneolithization of the Upper Dniester region. Studia Archae-
ologica Brunensia M 17, 307–320.
Türkcan A. 1997. Stamp Seals. Çatalhöyük 1997 Archive Report,
Online: http://www.catalhoyuk.com/images/archive_rep97/seals/
seal25.gif
Vulpe R. 1957. Izvoare. Săpăturile din 1936–1948. București: Edi-
tura Academiei Republicii Populare Române.
Zakościelna A. 1996. Krzemieniarstwo kultury wołyńsko-lubelskiej
ceramiki malowanej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Zakościelna A. 2010. Studium obrządku pogrzebowego kultury lu-
belsko-wołyńskiej. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Zakościelna A., Gurba J. 1997. Z problematyki kultury malickiej
na Wyżynie Lubelsko-Wołyńskiej. Archeologia Polski Środkowo-
wschodniej 2, 201–209.
Zakościelna A., Wilk S., Sałacińska B. 2009. Kultura lubelsko-wo-
łyńska. Katalog źródeł. В: A. Czekaj-Zastawny (ред.), Obrządek
pogrzebowy kultur pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski
południowo-wschodniej (5600/5500–2900 BC), 53–60, 309–447.
Kraków: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk.
Zalai-Gaál I. 2007. Von Lengyel bis Mórágy. Die spätneolithische
Grabkeramik in Südtransdanubien aus den alten Ausgrabungen.
I. Analyse. В: A. Gaál (ред.), A Wosinszky Mór Múzeum Évkönyve
29. Szekszárd: Wosinsky Mór Megyei Múzeum.
Скорочення
НАН України – Національна академія наук України
ОАСУ – ДП НДЦ «ОАСУ» ІА НАН України – Державне
підприємство «Науково-дослідний центр «Охоронна
археологічна служба України» Інституту археології
Національної академії наук України.
Andrii B. Bardetskyi; Interregional Public Scientific Organization
«Dubno Archaeological Center», 67/42 Myrohoshchanska Street, Dubno 35604,
Ukraine; bardeckyj@gmail.com
Valerii Samoliuk; 48/15 Kozats’kyi Shliakh Street, 35361 Diadkovychi, Ukraine;
rivneus@ukr.net
Oleksandra Kozak; Institute of Archaeology, National Academy of Sciences
of Ukraine, 12 Heroiv Stalingradu ave., 04210 Kyiv, Ukraine; akozak26@ukr.net
215
 RESEARCH INTO the SETTLEMENT pattern OF THE
PLESZÓW-MODLNICa GROUP OF THE LENGYEL CULTURE
IN THE WESTERN PART OF THE WIELICZKA FOOTHILlS.
PRELIMINARY REPORT FROM THE ARCHAEOLOGICAL
SURVEY AT SITE 10 IN RADZISZÓW, SKAWINA COMMUNE
Maciej Nowak, Krystyna Wasylikowa, Magdalena Moskal-del Hoyo

Abstract: Rescue excavations carried out in 2017 at site 10 in Radziszów, Skawina commune, resulted in numerous artefacts. A prehistoric
settlement was confirmed after the discovery of 58 features. Among the noteworthy features are remains of a ground construction preserved
as a group of post-holes and a clay pit with separate storage pits (the complex of feature 58). Exploration of this feature led to the discovery
of more than 2,000 potsherds and 3,000 siliceous artefacts – the vast majority of them may be linked with the Pleszów-Modlnica group
(GPM) of the Lengyel culture. The large number of relics discovered at site 10 in Radziszów offers the possibility to enhance the knowledge
about the settlement of the south-western range of this culture. During the excavations, soil samples were collected for carpological and
anthracological investigations. Among crops, cereal species were found, including einkorn Triticum monococcum, emmer T. dicoccon,
and perhaps also bread wheat T. aestivum. Charred plant remains were also represented by nine taxa of trees and shrubs, among which
oak Quercus sp. and ash Fraxinus excelsior predominated, as well as six taxa of wild herbs such as chenopods Chenopodium album and
Chenopodium sp., wild buckwheat Fallopia convolvulus, brome grass Bromus sp., cornflower Centaurea sp. and grasses Poaceae.
Keywords:  wood charcoals, fruit, seeds, Lengyel culture, Middle Neolithic, Poland

Introduction of feature 58 – a clay pit with separate storage pits dated

The archaeological site 10 in Radziszów is located
in the north-western part of the Wieliczka Foothills
– the microregion referred to as the Skawinka Valley
(Kondracki 2002, 322) (Fig. 1). This area includes the
basin of the Skawinka River with its left bank tributaries:
the Cedron and Mogiłka. The area is hilly and is covered
with loess-like soils.
The site was discovered in 1996 during the surface
survey within the Polish Archaeological Record (AZP:
Archeologiczne Zdjęcie Polski). This survey led to the
discovery of artifacts related to the Neolithic and Early
Middle Ages (Rodak 1996). In  August 2017, rescue
excavations were conducted on the site. Field works
covered an  area of  8 ares – the trench: 5 m  wide,
160 m  long (Fig. 3). This research resulted in  the
discovery of  58 features linked with the prehistoric
settlement (Fig. 2). Among them, there was the complex
to the Pleszów-Modlnica group of the Lengyel culture.
Plausibly, also remains of a ground structure preserved
in  the form of  a  concentration of  post-holes may
be linked with this culture – taking into account that
similar features of this group were discovered on sites
6 and 8 in Zakrzowiec (Jarosz et al. 2012).
Materials and methods
The archaeological research of the site resulted in the
discovery of more than 2000 fragments of vessels and
almost 3000 flint artefacts. The vast majority of them
is  linked with the Pleszów-Modlnica group of  the
Lengyel culture. The pottery materials presented in this
elaboration are the most characteristic and diagnostic
on the account of both form and ornamentation. The
analysis of pottery is based on works by J. Kamińska
and J.K. Kozłowski (1990) and M. Kaczanowska (2006).

217
 Fig. 1. Location of site 10 in Radziszów, commune Skawina

218
 Fig. 2. Radziszów site 10. Cross-section of feature no. 58 (photo by M. Nowak)
Materials from the research in Kraków-Nowa Huta-
Pleszów (Kulczycka-Leciejowiczowa 1969) and site 2
in  Modlniczka (Czekaj-Zastawny, Przybyła 2012)
are representative also on  the discussed site. At  the
current state of vessels reconstruction, it is impossible
to determine the frequency of particular forms as well
as  to compare the technologies of  their production.
Flint materials from the site were interpreted on the
basis of comparison with data from the literature and
materials from site 21 in Bolechowice (Trela-Kieferling
2016) and site 4 in  Bębło (Trela-Kieferling 2017;
2018). It was possible to determine the raw materials,
the characteristics of  debitage, and the typological
differentiation of inventory of tools.
During the excavation, 10 samples of  a  total
volume of 20.5 liters of sediments were taken from
the clay-extraction pit (Fig. 3). The samples were
processed at the Palaeobotanical Department of the
W. Szafer Institute of Botany of the Polish Academy
of  Sciences (IB PAS) and the plant macrofossil
material was obtained through a flotation with meshes
of 0.5 mm and 1 mm. Samples were scrutinized under
the low power microscope for the content of fruits and
seeds as well as charcoal fragments. Taxa identification
of  fruits and seeds was based on  comparison with
the reference collection of fruits and seeds available
in the Department of Palaeobotany of the W. Szafer
Institute of Botany.
Charcoal fragments were preserved in all samples.
They were analysed by  observing the anatomical
structure of  the wood in  three anatomical sections
(transverse, longitudinal tangential and longitudinal
radial) under a reflected light microscope (Zeiss Axio
Lab. A1). The botanical identifications were possible
through comparison of the images with those found
in anatomical atlases (e.g. Schweingruber 1990) and
a modern reference collection from the IB PAS. The
taxonomical identification is mainly limited to genus
level, but identification to  the species level is  given
in case of presence of solely one species from a genus
in the present-day flora of the region (Lityńska-Zając,
Wasylikowa 2005). The quantification method was
based on fragment counts of charcoal remains (Chabal
1997). Only fragments bigger than one mm in transverse
section were analysed. Scanning electron microscopy
(SEM) was also used for making micrographs (available
at the Laboratory of Field Emission Scanning Electron
Microscopy and Microanalysis at  the Institute
of Geological Sciences of the Jagiellonian University,
Kraków, Poland).
219
 Fig. 3. Radziszów site 10. Distribution of features and places of sampling (drawn by K. Nawrot)

220
 Results
Pottery
Pottery material is represented almost exclusively
by  vessel type ceramics. Within this collection,
we  may distinguish two basic technological groups,
i.e. cooking ceramics and servings ceramics. The share
of serving ceramics is relatively low (45 fragments) what
is typical also of other sites of the Pleszów-Modlnica
group – for example: site 2 in  Modlniczka (Czekaj-
Zastawny, Przybyła 2012) and Pleszów (Kulczycka-
Leciejowiczowa1969). We  may also estimate that
the share of  serving ceramics in  assemblages linked
with the younger (Modlnica) phase is relatively lower
(Kaczanowska 2006). Cooking ceramics include
medium-walled and thick-walled pottery – more
diversified on  account of  technology, forms and
ornamentation. The described collection did not include
the so-called “sandy” pottery.
Thin-walled vessels are characterized by  well-
prepared ceramic mass with a small amount of leaning
admixture such as sand. Their surfaces are black or grey,
smoothed – most probably, originally, they were shiny.
The thicknesses of walls do not exceed seven mm, their
wall fractures are uniform and monochrome. This
group is represented by fragments of small amphorae
with spherical bellies (Fig. 4:e,f) and slightly splayed
necks (Fig. 4:a,b,d). A  similar vessel decorated with
pointed and horizontally pierced handles was discovered
in Modlnica. This vessel was confirmed to have influence
of the Tiszapolgár culture (Kaczanowska 2006). Only
one case showed a plastic ornamentation in the form
of flat and rounded bottom placed in the maximum
protrusion of a belly (Fig. 4:c).
Thick-walled and medium-walled pottery is more
technologically diversified – on account of forms and
ornamentation of vessels. The ceramic mass contains
admixtures of  grog, sometimes minerals. Numer-
ous fragments are conical (Fig. 5:d) or  bell-shaped
(Fig.  5:e,g) stems deriving from hollow-pedestalled
bowls. Also, a low openwork stem with two holes (Fig.
5:f) discovered at the site is a form typical of the Modl-
nica-Pleszów group. In one case, the upper part of the
vase was ornamented with a rounded conical knob (Fig.
5:d). So far, we did not manage to reconstruct any bowl
deriving from a beaker. After analyzing the materials
deriving from other site of this group (Zakrzowiec, site
6 and 8 – Jarosz et al. 2012), we may assume that they
did not differ much from bowls. Among the bowls
discovered at  the site, we  may notice hemispherical
and smoothly profiled exemplars with slightly splayed
mouth (Fig. 6:d,f,g). Bends of bowls were ornamented
with single, horizontal, elongated (Fig. 6:e) or edging-
like (Fig. 6:g) knobs as  well as  triangulated applica-
tions (Fig. 6:f). The outer surface of one of bowls was
originally painted black (Fig. 6:d). Pots were also nu-
merous at the site. Usually, they were pots with short
necks splayed outwards (Fig. 5:a–c; 6:a–c). They are
decorated with rounded knobs (Fig. 6:a) and horizon-
tally pierced handles (Fig. 5:a,b; 6:b) located below
the rim. There are also some pseudo-handles regis-
tered (Fig. 6:c). Among potsherds, there are also some
knobs and handles deriving from huge storing vessels
such as pots and amphorae. There are mainly rounded
knobs with flat top (Fig. 7:b) and hook-shaped knobs
(Fig. 7:a). Large handles (Fig. 7:c) are often smoothed
supporting the hypothesis that they were used as pol-
ishing tools to pottery or loom weights (Kaczanowska
2006). Handles are sometimes accompanied with tiny,
rounded knobs (Fig. 7:d). So far, any fragments of oth-
er forms characteristic of the Modlnica-Pleszów group
such as bath-shaped vessels or lids were not founded
within the gained material.
The sizes of vessels are diverse. Thin-walled pottery
is represented by low amphorae – not higher than 10 cm.
The diameters of rims amount from 8 to 10 cm, while
the diameters of bottoms are approximately 4 cm. The
estimated diameters of bowls mouths amounted from
20 to 33 cm. Pots were usually wide-opened forms with
diameters between 12 and 14 cm.
A spherical spindle whorl (Fig. 8:b) and two loom
weights (Fig. 8:a,c) were single exemplars of non-vessel
type ceramics.
Flint artefacts
Flint artefacts are the most numerous elements
at the site. Similarly, as in the case of pottery materials,
all of them derive from the complex of feature 58. The
vast majority of artefacts was made of sub-Cracowian
Jurassic flint B type with faintly clear, dull and grey-
brownish siliceous mass and white cortex. Less than
3% of this assemblage was made of other raw materials
– mainly of Jurassic flint A type and single exemplars
of obsidian.
Among flint artefacts, we  may distinguish two
functionally diversified assemblages. The first
one is  composed of  materials of  workshop nature,
represented by artefacts deriving from feature no. 52 –
221
 Fig. 4. Radziszów site 10. Selected thin-walled pottery fragments from feature no. 58 (drawn by W. Rumian)
a small, oval pit – distinguished as a component of feature
no. 58 with a basin-like profile and rounded bottom.
It comprised a concentration of cores and massive flakes.
In addition, this assemblage contains cores (Fig. 9:a–e)
and tool spalls distracted in  the south-eastern part
of feature no. 58 (5 cores, 15 flakes – including massive
ones with cortex outer surface). Pit no. 52 contained
more than two thousand flint chips, 85 flakes or their
fragments and 98 fragments of blades or their fragments.
The second group of flint artefacts are tools “used
in close proximity to the house”, connected directly with
activities at the site. It is a typical assemblage containing
various types of truncated blades, including ones with
harvesting polish (insets to sickles), endscrapers, burins,
scrapers made of flakes.
222
Archaeobotany
Fruits and seeds
Most samples contained a small number of charred
grains of 2 (perhaps 3) wheat species and diasporas of at
least 4 species of wild herbs (Tab. 1). Only sample 2
contained a  somewhat greater number of  cereals
remains and weeds. The largest number of specimens
originated from einkorn wheat (Triticum monococcum)
represented by 38 spikelet bases (Fig. 10) and 54 glume
bases (Fig. 11), suggesting the occurrence of at least
65 spikelets. Spikelets were 1-grained (except for
one probably 2-grained), most of  them had narrow
attachment scar typical for the species. In a few cases
the scar was a little broader resembling that of emmer
 Fig. 5. Radziszów site 10. Selected thick-walled and medium-walled pottery fragments from feature no. 58 (drawn by W. Rumian)
wheat (T. dicoccon), but similar scar shape may be found
rarely also in modern einkorn grains. Glume fragments
had distinct keel on the ventral side and less conspicuous
nerve on the dorsal side. A few glume and spikelet bases
could belong to einkorn or emmer (T.  monococcum
or T. dicoccon in tab. 2). Among 30 caryopses, three
probably originated from einkorn (Fig. 12:b,d), but
most of them belonged to emmer wheat (T. dicoccon)
(Fig.  12:a,c), two grains resembled bread wheat
(T. aestivum?), a few could not be identified to species
or even genus level (Triticum sp., Cerealia).
Diaspores of wild herbs were less numerous than those
of cereals. They were dominated by caryopses of brome
grass (Bromus sp.) preserved mostly as fragments of basal
or  apical grain parts, only three grains were almost
complete (Fig. 13). The other wild species included
single seeds of  chenopods (Chenopodium album and
Chenopodium sp.), five fruit fragments (recalculated
223
 Table 1. Radziszów site 10. Cereals and weeds found in archaeobotanical samples

Kind of Sample numbers

Plant taxon Total
remain 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Cereals Number of specimens
Triticum aestivum ? c 1 1 2
Triticum dicoccon c 4 1 6 11
Triticum monococcum/dicoccon c 1 3 4
Triticum monococcum/dicoccon spt-b 3 3
Triticum monococcum/dicoccon gl-b 6 6
Triticum monococcum spt-b 3 29 3 2 1 38
Triticum monococcum gl-b 39 5 2 2 5 1 54
Triticum cf. monococcum c 2 1 3
Triticum sp. c 4 4
Cerealia c 4 2 6
Wild herbs
Bromus sp. c 2 16 4 4 3 1 1 1 3 35
Centaurea sp. (C. jacea/scabiosa ?) f 1 1
Chenopodium album s 1 1
Chenopodium sp. s 1 1
Fallopia convolvulus s 2 2
Poaceae c 4 3 4 11
Unidentified f/s 1 1 5 7
Unidentified t-fr + + +
Total of remains 10 101 17 18 1 5 5 6 18 8 189
Explanations: c – caryopsis, spt-b – spikelet basis, gl-b – glume basis, f – fruit, s – seed, t-fr – tissue fragments

as  two complete fruits in  Tab. 2) of  wild buckwheat
Fallopia convolvulus, one half of cornflower (Centaurea
sp.) fruit resembling C.  jacea or  C.  scabiosa but not
C. cyanus and seven caryopses of undetermined grass
species (Poaceae).
Wood charcoal
Wood charcoal fragments were small (1–4  mm)
and badly preserved. 318 charcoal fragments were
analyzed and revealed the presence of 10 taxa identified
as minimum number of taxa (without counting broad-
leaved and Betulaceae). The taxonomic list includes
species (common dogwood Cornus sanguinea, hazel
Corylus avellana, Scots pine Pinus sylvestris, ash Fraxinus
excelsior), genus (maple Acer sp., oak Quercus sp., lime
Tilia sp., elm Ulmus sp.), and subfamily (Maloideae)
(Tab.  2). Quercus sp. and F.  excelsior (Fig. 14:a,b)
are dominant taxa since their fragments constituted
almost 82% of  the entire charcoal assemblage. They
were also the most frequently found as  the former
appeared in all samples and the latter in nine of them.
The remains of C. avellana (Fig. 14:c,d) and Ulmus sp.
were found in four samples, while charcoal fragments
of P. sylvestris were detected in three samples. Remains
of Maloideae (Fig. 14:e,f) and Acer sp. appeared in two
samples, whereas, other taxa were found sporadically
in one sample. In addition, the charcoals were too small
to assess if they came from wood of trunks or from
branchwood, based on  ring curvature (Marguerie,
Hunot 2007). Two fragments represented twigs. A few
fragments showed the presence of  fungi and were
characterized by a cellular collapse, what means that
they could have come from decayed deadwood (Moskal-
del Hoyo et al. 2010).

224
 Table 2. Radziszów site 10. Wood charcoal remains found in archaeobotanical samples
Number of sample
Taxa Σ %
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Corylus avellana 6 3 1 1 11 3,5
Cornus sanguinea 2 2 0,6
Fraxinus excelsior 17 6 4 45 2 8 5 4 2 93 29,2
Pinus sylvestris 1 1 3 5 1,6
Acer sp. 1 2 3 0,9
Quercus sp. 25 49 16 17 4 10 5 4 30 7 167 52,5
Tilia sp. 1 1 0,3
Ulmus sp. 3 1 1 1 6 1,9
Betulaceae 1 1 0,3
Maloideae 3 2 5 1,6
Broad-leaved 5 1 3 5 2 2 5 23 7,2
Conifer 1 1 0,3
Sum of fragments (Σ) 60 60 24 70 11 21 15 17 30 10 318 100
Unidentified 1 2 1 4
Deadwood 2 1 3
Twig 1 1
Volume (ml) 2800 3000 1300 1000 1500 1300 1300 1300 3500 3500 20 500

Discussion and conclusions Slightly profiled bowls, pseudo-handles and large

The settlement of the Pleszów-Modlnica group is
registered on loess uplands and at both banks of the
Vistula River located in the vicinity of Kraków as well
as in the Ojców Jura (mainly in caves). From the south,
it  was as  well discovered on  the Wieliczka-Bochnia
loess plateau (Kaczanowska 2006). So far, any materials
of this culture from the area of site 10 in Radziszów
have not been published, but the settlement of  the
culture in question is indicated by artefacts gathered
in  the course of  surface surveys (AZP). Numerous
fragments of vessels and flint artefacts linked with the
Lengyel – Polgár circle were found at  neighbouring
sites: Radziszów 45, Gołuchowice 2, Polanka 1 and
Wola Radziszewska 17 (Rodak 1996).
A significant collection of artefacts indicates a long-
lasting exploitation of the site in Radziszów 10. This
is  also confirmed by  the presence of  materials with
ornamentation characteristic of an older period of this
culture – the Pleszów phase, such as fragments of a bowl
with traces of black painting, vessels with triangular
application at  the shoulder and horizontally pierced
handle decorated with small, round knobs at its base.
horizontal knobs stretched up.
The large amount of  flint artefacts is  justified
by their workshop character. This type of assemblages
is known from the Jura region where this raw material
was excavated (Sąspów and Bębło: Dzieduszycka-
Machnikowa, Lech 1976; Trela-Kieferling 2017; 2018).
Flint workshops are known as well from the Kraków-
Nowa Huta area. They are usually situated on  the
outskirts of the site (Kaczanowska 2006).
The list of archaeological sites with archaeobotanical
sampling and analyses is still very short (about 20 sites),
and some of them do not have a more precise dating
since they are generally dated to  the Lengyel-Polgár
complex. Moreover, frequently the plant macro-remains
assemblages are not very numerous (e.g. Łysokanie site 4:
Lityńska-Zając 2014a), while rich assemblages, such
as the storage pit from the site 62 from Kraków-Mogiła
(Gluza 1983/1984) are very unique and uncommon.
The highest number of  sites with archaeobotanical
analysis comes from Małopolska (i.e. Gluza 1983/1984;
1986; 1988; Lityńska-Zając 1997; 2001; 2007; Mueller-
Bieniek et  al. 2017), but plant macro-remains were
also analysed from a few sites from other regions such

225
Fig. 6. Radziszów site 10. Selected thick-walled and medium-walled pottery fragments from feature no. 58 (drawn by W. Rumian)
as  Kuyavia and Silesia (i.e. Chmielewski et  al. 2017;
Bieniek 2007). All cereal and weed species found
at  Radziszów were reported from other Lengyel-
Polgár culture sites in  Poland. The scanty material
of cereals and wild herbaceous plants does not allow
drawing conclusions concerning the role of different
plants in the economy of the settlement. The presence
of einkorn and emmer wheat indicates that the mixture
of  both species was evidently locally cultivated. The
226
lack of barley, which was reported from several other
sites of this culture, may suggest that the recovered crop
originated only from wheat field. Most of herbaceous
species belonged to weeds which could infest various
cereal fields. The presence of one Centaurea fruit may
indicate the exploitation of  meadows (if C.  jacea)
or grasslands (if C. scabiosa) existing in the vicinity.
A relatively large number of brome grass grains (equal
about 50% of  einkorn grains) present in  almost all
Fig. 7. Radziszów site 10. Selected thick-walled and medium-walled pottery fragments from feature no. 58 (drawn by W. Rumian)
samples is  worth noticing. Very high participation
of grains of two brome grass species (Bromus arvensis
and B. racemosus) in samples of einkorn, emmer and
barley was described from the Lengyel culture site
Mogiła 62 in  Kraków (95  cm3, Gluza 1983/1984).
Only sample 2 contained a somewhat greater number
of cereals remains and weeds.
The analysis of  charred wood remains suggests
that this charcoal assemblage might have originated
from firewood. This hypothesis may be also supported
by the presence of a taxonomic diversity and a bad state
of the preservation of the charcoal. The taxonomic list
indicates that the wood was gathered locally from nearby
forests, which probably represented deciduous forests
with oak and ash as dominant trees, the former probably
grew on loess areas and the latter on areas with more
soil humidity, although Fraxinus excelsior is a species
that can tolerate very wide hydrological, soil and light
conditions, and grows mostly in  warm temperate
climate among a mesothrophic and euthrophic forest
communities (Seneta, Dolatowski 2004; Tobolski,
Nalepka 2004). According to  the natural potential
vegetation (Matuszkiewicz 2008), subcontinental
submontane rich lime-oak-hornbeam forests (Tilio-
Carpinetum) would develop in  this type of  region.
However, it is possible that rich deciduous forests that
developed during the Atlantic period have no direct
analogue in the present-day vegetation types because
hornbeam Carpinus betulus, important constituent
of Tilio-Carpinetum forests, was most likely not present
in this region during the entire period of a development
of  the Lengyel-Polgár complex, covering the 5 th
millennium BC and the beginning of the 4th millennium
BC. The spread of hornbeam to Poland begun in the 2nd
227
 Fig. 8. Radziszów site 10. Spherical spindle whorl and loom weights from feature no. 58 (drawn by W. Rumian)

228
Fig. 9. Radziszów site 10. Selected flint cores from feature no. 58 (photo by M. Nowak)

229
 Fig. 10. Remains of cultivated
plants: Triticum monococcum
chaff (spikelet bases). (photos
by K. Stachowicz)

Fig. 11. Remains of cultivated

plants: Triticum monococcum
chaff (spikelet bases). (photos
by K. Stachowicz)

230
Fig. 12. Remains of cultivated
plants: caryopses of Triticum
dicoccon (a, c) and T. monococ-
cum (b, d). (photos by K. Sta-
chowicz)

Fig. 13. Remains of wild plants:

caryopses of Bromus sp. (pho-
tos by K. Stachowicz)

231

millennium BC, in late Holocene during the subsequent
Subboreal phase, and a  formation of  oak-hornbeam
forests probably were completed later at the transition
from Subboreal phase to  Subatlantic phase (Ralska-
Jasiewiczowa 2004; Ralska-Jasiewiczowa et al. 2004).
Oak was the dominant taxon found in  general
at the archaeological sites broadly dated to Lengyel –
Polgár complex. For example, oak together with ash
predominated in Pleszów site 17 located on loess areas
in the close vicinity of the Vistula River (Gluza et al.
1988). Oak was also frequently found in other nearest
sites such as Kraków-Pleszów site 18 and in Branice
site 76, where it appeared together with elm, hazel and
dogwood (Moskal 2010, unpublished). In Miechów site
3, oak wood was the most commonly found in the pits
of the Lublin-Volhynian Group and was accompanied
mostly by pine and birch Betula sp. (Moskal-del Hoyo
232
Fig. 14. Selected charcoal frag-
ments: Quercus sp. in transverse
section (a), Fraxinus excelsior
in transverse section (b), Cory-
lus avellana in transverse section
(c) and in  longitudinal radial
section (d), Maloideae in trans-
verse section (e) and in longi-
tudinal tangential section (f).
Scale bars: 300 µm (a, b), 200
µm (c, e), 50 µm (d), 100 µm (f).
(micrographs by  M. Moskal-
-del Hoyo)
et  al. 2017). Oak was found at  the Modlinica group
at  Łysokanie (Lityńska-Zając et  al. 2014a), and also
was the most commonly detected in the features of the
Malice culture of the Lengyel-Polgár circle at Targowisko
site 10 (Lityńska-Zając et  al. 2014b). These findings
may suggest that oak was not only an important raw
material used by the inhabitants of Lengyel – Polgár
settlements, but also was a  significant constituent
of forests developed in loess-mantled areas of southern
Poland during the Atlantic period.
The investigation of  the archaeological materials
presented here does not exhaust the issue of  the
settlement of the Pleszów-Modlnica group at the site
in  question. Local production of  flint artefacts can
be  indicated, but the materials connected with the
flint processing workshop will be subjected to separate
analyses. In  addition, the technology of  pottery
production and its differentiation of  forms require
a  detailed study that finally will shed light on  the
chronology of the site. The plant macro-remains are
scarce from Radziszów, but since in  general plant
assemblages are very uncommon from the Lengyel-
Polgár circle in  Poland, every new data can be  of
importance for completing the record of cultivated and
wild plants used by the people in the Neolithic period.
Acknowledgements
The anthracological analysis was financed by  the
Statutory Research Tasks of the W. Szafer Institute of Botany
of PAS. The authors express sincere thanks to Aleksandra
Sabat-Maj and J.M. del Hoyo-Meléndez for translation and
proofreading the final manuscript, respectively.
References
Bieniek A. 2007. Neolithic plant husbandry in the Kujawy region
of central Poland. In: S. Colledge and J. Conolly (eds), The Ori-
gins and Spread of Domestic Plants in Southwest Asia and Europe,
327–342. Walnut Creek: Left Coast Press.
Chabal L.  1997. Forêts et  sociétésen Languedos (Néolithic final,
Antiquité tardive). L´athracologie, méthode et paléoécologie. Paris:
Éditions de la Maison des sciences de l’homme.
Chmielewski T.J., Sady A., Goslar T., Furmanek M. and Juchel-
ka J. 2017. Separating the Wheat from the Chaff: Dating Charred
Plant Remains Extracted from Daub (With Reference to the 14C
Chronology of the Epi-Lengyel Culture in Upper Silesia). Radio-
carbon 59 (1), 251– 268.
Czekaj-Zastawny A. and Przybyła M.M. 2012. Modlniczka 2, powiat
krakowski – cmentarzysko kultury ceramiki wstęgowej rytej i osa-
dy neolityczne. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Dzieduszycka-Machnikowa A. and Lech J. 1976. Neolityczne zespoły
pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie. Wrocław: Zakład
Narodowy im. Ossolinskich.
Gluza I. 1983/84. Neolithic cereals and weeds from the locality
of the Lengyel Culture at Nowa Huta-Mogiła near Cracow. Acta
Palaeobotanica 23, 123–184.
Gluza I. 1986. Ślady neolitycznego rolnictwa w obiektach kultu-
ry lendzielskiej z Tomaszowic, gm. Wielka Wieś, woj. Kraków.
Materiały Archeologiczne 23, 225–231.
Gluza I., Tomczyńska Z. and Wasylikowa K. 1988. Uwagi o użyt-
kowaniu drewna w neolicie na podstawie analizy węgli drzewnych
ze stanowisk archeologicznych w Krakowie-Nowej Hucie. Mate-
riały Archeologiczne Nowej Huty 12, 7–25.
Jarosz P., Szczepanek A. and Wołoszyn M. 2012. Ratownicze ba-
dania wykopaliskowe na stanowiskach 6 i 8 w Zakrzowcu, gm.
Niepłomice, woj. Małopolskie, w 2007 roku. Raport 1, 303–320.
Kaczanowska M. 2006. Środkowa faza rozwoju kultury lendziel-
skiej w Małopolsce – grupa pleszowsko-modlnicka. In: M. Kacza-
nowska (ed.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich: Małopolska
na przełomie epoki kamienia i miedzi, 37–52. Kraków: Biblioteka
Muzeum Archeologicznego w Krakowie.
Kamieńska J. and Kozłowski J.K. 1990. Entwicklung und Gliede-
rung der Lengyel – und Polgar-Kulturgruppen in Polen. Warsza-
wa–Kraków: Państwowe Wydawnictwa Naukowe, Uniwersytet
Jagielloński.
Kondracki J. 2002. Geografia regionalna Polski. Warszawa: Wy-
dawnictwo Naukowe PWN.
Kulczycka-Leciejowiczowa A. 1969. Pleszów (Nowa Huta) – osa-
da neolityczna kultury ceramiki wstęgowej rytej i lendzielskiej.
Materiały Archeologiczne Nowej Huty 2, 7–117.
Latałowa M. 2003. Holocen. In: S. Dybova-Jachowicz and A. Sa-
dowska (eds), Palinologia, 273–292. Kraków: Institute of Botany
Polish Academy of Sciences.
Lityńska-Zając M. 1997. Środowisko i uprawa roślin w czasach
pra – i  wczesnohistorycznych. In: K.  Tunia (ed.), Z  archeologii
Małopolski. Historia i stan badań zachodniomałopolskiej wyżyny
lessowej, Kraków: Polska Akademia Nauk. Instytut Etnologii i Et-
nologii, Oddział w Krakowie.
Lityńska-Zając M.  2001. Neolityczne i  wczesnośredniowieczne
stanowiska archeobotaniczne z  Wyżyny Lubelsko-Wołyńskiej.
Archeologia Polski Środkowowschodniej 6, 149–161.
Lityńska-Zając M. 2007. Early neolithic agriculture in south Po-
land as reconstructed from archaeobotanical plant remains. In:
S. Colledge and J. Conolly (eds), The Origins and Spread of Dome-
stic Plants in Southwest Asia and Europe, 315–326. Walnut Creek:
Left Coast Press.
Lityńska-Zając M., Cywa K. and Tomczyńska Z. 2014a. Wyniki
analizy materiałów archeobotanicznych ze stanowiska 4 w Łyso-
kaniach, pow. wielicki. In: R. Naglik and P. Włodarczak (eds), Wy-
niki badań na wielokulturowym stanowisku 4 w Łysokaniach, gm.
Kłaj, pow. wielicki, 299–310. Kraków: Krakowski Zespół do Ba-
dań Autostrad.
Lityńska-Zając M., Wasylikowa K., Cywa K., Madeyska E. and
Tomczyńska Z. 2014b. Badania archeobotaniczne na stanowiskach
10, 11 i 12 w Targowisku, pow. wielicki. Osady i cmentarzysko
kultury łużyckiej. In: J. Górski (ed.), Kompleks osadniczy kultury
łużyckiej w Targowisku, stan. 10–12, pow. wielicki, 243–276. Kra-
ków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Lityńska-Zając M. and Wasylikowa K. 2005. Przewodnik do badań
archeobotanicznych. Vademecum Geobotanicum, Poznań: Sorus.
Marguerie D. and Hunot J.-Y. 2007. Charcoal analysis and den-
drology: data from archaeological sites in north-western France.
Journal of Archaeological Science 34, 1417–1433.
Matuszkiewicz J.M. 2008. Potencjalna roślinność naturalna Polski
[Potential natural vegetation of Poland], Warszawa: IGiPZ PAN.
Moskal-del Hoyo M., Mueller-Bieniek A., Alexandrowicz W.P.,
Wilczyński J., Wędzicha S., Kapcia M. and Przybyła M.M. 2017.
233
The continuous persistence of open oak forests in the Miechów
Upland (Poland) in the second half of the Holocene. Quaternary
International 458, 14–27.
Moskal-del Hoyo M., Wachowiak M. and Blanchette R.A. 2010.
Preservation of fungi in charcoal. Journal of Archaeological Sci-
ence 37 (9), 2106–2116.
Ralska-Jasiewiczowa M.  2004. Late Holocene. 5000–2500 14C
yr  BP (ca. 5700/5800–2550 cal yr  BP). In: M.  Ralska-Jasiewi-
czowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madeyska,
H.E. Wright Jr. and Ch. Turner (eds), Late Glacial and Holocene
history of vegetation in Poland based on isopollen maps, 405–409.
Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science.
Ralska-Jasiewiczowa M., Latałowa M., Wasylikowa K., Tobolski
K., Madeyska E., Wright H.E. Jr. and Turner Ch. (eds), Late Gla-
cial and Holocene History of Vegetation in Poland based on Isopol-
len Maps. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy
of Sciences.
Ralska-Jasiewiczowa M., Miotk-Szpiganowicz G., Zachowicz J. and
Nalepka D. 2004. Carpinus betulus L. – Hornbeam. In: M. Ralska-
Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobolski, E. Madey-
ska, H.E. Wright Jr. and Ch. Turner (eds), Late Glacial and Holo-
cene history of vegetation in Poland based on isopollen maps, 69–78.
Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Science.
Rodak T. 1996. Sprawozdanie z badań powierzchniowych na obsza-
rze AZP 105–55, woj. krakowskie. Kraków: Typescript in archive
of Heritage Office in Kraków.
Schweingruber F.H. 1990. Anatomie Europäischer Hölzer. Bern-
Stuttgart: Paul Haupt Berne, Stuttgart Publishers.
Seneta W. and Dolatowski J. 2004. Dendrologia. Warszawa: Wy-
dawnictwo Naukowe PWN.
234
Tobolski K. and Nalepka D. 2004. Fraxinus excelsior L. – Ash. In:
M. Ralska-Jasiewiczowa, M. Latałowa, K. Wasylikowa, K. Tobol-
ski, E. Madeyska, H.E. Wright Jr. and Ch. Turner (eds), Late Gla-
cial and Holocene history of vegetation in Poland based on isopol-
len maps, 105–110. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish
Academy of Science.
Trela-Kieferling E. 2016. Zabytki kultury lendzielskiej ze stan. 21
w  Bolechowicach, woj. Małopolskie. Materiały Archeologiczne
41, 101–106.
Trela-Kieferling E.  2017. Narzędzia „podomowe” z  pracowni/
kopalni krzemieniarskiej w Bęble stan. 4, gm. Wielka Wieś. Acta
Archaeologica Lodziensia 63, 49–57.
Trela-Kieferling E. 2018. Research on the Neolithic flint workshop
at the Bębło-Zachruście Site, Lesser Poland: Description of cores
in the Pleszów-Modlnica group of the Lengyel culture. In: P. Val-
de-Nowak, K. Sobczyk, M. Nowak and J. Źrałka (eds), Multas per
gentes et multa per saecula. Amici magistro et collegaesuo Ioanni
Christopho Kozłowski dedicant, 459–477. Kraków: Uniwersytet
Jagielloński, Alter Radosław Palonka Publisher.
Zarzycki K., Trzcińska-Tacik H., Różański W., Szeląg Z., Wołek J.
and Korzeniak U.  2002. Ecological indicator values of  vascular
plants of  Poland. Kraków: W.  Szafer Institute of  Botany, Polish
Academy of Sciences.
Maciej Nowak; Pracownia Archeologiczna Maciej Nowak, 128 Krakowska Street,
32-088 Przybysławice, Poland; archeomaciek@gmail.com
Krystyna Wasylikowa; W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences,
46 Lubicz Street, 31-512 Kraków, Poland; k.wasylikowa@botany.pl
Magdalena Moskal-del Hoyo; W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy
of Sciences, 46 Lubicz Street, 31-512 Kraków, Poland; m.moskal@botany.pl
 Overlooked Archaeology. An overview
of prehistoric enclosures from southern Poland
based on non-invasive research
Mirosław Furmanek, Piotr Wroniecki

Abstract: This review of prehistoric enclosures from southern Poland aims to show the impact of non-invasive prospection on the
assessment of their role in the archaeological landscape. Two regions (Silesia and Lesser Poland), characterized by a long and intensive
history of settlement reaching the oldest farming communities, were taken into account. Both areas have similar research histories and
are also distinguished by the presence of heterogeneous environmental conditions, associated with the existence of a mosaic of ecological
and habitational zones conducive to the development of agricultural economies to varying degrees.
Keywords:  enclosure, Neolithic, Bronze Age, non-invasive archaeology, aerial prospection, remote sensing

Introduction Mackiewicz et al. 2015; Furmanek et al. 2018; Wroniecki

This review of prehistoric enclosures from southern
Poland aims to  show the impact of  non-invasive
prospection on  the assessment of  their role in  the
archaeological landscape. Two regions (Silesia and Lesser
Poland), characterized by a long and intensive history
of settlement reaching the oldest farming communities,
were taken into account. Both areas have a  similar
research history and are also distinguished by  the
presence of heterogeneous environmental conditions,
associated with the existence of a mosaic of ecological
and habitation zones in various degrees conducive to the
development of  agricultural economies. This article
will start with a general review of the forms of features
selected from a larger set, juxtaposing some of them
with each other, presenting the multitude of their types.
In both regions, a non-invasive prospection research
program has been implemented for many years. It is
associated with interdisciplinary and multi-faceted
research projects undertaken, among others, in  an
attempt to explain cultural changes that occurred in the
Neolithic and Bronze Age. One of their main objectives
was to fill the gap observed in the dispersion of various
forms of settlements in Poland, including enclosures
(Dulęba et al. 2015; Furmanek et al. 2013; Furmanek,
2016; 2017).
Following the experience of researchers from other
countries who have adapted non-invasive techniques
for archaeological prospection (Trnka 1991; Braasch
2002; Gojda 2004; Kuna 2004; Melchiar, Neubauer
2010; Gaffney et al. 2012), the authors of this review
presumed that it is the best way to achieve a significant
data growth. All the more so because it has become clear
for some time now that maps of prehistoric enclosures
in Europe presented in various publications show that
they are grouped into distinctive clusters separated
by regions almost completely deprived of them, such
as  Poland. Our assumption was that this actually
reflects the state of research and not the reality of their
occurrence (Whittle 1977; Andersen 1997; Darvill,
Thomas 2001; Parkinson et al. 2010). These maps can
rather be treated as an illustration of the intensity of the
use of non-invasive prospection methods or wide-scale
rescue research as the basic tools for their detection. For
instance in Bavaria up to the year 1970 three enclosures
were known, between 1970–1980 17, and around 3000
at the turn of the 20th century (Petrasch 1990).
Projects undertaken in recent years have drastically
changed views on  other white spots. Among them
are enclosures recently located in  Spain, Portugal,

235
Fig. 1. Location of presented enclosure sites. 1) Zabardowice, Oława County, Lower Silesian Voivodeship, 2) Gniechowice, Wrocław
County, Lower Silesian Voivodeship, 3) Księginice Małe, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship, 4) Drzemlikowice, Oława
County, Lower Silesian Voivodeship, 5) Drzemlikowice, Oława County, Lower Silesian Voivodeship, 6) Przyłęgów, Świdnica County,
Lower Silesian Voivodeship, 7) Pietrowice Wielkie, Racibórz County, Silesian Voivodeship, 8) Przesławice, Miechów County, Lesser
Poland Voivodeship, 9) Jędrzychowice, Strzelin County, Lower Silesian Voivodeship, 10) Kazimierzów, Strzelin County, Lower Sile-
sian Voivodeship, 11) Janówek, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship, 12) Obrażejowice, Proszowice County, Lesser Poland
Voivodeship, 13) Dzielnica, Kędzierzyn-Koźle County, Opole Voivodeship, 14) Dankowice, Wrocław County, Lower Silesian Voivode-
ship, 15) Mękarzowice, Kazimierza County, Lesser Poland Voivodeship, 16) Bronocice, Pińczów County, Świętokrzyskie Voivodeship,
17) Ciuślice, Kazimierza County, Świętokrzyskie Voivodeship, 18) Malżyce, Kazimierza County, Świętokrzyskie Voivodeship, 19) By-
czów, Pińczów County, Świętokrzyskie Voivodeship, 20) Radziemice, Proszowice County, Lesser Poland Voivodeship, 21) Dobkowi-
ce, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship, 22) Radziemice, Proszowice County, Lesser Poland Voivodeship, 23) Marchocice,
Miechów County, Lesser Poland Voivodeship, 24) Wierzbno, Oława County, Lower Silesian Voivodeship

Hungary and Slovakia (e.g. Kuzma, Tirpák 2012; Raczky, approaches using new geospatial analysis tools such
Anders 2012; Valera 2012; Barna et al. 2016; Bernabeu- as predictive modeling have also been used successfully
Aubán et al. 2017), which serve as further proof of the (Klassen 2014).
effectiveness of these methods and approaches. Other

236
 Methods
Our research methodology was based on  an
integrated non-invasive landscape approach. It  was
the backbone of related research projects that constitute
the main part of this article (e.g. Furmanek et al. 2013;
Furmanek, Mackiewicz, et al. 2015; Dulęba et al. 2015;
Wroniecki 2016; 2017). The main method of recognition
was large-scale aerial prospection from a  light two-
seater aircraft, supplemented by UAV flights. Digital
images of crop and soil marks were collected with the
use of  DSLR handheld cameras linked with a  GPS.
The majority of flights took place each year between
the months of  June and July with only three flights
conducted in spring months (April). This approach has
been used since 2010 (in Lesser Poland) and 2012 (in
Silesia) and as of 2019 includes a library of thousands
of images taken over the course of around 250 flight
hours.
Remote sensing data provided by internet services
such as  Google Earth, Geoportal, Bing Maps were
used mostly in  a  supplementary manner, although
a  number of  independent observations were also
possible, especially after 2015 when high resolution
data were made available. The countrywide Airborne
Laser Scanning data (ISOK programme) were used
for creating various derivatives (hillshade, SVF, SLRM,
slope) for topography analysis (Kokalj et  al. 2011;
Zakšek et al. 2011; Štular et al. 2012). In some cases this
allowed the mapping of ramparts and ditches preserved
in forested areas.
After the aerial and remote sensing data was analysed
the next step would usually be to select candidate sites for
terrestrial prospection that would include geophysical and
field walking surveys – and in a few cases various forms
of excavation. Geophysical surveys were conducted with
the overwhelming use of magnetic gradiometry. Data was
collected using various instruments, including multi-

Fig. 2. Examples of available data. 1) Dobkowice. Magnetic gradiometry survey, ±5 nT, white to black, 2) Malżyce. ALS derived SLRM
model, 3) Drzemlikowice. Aerial imagery, 4) Mękarzowice. Fragment of magnetic gradiometry survey ±3 nT, white to black, 5) Mar-
chocice. Aerial imagery, 6) Drzemlikowice. Aerial imagery, 7) Dankowice. Aerial imagery, 8) Przyłęgów. Aerial imagery, 9) Dzielnica.
Cross-section of excavated ditch feature

237
sensor handheld and GPS integrated cart systems. The
prevalent sampling strategy was set at 1×0.25 m whilst
a minority of cases 0.5×0.1 m collection was applied.
This article takes into account a selection of over 80
ha of geophysical data (out of more than 180 ha). Field
walking surveys included analytical surface artefact
collection within 30 m and 40 m grids and in one case
a phosphorus soil survey (Dulęba et al. 2015; Furmanek,
Gediga, et al. 2015).
Finally, wherever it was available, archival data was
used. This included results of older excavations and AZP
(Archaeological Record of Poland – based on synthetic
field walking surveys carried out countrywide since the
1980’s). The AZP was also a source for comparative
analysis with the effects of new, non-invasive data (e.g.
Fig. 4:D).
Results
The data acquired through the aforementioned
projects revealed a significant increase in information
about enclosures. It  is both quantitative, because the
number of previously known features has multiplied, and
qualitative, because the implemented methods allowed
to determine many of their important details and show
their diversity. The analysis of the features documented
in  aerial and satellite imagery as  well as  geophysical
anomalies facilitated their mapping. In case of enclosures
existing within previously known (AZP) archaeological
sites, information from archival research was also used.
The correlation of all this data provided the basis for
determining their morphology but also placed them
in the cultural landscape, connecting with elements of the
natural environment. However, the awareness of  the
limitations and pitfalls of such mapping is fundamental
for the adoption of a critical approach to the available
data. For instance it is often problematic to distinguish
between natural and anthropogenic features.
Figure 3 shows a  synthetic selection of  mapped
enclosure sites and is complemented by Table 1. It shows
that the process of recognizing enclosure sites from non-
invasive data often needs to be spread over a longer period
of time and be subject to multi-method approaches. This
is due to both their monumental character and often
relatively large surface areas. Finally, it  is influenced
by  the possibilities and limitations of  the applied
research methodology. Hence, most of the presented
examples of  enclosures are still a  subject of  various
stages of research.
238
Most of the enclosures were recognised by aerial
prospection. Some of them were first identified thanks
to  imagery published in  open internet services (like
Google Earth), e.g. Pietrowice Wielkie (Fig. 3:7) and
Gniechowice (Fig. 3:2). Remote sensing imagery
in  many cases was supplemented by  geophysical
surveys or ALS data analysis, e.g. Dankowice (Fig. 3:14),
Malżyce (Fig.  2:2; 3:18), Marchocice (Fig. 3:23) and
occasionally also analytical surface artefact collection,
e.g. Dzielnica (Fig. 3:13), Ciuślice (3:17), Malżyce
(Fig. 3:18), Marchocice (Fig. 3:23). Excavation data was
available at a minority of sites, e.g. Dzielnica (Fig. 2:9;
3:13), Pietrowice Wielkie (Fig. 3:7), Przyłęgów (Fig. 3:6)
and large area phosphorus research was conducted
at Dzielnica (Furmanek, Gediga, et al. 2015).
Only in  a  few cases can the state of  research
be  described as  relatively advanced, for instance the
Jordanów culture site in  Dobkowice (Fig. 3:21), the
Early Bronze Age sites in Pietrowice Wielkie (Fig. 3:7)
and Przyłęgów (Fig. 3:6), as well as the promontory site
in Marchocice (Fig. 3:3). Although many issues related
to them are still open, it is possible to determine their
form, size, layout or chronology with a degree of certainty.
Most of the research is classified as a still on-going
process. This applies to sites where the scope of non-
invasive prospection or the quality of data from aerial
and satellite imagery is  insufficient to  determine
accurately the elements of their layout, e.g. Mękarzowice
(Fig. 3:15). There are also often concerns regarding their
chronology, e.g. Przesławice (Fig. 3:8), Obrażejowice
(Fig. 3:12), Ciuślice (Fig. 3:17), and Malżyce (Fig. 3:18).
In some cases the intended methodological approach has
not yet been fully applied, for example, in Drzemlikowice
(Fig. 3:4), where geophysical prospection is still being
carried out. This group also includes sites with a long
history of research, such as Bronocice (Fig. 3:16; Kruk,
Milisauskas 1985; 2018; Kruk et al. 2018) or Dzielnica
(Fig. 3:13), where despite a  whole range of  detailed
information related to their chronological and spatial
parameters, the enclosures themselves have not yet
been fully mapped. In fact, this is often the case with
previously well-excavated sites where despite that it is
difficult to reliably and unequivocally connect known
elements of enclosures with a specific phase of use, e.g.
Janówek (Fig. 3:11) (Wojciechowski 1966; 1972; 1973).
A significant proportion of identified enclosures are
currently only at the preliminary stage of recognition.
It usually concerns features registered solely via aerial
prospection and relatively recently. In most cases only
a partial mapping of the enclosures was possible, mainly
due to  the nature of  crop and soil mark formation,
e.g. Zabardowice (Fig. 3:1), Gniechowice (Fig. 3:2),
Jędrzychowice (Fig. 3:9), Kazimierzów (Fig. 3:10)
and both structures in  Radziemice (Fig. 3:20; 3:22).
These datasets are usually insufficient to recognize any
details, e.g. the presence of palisades or causeways, e.g.
Księginice Małe (Fig. 3:3).
Several types of  enclosures can be  distinguished
among the acquired dataset, characterized primarily
by formal similarity. However, their diversity is so large
that morphological classification should be  treated
solely as a general proposal.
Circular enclosures have clearly visible single
(Fig. 3:6), double (Fig. 3:2–4,7) or  triple (Fig. 3:1)
concentrically ditches. Of these only Drzemlikowice
consists of  a  triple palisade erected on  the interior
along with four gaps in the ditch course (Fig. 2:6; 3:4).
For the remainder, it is not always possible to reliably
determine the amount and location of causeways in their
ditch systems. Their diameters are usually from 65
to 85 m, and their surface area is between 0.3–0.5 ha.
The largest of them is in Pietrowice Wielkie (Fig. 3:7),
with an external ditch diameter of 170–180 m, covering
an area of approximately 2.4 ha.
The next grouping consists of curvilinear, irregular
enclosures. Whilst it is difficult to include them in a rigid
classification framework, their similarity is  based
on elongated shapes of (often causewayed) ditch systems,
usually enveloping areas of more than 5 ha. Palisade
remains have been registered only in Drzemlikowice
(Fig. 2:3; 3:5). Some of these sites are univallate, most
often consisting of a single line of ditches, such as in
Ciuślice (Fig. 3:17), Mękarzowice (Fig. 3:15), and
Przesławice (Fig. 3:8). However, some of  them have
a  more complex, multi-part form. Probable traces
of small ditches in Malżyce (Fig. 2:2; 3:18; 4) divide
the interior of  the complex into several irregular
parts. In  most cases, it  is one space separated by  an
interior ditch. Enclosures in Jędrzychowice (Fig. 3:24),
Kazimierzów (Fig. 3:10) and Wierzbno (Fig. 3:9), and
perhaps even Radziemice (Fig. 3:20), consist of semi-
circular interior and large outer ditches. An extremely
small space is separated on the exterior of the enclosure
in Dankowice (Fig. 3:14). Another variant is represented
by  multi-part structures that give the impression
of  horizontal stratigraphic expansion. This situation
is illustrated in Dobkowice (Fig. 2:1; 3:21) and Dzielnica
(Fig. 3:13).
Ditch systems comprising these enclosures are not
always continuous. The enclosure in Malżyce is a unique
example (Fig. 2:2; 3:18; 4), as  earthworks are still
exceptionally well preserved in the forested part of the
site. Sections of ditches are accompanied by intermittent,
segmental embankments. This arrangement, although
without preserved embankments, is visible in the form
of crop marks and microtopography on the surrounding
fields (Fig. 2:2; 4). The Ciuślice enclosure is  also
characterized by a possible causewayed ditch system
(Fig. 3:17).
Features in this group are diverse in surface areas.
The smallest of them (e.g. Dobkowice, Drzemlikowice)
do not exceed 2 ha (1.7 ha and 1.6 ha, respectively).
Most of them range from 2 to 7 ha, with some of them
reaching over dozen hectares, e.g. Radziemice (Fig. 3:22)
and Wierzbno (Fig. 3:24).
The last grouping includes enclosures located
on  inland promontories. In  this case ditch systems
are clearly adapted to  the topography. They usually
cut off access from the least steep direction by single
or  multivallate ramparts/ditches and are sometimes
accompanied by palisades. Their perimeter was likely
limited by natural, often inaccessible slopes, such as in
Byczów (Fig. 3:19), Janówek (Fig. 3:11) or Marchocice
(Fig. 3:23). Some enclosures do  not separate the
protruding part of the headland but they are adjacent
to  the promontory slope. This form is  particularly
clear in Obrażejowice, which consists of at least a triple
ditch system (Fig. 3:12) or a single ditch in Radziemice
(Fig. 3:20). Most of  these enclosures are medium
in size, several hectares, although exceptionally, they can
be classified as small and have an area of less than 1 ha,
e.g. Obrażejowice (Fig. 3:20) or potentially particularly
extensive as in Byczów (Fig. 3:19).
Discussion
Until recently, only single enclosures were known
in the region as a result of quite accidental discoveries
made during excavations, e.g. Bronocice (Kruk,
Milisauskas 1985), Dobkowice (Czarniak 2011; Furmanek
et al. 2013), Osłonki (Grygiel 2008), Podłęże (Nowak
2010), Tyniec Mały (Noworyta 1986), Sandomierz-
Wzgórze Zawichojskie (Kowalewska-Marszałek 2017),
Stryczowice (Uzarowicz-Chmielewska, Sałacińska
2010), Złota (Żurowski 1934; Podkowińska et al. 1959).
This could have contributed to  the belief that such
structures are few and unique. This view quite easily
239
240
Fig. 3. Morphology of presented enclosure sites based on mapped non-invasive data. Dark outlines are aerial, geophysical and topo-
graphical anomalies whilst dashed lines present hypothetical or presumed continuations of features. 1) Zabardowice, Oława Coun-
ty, Lower Silesian Voivodeship, 2) Gniechowice, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship, 3) Księginice Małe, Wrocław County,
Lower Silesian Voivodeship, 4) Drzemlikowice, Oława County, Lower Silesian Voivodeship, 5) Drzemlikowice, Oława County, Lower
Silesian Voivodeship, 6) Przyłęgów, Świdnica County, Lower Silesian Voivodeship, 7) Pietrowice Wielkie, Racibórz County, Silesian
Voivodeship, 8) Przesławice, Miechów County, Lesser Poland Voivodeship, 9) Jędrzychowice, Strzelin County, Lower Silesian Voivo-
deship, 10) Kazimierzów, Strzelin County, Lower Silesian Voivodeship, 11) Janówek, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship,
12) Obrażejowice, Proszowice County, Lesser Poland Voivodeship, 13) Dzielnica, Kędzierzyn-Koźle County, Opole Voivodeship,
14) Dankowice, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship, 15) Mękarzowice, Kazimierza County, Lesser Poland Voivodeship,
16) Bronocice, Pińczów County, Świętokrzyskie Voivodeship, 17) Ciuślice, Kazimierza County, Świętokrzyskie Voivodeship, 18) Mal-
życe, Kazimierza County, Świętokrzyskie Voivodeship, 19) Byczów, Pińczów County, Świętokrzyskie Voivodeship, 20) Radziemice,
Proszowice County, Lesser Poland Voivodeship, 21) Dobkowice, Wrocław County, Lower Silesian Voivodeship, 22) Radziemice, Pro-
szowice County, Lesser Poland Voivodeship, 23) Marchocice, Miechów County, Lesser Poland Voivodeship, 24) Wierzbno, Oława
County, Lower Silesian Voivodeship

fits in the traditional cultural-historical interpretations
that often see areas located north of the Carpathians
and the Sudetes as secondary and marginal in relation
to  the cultural centres developing in  the south,
which set the tone for prehistoric cultural dynamics
in Europe. Our research has shown that it was not the
past socio-cultural, economic or  ideological factors
that were the main reason for this, but purely the state
of archaeological research. Such landscapes testify to the
complexity of prehistoric settlement networks, no matter
what factors (e.g. ideological, social, environmental
or  economic) directly conditioned them. They are
an  argument in  favour of  a  greater than expected
prevalence of  enclosures. As  regularly occurring
elements of cultural landscapes and settlement networks,
they are particularly characteristic for the Neolithic
and Bronze Age communities, which can be observed
in  some examples of  such microregions, e.g. in  the
region of Malżyce (Fig. 3:18; 4; 5; Wroniecki 2016; 2018),
Drzemlikowice (Fig. 2:3,6; 3:4,5) or  Dobużek Scarp
(Chmielewski et al. 2015). Chronologically identified
sequences of  their occurrence in  spatially limited
regions show that they were a particularly important
and permanent element. For us it is becoming clear
that in certain chronological periods enclosures should
be treated as a typical element in the life of past societies.
So  why have enclosures been so  seriously
overlooked in Poland? Perhaps the answer lies in the
fact that they were deemed to be rare and the ones that
were documented more as an exception that proves the
rule. The void encompassing the contemporary border
of  Poland became harder to  be explained with the
appearance of new data from neighbouring countries
over the course of the past decades. It is interesting that
perhaps holding to the idea of the absence of enclosures,
no one was looking for them, or maybe not using the
right research tools to notice them. It is not surprising
that monumental structures, which often occupied
multi-hectare spaces, were practically unobservable
on the basis of the dominant Archaeological Record
of  Poland (AZP) field-walking methodology. As  an
example Fig. 4, D illustrates the dissonance between
the effects of  non-invasive mapping in  red against
what previous synthetic field surveys (AZP) showed
(note that the hand drawn black outlines are not any
type of enclosure but areas with “archaeological sites”).
In effect it is this feedback loop between perception,
awareness and choice of methods that is responsible
for false negative state of  knowledge about the
existence of many categories of sites in Poland. This
situation has been amended only recently with the use
of non-invasive methods of archaeological prospection
and has caused a true qualitative explosion of enclosure
sites. In  a  truly Polish manner, no  systematic nor
methodological change stood behind this explosion but
mostly hobbyists (so-called armchair archaeologists )
and academic enthusiasts.
The increase in information on enclosures in Silesia
and Lesser Poland observed and presented here does
not indicate the uniqueness of  these two regions.
It  should be  expected that these types of  sites can
be  quite common (e.g. Fig. 5), especially in  other
regions associated with a  long, Neolithic tradition
of  settlement, e.g. Kuyavia, Chełmno Land, western
Pomerania, the Lublin Upland or the Volhynian Upland
(e.g. Chmielewski et al. 2015; Czerniak et al. 2019).
In  Polish literature (a  common-sense based, cf.
Rączkowski 2018) attribution of enclosures to practical,
everyday ordinary functions is  definitely dominant.
Most often they are treated as  defensive settlements

241
 Table 1. Data available for archaeological mapping of the presented enclosure sites

242
Data used for archaeological mapping

Remote Airborne
Aerial Magnetic Surface Artefact State of
No. Location Sensing Laser Excavations Comments
Prospection Gradiometry Collection Research
Imagery Scanning
1 Zabardowice 2 flights 2 ha GE, GP Preliminary Neolithic rondel
2 Gniechowice GE Preliminary Neolithic rondel
3 Księginice Małe 1 flight Preliminary Neolithic rondel
4 Drzemlikowice 5 flights 6 ha GE On-going Neolithic rondel
5 Drzemlikowice 3 flights Preliminary Neolithic enclosure
Sondage excavations; Early Bronze Age
6 Przyłęgów 1 flight 1 ha GE On-going
Furmanek (2014) circular enclosure
Pietrowice Research excavations; Early Bronze Age
7 4 flights 8 ha GE, GP Advanced
Wielkie Furmanek (2012, 2015) enclosure
8 Przesławice 8 flights 4 ha GE On-going Prehistoric enclosure
Possible prehistoric
9 Jędrzychowice 1 flight GE Preliminary
enclosure
Possible prehistoric
10 Kazimierzów 2 flights GE Preliminary
enclosure
Research excavations; Prehistoric fortified
11 Janówek 5 flights 0.5 ha GE On-going
Wojciechowski (1961–1966) settlement
Prehistoric enclosure
12 Obrażejowice 12 flights 0.5 ha GE, GP On-going
or Late Medieval motte
Research excavations;
Analytical Field Walking,
13 Dzielnica 8 flights 8 ha Furmanek, Rapiński Advanced Neolithic enclosure
Soil Phosphorus Survey
(2004–2019)
14 Dankowice 6 flights GE, GP ISOK Preliminary Prehistoric enclosure
15 Mękarzowice 25 ha GE On-going Prehistoric enclosure
Research excavations; Kruk
16 Bronocice 6 flights GE, GP Advanced Neolithic enclosures
(1968, 1974–1982)
 Data used for archaeological mapping

Remote Airborne
Aerial Magnetic Surface Artefact State of
No. Location Sensing Laser Excavations Comments
Prospection Gradiometry Collection Research
Imagery Scanning
17 Ciuślice 16 flights 8 ha GE, GP Analytical Field Walking On-going Prehistoric enclosure
18 Malżyce 14 flights 12 ha GE, GP ISOK Analytical Field Walking On-going Prehistoric enclosure
Possible prehistoric
19 Byczów 6 flights GE, GP Preliminary
enclosures
Possible prehistoric
20 Radziemice GE Preliminary
enclosures
Research excavations;
21 Dobkowice 4 flights 1.5 ha GE Noworyta (1972, 1979–1981), Advanced Neolithic enclosure
Furmanek (2012)
Possible prehistoric
22 Radziemice 2 flights GE, GP Preliminary
enclosure
Possible Prehistoric &
23 Marchocice 21 flights 3 ha GE, GP ISOK Analytical Field Walking Advanced
Medieval ditches
24 Wierzbno 4 flights GE Preliminary Prehistoric enclosure

243
Fig. 4. Archaeological landscape of Malżyce: A) Orthophotomap. Crop marks shown with red arrows. B) ALS derived hillshade model
with well preserved earthworks marked with blue arrows and microtopography marked with red arrows. C) Magnetic gradiometry
survey ±3 nT, white to black. D) Mapped features (red) compared to archival Archaeological Record of Poland (AZP – note that black
hand drawn outlines mark “archaeological sites” based on dispersion of surface finds and not possible enclosures)

(e.g. Kruk, Milisauskas 1985; Uzarowicz-Chmielewska,
Sałacińska 2010; Czarniak et al. 2011; Kadrow 2011;
Kowalewska-Marszałek 2017; Przybyła et  al. 2019).
This view associates their creation with the emergence
of  inter-group conflicts of  sedentary communities.
In  principle this understanding is  assumed a  priori,
without defining the criteria for its determination.
The interpretation is based on the presence of linear
structures interpreted as ditches. Some authors have
doubts only when the ditch systems are not accompanied
by remains of settlement features. Then they are referred
to as refugia or assigned the function of animal pens (e.g.
Gardawski et al. 1957; Noworyta 1986; Czarniak 2011).
Other views based on  research and reflection
on similar features in Europe, which indicate a large
variety of  operation and purpose, penetrate Polish

244
Fig. 5. Occurence of  enclosure sites in  the Malżyce area with mapped anomalies imposed on  a  hillshaded, ALS-derived DEM.
15) Mękarzowice, 17) Ciuślice, 18) Malżyce

academic circles with some resistance. It is interesting
that even Sarup appears as a fortified settlement (cf.
Kruk, Milisauskas 1999, 127), contrary to the results
presented in its monographic publication (Andersen
1997). According to M. Nowak (Nowak 2009, 173) the
change in the way of interpreting enclosures results
from a  shift in  the theoretical and methodological
perception of  prehistoric communities. However
many obstacles still pose a problem, even terminology
does not help to  overcome enclosures as  defensive
structures as there is no neutral term for these features
in  Polish. This means that the most commonly
used terms ‘stronghold’, ‘fortification’ or  ‘fortified
settlement’ impose a  certain way of  perceiving
them. This is  exemplified by  Lusatian culture lake
settlements. Famously, the extremely well preserved
site in Biskupin was studied in the 1930’s and later
reconstructed as a tourist-educational attraction (e.g.

245
Kostrzewski 1938; Bukowski 1962; Woźny 2010). Most
interpretations see Biskupin and similar sites as strictly
defensive and usually described as ‘strongholds’. The
impact of this research has been so great that it has
strongly embedded not only in  the imaginations
of academics but also of the general populace. In effect
any relics of the Lusatian culture ditches or ramparts
are typically classified as ‘strongholds’ (pol. grodziska
łużyckie). A  minority of  researchers question these
views, interpreting palisades rather as  possible
breakwaters (Mierzwiński 2000). Perhaps this tradition
is at least in part responsible for a certain bias in the
interpretation of enclosures.
Neolithic rondels/circular enclosures are mainly
interpreted as  places of  special purpose, primarily
ritual (e.g. Nowak 2009, 172–73; Kobyliński et  al.
2012; for the nearby Early Bronze age enclosure
at Biskupin, see: Makarowicz 2003, 148). This unique
group has been the target of prospection in Poland
(Fig. 3:1–4). These structures are quite precisely
defined, with a relatively well-recognized chronology
and a  very rich and nuanced set of  interpretative
proposals (e.g. Trnka 1991; Podborský 1999; Melchiar,
Neubauer 2010; Literski, Nebelsick 2012; Petrasch
2012; Řídký et al. 2019). The problem is that circular
structures also appear outside the narrow chronological
horizon of “classic” Neolithic rondels (e.g. Kovárník
1999; 2003; 2004; 2016; Spatzier 2012; Spatzier 2017;
Spatzier, Bertemes 2018). Differing from them
in  the construction details of  the ditches, size, and
interior spatial organisation, they arouse a  number
of controversies ranging from terminological issues
(distinguishing between rondels and rondeloids),
chronological and of course functional. Although they
appear in the Eneolithic period, their “reactivation”
is associated primarily with the Bronze Age (mostly
Early). Often, especially at the initial stages of research,
this morphological similarity imposes chronological
and functional interpretations. This applies, for
example, to the enclosure in Pietrowice Wielkie (Fig.
3:7) which shows clear differences when compared
to  other circular features (Fig. 3:1–4) (Furmanek,
Mackiewicz et  al. 2015). This situation may not
be unique and illustrates that morphological analysis
cannot be an unequivocal basis for determining the
chronology and function of enclosures. These features
played different roles in local and regional contexts
and societies changing over time and space. It should
be expected that while the form of these structures
246
could be created by traditional norms, the activities
that took place in them were not the same in different
places (e.g. Bradley 1996; 1998, 200).
Similarly to function, the chronology of enclosures
in most cases cannot be definitely determined through
morphology. Such usage of non-invasive prospection
data can lead to serious misinterpretations. Likewise,
comparing the dispersion of pottery sherds or other
categories of  finds with the distribution of  mapped
ditches, which also requires great caution rooted
in methodological reflection. Many sites with enclosures
are characterized by  a  lack of  any surface finds e.g.
Drzemlikowice (Fig. 3:4). Sometimes the quantity
and quality of finds in no way indicates the presence
of  a  large, enclosed settlement e.g. Malżyce (Fig.
3:18) and Ciuślice (Fig. 3:17). Hence, even if finds are
observable, connecting then with the chronological
parameters of ditches can be classified more as wishful
thinking than concrete evidence.
Conclusions
The problem of  enclosures in  Poland crosses
through many boundaries and focuses around academic
tradition, theoretical, methodological, cognitive
and even linguistic aspects. The presented review
of prehistoric enclosures (Fig. 3, Tab. 1) in southern
Poland allows presenting three main conclusions:
1. Enclosures are not as  rare as  once thought.
At the same time they are very diverse in terms of size,
shape of their varied components. These morphological
differences should inspire a more in-depth reflection
on their significance for ancient communities. They
are often similar to structures located in other parts
of Europe, allowing for intercultural and interregional
comparisons and interpretation of cultural phenomena.
Their form was created by  ancient communities
adhering to traditional norms, which may have caused
enclosures to play unusual, from our perspective, roles
in local, regional and temporal contexts.
2. The presented increase in information on enclosu-
res in  southern Poland is  due to  the systematic use
of  non-invasive prospection methods, primarily
remote sensing and geophysics, analytical surface
research and geochemical prospection. In  the past
we have seen criticism of non-invasive data as being
deemed close to  worthless without ‘archaeological
verification’. Currently an opposite yet equally worrying
trend is appearing where practitioners of non-invasive
prospection are using the data in  controversial ways
not only in  the mapping of  features but also in  the
purely chronological-cultural interpretations of  the
documented structures. It should be important to note
for practitioners of ‘traditional’ archeology that in this
case non-invasive surveys will never fully replace
excavations. Whilst non-invasive techniques are great
at locating archaeological remains, they were never meant
to indisputably demonstrate chronology or function.
3. The schematic, or even dogmatic, interpretation
of enclosures and their treatment as remains of defensive
settlements dominates Polish literature. This belief
is historically grounded and is often associated with
the general vision of the development of prehistoric
communities resulting from the dominance of  the
cultural-historical paradigm. Theoretical assumptions
are particularly important here because they affect
the formulation of research questions, the application
of  appropriate methods, as  well as  determining the
meaning of the obtained data. It is common to banalize
or  completely omit archaeological site formation
processes and thus natural and cultural factors behind
them that influence the reception of data.
Prehistoric enclosures should be no more perceived
as  an oddity, attracting the attention of  researchers
with their uniqueness but should become an important
element in building narratives that further understanding
of  prehistoric communities. An  example would
be their use in the interpretation of the phenomenon
of  Neolithization of  the British Isles combined with
the revolutionary use of a series of radiocarbon dating
(Whittle et al. 2011).
Acknowledgements
The research was funded by the National Science
Centre, Poland, within the frame of  the Sonata-Bis
3 project Cultural Change in  the Neolithic and Early
Bronze Age in  Silesia. An  Interdisciplinary Dialogue
in  the Time of  New Methods (DEC-2013/10/E/
HS3/00141), Preludium project Hidden cultural
landscapes of the Western Lesser Poland Upland. Non-
destructive methods applied to settlement studies (DEC-
2014/15/N/HS3/01719) and the the Ministry of Culture
and National Heritage Protection of  Archaeological
Monuments programme coordinated by the National
Heritage Board of Poland (Beyond Reach... Non-invasive
mapping of archaeological heritage in the southern part
of the Oława County, 2018–2019).
References
Andersen N.H. 1997. The Sarup Enclosures: The Funnel Beaker
Culture of the Sarup Site Including Two Causewayed Camps Com-
pared to the Contemporary Settlements in the Area and Other Eu-
ropean Enclosures. Moesgaard: Jysk Arkæologisk Selskab.
Barna J.P., Tokai Z.M., Pásztor E., Eke I., Puszta S., Puszta A.,
Busznyák J., Biró K.T. and Száraz C. 2016. Late Neolithic Circu-
lar Ditch Systems in Western-Hungary. Overview on the present
stage of research in Zala County, Hungary. In: J. Kovárník (ed.),
Centenary of Jaroslav Palliardi´s Neolithic and Aeneolithic Relative
Chronology (1914–2014), 309–336. Hradec Králové-Ústí nad Or-
licí: University of Hradec Kralove Philosophical Faculty.
Bernabeu-Aubán J., Orozco-Köhler T., Díaz-del-Río P., Pardo S.,
Balsera V. and Consuegra S. 2017. Prehistoric ditches and ditched
enclosures in Iberia: A survey based on recent findings. In: H. Mel-
ler and S. Friederich (eds), Salzmünde – Regel oder Ausnahme?,
239–50. Halle (Saale): Landesamt für Denkmalpflege und Ar-
chäologie Sachsen-Anhalt, Landesmuseum für Vorgeschichte.
Braasch O. 2002. Aerial survey and Neolithic enclosures in Central
Europe. In: G. Varndell and P. Topping (eds), Enclosures in Neo-
lithic Europe: Essays on Causewayed and Non-Causewayed Sites:
63–68. Exeter: Oxbow Books.
Bradley R. 1996. Long houses, long mounds and Neolithic enclo-
sures. Journal of Material Culture 1, 239–256.
Bradley R. 1998. Interpreting enclosures. In: M. Edmonds and
C. Richards (eds), Understanding the Neolithic of North-Western
Europe, 188–203. Glasgow: Cruithne Press.
Bukowski Z. 1962. Fortified settlements of Lusatian Culture in Great
Poland and Kujawy in the light of research carried out in the years
1945–1960. Archaeologia Polona 4, 165–180.
Chmielewski T., Furmanek M., Mackiewicz M., Myślecki B. and
Zakościelna A. 2015. Landscape with enclosures. Magnetic prop-
section and surface survey of  the Dobużek Scarp microregion
in Eastern Poland. Archaeologia Polona 53, 267–271.
Czarniak K. 2011. Ślady osadnictwa kultur lendzielsko-polgarskiej
i jordanowskiej na stanowisku 12 w Dobkowicach, pow. wrocław-
ski. Silesia Antiqua 47, 11–48.
Czarniak K., Lisowska E. and Pankiewicz A. 2011. Neolityczne
osiedle obronne z  Księginic Wielkich, pow. strzeliński. Śląskie
Sprawozdania Archeologiczne 53, 325–331.
Czerniak L., Matuszewska A., Pospieszny Ł. and Ryndziewicz R. 2019.
Badania neolitycznego rondela w Nowym Objezierzu w 2018 roku.
Zachodniopomorskie Wiadomości Konserwatorskie 8, 146–155.
Darvill T. and Thomas J. 2001. Neolithic Enclosures in Atlantic
Northwest Europe: some recent trends. In: T. Darvill and J. Thomas
(eds), Neolithic Enclosures in  Atlantic Northwest Europe, 1–23.
Oxford: Oxbow Books.
Dulęba P., Wroniecki P. and Brejcha R. 2015. Non-destructive sur-
vey of a prehistoric fortified hill settlement in Marchocice, Little
Poland. Sprawozdania Archeologiczne 67, 245–258.
247
Furmanek M., Gediga K., Piszcz U. and Rapiński A. 2015. Geo-
chemical and magnetic prospection of a Neolithic site: case study
from Dzielnica (Poland). Archaeologia Polona 53, 452–455.
Furmanek M., Krupski M., Ehlert M., Grześkowiak M., Hałuszko A.,
Mackiewicz M.  and A. Sady  2013. Dobkowice revisited. Inter-
disciplinary research on  an enclosure of  the Jordanów culture.
Anthropologie (Brno) 51, 375–96.
Furmanek M., Mackiewicz M., Myślecki B. and Wroniecki P. 2015.
Uncovering Neolithic and Early Bronze Age landscapes: new data
from southwestern Poland. Archaeologia Polona 53, 69–84.
Furmanek M., Wroniecki P., Mackiewicz M. and Myślecki B. 2018.
Archeologiczne puzzle? Komplementarność metod w mapowaniu
krajobrazu kulturowego na przykładzie badań powiatu oławskiego.
In: M. Wiewióra and T. Herbich (eds), Metody geofizyczne w ar-
cheologii polskiej, 25–27. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwer-
sytetu Mikołaja Kopernika.
Gaffney C., Gaffney V., Neubauer W., Baldwin E., Chapman H.,
Garwood P., Moulden H., Sparrow T., Bates R., Löcker K., Hinter-
leitner A., Trinks I., Nau E., Zitz T., Floery S., Verhoeven G. and
Doneus M. 2012. The Stonehenge Hidden Landscapes Project.
Archaeological Prospection 19, 147–155.
Gardawski A., Dąbrowski J., Mikłaszewska R. and Miśkiewicz J.
1957. Kraal z wczesnej epoki brązu w Biskupinie, pow. Żnin. Wia-
domości Archeologiczne 24, 189–208.
Gojda M. 2004. Ancient Landscape, Settlement Dynamics and Non-
Destructive Archaeology. Praha: Academia.
Grygiel R. 2008. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia
Kujawskiego i Osłonek. Vol. 2. Środkowy neolit. Grupa brzesko-ku-
jawska kultury lendzielskiej. Łódź: Fundacja Badań Archeologicz-
nych imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego; Muzeum Archeo-
logiczne i Etnograficzne.
Kadrow S. 2011. Confrontation of Social Strategies? – Danubian
Fortified Settlements and the Funnel Beaker Monuments in SE
Poland. Journal of Neolithic Archaeology S.I., 1–21.
Klassen L. 2014. Along the Road: Aspects of Causewayed Enclosures
in South Scandinavia and Beyond. Aarhus: Aarhus University Press.
Kobyliński Z., Braasch O., Herbich T., Misiewicz K., Nebelsick L.D.
and Wach D. 2012. Confirmation of the first Neolithic rondel-type
enclosure in Poland. Antiquity 86 1084–1096.
Kokalj Ž., Zakšek K. and Oštir K. 2011. Application of sky-view
factor for the visualisation of historic landscape features in lidar-
derived relief models. Antiquity 85, 263–273.
Kostrzewski J. 1938. Biskupin. An Early Iron Age village in west-
ern Poland. Antiquity 12, 311–317.
Kovárník J. 1999. Troskotovice, okr. Znojmo. In: V. Podborský
(ed.), Pravěká sociokultovní architektura na  Moravě, 139–163.
Brno: Ústav archeologie a muzeologie, Filozofická fakulta Masa-
rykovy univerzity.
Kovárník J.  2003. Jungneolithische und bronzezeitliche Kreis-
grabenanlagen in  Mähren. In: J.M. Burdukiewicz, L.  Fiedler,
W.-D. Heinrich, A.  Justus and E.  Brühl (eds), Erkenntnisjäger.
248
Kultur und Umwelt des frühen Menschen, 325–356. Halle (Saale):
Landesamt für Archäologie Sachsen-Anhalt.
Kovárník J. 2004. Nově zjištěna pravěka přikopová ohrazení na Mo-
ravě. Rondely, rondeloidy a jinépřikopy – stručne shrnutí proble-
matiky. In: V. Hašek, R. Nekuda and M. Ruttkay (eds), V službach
archeologie, 11–38. Brno: Masarykova univerzita.
Kovárník J. 2016. Letecká prospekce a magnetometrická měření
rondelů a rondeloidů z neolitu a doby bronzové na Moravě a v Če-
chách. In: M. Furmanek, T. Herbich and M. Mackiewicz (eds),
Metody geofizyczne w archeologii polskiej 2016, 61–66. Wrocław:
Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego; Fundacja Nauki
‘Archaeologia Silesiae’.
Kowalewska-Marszałek H. (ed.) 2017. Sandomierz-Wzgórze Za-
wichojskie: neolityczna osada obronna: badania 1981–1989. War-
szawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kruk J. and Milisauskas S. 1985. Bronocice. Osiedle obronne lud-
ności kultury lubelsko-wołyńskiej (2800–2700 lat p.n.e.). Wrocław:
Ossolineum.
Kruk J. and Milisauskas S. 1999. Rozkwit i upadek społeczeństw
rolniczych neolitu. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kruk J. and Milisauskas S. 2018. Bronocice The Chronology and
Development of a Neolithic Settlement of the Fourth Millennium
BC. Kraków: Institute of Archeology and Ethnology of the Polish
Academy of Sciences.
Kruk J., Milisauskas S.  and Włodarczak P.  2018. Real Time.
Radiocarbon Dates and Bayesian Analysis of the Neolithic Settlement
at Bronocice, Fourth Millenium BC. Kraków: Institute of Archeology
and Ethnology of the Polish Academy of Sciences.
Kuna M. 2004. Nedestruktivní archeologie. Praha: Academia.
Kuzma I. and Tirpák J. 2012. Kreisgrabenanlagen in der Slowa-
kei. In: F. Bertemes and H. Meller (eds), Neolithische Kreisgra-
benanlagen in  Europa, 239–270. Halle: Landesamt für Denk-
malpflege und Archäologie in Sachsen-Anhalt, Landesmuseum
für Vorgeschichte.
Literski N. and Nebelsick L.D. 2012. Katalog der Kreisgraben-
anlagen und verwandten TeIls der ersten Hälfte des S.  Jt. v.
Chr. in Mittel – und Südosteuropa. In: F. Bertemes and H. Mel-
ler (eds), Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa, 433–532.
Halle (Saale): Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie
Sachsen-Anhalt.
Makarowicz P. 2003. The Construction of Social Structure: Bell
Beakers and Trzciniec Complex in North-Eastern Part of Central
Europe. Przegląd Archeologiczny 51, 123–158.
Melchiar P. and Neubauer W. 2010. Mittelneolithische Kreisgra-
benanlagen in Niederosterreich. Wien: Verlag der österreichischen
Akademie der Wissenschaften.
Mierzwiński A.  2000. Zagadnienie obronności osiedli typu bi-
skupińskiego. O  potrzebie alternatywnej interpretacji. Przegląd
Archeologiczny 48, 141–151.
Nowak M. 2009. Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Kraków:
Instytut Archeologii UJ.
Nowak M. 2010. Późna faza cyklu lendzielsko-polgarskiego w za-
chodniej Małopolsce w świetle wyników badań wykopaliskowych
w Podłężu, stanowisko 17 (powiat wielicki). Śląskie Sprawozdania
Archeologiczne 52, 49–90.
Noworyta E. 1986. Osada grupy jordanowskiej kultury lendziel-
skiej w Tyńcu Małym, gm. Kobierzyce. Silesia Antiqua 28, 7–73.
Parkinson W.A., Yerkes R.W., Gyucha A., Sarris A., Morris M. and
Salisbury R.B. 2010. Early Copper Age Settlements in the Koros
Region of the Great Hungarian Plain. Journal of Field Archaeol-
ogy 35, 164–183.
Petrasch J. 1990. Mittelneolithische Kreisgraben in Mitteleuro-
pa. Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 71, 407–564.
Petrasch J.  2012. Die mittelneolithischen kreisgrabenanlagen
in Zentraleuropa: Forschungsstand und Interpretationstheorien
zu Funktion und Bedeutung. In: F. Bertemes and H. Meller (eds),
Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa, 41–66. Halle (Saale):
Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt.
Podborský V.  (ed.) 1999. Pravěká sociokultovní architektura
na  Moravě. Brno: Ústav archeologie a  muzeologie, Filozofická
fakulta Masarykovy univerzity.
Podkowińska Z., Rauhut D. and Krzak Z. 1959. Osadnictwo ene-
olityczne na Grodzisku II w Złotej, pow. Sandomierz. Archeologia
Polski 3, 235–278.
Przybyła M.M., Podsiadło M. and Stefański D. 2019. Prehistoric
defensive structures in  the Szreniawa valley. Sprawozdania Ar-
cheologiczne 71, 303–339.
Rączkowski W. 2018. O rzece i grzęzawisku: parę refleksji na te-
mat teorii i praktyki studiów osadniczych. In: H. Machajewski
(ed.), Archeologia dawnego osadnictwa Wielkopolski, 11–30. Po-
znań: Wielkopolski Wojewódzki Konserwator Zabytków, Stowa-
rzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział Wielkopolski.
Raczky P. and Anders A. 2012. Neolithic enclosures in Eastern
Hungary and their survival into the Copper Age. In: F. Bertemes
and H. Meller (eds), Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa,
271–310. Halle: Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie
in Sachsen-Anhalt, Landesmuseum für Vorgeschichte.
Řídký J., Květina P., Limburský P., Končelová M., Burgert P. and
Šumberová P. 2019. Big Men Or Chiefs? Rondel Builders of Neo-
lithic Europe. Oxford: Oxbow Books.
Spatzier A. 2012. Nach Bandkeramik und Lengyel – Kreisgraben-
anlagen in Sachsen-Anhalt und Mitteleuropa vom Jungneolithi-
kum bis zur frühen Eisenzeit. In: F. Bertemes and H. Meller (eds),
Neolithische Kreisgrabenanlagen in Europa: 363–388. Halle (Saale):
Landesamt für Denkmalpflege und Archäologie Sachsen-Anhalt.
Spatzier A. 2017. Das endneolithisch-frühbronzezeitliche Rondell
von Pömmelte-Zackmünde, Salzlandkreis, und das Rondell-Phäno-
men des 4.–1.Jt. v. Chr. in Mitteleuropa. Halle (Saale): Landesamt
f. Denkmalpflege u. Archäologie Sachsen-Anhalt.
Spatzier A. and Bertemes F. 2018. The ring sanctuary of Pömmel-
te, Germany: a monumental, multi-layered metaphor of the late
third millennium BC. Antiquity 92, 655–673.
Štular B., Kokalj Ž., Oštir K. and Nuninger L. 2012. Visualization
of lidar-derived relief models for detection of archaeological fea-
tures. Journal of Archaeological Science 39, 3354–3360.
Trnka G. 1991. Studien zu mittelneolithischen Kreisgrabenanlagen.
Wien: Verlag der österreichischen Akademie der Wissenschaften.
Uzarowicz-Chmielewska A. and Sałacińska B. 2010. Osady neoli-
tyczne w Stryczowicach, woj. świętokrzyskie. Warszawa: Państwo-
we Muzeum Archeologiczne.
Valera A.C. 2012. Mind the gap: Neolithic and Chalcolithic en-
closures of South Portugal. In: A. Gibson (ed.), Enclosing the Ne-
olithic: Recent studies in  Britain and Europe: 165–183. Oxford:
Archaeopress.
Whittle A. 1977. Earlier Neolithic Enclosures in North-West Eu-
rope. Proceedings of the Prehistoric Society 43, 329–48.
Whittle A., Healy F., Bayliss A. and Allen M.J. 2011. Gathering
time: dating the early Neolithic enclosures of southern Britain and
Ireland. Oxford: Oxbow Books.
Wojciechowski W. 1966. Wyniki badań na osadzie kultury unie-
tyckiej w Janówku, pow. Dzierżoniów w latach 1961–1963. Sile-
sia Antiqua 8, 29–44.
Wojciechowski W. 1972. Ślady osadnictwa ludności kultury len-
dzielskiej w rejonie wsi Janówek, pow. Dzierżoniów. Sprawozda-
nia Archeologiczne 24, 21–36.
Wojciechowski W.  1973. Osada ludności kultury pucharów lej-
kowatych w  Janówku pow. Dzierżoniów. Wrocław: Uniwersytet
Wrocławski.
Woźny J. 2010. Idea grodów ‘typu biskupińskiego’ wczoraj i dziś. Ma-
teriały do Dziejów Kultury i Sztuki Bydgoszczy i Regionu 15, 63–67.
Wroniecki P.  2016. Hidden cultural landscapes of  the Western
Lesser Poland Upland. Project overview and preliminary results.
In: P. Kołodziejczyk and B. Kwiatkowska-Kopka (eds), Landscape
in the past & forgotten landscapes, 21–32. Kraków: Institute of Ar-
cheology Jagiellonian University, Institute of Landscape Architec-
ture Cracow University of Technology.
Wroniecki P. 2017. Seeing is believing? Non-destructive research
of the western Lesser Poland Upland, 2010–2017, In: B. Jennings,
C. Gaffney, T. Sparrow and S. Gaffney (eds), 12th International
Conference of  Archaeological Prospection: 278–80. Oxford: Ar-
chaeopress.
Wroniecki P. 2018. Było sobie stanowisko. Nieinwazyjne rozpozna-
nie archeologiczne w praktyce. Kurier konserwatorski 15, 27–41.
Zakšek K., Oštir K. and Kokalj Ž. 2011. Sky-View Factor as a Re-
lief Visualization Technique. Remote Sensing 3, 398–415.
Żurowski J. 1934. Ogólne wyniki badań archeologicznych w Złotej,
pow. Sandomierz, w latach 1926–1930. Sprawozdanie z czynności
i posiedzeń Komisji Archeologicznej PAU 39, 31–35.
Mirosław Furmanek; University of Wrocław, Institute of Archaeology,
48 Szewska Street, 50-139 Wrocław, Poland; miroslaw.furmanek@uwr.edu.pl
Piotr Wroniecki; 15/154 Białobrzeska Street, 02-370 Warszawa, Poland;
piotr.wroniecki@gmail.com
249
 Nowe dane o zasiedleniu stanowiska nr 2
w Aleksandrowicach (pow. krakowski) w paleolicie,
neolicie i wczesnej epoce żelaza,
w świetle wykopalisk przeprowadzonych w 2019 roku
Paweł Micyk, Łukasz Szarek, Justyna Zakrzeńska,
Joanna Chowaniak, Marek Nowak

Abstract: New data on the settlement history of site no 2 in Aleksandrowice (Kraków district) in the Paleolithic, Neolithic
and early Iron Age in the light of excavations conducted in 2019 – In 2019 rescue excavations were carried out at site no. 2 in
Aleksandrowice (Kraków district). This site had already been the subject of several such actions as early as 1997, due to its location
on the route of the A4 motorway. The research in 2019 provided single finds of the Late Paleolithic (Świderian culture) and Early Iron
Age (Lusatian culture). The vast majority of the discovered relics should be associated with Malice culture. While the pottery inventory
is relatively small and uncharacteristic, the flint inventory (nearly 600 pcs.) is of very high scientific value. Although all stages of the
chaîne opératoire are represented, it is characterized primarily by its workshop profile. In particular, the inventory is distinguished
by artefacts related to the preliminary treatment of raw material and to the core preparation. As well, a single sherd of Linear Band
Pottery culture and a grave of Corded Ware culture were also discovered.
Słowa klucze: Aleksandrowice 2, kultura świderska, kultura malicka, pracownia krzemieniarska, kultura ceramiki sznurowej, kultura łużycka
Keywords: Aleksandrowice 2, Swiderian culture, Malice culture, flint workshop, Corded Ware culture, Lusatian culture

I. Informacje wstępne szacowany na minimum 35 hektarów. Jest usytuowa-

ne na południowym i południowo-wschodnim stoku
Od 3 kwietnia do 24 lipca 2019  r. na stanowi- cypla ograniczonego przez dolinki dwóch potoków:
sku Aleksandrowice 2 (AZP 102–55/2; N50°04’48’’,
E19°45’40’’) firma „Galty Usługi Ziemno-Inżynieryj-
ne Paweł Micyk” przeprowadziła ratownicze badania
archeologiczne. Kierownikiem prac wykopalisko-
wych był Łukasz Szarek. Łącznie przebadano obszar
145,5 ara, na którym odkryto ponad 90 antropoge-
nicznych obiektów archeologicznych i  prawie 1000
zabytków ruchomych, datowanych na schyłkowy pa-
leolit, wczesny i późny neolit oraz na epokę brązu.

II. Położenie stanowiska

Stanowisko zajmuje rozległy obszar pomiędzy miej-
scowościami Aleksandrowice (gm. Zabierzów) i Mo- Ryc. 1. Lokalizacja stanowiska nr 2 w Aleksandrowicach
rawica (gm. Liszki) (ryc. 1). Jego całkowity zasięg jest Fig. 1. Location of the site no. 2 at Aleksandrowice

251
Brzoskwinki (lewobrzeżnego dopływu Sanki) i wpada-
jącej do niej Aleksandrówki. Obszar badany wykopali-
skowo w 2019 roku znajduje się w południowej części
stanowiska, w  odległości około 200–300  metrów od
wspomnianych cieków wodnych.
Powierzchnię wyniesienia, na którym zlokalizowa-
ne jest stanowisko, pokrywają lessy, natomiast erozyj-
ne dolinki Aleksandrówki i Brzoskwinki wypełniają
osady o charakterze aluwialnym. W kontekście wystę-
pującego na stanowisku osadnictwa z epoki kamienia
niezwykle istotne wydaje się, że w jego bliskiej odle-
głości znajdują się łatwo dostępne wychodnie dobrej
jakości krzemieni jurajskich. Ponadto stosunkowo
blisko dostępne są złoża krzemieni o charakterze re-
zydualnym (ryc. 2).
III. Historia badań
Stanowisko Aleksandrowice 2 zostało odkryte
w 1984 roku w trakcie badań powierzchniowych prze-
prowadzonych w  ramach Archeologicznego Zdjęcia
Polski (AZP 102–55/2) przez pracowników Muzeum
Archeologicznego w Krakowie – E. Bełtowską, A. Szy-
mańskiego i E. Zaitza. Rozpoznano wówczas osadę kul-
tury przeworskiej oraz ślad osadniczy łączony z epoką
kamienia. W 1996 roku przeprowadzono niewielkie ba-
dania sondażowe i weryfikacyjne badania powierzch-
niowe, w wyniku których odkryto kolejne materiały
z epoki kamienia (identyfikowane głównie z neolitem)
252
i epoki żelaza, a także nieliczne zabytki z epoki brązu,
późnego średniowiecza i  czasów nowożytnych (Szy-
mański 19841; Kozub 19962). W 1997 roku Krakow-
ski Zespół do Badań Autostrad rozpoczął dwuletnie
szerokopłaszczyznowe ratownicze badania wykopali-
skowe mające związek z modernizacją autostrady A4
(wówczas dwa oddzielne stanowiska Aleksandrowice
2 i 3). W ich wyniku przebadano teren o powierzchni
385 arów w centralnej części stanowiska. Odkryte ma-
teriały charakteryzowały się szeroką chronologią – od
późnego paleolitu po okres nowożytny (Naglik 2001).
W latach 2001 i 2007 we wschodniej części stanowi-
ska (wówczas stanowiska Morawica 19 i 20) przepro-
wadzono kolejne badania powierzchniowe (związane
z planowaną rozbudową Portu Lotniczego w Balicach),
Ryc. 2. Lokalizacja stanowiska
nr 2 w Aleksandrowicach na tle
podziału fizycznogeograficzne-
go, z zaznaczeniem miejsc po-
tencjalnych wychodni krzemieni
(oprac. M. Zając)
Fig. 2. Location of the site no. 2
at Aleksandrowice, against the
physiographical regionalisation,
with potential flint outcrops de-
noted (prepared by M. Zając)
które zaowocowały pozyskaniem kolejnych zabytków
o zróżnicowanej chronologii (Naglik 20073). Następ-
ne ratownicze badania wykopaliskowe miały miejsce
w południowej i centralnej części stanowiska w latach
2010–2011; miały one związek z różnymi inwestycjami.
W ich wyniku odkryto głównie pozostałości osadnictwa
datowanego na neolit i epokę żelaza. W południowej
części stanowiska zarejestrowano ponadto materiały
paleolityczne (Peschel 2010; Mazur 2011). Ostatnimi
1
  Karta AZP.
2
  Karta AZP.
3
  Karta AZP.
badaniami terenowymi były ratownicze wykopaliska
z 2019 roku, których rezultaty są tematem niniejszego
opracowania.
Jak dotąd, przedmiotem publikacji naukowych stały
się jedynie wybrane kategorie zabytków pochodzących
z badań przeprowadzonych przez Krakowski Zespół
do Badań Autostrad (Blajer, Chochorowski 2015; Bo-
dzek 2015; Czekaj-Zastawny 2000; Ginter 2015; Naglik
2015; Rak 2014).
IV. Obiekty nieruchome
W trakcie badań wykopaliskowych na stanowisku 2
w Aleksandrowicach nie zaobserwowano pozostałości
warstwy kulturowej. Wyodrębniono natomiast ponad
90 antropogenicznych obiektów nieruchomych wko-
panych w lessowy calec. Ich rozmieszczenie w obrębie
przebadanej powierzchni jest nierównomierne (ryc. 3
– wklejka). Zaznaczają się wyraźnie dwie koncentracje,
które można nazwać centralną (ary 190–240 / 270–310)
i wschodnią (od pasa arowego 160 na wschód). Można
także mówić o mniej „gęstej” koncentracji w zachod-
niej części wykopów (na zachód od pasa arowego 230).
Pod względem rozmiarów i kształtów wśród obiek-
tów wyodrębniono kilka kategorii. Pod względem roz-
miarów wyróżnia się grupa sześciu obiektów (341 –
ryc. 4; 344; 345 – ryc. 5; 349; 373; 377). Występują one
wyłącznie w centralnej i w północnej części koncentra-
cji wschodniej. W zarysie poziomym są owalne, nato-
miast w przekroju pionowym nieckowate lub półkoliste,
o niezbyt regularnym przebiegu dna. Długość i szero-
kość na poziomie odkrycia wynosi 2,5–5,5×1,3–4,5 m,
zaś głębokość sięga od 0,5 do prawie 2 m. Wypełniska
tych obiektów są czarne, warstwowane albo w części
dolnej (ryc. 4), albo z bardziej miąższymi przekładkami
lessu w całym profilu (ryc. 5). Ich funkcja jest trudna
do odtworzenia. Być może niektóre z nich, zwłaszcza
te o półkolistych profilach, są pozostałością wybierania
gliny/lessu, z tym że potem zachodziły tam naturalne
procesy depozycji sedymentu osadowego i calcowego.
Najliczniejsza grupa 43 obiektów, nieco umownie
nazywana jamami w sprawozdaniu inwestorskim, od-
znacza się mniejszymi rozmiarami. Zarys poziomy jest
z reguły owalny lub okrągły, natomiast profil poprzecz-
ny najczęściej nieckowaty lub czworoboczny, z rzadka
tylko trapezowaty (ryc. 6) lub półkolisty/nieregularny
(ryc. 7). Wymiary osi dłuższych wynoszą najczęściej
1–2×1–2  m; miąższość jest z  reguły nie większa niż
kilkadziesiąt cm; tylko w kilku przypadkach przekra-
cza 1 m (ryc. 6). Wypełniska tych obiektów są szare,
szaroczarne i szarobrunatne, z wtrętami lub przekład-
kami lessu. Co do tej grupy można postulować wszel-
kie możliwe funkcje: gospodarcze, śmietniskowe czy
nawet zasobowe. „Jamy” obecne są we wszystkich czę-
ściach stanowiska.
Dołki posłupowe to 35 obiektów, przy czym z tzw.
budynkiem nr  1 (o  którym poniżej) należy wiązać
11 z  nich. Wszystkie pozostałe tego rodzaju obiek-
ty, z  jednym wyjątkiem (ob. 368), występują w  czę-
ści wschodniej. Na arach 180/370, 190/370, 200/370
i 200/380 można dopatrywać się zarysów, aczkolwiek na
pewno niekompletnych (ryc. 3). Na arze 180/370 mamy
najpewniej do czynienia z zarysem czworokątnym wy-
tyczanym przez dołki nr 419, 420, 430, 429, 424, 426,
427 i 428. Taki fragment budowli miałby zachowane
wymiary ok. 7 na 5 m i usytuowany byłby na osi NW–
SE. Ponadto w jego obrębie, prawie na linii środkowej
(dłuższej?) osi, znajduje się ob. 425 (podpora dachu?).
Być może jakieś resztki innej konstrukcji, związanej
z poprzednią (?), należy umiejscowić na arze 190/370
(obiekty 394, 395, 396, 398). Nie można też wykluczyć,
iż z resztkami nieokreślonej budowli mamy do czynienia
na arach 200/370 i 200/380 (obiekty 412, 413, 414, 418,
434). Nie można również wykluczyć jakiegoś układu
na północno-wschodnim okraju wykopu, zważywszy
na układanie się obiektów 474, 475 i 471 w jedną linię
na osi NEE–SWW.
W obrębie ara 220/350 znajduje się zespół dołków
posłupowych i wydłużonych w rzucie poziomym in-
nych obiektów, który przybiera bardzo regularny kształt
kwadratu (ryc. 8; 9); został on umownie nazwany bu-
dynkiem nr 1. Usytuowany jest prawie dokładnie wg
kierunków świata, z  lekkim odchyleniem NW–SE.
Ściany wschodnia i zachodnia wytyczone są przez linie
dołków posłupowych, przy czym o ile ściana wschod-
nia wydaje się kompletna, o tyle zachodnia zachowała
się tylko cząstkowo, w postaci dwóch dołków. Ściana
północna wytyczona jest z kolei przez dwa wydłużone
obiekty. Co interesujące, w obrębie obiektu 464 zacho-
wały się ślady dwóch przecinających go dołków posłu-
powych (479, 480). Może to świadczyć o tym, że mamy
do czynienia z rowkiem fundamentowym, do którego
wbijano drewniane słupy. Ściana południowa zacho-
wana jest fragmentarycznie, jako że zidentyfikowano
tutaj tylko jeden taki obiekt (457), zajmujący wschod-
nią połowę tejże ściany. Także w tym przypadku wy-
odrębniono zarysy przecinającego go na wschodnim
krańcu dołka słupowego (478); być może, że ślady dołka
253
 Ryc. 4. Aleksandrowice, stan. 2. Rzut poziomy (1) i profil (2) obiektu 341 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 4. Aleksandrowice, site 2. Outline (1) and cross-section (2) of feature no. 341 (photo by Ł. Szarek)

254
Ryc. 5. Aleksandrowice, stan. 2. Rzut poziomy (1) i profil (2) obiektu 345 (i – częściowo – przecinającego go obiektu 349) (fot. Ł. Szarek)
Fig. 5. Aleksandrowice, site  2. Outline (1) and cross-section (2) of feature no. 345 (and – partly – of cutting it feature no. 349)
(photo by Ł. Szarek)

255
 Ryc. 6. Aleksandrowice, stan. 2. Rzut poziomy (1) i profil (2) obiektu 444 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 6. Aleksandrowice, site 2. Outline (1) and cross-section (2) of feature no. 444 (photo by Ł. Szarek)

256
 Ryc. 7. Aleksandrowice, stan. 2. Rzut poziomy (1) i profil (2) obiektów 375 i 376 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 7. Aleksandrowice, site 2. Outline (1) and cross-section (2) of features no. 375 and 376 (photo by Ł. Szarek)

257
 Ryc. 8. Aleksandrowice, stan. 2. Tzw. budynek nr 1 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 8. Aleksandrowice, site 2. So-called building no. 1 (photo by Ł. Szarek)

Ryc. 9. Aleksandrowice, stan. 2. Tzw.

budynek nr 1 (rys. Ł. Szarek)
Fig. 9. Aleksandrowice, site 2. So-
-called building no. 1 (drawn by
Ł. Szarek)

258
posłupowego widoczne są także w jego środkowej par-
tii. W połowie zachodniej zidentyfikowano natomiast
tylko pojedynczy dołek posłupowy.
Wydłużone, wąskie obiekty odznaczały się wypeł-
niskiem szaroczarnym lub szaroczarnym z dominacją
przekładek lessowych. Ich długość wynosi ok. 2  m,
zaś szerokość ok. 30–40 cm. Miąższość nie przekracza
kilkunastu cm. Dołki posłupowe są okrągłe lub lek-
ko owalne, na poziomie odsłonięcia, o średnicach osi
dłuższej rzędu 20–45 cm. W profilu ich zarysy mają
kształt czworokątny lub nieckowaty (ryc. 10), o miąż-
szości rzędu 15–40 cm.
Szacowane rozmiary omawianego układu obiektów
to ok. 6–5,5×6–5,5 m. Trudno stwierdzić, czy mamy
tu do czynienia z pozostałością budynku mieszkalnego,
czy też gospodarczego. Niemniej znalezisko tego rodzaju
jest rzadkie w realiach polskiego neolitu i z pewnością
zasługuje na wnikliwą uwagę.
Trzy obiekty umownie oznaczono jako studnie (346
– ryc. 11; 385, 389 – ryc. 12). Uczyniono to ze względu
na czworokątne zarysy w rzucie poziomym, być może
z wyodrębnionymi śladami belek. Wymiary ich dłu-
gich osi, w rzucie poziomym, wynoszą ok. 2 m. Nie są
to głębokie założenia; w przypadku ob. 346 i 389 zaled-
wie kilkanaście, kilkadziesiąt cm, ale zapewne ww. dwa
obiekty nie są zachowane w całości. Oczywiście określe-
nie „studnia” jest terminem umownym, ale możliwym
do zaakceptowania, zwłaszcza że omówione obiekty
leżą jakby na skraju koncentracji obiektów osadowych.
Mianowicie obiekty 346 i 389 usytuowane są na po-
łudniowo-wschodnim skraju centralnej koncentracji
obiektów, zaś obiekt 385 na południowo-wschodnim
okraju zachodniej koncentracji.
V. Ceramika
W  obrębie przebadanego terenu odkryto stosun-
kowo niewielką ilość ceramiki prehistorycznej, a mia-
nowicie 305 fragmentów naczyń glinianych oraz jeden
egzemplarz zachowanego w znacznej części (ok. 3/4)
naczynia (ob. 369), o łącznej wadze 2821 g. Wszystkie
fragmenty, podobnie jak i wspomniane naczynie, znale-
zione zostały w wypełniskach 19 obiektów, z czego dwa
to utwory naturalne (347, 417). Materiał ceramiczny
jest silnie zniszczony, co wyraża się m.in. znacznym
stopniem fragmentacji oraz silnym zerodowaniem po-
wierzchni w przypadku ponad 60% fragmentów. Bez
uwzględnienia ww. naczynia średnia wartość najdłuż-
szego zachowanego wymiaru skorup to tylko 34 mm,
jednak przy dość wysokim współczynniku zmienności
0,49. Jeśli idzie o przedziały zachowanej wielkości (zob.
baza danych), to najliczniej reprezentowany jest prze-
dział 4–16 cm2 (159 szt.; 52,1%), zaś następne w kolej-
ności to: 1–4 cm2 (80 szt.; 26,2%), 16–25 cm2 (33 szt.,
10,8%), 25–64 cm2 (24 szt., 7,9%) i 0,1–1 cm2 (9 szt., 3%).
Rozmieszczenie znalezionych fragmentów cerami-
ki nie jest równomierne. Nie ma ich prawie zupełnie
w  zachodniej części przebadanego obszaru, do pasa
arowego 270. Jedynym wyjątkiem są 4 skorupy z ob.
387, na arze 220/220. Jedenaście obiektów z ceramiką
zlokalizowanych jest w centralnej partii tego obszaru
(pasy arowe od 280 do 310 włącznie – ob. 340, 341, 344,
345, 346, 347, 349, 353, 369, 371, 376), zaś 7 obiektów
w części wschodniej (od pasa arowego 340 włącznie na
wschód – ob. 373, 377, 391, 392, 399, 408, 417).
Na 19 obiektów (poza ob. 369) tylko w 5 zarejestro-
wano więcej niż 10 skorup. Wyraźnie największą ich
liczbą – 113 szt. – odznacza się obiekt 391, zaś kolejne
to 373, 349, 341 i 377, w których odkryto – odpowied-
nio – 59, 38, 34 i 21 fragmentów ceramiki. Podobnie
przedstawia się ta kwestia wagowo. Tylko w 6 obiektach
odkryto ceramikę, której łączna waga przekracza 100 g.
W tej grupie znajdujemy wszystkie 5 obiektów z naj-
wyższymi liczebnościami, przy czym najwyższe war-
tości, po ok. 0,5 kg skorup, odnotowano tutaj w obiek-
tach nr 341, 373 i 349. Szóstym jest obiekt nr 399, gdzie
łączna waga znalezionych tam 8 skorup wynosi 118 g.
Wymienione w tym akapicie obiekty są zlokalizowane
zarówno w centralnej (341, 349), jak i wschodniej par-
tii przebadanego terenu (373, 377, 391, 399).
Daleko posunięta fragmentacja i zniszczenie mate-
riału ceramicznego, jak również skromny udział tzw.
fragmentów charakterystycznych (w sumie 59 szt., czyli
19,2% całości) powodują, iż podstawowym obszarem
jego charakterystyki staje się technologia, odtwarzana
na podstawie obserwacji makroskopowych. W  jego
obrębie wydzielono kilka podstawowych stanów tech-
nologicznych, które umownie będziemy nazywali gru-
pami technologicznymi.
Najliczniejsza jest grupa technologiczna oznaczona
literą A. Na 261 fragmentów, które opisano technolo-
gicznie, zaliczono do niej 85 fragmentów (32,6%). Gru-
pa ta odznacza się średnią, dużą, a nawet bardzo dużą
ilością domieszki schudzającej. Jest to domieszka „mie-
szana”, zawierająca przede wszystkim tłuczeń kamien-
ny i piasek, ale z reguły także i pewną ilość tłuczonych
skorup. Granulometrycznie również jest to domieszka
niejednorodna, zazwyczaj składa się z cząstek drobno-
259
Ryc. 10. Aleksandrowice, stan. 2. Profile obiektów 460 i 459 (1) oraz 462 (2), wchodzących w skład tzw. budynku nr 1 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 10. Aleksandrowice, site 2. Cross-sections of features 460 and 459 (1) and 462 (2), constituting a part of so-called building no. 1
(photo by Ł. Szarek)

260
Ryc. 11. Aleksandrowice, stan. 2. Rzut poziomy (1) i profil (2) obiektu 346 (fot. Ł. Szarek – na zdjęciu nr 1 na tablicy informacyjnej
widnieje nr 356, który został tam umieszczony omyłkowo)
Fig. 11. Aleksandrowice, site 2. Outline (1) and cross-section (2) of feature no. 346 (photo by Ł. Szarek – on information plate visible
on photo 1 no. 356 was mistakenly written down)

261
 Ryc. 12. Aleksandrowice, stan. 2. Rzut poziomy (1) i profil (2) obiektu 389 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 12. Aleksandrowice, site 2. Outline (1) and crosssection (2) of feature no. 389 (photo by Ł. Szarek)

262
i  średnioziarnistych, ale z  rzadka zdarzają się także
gruboziarniste. Standardowo skorupy zaliczone do tej
grupy mają przełom dwuwarstwowy, o  zewnętrznej
warstwie jasnej („utleniającej”) i wewnętrznej ciemnej
(„redukcyjnej”). Niekiedy warstwa zewnętrzna jest bar-
dzo cienka, rzędu 1–1,5 mm. Barwa powierzchni ze-
wnętrznej, tam gdzie naszym zdaniem można to było
wiarygodnie opisać, jest przeważnie jasnobeżowa, na-
tomiast wewnętrznej czarna lub ciemnoszara. Niekiedy
powierzchnia zewnętrzna przybiera odcień ciemniej-
szy – ciemnobeżowy, brunatny lub ciemnobrązowy.
Powierzchnia obydwu powierzchni jest z reguły rów-
na i szorstka (czasem wręcz wyczuwany jest tzw. pa-
pier ścierny), raczej miękka niż twarda, matowa. Od-
notowane bez żadnej selekcji grubości skorup wahają
się od 4 do 15 mm. Średnia grubość 62 skorup, w któ-
rych można ją było – jak sądzimy – wiarygodnie zmie-
rzyć, wyniosła natomiast 7,7 mm, przy współczynniku
zmienności 0,27, czyli relatywnie niskim. Cienkościen-
ne fragmenty ceramiki tej grupy (do 6 mm) to 20 szt.
(32,3%), średniościenne (7–10 mm) to 37 szt. (59,7%),
zaś grubościenne (pow. 10 mm) to 5 szt. (8,1%). Wy-
przedzając nieco tok wywodu, stwierdzimy już w tym
miejscu, iż  ta grupa technologiczna w  największym
stopniu odpowiada wyobrażeniom na temat typowej
technologii ceramiki kultury malickiej. Potwierdza-
ją to  zresztą nieliczne skorupy charakterystyczne tej
grupy, o czym niżej. Omawiana grupa technologiczna
jest najliczniej reprezentowana w obiektach w części
centralnej (m.in. 100% w ob. 341 i 77,4% w ob. 349)
i  w północnej partii części wschodniej (m.in. 48,1%
w ob. 373) i właściwie nieobecna w obiektach pozo-
stałej partii części wschodniej.
Stan technologii oznaczony jako grupa B zaobserwo-
wany został w przypadku 25 fragmentów ceramiki, czyli
9,6% skorup, co do których można było przeprowadzić
wiarygodne makroskopowe obserwacje technologiczne.
Grupa ta charakteryzuje się drobno- i średnioziarnistą
domieszką tłuczonych skorup i – często – piasku. Spo-
radycznie zdarza się domieszka tłucznia kamiennego,
podobnie jak równie sporadycznie większa granulacja
domieszek. Ilość domieszki jest niewielka lub średnia.
Skorupy tej grupy mają najczęściej przełom dwuwar-
stwowy, o zewnętrznej warstwie jasnej („utleniającej”)
i wewnętrznej ciemnej („redukcyjnej”); rzadziej mamy
do czynienia z przełomem trójwarstwowym, z zewnętrz-
nymi warstwami jaśniejszymi i środkową ciemniejszą.
W pierwszym przypadku barwa powierzchni zewnętrz-
nej jest jasno- lub ciemnobeżowa, względnie brązowa,
a wewnętrznej czarna. W drugim obie powierzchnie
mają barwę jasnobeżową. Powierzchnie zewnętrzna
i wewnętrzna są konsekwentnie zdecydowanie bardziej
miękkie niż w grupie A, niekiedy wręcz mączyste. Od-
notowane bez żadnej selekcji grubości skorup wahają się
od 6 do 15 mm. Wartość średnia dla zaledwie 17 oka-
zów, które nie były zniszczone w takim stopniu, aby
niemożliwy był wiarygodny pomiar, to 9,3 mm, przy
współczynniku zmienności 0,25. W zbiorze tym cera-
mika średniościenna obejmuje 13 okazów, zaś grubo-
ścienna cztery. Grupa technologiczna B w największym
stopniu odpowiada potocznemu poglądowi na temat
właściwości ceramiki neolitycznej (miękka, słabo wypa-
lona, z domieszką tłucznia ceramicznego); nie przeczy
to możliwości wiązania i jej z kulturą malicką. Więk-
szość skorup zaliczonych do tej grupy wystąpiła tylko
w dwóch obiektach, tj. 373 (11 szt. – 20,4% wszystkich
w tym obiekcie) i 377 (8 szt.). Poza tym sporadycznie
występują one w części centralnej, natomiast nie ma
ich w pozostałej partii części wschodniej.
Swego rodzaju grupę technologiczną tworzą sko-
rupy, w których obserwujemy połączenie cech grup
A i B. Inaczej mówiąc, w skali zmienności analizowa-
nych cech technologicznych znajdują się one pośrod-
ku. Nie wchodząc w szczegóły, można przykładowo
wspomnieć, iż  ich powierzchnia jest nieco bardziej
szorstka i nieco mniej miękka niż w grupie B, ale nie
aż tak, jak w grupie A. Skorup takich jest aż 107, czyli
aż 41% klasyfikowalnego zbioru. Odnotowane grubości
wahają się od 6 do 9 mm. Wartość średnia dla 80 oka-
zów to 7,3 mm przy niskim współczynniku zmienno-
ści 0,08; potwierdza to wrażenie, iż cały zbiór pocho-
dzi z zaledwie kilku naczyń. W zbiorze tym ceramika
cienkościenna reprezentowana jest zaledwie przez
1 szt. (1,3%), natomiast pozostała część zalicza się do
średniościennej. Również ta grupa może być korelo-
wana z kulturą malicką. Występuje ona we wszystkich
obiektach z ceramiką; największy udział (ponad 73%)
odnotowano w ob. 391.
Grupa technologiczna C, do której zaliczono za-
ledwie 4 fragmenty ceramiki, barwy ciemnobrązowej
od zewnątrz i czarnej (błyszczącej) od wewnątrz, od-
znacza się dość miękkimi powierzchniami oraz drob-
no- i  średnioziarnistą domieszką tłuczonych skorup
i  piasku. Przełom jest dwuwarstwowy, od zewnątrz
„utleniający” (ciemny lub jasny), od wewnątrz „reduk-
cyjny”. Grubość wynosi 7–8 mm. Grupa ta może być
uznana za neolityczną, a co za tym idzie, najpewniej
związaną z kulturą malicką.
263
 Grupa technologiczna D to 30 skorup pochodzą-
cych z  jednego naczynia (które częściowo udało się
zrekonstruować – zob. ryc.  17:3). Wszystkie zostały
znalezione w obiekcie 391. Jest to cienkościenna ce-
ramika o  twardych powierzchniach – zewnętrznej
jasnobeżowej, błyszczącej, wewnętrznej jasnoszarej,
matowej. Charakteryzuje ją domieszka drobnoziarni-
stego tłucznia szamotowego i piasku w średniej ilości
oraz przełom jednolity, „pośredni” pomiędzy barwną
tonacją utleniającą i redukcyjną. Grupa ta najpewniej
powinna być wiązana z kulturą łużycką4.
Odrębną grupę pod względem technologii, ozna-
czoną literą E, tworzy 10 fragmentów, najpewniej zwią-
zanych również z kulturą łużycką. Wśród nich znajduje
się co najmniej pięć fragmentów tzw. placków; możliwe,
iż pozostałe również pochodzą z takich naczyń, niemniej
są tak silnie zniszczone, że nie można tego wiarygodnie
ocenić (stąd poniższa charakterystyka opiera się zasad-
niczo na fragmentach dobrze zachowanych). Jest to ce-
ramika grubościenna o przełomach trójwarstwowych
w układzie: warstwa „utleniająca” – „redukcyjna” – „utle-
niająca”. Liczna domieszka tłucznia kamiennego i piasku
(a właściwie żwirku) odznacza się średnio- i gruboziar-
nistą granulacją. Grupa ta została zidentyfikowana tylko
w obiektach 399 (8 szt.), 408 (1 szt.) i 417 (1 szt.), czyli
na wschodnim okraju przebadanego terenu.
Osobną jakość technologiczną przedstawia wspo-
mniane już kilkukrotnie naczynie z obiektu 369 (ryc. 18;
19:1). Niestety, jego obydwie powierzchnie uległy sil-
nej erozji, co za tym idzie, nie sposób scharakteryzo-
wać pierwotnej faktury i barwy powierzchni. Aktual-
na barwa może być określona jako szara. Zachowana
grubość to ok. 5 mm, natomiast domieszka to drobno-,
średnio- i gruboziarnisty tłuczeń kamienny, szamoto-
wy i piasek, w ilości średniej.
Również odrębny stan technologiczny przedsta-
wia jedna skorupa znaleziona w ob. 344, niestety także
o całkowicie zniszczonych wszystkich powierzchniach.
Charakteryzuje się ona drobno- i średnioziarnistą do-
mieszką organiczną w ilości średniej, w postaci charak-
terystycznych czarnych, przepalonych śladów, dobrze
widocznych na szarym tle. W dotyku jest miękka, mą-
czysta. Najprawdopodobniej mamy tutaj do czynienia
z jedynym zabytkiem ceramicznym kultury ceramiki
wstęgowej rytej.
4
  Uprzejmie dziękujemy mgr. Karolowi Dzięgielewskiemu
za fachowe konsultacje dotyczące technologii i morfologii ceramiki
kultury łużyckiej.
264
Jak już wspomniano, w analizowanym inwentarzu
ceramicznym odnotowano w sumie 59 tzw. fragmen-
tów charakterystycznych, w tym ww. naczynie z ob. 369,
35 fragmentów brzegowych i 12 fragmentów den. W gru-
pie tej znajduje się 29 fragmentów ornamentowanych.
Niestety, z wyjątkiem naczynia z ob. 369, zachowane
fragmenty charakterystyczne są relatywnie niewielkie.
W  materiale występują pozostałości uch rożko-
watych, uniesionych ku górze (ryc. 13:2), w które po-
wszechnie były wyposażane amfory lendzielsko-pol-
garskie (łącznie z kulturą malicką). Mamy więc prawo
domniemywać, iż szczątki takich właśnie naczyń re-
prezentowane są w Aleksandrowicach 2.
Powinniśmy się również liczyć z występowaniem
dwustożkowatych naczyń garnkowatych zdobionych
guzkami poniżej krawędzi wylewu (ryc. 14:5, zapewne
też ryc. 17:2), także w formach z lekko odgiętą szyjką
(ryc. 15:1). Również fragmenty brzegowe z karbowa-
niem pogrubionego wylewu, od strony zewnętrznej
mniej (ryc. 16:4) lub bardziej (ryc. 17:1) zachylone do
wnętrza, mogą pochodzić z takich form, podobnie jak
i fragmenty brzuśców, w tym z guzkami (ryc. 16:2,6)
i  z poziomym rzędem odcisków paznokciowych na
największej wydętości brzuśca (ryc. 16:3). Być może
w tej grupie funkcjonowały także formy bardziej eso-
wate (ryc. 16:1). Ta grupa naczyniowa jest charaktery-
styczna dla kultury malickiej.
Również dla tej kultury typowe są naczynia wanien-
kowate. Najprawdopodobniej z  fragmentem takiego
naczynia, będącym tylko końcówką jego węższego za-
kończenia, zresztą poobtłukiwaną (ryc. 14:4), mamy do
czynienia w przypadku skorupy z obiektu 349.
Misy na pustych nóżkach reprezentowane są przez
pojedynczy, niewielki fragment pustej nóżki (ryc. 15:4);
nie sposób nic powiedzieć o jej kształcie. Jak wiado-
mo, naczynia takie są powszechne w wielu jednost-
kach cyklu lendzielsko-polgarskiego, w tym w kultu-
rze malickiej.
W  inwentarzu ceramicznym obecne są zapew-
ne także fragmenty naczyń misowatych o  wychylo-
nym (ryc. 13:4), jak i zaokrąglonym (ryc. 13:1) profi-
lu; te pierwsze również z zewnętrznym karbowaniem
krawędzi wylewu (ryc. 13:1).
Fragmentów den, w liczbie 10 szt., nie sposób po-
wiązać z konkretnymi formami. Mamy tu do czynienia
z egzemplarzami kątowymi rozchylonymi (ryc. 13:5;
14:1) oraz łukowatymi rozchylonymi (ryc. 14:2; 15:2,3).
Odnotowano także pojedynczy egzemplarz dna z nie-
wysoką stopką (ryc. 17:4).
 Ryc. 13. Aleksandrowice, stan. 2. Ceramika z obiektu 341 (1, 2, 5), 391 (3) i 392 (4) (rys. Ł. Szarek)
Fig. 13. Aleksandrowice, site 2. Pottery from feature 341 (1, 2, 5), 391 (3) and 392 (4) (drawn by Ł. Szarek)

265
 Ryc. 14. Aleksandrowice, stan. 2. Ceramika z obiektów 345 (1) i 349 (2, 3, 4, 5) (rys. Ł. Szarek)
Fig. 14. Aleksandrowice, site 2. Pottery from feature 345 (1) and 349 (2, 3, 4, 5) (drawn by Ł. Szarek)

266
 Ryc. 15. Aleksandrowice, stan. 2. Ceramika z obiektów 371 (1) i 373 (2, 3, 4) (rys. Ł. Szarek)
Fig. 15. Aleksandrowice, site 2. Pottery from feature 371 (1) and 373 (2, 3, 4) (drawn by Ł. Szarek)

267
 Ryc. 16. Aleksandrowice, stan. 2. Ceramika z obiektów 373 (1, 2, 3) i 377 (4, 5, 6) (rys. Ł. Szarek)
Fig. 16. Aleksandrowice, site 2. Pottery from feature 373 (1, 2, 3) and 377 (4, 5, 6) (drawn by Ł. Szarek)

268
 Ryc. 17. Aleksandrowice, stan. 2. Ceramika z obiektów 377 (1), 387 (2) i 391 (3, 4) (rys. Ł. Szarek)
Fig. 17. Aleksandrowice, site 2. Pottery from feature 377 (1), 387 (2) and 391 (3, 4) (drawn by Ł. Szarek)

269
 Zidentyfikowano ponadto pojedyncze fragmenty
brzegowe, których nie sposób powiązać z konkretnymi
typami naczyń, z karbowaniami wylewu i odciskami
stempelków poniżej krawędzi (ryc. 13:3) na dalszych
kilku fragmentach. Zarejestrowano też kilka fragmen-
tów pojedynczych guzków podobnych do tych, które
znajdują się na powierzchniach naczyń, tzn. lekko owal-
nych w zarysie i półkolistych w przekroju.
Odnotujmy także pojedyncze znalezisko przęślika
(ryc. 16:5), z obiektu nr 377.
Rzecz jasna na osobne omówienie zasługuje na-
czynie w  typie pucharu kultury ceramiki sznurowej
(ryc. 19:1) z obiektu 369 (ryc. 18). Jest to forma z lekko
baniastym brzuścem (średnica największej wydętości
ponad 9 cm), lejkowato rozchyloną szyjką i o całkowitej
wysokości ponad 13 cm. Na całej powierzchni szyjki
znajdowały się poziomo ułożone odciski sznura. Nie-
stety są one źle zachowane, stąd nic więcej nie można
o nich powiedzieć.
Na uwagę zasługuje naczynie beczułkowate, a ściślej
mówiąc, jego górna część, którą udało się zrekonstru-
ować ze skorup grupy technologicznej D, z obiektu 391
(ryc. 17:3). Naczynie to wiązać należy z kulturą łużyc-
ką, co zresztą już sugerowała analiza technologiczna.
VI. Zabytki krzemienne
1. Wprowadzenie
W trakcie omawianych badań wykopaliskowych od-
kryto 593 zabytki krzemienne. Dwa z nich (ryc. 19:2,3)
stanowiły część wyposażenia przypuszczalnego grobu
kultury ceramiki sznurowej. Pozostałe zabytki zostały
w większości (569 egz.) odkryte w 22 obiektach antro-
pogenicznych.
Jedynym surowcem obecnym w  inwentarzu jest
krzemień jurajski podkrakowski. Największa liczba
zabytków (456 egz.) została wykonana z jego odmiany
o barwie brązowej lub ciemnobrązowej (niekiedy cha-
rakteryzującej się pomarańczowymi wtrętami w ma-
sie krzemiennej). Mniej liczne są zabytki wykonane
z  odmiany o  barwie beżowej (86  egz.) i  jasnoszarej
(21 egz.), natomiast w 27 przypadkach identyfikacja
surowcowa nie była możliwa z  powodu przepalenia
lub zgrzania okazów.
Zabytki krzemienne zostały odkryte w strefie osad-
nictwa neolitycznego wraz z ceramiką kultury malic-
kiej. Zasadniczo wydają się tworzyć jednorodny inwen-
tarz o cechach krzemieniarstwa wczesnoneolitycznego
270
i o wybitnie pracownianym charakterze. Opis zabyt-
ków został oparty na schemacie zaproponowanym dla
neolitycznych materiałów pracownianych z Sąspowa
(Dzieduszycka-Machnikowa, Lech 1976), z wykorzy-
staniem elementów dynamicznej klasyfikacji techno-
logicznej (Schild et al. 1985). Zostały one rozdzielone
do dziewięciu grup reprezentujących poszczególne fazy
procesu obróbki krzemienia.
W  grupie pierwszej znalazły się dwie naturalne
konkrecje. Powodem, dla którego całkowicie natural-
ne bryły krzemienne zostały włączone w strukturę in-
wentarza, jest fakt, że pomimo bliskiej odległości od
wychodni (200–300 metrów) w miejscu odkrycia arte-
faktów formy takie nie występują, zatem musiały zostać
przyniesione przez człowieka. Grupa druga (45 egz.)
zawiera rdzenie, obłupnie i formy przedobłupniowe.
Do grupy trzeciej (72 egz.) zaliczono wszystkie formy
charakterystyczne powstałe w trakcie zaprawy, eksplo-
atacji i naprawy rdzeni. W grupach czwartej i piątej
znalazły się odpowiednio wióry (136 egz.) i odłupki
(280 egz.), w tym także nieliczne okazy z retuszami
użytkowymi. Grupa szósta (25 egz.) obejmuje tzw. na-
rzędzia podomowe. Znalazły się w niej również wióry
i odłupki retuszowane. Do grupy siódmej (10 egz.) za-
liczono specjalne typy narzędzi, które wydają się mieć
związek z pozyskiwaniem surowca krzemiennego (bar-
dzo masywne drapacze i trudne do sklasyfikowania
narzędzia w typie zgrzebeł) oraz krzemienne tłuczki.
W  grupie tej znajdują się też wtórnie wykorzystane
formy rdzeniowe. Grupa ósma obejmuje dwa zabytki
związane ze stosowaniem techniki łuszczniowej. Ostat-
nia grupa (19 egz.) to odpadki, czyli łuski i fragmenty
nieokreślonych wyrobów.
2. Grupa I – naturalne konkrecje
krzemienne
W grupie pierwszej znalazły się dwie całkowicie na-
turalne konkrecje krzemienia jurajskiego o wymiarach
92×65×46 mm i 68×72×54 mm. Obie bryły mają niere-
gularny kształt i są niemal całkowicie korowe (ryc. 20:1).
3. Grupa II – formy przedrdzeniowe
i rdzenie
Formy przedobłupniowe
Terminem tym określono cztery konkrecje krzemie-
nia jurajskiego noszące ślady wstępnego odkorowania,
jednakże nieposiadające płaszczyzn, które mogłyby być
 Ryc. 18. Aleksandrowice, stan. 2. Rzuty poziome obiektu 369 (fot. Ł. Szarek)
Fig. 18. Aleksandrowice, site 2. Outlines of feature no. 369 (photo by Ł. Szarek)

271
Ryc. 19. Aleksandrowice, stan. 2. Obiekt 369: naczynie – 1; wiór retuszowany – 2; siekiera czworościenna – 3 (rys. Ł. Szarek, fot. A. Susuł)
Fig. 19. Aleksandrowice, site 2. Feature no. 369: vessel – 1; retouched blade – 2; quadrangular axe – 3 (drawn by Ł. Szarek, photo by
A. Susuł)

272
Ryc. 20. Aleksandrowice, stan. 2. Naturalna konkrecja krzemienna – 1; formy przedobłupniowe – 2–3; obłupnie – 4–5 (rys. J. Cho-
waniak, fot. A. Susuł)
Fig. 20. Aleksandrowice, site 2. Natural flint nodule – 1; incipient pre-cores – 2–3; pre-cores – 4–5 (drawn by J. Chowaniak, photo
by A. Susuł)

273
jednoznacznie uznane za powierzchnie przyszłych pięt
i odłupni. Dwa bardzo zbliżone morfologicznie okazy
wykonano z płaskich podłużnych konkrecji. Mogą być
one formami wyjściowymi dla dużych rdzeni wióro-
wych z odłupniami usytuowanymi na dłuższych bokach
lub rdzeni łódkowatych o bardzo krótkich odłupniach
(ryc.  20:2–3). Pozostałe dwa okazy przypuszczalnie
były formowane z myślą o jednopiętowych rdzeniach
wiórowych.
Obłupnie
W inwentarzu wyróżniono sześć zabytków odpo-
wiadających klasycznej definicji obłupnia. Wszystkie
zostały wykonane z naturalnych konkrecji krzemienia
jurajskiego. Są to formy wyjściowe dla jednopiętowych
rdzeni wiórowych z odłupniami usytuowanymi na dłuż-
szych bokach. Wykazują przygotowane powierzchnie
prapięt (zazwyczaj kilkoma odbiciami) i  praodłupni
(zatępiska). Występuje również niesystematyczna za-
prawa boków, a niekiedy tyłu (ryc. 20:4–5; 21:1).
Rdzenie
W omawianym inwentarzu zidentyfikowano 35 rdze-
ni (cztery zabytki z uwagi na ich wtórne wykorzystanie
jako tłuczki zostały scharakteryzowane w grupie VII).
Pomiędzy nimi można wyróżnić: jeden rdzeń zacząt-
kowy, jeden dwupiętowy rdzeń wiórowy, 24 jednopię-
towe rdzenie wiórowe i wiórowo-odłupkowe, pięć jed-
nopiętowych rdzeni odłupkowych oraz cztery rdzenie
ze zmienioną orientacją (wiórowo-odłupkowe i odłup-
kowe). Wszystkie rdzenie wykonano z naturalnych kon-
krecji krzemienia – całych lub naturalnie popękanych
fragmentów. Zabytki są na ogół zachowane w całości,
pięć okazów – we fragmentach.
Jedyny rdzeń zaczątkowy to duża forma jednopię-
towa. Pięta jest przygotowana pojedynczym odbiciem
i ma prosty kąt rdzeniowania. Odłupnia jest w znacz-
nej części pokryta powierzchnią naturalną z widoczny-
mi pozostałościami jednostronnego zatępiska. Boki są
częściowo naturalne, częściowo zaprawione od strony
tyłu. Tył jest płaski, całkowicie naturalny, zaś wierzcho-
łek korowy. Na odłupni widoczne są krótkie, zawiaso-
wo zakończone odbicia odłupkowe, które zniosły tylko
fragment zatępiska. Widoczna jest ponadto nieudana
próba zakolenia odłupni na lewy bok rdzenia. Rdzeń
porzucono na inicjalnym etapie eksploatacji, pomimo
że bryła surowca miała jeszcze duży zapas masy umoż-
liwiający podjęcie zabiegów naprawczych czy zmianę
orientacji (ryc. 21:2).
274
W  inwentarzu obecny jest jeden wiórowy rdzeń
dwupiętowy. Pięty usytuowane są na krótszych bokach
konkrecji. Pierwsza ma powierzchnię wielonegatywo-
wą z wyraźnym świeżeniem w partii przyodłupniowej
i  bardzo ostrym kątem rdzeniowania. Powierzchnia
drugiej pięty została przygotowana pojedynczym od-
biciem, a kąt rdzeniowania jest w jej przypadku jedy-
nie nieznacznie ostry. Wspólna odłupnia jest zakolona
i umiejscowiona na dłużnym boku konkrecji. Negatywy
wiórów są stosunkowo duże i reprezentują finalny etap
eksploatacji. Rdzeń posiada pełną zaprawę płaskiego
tyłu, a jego boki są krawędziowe (ryc. 21:3).
Najliczniejszą kategorią rdzeni (24 egz.) są jedno-
piętowe formy przeznaczone do produkcji półsurow-
ca wiórowego. W grupie tej obok ewidentnych rdzeni
wiórowych znalazły się również okazy z odłupniami,
na których widoczne są negatywy wiórowo-odłupko-
we. Najczęściej reprezentują one bardzo zaawansowa-
ną lub finalną fazę eksploatacji wiórowej, w której do-
chodziło do odbicia serii nieregularnych wiórów lub
wióroodłupków. Część rdzeni wiórowo-odłupkowych
to de facto formy wiórowe z tzw. odbiciami uśmiercają-
cymi. Pod względem kształtu omawiane rdzenie mogą
być podzielone trzy grupy.
Pierwsza to sześć rdzeni łódkowatych (ryc. 24:2–5;
25:1–2), czyli okazów wykonanych z  wydłużonych
konkrecji z  odłupniami usytuowanymi na ich węż-
szych, najczęściej krótszych bokach. Pomimo że połowa
z nich zachowała na odłupniach negatywy wiórowo-
-odłupkowe, pierwotnie wszystkie przeznaczone były
do uzyskiwania średniej wielkości wiórów. Zaprawa
rdzeni łódkowatych zazwyczaj koncentrowała się na
powierzchniach pięt i odłupni. Pięty są przygotowane
jednym lub kilkoma odbiciami. W  dwóch przypad-
kach zaobserwowano ślady świeżenia przy partiach
przyodłupniowych. Kąt rdzeniowania jest przeważ-
nie zbliżony do prostego. Odłupnie mają kształt pro-
stokątny lub nieregularny i są lekko zakolone na boki
rdzeni. Większość okazów posiada w dolnych partiach
odłupni pozostałości powierzchni korowych. W trzech
przypadkach widoczne są zachowane fragmenty niere-
gularnych zatępisk. Często spotykana jest fragmenta-
ryczna zaprawa boków w partiach przyodłupniowych
i tylnych. Wierzchołki rdzeni są najczęściej niezapra-
wione, a partie tylne – krawędziowe, często z zatępi-
skami. Od tego schematu odbiega najmniejszy rdzeń
łódkowaty, który charakteryzuje się całkowitym bra-
kiem zaprawy (w tym także brakiem zaprawy pięty)
oraz wyraźnie trójkątnym kształtem odłupni.
Ryc. 21. Aleksandrowice, stan. 2. Obłupień – 1; rdzeń zaczątkowy – 2; dwupiętowy rdzeń wiórowy – 3 (rys. J. Chowaniak)
Fig. 21. Aleksandrowice, site 2. Pre-core – 1; initial core – 2; two-platform blade core – 3 (drawn by J. Chowaniak)

275
 Kolejna, najliczniejsza grupa to rdzenie o kształcie
zbliżonym do stożkowatego (ryc. 22:1–6; 23:2–5; 24:1).
W inwentarzu znajduje się 14 takich zabytków. Przy-
najmniej połowa z nich w profilu bocznym ma kształt
wydłużony, co czyni je formami pośrednimi pomiędzy
rdzeniami łódkowatymi a stożkowatymi (zasadniczą
różnicą jest profil boczny ostro zakończony, przez co
kształtem zbliżony do wydłużonego trójkąta). Służy-
ły one do produkcji wiórów bardziej regularnych niż
te otrzymywane z rdzeni łódkowatych. Były to prze-
ważnie wióry o średniej wielkości, chociaż wyróżniono
również pojedyncze rdzenie o negatywach wiórkowych.
Część zabytków została porzucona w fazie eksploatacji
wiórowo-odłupkowej. Pięty rdzeni są najczęściej przygo-
towane pojedynczymi odbiciami. Zdarzają się też przy-
padki pięt wielonegatywowych lub pokrytych gładką
powierzchnią naturalną. Kąt rdzeniowania jest prosty
lub rzadziej lekko ostry. U kilku zabytków widoczne są
ślady świeżenia. Odłupnie były prawdopodobnie loko-
wane na węższych bokach konkrecji. Tendencja ta jest
dobrze widoczna w przypadku okazów wydłużonych,
u pozostałych stadium eksploatacji zazwyczaj uniemoż-
liwia określenie pierwotnego kształtu. Powierzchnie
odłupni musiały być bez wątpienia zaprawione, jednak
ślady takiej zaprawy zaobserwowano jedynie u kilku
okazów. Odłupnie są w różnym stopniu zakolone na
boki rdzeni. Ich kształt jest trójkątny lub zbliżony do
trójkątnego. Boki rdzeni są najczęściej niezaprawione.
Jeżeli zaprawa występuje, to tylko w niewielkich par-
tiach przy krawędziach odłupni, pięty, wierzchołka
lub tyłu. Powierzchnie wierzchołków i tyłów rdzeni są
przeważnie krawędziowe, często z jednostronnymi lub
dwustronnymi zatępiskami. Sporadycznie występują
wierzchołki i tyły korowe lub naturalne.
Trzecia grupa to rdzenie o czworościennym, kloc-
kowatym kształcie (ryc. 25:3–5). Obejmuje ona czte-
ry okazy znajdujące się w wiórowo-odłupkowej fazie
eksploatacji. Prawdopodobnie pierwotnie były one
przeznaczone do produkcji średniej wielkości wiórów
o proporcjach zbliżonych do półsurowca otrzymywa-
nego od rdzeni łódkowatych. Pięty są przygotowane
jednym lub kilkoma odbiciami. W przypadku jednego
okazu pierwotnie naturalna pięta jest starannie świe-
żona w części przyodłupniowej. Kąt rdzeniowania jest
zawsze prosty. Z uwagi na zaawansowaną fazę eksplo-
atacji trudno jest jednoznacznie ustalić miejsce odłupni
względem pierwotnego kształtu konkrecji, ale najpew-
niej mógł to być zarówno jej węższy, jak i szerszy bok.
Odłupnie są zakolone na boki rdzeni, a ich kształt jest
276
nieregularnie czworokątny. Największy okaz posiada
pełną zaprawę boków i tyłu (wierzchołek jest korowy).
Zaprawione boki ma także drugi pod względem wiel-
kości rdzeń (wierzchołek i tył są korowe). W przypadku
dwóch pozostałych zabytków zaprawa jest ograniczona
do powierzchni pięt.
Kolejną kategorią rdzeni są jednopiętowe formy
odłupkowe (ryc. 26:1–3), w liczbie pięciu egzemplarzy.
Ich kształt jest zróżnicowany. Dwa okazy to formy łód-
kowate, natomiast trzy mają kształt klockowaty. Rdzenie
znajdują się w bardzo zaawansowanej lub finalnej fazie
eksploatacji i nie można wykluczyć, że niektóre z nich
pierwotnie służyły do produkcji półsurowca wiórowego.
Pięty są naturalne lub przygotowane kilkoma odbicia-
mi. Kąt rdzeniowania jest we wszystkich przypadkach
prosty. Odłupnie (w  przypadku rdzeni łódkowatych
usytuowane na węższych bokach konkrecji) są czwo-
rokątne lub nieregularne i w różnym stopniu zakolone
na korowe lub częściowo zaprawione boki rdzeni. Tyły
i wierzchołki są nieprzygotowane.
Ostatnią kategorią są rdzenie ze zmienioną orienta-
cją (ryc. 26:4). W inwentarzu znajdują cztery takie for-
my w finalnej fazie eksploatacji. W dwóch przypadkach
orientacja została zmieniona jednokrotnie, zaś w dwóch
przynajmniej dwukrotnie. Trzy rdzenie posiadają ne-
gatywy sugerujące, że pierwotnie były to jednopiętowe
rdzenie wiórowe; w jednym przypadku wszystkie nega-
tywy widoczne na rdzeniu mają proporcje odłupkowe.
Z uwagi na finalną fazę eksploatacji i przekształcenia nie
jest możliwe ustalenie pierwotnego kształtu i zaprawy
rdzeni. Zmiany orientacji miały różnorodną formę –
pięta była przenoszona na jeden z boków, wierzchołek
lub odłupnię rdzenia. Powierzchnie wszystkich pięt są
przygotowane jednym lub kilkoma odbiciami z kątem
rdzeniowania zbliżonym do prostego.
4. Grupa III – formy z procesu zaprawy
i napraw rdzeni
Zatępce i podtępce
W inwentarzu wyróżniono 33 zatępce (10 dwustron-
nych i 23 jednostronne) oraz 18 podtępców. Zachowa-
nych w całości jest 30 okazów. Wśród zatępców nie-
znacznie przeważają formy odłupkowe (ryc. 27:3,6–9),
które mają związek z wczesną fazą zaprawy, czyli ini-
cjalnym odkorowaniem brył i przygotowaniem obłup-
ni. Dwie trzecie okazów poza zatępiskami posiada na
stronach górnych powierzchnie korowe lub natural-
ne. W profilu podłużnym są one proste lub podgięte
Ryc. 22. Aleksandrowice, stan. 2. Jednopiętowe rdzenie wiórowe i wiórowo-odłupkowe (rys. J. Chowaniak)
Fig. 22. Aleksandrowice, site 2. Single platform, blade and blade-flake cores (drawn by J. Chowaniak)

277
 Ryc. 23. Aleksandrowice, stan. 2. Jednopiętowe rdzenie wiórowe i wiórowo-odłupkowe (rys. J. Chowaniak)
Fig. 23. Aleksandrowice, site 2. Single platform, blade and blade-flake cores (drawn by J. Chowaniak)

278
Ryc. 24. Aleksandrowice, stan. 2. Jednopiętowe rdzenie wiórowe i wiórowo-odłupkowe (rys. J. Chowaniak)
Fig. 24. Aleksandrowice, site 2. Single platform, blade and blade-flake cores (drawn by J. Chowaniak)

279
 Ryc. 25. Aleksandrowice, stan. 2. Jednopiętowe rdzenie wiórowe i wiórowo-odłupkowe (rys. J. Chowaniak)
Fig. 25. Aleksandrowice, site 2. Single platform, blade and blade-flake cores (drawn by J. Chowaniak)

280
Ryc. 26. Aleksandrowice, stan. 2. Jednopiętowe rdzenie odłupkowe – 1–3; wiórowo-odłupkowy rdzeń ze zmienioną orientacją – 4
(rys. J. Chowaniak)
Fig. 26. Aleksandrowice, site 2. Single platform, flake cores – 1–3; blade-flake core of changed orientation – 4 (drawn by J. Chowaniak)

281
 Ryc. 27. Aleksandrowice, stan. 2. Zatępce (rys. J. Chowaniak)
Fig. 27. Aleksandrowice, site 2. Crested forms (drawn by J. Chowaniak)

282
w częściach dystalnych. Ich zakończenia są najczęściej
poprawne, rzadko zakończone zawiasowo. Przekrój
poprzeczny i krawędzie boków są nieregularne. Piętki
zatępców odłupkowych są stosunkowo duże i niere-
gularne, o powierzchni jedno- lub wielonegatywowej.
Sporadycznie występują piętki krawędziowe. Kąt od-
bicia jest zazwyczaj prosty, a sęczki owalne i wyraźnie
wyodrębnione. Widoczne są skazy sęczkowe i punkty
uderzenia.
Zatępce wiórowe można podzielić na dwie gru-
py związane z  bardziej zaawansowaną fazą zaprawy.
Pierwsza (ryc.  27:1–2,4–5) to  formy powstałe pod-
czas przygotowania odłupni rdzeni (13 zabytków).
Większość egzemplarzy poza zatępiskami wykazuje
na stronach górnych zachowane powierzchnie natu-
ralne lub korowe. W profilu podłużnym są zazwyczaj
podgięte w częściach dystalnych, a ich zakończenia są
poprawne. W przekroju poprzecznym są nieregular-
ne, trójkątne lub trapezowate/trójkątne. Krawędzie bo-
ków mają zróżnicowany przebieg. Piętki są najczęściej
małe, o soczewkowatym lub nieregularnym kształcie,
o powierzchni jedno- lub wielonegatywowej. Jeden eg-
zemplarz zaopatrzony jest w piętkę krawędziową. Kąt
odbicia jest przeważnie prosty. Sęczki są słabo wyod-
rębnione i mają owalny kształt. Punkt odbicia i skaza
sęczkowa są widoczne jedynie u dwóch okazów. Gru-
pa druga to trzy zatępce wiórowe będące równocześnie
wierzchnikami, które już w trakcie eksploatacji znosiły
zatępiska na wierzchołkach rdzeni.
Obecne w  inwentarzu podtępce (ryc.  28:1–4) są
również reprezentowane przez formy odłupkowe, jak
i wiórowe. Formy odłupkowe to pięć zabytków, któ-
re najpewniej powstały na etapie zaprawy rdzeni. Ich
charakterystyki są zbliżone do odłupkowych zatępców.
Podtępce wiórowe są liczniejsze (13 zabytków) i bardziej
niż z zaprawą wydają się mieć związek z wczesną fazą
eksploatacji. W profilu podłużnym większość zabyt-
ków jest nieznacznie podgięta w częściach dystalnych.
Przekrój poprzeczny najczęściej jest trapezowaty/trój-
kątny, rzadziej nieregularny. Krawędzie boków w pra-
wie wszystkich przypadkach są zbieżne. Powierzchnie
korowe występują na stronach górnych połowy za-
bytków. Wszystkie zabytki mają negatywy wiórowe,
w  kilku przypadkach dobrze widoczne są negatywy
zatępców. Jeden zabytek posiada ponadto poprzecz-
ne negatywy odłupkowe pochodzące z zaprawy boku
rdzenia. Piętki są zróżnicowane, najczęściej o kształcie
podłużnym (rzadziej soczewkowatym, trójkątnym lub
nieregularnym) i gładkiej powierzchni o nieczytelnym
(lisse) lub jednonegatywowym charakterze. Jeden za-
bytek ma piętkę krawędziową. Kąt odbicia podtępców
wiórowych jest zazwyczaj zbliżony do prostego, a ich
sęczki są słabo wyodrębnione i owalne, z rzadko wi-
docznymi skazami i punktami odbicia.
Wierzchniki
Wierzchniki są reprezentowane przez 12 form wióro-
wych (ryc. 28:5–7) i jeden okaz odłupkowy. Wierzchnik
odłupkowy posiada na stronie górnej negatywy wióro-
wo-odłupkowe z zawiasowymi zakończeniami, co suge-
ruje jego oddzielenie w celu wyrównania powierzchni
odłupni rdzenia. Jest podgięty w części dystalnej, a jego
wierzchołek jest korowy. Przekrój poprzeczny jest wie-
lokątny, a krawędzie boków nieregularne. Stosunkowo
duża piętka jest jednonegatywowa i nieregularna. Kąt
odbicia zabytku jest prosty, a  jego sęczek podwójny.
Jedynie sześć wierzchników wiórowych jest zacho-
wanych w całości. Wszystkie są podgięte w częściach
dystalnych, a ich wierzchołki są najczęściej negatywo-
we, rzadziej korowe lub naturalne. Krawędzie boków
są niemal zawsze zbieżne. W przekroju poprzecznym
wierzchniki wiórowe są najczęściej trapezowate/trójkąt-
ne, trapezowate lub trójkątne, rzadziej nieregularne lub
wielokątne. Część zabytków posiada na stronach gór-
nych zachowane powierzchnie naturalne lub korowe,
kilka zachowało również negatywy zaprawiające (po-
przeczne lub biegnące od wierzchołków). Wiórowe lub
wiórowo-odłupkowe negatywy pochodzące z eksplo-
atacji występują u wszystkich okazów. Zawiasowe za-
kończenia negatywów zdarzają się rzadko, co sugeruje,
że niewiele wierzchników wiórowych mogło powstać
w sposób zamierzony w celu wyrównania powierzchni
odłupni. Bardziej prawdopodobne jest ich przypadko-
we oddzielenie w czasie eksploatacji. Średniej wielko-
ści lub małe piętki są zróżnicowane – występują pięt-
ki krawędziowe, a także piętki lisse, wielonegatywowe
i  naturalne o  zróżnicowanych kształtach (podłużne,
soczewkowate lub nieregularne). Kąt odbicia jest nie-
mal zawsze prosty. W jednym przypadku widoczne są
nawisy przy krawędzi piętki. Sęczki są słabo wyodręb-
nione i owalne. Skaza i widoczny punkt odbicia wy-
stępują u pojedynczych zabytków. Jeden okaz posiada
sęczek podwójny.
Odnawiaki i świeżaki
W inwentarzu są obecne dwa świeżaki o wymiarach
20×35×12  mm i  12×20×4  mm oraz sześć odnawia-
ków, w tym pięć zachowanych w całości (ryc. 28:8–10).
283
 Ryc. 28. Aleksandrowice, stan. 2. Podtępce – 1–4; wierzchniki – 5–7; świeżaki i odnawiaki – 8–11 (rys. J. Chowaniak)
Fig. 28. Aleksandrowice, site 2. Sub-crested forms – 1–4; overpassed forms – 5–7; rejuvenation forms and tablets – 8–11
(drawn by J. Chowaniak)

284
Wszystkie zostały odbite od strony odłupni; w kilku
przypadkach widoczne na piętkach negatywy bez-
sprzecznie wskazują, że były to rdzenie wiórowe. Stro-
ny górne są pokryte negatywami zaprawiającymi pię-
ty, w jednym jest zachowana niewielka powierzchnia
korowa. Odłupki były odbijane pod kątem prostym
i w większości mają wyraźne owalne sęczki z widocz-
nymi punktami uderzeń. Piętki będące fragmentami
odłupni mają zróżnicowany rozmiar i są wielonegaty-
wowe. Ich kształt jest podłużny lub nieregularny. Kąt
rdzeniowania naprawianych rdzeni był we wszystkich
przypadkach prosty. Jeden z odnawiaków zniósł rów-
nież fragment naturalnego tyłu i boku rdzenia. Pro-
fil podłużny omawianych zabytków jest przeważnie
prosty, a ich przekroje poprzeczne i krawędzie – nie-
regularne.
5. Grupa IV – wióry
Wióry z wczesnej fazy eksploatacji
Do kategorii tej zaklasyfikowano 23 wióry (ryc. 29:5,
7–8) pokryte w znacznym stopniu korą (ponad 50%)
lub negatywami odłupków zaprawiających. W całości
zachowanych jest 12 zabytków, a ich średnie wymia-
ry wynoszą 55×22×7 mm. Większość okazów posiada
na stronach górnych powierzchnie korowe (w dwóch
przypadkach gładkie powierzchnie naturalne), którym
często towarzyszą poprzeczne lub biegnące od wierz-
chołka negatywy zaprawiające. Wcześniejsze negaty-
wy wiórowe są obecne na niemal wszystkich okazach
(dwa zabytki mają jedynie negatywy odłupków zapra-
wiających). Zakończenia negatywów są krawędziowe.
W profilu podłużnym zabytki są proste lub nieznacz-
nie podgięte w częściach dystalnych, a ich zakończe-
nia są we wszystkich przypadkach krawędziowe. Prze-
kroje poprzeczne są najczęściej nieregularne, rzadziej
trójkątne, a  sporadycznie trapezowate, trapezowate/
trójkątne lub wielokątne. Krawędzie boków są prze-
ważnie zbieżne, mniej częste są krawędzie rozbieżne,
nieregularne, esowate lub równoległe. Piętki zabytków
są średniej wielkości lub małe. Ich powierzchnie są za-
zwyczaj jednonegatywowe lub lisse, a kształt podłużny,
soczewkowaty lub nieregularny. Ponadto wyróżniono
jedną piętkę wielonegatywową (o podłużnym kształ-
cie) i jedną piętkę krawędziową. Kąt odbicia wiórów
jest niemal zawsze prosty, a sęczki owalne i słabo wy-
odrębnione, z rzadko widocznymi skazami i punktami
odbicia. U siedmiu zabytków zaobserwowano wargę.
Trzy wióry mają retusze użytkowe.
Wióry z zaawansowanej fazy eksploatacji
Większość obecnych w inwentarzu wiórów można
łączyć z zaawansowaną fazą eksploatacji. Łącznie wy-
różniono 107 takich zabytków (ryc. 29:1–4,6,9–20),
jednak tylko 18 okazów jest zachowanych w całości.
Ich średnie wymiary to  50×18×6  mm. Mniejszość
okazów (28 egz.) wykazuje na stronach górnych nie-
znaczne powierzchnie korowe (w dwóch przypadkach
naturalne). Najczęściej są one zlokalizowane wzdłuż
krawędzi boków lub w częściach dystalnych. Regular-
ne negatywy wiórowe są zgodne z kierunkiem odbi-
cia. W czterech przypadkach towarzyszą im ukośne
negatywy wiórowe, a jeden zabytek posiada negaty-
wy wiórowe zgodne i przeciwne. Zakończenia nega-
tywów są krawędziowe, jedynie w trzech zabytkach
zaobserwowano zakończenia zawiasowe. W  profilu
podłużnym zdecydowana większość wiórów jest pro-
sta, jednak stosunkowo liczne są okazy nieznacznie
podgięte w częściach dystalnych i łukowate. Zakoń-
czenia zabytków są krawędziowe, u trzech widoczne
są zaś zakończenia zawiasowe. Przekroje poprzecz-
ne są trójkątne, trapezowate, trapezowate/trójkątne,
rzadziej wielokątne. Krawędzie boków u ponad po-
łowy zabytków są zbieżne. Częste są również krawę-
dzie rozbieżne i równoległe. Piętki wiórów są śred-
nich rozmiarów lub małe. Ich kształt jest najczęściej
soczewkowaty lub podłużny, rzadziej nieregularny,
ptasi lub owalny. Powierzchnia piętek w większości
przypadków jest gładka z niewidocznymi falami (lis-
se) lub jednonegatywowa. Sporadycznie występują
piętki krawędziowe i wielonegatywowe. Kąt odbicia
zabytków jest prosty lub rzadziej ostry. Nawisy stwier-
dzono jedynie w dwóch okazach, w siedmiu wystąpiła
warga. Sęczki są owalne, słabo wyodrębnione i rzadko
posiadają widoczną skazę i punkt odbicia. Dziewięć
wiórów ujawnia retusze użytkowe.
Wióry z fazy eksploatacji
wiórowo-odłupkowej
W grupie wiórów znalazło się także sześć zabytków,
na których stronach górnych widoczne są negatywy
o  proporcjach wiórowo-odłupkowych, co wskazuje
na ich pochodzenie z finalnej fazy eksploatacji rdze-
ni wiórowych. Pięć okazów jest zachowanych w ca-
łości. Dwa zabytki mają na stronach górnych nie-
wielkie powierzchnie korowe. Wiórowo-odłupkowe
negatywy są zgodne z kierunkiem odbicia, a w jed-
nym przypadku i zgodne, i przeciwne. Zakończenia
285
 Ryc. 29. Aleksandrowice, stan. 2. Wióry (rys. J. Chowaniak)
Fig. 29. Aleksandrowice, site 2. Blades (drawn by J. Chowaniak)

286
negatywów są krawędziowe lub zawiasowe. W profilu
podłużnym wióry są proste lub podgięte w częściach
dystalnych, wszystkie zakończone krawędziowo. Prze-
kroje poprzeczne są trapezowate/trójkątne, wielokąt-
ne lub nieregularne. Krawędzie boków są najczęściej
nieregularne. Dwa zabytki mają piętki krawędziowe,
pozostałe stosunkowo duże, nieregularne piętki jed-
nonegatywowe. Kąt odbicia zabytków jest prosty lub
lekko rozwarty. Występują nawisy. Sęczki są owalne
i  słabo widoczne, u  połowy zabytków widoczne są
skazy i punkty odbicia.
6. Grupa V – odłupki
Odłupki z zaprawy
Z zaprawą rdzeni powiązano 74 odłupki (ryc. 30:1–8)
całkowicie korowe lub pokryte korą w  ponad 50%.
W przypadku okazów niecałkowicie korowych dodat-
kowym warunkiem zaliczenia do tej grupy był brak ne-
gatywów o wiórowych lub wiórowo-odłupkowych pro-
porcjach. Większość odłupków jest zachowana w całości,
a ich średnie wymiary to 42×44×14 mm. Okazy niecał-
kowicie korowe nieznacznie przeważają nad korowymi
– odpowiednio 42 i 32 egzemplarze. Negatywy widocz-
ne na ich stronach górnych przeważnie są zgodne lub
ukośne do kierunku odbicia, rzadziej wielokierunkowe
lub poprzeczne. Stosunkowo częste są ich zawiasowe
zakończenia. Większość odłupków jest prosta w pro-
filu podłużnym, chociaż zdarzają się też okazy pogięte
w części dystalnej lub wygięte. Zakończenia zabytków
są zazwyczaj krawędziowe, sporadycznie występują
okazy z zakończeniami zawiasowymi lub przeniesio-
nymi. Wszystkie odłupki są nieregularne w przekroju
poprzecznym i mają nieregularne krawędzie boków. Ich
piętki są duże, najczęściej nieregularne, o powierzch-
ni jednonegatywowej lub korowej. Występują również
piętki krawędziowe. Kąt odbicia jest najczęściej prosty,
rzadziej rozwarty. Sęczki są najczęściej owalne i wyraź-
nie wyodrębnione. Często występują skazy sęczkowe
i widoczne punkty uderzeń.
Odłupki z finalnej fazy eksploatacji rdzeni
wiórowych
W grupie odłupków znajdują się 42 zabytki, które
z uwagi na wiórowe lub wiórowo-odłupkowe negatywy
na stronie górnej można łączyć z finalną fazą eksploatacji
jednopiętowych rdzeni wiórowych (ryc. 31:10). Ponad
połowa z nich jest zachowana w całości, a ich średnie
wymiary wynoszą 47×32×11 mm. Połowa odłupków
na stronach górnych zachowała powierzchnie korowe,
zazwyczaj nieprzekraczające 50%. U kilku okazów za-
obserwowano również obecność negatywów zaprawia-
jących. Wszystkie zabytki mają zgodne z kierunkiem
odbicia negatywy, pochodzące z eksploatacji. U zdecy-
dowanej większości są to negatywy o proporcjach wió-
rowo-odłupkowych, chociaż u 13 okazów widoczne są
regularne negatywy wiórowe. Często występują zawia-
sowe zakończenia negatywów. W profilu podłużnym
odłupki są proste lub rzadziej podgięte w częściach dy-
stalnych, a ich zakończenia są krawędziowe lub zawia-
sowe. Przekroje poprzeczne są najczęściej nieregularne,
a w kilku przypadkach trapezowate lub trójkątne. Kra-
wędzie boków są zawsze nieregularne. Piętki odłupków
są najczęściej średniej wielkości, z jedno- lub wielone-
gatywową powierzchnią. Zdarzają się też piętki lisse,
a u pojedynczych okazów stwierdzono piętki naturalne
i krawędziowe. Kształt piętek jest zróżnicowany – czę-
sto nieregularny, ale również soczewkowaty i podłużny.
Kąt odbicia jest prosty lub rozwarty, a przy krawędziach
piętek zdarzają się nawisy. Sęczki są zazwyczaj owalne
i słabo wyodrębnione. Skazy sęczkowe występują rzad-
ko, natomiast punkty odbicia są widoczne stosunkowo
często. Trzy odłupki mają retusze użytkowe.
Odłupki nieokreślone
W przypadku większości odłupków (164 szt.) nie
było możliwe określenie etapu rdzeniowania, na jakim
powstały (ryc. 30:9–10; 31:1–9). Większość jest zacho-
wana w całości, a ich średnie wymiary to 39×39×11 mm.
Powierzchnie korowe występują u około jednej trzeciej
zabytków. Negatywy na stronach górnych odłupków
mają zróżnicowany przebieg. Najliczniejsze są negaty-
wy zgodne z kierunkiem odbicia, ale często występują
też negatyw zgodne i przeciwne, zgodne i poprzeczne,
poprzeczne i wielokierunkowe. Zakończenia negaty-
wów najczęściej są krawędziowe, ale występują również
zakończenia zawiasowe. Profil podłużny zabytków jest
przeważnie prosty, rzadziej podgięty w części dystalnej,
a sporadycznie wygięty. Ich zakończenia w większości
są krawędziowe, chociaż wyróżniono także zakończe-
nia zawiasowe i przeniesione. Profil poprzeczny i kra-
wędzie boków są u wszystkich odłupków nieregularne.
Piętki charakteryzują się zróżnicowanym rozmiarem
i ukształtowaniem powierzchni. Nieznacznie przewa-
żają piętki jedno- lub wielonegatywowe, ale liczne są
również piętki lisse, korowe, naturalne i krawędziowe.
Kształt piętek najczęściej jest nieregularny, ale zdarza-
ją się też piętki soczewkowate, podłużne, owalne czy
287
 Ryc. 30. Aleksandrowice, stan. 2. Odłupki (rys. J. Chowaniak)
Fig. 30. Aleksandrowice, site 2. Flakes (drawn by J. Chowaniak)

288
 Ryc. 31. Aleksandrowice, stan. 2. Odłupki (rys. J. Chowaniak)
Fig. 31. Aleksandrowice, site 2. Flakes (drawn by J. Chowaniak)

289
ptasie. Kąt odbicia odłupków jest najczęściej rozwarty,
a ich sęczki owalne o różnym stopniu wyodrębnienia.
Dwa okazy mają retusze użytkowe.
7. Grupa VI – narzędzia podomowe
Półtylczaki
Wyróżniono trzy półtylczaki trapezowato zdwojo-
ne, wykonane z regularnych wiórów jednopiętowych.
Dwa zabytki są zachowane w całości (ryc. 32:1–2). Oby-
dwa mają wyświecenia żniwne widoczne na prawych
bokach wiórów. Trzeci jest uszkodzony; wyświecenie
żniwne nie jest widoczne (ryc. 32:3). Czwarty półtyl-
czak został wykonany z nieregularnego, częściowo ko-
rowego wióra z negatywami przeciwnymi do kierunku
odbicia. Posiada on półtylec uformowany na złamanej
krawędzi proksymalnej (ryc. 32:17).
Przekłuwacze
Wśród trzech przekłuwaczy tylko jeden został
wykonany z wióra jednopiętowego odpowiadającego
pokrojowi półsurowca wykorzystanego do produk-
cji półtylczaków. Zabytek ma symetryczne, dobrze
wyodrębnione żądło uformowane w części dystalnej
(ryc. 32:4). Pozostałe dwa przekłuwacze to formy mniej
regularne. Pierwszy z nich wykonano z jednopiętowe-
go wióra; zabytek charakteryzuje podwójne, słabo wy-
odrębnione żądło uformowane na złamanej krawędzi
proksymalnej (ryc.  32:5). Drugi przekłuwacz został
wykonany z odłupka, cechuje go asymetryczne, słabo
wyodrębnione żądło uformowane drobnym retuszem
na stronę dolną na wierzchołku (ryc. 32:6).
Drapacze
Drapacze są reprezentowane przez 10 zabytków
(ryc.  32:7–16). Wśród nich można wyróżnić okazy
wykonane z  częściowo korowych odłupków, odłup-
ków z  negatywami wiórowymi, stosunkowo regu-
larnych wiórów jednopiętowych i z wiórowych form
technicznych. Drapiska są zróżnicowane. Najczęściej
są niskie i  symetrycznie zakolone, ale występują też
proste i pojedynczy przypadek wąskiego drapiska wy-
sokiego. Większość drapaczy jest zachowana w całości.
We wszystkich pozostałych przypadkach uszkodzone
są części proksymalne.
Retuszowane wióry
W inwentarzu znajdują się tylko trzy retuszowane
wióry. Wszystkie są okazami bezkorowymi, oddzielo-
290
nymi od rdzeni jednopiętowych. Dwa z nich mają na
bokach fragmentaryczne retusze płaskie, w  jednym
przypadku retusz jest bardziej regularny, półstromy
i tworzy rodzaj wydłużonej wnęki na lewym boku wió-
ra (ryc. 32:18–19).
Retuszowane odłupki
Wyróżniono pięć retuszowanych odłupków (ryc. 32:
20–22). Wszystkie zabytki są zachowane w  całości.
Są to zarówno okazy bezkorowe, jak i posiadające na
stronach górnych niewielkie powierzchnie naturalne.
Fragmentaryczne, półstrome lub płaskie retusze wy-
stępują w różnych partiach zabytków; często zdarzają
się retusze na strony dolne.
8. Grupa VII – narzędzia specjalne i tłuczki
Narzędzia specjalne
Wyróżniono cztery masywne formy narzędzio-
we odbiegające od grupy tzw. narzędzi podomowych.
Pierwsze z nich jest wykonane z całkowicie naturalnej
konkrecji krzemienia i posiada dwie stykające się pod
kątem prostym krawędzie retuszowane. Retusz jest bar-
dzo stromy i wielkoseryjny (ryc. 33:2). Kolejne to ma-
sywny drapacz wykonany z dużego, częściowo korowe-
go odłupka. Drapisko znajduje się na wierzchołku, jest
silnie zakolone i retuszowane stromo, wysoko, wielose-
ryjnie (ryc. 33:1). Spośród dwóch pozostałych mniej-
szy okaz jest wykonany z korowego odłupka i posiada
unifacjalny, zębaty retusz zachodzący na znaczną część
strony górnej (ryc. 33:4). Okaz większy jest wykonany
z  masywnego okrucha retuszowanego bifacjalnie na
prawie całym obwodzie (ryc. 33:3).
Tłuczki
Wśród tłuczków znajdują się dwa okazy wykona-
ne z niewielkich, całkowicie naturalnych fragmentów
konkrecji krzemiennych, mierzące 59×45×21  mm
i 47×43×19 mm (ryc. 34:2) oraz cztery zabytki wykonane
z rdzeni o wymiarach: 59×52×72 mm, 58×49×35 mm,
48×52×75 mm i 45×47×45 mm. Trzy okazy to jedno-
piętowe rdzenie wiórowe porzucone w zaawansowanej
fazie rdzeniowania, natomiast jeden to rdzeń znajdu-
jący się na etapie eksploatacji wiórowo-odłupkowej.
Dwa rdzenie mają łódkowaty kształt. Ich pięty są przy-
gotowane kilkoma odbiciami z prostymi kątami rdze-
niowania, boki częściowo zaprawione, a wierzchołki
korowe. W obu przypadkach stłuczenia widoczne są
na tyłach zabytków. Dwa pozostałe to formy bardziej
Ryc. 32. Aleksandrowice, stan. 2. Półtylczaki – 1–3, 17; przekłuwacze – 4–6; drapacze – 7–16; wióry retuszowane
– 18–19; odłupki retuszowane – 20–22 (rys. J. Chowaniak)
Fig. 32. Aleksandrowice, site 2. Truncations – 1–3, 17; perforators – 4–6; end-scrapers – 7–16; retouched blades – 18–19;
retouched flakes – 20–22 (drawn by J. Chowaniak)

291
 Ryc. 33. Aleksandrowice, stan. 2. Narzędzia specjalne w typie nakopalnianym (rys. J. Chowaniak)
Fig. 33. Aleksandrowice, site 2. Special tools of the on-mine type (drawn by J. Chowaniak)

292
 Ryc. 34. Aleksandrowice, stan. 2. Tłuczki – 1–3; łuszczeń – 4 (rys. J. Chowaniak, fot. A. Susuł)
Fig. 34. Aleksandrowice, site 2. Hammers – 1–3; splintered piece – 4 (drawn by J. Chowaniak, photo by A. Susuł)

293
zniszczone, u których stłuczenia widoczne są w kilku
miejscach, w tym na powierzchniach pięt i wierzchoł-
ków (ryc. 34:1,3).
9. Grupa VIII – łuszcznie i łuszczki
W inwentarzu znajdują się jedynie dwa zabytki zwią-
zane ze stosowaniem techniki łuszczniowej. Pierwszy
to łuszczeń czterobiegunowy wykonany z niewielkiej kon-
krecji krzemiennej lub z masywnego odłupka (ryc. 34:4).
Drugi to łuszczka o wymiarach 20×27×8 mm.
10. Grupa IX – okazy nieokreślone
W grupie tej znalazło się 19 zabytków. Wśród nich
wyróżniono 15 różnej wielkości okruchów krzemien-
nych oraz cztery łuski (odłupki o średnicy mniejszej
niż 10 mm).
11. Zabytki z ob. 369
Dwa zabytki krzemienne z ob. 369 (ryc. 18) zasłu-
gują na osobne omówienie, jako że wiążą się najpraw-
dopodobniej z innym horyzontem kulturowym niż po-
została część inwentarza krzemiennego, a mianowicie
z  kulturą ceramiki sznurowej. Pierwszym z  nich jest
średniej wielkości gruba siekiera czworościenna wyko-
nana z ciemnoszarego, pasmowanego krzemienia juraj-
skiego (ryc. 19:3). W obrysie płaszczyznowym ma ona
kształt zbliżony trapezu, w przekroju poprzecznym jest
w przybliżeniu czworościenna. Obie płaszczyzny czoło-
we są szlifowane na niemal całej powierzchni. Płaszczy-
zny boczne są w całości retuszowane, a obuch ścieniony.
Ostrze siekiery jest lekko łukowate i asymetryczne. Drugi
zabytek to retuszowany wiór ze złamaną częścią prok-
symalną i dystalną, wykonany z brązowego krzemienia
jurajskiego (ryc. 19:2). Okaz jest nieznacznie podgięty
w części dystalnej, w przekroju poprzecznym jest trape-
zowaty/trójkątny, a krawędzie jego boków są nieznacznie
rozbieżne. Na jego stronie górnej poza pozostałościami
zatępiska widoczne są negatywy nieregularnych wiórów.
Półstromy, nieregularny retusz jest widoczny na lewym
boku zabytku. Ponadto drobny retusz znajduje ię także
na boku prawym i na stronie dolnej.
12. Zabytki krzemienne – podsumowanie
Inwentarz krzemienny odkryty na stanowisku Alek-
sandrowice 2 w 2019 roku jest stosunkowo liczny i od-
294
znacza się wybitnie pracownianym charakterem. Wśród
materiałów znalazły się pojedyncze formy mogące mieć
związek z krzemieniarstwem schyłkowopaleolitycznym.
Bez wątpienia można z nim łączyć pojedynczy dwupię-
towy rdzeń wiórowy (zob. Ginter 1974; Schild 1969).
Schyłkowopaleolityczną metrykę mogą mieć także
dwie płaskie konkrecje z inicjalną zaprawą oraz kilka
wiórów z widoczną dwupiętowością. Pozostałe zabytki
tworzą zbiór o ujednoliconych cechach technologicz-
nych, stylistycznych i typologicznych wskazujących na
ich związek z osadnictwem wczesnoneolitycznym (co
potwierdza współwystępująca z krzemieniami cerami-
ka). Wczesnoneolityczna wytwórczość krzemieniarska
bazowała niemal wyłącznie na eksploatacji brązowych
i beżowych krzemieni jurajskich, których wychodnie
zlokalizowane są w odległości 200–300 metrów od sta-
nowiska (ryc. 2). Marginalne znaczenie miał krzemień
jurajski barwy szarobiałej, prawdopodobnie transpor-
towany z dalszej odległości. Krzemień był przynoszo-
ny na stanowisko pod postacią korowych konkrecji
lub ich naturalnie popękanych fragmentów. Związek
z pozyskiwaniem surowca mogą mieć cztery masyw-
ne narzędzia nakopalniane, które zostały odkryte na
stanowisku. Obecne w  inwentarzu obłupnie i  formy
przedobłupniowe, a także liczne zatępce, podtępce oraz
odłupki zaprawiające wskazują, że zaprawa rdzeni od-
bywała się na miejscu.
Koncentrowała się ona głównie na powierzch-
niach przyszłych odłupni i pięt (chociaż odnotowano
pojedyncze przypadki rdzeni z piętami naturalnymi).
Zaprawa boków była rzadka, za to często stosowano
krawędziową zaprawę partii tylnych i wierzchołków.
Na etapie zaprawy stosowano metodę bezpośrednich
uderzeń twardym tłukiem. Rdzenie eksploatowano
jako formy jednopiętowe w celu uzyskania półsurowca
wiórowego o średnich rozmiarach, przy nieznacznym
udziale produkcji półsurowca wiórowego. Na podstawie
analizy pięt rdzeni i partii piętkowych wiórów można
przypuszczać, że były one prawdopodobnie oddzielo-
ne metodą pośrednika. Wyraźnie widoczna jest dba-
łość o kąt rdzeniowania zbliżony do prostego poprzez
świeżenie i odnawianie pięt przy równoczesnym nie-
stosowaniu prawcowania ich krawędzi. Za charaktery-
styczną cechę należy uznać także prawie zupełny brak
prób napraw i zmian orientacji rdzeni, w sytuacjach
gdy na ich odłupniach pojawiły się negatywy nieuda-
nych odbić, co wynika zapewne z bliskości wychodni
surowca. Część rdzeni wchodziła w  fazę eksploracji
wiórowo-odłupkowej. Pomimo że w inwentarzu zna-
lazły się pojedyncze rdzenie odłupkowe, celowa pro-
dukcja półsurowca odłupkowego wydaje się wątpliwa
– są to formy nieudane lub skrajnie wyzyskane rdzenie
wiórowe. W tym miejscu należy wspomnieć, że wy-
zyskane rdzenie były również wykorzystywane jako
krzemienne tłuczki. Obecne w inwentarzu narzędzia
są nieliczne, co jest typowe dla wczesnoneolitycznych
materiałów pracownianych. Poza wspomnianymi już
narzędziami w typie nakopalnianym odkryto niewielką
liczbę tzw. narzędzi podomowych: drapaczy, półtylcza-
ków oraz retuszowanych wiórów i odłupków. Ponadto
na pojedynczych nieretuszowanych zabytkach stwier-
dzono ślady świadczące o ich wykorzystywaniu jako
narzędzia ad hoc.
VII.  Zabytki kamienne
Liczba zabytków z  surowców innych niż skały
krzemionkowe5, które zostały odkryte na stanowisku
Aleksandrowice 2 w 2019 roku, jest niewielka. Łącznie
w wypełniskach czterech obiektów (345, 349, 387, 391)
znaleziono sześć zabytków.
Trzy z nich to kamienie naturalne (drobnoziarnisty
piaskowiec karpacki, fragment otoczaka z kwarcu żyło-
wego, cios z drobnoziarnistego piaskowca z domieszką
iłu), nieposiadające śladów intencjonalnej obróbki. Po-
nieważ wymienione surowce nie występują na obszarze
stanowiska, założono, że musiały zostać przyniesione
przez człowieka.
Pozostałe trzy formy kamienne bezsprzecznie mogą
być uznane za artefakty. Pierwszym z nich jest fragment
płasko-wypukłego kamienia szlifierskiego wykonany
z gruboziarnistego piaskowca zlepieńcowatego o spoiwie
krzemionkowym (ryc. 35:1). Kamień został przetrącony
od strony spodniej. Na płaszczyźnie płaskiej (górnej) wi-
doczne są ślady szlifowania, a na płaszczyźnie wypukłej
(dolnej) ślady zatarcia od podłoża. Precyzyjne datowanie
omawianego zabytku nie jest możliwe, jednak z uwagi
na jego wykorzystanie do produkcji form gładzonych
jego chronologia może być ogólnie określona na neo-
lit lub wczesną epokę brązu. Podobnie datować można
kolejny zabytek kamienny wykonany z granitoidu. Jest
to odłupek z nieokreślonej formy gładzonej (ryc. 35:3).
Został odbity od strony obucha narzędzia i zniósł frag-
5
  Identyfikacja surowców kamiennych była możliwa dzięki
pomocy mgr Barbary Drobniewicz z Instytutu Archeologii UJ oraz
dr. hab. Marka Doktora i mgr. Andrzeja Jońca z Katedry Geologii
Ogólnej i Geoturystyki AGH, za co autorzy opracowania pragną
serdecznie podziękować.
ment jego boku. Bardziej precyzyjnie można określić
chronologię niewielkiej czworościennej siekiery wyko-
nanej z mułowca (ryc. 35:2), która jest formą typową dla
wczesnego neolitu. Powierzchnia siekiery jest w całości
gładzona, w przekroju poprzecznym ma kształt zbliżony
do prostokąta z lekko zaokrąglonymi bokami. Płaszczy-
znowy obuch jest niemal w całości uszkodzony. Ostrze
jest asymetryczne i lekko łukowate.
VIII. Konkluzje
Zaprezentowanie ostatecznych konkluzji z wszyst-
kich rezultatów badań przeprowadzonych w roku 2019
na stanowisku 2 w Aleksandrowicach jest niewątpliwie
utrudnione z tego powodu, iż badania te obejmowały
tylko niewielki wycinek tego stanowiska. Jak wiadomo,
pozostałe jego partie także były przedmiotem ratowni-
czych szerokopowierzchniowych badań wykopalisko-
wych, jednak nie doczekały się kompleksowych opra-
cowań. Kilka opublikowanych pozycji, cytowanych
we wstępie, dotyczy jedynie wybranych aspektów kul-
tury materialnej prehistorycznych społeczności, które
w ten czy inny sposób użytkowały teren stanowiska,
i  to  zazwyczaj aspektów – z  naszego punktu widze-
nia – najbardziej spektakularnych. Nie dysponujemy
zatem pełnymi informacjami na temat archeologicz-
nej zawartości innych przebadanych wykopaliskowo
sektorów stanowiska. W  konsekwencji nie jesteśmy
w stanie uwzględnić lokalnego tła „naszych” danych.
W szczególności nie jest nam znany stopień korelacji
faktów archeologicznych z „naszego” wycinka stanowi-
ska z takimi faktami z innych wycinków tak w wymia-
rze stricte materialnym, jak i przestrzennym.
Najwcześniejszym śladem obecności ludzi w obrę-
bie raportowanego w niniejszym opracowaniu wycinka
stanowiska 2 w Aleksandrowicach wydaje się wiórowy
rdzeń dwupiętowy (ryc. 21:3) schyłkowopaleolitycznej
kultury świderskiej. O ile nam wiadomo, jak dotąd nie
raportowano znalezisk świderskich z Aleksandrowic 2;
znane są tylko dość bogate materiały kultury magda-
leńskiej (Rak 2014). Kultura świderska jest natomiast,
rzecz jasna, reprezentowana w zachodniej Małopolsce
(m.in. Nowak 2015, 150–151; Stefański, Wilczyński
2012; Valde-Nowak et al. 2014), stąd odkrycie to nie
wywołuje zaskoczenia.
Kolejnym chronologicznie sygnałem jest jedna, sil-
nie zniszczona, ale bardzo charakterystyczna i przez
to względnie łatwa do zidentyfikowania, skorupa kul-
tury ceramiki wstęgowej rytej. Nie można wykluczyć,
295
Ryc. 35. Aleksandrowice, stan. 2. Kamień szlifierski z gruboziarnistego piaskowca – 1; siekiera czworościenna z mułowca – 2; odłu-
pek z gładzoną powierzchnią z granitoidu – 3 (rys. J. Chowaniak, fot. A. Susuł)
Fig. 35. Aleksandrowice, site 2. Polishing stone of sandstone – 1; quadrangular axe of mudstone – 2; flake with polished surface of
granitoid – 3 (drawn by J. Chowaniak, photo by A. Susuł)

296
iż siekierka z mułowca (ryc. 35:2) także związana jest
z tą jednostką archeologiczną. Znaleziska te nie budzą
zdziwienia, jako że ta kultura wczesnoneolityczna zna-
na jest z innych partii naszego stanowiska (Czekaj-Za-
stawny 2000; Mazur 2011), nie wspominając oczywiście
o całej zachodniej Małopolsce (m.in. Czekaj-Zastaw-
ny 2008; Nowak, Rodak 2015, 292–294). Tak skrom-
ny wymiar liczbowy nakazuje jednak domniemywać,
iż południowa część stanowiska nie była przedmiotem
bardziej intensywnej aktywności twórców tej kultury,
w  przeciwieństwie do części środkowej i  północnej,
stamtąd bowiem pochodzą wyżej cytowane znaleziska.
Z perspektywy ceramicznej w obrębie omawianego
obszaru mamy do czynienia prawie wyłącznie z kultu-
rą malicką. Taka klasyfikacja materiału ceramicznego
opiera się przede wszystkim na analizie technologicz-
nej, jako że pod względem cech charakterystycznych
w zakresie morfologii i ornamentyki naczyń inwentarz
jest dość ubogi. W szczególności grupa technologiczna
odznaczająca się obfitą domieszką mineralną, najczę-
ściej także uzupełnianą przez pewną ilość tłuczonych
skorup, jest bardzo charakterystyczna dla tej kultury
(Kadrow 1990a; 1990b; 1996). Wyznacznikowe dla ce-
ramiki malickiej są także nieliczne fragmenty dwustoż-
kowatych naczyń garnkowatych, z największą wydęto-
ścią brzuśca podkreśloną odciskami paznokciowymi
i – często – z karbowaniem zewnętrznej strony krawę-
dzi wylewu (Kadrow 2006). Nie pozwala to niestety na
ustalenie bardziej precyzyjnej chronologii względnej.
Orientację co do chronologii bezwzględnej oma-
wianego materiału zawdzięczamy jednej dacie radiowę-
glowej (Poz-121003), otrzymanej z obiektu nr 376. Jej
wartość to 5890±35 BP, co po kalibracji daje przedziały
4793–4719 BC i 4844–4687 BC, odpowiednio dla praw-
dopodobieństw 1 sigma i 2 sigma6. Data ta została uzy-
skana niestety ze zwęglonego fragmentu dębu. Analiza
antrakologiczna wykazała jednak, iż jest to zwęglona
pozostałość cienkiej gałązki7. Działanie efektu starego
drewna może być zatem albo całkowicie wykluczone,
albo też uznane za relatywnie niewielkie. Data z ob.
376, w pewnym uproszczeniu, wskazuje na 48 stule-
cie BC, jest zatem wczesna jak na nasze wyobrażenia
o chronologii kultury malickiej, ale możliwa do zaak-
6
  Kalibrację wykonano za  pomocą pakietu OxCal v. 4.4.1
(Bronk Ramsey 2009; Reimer et al. 2020).
7
  Składamy serdeczne podziękowania za wykonanie analizy
antrakologicznej zwęglonego drewna z ob. 376 i wybór materiału
do datowania Pani dr Magdalenie Moskal-del Hoyo z Instytutu
Botaniki im. W. Szafera Polskiej Akademii Nauk w Krakowie.
ceptowania. Jeśli mimo wszystko dopuścić działanie
efektu starego drewna, to można zaryzykować opinię,
iż wskazuje ona na funkcjonowanie osadnictwa ma-
lickiego nie później niż ok. 4600/4500 BC. Nieco bar-
dziej generalnie – i bezpiecznie – można stwierdzić,
iż teren południowej części stanowiska w Aleksandro-
wicach był przedmiotem aktywności grupy/grup kul-
tury malickiej gdzieś pomiędzy 4800 a 4600/4500 BC.
Jakkolwiek uzyskana data sugeruje, iż  możliwe jest
wczesne wydatowanie tej kultury w zachodniej (i nie
tylko) Małopolsce, to jednak pozwolimy sobie dodać,
iż nie zgadzamy się ze schematem zaprezentowanym
w publikacji J. Wilczyńskiego z 2018 roku, w którym
początki kultury malickiej usytuowane zostały już ok.
5000 BC. W  świetle aktualnego stanu wiedzy takie
datowanie wydaje się jednak nazbyt wczesne (zob. też
Nowak 2009, 106–109).
Obiekty z ceramiką malicką znajdują się we wszyst-
kich trzech koncentracjach obiektów nieruchomych,
można więc zaryzykować twierdzenie, że także wszyst-
kie pozostałe obiekty w obrębie omawianej części sta-
nowiska 2 w Aleksandrowicach – z reguły pomniejsze
pod względem rozmiarów – gdzie nie było ceramiki,
związane są z tą jednostką kulturową. Wyjątkiem od
tej zasady jest obiekt 369 związany z kulturą ceramiki
sznurowej. Jak wiadomo, nieliczne materiały ceramicz-
ne kultury łużyckiej zidentyfikowano w obiektach: 391,
399, 408 i 417. Spośród nich tylko obiekt 399 może być
teoretycznie powiązany z tą kulturą, jako że nie znale-
ziono w jego wypełnisku żadnych fragmentów cerami-
ki kultury malickiej, w przeciwieństwie do pozostałych
trzech. Byłby on zatem drugim wyjątkiem w stosunku
do sformułowanej powyżej hipotezy.
Znacznie bardziej obfity od materiału ceramicznego
kultury malickiej jest materiał krzemienny, który zdecy-
dowano się z nią powiązać. Jest on bardzo interesujący
poznawczo; można rzec, iż z tej perspektywy także gó-
ruje nad ceramiką. Mianowicie jego stan wskazuje na
to, iż mamy do czynienia ze stanowiskiem o charakterze
pracownianym. Reprezentowane są bowiem wszystkie
etapy łańcucha operacyjnego, od etapu konkrecji i ob-
łupnia począwszy, na narzędziach typologicznych skoń-
czywszy. W szczególności jednak wyróżniają się w tym
inwentarzu zabytki związane z pozyskiwaniem surowca
i zaprawą rdzeni. Rzecz jasna, odkrycie neolitycznych
pracowni krzemieniarskich nie jest zaskakujące, jako
że stanowisko w Aleksandrowicach znajduje się bardzo
blisko wychodni krzemienia jurajskiego. W zbiorze za-
bytków krzemiennych istnieje również liczna grupa,
297
którą można łączyć z etapem samej eksploatacji rdze-
ni. Generalnie eksploatacja ta miała na celu uzyskanie
relatywnie regularnego półsurowca wiórowego o roz-
miarach „mediolitycznych” (średniej szerokości rzędu
18 mm). Pracownia (pracownie?) w Aleksandrowicach
stanowią kolejny, bardzo istotny element naszej wiedzy
na temat eksploatacji i obróbki surowca krzemiennego
w strefie „południowojurajskiej” (zob. też Wilczyński
2011; 2018; Wilczyński et al. 2015) w okresie funkcjo-
nowania młodszych społeczności naddunajskich. Do
pewnego stopnia odnotowany na niej stan krzemie-
niarstwa odpowiada wyrażonej kilka lat temu hipotezie
(Wilczyński et al. 2015) o istnieniu w zachodniomało-
polskiej kulturze malickiej wyspecjalizowanych ośrod-
ków, w których zajmowano się wydobyciem i wstępną
obróbką jurajskiego surowca krzemiennego. W  tym
konkretnym przypadku punkt ciężkości przypadałby
na ten drugi element.
Pozostałości pracowniane zidentyfikowano zasadni-
czo wyłącznie w wypełniskach największych obiektów,
które nieco hipotetycznie nazwane zostały gliniankami.
Jeśli rzeczywiście były to glinianki, to po wybraniu gliny
albo użytkowano je jako miejsce deponowania odpad-
ków z pracowni krzemieniarskich, które funkcjonowały
obok nich, albo wręcz sama działalność pracowniana
była prowadzona w ich obrębie. Wydaje się, iż nieco
większe prawdopodobieństwo powinno się przypisać
pierwszej opcji, jako że struktury wielkościowe ce-
ramiki sugerują właśnie deponowanie śmieci w tych
obiektach. Nie wiemy, czy obok „glinianek” stały do-
mostwa; nie ma żadnych śladów, które należałoby tak
interpretować. Możliwe do przyjęcia jest założenie, że
pracownie krzemieniarskie (z nieodległymi studniami?)
były usytuowane na skraju osady, która byłaby położo-
na nieco bardziej na wschód. Jej pozostałością byłyby
uchwycone zarysy czworokątnych domostw o „luźnej”
konstrukcji słupowej, czyli tzw. budynek nr 1 na arze
220/350 i założenie na arze 180/370. Jest zresztą wyso-
ce prawdopodobne, że szczątkowo zachowały się w tej
strefie także resztki innych budowli, których zarysów
nie potrafimy jednak odtworzyć. Przy takiej hipotezie
należałoby również założyć, iż koncentracja obiektów
i materiałów na zachodnim obrzeżeniu przebadanego
terenu byłaby pozostałością innej osady, zapewne róż-
noczasowej. Oczywiście niedostatek danych w zakresie
chronologii absolutnej nakazuje sformułować alterna-
tywną hipotezę co do zagospodarowania przestrzenne-
go osady. Mianowicie pracownie krzemieniarskie byłyby
usytuowane w jej centrum, natomiast i na wschód, i na
298
zachód od nich, w odległości ok. 30–50 m, wznosiłyby
się domostwa. Zarejestrowany układ obiektów nakazuje
zakładać w obydwu hipotezach, iż domostwa były roz-
mieszczone dość luźno, w odległościach rzędu 10–15 m.
Domostwa w typie, na jaki natrafiono w Aleksan-
drowicach, aczkolwiek nieliczne, znane są z  innych
stanowisk cyklu lendzielsko-polgarskiego w  zachod-
niej Małopolsce, w tym ze stanowisk kultury malickiej
(Chmielewski et al. 2006; Czerniak et al. 2007). Ale
właśnie z racji ich niewielkiej liczby znaleziska te są
bardzo cennym wkładem w rozpoznanie wciąż bardzo
słabo znanej kwestii budowli mieszkalnych społeczno-
ści postwstęgowych, nie tylko na obszarze zachodniej
Małopolski.
Raportowana w niniejszym sprawozdaniu część sta-
nowiska w Aleksandrowicach to kolejne uzupełnienie
obszernego w  tej chwili zestawu danych związanych
z kulturą malicką w zachodniej Małopolsce. Zestaw ten
został wzbogacony zwłaszcza w ostatnich latach w wy-
niku badań na inwestycjach liniowych (m.in. Czerniak
et al. 2007; Grabowska, Zastawny 2011; 2014). Wśród
tych stanowisk kultury malickiej znajdujemy również
i takie, które dostarczyły interesujących kolekcji zabyt-
ków krzemiennych (Wilczyński 2010; 2018; Wilczyń-
ski et al. 2015).
Omawiana część stanowiska w Aleksandrowicach
była także wykorzystywana ok. 2000 lat później przez
ludność kultury ceramiki sznurowej. Z  nią bowiem
należy wiązać przypuszczalne znalezisko grobowe
(ob. 369), które zawierało jeden z typowych warian-
tów wyposażenia grobów tej kultury, tj. puchar, siekie-
rę krzemienną i wiór retuszowany. Znalezisko to wpa-
sowuje się w  sygnalizowane odkrycia (co najmniej
dwóch?) innych grobów „sznurowych” w pozostałych
partiach stanowiska (Mazur 2011; Peschel 2010), jak
również w liczne znaleziska grobów tej kultury w re-
jonie krakowskim (m.in. Jarosz, Mianowska 2011; Ja-
rosz, Włodarczak 2007; Witkowska, Włodarczak 2010;
Włodarczak 2006; Włodarczak et al. 2003). Wydaje się,
iż znaleziony w ob. 369 puchar można zaliczyć raczej
do typu V wg P. Włodarczaka (2006), przede wszyst-
kim z racji jego dość ostro wyodrębniających się szyjki
i brzuśca. Najpewniej zatem omawiany inwentarz nale-
ży ogólnie odnieść do III fazy rozwojowej tej jednostki
na Wyżynie Małopolskiej, być może do podfazy IIIB,
z racji datowania na tę właśnie fazę największej licz-
by grobów sznurowych w rejonie krakowskim (Wło-
darczak 2006, 109–111). Odpowiada to  chronologii
typu II siekier krzemiennych małopolskiej kultury ce-
ramiki sznurowej (zob. Włodarczak 2006, tab. 34), do
którego to typu należy zaliczyć „nasz” okaz. Opierając
się ponownie na wywodach cytowanego autora, trzeba
stwierdzić, iż ceremonia pogrzebania zmarłego, której
archeologicznym śladem jest ob. 369, odbyła się gdzieś
między 2500 a 2300 BC.
Epizod łużycki jest nieznaczny ilościowo, stąd trud-
no powiedzieć coś więcej na jego temat. Jeśli naczynie
beczułkowate z ob. 391 rzeczywiście wiąże się z tą kul-
turą, to należy je wiązać z okresem halsztackim (zob.
m.in. Dzięgielewski, Godlewski 2009). Aktualnie można
stwierdzić tylko tyle, że materiały łużyckie były rapor-
towane także w innych częściach stanowiska w Alek-
sandrowicach (Peschel 2010).
Bibliografia
Blajer W., Chochorowski J. 2015. Skarb przedmiotów brązowych
i żelaznych ze stanowiska nr 2 w Aleksandrowicach, w pow. kra-
kowskim. W: J. Chochorowski (red.), Od epoki brązu do czasów
nowożytnych. Wybrane odkrycia i znaleziska, 31–68. Kraków: Kra-
kowski Zespół do Badań Autostrad.
Bodzek J. 2015. Monety rzymskie znalezione w Aleksandrowicach
(kompleks stanowisk 2 i 3), pow. krakowski, woj. małopolskie.
W: J. Chochorowski (red.), Od epoki brązu do czasów nowożyt-
nych. wybrane odkrycia i znaleziska, 115–129. Kraków: Krakow-
ski Zespół do Badań Autostrad.
Bronk Ramsey C. 2009. Bayesian analysis of radiocarbon dates.
Radiocarbon 51, 337–360.
Chmielewski B.J., Okoński J., Suchorska-Rola M. 2006. Sprawoz-
danie z ratowniczych badań wykopaliskowych na stanowisku 2
w Zagórzu, gm. Niepołomice w latach 2003–2004. W: Z. Bukow-
ski, M. Gierlach (red.), Raport 2003–2004, t. 2: Wstępne wyniki
konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy auto-
strad w Polsce za lata 2003–2004, 597–612. Warszawa: Ośrodek
Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego.
Czekaj-Zastawny A. 2000. Groby kultury ceramiki wstęgowej rytej
z Aleksandrowic, gm. Zabierzów, woj. małopolskie. Sprawozdania
Archeologiczne 52, 97–112.
Czekaj-Zastawny A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury cera-
miki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły. Kraków: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Czerniak L., Golański A., Kadrow S. 2007. New facts on the Ma-
lice culture gained from the rescue excavations at the A4 motor-
way section east of Krakow. W: J.K. Kozłowski, P. Raczky (red.),
The Lengyel, Polgár and Related Cultures in the Middle/Late Ne-
olithic in Central Europe, 471–486. Kraków: Polish Academy of
Arts and Sciences.
Dzieduszycka-Machnikowa A., Lech J. 1976. Neolityczne zespoły
pracowniane z kopalni krzemienia w Sąspowie. Wrocław–Warsza-
wa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
Dzięgielewski K., Godlewski P.  2009. Wschodnie oddziaływa-
nia kulturowe na terytorium zachodniej Małopolski we wczesnej
epoce żelaza – źródła i interpretacje. W: S. Czopek, K. Trybała-
-Zawiślak (red.), Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpre-
tacje, 191–225. Rzeszów: Mitel.
Ginter B. 1974. Wydobywanie, przetwórstwo i dystrybucja surow-
ców i wyrobów krzemiennych w schyłkowym paleolicie północ-
nej części Europy środkowej. Przegląd Archeologiczny 22, 5–122.
Ginter B. 2015. Skałki i krzemienie krzesiwkowe: analiza nowo-
żytnych wyrobów krzemiennych ze stanowisk 2 i 3 w Aleksan-
drowicach, w pow. krakowskim. W: J. Chochorowski (red.), Od
epoki brązu do czasów nowożytnych. wybrane odkrycia i znalezi-
ska, 287–310. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Grabowska B., Zastawny A.  2011. Osada kultury malickiej na
stan.  5 w  Modlnicy, pow. krakowski. W: J.  Kruk, A.  Zastawny
(red.), Modlnica, st. 5. Od neolitu środkowego do wczesnej epoki
brązu, 21–93. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Grabowska B., Zastawny A.  2014. Osada kultury malickiej na
stan. 10, 11 w Targowisku, pow. wielicki. W: A. Zastawny (red.),
Targowisko stan.  10, 11. Osadnictwo epoki kamienia, 255–416.
Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Jarosz P., Mianowska I. 2011. The Corded Ware culture cemetery in
Kraków-Mistrzejowice. Sprawozdania Archeologiczne 63, 241–264.
Jarosz P., Włodarczak P. 2007. Chronologia bezwzględna kultu-
ry ceramiki sznurowej w Polsce południowo-wschodniej oraz na
Ukrainie. Przegląd Archeologiczny 55, 71–108.
Kadrow S. 1990a. Osada neolityczna na stan. 16 w Rzeszowie na
Osiedlu Piastów. Sprawozdania Archeologiczne 41, 9–75.
Kadrow S. 1990b. Obiekt kultury malickiej na stanowisku nr 20
w Rzeszowie. Sprawozdania Archeologiczne 42, 95–105.
Kadrow S. 1996. Faza rzeszowska kultury malickiej. W: J.K. Ko-
złowski (red.), Kultura malicka. Drugi etap adaptacji naddunaj-
skich wzorców kulturowych w neolicie północnej części środkowej
Europy, 51–70. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Kadrow S. 2006. Kultura malicka. W: M. Kaczanowska (red.), Dziedzic-
two cywilizacji naddunajskich: Małopolska na przełomie epoki kamie-
nia i miedzi, 63–76. Kraków: Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
Mazur K. 2011. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopalisko-
wych przeprowadzonych na stanowisku nr 2 w Aleksandrowicach,
gm. Zabierzów (obręb geodezyjny Morawica, działki nr 873/6, 874/2
i 875/6) w latach 2010–2011. Kraków (mps).
Naglik R. 2001. Sprawozdanie z badań ratowniczych prowadzonych
w związku z budową autostrady A4 na terenie b. woj. krakowskiego
i zachodniej części b. woj. tarnowskiego w latach 1996–1999. W:
Z. Bukowski (red.), Raport 96–99. Wstępne wyniki konserwator-
skich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce
za lata 1996–1999, 308–352. Warszawa: Ośrodek Ochrony Dzie-
dzictwa Archeologicznego.
Naglik R. 2015. Gliniana figurka antropomorficzna z Aleksandro-
wic, gm. Zabierzów, pow. Krakowski. W: J. Chochorowski (red.),
299
Od epoki brązu do czasów nowożytnych. Wybrane odkrycia i zna-
leziska, 137–156. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Nowak M. 2009. Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Kraków:
Instytut Archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Nowak M. 2015. Materiały kamienne z okresu schyłkowego pa-
leolitu, mezolitu, neolitu i wczesnej epoki brązu ze stanowiska 9
w Stanisławicach. W: M. Nowak, T. Rodak (red.), Osady z epoki
kamienia oraz wczesnej epoki brązu na stanowiskach 9 i 10 w Sta-
nisławicach, pow. bocheński, 145–260. Kraków: Krakowski Zespół
do Badań Autostrad.
Nowak M., Rodak T. 2015. Epizod schyłkowopaleolityczny oraz
osadnictwo mezolityczne, neolityczne i z wczesnej epoki brązu ze
stanowisk 9 i 10 w Stanisławicach na tle porównawczym. W: M. No-
wak, T. Rodak (red.), Osady z epoki kamienia oraz wczesnej epo-
ki brązu na stanowiskach 9 i 10 w Stanisławicach, pow. bocheński,
261–288. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Peschel K., 2010. Wstępne sprawozdanie z wykopaliskowych archeo-
logicznych badań ratowniczych na stanowisku Aleksandrowice 2
(Morawica, gm. Liszki), powiat krakowski, województwo małopol-
skie (AZP 100–55/2). Kraków (mps).
Rak K. 2014. Materiały kamienne ze stanowiska Aleksandrowice
2, skupiska nr 2, powiat krakowski, na tle magdalenienu w Polsce.
Kraków (mps pracy magisterskiej).
Reimer P., Austin W., Bard E. i in. 2020. The IntCal20 Northern
Hemisphere radiocarbon age calibration curve (0–55 cal kBP).
Radiocarbon 62.
Schild R. 1969. Próba ustalenia listy form związanych z procesem
przygotowania obłupni i  rdzeniowaniem w  cyklu mazowszań-
skim. W: R. Jamka (red.), III sympozjum paleolityczne, t. 2: Dys-
kusja, 3–15. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego
i Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
Schild R., Królik H., Marczak M. 1985. Kopalnia krzemienia czeko-
ladowego w Tomaszowie. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–
Łódź: Ossolineum.
Stefański D., Wilczyński J. 2012. Extralocal raw materials in the
Swiderian culture. Case study of Kraków-Bieżanów sites. Anthro-
pologie 50, 427–442.
Valde-Nowak P., Kraszewska A., Stefański D. 2014. Arch-backed
and Tanged Point technocomplexes in the North Carpathian zone.
Recherches Archéologiques NS 5–6, 69–85.
300
Wilczyński J. 2010. The techniques of obsidian treatment on the
Malice culture settlement of Targowisko 11, Lesser Poland. Przegląd
Archeologiczny 58, 23–57.
Wilczyński J. 2011. Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epoki
brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5, pow. kra-
kowski. W: J. Kruk, A. Zastawny (red.), Modlnica, st. 5. Od neolitu
środkowego do wczesnej epoki brązu, 513–556. Kraków: Krakowski
Zespół do Badań Autostrad.
Wilczyński J. 2018. Chipped stone inventories of the Malice cul-
ture from southern Poland. W: P.  Valde-Nowak, K.  Sobczyk,
M. Nowak, J. Źrałka (red.), Multas per gentes et multa per sae-
cula. Amici magistro et collegae suo Ioanni Christopho Kozłowski
dedicant, 451–458. Kraków: Institute of Archaeology, Jagiellonian
University. Alter Radosław Palonka.
Wilczyński J., Czekaj-Zastawny A., Zastawny A. 2015. Flint and
obsidian Malice culture artefacts from Brzezie, site 17, Wieliczka
District, Małopolska. Fontes Archaeologici Posnanienses 51, 245–262.
Witkowska B., Włodarczak P. 2010. Grób kultury ceramiki sznu-
rowej ze stanowiska 74 w Krakowie Nowej Hucie-Kościelnikach.
Materiały Archeologiczne Nowej Huty 25, 67–78.
Włodarczak P. 2006. Kultura ceramiki sznurowej na Wyżynie Ma-
łopolskiej. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Włodarczak P., Kamińska M., Micyk P., Witkowska B. 2003. Grób
kultury ceramiki sznurowej w Smrokowie, woj. małopolskie. Spra-
wozdania Archeologiczne 55, 119–136.
Paweł Micyk; Galty Usługi Ziemno-Inżynieryjne Paweł Micyk,
82 Powstańców 1863 r. Street, 32-200 Miechów, Poland; pawelmicyk@gmail.com
Łukasz Szarek; Galty Usługi Ziemno-Inżynieryjne Paweł Micyk,
82 Powstańców 1863 r. Street, 32-200 Miechów, Poland; l.szarek85@gmail.com
Justyna Zakrzeńska; Jagiellonian University, Institute of Archaeology,
11 Gołębia Street, 31-007 Kraków, Poland; vetille13@wp.pl
Joanna Chowaniak; Galty Usługi Ziemno-Inżynieryjne Paweł Micyk,
82 Powstańców 1863 r. Street, 32-200 Miechów, Poland;
joanna.w.chowaniak@gmail.com
Marek Nowak; Jagiellonian University, Institute of Archaeology, 11 Gołębia Street,
31-007 Kraków, Poland; mniauj@interia.pl
 New radiocarbon dates for the Funnel Beaker
and the Funnel Beaker-Baden assemblages
in Lesser Poland from Książnice Wielkie,
site 1, Proszowice district
Agnieszka Brzeska-Zastawna, Albert Zastawny

Abstract: The article presents the first results of radiocarbon dating for the Neolithic settlement in Książnice Wielkie in the history of
research of this site. AMS dates were obtained from animal bone samples for three settlement pits with Funnel Beaker and Funnel Beaker-
Baden materials. These are materials from the research of J. Żurowski, carried out in 1921–1924 and elaborated by B. Burchard and A. Eker
in 1964. The obtained results are an introduction to further work on the absolute chronology of the discussed site. There is also a plan
to release a publication of the materials from J. Żurowski’s research. In addition, the results of these analyses will be verified through the
materials from new excavations in Książnice Wielkie, conducted since 2018 by the Archaeological Museum in Kraków and the Institute
of Archaeology of the Jagiellonian University in Kraków.
Keywords:  Funnel Beaker culture, Funnel Beaker-Baden assemblages, radiocarbon dating, Lesser Poland

Introduction revealed numerous traces of the settlement in the

In the research on the Funnel Beaker culture in Lesser
Poland, the site in Książnice Wielkie (site 1), located
in the Szreniawa Valley, 45 km east of Kraków (Fig. 1),
represents an established and important position. It was
discovered during World War I while digging trenches
near the local cemetery. In the years 1921–1924 Józef
Żurowski from the Polish Academy of Arts and Sciences
in Kraków carried out large excavations here. In an
area of approximately 20 ares, he discovered about 70
Neolithic features forming the Funnel Beaker culture
(FBC) settlement and the Corded Ware culture (CWC)
cemetery. The obtained materials were not elaborated
and published until 1960s by Barbara Burchard and
Anna Eker (FBC; Burchard, Eker 1964) and Jan Machnik
(CWC; Machnik 1964). Since then, this site has not been
the subject of detailed research and analysis.
Almost a hundred years after the commencement of
field work by J. Żurowski, the Archaeological Museum
in Kraków resumed research in Książnice Wielkie.
In 2017, a  magnetic prospection was carried out. It
southern part of the site, not studied in the 1920s
(Brzeska-Pasek, Zastawny 2018). Since 2018, rescue
excavations have been conducted in cooperation with
the Jagiellonian University, in conjunction with the
expansion of the modern cemetery, financed by the
Małopolska Provincial Historic Preservation Officer
(Brzeska-Zastawna, Zastawny 2019; Zastawny, Brzeska-
Zastawna 2020). At the same time, the analyses of stone
artefacts from J. Żurowski’s research (Brzeska-Zastawna
2018; 2020), verification analyses of ceramic materials
and works on the elaboration of the absolute chronology
of settlement are being carried out.
This article presents the results of radiocarbon dating
for 3 settlement pits with the FBC and Funnel Beaker-
Baden (FBC-Baden) assemblages materials obtained in
1923 and 1924. They are the first published radiocarbon
dates for the site in Książnice Wielkie. The materials
discussed here are stored in the collections of the
Archaeological Museum in Kraków. The radiocarbon
analyses were financed by the funds of the Faculty of
History of the Jagiellonian University in Kraków.

301

FBC and FBC-Baden assemblages
in Książnice Wielkie
A characteristic feature of the FBC ceramic materials
from Książnice Wielkie is the presence of the style of the
Baden complex (mainly grooved ornamentation). Józef
Żurowski already noticed the Baden ornamentation in
the context of typical pottery of the FBC, emphasizing
its difference from the “pure” groups of Baden culture
in the Kraków region (Żurowski 1933). The researcher
recognized the Baden (radial) pottery in Książnice
Wielkie as a  permanent element of the FBC in
Lesser Poland (Zabłocki, Żurowski 1934). A  similar
interpretation was presented by the authors of the
study on the FBC settlement at the discussed site,
defining the Baden elements as the determinant of
the FBC late phase (Burchard, Eker 1964). In turn,
J.K. Kozłowski presented a  different concept, giving
the assemblages from Książnice Wielkie the status of
a  separate territorial group (the Książnice-Wyciąże
302
Fig. 1. Western Lesser Po-
land. Location map of site 1 at
Książnice Wielkie, Proszowice
district (drawn by A. Zastawny)
group) and simultaneously the oldest phase of the Baden
culture in Lesser Poland, with the genesis associated
with the FBC (Kozłowski 1961).
At present, the materials with mixed FBC-Baden
stylistic features from Książnice Wielkie, as well as
many other sites, are treated as an independent stage
of the Eneolithic settlement in western Lesser Poland
(Kruk et al. 1996; Zastawny 2008; 2015; Milisauskas
et al. 2016; Kruk, Milisauskas 2018; Kruk et al. 2018).
This stadium is divided into the older BR IV and the
younger BR V phase, which have been best known
and characterized in Bronocice, site  1 (Milisauskas
et al. 2016; Kruk and Milisauskas 2018; Kruk et al.
2018). In the development pattern of cultures from the
second half of the 4th millennium BC in a limited area
of western Lesser Poland, the FBC-Baden formation
takes place between the “classic” phase of the FBC
and the Baden culture (Zesławice-Pleszów and Mogiła
groups). The settlement from the younger FBC-
Baden phase may have been partly contemporary
to  the Baden culture. It is characteristic that the
FBC-Baden settlements always occur at the sites
where the FBC settlement is represented. The features
of both units form a  common chronological and
settlement sequence. It is mainly readable at excavated
sites, such as: Bronocice, site  1 (Kruk et  al. 2018),
Lelowice-Kolonia, site 5 (Burchard 1964), Niedźwiedź,
site 1 (Burchard 1977), Szarbia Zwierzyniecka, site 9
(Baczyńska 2000; Włodarczak 2013), Dziekanowice,
site 1 (Jaśkowiak, Milisauskas 2001), Smroków, site 17
(Włodarczak 2013), Miechów, site  3 (Nowak 2019;
Przybyła et al. 2019).
In Książnice Wielkie, the pits of the FBC and FBC-
Baden assemblages also coexist. However, we do not
know much about the relationship between them. In the
study by B. Burchard and A. Eker, no attempt was made
to reconstruct the settlement phases and to separate the
features with inventories of the FBC and the FBC-Baden
assemblages (Burchard, Eker 1964). The arrangement of
the features appeared to be not intentional. The materials
that interest us come from 59 settlement pits, diverse in
terms of structure, dimensions, internal stratigraphy,
function and a set of artefacts (Burchard, Eker 1964,
267). A review of the materials made by the authors
of the article shows that the features with “pure” FBC
material constitute about 30% of all objects. Based on
archival documentation from J. Żurowski excavations
(Archives of the Archaeological Museum in Kraków),
it can also be concluded that the FBC and FBC-Baden
features were discovered throughout the whole area of​​
excavations (about 20 ares of the area) and they did not
form separate clusters.
Materials for age measurement –
type and context
Three samples obtained from the materials from
J. Żurowski excavations were selected for radiocarbon
dating. They were fragments of animal bones, discovered
in three settlement pits, marked with numbers 14, 31
and 41. The first two pits were discovered in 1923.
They were located about 5  meters apart. Based on
archival documentation, it can be said that they were
in a larger grouping of several features (nos. 14–33),
with materials of the FBC and FBC-Baden. The third
pit No. 41 was explored in 1924. Its exact location is
unknown. All discussed features can be interpreted
as economic activity pits. They differ in construction
and size as well as in the characteristics of ceramic
materials, which differ in form and ornamentation (see
characteristics below). Unfortunately, we do not know
the exact location of the samples within the features
(no information in the archival documentation). Only
in feature No. 41 the depths from which fragments of
ceramics and animal bones were obtained were given.
The tested sample from this pit came from the central
part of the feature fill, mainly 145–190 cm.
The selection of materials for radiocarbon dating was
determined by the intention to expose the features from
various phases of the site’s occupation. The features were
selected based on the presence of pottery with diagnostic
features for the FBC and FBC-Baden assemblages.
Fragments of vessels with a Baden grooved ornament
are present in the inventory of each of the analysed
pits, whereas in the case of pit No. 14 several sherds
with such decorations probably come from the topsoil
above the object1. The remaining material from this pit
is “pure” FBC pottery. We observe a high proportion
of the Baden-style pottery in features No. 31 and 41.
These materials have a clearly mixed character of the
FBC-Baden. According to the terms used for relative
chronology of similar assemblages at other sites (see
Kruk, Milisauskas 2018), pit No. 14 can be attributed
to the FBC, while features No. 31 and 41 to the FBC-
Baden assemblages.
The following characteristics are presented in detail
using data from two publications (Zabłocki, Żurowski
1934; Burchard, Eker 1964) and the authors’ findings.
Feature 14 (dated material – animal bone;
AMS date – 5080±40 BP)
Feature 14 consisted of one main pit (rectangular
in the vertical section, a diameter of 230 cm and with
depth of 183 cm; Fig. 2:1, marked with the letter “A”)
with a deeper part (Fig. 2:1, marked with the letter “a”)
and two smaller round pits (Fig. 2:1, marked with letters
“b” and “c”). The main pit and two smaller ones were
oval in a horizontal. These pits formed one economic
entity. Ceramic and flint artefacts come only from the
main pit (“A”). Only several stones and bones come
from the pit marked “b” (150  cm in diameter with
depth of 200 cm). No artefacts in pit “c” were found.
In the arable layer above the main pit there was a lot
of FBC or FBC-Baden pottery. Fragments linked with
the Corded Ware culture were absent.
1
Like several fragments of pottery from the Roman Period.
303
Materials:
a) pottery (c. 650 fragments)
Main forms:
– 3 fragments of collared flasks (Burchard, Eker 1964,
Tablica XXII:1,5,6),
– 16 fragments of beakers with vertical and zigzag stamp
ornament (Fig. 2:3,7; Burchard, Eker 1964, Tablica V:
2,14,10; VI:5,9; VII:6,11),
– 4 fragments of bellies with knee-like handle, including
1 with handle with plastic strip in the shape of an
inverted letter “U” (Fig. 2:9),
– 1 fragment of beaker with plastic strip in the shape
of an inverted letter “V” (Fig. 2:4),
– fragments of cups with ansa lunata handles (Fig. 2:8),
– fragments of plates (Fig. 2:5,6),
– 16 fragments of beakers (?),
– fragments of 3 small bowls (Burchard, Eker 1964,
Tablica XXIII:1,3),
– fragments of bag-like pots (Burchard, Eker 1964,
Tablica XII:2),
– fragments of pots (Fig. 2:2),
– fragment of a big wide-mouth vessel with a charac-
teristic underlying and knee-like handles mounted
in the maximum protrusion of the belly (Burchard,
Eker 1964, Tablica XIV:2),
– 3 amphorae (?) fragments (Burchard, Eker 1964,
Tablica XIX:2; XXI:6),
– cup with a strap-like handle (Burchard, Eker 1964,
Tablica XVI:7),
– fragments of a  4 strap-like handle (including one
large, 10.5 cm wide; the other with a groove inside
and two stamps),
– fragment of a vessel with vertical grooves;
b) flint artefacts (29 specimens):
– 7 flakes: 5 negative flakes (3 of JK2, 2 of the striped
flint), 2 flakes from axes (JG3),
– 4 blades: 2 negative blades – 1 of JK, 1 of JG (Fig. 3:3),
2 blades from axes (both of JG),
– 13 tools: 6 retouched blades (3  of JG, 1 of the
Volhynian flint, 2 burnt; Fig.  3:1,2,5), 3 retouched
flakes (including 2  made on flakes from axes; all
of JG), 2 blade endscrapers (1 of JG, Fig. 3:6; 1 made
on a secondary crested blade of the Volhynian flint,
Fig. 3:4), 1 retouched piece (JG), 1 chisel (JG),
– 1 formal core made on an axe (JG, Fig. 3:7),
2
  JK – Jurassic Kraków flint.
3
  JG – Jurassic flint of variant G.
304
– 3 splintered pieces (including 2 made on fragments
of axes of JG; 1 of JK),
– 1 hammerstone (JK);
c) others: 11 spindle whorls, 3 loom weights, numerous
animal bones (also with traces of cutting), burnt clay,
stones, shells.
Feature 31 (dated material – animal bone;
AMS date – 4675±35 BP)
Circular pit, 2,7  m  in diameter and 3,2  m  deep
(Fig. 4:1). Multilayered feature, rectangular in cross-
section. Side walls were burnt. There was a hearth and
layers of ash in the pit. A pig skeleton was found at the
bottom of the feature.
a) pottery (c. 550 fragments)
Main forms:
– 7 fragments of beakers with stamp ornamentation
(Burchard, Eker 1964, Tablica VII:12),
– 12 fragments of beakers without ornament,
– 1 fragment of collared flask (?),
– 2 cups with strap-like handles raised over the rim,
including one with an ornament in the form of two
stamps at the top of the handle inside the vessel and
an engraved line (Fig. 5:1),
– Pot with funnel-like neck with vertical grooved
ornamentation, knob and horizontal groove on the
belly (Fig. 4:3),
– 1 vase-like pot with an underlying of the border
between the belly and the neck (Fig. 4:4),
– 5 fragments of strap-like handles,
– 4 knee-like handles,
– 1 high cup with a strap-like handle, prominent belly
and high, clearly separated neck; it has a characteristic
underline in the shape of an engraved line between the
neck and the belly (Burchard, Eker 1964, Tablica XV:5),
– 1 semi-conical bowl decorated with plastic triangular
application in the maximum protrusion of the belly
(Burchard, Eker 1964, Ryc. 2, Tablica XXIII:5),
– 1 low beaker with incision on the rim (Burchard, Eker
1964, Tablica IX:3),
– 9 fragments of bag-like pots (Burchard, Eker 1964,
Tablica X:1),
– 1 fragment of vessel without neck and rim decorated
with incision (Burchard, Eker 1964, Tablica XXV:3),
– 1 fragment of belly with conical knob and row of
incision in the maximum protrusion of the belly
(Burchard, Eker 1964, Tablica XXV:5),
– 2 fragments of bellies with knobs and grooves
(Burchard, Eker 1964, Tablica XXVI:7; XXVII:7),
Fig. 2. Książnice Wielkie, Proszowice district. Feature 14 with dated material: 1 – plan and cross-section of the feature (after
J. Żurowski’s field documentation from 1923), 2–9 – selected fragments of the FBC pottery (drawn by A. Brzeska-Zastawna,
A. Zastawny). Material and archival drawings from the collection of the Archaeological Museum in Kraków

305
 Fig. 3. Książnice Wielkie, Proszowice district. Feature 14 with dated material: 1–7 – selected flint artefacts of the FBC
from the collection of the Archaeological Museum in Kraków (drawn by A. Brzeska-Zastawna)

306
Fig. 4. Książnice Wielkie, Proszowice district. Feature 31 with dated material: 1 – cross-section of the feature (after J. Żurowski’s
field documentation from 1923), 2–4 – selected vessels and flint artefact of the FBC-Baden assemblages (drawn by B. Grabowska,
A. Brzeska-Zastawna). Material and archival drawings from the collection of the Archaeological Museum in Kraków

307
 Fig. 5. Książnice Wielkie, Proszowice district. Feature 31 with dated material: 1–3 – vessel and flint artefacts of the FBC-Baden
assemblages from the collection of the Archaeological Museum in Kraków (drawn by B. Grabowska, A. Brzeska-Zastawna)

308
Fig. 6. Książnice Wielkie, Proszowice district. Feature 41 with dated material: 1 – cross-section of the feature (after J. Żurowski’s
field documentation from 1924), 2–6 – selected fragments of pottery and flint artefact of the FBC-Baden assemblages
(2–5 – drawn by A. Brzeska-Zastawna, A. Zastawny, 6 – after Zabłocki, Żurowski 1934). Material and archival drawings
from the collection of the Archaeological Museum in Kraków

309
– 7 fragments of bellies decorated with ornamentation
of grooves;
b) flint artefacts (22 specimens):
– 7 flakes: 4 negative flakes (3 of JG flint, 1 of JK flint),
3 flakes from axes made of JG,
– 4 blades: 3 negative blades (2 of JG flint, 1 burned),
1 blade from axe of JG,
– 8 tools: 4 retouched blade (2 of JG flint, 2 burned,
Fig.  4:2), 2 small fragments of tools of JG flint,
2 retouched flake (1 of JG flint, 1 burned),
– 1 negative chunk of JK flint,
– 1 splintered piece made on a fragment of an axe of
JG flint (Fig. 5:2),
– 1 hammerstone on an axe of JG flint (Fig. 5:3);
c) others: 12 spindle whorls, 7–14 loom weights, stone
adze, burnt clay, stone.
Feature 41 (dated material – animal bone;
AMS date – 4475±35 BP)
Trapezoidal pit, roughly circular at the top with
a diameter of about 2m and a depth of 2,6 m (Fig. 6:1).
Discovered at a depth of 50 cm. The pit was destroyed by
a shooting trench from 1914. Below the trench a hearth
and a pig skeleton entirely preserved.
a) pottery (c. 370 fragments)
Main forms:
– 1 vase with a strongly bent edge and with horizontally
perforated handle on the belly (Fig. 6:2),
– 1 fragment of the belly ornamented with grooves
and knobs in the maximum protrusion of the belly
(Fig. 6:4),
– 1 fragment of the belly with grooved ornamentation
(Fig. 6:5),
– Fragment of vessel with ornamentation in the form
of two horizontal wide grooves between the belly and
neck and with ornament in the form of a herringbone
in the upper part of the belly (Burchard, Eker 1964,
Tablica XXVII:4),
– 1 cup with strap-like handle extending above the rim
(Burchard, Eker 1964, Tablica XVI:5),
– 1 cup with strap-like handle (Burchard, Eker 1964,
Tablica XVII:7),
– 1 fragment of a big strap-like handle,
– 2 knee-like handle,
– 7 fragments of vessels with conical knobs between
the neck and the belly,
– 3 fragments of beakers with stamp ornamentation
(Burchard, Eker 1964, Tablica VII:8),
– fragments of pots with plastic strip below rim (Fig. 6:3),
310
– 1 fragment of vessel decorated with row of finger
impressions and conical knob between the neck and
the belly (Burchard, Eker 1964, Tablica XI:2);
b) flint artefacts (4 specimens):
– 1 flake from an axe of JG flint,
– 1 retouched blade of JG flint (Fig. 6:6),
– 1 burned hammerstone,
– 1 axe of JG flint ( artefact described as follows: “feature
41, from humus” – J. Żurowski’s notes show that it
was probably found in the upper destroyed part of
the feature);
c) others: 11 spindle whorls, 7 loom weights, 1 bone
with traces of processing, 2 bone awls, fragments of
burnt clay (part with grain impressions), numerous
animal bones, including: pig, cattle, sheep, goat, dog,
wolf, European pond turtle.
Results and interpretation
The samples were analysed in the Poznań
Radiocarbon Laboratory. The obtained AMS dates
were calibrated in the OxCal v. 4.2.3 program using
the INTCAL13 curve (Fig. 7). All dates were obtained
from cattle and big mammal bones. The results indicate
a different chronology of settlement pits from which the
materials for testing were taken. After calibration, the
3 dates analysed are in a time sequence (Fig. 8), covering
the period 3966–3027 BC (95.4%) and 3952–3093 BC
(68.2%). The ranges for individual dates are separable
and do not overlap (Figures 8, 9). The oldest is feature
No. 14, and the youngest is feature No. 41. The oldest
date (from feature No. 14) is separated from two younger
ones (ob. 31; 41) by a clear time period: approx. 160 years
with a  probability of 95.4% and approx. 290  years
with a  probability of 68.2%. However, both younger
dates are separated by a  small time hiatus: 25  years
with a probability of 95.4% and approx. 40 years with
a probability of 68.2%. The sequence of absolute age of
the examined materials outlined in this way corresponds
to the relative chronology of the analysed features.
5080±40 BP (feature 14)
A  particularly interesting result was obtained by
measuring the age of the sample from pit No. 14,
from which the date 5050±40 BP was obtained: 3966–
3787  BC (95.4%); 3952–3804  BC (68.2%). With this
result, Książnice Wielkie joins – as the fifth site – the
group of the oldest assamblages of the southeastern
group of the FBC, from which dates earlier than 5000 BP
are: Skołoszów, site 31 (5240±40 BP; 5150±40 BP –
Rogoziński 2014), Gnojno, site 4 (5139±70 BP; 5040±70
BP; 5020±70 BP – Nowak 2014), Bronocice, site 1
(5060±110 BP – Kruk, Milisauskas 1990), Szczytna,
site 6 (5020±35 BP – Rybicka 2016). The correctness
of dating of feature No. 14 from Książnice Wielkie can
be disputable, as are the results for assemblages from
the above-mentioned sites. The undoubted advantage
of the date from Książnice Wielkie is the fact that it was
obtained from animal bones and that the examined
material comes from the settlement pit. All the dates
referred above were obtained from charcoal, collected
mostly from cultural layers outside the features. Only
in two cases the samples came from the features: from
site 1 in Bronocice (Kruk, Milisauskas 1990) and site 6
in Szczytna (Rybicka 2016).
For the area of western
​​ Lesser Poland we have had
so far only one dating result similar to the date from
Książnice Wielkie. It is of course the already mentioned
date from Bronocice (from pit 5-B6), the only one
defining the chronological framework of the oldest phase
of the FBC in the Bronocice (phase BR I) and at the same
time throughout the entire area. In the uncalibrated (BP)
record it is 5060,110 BP and is younger than the date
from Książnice Wielkie (5080±40 BP). The latter would,
therefore, be the oldest date for the FBC in western Lesser
Poland at the moment. The large standard error of the
date from Bronocice (± 110) causes that after calibration
the time frames are very wide: 4222–3639 BC (95.4%),
4067–3639  BC (94.0%) and 3964–3715  BC (68.2%).
Nevertheless, with a  probability of 68.2%, the lower
boundaries of the ranges are very similar for both
sites, with a slight precedence of Bronocice (3964 BC
for Bronocice and 3952 BC for Książnice Wielkie). In
the recently presented interpretation of the absolute
chronology of BR I phase in Bronocice (Kruk et al. 2018),
the period of existence of this phase was narrowed to the
times between 3950 BC and 3850 BC (Kruk et al. 2018,
52, Table 7). With this arrangement, the time range
obtained for dates from Książnice Wielkie coincides with
the chronological framework of phase BR I (Fig. 7,9).
The pottery from feature 14 in Książnice Wielkie
is diverse (Fig. 2). Compared to the Bronocice, there
are forms present in the BR I  phase, but also in the
younger phases – BR II and BR III. The basic types
of vessels in feature 14 include beakers, pots, collared
flasks, cups with ansa lunata handles and plates. In the
chronological context, the presence of fragments of
three plates decorated on the edge with wide stamps,
deep incision (Fig.  2:5) and finger impressions in
form of “frill” (Fig. 2:6) may be significant. In the FBC
inventories in Poland, the plates are present in the
“Sarnowo phase”, i.e. in the oldest assemblages, which
is also confirmed by radiocarbon dating (cf. e.g. Redecz
Krukowy site 20 in Kujawy: Grygiel 2016; Papiernik,
Płaza 2018). In Lesser Poland, plates are rare finds. We
know them from the FBC settlements only from two
sites: from Bronocic, site  1 and Modlnica, site  5. In
Bronocice from features dated to phase BR I 10 pieces
of plates are known (Kruk, Milisauskas 2018, Table 14).
Single fragments of vessels of that type of occurred also
in features from the BR III and V phases. On the FBC
settlement in Modlnica, dated to the BR II phase, only
one rim fragment of a flat plate was noted (Zastawny
et  al. 2011). Another plate fragment was discovered
in the inventory of the so-called Modlnica type, with
materials of syncretic character FBC, Baalberge,
Furchenstichkeramik, Epilengyel-Polgár, which can
generally be dated around 3900–3600 BC and probably
synchronized with phase BR II or even BR I (Zastawny,
Grabowska 2011). Therefore, the chronological position
of the clay plates can be probably linked with the two
oldest phases of the FBC in Lesser Poland.
In pottery inventory of feature 14 there are fragments
of funnel beakers, decorated with single rows of uneven,
rarely spaced rectangular stamps (Fig. 2:2), and with
single and double rows of rectangular impressions
made with a stamp or comb (Fig. 2:7). They have good
analogies in the oldest FBC assemblages in western
Lesser Poland: Bronocice site  1 (Kruk, Milisauskas
2018), Zawarża (Kulczycka-Leciejewiczowa 2002),
Kraków-Mogiła 62 (Kluzik 2010). The collared flasks,
represented by 3 fragments in feature 14, present in
Bronocice in assemblages of phases BRI and BRII.
Numerous edges of beakers decorated with rows of
vertical stamps along with horizontal rows of zigzag
(Fig.  2:3) are, in turn, decorative motifs of a  wide
chronology, present in assemblages of phases BR I–III.
From feature No. 14 from Książnice Wielkie there is also
a fragment of belly from beaker decorated with plastic
strips in the shape of the inverted letter “V” (Fig. 2:4).
A belly with similar decoration is known from the 45-
C2 object from Bronocice, which belongs to the phase
BR I (Kruk, Milisauskas 2018, Ill. 5:9). Forms that are
associated with later phases (BR III) are certainly knee-
like handles with a lower attachment in the form of
a plastic strip arranged in the shape of an inverted “U”
(Fig. 2:9) and S-shaped pots with rows of knobs on the
311
 Feature Feature Dated Lab
Number type material number
14 settlement animal bone Poz-102744
pit (vertebra, cattle)
31 settlement animal bone Poz-102745
pit (big mammal)
41 settlement animal bone Poz-102746
pit (tibia, cattle)
Fig. 7. AMS dates of the FBC (feature 14) and FBC-Baden assemblages (features 31, 41) from Książnice Wielkie, site 1, Proszowice
district (material from J. Żurowski’s excavations in 1922–1924)
belly (Burchard, Eker 1964 , Tablica XIII:3). Cups with
ansa lunata handles (Fig. 2:8) have a similar position
in relative chronology, which appear from phase BRII.
To sum up the comments about features of pottery
from feature 14 one can conclude that they represent
forms and decorations of vessels found in all phases of
the development of the FBC settlement in Bronocice
and other sites in western Lesser Poland (BR I-III). We
find the most similarities in materials from feature 14
from Książnice Wielkie in pottery of the BR I and BR
II phases.
There are interesting finds of lithic artefacts
from feature 14 (Fig.  3). Inventory is dominated by
products made of JG flint (17 specimens). The second
largest group consists of artifacts representing JK flint
(6 specimens). In addition, there were 2 artefacts of
the Volhynian flint (endscraper on a secondary crested
blade and retouched blade) and 2 flint from striped flint.
A fragment of the damaged axe made of JG flint with
a fairly massive butt occurred in the feature (Fig. 3:7).
Products from the pit represent forms that are typical
for the FBC macrolithic production in Lesser Poland.
Interestingly, as already mentioned, most of the artefacts
from feature 14 were made from JG flint. It indicates that
the apogee in its use falls to the period of development
of the FBC-Baden formation, i.e. in relation to  the
Bronocice, BRIV and BRV phases (e.g. Pelisiak 2008).
This does not mean that it was not used in the FBC
without the Baden features, both in the phases preceding
the appearance of the Baden influences and during
the time of these influences on the FBC settlements
312
Date Chronology Chronology
C BP
14
calBC (95.4%) calBC (68.2%)
5080±40 3966 (95.4%) 3787 3952 (17.1%) 3925
3919 (2.0%) 3915
3878 (49.2%) 3804
4675±35 3625 (5,9%) 3600 3516 (15.5%) 3492
3525 (89.5%) 3366 3469 (45.6%) 3397
3385 (7.1%) 3374
4475±35 3341 (87.1%) 3083 3331 (45.7%) 3215
3067 (8.3%) 3027 3185 (10,0%) 3157
3126 (12,5%) 3093
developing in parallel with the development of the
FBC-Baden assemblages. It  is noticeable that in the
limited area occupied by the FBC-Baden formation,
on FBC loess sites in the upper Vistula basin up to the
“classic” phase (including “pure” FBC assemblages),
next to the most numerous of the JK and JG flints, the
are (usually not frequent) the Volhynian, Świeciechów
and the striped flints. It is not surprising in the context
of flint production of the south-eastern group of the
FBC. The presence of (usually few) non-local flints
is associated with the “pure” FBC in western Lesser
Poland rather than with the FB-Baden formation.
However, these inventories are dominated by the JK
and JG flints, and other raw materials, such as the
Volhynian and the Świeciechów flints, are usually in the
minority (e.g. Zawarża 1, a single-phase settlement dated
to the BRII phase, without Baden features; Kulczycka-
Leciejewiczowa 2002; Balcer 2002, 117, 127; Modlnica 5,
“pure” FBC material, Zastawny et al. 2011; Wilczyński
2011; Kraków-Prądnik Czerwony, Rook, Nowak 1993).
Thus, it can be said that these sites are definitely
dominated by the best local flint that was found in the
immediate area, and non-local raw materials (such as
Volhynian flint, Świeciechów) occur in much smaller
number. As mentioned above, the presence of these
off-site raw materials was reduced to none in the FBC-
Baden assemblages.
4675±35 BP (feature 31)
Clearly younger than the date from pit No. 14 is
a radiocarbon designation of feature No. 31 (Fig. 7,8).
 Fig. 8. Chronological sequence of dated features from site 1 at Książnice Wielkie, Proszowice district
From the sample of animal bone the date 4675±35 BP
was obtained, which after calibration gives the ranges:
3625–3366 BC (95.4%) and 3516–3374 BC (68.2%). The
main distinguishing feature of pottery from feature 31
is Baden-style ornamentation (Fig.  4). This allows
to associate the pit with the settlement of FBC-Baden at
the site in Książnice Wielkie. The result of dating can be
interpreted in combination with the site 1 in Bronocice
(Kruk et  al. 2018) and from site  17 in Smroków
(Włodarczak 2013). Both sites have both FBC and
FBC-Baden materials for which we have radiocarbon
markings. The date from Książnice Wielkie analysed
with a probability of 95.4% covers a fairly wide period
of time (3625–3366 BC), which coincides with the two
phases of the Bronocice site: BR II (the second half) and
BR III (excluding the declining stage). By narrowing
the probability scale to  68.2% (3516–3374  BC), the
time frame for feature 31 is clearly focused in the date
range for phase BR III: 3500–3350 BC (Fig. 9). In the
BR III phase, the first signs of the Baden style appear in
Bronocice, which in the subsequent phases (BR IV, V)
will become a common mark of then pottery decoration
(Kruk et al. 2018, 52–53, Włodarczak 2006, 38). Vertical
grooves as well as motifs of “wolf teeth” and herringbone
are among the earliest elements of the Baden complex
in Bronocice. We know them from several settlement
pits from phase BRIII: 2-A/1969, 61-A1, 23+25-A1,
6-B6 (Kruk, Milisauskas 2018). Feature No. 6-B6 was
dated by radiocarbon for the period from the turn of
BR III/IV phases to the end of BR IV (Kruk et al. 2018).
FBC-Baden feature No. 14 from Smroków site 17 has
a very similar, wide time interval (Włodarczak 2013). In
practice, it covers both phases BR III and IV (Fig. 9). The
correlation of ceramic style determinants and absolute
dates indicates that elements of Baden ornamentation
appear in the second half of the BR III phase. Dating
of feature No. 31 from Książnice Wielkie is in line with
this agreement.
Most important in the ceramic inventory of feature
31 are the fragments of a  large beaker with a  wide,
funnel-shaped neck (Fig.  4:3). It is decorated in the
upper part of the belly with vertical and oblique grooves,
separated from the neck by a single omnidirectional
groove and a conical knob. This is a typical ornamental
arrangement (used with many variants) for the FBC-
Baden formation and common in phases BR IV and V.
Groove ornamentation in the company of knobs
is present on several further fragments of vessels
(Burchard, Eker 1964, Table XXVI:7; XXVII:7). Semi-
conical bowls (Fig.  4:4; Burchard, Eker 1964, Table
XXIII:5) and small cups with strap-like handles (Fig. 5:1)
were also found in the pit. There is also pottery typical of
the FBC, mainly fragments of funnel beakers, decorated
with rows of stamp impressions below edge of rim
(Burchard, Eker 1964, Tablica V:7; VII:12).
Twenty two lithic artefacts were discovered in
the feature. The vast majority were made of JG flint
(16 specimens), 2 artefacts were of KJ flint, and 4 others
were burnt. As many as 7 forms came from axes of
JG flint (Fig. 5:2–3). These forms from tetrahedral axes,
as well as the blades and selected retouched blades, are
typical components of the macrolithic inventories of
the FBC and FBC-Baden in Lesser Poland. Together
with pottery, these artefacts form a coherent inventory
from the point of view of the relative chronology and
are consistent with arrangements in the scope of the
absolute chronology.
4475±35 BP (feature 41)
Pit No. 41 is one of the two features that has been
characterized and published in detail by J. Żurowski,
the excavator of the site in Książnice Wielkie (Zabłocki,
313
Fig. 9. AMS dates from Książnice Wielkie and a comparision of absolute chronology from radiocarbon dated sites with Funnel Beaker
(FBC) and Funnel Beaker-Baden (FBC-B) materials in Western Lesser Poland: Bronocice (after Kruk et al. 2018), Szarbia Zwierzyniecka
and Smroków (after Włodarczak 2013)

Żurowski 1934). Thanks to this, we know the location
of materials in the feature. The analysed animal bone
sample came from the central part of the fill, from
a depth 145–190 cm. The obtained date 4475±35 BP
(Fig. 7,8) has the widest chronological range of all three
determinations discussed in this article: 3341–3027 BC
(95.4%). Despite this, it best fits into the pattern of
development of Neolithic communities in Bronocice
(Kruk et al. 2018). With the 68.2% probability (3331–
3093 BC), it strictly corresponds to the time frame of
the older (BR IV) settlement phase of FBC-Baden in
Bronocice: 3350 / 3300–3200 / 3100  BC (Kruk et  al.
2018, Table 7). Such synchronization (Fig.  9) finds
confirmation in ceramic material. In addition to the
settlement in Bronocice, we also know similarly dated
FBC-Baden materials from two other sites: Smroków
site 17 (Włodarczak 2013) and Szarbia Zwierzyniecka
site 9 (Baczyńska 2000, Włodarczak 2013). Settlement
pits No. 10 from Smroków (4500±40 BP) and No. 29/XI
from Szarbia Zwierzyniecka (4490±40 PB) have almost
identical time intervals after calibration and correspond
to the period of existence of the entire phase BR IV
and the beginning of phase BR V in Bronocice (Fig. 9).
A  similar convergence also has pit 41 analysed here
from Książnice Wielkie. Together with the features from
Smroków and Szarbia Zwierzyniecka, they close within
3336–3093 BC (68.2%) and fall to BR IV phase (Fig. 9).
This is a period generally preceding the development
of the proper Baden culture in the Kraków region
(Zesławice-Pleszów and Mogiła groups). It corresponds
with the younger stage of the Pre-Baden horizon (ca.
3550–3150 BC) and the beginnings of the Baden horizon
in western Lesser Poland (Zastawny 2018).
Ornamentation of materials from feature 41 in
Książnice Wielkie (Fig. 6) represents the style typical
for the FBC-Baden inventories of the BR IV phase,
known from the assemblages from Bronocice (Kruk,
Milisauskas 2018). This applies to vessels ornamented
with vertical grooves (Fig.  6:4) and fluted motifs
(Fig. 6:5) in the upper parts of bellies of beakers and
pots. S-shaped pots with a row of finger impressions and
knobs between a neck and a belly are also characteristic
(Burchard, Eker 1964, Tablica XI:2). Equally typical for
the FBC assemblages is the form of the holemouth vase

314
with a rim strongly bent outwards and a handle with
a hollow in the middle (Fig. 6:2). From the inventory
of the feature comes the belly of a big beaker decorated
with a herringbone motif made from grooves (Burchard,
Eker 1964, Tablica XXVII:4). In Bronocice similar
motifs appear on vessels from the BR IV, but also from
the BR III phase (Kruk, Milisauskas 2018). In addition
to elements in the FBC-Baden style, in the material from
feature 41 forms and decorations typical of the FBC
from BR I-III phases are present, e.g. funnel beakers
with a row of vertical stamps and a zigzag motif below
the rim (Burchard, Eker 1964, Tablica VI:8). Therefore,
stylistically the pottery from feature 41 in Książnice
Wielkie corresponds clearly to the older FBC-Baden
phase recognized at Bronocice (BR IV). There are
no elements in the analysed inventory typical for the
younger BR V phase, such as more complex threads
with grooves in compositions with knobs, etc.
Only 4 flint artefacts come from this feature. One
of them is the axe, probably from the upper destroyed
part of the pit. Three specimens were made of JG flint,
1 artefact was burned. The retouched blade on macrolithic
blade and the tetrahedral axe of JG flint are characteristic
elements in particular for the FBC-Baden assemblages
in western Lesser Poland, which corresponds very well
with the pottery and date obtained from the feature.
Conclusions
1. The obtained three radiocarbon determinations
are the first data to develop an absolute chronology
of Neolithic settlement at the site  in Książnice
Wielkie. Animal bone samples from 3 settlement pits
were analysed (features nos. 14, 31, 41). Materials
from these pits were obtained during the former
excavations conducted by J. Żurowski in 1923 and
1924. Dating of samples was carried out at the
Poznań Radiocarbon Laboratory.
2. Expended features have different chronology, and
the material derived from them is varied in terms
of decoration and forms of pottery. In this respect,
the materials correspond to the features of the FBC
and FBC-Baden assemblages.
3. Chronological frames of individual AMS dates
(5080±40 BP; 4675±35 BP; 4475±35 BP) after
calibration are arranged sequentially, are separable
and do not overlap. Together, they set the period
3966–3027 BC (95.4%), which includes times from
the beginning of the FBC in western Lesser Poland
(BR I), to the functioning of the developed FBC-
Baden formation (BR IV/V).
4. The oldest date was obtained for feature No. 14:
5080,40  BP. In the uncalibrated notation, it is
currently the oldest date for the FBC in western
Lesser Poland. In the entire southeastern group of
the FBC, Książnice Wielkie is the fifth site with dates
older than 5000 BP (Skołoszów, site  31, Gnojno,
site 4, Bronocice, site 1, Szczytna, site 6). However,
this is the first date obtained from bone. The others
mentioned above were obtained from charcoal. In
correlation with the absolute chronology of the site in
Bronocice, date range from feature No. 14 coincides
with the dating of the BR I phase. In terms of relative
chronology, the most similarities to materials from
this pit can be found in the assemblages of the BR I
and BR II phases.
5. Two younger dates can be combined with the FBC-
Baden assemblages. The older of them, obtained
from feature No. 31 (4675±35 BP), can be correlated
with the BR III phase and combined with its younger
section, in which the oldest elements of the Baden
complex are present. Date for feature No. 41 (4475±35
BP) is younger and clearly corresponds to the FBC-
Baden, BR IV phase. The above assignment is
confirmed by the ceramic material.
6. Based on the results of 14C analyzes and observations
in the field of relative chronology, it can be concluded
that the settlement traces recognized by J. Żurowski
in 1921–1924 and elaborated by B. Burchard, A. Eker
in relation to the FBC settlement are multi-phased.
They represent the settlement of the FBC and FBC-
Baden formation, in the absence of materials of
“pure” Baden culture (in the Zesławice-Pleszów and
Mogiła type).
7. In terms of duration (approx. 900 years) and
variability of cultural features (FBC and FBC-Baden),
Książnice Wielkie has clear analogies at Bronocice,
site 1, representing settlements from the time period
from phase I to BR IV/V. The analogies to Bronocice
also concern other issues, e.g. coexistence with the
settlement of other cultures, including the Lublin-
Volhynian culture, the Globular Amfora culture and
the Corded Ware culture.
8. Książnice Wielkie is the fourth site where the FBC
and FBC-Baden features coexist with materials that
have radiocarbon dates: Bronocice, site 1, Szarbia
Zwierzyniecka, site 9, Smroków, site 17, Książnice
Wielkie, site 1.
315
9. In the flint inventories of each of the three analysed
features there are products made of JG flint. They
definitely dominate over artefacts of other raw
materials. This observation is particularly interesting
in the case of feature No. 14, from which the date
synchronized with the BR I  phase in Bronocice
was received, i.e. the earliest period of the FBC
settlement in western Lesser Poland. Products in the
form of large regular blades and blade tools made
on them, as well as the tetrahedral axe correspond
to  forms typical for the FBC in Lesser Poland
in the macrolithic type. The presence of JG flint
could mean that the role of this raw material was
significant from the beginning of the FBC in western
Lesser Poland (at least in part of the settlements).
According to  the relative chronology of feature
No. 14 is the presence of Volhynian raw material,
indicating the antecedence of this feature over
features No. 31 and  41, showing evident FBC-
Baden elements. In these features are no artefacts
of raw materials from the northeast and east (the
Świeciechów and Volhynian flint) whose import
is no longer observed in the FBC-Baden in the BR
IV, BR V phases (Pelisiak 2008). Dominance of JG
flint in the feature No. 31 and 41 from Książnice
Wielkie corresponds to opinions about the special,
growing importance of this raw material in the
settlement of the BR IV and V phases in Bronocice,
where the share of this raw material was 60–100%
(Pelisiak 2006). Products from JK and JG raw
material in features No. 31 and 41 (tools on select
blades, tetrahedral axes) represent typical of the
macrolithic products of the FBC-Baden in western
Lesser Poland.
Almost a hundred years after the excavations started
by J. Żurowski, the materials related to the settlement
of the FBC obtained the first information on the
absolute chronology of this important archaeological
site. The results of radiocarbon analysis showed a wide
chronological span of the settlement and its multiphased
character. In this respect, Książnice Wielkie shows
a number of close analogies to the site in Bronocice.
The three dated features constitute a part of the larger
settlements. Józef Żurowski examined most of them
(59 features). A large area of the​​ site was destroyed in
modern times (cemetery). Fortunately, the southern
part of the site (arable fields) survived, where magnetic
prospection was carried out in 2017. Its positive
316
result contributed to  the resumption of excavations,
which since 2018 has been run by the Archaeological
Museum in Kraków in cooperation with the Institute of
Archeology of the Jagiellonian University. As a result, the
results of chronological analyses as well as other studies
based on J. Żurowski’s materials will be verified. It is
also planned to publish materials from the excavations
carried out in 1921–1924.
References
Baczyńska B. 2000. Obiekt gospodarczy kultury badeńskiej odkry-
ty z pełnym wyposażeniem w Szarbi Zwierzynieckiej, gm. Skalb-
mierz. Sprawozdania Archeologiczne 52, 113–129.
Balcer B. 2002. Materiały krzemienne z osady kultury pucharów
lejkowatych w Zawarży. In: A. Kulczycka-Leciejewiczowa (ed.),
Zawarża. Osiedle neolityczne w południowopolskiej strefie lessowej,
117–128. Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Brzeska-Pasek A. and Zastawny A. 2018. Książnice Wielkie pod
Krakowem. Dawne wykopaliska Józefa Żurowskiego i nowe per-
spektywy badawcze. In: A. Zakościelna (ed.), Badania archeolo-
giczne w Polsce środkowowschodniej, zachodniej Białorusi i Ukra-
inie w roku 2017, 15. Lublin: Instytut Archeologii UMCS, Muzeum
Lubelskie.
Brzeska-Zastawna A. 2018. Reutilization of axes made from Jurassic
flint in G variant on the example of the materials from site 1 in
Książnice Wielkie, Proszowice district, Małopolska Province.
Recherches Archéologiques NS 9, 243–255.
Brzeska-Zastawna A. 2020. Flint axes from the Funnel Beaker
and Funnel Beaker-Baden settlement phases at site 1 in Książnice
Wielkie, Proszowice District. Sprawozdania Archeologiczne 72/1,
197–211.
Brzeska-Zastawna A. and Zastawny A. 2019. Powrót po stu latach.
Nowe badania terenowe i analizy materiałów z wykopalisk Józefa
Żurowskiego w Książnicach Wielkich pod Krakowem. In: A. Za-
kościelna (ed.), Badania archeologiczne w Polsce środkowowschod-
niej, zachodniej Białorusi i Ukrainie w roku 2018, 19. Lublin: In-
stytut Archeologii UMCS, Muzeum Lubelskie.
Burchard B. 1964. Sprawozdanie z wstępnych badań archeologicz-
nych osady kultury czasz lejowatych w Lelowicach, pow. Proszo-
wice. Sprawozdania Archeologiczne 16, 44–46.
Burchard B. 1977. Wyniki badań wykopaliskowych na osadzie kul-
tury pucharów lejkowatych na stan. 1 w Niedźwiedziu, gm. Słom-
niki, woj. Kraków, w latach 1965–1973. Sprawozdania Archeolo-
giczne 29, 59–81.
Burchard B. and Eker A. 1964. Osada kultury czasz lejowatych
w Książnicach Wielkich, pow. Kazimierza Wielka. Studia i mate-
riały do badań nad neolitem Małopolski. Prace Komisji Archeolo-
gicznej PAN – Oddział w Krakowie 4, 191–327.
Grygiel R. 2016. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia
Kujawskiego i Osłonek. Tom III. Środkowy i późny neolit. Kultura
pucharów lejkowatych. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych
Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego.
Jaśkowiak P. and Milisauskas S. 2001. Wielokulturowe stanowisko 1
w Dziekanowicach, woj. świętokrzyskie. Sprawozdania Archeolo-
giczne 53, 111–163.
Kluzik A. 2010. Osada kultury pucharów lejkowatych w Krako-
wie Nowej Hucie-Mogile, stan. 62. Materiały Archeologiczne No-
wej Huty 25, 7–66.
Kozłowski J.K. 1961. Zagadnienie pochodzenia i  periodyzacji
kultury ceramiki promienistej. Sprawozdania z posiedzeń Komi-
sji Oddziału PAN w Krakowie, 8–12.
Kruk J. and Milisauskas S. 1990. Radiocarbon dating of Neolithic
assemblages from Bronocice, Zespoły datowane metodą 14C. Prze-
gląd Archeologiczny 37, 195–228.
Kruk J. and Milisauskas S. 2018. Bronocice. The Chronology and
Development of a Neolithic Settlement of the Fourth Millennium BC.
Kraków: Institute of Archaeology and Ethnology of the Polish
Academy of Sciences.
Kruk J., Milisauskas S., Alexandrowicz S.W. and Śnieszko Z. 1996.
Osadnictwo i  zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych.
Studium archeologiczne i  paleogeograficzne nad neolitem w  do-
rzeczu Nidzicy. Kraków: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk.
Kruk J., Milisauskas S. and Włodarczak P. 2018. Real time. Radio-
carbon dates and Bayesian Analysis of the Neolithic Settlement at
Bronocice. Fourth Millennium BC. Kraków: Institute of Archaeolo-
gy and Ethnology of the Polish Academy of Sciences.
Kulczycka-Leciejewiczowa A. 2002. Zawarża. Osiedle neolityczne
w południowopolskiej strefie lessowej. Wrocław: Instytut Archeo-
logii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Machnik J. 1964. Groby kultury ceramiki sznurowej w Książnicach
Wielkich, pow. Kazimierza Wielka. Studia i materiały do badań
nad neolitem Małopolski, Prace Komisji Archeologicznej PAN –
Oddział w Krakowie 4, 339–372.
Milisauskas S., Kruk J., Pipes M-L. and Haduch E. 2016. Neolithic
human burial practices. The interpretation of funerary behaviors at
Bronocice, Poland, Kraków: Institute of Archaeology and Ethnology
of the Polish Academy of Sciences.
Nowak M. 2014. Identity of FBC Societies in the Upper Vistula
River basin. In: M. Furholt, M. Hinz, D. Mischka, G. Noble and
D. Olausson (eds), Lanscapes, Histories and Societies in the North-
ern European Neolithic, 185–195. Bonn: Verlag Dr. Rudolf Habelt.
Nowak M. 2019. The Funnel Beaker Culture in Western Lesser
Poland: Yesterday and Today. Archaeologia Polona 57, 79–101.
Papiernik P. and Płaza D.K. 2018. Od epoki kamienia do współcze-
sności. Badania archeologiczne w Redczu Krukowym na Kujawach,
t. 1. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora
Konrada Jażdżewskiego.
Pelisiak A. 2006. The exploitation and distribution of flints from
the central part of Polish Jura in the Late Neolithic times. Analecta
Archaeologica Ressoviensia 1, 73–86.
Pelisiak A. 2008. The Jurassic flint type G in Central Europe in
the Late Neolithic (3100–2300 BC). In: M. Furholt, M. Szmyt and
A. Zastawny (eds), The Baden Complex and the Outside World,
147–154. Bonn: Wydawnictwo Poznańskie.
Przybyła M.M., Podsiadło M. and Stefański D. 2019. Prehistoric
defensive structures in the Szreniawa valley. Sprawozdania Archeolo-
giczne 71, 303–339.
Rogoziński J. 2014. Datowanie bezwzględne osadnictwa neoli-
tycznego ze stanowiska 31 w miejscowości Skołoszów, pow. Jaro-
sław, woj. podkrpackie. In: M. Rybicka (ed.), Wschodnie pograni-
cze grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych,
39–54. Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Rook E. and Nowak. M. 1993. Sprawozdanie z badań wielokultu-
rowego stanowiska w Krakowie-Prądniku Czerwonym w latach
1990 i 1991. Sprawozdania Archeologiczne 45, 35–71.
Rybicka M. 2016. Nowe dane w kwestii datowania kultury pucha-
rów lejkowatych na Podgórzu Rzeszowskim. Materiały i Sprawoz-
dania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 38, 69–83.
Wilczyński J. 2011. Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epo-
ki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy st. 5, pow.
krakowski. In: J. Kruk and A. Zastawny (eds), Modlnica st. 5. Od
środkowego neolitu po wczesną epokę brązu, 513–556. Kraków:
Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Włodarczak P. 2006. Chronologia grupy południowo-wschodniej
kultury pucharów lejkowatych w świetle dat radiowęglowych. In:
J. Libera and K. Tunia (eds), Idea megalityczna w obrządku po-
grzebowym kultury pucharów lejkowatych, 27–63. Lublin–Kraków:
Wydawnictwo Instytutu Archeologii i  Etnologii PAN, Instytut
Archeologii UMCS.
Włodarczak P. 2013. Projekt badań chronologii absolutnej eneolitu
i początków epoki brązu w Małopolsce. In: I. Cheben and M. Soják
(eds), Otázky neolitu a  eneolitu našich krajín – 2010, 373–387.
Nitra: Archeologický ústav SAV.
Zabłocki and Żurowski J. 1934. Znalezienie zapasów Lithospermum
w dwu stanowiskach kultury małopolskiej. Materiały Prehistoryczne 1,
1–29.
Zastawny A. 2008. The Baden and the Funnel Beaker-Baden settle-
ment in Lesser Poland. In: M. Furholt, M. Szmyt and A. Zastawny
(eds), The Baden Complex and the Outside World, 177–188. Bonn:
Wydawnictwo Poznańskie.
Zastawny A. 2015. The Baden complex in Lesser Poland – horizons
of cultural influences. In: M. Nowak and A. Zastawny (eds), The
Baden culture around the Western Carpathians, 119–150. Kraków:
Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Zastawny A. 2018. Pre-Baden cultural horizon in the Eneolithic of
western Lesser Poland, In: P. Valde-Nowak, K. Sobczyk, M. Nowak
and J. Źrałka (eds), Multas Per Gentes et Multa Per Saecula. Amici
magistro et collegae suo Ioanni Christopho Kozłowski dedicant,
495–502. Kraków: Institute of Archaeology Jagiellonian University,
Alter Publishing House.
Zastawny A. and Brzeska-Zastawna A. 2020. Return to Książnice
Wielkie near Kraków. Sprawozdania Archeologiczne 72/1, 277–312.
317
Zastawny A. and Grabowska B. 2011. Zespoły typu Modlnica Żurowski J. 1933. Problem kultury ceramiki promienistej. Wia-
z  ceramiką ściegu bruzdowego (Furchenstichkeramik) ze st. 5 domości Archeologiczne 12, 139–167.
w Modlnicy, pow. krakowski. In: J. Kruk and A. Zastawny (eds),
Modlnica st. 5. Od środkowego neolitu po wczesną epokę brązu,
173–229. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad. Agnieszka Brzeska-Zastawna; Jagiellonian University, Institute of Archaeology,
11 Gołębia Street, 31-007 Kraków, Poland; abzastawna@gmail.com
Zastawny A., Włodarczak P. and Grabowska B. 2011. Osada kul-
Albert Zastawny; Archeological Museum in Kraków, 3 Senacka Street,
tury pucharów lejkowatych na st. 5 w Modlnicy, pow. krakowski.
31-002 Kraków, Poland; albertzastawny@gmail.com
In: J. Kruk and A. Zastawny (eds), Modlnica st. 5. Od środkowe-
go neolitu po wczesną epokę brązu, 231–290. Kraków: Krakowski
Zespół do Badań Autostrad.

318
 Z badań nad neolityczną eksploatacją
i dystrybucją surowców krzemieniarskich
ze środkowej części
Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej
Jerzy Kopacz

Abstract: Studies on Neolithic Exploitation and Distribution of Siliceous Lithic Raw Materials from the Eastern Part of the Kraków-
Częstochowa Upland – The paper revokes the Neolithic settlement at Bronocice, Pinczów district (Lesser Poland), excavated in 1976–79
by a Polish-American archeological expedition. Remarkable on this site are lithic artifacts, especially quadrilateral axes and long blades,
of specific siliceous rocks, described in the literature as “flint of variety C”. Sources of this rock were at that time unknown.
In the course of the surface survey in 1980s in the basin of the Krztynia River (the central part of the Kraków-Częstochowa Upland) traces
of intensive processing of raw material, undoubtedly of the local origin, recognized as flint of variety C, were located. Two of the discovered
sites – Pradła 3 and Huta Szklana 1A (both in the upper part of the river basin) – were subsequently excavated. They appeared to be
workshops focused on production of axes and blades, analogous to those from Bronocice.
The place of probable prehistoric extraction of flint of variety C (the mining field) was discovered in 2003. It was located approx. 400–500 m
from Huta Szklana 1A site, on top of Bukowiec hill.
On the basis of the discoveries it has been assumed that the basin of the Krztynia River was the source area of lithic raw materials for
the settlement region around Bronocice. It was exploited by craftsmen from the mother settlement on seasonal flint processing sites on
the river banks. Production of the workshops (quadrilateral axes, long blades, and pre-cores for blades) was transported to the settlement
to be used there or for further distribution.
Słowa kluczowe: Bronocice, rzeka Krztynia, Wyżyna Krakowsko-Częstochowska, odmiana G, pole górnicze, pracownia krzemieniarska
Keywords: Bronocice, Krztynia River, Cracow-Częstochowa Upland, variety G, mining field, flint processing workshop

Niniejsze uwagi na temat wykorzystywania surow-
ców krzemieniarskich ze środkowej części Wyżyny Kra-
kowsko-Częstochowskiej zostały zainspirowane bada-
niami wykopaliskowymi na stanowisku neolitycznym
w Bronocicach przed przeszło czterdziestu laty, w któ-
rych miałem okazję uczestniczyć.
Bronocice
Wieś Bronocice leży w województwie świętokrzy-
skim, w powiecie pińczowskim, w gminie Działoszyce.
W miejscowości tej w początkach lat siedemdziesiątych
ubiegłego wieku w rezultacie badań powierzchniowych
prowadzonych przez zespół ówczesnego Zakładu Ar-
cheologii Małopolski IHKM PAN w Krakowie odkryto
ślady intensywnego osadnictwa neolitycznego. W latach
1976–79 miejsce to  zostało zbadane wykopaliskowo
przez polsko-amerykańską ekspedycję archeologiczną
kierowaną przez Janusza Kruka.
Stanowisko w Bronocicach należy do największych
i najlepiej rozpoznanych osad z młodszej epoki kamienia
na ziemiach polskich. Ma też bardzo bogatą literaturę,
której przywoływanie wykracza poza ramy niniejszej
pracy (np. Kruk, Milisauskas 1981; 1983; Milisauskas
et al. 2006). Dla przypomnienia chciałbym podać jedy-
nie kilka najważniejszych informacji o tym stanowisku.
Osada neolityczna w Bronocicach położona jest na
wyniosłości lessowej, a w istocie na wydłużonym cyplu
wznoszącym się ponad doliną Nidzicy (ryc. 1). Na cy-
plu tym wyróżnić można trzy „stopnie”, które w natu-

319
 Ryc. 1. Topografia stanowiska neolitycznego w Bronocicach (wg Kruk, Milisauskas 1981)
Fig. 1. Topography of the Neolithic site at Bronocice (after Kruk, Milisauskas 1981)
ralny sposób dzielą stanowisko na tzw. rejony. Najniższy
z nich, w części północno-zachodniej, oznaczony został
jako rejon A. Stopień środkowy to rejon B, a stopień po-
łudniowo-wschodni – najwyższy – to rejon C.
Osada w Bronocicach była zamieszkała przez przeszło
1000 lat, od ok. 3800 do ok. 2700 BC (wg kalibrowanych
dat radiowęglowych). Ta długotrwała sekwencja została
podzielona na 5 faz oznaczonych jako Bronocice I do V
(cf. Milisauskas et al. 2006)1. Fazy Br I, II i III wiązane
są z kulturą pucharów lejkowatych w swojej klasycznej
formie. Fazy Br IV i V reprezentują tzw. horyzont pu-
charowo-badeński, to jest późną kulturę pucharów lejko-
watych przekształconą pod wpływem impulsów z połu-
dnia, z kręgu kultury badeńskiej. Dla naszych rozważań
najważniejsze są trzy ostatnie fazy, z których pochodzi
znakomita większość materiałów krzemieniarskich.
Charakteryzując krzemieniarstwo faz Bronocic III–V,
należy zwrócić uwagę na jego dwa najbardziej cha-
rakterystyczne elementy. W sensie technicznym było
to krzemieniarstwo ukierunkowane na produkcję pół-
1
  Fazy Bronocice I  i  II przedzielone są  epizodem kultury
lubelsko-wołyńskiej.
320
surowca wiórowego o długości 15–20 cm, uzyskiwane-
go ze specjalnie przygotowanych rdzeni. Wióry takie
służyły głównie do  produkcji wiórowców, lecz także
drapaczy i innych form.
Drugim elementem wyróżniającym materiały z Bro-
nocic jest powszechna obecność siekier – podstawowych
narzędzi do prac ciesielskich i budowlanych, a także
różnych czynności gospodarczych. Jest zrozumiałe, że
w wielkiej osadzie zapotrzebowanie na narzędzia tego
typu było bardzo duże, tym bardziej że ulegały one czę-
stym uszkodzeniom.
Narzędzia, o których mowa, wykonywano w więk-
szości (a w fazie Bronocice V prawie wyłącznie) z bar-
dzo specyficznego surowca. Został on zidentyfikowany
jako skała krzemionkowa z Wyżyny Krakowsko-Czę-
stochowskiej, nieznana jednak z okolic Krakowa. We
współczesnej literaturze określa się go mianem „krze-
mienia odmiany G”.
Krzemień odmiany G
Wyróżnienie tzw. krzemienia odmiany G jest za-
sługą Małgorzaty Kaczanowskiej i Janusza Krzysztofa
Kozłowskiego. Badacze ci opublikowali w 1976 roku
pracę o surowcach krzemiennych z południowej czę-
ści Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej (Kaczanow-
ska, Kozłowski 1976). Mimo upływu lat jej główne tezy
pozostają nadal aktualne.
Małgorzata Kaczanowska i  Janusz Krzysztof Ko-
złowski na podstawie badań inwentarzy krzemieniar-
skich z południowej części Wyżyny Krakowsko-Czę-
stochowskiej wydzielili siedem odmian krzemienia,
które oznaczyli wielkimi literami alfabetu – A, B, C,
D, E, G i K. Większość z tych odmian została podzie-
lona na pododmiany, oznaczone cyframi arabskimi
(np. A1, A2 aż po A6). Badacze zlokalizowali także
rejony występowania wyróżnionych odmian, a niejed-
nokrotnie także miejsca ich prehistorycznej eksploata-
cji. Wyjątkiem była odmiana G, o której napisali, że
„możliwe, że nie pochodzi z południowej części Jury
Krakowsko-Częstochowskiej” (Kaczanowska, Kozłow-
ski 1976, 207).
W tym miejscu chciałbym zaznaczyć, że omawiana
skała krzemionkowa wieku górnojurajskiego (Oxford),
nie jest „krzemieniem” w  rozumieniu petrograficz-
nym (cf. Přichystal 2009, 45–46). W niniejszym arty-
kule używam jednak tego terminu (bez cudzysłowu)
ze względu na głęboko zakorzenioną tradycję w pol-
skiej archeologii.
Krzemień odmiany G ma bardzo charakterystycz-
ną korę – równą, lecz chropowatą (ryc. 2). Pod korą
występuje zazwyczaj wyraźne pasmo barwy mleczno-
białej. Masa krzemionkowa jest matowa, jasnobrązowa
o różnych odcieniach, miejscami prawie pomarańczo-
wa. Na powierzchniach przełomów widoczne są niere-
gularne ciemniejsze przebarwienia. W sumie krzemień
odmiany G jest dla badacza o pewnym doświadczeniu
stosunkowo łatwy do rozpoznania.
Rzeka Krztynia
Krztynia to lewobrzeżny dopływ Pilicy. Jej źródła
lokują się na północny zachód od Zawiercia. Cała rze-
ka ma około 30 km długości i wpływa do Pilicy w re-
jonie Szczekocin.
Rejon Krztyni przyciągnął uwagę archeologów już
w 1949 roku. Wówczas to zespół Zakładu Prehistorii
Uniwersytetu Łódzkiego pod kierunkiem prof. Konra-
da Jażdżewskiego przeprowadził tam pierwsze badania
powierzchniowe. W latach sześćdziesiątych XX wieku
obszary nad Krztynią penetrowali badacze z Krakowa
– Bolesław Ginter i  Jan Machnik. Później powrócili
Ryc. 2. Bryła krzemienia odmiany G (fot. J. Kopacz)
Fig. 2. Chunk of flint of variety C (photo J. Kopacz)
tam badacze łódzcy – Lucyna Domańska i Andrzej Pe-
lisiak. Ich inspekcje terenowe wiązały się z prowadzo-
ną w owym czasie budową kolei szerokotorowej, tzw.
linii hutniczo-siarkowej, na potrzeby której pobierano
między innymi piasek znad Krztyni. Przy okazji stwier-
dzono, że nad brzegami rzeki znajdują się liczne stano-
wiska obfitujące w materiały krzemieniarskie. O fakcie
tym zostałem poinformowany przez Andrzeja Pelisiaka,
który zaproponował mi wspólne rozpoznanie sytuacji.
Nasz pierwszy wyjazd nad Krztynię w roku 1984
przyniósł bardzo obiecujące rezultaty (Kopacz, Peli-
siak 1986). Wzdłuż obu brzegów rzeki widoczne były
liczne pozostałości intensywnej działalności krzemie-
niarskiej wykorzystującej surowiec, którego cechy ma-
kroskopowe odpowiadały charakterystyce krzemienia
odmiany G w ujęciu Małgorzaty Kaczanowskiej i Janu-
sza Krzysztofa Kozłowskiego.
Ogółem zlokalizowanych zostało 38 stanowisk
(ryc.  3). Szczególne duże ich zagęszczenie widoczne
było w górnym biegu rzeki. Dwa najbardziej obiecujące
stanowiska – Pradła 3 i Huta Szklana 1A (wydzielona
część stanowiska 1; cf. Kopacz, Pelisiak 1988, 126) zo-
stały wytypowane do badań wykopaliskowych. Badania
te zostały zrealizowane w latach 1985–19872.
2
  Badania prowadzili Andrzej Pelisiak (Muzeum Archeolo-
giczne i Etnograficzne w Łodzi) i Jerzy Kopacz (IHKM PAN, Za-
kład Archeologii Małopolski w Krakowie), częściowo z udziałem
Mirosława Jerzmanowskiego i Piotra Papiernika.
321
Ryc. 3. Rozmieszczenie stanowisk nad rzeką Krztynią: 1 – Bonowice, stan. 1; 2 – Bonowice, stan. 2; 3 – Bonowice, stan. 3; 4 – Gra-
biec, stan. 1; 5 – Grabiec, stan. 2; 6 – Grabiec, stan. 3; 7 – Huta Szklana, stan. 1; 8 – Huta Szklana, stan. 2; 9 – Huta Szklana, stan. 3;
10 – Huta Szklana, stan. 4; 11 – Huta Szklana, stan. 5; 12 – Huta Szklana, stan. 6; 13 – Huta Szklana, stan. 7; 14 – Huta Szklana, stan.
8; 15 – Krztynia, stan. 1; 16 – Krztynia, stan. 2; 17 – Krztynia, stan. 3; 18 – Pradła, stan. 1; 19 – Pradła, stan. 2; 20 – Pradła, stan. 3;
21 – Pradła, stan. 4; 22 – Pradła, stan. 5 (Piec); 23 – Pradła, stan. 6 (Fryszerka); 24 – Pradła, stan. 7; 25 – Pradła, stan. 8; 26 – Pradła,
stan. 9 (Piec); 27 – Pradła, stan. 10; 28 – Pradła, stan. 11; 29 – Pradła, stan. 12 (Fryszerka); 30 – Pradła, stan. 13 (Fryszerka); 31 – Pra-
dła, stan. 14 (Fryszerka); 32 – Pradła, stan. 15 (Fryszerka); 33 – Przybynów, stan. 1; 34 – Szczekociny, stan. 1; 35 – Szczekociny, stan.
2; 36 – Tęgobórz, stan. 1; 37 – Tęgobórz, stan. 2; 38 – Zawada, stan. 1 (wg Kopacz, Pelisiak 1990)
Fig. 3. Location of sites on the Krztynia River: 1 – Bonowice, Site 1; 2 – Bonowice, Site 2; 3 – Bonowice, Site 3; 4 – Grabiec, Site 1;
5 – Grabiec, Site 2; 6 – Grabiec, Site 3; 7 – Huta Szklana, Site 1; 8 – Huta Szklana, Site 2; 9 – Huta Szklana, Site 3; 10 – Huta Szklana,
Site 4; 11 – Huta Szklana, Site 5; 12 – Huta Szklana, Site 6; 13 – Huta Szklana, Site 7; 14 – Huta Szklana, Site 8; 15 – Krztynia, Site 1;
16 – Krztynia, Site 2; 17 – Krztynia, Site 3; 18 – Pradła, Site 1; 19 – Pradła, Site 2; 20 – Pradła, Site 3; 21 – Pradła, Site 4; 22 – Pradła,
Site 5 (Piec); 23 – Pradła, Site 6 (Fryszerka); 24 – Pradła, Site 7; 25 – Pradła, Site 8; 26 – Pradła, Site 9 (Piec); 27 – Pradła, Site 10;
28 – Pradła, Site 11; 29 – Pradła, Site 12 (Fryszerka); 30 – Pradła, Site 13 (Fryszerka); 31 – Pradła, Site 14 (Fryszerka); 32 – Pradła, Site 15
(Fryszerka); 33 – Przybynów, Site 1; 34 – Szczekociny, Site 1; 35 – Szczekociny, Site 2; 36 – Tęgobórz, Site 1; 37 – Tęgobórz, Site 2;
38 – Zawada, Site 1 (after Kopacz, Pelisiak 1990)

Pracownie krzemieniarskie głównie siekiery czworościenne (ryc. 4:1–2), podobne

do form znanych w wielkiej ilości z Bronocic. Trzeba
Badania wykopaliskowe w Hucie Szklanej i Pradłach przy tym dodać, że półwytwory siekier nie są częstym
potwierdziły, że były to  pracownie krzemieniarskie znaleziskiem zarówno nad Krztynią, jak i na innych sta-
(Kopacz, Pelisiak 1987; 1990). Produkowano na nich nowiskach pracownianych. Jest to zrozumiałe, gdyż pro-

322
dukt pracowni, o ile nie jest formą nieudaną (ryc. 4:2)
czy uszkodzoną, był zazwyczaj z niej wynoszony.
Najwyraźniejszymi śladami wytwarzania siekier,
szczególnie czworościennych, są specyficzne cienkie,
proste odłupki kształtu „wachlarzowatego”. Niekiedy
widoczne są na nich ślady grani obrabianego narzę-
dzia, przeciwległej do grani, od której nastąpiło odbi-
cie (Kopacz, Pelisiak 1988). Formy takie, powszechne
na badanych stanowiskach (ryc. 5), wskazują wyraźnie
na charakter prowadzonej tam działalności.
Obok siekier w pracowniach nad Krztynią produ-
kowano także wióry – przede wszystkim dużych roz-
miarów (o długości do 20 cm). Podobnie jak w przy-
padku półwytworów siekier w pracowniach spotykamy
raczej okazy nieudane lub uszkodzone (ryc. 6:1), w tym
formy związane z przygotowaniem rdzeni wiórowych,
głównie zatępców (ryc. 6:2). Pięknym przykładem re-
tuszowanego zatępca jest okaz z niezbyt odległej jaski-
ni Okiennik Rzędkowicki w Rzędkowicach, wykonany
z krzemienia odmiany G (ryc. 6:3). Narzędzia wióro-
we były użytkowane także na stanowiskach pracow-
nianych (ryc. 6:4).
Poszukiwania kopalni
Badania powierzchniowe i  wykopaliskowe nad
Krztynią w latach osiemdziesiątych XX wieku ujawniły
wprawdzie istnienie pracowni eksploatujących lokalny
surowiec zidentyfikowany jako krzemień odmiany G,
nie przyniosły jednak odkrycia miejsc jego prehisto-
rycznej ekstrakcji. Nastąpiło to dopiero 15 lat później.
Dnia 24 kwietnia 2003 roku do Huty Szklanej przy-
była grupa czesko-polskich badaczy w składzie: geofizyk
Vladimír Hašek, geolog Antonín Přichystal, archeolog
Lubomír Šebela oraz piszący te słowa. Badania geofi-
zyczne na terasie Krztyni nie ujawniły jakichkolwiek
anomalii mogących wskazywać na istnienie obiektów
wgłębionych. Uwagę naszą zwróciło natomiast zalesio-
ne wzniesienie położone w odległości około 400–500 m
na południowy wschód od stanowiska. Nosi ono nazwę
„Góra Bukowiec” (ryc. 7).
Po osiągnięciu wierzchołkowej partii wzgórza uka-
zał się nam następujący widok. Na samym szczycie
znajdowała się niewielka skałka z małą, pionowo roz-
winiętą jaskinią. Skałkę otaczały zagłębienia o zarysie

Ryc. 4. Półwytwory siekier czworościennych z pracowni nad rzeką Krztynią: 1 – Pradła, stan. 3; 2 – Huta Szklana, stan. 1B (wg Kopacz,
Pelisiak 1987; 1990)
Fig. 4. Half-finished axes from the workshops on the Krztynia River: 1 – Pradła, Site 3; 2 – Huta Szklana, Site 1B (after Kopacz, Pelisiak
1987; 1990)

323
Ryc. 5. Charakterystyczne odpady z produkcji siekier – odłupki wachlarzowate: 1–9 – Huta Szklana, stan. 1B (wg Kopacz, Pelisiak 1988)
Fig. 5. Characteristic axe production waste – fan-like flakes: 1–9 – Huta Szklana, Site 1B (after Kopacz, Pelisiak 1988)

okrągłym lub owalnym, o średnicy 2–4 metrów. Na
powierzchni – w samych jamach, a także obok nich
– zalegały liczne fragmenty krzemienia, w tym duże
korowe konkrecje. Dokładniejsza penetracja miejsca
ujawniła, że wokół skałki znajdowało się 21 jam wy-
robiskowych i  8 innych mniej wyraźnych zagłębień
(ryc. 8). Oprócz dużych brył krzemienia stwierdzili-
śmy także obecność mniejszych okruchów oraz jed-
nego narzędzia o  cechach typologicznych noża. Na
tej podstawie uznaliśmy, że jest to zapewne prehisto-
ryczne pole górnicze, bardzo zwarte, skupione wokół
centralnie położonej skałki.

324
Ryc. 6. Przykłady form wiórowych z krzemienia odmiany G: 1, 4 – Huta Szklana, stan. 1B; 2 – Pradła, stan. 3 – Rzędkowice, jaskinia
Okiennik Rzędkowicki (1, 4 – wg Kopacz, Pelisiak 1990; 2 – wg Kopacz Pelisiak 1987; 3 – wg Kopacz, Pelisiak 1988)
Fig. 6. Examples of blade forms of flint of variety G: 1, 4 – Huta Szklana, Site 1B; 2 – Pradła, Site 3 – Rzędkowice, Okiennik Rzędkowicki
Cave (1, 4 – after Kopacz, Pelisiak 1990; 2 – after Kopacz Pelisiak 1987; 3 – after Kopacz, Pelisiak 1988)

Jak funkcjonowały pracownie
krzemieniarskie nad Krztynią?
Badania na stanowiskach Huta Szklana 1A i Pra-
dła 3 wyjaśniły źródło pozyskiwania surowców krze-
mieniarskich przez mieszkańców wspomnianej na
wstępie osady neolitycznej w  Bronocicach. Rzuci-
ły również światło na powiązania tej osady (ściślej,
rejonu osadniczego wokół niej) z pracowniami nad
Krztynią. Odległość pomiędzy Bronocicami a  rejo-
nem wydobywczo-przetwórczym nad Krztynią wy-
nosi w linii prostej 60 km (ryc. 9), co przekłada się na
co najmniej 100 km odległości drogowej. W okresie
neolitu transport towarowy odbywał się za pomocą
wozów ciągnionych przez woły, których schematyczne
wyobrażenie przedstawia słynne naczynie z Bronocic.
Po drodze należało pokonać przynajmniej dwie rzeki
(Szreniawę i Pilicę) i zapewne jakieś mniejsze cieki. Za-
kładając, że wóz ciągniony przez woły mógł w takich
warunkach osiągać prędkość najwyżej 2  km/godz.,
należy szacować, że w ciągu dnia pokonywał on dy-
stans do 30 km. Tak więc na przebycie drogi z rejonu

325
 Ryc. 7. Góra Bukowiec koło Huty Szklanej od północnego zachodu – zdjęcie wykonane 24 kwietnia 2003 r. (fot. J. Kopacz)
Fig. 7. Bukowiec hill near Huta Szklana from northwest – picture taken on April 24th 2003 (photo J. Kopacz)

Ryc. 8. Odręczny plan rozkładu jam wyrobiskowych na Górze Bukowiec wykonany 24 kwietnia 2003 r. (rys. J. Kopacz)
Fig. 8. Freehand drawing of mining pits layout on the Bukowiec hill made on April 24th 2003 (drawn by J. Kopacz)

326
Ryc. 9. Lokalizacja rejonu wydobywczo-przetwórczego nad rzeką Krztynią (czerwony okrąg 1) centrum osadniczego w okolicach
Bronocic (czerwony okrąg 2)
Fig. 9. Locations of the flint extraction-processing region on the Krztynia River (red circle 1) and the Bronocice settlement center
(red circle 2)

Bronocic do Huty Szklanej potrzeba było co najmniej
3 dni. Biorąc po uwagę różne niesprzyjające wyda-
rzenia losowe, bardziej prawdopodobne wydają się
4 dni, szczególnie z ciężkim ładunkiem. Oznacza to,
że eksploatacja złóż znad Krztyni przez neolitycznych
mieszkańców zachodnich małopolskich wyżyn lesso-
wych nie była działalnością doraźną, lecz zaplanowa-
nym przedsięwzięciem. Aby było ono ekonomicznie
i organizacyjnie opłacalne, ludzie eksploatujący złoża
krzemieni nad Krztynią musieli się tam wyprawiać
na dłuższy czas, liczony tygodniami, a może i miesią-
cami, niewątpliwie w dogodnych porach roku (czy-
li głównie latem). W okresie tego pobytu zajmowali
się nie tylko pozyskiwaniem i obróbką krzemienia,
ale także zaspokajaniem codziennych potrzeb życio-
wych. Wymagało to stworzenia na miejscu zaplecza
obejmującego pomieszczenia mieszkalne, miejsca
przechowywania sprzętu i narzędzi, a także zagrody
dla wołów i ewentualnie innych zwierząt – innymi
słowy – zbudowania osady sezonowej, filialnej wo-
bec osady macierzystej.
Osada sezonowana funkcjonująca w opisany spo-
sób nie mogła być wykorzystywana przez „zwykłych”
mieszkańców Bronocic, a to dlatego, że wykonywano
tam pracę nie tylko ciężką, ale i bardzo wyspecjalizo-
waną. Ponadto trudno sobie wyobrazić, aby rolnicy
z jakiejkolwiek osady mogli oderwać się od swych co-
dziennych zajęć na tak długi czas, szczególnie w okre-
sie prac polowych. W  konsekwencji należy przyjąć,
że Huta Szklana była osadą specjalistów – górników
i „krzemieniarzy”, którzy zapewne na stałe zamieszki-
wali w Bronocicach lub w pobliżu, a sezon produkcyjny
spędzali „w terenie”. Po jego zakończeniu owoce swojej
pracy transportowali do osady macierzystej, pozosta-
wiając na miejscu tylko odpady.
Produkcja i przeznaczenie wyrobów
znad Krztyni
Wytwórczość krzemieniarska na stanowiskach nad
Krztynią obejmowała zarówno produkcję „na wynos”,
jak i na bezpośrednie potrzeby producentów. Ten drugi
nurt poświadczony jest przez gotowe narzędzia odłup-
kowe i wiórowe znajdowane w osadach produkcyjnych
i w ich okolicach (przykładem jest prezentowany wiór
retuszowany jaskini Okiennik Rzędkowicki). Głównym

327
celem prowadzonej tam działalności było oczywiście
wytwarzanie przedmiotów przeznaczonych do użytku
w  innych miejscach i  przez innych ludzi. Produkcja
obejmowała siekiery (całkowicie ukształtowane, lecz
nieszlifowane), długie wióry oraz formy przedrdze-
niowe do produkcji takiego półsurowca.
Można zadać pytanie, dlaczego wywożono wstęp-
nie przygotowane rdzenie, chociaż z punktu widzenia
logistycznego było to postępowanie nieekonomiczne.
Myślę, że „krzemieniarze” znad Krzytni zabierali je ze
sobą po to, aby kontynuować swoją pracę po zakończe-
niu sezonu – w osadzie macierzystej (świadczą o tym
między innymi znaleziska dużych rdzeni wiórowych
z Bronocic). W każdym razie mogli to robić tylko oni,
bo odbijanie długich wiórów było czynnością wyma-
gającą specjalnych umiejętności i dużej praktyki.
Bronocice, jako osada macierzysta, odgrywały
niewątpliwie kluczową rolę w  dystrybucji najważ-
niejszych w tym czasie produktów krzemieniarskich,
to jest siekier i półsurowca wiórowego. Były to przed-
mioty wykonywane nad Krztynią oraz – w przypadku
wiórów – w pewnym stopniu także w samych Brono-
cicach. Pytania, czy dystrybucję prowadzono na osa-
dzie, na specjalnych targowiskach, czy za pośrednic-
twem wędrujących handlarzy, pozostają otwarte dla
dalszych badań.
328
Literatura
Kaczanowska M., Kozłowski J.K. 1976. Studia nad surowcami
krzemiennymi południowej części Wyżyny Krakowsko-Często-
chowskiej. Acta Archaeologica Carpathica 16, 201–219.
Kopacz J., Pelisiak A. 1986. Rejon pracowniano-osadniczy nad
rzeką Krztynią, woj. Częstochowa. Sprawozdania Archeologicz-
ne 38, 191–199.
Kopacz J., Pelisiak A. 1987. Z badań rejonu pracowniano-osadni-
czego nad Krztynią, Pradła, woj. Częstochowa, stan. 3 (pracow-
nia krzemieniarska), Sprawozdania Archeologiczne 39, 131–154.
Kopacz J., Pelisiak A. 1988. Rejon pracowniano-osadniczy nad
Krztynią. Z badań nad technikami produkcji siekier, Sprawozda-
nia Archeologiczne 40, 347–356.
Kopacz J., Pelisiak A. 1990. Z badań nad rejonem pracowniano-osad-
niczym nad Krztynią. Huta Szklana, woj. Częstochowa, stan. 1B,
Sprawozdania Archeologiczne 41, 125–145.
Kruk J., Milisauskas S. 1981. Wyżynne osiedle neolityczne w Bro-
nocicach, woj. kieleckie. Archeologia Polski 26, 65–109.
Kruk J., Milisauskas S. 1983. Chronologia absolutna osadnictwa
neolitycznego z Bronocic, woj. kieleckie. Archeologia Polski 27,
257–320.
Milisauskas S., Kruk J., Makowicz-Poliszot D.  2006. Neolithic
horses at Bronocice. Sprawozdania Archeologiczne 58, 307–323.
Přichystal A. 2009. Kamennė suroviny v pravěku východní části
střední Evropy, Brno: Masarykova univerzita.
Jerzy Kopacz; Kraków, Poland; kopaczjp@gmail.com
 Pustowo, site 31. a New non-megalithic long
barrow of the Funnel Beaker culture in the Middle
Pomerania from the perspective of LiDAR
and geophysical surveying methods
Dariusz Król, Jakub Niebieszczański, Tomasz Wiktorzak, Michał Głowacz

Abstract:  By using non-invasive methods for archaeological exploration of the landscape, it is possible to identify barely visible or even
invisible remains of human funeral activity in prehistoric times. Such methods have contributed to recognition of a very intriguing
trapezoidal-shaped structure at site 31 in Pustowo in Middle Pomerania. It was initially detected by LiDAR, and was further investigated
by means of magnetometry prospection. The outcomes of this research may indicate that the examined structure can be interpreted
as a non-megalithic long barrow of the Funnel Beaker culture.
Keywords:  Funnel Beaker culture, non-megalithic long barrows, LiDAR, magnetometry survey

Introduction as well as its place within the local settlement system

The middle Pomerania is one of the most significant
areas for the spread of the non-megalithic long barrows
of the Funnel Beaker culture (hereinafter: FBC) in the
territory of Poland (Fig. 1; Gorczyca 1976; Jankowska
1980; Weber 1983, Wierzbicki 1992; 1994; 1999;
Wiktorzak 2019). Recent years have seen a rise in the
number of  such structures discovered in  this area
by using non-invasive methods (Wiktorzak 2018; 2019;
Niebieszczański, Król, Wiktorzak 2020). One of  the
objects referring to these prehistoric forms have been
discovered in the spring of 2016 by Tomasz Wiktorzak
during the LiDAR analysis of the Pustowo area (Fig. 2).
Its more detailed characteristics was understood in the
results of  field survey conducted by  Lech Czerniak
and Tomasz Wiktorzak and mainly due to subsequent
magnetometry survey carried out in the spring of 2018
by  Jakub Niebieszczański, Dariusz Król and Tomasz
Wiktorzak. All these outcomes may showed that tested
structure should be considered as a non-megalithic long
barrow of  the FBC. However, these research should
be treated as a first step in more detailed study, which
could be focused, for instance, on identifying its more
precise chronological frames of “active” functioning,
of the FBC communities.
1. Site location and its presevation state
Non-megalithic long barrow of the FBC in Pustowo,
site 31 is  located in  the Polanowska Upland in  the
western part of the Wieprza River interfluve, ca. 2 km to
the east from Mzdowo Lake and ca. 1.5 km to the south-
east from the Pustowo village (geographical coordinates
– N: 54°09’07.05”; E: 16°48’29.42”). It is situated on edge
of  small glacial valley of  Dzika River, the western
tributary of Wieprza River. The maximal height of the
site is ca. 140 m above sea level and ca. 10 m above the
valley floor. Nowadays, this non-megalithic structure
is barely visible as a severely destroyed mound oriented
E-W, and surrounded by  stones of  various sizes. Its
characteristics could be revealed and highlighted mainly
in magnetometry prospection.
2. Geophysical survey methods
The magnetometry survey was conducted by the me-
ans of fluxgate gradientometer of Bartington instrument
– Grad 601. It was equipped with one sensor consisting

329
 Fig. 1. Pustowo, site 31 in  the
context of distribution of the non-
megalithic long barrows of  the
FBC in Poland

Fig. 2. Pustowo, site 31. LiDAR

model of the non-megalithic long
barrow of the FBC

330
Fig. 3. Pustowo, site 31. Topographical plan of the non-megalithic long barrow of the FBC with the location of magnetometry survey
grid net and position of stones recorded on the surface
of two probes separated by vertical interval of 1 m. The
measurements were taken in nanoTeslas [nT] unit of 0,1
nT precision range. Before the survey, magnetometer
was adjusted to the local magnetic background measu-
red in a distance of app. 50 m from the site.
The prospection was held within the grid net of three
squares of 20×20 m each (Fig. 3), thus embracing the
entire structure of  the non-megalithic long barrow
of the FBC. Measurements were taken in a transects
of  N-S axis, separated by  a  1  m  interval due to  the
heavily forested research area. The sampling was set
to 0.25 m along each of the lines. In order to increase the
precision of the acquired magnetic map, the sampling
was performed in a parallel mode, towards north. Due
to  the fact, that the prospected structure is  located
in a dense pine and spruce forest it was often necessary
to stop the measurements and enter the dummy values.
The visualization and analysis of  the magnetic
survey results was conducted in GeoPlot 3.0 software.
First of  all, data was filtered using various available
processing methods: Zero Mean Grid, Zero Mean
Traverse, Despike and Interpolate. Afterwards, the
resulting .grd file was transferred into ArcGIS software
in order to erase any measurement’s artifacts. In order
to  do such, the resampling of  the raster into points
was done, that served for deleting the errors and
furtherly to interpolate the final set of points by Natural
Neighbour method. The analysis of resulting imagery
was conducted at two ranges of raster representation
values. The former was – 100/100 nT and served for
searching for any modern waste, such as metals, but
also to locate the concentration of larger stones, while
the latter: –5/+5 nT was provided in order to detect
any archaeological objects such as pits or the remains
of wooden structures (Fig. 4).
Additionally, the geodetical survey with Leica Total
Station was held within the site to provide the elevation
data, but most importantly to register the stones visible
331
on the surface, which might have been a construction
elements of  the non-megalithic long barrow. The
resulted plan served later on to compare the position
of objects with the distribution of magnetic anomalies,
thus increasing the interpretation reliability of  the
geophysical plan.
3. Results and discussion
The surveyed area consists of  respectively low
complexity of  magnetic features in  terms of  their
properties and differentiation (Fig. 4). The mean
magnetization gradient recorded on  site is  7.14 nT,
mostly due to the occurrence of anomalies within the
non-megalithic long barrow extent. The maximum
values reached 2716 nT, while the lowest were – 87.18 nT.
Both of these extreme values were recorded within the
extent of the funeral construction.
The occurrence of  magnetic anomalies is  most
of all concentrated in the southern part of the research
polygon (Fig. 4). Majority of anomalies are grouped
Fig. 4. Pustowo, site 31. Results of the magnetometry survey. Imagery of the interpolation in two ranges of values representation:
100/–100 and 5/–5 nT with superimposed elevation isolines
332
within a clusters of both positive and negative signals.
Such appearance disallows to recognize the exact centers
of  emission, therefore the two large concentrations
were distinguished as separate type of anomaly – type I
(Fig. 5). First of these, characterized by the presence
of extremely high and low magnetic records, is located
in  the western part of  the non-megalithic structure.
The latter is positioned in the eastern, larger portion
of the long barrow and comprise of critical nT values
only in the easternmost part.
The anomalies of  the first type are interpreted
as  the manifestation of  the erratic rocks (cf. Messal
et al. 2015) used for the construction of the barrow.
The extreme nT values reflect stones abundant in the
ferro- and ferromagnetic minerals like i.e. syenites,
gneisses or  granites (Fassbinder and Becker 2001).
Supposedly, these are not the only types of  lithic
material as  the anomalies most probably reflect
the concentration of  stones, from which only some
specific types of  magmatic and metamorphic ones
are detectable through gradientometry. Therefore,
Fig. 5. Pustowo, site 31. Interpretation of the magnetometry survey’s results with distribution of the on-ground stones recorded in the
research area
vast majority of stones, like sandstones or limestones
are not visible on  the magnetic plan, or  either their
signal is covered by much stronger signals of particular
petrological types. The interpretation of  this vast
anomalies of numerous emissions centers as position
of stone clusters is moreover plausible when compared
to  the distribution of  stones registered during the
geodetical survey. There is  a  clear correspondence
between the magnetic anomalies position and the on-
ground construction elements of the non-megalithic
long barrow (Fig. 5). Additionally, as said earlier, the
lack of  anomalies in  places where stones do  occur
on the plan, should be explained by the lack of magnetic
properties of particular rocks.
Regarding the estimation of construction elements’
sizes in the western part of the long barrow, the presence
of extreme signals with more clearly distinguishable
emission center of anomaly may suggest the existence
of larger stone block in the “tail” part of the monument
(Fig. 5). This is supported by the arrangement of the
poles forming the anomaly, from south to  north
respectively: negative – positive – negative records. Such
orientation might reflect one solid object rather than
i.e. concentration of smaller rocks. In the rest of non-
megalithic long barrow the anomalies seems to present
more diversified picture, where indistinguishable
emission centers point rather to the presence of stone
pavement, perhaps with additional larger blocks.
The distribution of  the first type of  anomalies
served for the estimation of the actual sizes of the non-
megalithic structure. Basing on  the geodetical plan,
both in terms of elevation aspect and the distribution
of  stones, should be  considered to  be at  maximum
31 m (Fig. 3). In the light of magnetic survey and the
anomalies occurrence the length should be  treated
to maximum 36–38 m (Fig. 5). However, it is essential
to say that the sizes of the magnetic poles do not reflect
the actual dimensions of the emitting objects.
Because of  the high magnetic record of  the type
I anomalies and their vast size embracing nearly entire
333
extent of the non-megalith, it is not possible to see any
minor anomalies that could be  the reflection of  i.e.
grave pit, backfill, pottery concentration or  burnt
wooden structure. Discussed features, if present, should
be characterized by the inductive type of magnetization
(Pospieszny 2011). Two such anomalies were recorded
in the resulting raster and described as type II, however
their location does not correspond with the extent of the
non-megalithic long barrow (Fig. 5). In contrast to the
first type, this one comprise of only positive signals,
which do not exceed 10 nT. The lack of negative poles
as well as their irregular shapes might suggest that they
are not manifesting another stones or  their clusters.
First of such anomaly, characterized by semi-circular
course is  located in  the western part of  the survey
area, directly north to the end of the “tail part” of the
non-megalith. Another feature was detected in  the
central-northern part of the polygon. It was a linear
arrangement of positive values oriented on a E-W axis.
Both the shape, course and magnetic properties might
suggest a presence of a ditch-like objects in this places
of these two anomalies. Nevertheless it is impossible
to state their actual nature basing only on the small
scaled magnetometry survey results. With the same
dose of probability, these anomalies might reflect some
natural backfills, thus being a  manifestation of  the
lithological differences in  the horizontal geological
composition of the surface.
4. Conclusions
In the light of magnetometry prospection and the
geodetical survey, the structure recorded on the LiDAR
imagery (Fig. 2) should be regarded with great dose
of probability as an anthropogenic object of a funeral
function and in the type of non-megalithic long bar-
rows of the FBC. Such a presumption is augumented
by the high abundance of remanent type of magnetiza-
tion concentrations. The comparison of the rock occur-
rence on surface with the magnetic plan, indicate that
most probably the non-megalithic structure consists
of smaller stones, packed between several larger blocks
(especially in the eastern and westernmost parts of the
long barrow). Due to the clustering and high number
of objects emitting critical signals it was, unfortunate-
ly, impossible to distinguish any other funeral features
except the coating of stones. One should also consider
that the magnetometry method presents only the hori-
zontal distribution of anomalies and cannot be indica-
334
tive in terms of the site’s vertical stratigraphy. There-
fore, it is probable that other objects such as grave pit
or wooden constructions might be present, however
their magnetic properties are obscured by strong sig-
nals of the stones.
Non-megalithic long barrow of the FBC in Pustowo,
site 31 is located ca. 40 km to the south-west from the
cluster(s) of  the non-megalithic long barrows in  the
Łupawa microregion (Wierzbicki 1999) and seems to be
a  quite similar to  them in  some aspects, for instance
in relatively short length. However, many new discover-
ies of the non-megalithic long barrows of the FBC to the
west from Łupawa microregion (Wiktorzak 2018; 2019;
Niebieszczański, Król, Wiktorzak 2020), as well to the
east from Western Pomerania, may shed on a new light
on the distribution patterns and cultural significance
of the Pomeranian FBC monuments. In order to “de-
code” this it would be necessary to create more detailed
research program in the nearest possible future.
References
Gorczyca K. 1976. Obrządek pogrzebowy ludności kultury pucha-
rów lejkowatych na Pomorzu. Poznań: Uniwersytet Adama Mic-
kiewicza (master thesis).
Fassbinder J. and Becker H. 2001. Magnetic prospection of a me-
galithic necropolis at Ibbanatuwa (Sri Lanka). In: H. Becker and
J. Fassbinder (eds), Magnetic prospecting in archaeological sites.
Monuments and sites VI, 26–29. Münich: ICOMOS and Bavarian
State Conservation Office.
Jankowska D. 1980. Kultura pucharów lejkowatych na Pomorzu
Środkowym. Grupa Łupawska. Poznań: Uniwersytet Adama Mic-
kiewicza.
Niebieszczański J., Król D. and Wiktorzak T. 2020. Badania nie-
inwazyjne cmentarzysk megalitycznych w powiecie słupskim na
przykładzie grobowców w Pustowie, stanowisko 31, gmina Kępice
i Drzeżewie-Lipnie, stanowisko 18, gmina Główczyce. In: P. Fu-
dziński (ed.), IV i V Pomorska Sesja Sprawozdawcza za lata 2016
i 2018, 163–176, Gdańsk: Muzeum Archeologiczne w Gdańsku.
Messal S., Zabiela G., Bliujene A. and Jarockis R. 2015. Non-de-
structive methods in field archaeology in Lithuania: A German-
Lithuanian project. Archaeologia Baltica 21–22, 90–109.
Pospieszny Ł. 2011. Teoria i praktyka zastosowania magnetome-
trii w archeologii. In: J. Jasiewicz, M. Lutyńska, M. Rzeszewski,
M. Szmyt and M. Makohonienko (eds), Metody geoinformacyjne
w badaniach archeologicznych, 72–73. Poznań: Bogucki Wydaw-
nictwo Naukowe.
Weber A. 1983. Studia nad obrządkiem pogrzebowym grupy łu-
pawskiej kultury pucharów lejkowatych. Poznań: Uniwersytet Ada-
ma Mickiewicza.
Wierzbicki J. 1992. Cmentarzysko kultury pucharów lejkowatych
w Łupawie, woj. Słupsk, stanowisko 2. Obrządek pogrzebowy grupy
łupawskiej. Poznań: Uniwersytet Adama Mickiewicza.
Wierzbicki J. 1994. Cmentarzysko ludności kultury pucharów lej-
kowatych w Łupawie, gm. Potęgowo, woj. Słupsk, stanowisko 15.
Folia Praehistorica Posnaniensia 6, 5–58.
Wierzbicki J. 1999. Łupawski mikroregion osadniczy ludności kultury
pucharów lejkowatych. Poznań: Uniwersytet Adama Mickiewicza.
Wiktorzak T. 2018. Megality, grodziska i kurhany. Zabytki sprzed
tysięcy lat w Nadleśnictwie Warcino. Przewodnik. Warszawa: Po-
lish Geographic.
Wiktorzak T. 2019. Grobowce megalityczne kultury pucharów lej-
kowatych na Pomorzu. Stan badań, nowe odkrycia. Rzeszów: Uni-
wersytet Rzeszowski (master thesis).
Dariusz Król; University Rzeszów, Institute of Archaeology,
10 Moniuszki Street, 35-015, Rzeszów, Poland; kroldrk@gmail.com
Jakub Niebieszczański; Adam Mickiewicz University in Poznań, Faculty of Archaeology,
7 Uniwersytetu Poznańskiego Street, 61-614 Poznań, Poland;
jakubniebieszczanski@gmail.com
Tomasz Wiktorzak; Stowarzyszenie Przyjaciół Łupawy –
„Dolina Łupawskich Megalitów”, Łupawa 22, 76-242 Łupawa, Poland; tw73@o2.pl
Michał Głowacz; University Rzeszów, Institute of Archaeology, 10 Moniuszki Street,
35-015, Rzeszów, Poland; mychajlo8@gmail.com
335
 Large sites versus small settlements
(From research on Late Neolithic settlements
in the Polish Lowland)
Marzena Szmyt

Abstract: The article is devoted to the question of the so-called Late Neolithic large settlement. The author asks the questions:
What in fact were these ‘large sites’ and what interpretations are possible in respect of the settlement relics identified within them?
Searching for answers, the examples of two ‘large sites’ from the Kujawy region are used: Kuczkowo, site 1, and Janowice, site 2.
They both produced enormous numbers of source materials connected to the Globular Amphora culture. The correlation of scatter
patterns, stylistic assessments and chronometric data leads to the conclusion that the settlement relics identified on both sites were
a palimpsest of sorts: they came from various stages and were left by various settlement forms during longer or shorter sojourns.
To separate or sometimes even to stratify these non-homogeneous sources is by no means easy and the blame does not lie with
the limited detective power of the methods and tools used. To some degree, the relatively short time gaps between successive
settlement stages is responsible for the difficulty. They were separated by merely one to four, generations of human groups, sharing
a close material culture seen in the tools they used and structures they built, as well as ritual practices, ways of developing space
and means of waste disposal, etc.
Keywords:  IV–III mill. BC, multiphase settlement, absolute chronology, Globular Amphora culture

One of the questions that Andrzej Pelisiak has
worked on is the form of the settlements that populations
living between the Vistula and Oder established in
the Late Neolithic. His oeuvre includes above all
publications on the settlements and camps of Funnel
Beaker culture (FBC) populations while the area that
he has especially well explored is the Grabia River
drainage basin in central Poland (Pelisiak 2003, see there
for further reading). Presented in several important
works, relying on extensive sources, the reconstruction
of the local FBC settlement system identified three
types of settlement spatial organization (Pelisiak 2003,
144–153). As Pelisiak himself stressed, the study and
interpretation of settlement remains associated with the
FBC was made easier, owing to the mutual exclusion
of ‘FBC settlement zones and those of other cultures‘
(Pelisiak 2003, 96). This, on the one hand, made the
stratigraphy and scatter patterns relatively simple, largely
free of post-deposition deformations, resulting from
successive settlement stages (cf. different experiences
from Opatowice-Prokopiak’s Mount in Kujawy: Kośko,
Szmyt 2006; 2007a; 2007b; 2014; 2015). On the other
hand, chronological assessments of the time positions
and relations of FBC settlement structures discovered
on the Grabia River were based solely on pottery
comparisons, lacking – due to the absence of any organic
material – chronometric support (Pelisiak 2003, 17–31).
With reference to Pelisiak’s achievements and earlier
valuable studies by Tadeusz Wiślański (1969) and Janusz
Kruk (1973; 1980), this article shall discuss the selected
characteristics of settlement by another population
living in the Late Neolithic – one showing the traits of
the Globular Amphora culture (GAC). In particular, it
shall centre on the so-called large GAC sites, which have
been identified in various locations between the Oder
and Vistula, in both the upland (e.g. Lower Silesia and
Sandomierz Upland) and lowland zones. In the latter
zone, a special concentration of such sites is observed
in Kujawy (Wiślański 1966, 51–52). What in fact were
these ‘large sites’ and what interpretations are possible

337
in respect of the settlement relics identified within
them? Answers to  these two questions are the goal
of the present article. For this purpose, the examples
of two Kujavian sites will be used: Kuczkowo, site 1,
and Janowice, site 2, both located in the Kujawy-
Pomorze province (Fig. 1) – explored during rescue
excavations preceding the construction of a gas pipeline
and a motorway. In the field research conducted, the
correlation of scatter patterns, stylistic assessments and
chronometric data brought important conclusions.
Example 1. Kuczkowo, site 1,
Kujawy-Pomerania province
Kuczkowo, site 1, is situated on the vast northern
slope of the middle section of the Bachorza River valley
(now Bachorza Canal), extending longitudinally across
the Kujawy Plateau. About 5 km further east, in the
vicinity of the village of Ujma Duża the river bifurcates,
making its waters flow in two directions: west, in the
direction of the Noteć River (across Lake Gopło) and
east, towards the Vistula (via its right-bank tributary, the
Zgłowiączka). The bifurcation is caused by the uplift of
the middle portion of the valley bottom, resulting from
neotectonic or halotectonic movements (cf. Czebreszuk,
Szmyt 1992, 9–10, see there for further reading).
The site area is covered by Kujawy black soil that
developed on boulder clay and belongs to some of the
most fertile in the Polish Lowland (Szmyt 2013, 100–
101, see there for further reading). In the immediate
surroundings of the site, however, there are extensive
stretches of less fertile soils: podzolic (on a  sandy
substratum) and peaty as well as half-bog ones
(Czebreszuk, Szmyt 1992, 10–11).
Excavations took place in 1996 as a rescue effort
preceding the construction of a  trans-European gas
pipeline (known as the Yamal Pipeline). They covered
a belt of land 13 m wide and about 550 m long. In it,
GAC settlement relics, diversified in terms of function
and chronology, were identified together with those of
other cultural units (from the Mesolithic to modern
times). A  multifaceted and interdisciplinary study
of materials from Kuczkowo, site 1, dated to the Late
Neolithic, was published 20 years ago (Kośko (ed.) 2000).
The archaeological sources tied to  the GAC
included pottery (6,094 shards weighing in total
90.489 kg – Szmyt 2000, Table 1), flints (84 specimens
– Domańska, Kabaciński 2000, Table 4), stone artefacts
(25 specimens  – Chachlikowski 2000, Table 3) and
338
animal bone remains (738 specimens and four animal
deposits – Makowiecki, Makowiecka 2000, Table 6).
They were unearthed in both features and the cultural
layer. The former included 14 features directly associated
with the GAC: 6 pits, 4 postholes and 4 ritual features
with animal burials (Szmyt 2000, 173–176). In addition,
3 or 4 patches of the cultural layer were identified; they
were preserved in ground depressions and saturated with
GAC materials (Szmyt 2000, 155, Table 3). GAC pottery
shards were also extracted from 37 older or younger
features to  which they had been carried as a  result
of post-deposition processes (Szmyt 2000, Table  2).
Furthermore, modest palaeobotanical information
was obtained by identifying two plant impressions on
pottery, attesting to the exploitation of the garden pea
and broad been (Strzelczyk 2000). Animal bone samples
collected from six features were radiocarbon dated, using
the liquid scintillation counting method (cf. Skripkin,
Kovalyukh 1999; Walanus, Goslar 2009, 25). Altogether,
14 radiocarbon measurements were obtained (Szmyt
2000, 288–289).
Detailed investigations led to the conclusion that
GAC settlement relics (movable finds and features) were
spread over a distance of approx. 550 m in a number
of clusters. Six clusters were distinguished, occupying
the following trenches: A1-A9, A10-B6, C2-C8, D3-D6,
D8-E2 and E5-F4 (Fig.  2). Five were distinguished,
relying on clearly observable pottery concentrations
and accompanying features, while only in a  single
case was a cluster distinguished solely on the basis of
movable find dispersion (trenches E5-F4). In spaces
between the clusters, there were considerably fewer
GAC artefacts. Neither in the clusters, nor outside
them any stratigraphic sequence was recorded between
GAC features.
The observed spatial differentiation were investigated
by analyzing in detail the technological, morphological
and ornamentation characteristics of pottery assemblages,
with pottery being the principal category of sources in
terms of number. Three hypotheses were tested: (a) scatter
pattern disjunction is correlated with the chronological
differences between pottery from particular clusters
(= clusters are the remains of settlements of different
chronology); (b) scatter pattern disjunction is correlated
with the functional differences between pottery from
particular clusters (= clusters are traces left by various
activities without any connection to  the time they
were performed); (c) scatter pattern disjunction is
correlated with the chronological similarity of pottery
Fig. 1. Location of sites discussed in the text. Foll. Szmyt 2013, changed. Key: A – sites mentioned in the text (JAN = Janowice 2;
K = Kuczkowo 1; OP = Opatowice – Prokopiak’s Mount); B – range of Kujawy region; 1–3 – linear contruction projects (1 – transit
gas pipeline; 2 – local gas pipelines; c – motorways)

339
Fig. 2. Kuczkowo, site 1, Kujawy-Pomorze province. Location of Globular Amphora culture settlements. Prep. by M. Szmyt. Key: a – pits
(with signatures) and postholes (without signatures); b – features with animal deposits; c – patches of cultural layers; d – probable settled
area; K-1-1 – an abbreviated designation of an individual settlement phase

from particular clusters (=  clusters are the relics of
synchronous settlement and one similar in terms of
function).
The results argued for adopting hypothesis (a)
because the technological and stylistic traits of pottery
assemblages from particular clusters differed from one
another so much that they could be referred to different
GAC phases in Kujawy: I–IIa (the so-called early
horizon), IIb and IIIa (classic horizon) and IIIb (late
horizon). The most complex situation was recorded in
trenches A1-A9 in which phase IIb and IIIa materials
partially disjointed and partially overlapped. Hence, the
cluster there was divided into two separate portions.
The chronological spread was borne out by
radiocarbon measurements (Table 1; Fig. 3). They fit
into five consecutive plateaus of the calibration curve:
3350–3100 BC, 3100–2920 BC, 2880–2580 BC, 2620–
2480 BC and 2460–2200 BC, respectively (cf. Raetzel-
Fabian 2001). This considerably limits the possibility
of precise calibration, but at the same time is a strong
confirmation of chronological differences between
clusters.
Consequently, after correlating the findings of
relative chronology and chronometric data, the clusters
distinguished earlier were taken to  be the remains
of settlements or camps used by GAC populations.
Individual clusters and their component parts can be
described as follows:
– K1-a1 – trenches A1-A9, four features (pit A15,
postholes A25 and A63, animal deposit in pit A136)
and three patches of cultural layers (A1, A38 and
A49); this may have been the northern portion of
a phase IIb settlement extending further south (?);
– K1-b – trenches A1-A2, five features (two ritual ones
with animal deposits A132 and A148, pit A137 and
1
  Originally, designations 108-a, 108-b were used, where 108
was a site identification number along the pipeline route (Szmyt
2000, Table 30). Now, it has been replaced with the designation
K1 (= Kuczkowo, site 1).

340
 Table 1. Kuczkowo, site 1, Kujawy-Pomorze province. Radiocarbon datings of samples from Globular Amphora culture features.
Calibration in OxCal v4.3.2 (Bronk Ramsey 2017), IntCal 13 atmospheric curve (Reimer et al. 2013). Foll. Szmyt 2000, changed

Sample BC
Cluster Feature Lab. No. BP Comment
material 68,2% 95,4%
Kiev-6920 4525±45 1/ All samples were taken
from a cattle deposit
Kiev-6496 4520±45
(1 individual – a bull or ox,
Kiev-6919 4490±40 R_Combine R_Combine 2,5–3 years old)
a cattle
K1-d C2 3237 (12.8%) 3208 3339 (19.4%) 3263 2/ A dating Kiev-6238
bone
3195 (55.4%) 3100 3247 (76.0%) 3096 (4970±30 BP) was excluded
Kiev-6921 4480±40 since i‑t does not match
other measurements nor
archaeological context
Kiev-6927 4420±55
Kiev-6917 4415±45 1/ All samples from feature
a cattle
A136 Kiev-6929 4400±50 R_Combine R_Combine A136 were taken from
bone 3078 (4.0%) 3072 3089 (16.9%) 3047 a cattle deposit (1 male
K1-a Kiev-6928 4385±45 3026 (16.1%) 3006 3036 (78.5%) 2921 individual, 3–4(5) years old)
Kiev-6926 4370±50 2989 (48.2%) 2930 2/ In pit A15 a cattle bone
was sampled
a cattle
A15 Kiev-6918 4380±40
bone
a cattle 2568 (50.9%) 2521
K1-f E2 Kiev-6510 3990±35 2582 (95.4%) 2462
bone 2496 (17.3%) 2477
A sample taken
from a sheep deposit
a sheep
K1-b A132 Kiev-6509 3910±40 2473 (68.2%) 2395 2491 (95.4%) 2330 (1 individual,
bone
sex undetermined,
3–4 years old)
2458 (89.6%) 2274
a cattle
K1-e D6 Kiev-6507 3895±45 2410 (68.2%) 2296 2254 (4.4%) 2229
bone
2222 (1.4%) 2211

postholes A141 and A142); this may have been a part
of a phase IIIa settlement;
– K1-c – trenches A10-B6, one feature (pit B77); this may
have been the northern portion of a phase I–IIa camp (?);
– K1-d – trenches C2-C8, one ritual feature with an
animal deposit (C2); this may have been the southern
edge of a phase IIb settlement;
– K1-e – trenches D3-D6, two features (pit D6 and pit
D34); this may have been a portion of a phase IIIa camp;
– K1-f – trenches D8-E2, one pit E2 and cultural layer
patch E1; this may have been the south-western
portion of a phase IIIb camp;
– K1-g – trenches E5-F4, no features, only movable
finds; this may have been a portion of a camp from
an unknown phase.
A finding was made that on the investigated stretch of
land of 550 m ‘A clear chronological-spatial differentiation
is observable in the general movement of settlement from
the west towards the east’ (Szmyt 2000, 323).
The sequence of successive settlement forms may
be dated – relying on radiocarbon results and relative
chronology – between 3200 BC and 2300 BC (see Table 1
and Fig. 3; cf. Szmyt 2002, 217 and Abb. 23):
– K1-phase 1 – before 3200 BC? = cluster K1-c;
– K1-phase 2 – 3195–3100 BC = cluster K1-d;
– K1-phase 3 – 2989–2930 BC = cluster K1-a;
– K1-phase 4 – 2568–2521 BC = cluster K1-f;
– K1-phase 5 – 2473–2395 BC = cluster K1-b;
– K1-phase 6 – 2410–2296 BC = cluster K1-e;
– K1-phase ? – chronology ? = cluster K1-g.

341
 Fig. 3. Kuczkowo, site 1, Kujawy-Pomorze province. Chronology of Globular Amphora culture settlement
phases. Prep. by M. Szmyt in OxCal v4.3.2 (Bronk Ramsey 2017), IntCal 13 atmospheric curve (Reimer
et al. 2013)

342
 Cluster K1-c is dated only indirectly, namely earlier
than K1-a and possibly K1-d (i.e. before 3200 BC), while
the chronology of cluster K1-g remains indeterminate.
Making a  final assessment of the results of the
investigations and analyses, one by no means can
ignore the significant limitations from which they
suffered, following from only a partial exploration of
the settlement relics at Kuczkowo due to its narrowing
to only a belt of land 13 m wide.2 Therefore, a credible
interpretation of the distribution of features, pottery and
other finds is difficult to arrive at. Thus, determinations
as to what parts of settlements/camps we are dealing
with are questionable.
An attempt to overcome such severe limitations was
made over a decade later on the example of another site
subjected to large area excavations.
Example 2. Janowice, site 2,
Kujawy-Pomerania province
Site Janowice 2 is situated in that part of Kujawy
that borders on the Vistula, on the eastern edge of
the Kujawy Plateau, known as the Bobrownicka Plain
(Hildebrandt-Radke 2016, 61), where it meets the
Toruń and Płock basins (Szmyt 2013, 87–95, see there
for further reading). The area of the site is covered with
Kujawy black soils (Hildebrandt-Radke 2016, 62–63),
but less fertile soils, podzolic, pseudo-podzolic and
others, do occur in the vicinity as well.
Earlier, no relics of GAC settlement had been found
in that area. No such traits were exposed in the course
of surveys carried out as part of the Archaeological
Record of Poland project. They are absent from a map
of GAC sites published in 1996 that used all the data
available at that time (Szmyt 1996, Fig. 1). Only in 2001,
did surface surveys preceding the construction of the
A1 motorway identify the site at Janowice the size of
which was estimated at 20 ha (estimation based on all
materials dated from Stone Age until the modern time;
cf. Kowalczyk 2016, 9). Rescue excavations, carried
out in 2008 and 2009, preceded the construction of
the Kujawy section of the A1 motorway. Exploration
covered 476.6 ares, with trenches staying within a belt
of approx. 100 to 130 m wide and approx. 560 m long
2
  For legal reasons, the belt was rarely widened. It must be
added, however, that the belt width was large anyway since in
the case of smaller gas pipelines, the belt to be explored was only
3 m wide; it could be widened to maximum 10 m in exceptional
situations (cf. Bednarczyk, Kośko 2004, 11).
(Kowalczyk 2016, 9). There were 1,684 features recorded,
dated to the Early Neolithic and up to modern times.
So far, the detailed results of investigations of Neolithic
settlement relics have been published (Szmyt [ed.] 2016).
To  the GAC settlement, 104 immovable features
may be tied with some certainty since their fills held
mostly GAC artefacts. Less credible, the attribution of
another 31 features is based on the criterion of GAC
pottery presence in them or a scatter-pattern connection
to other GAC features (Szmyt 2016, 159–161, Table 5.3).
With regard to  form and function, among the 135
features, the following were distinguished: cellars (20),
pits (60), postholes (42), hearths (6), pottery clusters (3),
a dwelling feature (1), clay pit (1), oven (1) and well (1).
From the features and a surrounding layer (including
feature fills of a  different chronology), 7,900 GAC
pottery shards were extracted, weighing in total
96.372  kg (Szmyt 2016, 161), as well as 2,433 daub
lumps (Szmyt 2016, 163), 7 flint artefacts (Sobkowiak-
Tabaka 2016, 316), 13 stone objects (Chachlikowski
2016, Table 10.1), 2 bone tools and 84 post-consumption
animal bones (Makowiecki 2016, 351). Further indoor
studies yielded a mineralogical-petrographic description
of eight GAC pottery samples (Rauba-Bukowska
2016), and identified mollusc shells deposited in three
GAC features (Kurzawska 2016), as well as charcoals
(Stępnik 2016) and plant impressions on pottery. The
last-mentioned, attested to  the use of emmer wheat
(Koszałka 2016, Table 13.1).
The scatter pattern of movable finds and features
showed a number of clusters (Fig. 4), with much more
material being found in the southern portion of the site
(sections: K, M, O) than in the northern one (sections:
B, E, H), where they formed islands (Szmyt 2016, 160).
Three major clusters were identified, located in the:
– south-eastern portion of section E  and adjacent
north-eastern patch of section H (e.g. features E1,
E2, E3, E35, E65, E67, H15);
– north-eastern portion of section K  and extreme
south-eastern edge of section H (e.g. features: H1,
H14, K13, K76, K79, K82, K81);
– south-western portion of section M and adjacent
portion of section O  (e.g. features: M58, M277,
M686, M672, M822, O272, possibly also O171).
The clusters contained pits, cellars, hearths and
postholes as well features of more specific functions
such as a  dwelling structure (M822) and an oven
(feature H1). Outside of the clusters, the only well
associated with the GAC was located (feature M356).
343
344
Fig. 4. Janowice, site 2, Kujawy-Pomorze province. Location of Globular Amphora culture settlements. Foll. Szmyt 2017. Key: a–d – number of potshards within
100 sq.m (a – 1–10; b – 11–50; c – 51–300; d – 301–800); e – a well; gray colour marks probable settled area; Jan-D1 – a designation of an individual settlement phase
No stratigraphic sequence was recorded between the
features under discussion.
The Janowice sources were taxonomically assessed
relying on the technological and stylistic analyses of
pottery, being the most numerous set of sources (Szmyt
2016, 161–163). The most important conclusions
concerned differences in the technological, morphological
and ornamentation traits of vessels. The three clusters
distinguished on the site differed in these respects chiefly
because of the differences in the share of vessels made,
using the formula known as technological group I (‘early’),
and differences in the frequency of ornaments made
by impressing a two-strand cord, and in special vessel
forms (jugs and containers with so-called star bases;
cf. Szmyt 1996, 48).
As in Kuczkowo, also in Janowice several hypotheses
were tested in order to explain the differences in pottery
characteristics. Most arguments were in favour of
the chronological significance of the differences,
which was unambiguously confirmed by radiocarbon
measurements.
From eight GAC features, animal bone samples were
collected and analyzed in the Poznań Radiocarbon
Laboratory (Table 2). Due to the poor state of collagen
preservation in two samples, only six AMS radiocarbon
measurements were obtained. One (Poz-83593) refers
to modern times, attesting to the re-deposition of the
bone being dated in the fill of an older GAC feature,
designated as K62 (Goslar, Szmyt 2016, Table 15.1).
Finally, the absolute chronology of the GAC on the site
is determined by five 14C AMS measurements coming
from the following features: E70, K79, M-686, M822 and
O171. Thus, each cluster has at least one radiocarbon
measurement.
A study of the measurements reveals that they form
three groups (Fig. 5):
– JAN-D1 – the oldest, including a measurement from
feature E70, pointing to the period of 3010–2923 BC;
– JAN-D2 – middle, including measurements from
features M686, M822 and O171, which fit into the
range of 2919–2901 BC;
– JAN-D3 – younger, including the measurement
from feature K79, which fits into the range of 2851–
2814 BC or 2625–2568 BC with the probability
of 68.2%; at the probability of 95.4%, the range
changes to 2861–2810 BC or 2674–2490 BC.
Thus, it can be justifiably claimed that Janowice
settlement relics are results of several sojourns by
GAC populations in the area under investigation,
while the clusters distinguished above are a record of
chronologically separate settlement forms.
To the settlement module typical of the GAC (Szmyt
2017, 229), the cluster from sections E+H, associated
with phase JAN-D1, corresponds best. It represents
the first traces of the presence of GAC settlers on the
site, who in the late 31st-30th centuries BC established
a settlement there. Most household features (above all
pits, including cellars) concentrated on a compact area
of 30–40 m in diameter. Within it, however, a possible
dwelling structure is hard to identify.

Table 2. Janowice, site 2, Kujawy-Pomorze province. Radiocarbon datings of samples from Globular Amphora culture features.
Calibration in OxCal v4.3.2 (Bronk Ramsey 2017), IntCal 13 atmospheric curve (Reimer et al. 2013). Foll. Goslar, Szmyt 2016, changed

Sample BC
Cluster Feature Lab. No. BP Comment
material 68,2% 95,4%
a big mammal 3088 (10.2%) 3048 Fragment
JAN-D1 E70 Poz-83599 4375±35 3010 (68.2%) 2923
bone 3036 (85.2%) 2912 of a long bone
a cattle bone Fragment
JAN-D2 M822 Poz-48821 4340±30
(tibia) of a tibia
R_Combine R_Combine
a cattle bone Fragment
JAN-D2 O171 Poz-48822 4315±30
(mandible) 2919 (68.2%) 2901 of a mandible
2941 (95.4%) 2888
a cattle bone Fragment
JAN-D2 M686 Poz-48820 4280±40
(mandible) of a mandible
2851 (38.2%) 2814
a black grouse 2861 (42.0%) 2810 Fragment
JAN-D3 K79 Poz-48819 4055±30 2625 (27.2%) 2568
bone 2674 (53.4%) 2490 of a humerus
2513 ( 2.8%) 2505

345
 Fig. 5. Janowice, site 2, Kujawy-Pomorze province. Chronology of Globular Amphora culture settlement phases. Prep. by
M. Szmyt in OxCal v4.3.2 (Bronk Ramsey 2017), IntCal 13 atmospheric curve (Reimer et al. 2013)

346
 Sometime later, towards the end of the 30th century
BC, the southern portion of the site was settled (sections
M+O). This time the settlement (JAN-D2) occupied the
summit of a small hill and its southern slope, descending
towards a watercourse and the settlement dwellers had
a well at their disposal. What remained of their sojourn
was a cluster of movable and immovable finds whose
western portion saw the only dwelling feature (M822)
identified on the site, which was partially sunk into the
ground). The main row of pits and cellars extended
east and northeast of the structure and the outermost
features (well M356, hearths M890 and M432, clay pit
O85) stayed within the radius of 70–80 m from it.
In turn, the youngest remains, dating in all likelihood
to the 29th century BC or late 27th-early 26th centuries
BC (JAN-D3), were found in the central portion of the
site and occupied the eastern slope of the principal
elevation. The cluster distinguished there, located
where sections H + K touched, was rather dispersed. It
could be divided into two smaller ones, tied to pottery
concentrations: northern (e.g. features H1 and K81 and
pottery concentration K77) and central (e.g. features
K60, K78, K79, K82). These might be the remains of
zones where special economic activities were carried
out, for instance with the use of fire in the northern
portion. This is corroborated by feature H1, interpreted
as an oven, which held strongly burnt daub and a large
series of pottery.
It follows from the above comments that the three
sojourns of GAC settler groups on the site were not
short-term penetrations. Each time, the area selected
for settlement was intensively developed by building
settlement infrastructure, including household features
(e.g. cellars, pits, hearths, an oven or a  well) and
dwelling structures (not extant for the most part),
forming semi-permanent settlements (Kośko, Szmyt
2006, 279–281).
The economic foundations of GAC populations
at Janowice can be reconstructed in part by analyzing
various source categories. Such analyses confirmed
the exploitation of grasses and cereals, including
emmer wheat Triticum dicoccon (Koszałka 2016, 361–
362). In turn, the examinations of animal remains
(Makowiecki 2016) provided evidence for the use of
domesticated animals, mainly cattle and pigs. The use
of wild animals was limited, but two interesting finds
have to  be mentioned in this context: black grouse
bones were found in a feature from phase JAN-D3 and
mollusc shells were discovered in features from phase
JAN-D2. It is worth noting that the black grouse prefers
open grounds without a dense wood cover (Makowiecki
2016, 352). Hence, the discovery of its bones shows that
such grounds were to be found in the vicinity of the site.
For both the oldest and the youngest settlements,
there is evidence of the use of the erratic Baltic flint,
which was processed ad hoc, with the bipolar technique
being the most popular (Sobkowiak-Tabaka 2016, 316).
The inhabitants of all settlements used stone grinding
tools, but the presence of stone axes is confirmed with
respect to younger settlements (JAN-D2 and JAN-D3),
while grindstones are known only from the youngest
phase – JAN-D3 (Chachlikowski 2016, Tables 10.1–10.2).
Conclusions
The two sites described above could be considered
‘large settlements’ of GAC populations: they are both of
considerable size, the movable finds they have yielded
are numerous and densely scattered, and the features
found within them are diversified in terms of form and
function. Naturally, there are also considerable differences
between them – at Kuczkowo, site characteristics had
to be estimated using data from a 13-metre-wide belt
cutting east-west across the site, whereas at Janowice,
the exposed area measured almost 5 ha.
However, the detailed analyses of sources supported
by series of chronometric data led to the conclusion
that the GAC settlement relics identified on both sites
were a  palimpsest of sorts: they came from various
stages and were left by various settlement forms during
longer or shorter sojourns. To separate or sometimes
even to  stratify these non-homogeneous sources is
by no means easy and the blame does not lie with
the limited detective power of the methods and tools
used. To some degree, a relatively small time distance
between successive settlement stages is responsible for
the difficulty. They were separated by merely one to four,
generations of human groups, sharing close material
culture seen in the tools they used and structures they
built, as well as ritual practices, ways of developing
space and means of waste disposal, etc.
The difficulties have given researchers studying
Neolithic settlement in the Lowland, including
specifically the remains of the FBC and GAC, much
to wrestle with for a long time. Already in the late 1960s,
Tadeusz Wiślański accepted the existence of so-called
permanent settlements, maintaining at the same time:
‘…one settlement type is represented by vast sites, occupying
347
sometimes 2–4 ha. […] Such sites, judging by the artefacts
found on them, did not represent a single settlement phase.
Frequently, they yield artefacts originating with successive
development phases’ (Wiślański 1969, 100). In further
discussion, as the main criterion for distinguishing
permanent settlements, he gave ‘greater space’ they
occupied (Wiślański 1969, 102).
In successive decades, the improvements in relative
chronology methods, accompanied by the increasingly
broader use of radiocarbon chronometry, made
possible an ever more precise analysis of complex
and multiphase settlement sites. Milestones along this
road, the publications by Aleksander Kośko (e.g. Kośko
1988; Czerniak, Kośko 1995) laid the foundations for
the analytical model that was later developed while
investigating Prokopiak’s Mount in Opatowice, Kujawy
– treated as a laboratory of a kind (Kośko, Szmyt 2006;
2007a; 2007b; 2014; 2015; cf. also Szmyt 2013, 139–194).
Important contributions going in a similar direction
were published by, for instance, Stanisław Kukawka
(1999), Małgorzata Rybicka and Piotr Papiernik
(Papiernik, Rybicka 2002; Rybicka 2004; Papiernik, Płaza
2018), Ryszard Grygiel (2016), and Seweryn Rzepecki
(2014; 2015). For the most part, the cited contributions
centred on the FBC and identified both ‘large sites’
with series of successive settlements/camps as well as
settlements comprised of several synchronous household
clusters or farmsteads (cf. Nowak 2009, 371–379).
The situation of GAC settlements is different in
that they are much less explored (Szmyt 2002, 204–
210; 2017, 229–232) despite the fact that large-area
rescue excavations carried out in the 21st century have
produced many new discoveries. Janowice 2 is a case
in point. Since, however, such new source assemblages
have not been published yet for the most part, the
settlement database still remains strongly limited.
Most importantly, in a vast majority of cases the ‘large
sites’ of the GAC are similar to cases discussed in this
article, i.e. they are an effect of a given area being settled
several times over.
The reasons for such revisits could vary: revisited
areas were easier to  deforest again (effect of plant
succession) or soil in the locus of the old settlement
was more fertile, owing to its enrichment with earlier
waste, etc.
Incidentally, the periodic revisiting of places
they once occupied was one of the more significant
characteristics of GAC communities and true not
only for settlements, but burial grounds as well. This
348
is spectacularly illustrated by multi-burial graves as for
instance at Kierzkowo, site 13 (Nowaczyk et al. 2017)
or Nakonowo, site 17 (cf. Szmyt 2002, 212 and Abb.
18). This time, however, reasons were different: revisits
were an intentional form of harking back to the past and
ancestor generations. In this context, the present author
believes that this mechanism was vital for preserving
the cohesion and identity of GAC communities (Szmyt
2017, 260–261).
References
Bednarczyk J. and Kośko A. 2004. Wstęp/Introduction. In: J. Bed-
narczyk and A. Kośko (eds), Od długiego domu najstarszych rolni-
ków do dworu staropolskiego. Wyniki badań archeologicznych na
trasach gazociągów Mogilno – Włocławek i Mogilno – Wydartowo,
11–14. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Bronk Ramsey C. 2017. OxCal v.4.3.2. Oxford (www. rlaha.ox.ac.uk).
Chachlikowski P. 2000. Kamieniarstwo społeczności kultur póź-
noneolitycznych. In: A. Kośko (ed.), Archeologiczne badania ra-
townicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Tom III. Kujawy.
Część 4. Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium
epok neolitu i brązu: 3900–1400/1300 przed Chr, 393–409. Poznań:
Wydawnictwo Poznańskie.
Chachlikowski P. 2016. Materiały kamienne. In: M. Szmyt (ed.),
Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowi-
cach, woj. kujawsko-pomorskie, 331–344. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Czebreszuk J. and Szmyt M. 1992. Osadnictwo neolityczne i wcze-
snobrązowe w Dębach, woj. włocławskie, stanowisko 29. Poznań:
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.
Czerniak L. and Kośko A. 1995. Z badań nad genezą rozwoju i sys-
tematyką kultury pucharów lejkowatych na Kujawach. Poznań:
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza.
Domańska L. and Kabaciński J. 2000. Krzemieniarstwo społecz-
ności późnoneolitycznych. In: A. Kośko (ed.), Archeologiczne ba-
dania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Tom III.
Kujawy. Część 4. Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz inter-
stadium epok neolitu i brązu: 3900–1400/1300 przed Chr., 379–391.
Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Goslar T. and Szmyt M. 2016. Chronologia absolutna. In: M. Szmyt
(ed.), Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Ja-
nowicach, woj. kujawsko-pomorskie, 371–384. Poznań: Wydaw-
nictwo Naukowe UAM.
Grygiel R. 2016. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia
Kujawskiego i Osłonek. Tom III. Środkowy i późny neolit. Kultu-
ra pucharów lejkowatych/The Neolithic and Early Bronze Age in
the Brześć Kujawski and Osłonki Region. Vol. III. Middle and Late
Neolithic. The Funnel Beaker Culture. Łódź: Fundacja Badań Ar-
cheologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego & Mu-
zeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi.
Hildebrandt-Radke I. 2016. Budowa litologiczna oraz neoholo-
ceńska ewolucja rzeźby w okolicy Janowic. In: M. Szmyt (ed.),
Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Jano-
wicach, woj. kujawsko-pomorskie, 61–71. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Koszałka J. 2016. Odciski roślin na ceramice. In: M. Szmyt (ed.),
Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowi-
cach, woj. kujawsko-pomorskie, 361–363. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Kośko A. 1988. Osady kultury pucharów lejkowatych w Inowrocła-
wiu-Mątwach, woj. Bydgoszcz, stanowisko 1. Inowrocław: Uniwer-
sytet im. Adama Mickiewicza.
Kośko A. (ed.) 2000. Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż
trasy gazociągu tranzytowego. Tom III. Kujawy. Część 4. Osadnictwo
kultur późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu:
3900–1400/1300 przed Chr. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Kośko A. and Szmyt M. 2006. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka I.
Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Kośko A. and Szmyt M. 2007a. Opatowice – Wzgórze Prokopia-
ka II. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Kośko A. and Szmyt M. 2007b. Opatowice – Wzgórze Prokopia-
ka III. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Kośko A. and Szmyt M. 2014. Opatowice – Wzgórze Prokopia-
ka IV. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kośko A. and Szmyt M. 2015. Opatowice – Wzgórze Prokopiaka
V. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kowalczyk A. 2016. Historia, metodyka i  rezultaty badań. In:
M. Szmyt (ed.), Osadnictwo społeczności neolitycznych na stano-
wisku 2 w Janowicach, woj. kujawsko-pomorskie, 9–59. Poznań:
Wydawnictwo Naukowe UAM.
Kruk J. 1973. Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych. Wro-
cław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
Kruk J. 1980. Gospodarka w Polsce południowo-wschodniej w V–III tysiąc-
leciu p.n.e. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
Kukawka S. 1999. Z badań nad strukturą zasiedlenia ziemi cheł-
mińskiej przez grupy wczesnych faz rozwojowych kultury pu-
charów lejkowatych. In: S. Kukawka (ed.), Szkice prahistoryczne.
Źródła – metody – interpretacje, 125–138. Toruń: Wydawnictwo
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kurzawska A. 2016. Muszle mięczaków. In: M. Szmyt (ed.), Osad-
nictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowicach,
woj. kujawsko-pomorskie, 357–360. Poznań: Wydawnictwo Na-
ukowe UAM.
Makowiecki D. 2016. Zwierzęce szczątki kostne. In: M. Szmyt (ed.),
Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowi-
cach, woj. kujawsko-pomorskie, 345–356. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM.
Makowiecki D. and Makowiecka M. 2000. Gospodarka zwierzęta-
mi społeczności kultury pucharów lejkowatych (grupy: wschodnia
i radziejowska) oraz kultury amfor kulistych. In: A. Kośko (ed.),
Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy gazociągu tran-
zytowego. Tom III. Kujawy. Część 4. Osadnictwo kultur późnoneoli-
tycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900–1400/1300
przed Chr., 347–378. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Nowaczyk S., Pospieszny Ł. and Sobkowiak-Tabaka I. (eds) 2017.
Megalityczny grobowiec kultury amfor kulistych z Kierzkowa na
Pałukach. Milczący świadek kultu przodków z epoki kamienia. Bi-
skupin: Muzeum Archeologiczne w Biskupinie.
Nowak M. 2009. Drugi etap neolityzacji ziem polskich. Kraków:
Księgarnia Akademicka.
Papiernik P. and Rybicka M. 2002. Annopol. Osada kultury pucha-
rów lejkowatych na Pojezierzu Gostynińskim. Łódź: Fundacja Ba-
dań Archeologicznych Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego.
Papiernik P. and Płaza D. 2018. Od epoki kamienia do współcze-
sności. Badania archeologiczne w Redczu Krukowym na Kujawach.
Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych Imienia Profesora Kon-
rada Jażdżewskiego.
Pelisiak A. 2003. Osadnictwo. Gospodarka. Społeczeństwo. Studia
nad kulturą pucharów lejkowatych na Niżu Polskim. Rzeszów: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Raetzel-Fabian D. 2001. Anmerkungen zur Interpretation von
C-Daten. In: J. Czebreszuk and J. Müller (eds), Die absolute
14
Chronologie in Mitteleuropa 3000–2000 v.Chr./The absolute
Chronology of Central Europe 3000–2000 BC, 11–23. Poznań–
Bamberg–Rahden/Westf.: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu & Otto-Friedrich-Universität Bamberg.
Rauba-Bukowska A. 2016. Mineralogiczno-petrograficzna charak-
terystyka naczyń neolitycznych. In: M. Szmyt (ed.), Osadnictwo
społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowicach, woj. ku-
jawsko-pomorskie, 295–307. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Reimer P.J., Bard E., Bayliss A., Beck J.W., Blackwell P.G., Bronk
Ramsey C., Buck C.E., Cheng H., Edwards R.L., Friedrich M.,
Grootes P.M., Guilderson T.P., Haflidason H., Hajdas I., Hatte C.,
Heaton T.J., Hoffmann D.L., Hogg A.G., Hughen K.A., Kaiser K.F.,
Kromer B., Manning S.W., Niu M., Reimer R.W., Richards D.A.,
Scott E.M., Southon J.R., Staff R.A., Turney C.S.M. and van der
Plicht J. 2013. IntCal13 and Marine13 Radiocarbon Age Calibration
Curves 0-50,000 Years cal BP. Radiocarbon 55(4). 1869–1887.
Rybicka M. 2004. Kultura pucharów lejkowatych na Pojezierzu
Gostynińskim. Chronologia, osadnictwo, gospodarka. Łęczyca:
Muzeum w Łęczycy.
Rzepecki S. 2014. Wilkostowo 23/24. Neolityczny kompleks osad-
niczy. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego, Fun-
dacja Uniwersytetu Łódzkiego.
Rzepecki S. 2015. Wilkostowo 23/24. A Neolithic Settlement in Kuy-
avia, Poland c. 3500 BC. Kraków–Bonn: Institute of Archaeology
and Ethnology, Polish Academy of Sciences & Habelt.
Skripkin V.V. and Kovalyukh N.N. 1999. Radiocarbon LS dating
of bone micro-samples. Baltic-Pontic Studies 7, 27–33.
Sobkowiak-Tabaka I. 2016. Materiały krzemienne. In: M. Szmyt
(ed.), Osadnictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Ja-
349
nowicach, woj. kujawsko-pomorskie, 309–329. Poznań: Wydaw- Szmyt M. 2016. Osadnictwo ludności kultury amfor kulistych.
nictwo Naukowe UAM. In: M. Szmyt (ed.), Osadnictwo społeczności neolitycznych na sta-
nowisku 2 w Janowicach, woj. kujawsko-pomorskie, 157–262. Po-
Stępnik T. 2016. Użytkowanie drewna. In: M. Szmyt (ed.), Osad-
znań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
nictwo społeczności neolitycznych na stanowisku 2 w Janowicach,
woj. kujawsko-pomorskie, 365–369. Poznań: Wydawnictwo Na- Szmyt M. 2017. Collective graves, flint axes, and cows. The
ukowe UAM. people of Globular Amphora Culture on the Vistula and Odra.
In:  P.  Urbańczyk and P. Włodarczak (eds), The Past Societies.
Strzelczyk J. 2000. Gospodarka roślinna społeczności późnoneoli-
Polish Lands from the first evidence of human presence to the Early
tycznych. In: A. Kośko (ed.), Archeologiczne badania ratownicze
Middle Ages. Vol. 2. 5500–2000 BC, 211–273. Warszawa: Institute
wzdłuż trasy gazociągu tranzytowego. Tom III. Kujawy. Część 4.
of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences.
Osadnictwo kultur późnoneolitycznych oraz interstadium epok
neolitu i  brązu: 3900–1400/1300 przed Chr., 345–346. Poznań: Szmyt M. (ed.). 2016. Osadnictwo społeczności neolitycznych na
Wydawnictwo Poznańskie. stanowisku 2 w  Janowicach, woj. kujawsko-pomorskie. Poznań:
Wydawnictwo Naukowe UAM.
Szmyt M. 1996. Społeczności kultury amfor kulistych na Kujawach.
Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Fundacja Ochro- Walanus A. and Goslar T. 2009. Datowanie radiowęglowe. Kra-
ny Dziedzictwa Kulturowego Społeczeństw Kujaw, PSO sp. z o.o. ków: Wydawnictwa AGH.
Szmyt M. 2000. Osadnictwo ludności kultury amfor kulistych. In: Wiślański T. 1966. Kultura amfor kulistych w Polsce północno-za-
A. Kośko (ed.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż trasy ga- chodniej. Wrocław–Warszawa–Kraków: Ossolineum.
zociągu tranzytowego. Tom III. Kujawy. Część 4. Osadnictwo kultur
Wiślański T. 1969. Podstawy gospodarcze plemion neolitycznych
późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900 –
w  Polsce północno-zachodniej. Wrocław–Warszawa–Kraków:
1400/1300 przed Chr., 135–329. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Ossolineum.
Szmyt M. 2002. Kugelamphoren-Gemeinschaften in Mittel- und
Osteuropa: Siedlungsstrukturen und soziale Fragen. In: J. Müller
(ed.), Vom Endneolithikum zur Frühbronzezeit: Muster sozialen Wan- Marzena Szmyt; Adam Mickiewicz University in Poznań, Faculty of Archaeology,
dels? (Tagung Bamberg 14.–16. Juni 2001), 195–234. Bonn: Habelt. 7 Uniwersytetu Poznańskiego Street, 61-614 Poznań, Poland; marzena@amu.edu.pl
Szmyt M. 2013. Late Neolithic Landscapes on the Polish Lowland.
People, culture and economy in Kujawy – 4th and 3rd millennia BC.
Poznań–Bonn: Wydawnictwo Naukowe UAM & Habelt.

350
 Ślady osadnictwa neolitycznego
i wczesnobrązowego w rejonie lejów krasowych
przy prehistorycznych kopalniach krzemienia
pasiastego w Krzemionkach Opatowskich
Sławomir Sałaciński, Barbara Sałacińska

Abstract: Traces of Neolithic and Early Bronze Age settlement in the area of the sinkholes next to prehistoric mines of banded
flint in Krzemionki Opatowskie – The purpose of the article is to present archaeological materials from inter-war surface research
by Stefan Krukowski conducted in the area of the Neolithic and Early Bronze Age camps in the vicinity of the prehistoric mining
complex of banded flint in Krzemionki Opatowskie, next to the sinkholes. Collected were artefacts of the Danubian culture, the Funnel
Beaker culture, the Globular Amphora culture, and the Mierzanowice culture. Sinkholes were the nearest rainwater reservoirs and
a convenient place to camp. Flint workshops were located here, where the rough-outs and half products of axes with quadrilateral
section and bifacial axes as well as chisels of banded flint were produced. Household tools were also found. Relationships with nearby
mines are confirmed by finds of stone and flint mining tools, including picks and hoes, having analogies to artefacts discovered
in underground mining excavations and workshops situated above mines. Camps situated next to the sinkholes were intermediate
locations between the banded flint mines and parent settlements of miners exploiting the raw material deposits at Krzemionki
Opatowskie. The peak of mining activity fell in the Neolithic (Funnel Beaker culture, Globular Amphora culture). In the Early Bronze
Age, however, communities of the Mierzanowice culture were sporadically using banded raw material. Flint nodules were obtained
from spoil heaps of Neolithic mines for the production of cores, the working material for making half products in the production
of heart-shaped projectile points.
Słowa klucze: neolit, wczesna epoka brązu, kultura pucharów lejkowatych, kultura amfor kulistych, kultura mierzanowicka, kopalnie krzemienia
pasiastego w Krzemionkach Opatowskich, obozowiska przy lejach krasowych, narzędzia górnicze, zaczątkowce i półwytwory
siekier i dłut
Keywords: Neolithic, Early Bronze Age, Funnel Beaker culture, Globular Amphora culture, Mierzanowice culture, banded flint mines
in Krzemionki Opatowskie, camps at sinkholes, mining tools, rough-outs and half products of axes and chisels

Wprowadzenie na problematyce pradziejowego górnictwa, produkcji

Prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego
w Krzemionkach Opatowskich (dawna wieś Krzemion-
ki, obecnie część wsi Sudół, pow. ostrowiecki), zosta-
ły odkryte w 1922 roku przez wybitnego geologa Jana
Samsonowicza. W 1994 roku otrzymały od Prezyden-
ta Rzeczypospolitej Polskiej status Pomnika Historii,
a  w 2019 roku zostały wpisane na  Listę Światowego
Dziedzictwa UNESCO.
Kopalnie były badane przez kilka pokoleń arche-
ologów polskich, a ich wyniki publikowane w specja-
listycznych i  popularnonaukowych wydawnictwach
krajowych i europejskich. Koncentrowano się głównie
i dystrybucji wyrobów oraz konserwatorstwa (Sałaciń-
ska, Sałaciński 2007). Na  mniejszą skalę zajmowano
się nakopalnianym i przykopalnianym osadnictwem.
Naturalnie wszyscy badacze rejestrowali fakty związa-
ne z tym zagadnieniem (Krukowski 1939, 79–83; Żu-
rowski 1962, 28; Zalewski 1989; Borkowski et al. 1989,
196–207; Sałaciński 1997, 22–23; Bąbel 2015, 129–131,
183–199; Gamble et al. 2018, 73).
Zasadniczym celem artykułu jest przedstawienie
niepublikowanych do  tej pory materiałów zabytko-
wych z  międzywojennych badań powierzchniowych
Stefana Krukowskiego w Krzemionkach Opatowskich
prowadzonych w rejonie obozowisk występujących przy

351
lejach krasowych, i zbiorów pozyskanych od rolników.
W niniejszym studium ograniczono się do artefaktów
neolitycznych i wczesnobrązowych. Zawarto w nim tre-
ści archeologiczne i geomorfologiczne, przedstawiono
wyniki badań przeprowadzonych przy lejach, załączo-
no zestawienie wybranych zabytków, dokonano analiz
porównawczych i podsumowano opracowanie.
Kilka uwag geomorfologicznych
Leje krasowe należą do najpowszechniejszych form
rzeźby średniej wielkości w obszarach krasowych. Są bez-
odpływowymi obniżeniami o kolistym lub owalnym za-
rysie. Ich średnica wynosi od kilku do kilkuset metrów.
W Krzemionkach Opatowskich występują te mniejsze
formy. Bardzo zróżnicowana jest także ich głębokość.
Na dnie mógł gromadzić się nierozpuszczalny materiał,
który z powodu wielkości nie był transportowany kraso-
wymi kanałami. Powodowało to zablokowanie dróg od-
wodnienia i w takich przypadkach na dnach lejów tworzyły
się okresowe lub stałe jeziorka. Leje krasowe z rozpuszcza-
nia często występują gromadnie (Migoń 2013, 263–264).
Jan Samsonowicz w  trakcie badań geologicznych
arkusza Opatów stwierdził obecność licznych lejów
krasowych na zboczach wodący Sudolskiej (suchej do-
liny). Występują one w wapieniach jurajskich, wypeł-
nione są utworami trzeciorzędowymi, osiągają do 3 m
średnicy i do 10 m głębokości, „trzymają się szczelin
w wapieniu” (Samsonowicz 1934, 51–52).
Krasowa rzeźba okolic Krzemionek Opatowskich
ma charakter klasyczny. Leje powstały najprawdopo-
dobniej w miocenie w rejonie zwietrzałych skał wa-
piennych (Wójcik 1964, 92–94). Według innej kon-
cepcji początek rozwoju zjawisk krasowych nastąpił
już w paleogenie, o czym mają świadczyć leje i kotły
wypełnione miocenem (Czarnecki 1957, 55; Kosmow-
ska-Suffczyńska 1966, 42).
Archeologiczne uwagi ogólne
Występowanie lejów krasowych w sąsiedztwie pre-
historycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krze-
mionkach Opatowskich i ich znaczenie, m.in. dla osad-
nictwa neolitycznych górników, opisał jako pierwszy
S. Krukowski. Określił je jako bezodpływowe zbiorniki
wód atmosferycznych zlokalizowane na południowy
zachód, zachód i północny zachód od pola eksploata-
cyjnego (ryc. 1). Przez miejscową ludność nazywane
były kałami – od gromadzącej się i długo stojącej w nich
352
wody w postaci kałuż (Krukowski 1939, 2–4, 79–84).
Administracyjnie znajdują się one na gruntach dawnej
wsi Krzemionki oraz Kąty pod Jelenią Górą i w Jeleniej
Górze (obecnie części wsi Sudół, pow. ostrowiecki).
Największym z  lejów krasowych (kałów) jest za-
głębienie zwane Jelenią Wodą w Jeleniej Górze, poło-
żone ok. 1,4 km na północ od kopalń, określone przez
S.  Krukowskiego jako „prawdziwe, nie wysychające
jeziorko”, przy którym znaleziono nieliczne artefakty
po krzemionkowskich górnikach (Krukowski 1939, 80).
W latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku
przy lejach krasowych natrafiano nie tylko na  ślady
osadnictwa, ale także na  pracownie krzemieniarskie
typu nakopalnianego zlokalizowane poza obrębem pola
eksploatacyjnego, w których wytwarzano głównie czwo-
rościenne siekiery. Największa grupa takich pracowni
występowała w pobliżu 11 lejów krasowych – kałów
położonych najbliżej kopalń, na południowy zachód
od północno-zachodniej i środkowej części pola eks-
ploatacyjnego (Krukowski 1939, 80–81). Jerzy Tomasz
Bąbel wymienia za S. Krukowskim 11 lejków krasowych
zlokalizowanych w południowej części rezerwatu, podaje
jednak nazwy 12 kałów określonych w 1934 roku przez
S. Krukowskiego: 1. Smużek (nazywany także Kałem
Cebuli od nazwiska właściciela pola Wojciecha Cebuli),
2. Gliniak, 3. Dwojak, 4. Węgielec, 5. Hutny Dół,
6. Wądołek, 7. Wielki Dół, 8. Piaszczyk, 9. Chodnik,
10. Dębiec, 11. Porębak, 12. Trojak (ryc. 1–5; Bąbel 2015,
Ryc. 1. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. A – mapa Rezer-
watu Krzemionki Neolityczne Kopalnie Krzemienia. B – lokalizacja
lejów krasowych w S i SW części Rezerwatu z podaniem nazewnic-
twa S. Krukowskiego. Linią zieloną zaznaczono rejon zniszczony
przez kamieniołomy Zakładów Ostrowieckich, a następnie zasypany
przez hałdę odpadów przemysłowych Huty Ostrowiec: 1 – Smug;
2 – Smużek; 3 – Gliniak; 4 – Dwojak; 5 – Węgielec; 6 – Hutny Dół;
7 – Wądołek; 8 – Wielki Dół (Wielki Lej Krasowy); 9 – Piaszczyk;
10 – Chodnik; 11 – Dębiec; 12 – Poddębiec; 13 – Trojak; ? – nie-
zidentyfikowane leje. Za Żurowski 1962 ze zmianami, lokalizacja
lejów J.T. Bąbel, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 1. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county.
A – map of the Krzemionki Reserve, Neolithic Flint Mines.
B – location of the sinkholes in the S and SW part of the Reserve
with nomenclature by S. Krukowski. The green line marks the area
destroyed by the quarries of the Ostrowiec Works, and then covered
by the industrial waste dump of Ostrowiec Steel Plant: 1 – Smug;
2 – Smużek; 3 – Gliniak; 4 – Dwojak; 5 – Węgielec; 6 – Hutny Dół;
7 – Wądołek; 8 – Wielki Dół (Wielki Lej Krasowy); 9 – Piaszczyk;
10 – Chodnik; 11 – Dębiec; 12 – Poddębiec; 13 – Trojak; ? –
unidentified sinkholes. After Żurowski 1962 with amendements,
location of sinkholes J.T. Bąbel, graphic design by B. Sałacińska
353
129–130)1. S. Krukowski postulował urzędową ochronę
ww. lejów krasowych ze względu na ich przyrodnicze
i kulturowe znaczenie (Krukowski 1939, 84).
Część rezerwatu w Krzemionkach, z racji występują-
cych lejków krasowych, została nazwana przez S. Kru-
kowskiego Pokalica, jest to miejsce w którym istnie-
je sucha dolinka (tzw. wodąca) łącząca pole górnicze
z terenem kamieniołomu. Zdaniem J.T. Bąbla niektó-
re z lejów, m.in. Dwojak, Węgielec, Hutny Dół, Trojak,
zostały przykryte zwałami odpadów przemysłowych
wysypiska Huty Ostrowiec, składowanych w miejscu
dawnego kamieniołomu Zakładów Ostrowieckich –
Huty im. Marcelego Nowotki w Ostrowcu Świętokrzy-
skim. Kilka z nich, zlokalizowanych wewnątrz ogro-
dzonej części rezerwatu, m.in. Wielki Dół, Piaszczyk,
Porębak, udało się uchronić przed zniszczeniem (Bąbel
1987, 224, ryc. 1; 2015, 129–130, ryc. 8). Opisywane leje
krasowe widoczne są także na współczesnych mapach
topograficznych oraz na mapach numerycznego mo-
delu terenu z prospekcji wykonywanych w technolo-
gii lotniczego laserowego skaningu LIDAR (ryc. 6; 7).
Według S. Krukowskiego w środku ciepłych sezonów
leje wysychały, a wodę transportowano z odleglejszych
rejonów z doliny Kamiennej (Krukowski 1939, 82–83).
W 1956 roku dokonano reambulacji (unacześnie-
nia – uaktualnienia) zdjęcia geomorfologicznego tere-
nu pomiędzy Dębową Wolą, Bałtowem, Ćmielowem,
Opatowem i Ostrowcem Świętokrzyskim, której wyniki
przedstawił Ryszard Czarnecki (1957). W swoim opra-
cowaniu wspomniał o 13 lejkach krasowych zlokalizo-
wanych pomiędzy wsią Krzemionki i kamieniołomami
bodzechowskimi. Określił je jako formy płytkie, wy-
stępujące przeważnie pojedynczo, tylko w trzech przy-
padkach zauważono połączenie dwóch lejków w jedną
większą jednostkę. R. Czarnecki (1957, 56) odnotował
także obecność trzech lejków na gruntach wsi Sudół.
W latach 1961–1962 Zbigniew Wójcik brał udział
z ramienia Muzeum Ziemi PAN w pracach Międzywy-
działowej Komisji PAN do spraw rezerwatu w Krze-
mionkach Opatowskich. Przeprowadził wówczas
badania geomorfologiczne prehistorycznego pola eks-
ploatacyjnego wsi Jelenia Góra, Sudół oraz na terenie
nieczynnych kamieniołomów huty w Ostrowcu Świę-
tokrzyskim, zlokalizowanych na  południe od  Krze-
mionek Opatowskich (Wójcik 1964, 87). Prace objęły
1
  Dziękujemy dr. Jerzemu Tomaszowi Bąblowi za  pomoc
w identyfikacji lejów krasowych na archiwalnych zdjęciach oraz
za udostępnienie mapy z ich lokalizacją.
354
powierzchnię ok. 20 km², w obrębie której natrafio-
no na szereg klasycznych kopalnych form krasowych.
Z. Wójcik w Dolinie Sudolskiej zlokalizował 15 lejów
krasowych. Największe mają ok. 30 m średnicy i się-
gają do głębokości 8 m. Powstały w wyniku procesów
krasowych w miocenie i ewentualnie w młodszym plej-
stocenie (Wójcik 1964, 88–90).
Danuta Kosmowska-Suffczyńska również opisała
liczne leje krasowe w  kamieniołomach bodzechow-
skich nacinających północne zbocze suchej Doliny
Sudolskiej. Na powierzchni terenu są to miseczkowate
zagłębienia różnej wielkości o średnicy ok. 20 m i głę-
bokości 2–3 m, płaskich z reguły dnach, rzadziej wklę-
słych. Występują one w wapieniach wieku raurackiego.
Zasugerowała stworzenie rezerwatu przyrody w tym
rejonie i  ze  względu na  znaczenie dokonanych od-
kryć przyłączenie go do kompleksu prehistorycznego
w Krzemionkach Opatowskich (Kosmowska-Suffczyń-
ska 1966, 43, 51).
W drugiej połowie lat osiemdziesiątych XX wieku
podjęto z inicjatywy Zespołu do Badań Prehistorycznego
Górnictwa Krzemienia (powołanego przez dyrektora Pań-
stwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie – dr.
Jana Jaskanisa) badania bezodpływowych zagłębień w re-
jonie Krzemionek Opatowskich. Nadrzędnym ich celem
była próba opracowania szczegółowej mapy geologicznej
rezerwatu w skali 1:10 000. Twórcami tego projektu oprócz
archeologów z PMA (Wojciecha Borkowskiego, Witolda
Migala, Sławomira Sałacińskiego, Marka Zalewskiego)
byli Regina Kardaś i Zbigniew Wójcik z Muzeum Ziemi
PAN oraz Tomasz Śmieszek (wówczas student) i Bogumił
Wicik z Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uni-
wersytetu Warszawskiego. W 1987 i 1988 roku wykona-
no przy udziale pracowników Oddziału Świętokrzyskie-
go Państwowego Instytutu Geologicznego 14 odwiertów
zlokalizowanych na południowy zachód od krawędzi pola
eksploatacyjnego, w rejonie Kału Cebuli – Kału Smużek
(Kardaś et al. 1996, 26).
W rezultacie wspomniani wyżej badacze, wbrew
opiniom S. Krukowskiego i członków Zespołu PMA,
stwierdzili, że analizowany kał prawdopodobnie nie
jest krasowym lejem reprodukowanym, a raczej bez-
odpływowym obniżeniem antropogenicznym, w któ-
rym istniały naturalne warunki do utrzymywania się
wody. Pogłębienie tego miejsca miały powodować
schodzące się do wodopoju zwierzęta i korzystający
z wody neolityczni górnicy, którzy jeszcze bardziej ob-
niżyli zagłębienie i umocnili brzegi kamieniami (Kar-
daś et al. 1996, 29).
Ryc. 2. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Kał Gliniak (?). Fotografia wykonana w kierunku E, na
dalszym planie widoczny Las Baczyńskiego. Fot. ze zbiorów PMA
Fig. 2. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Sinkhole Gliniak (?). Photo taken in the
E direction, in the background visible the Baczyński Forest. Photo from the PMA collection

Ryc. 3. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Kał Węgielec (?). Fotografia wykonana w kierunku EES,
na dalszym planie widoczny Las Baczyńskiego. Fot. ze zbiorów PMA
Fig. 3. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Sinkhole Węgielec (?). Photo taken towards
EES, in the background visible the Baczyński Forest. Photo from the PMA collection

355
 Ryc. 4. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Kał Dwojak (?). Fotografia wykonana w kierun-
ku E, strzałką oznaczono lokalizację Kału Hutny Dół. Fot. ze zbiorów PMA
Fig. 4. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Sinkhole Dwojak (?). Photograph
taken in the E direction, the arrow indicates the location of the Sinkhole Hutny Dół. Photo from
the PMA collection

Ryc. 5. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Kał Hutny Dół (?), na dalszym planie widoczne
zabudowania wsi Krzemionki. Fot. ze zbiorów PMA
Fig. 5. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Sinkhole Hutny Dół (?), In the
background visible buildings of the village of Krzemionki. Photo from the PMA collection

356
Ryc. 6. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Mapa topograficzna z lokalizacją lejów krasowych, numeracja lejów patrz ryc. 1.
Na podstawie geoportal.gov.pl, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 6. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Topographic map with the location of sinkholes, numbering of the
sinkholes see fig. 1. Based on geoportal.gov.pl, graphic design by B. Sałacińska

Wyniki badań archeologicznych były najczęściej od nich kupowane. Zabytki skrupu-

w rejonie występowania lejów
krasowych w Krzemionkach
Opatowskich
Pierwsze prace archeologiczne obejmujące pole
eksploatacyjne i jego zaplecze, w tym rejon lejów kra-
sowych, prowadził w latach dwudziestych i trzydzie-
stych XX wieku S. Krukowski (ryc. 8). Były to dosyć
systematyczne badania powierzchniowe realizowane
przez niego osobiście. Ponadto pozyskiwał materia-
ły zabytkowe, polecając strażnikom rezerwatu oraz
okolicznym mieszkańcom ich zbieranie. Artefakty
latnie metrykowano według schematu przygotowane-
go przez S. Krukowskiego – wymieniano na nich na-
zwy kałów, inicjały imion i nazwiska właścicieli pól,
na powierzchni których je znaleziono, oraz inne dane
opisowe (np. odległości od lejów czy krawędzi kamie-
niołomów ostrowieckiej huty w metrach, kierunki geo-
graficzne, obecność gniazd – krzemiennych pracowni).
Jak wspomniano na wstępie, ogólne wyniki tych prac
opublikował S. Krukowski (1939, 2–4, 79–84) w swojej
monografii Krzemionek Opatowskich.
W 1953 roku Tadeusz Żurowski zlokalizował poza
polem eksploatacyjnym, w  rejonie dwóch głębokich

357
Ryc. 7. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Numeryczny model terenu z lokalizacją lejów krasowych, numeracja lejów patrz
ryc. 1. Na podstawie geoportal.gov.pl, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 7. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Numerical terrain model with location of sinkholes, numbering
of the sinkholes see fig. 1. Based on geoportal.gov.pl, graphic design by B. Sałacińska

lejów występujących w odległości ok. 100 m na pół-
noc od  krawędzi kamieniołomów huty w  Ostrowcu
Świętokrzyskim, ślady osadnictwa wczesnośrednio-
wiecznego oraz piecowisk dymarskich. W 1959 roku
przeprowadził w tym rejonie badania wykopaliskowe,
wyników niestety nie opublikował. Podstawowe in-
formacje o tych pracach znajdują się w Wojewódzkim
Urzędzie Ochrony Zabytków w Kielcach w postaci jed-
nostronicowego Sprawozdania z badań archeologicznych
osady hutniczej okresu piastowskiego w Krzemionkach
koło Ostrowca Świętokrzyskiego (Bąbel 2015, 130–131).
W trakcie badań oprócz stanowiska wczesnośrednio-
wiecznego (lub z okresu wpływów rzymskich) pozy-
skano nieliczne artefakty pradziejowe – zaczątkowiec
siekiery, zaczątkowiec dłuta, 2 siekiery, 9 odłupków,
wiór, fragment ceramiki KPL.
Od lat sześćdziesiątych do połowy osiemdziesią-
tych XX wieku rejon występowania lejów krasowych
w okolicy Krzemionek Opatowskich był penetrowa-
ny okazjonalnie, głównie przez archeologów z PMA.
Osadnictwo przy lejach krasowych, przede wszystkim
związane z eksploatacją krzemienia pasiastego, zna-
lazło miejsce w  publikacjach z  ww. lat dotyczących
prehistorycznych kopalń, niestety z  reguły w  ogra-
niczonym, niewystarczającym zakresie (Bąbel 1975,
153–154; 1987, 229).

358
 Ryc. 8. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Badania powierzchniowe prowadzone przez S. Krukow-
skiego (pierwszy z prawej) na polu eksploatacyjnym w 1928 roku. Fot. T. Rekwirowicz, ze zbiorów PMA
Fig. 8. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Surface survey conducted by
S. Krukowski (first from right) in the mining field in 1928. Photo by T. Rekwirowicz, from the
PMA collection

Znaczący postęp w badaniach nad neolitycznym
osadnictwem w  pobliżu lejów krasowych w  Krze-
mionkach Opatowskich odnotowano od połowy lat
osiemdziesiątych XX wieku wraz z powołaniem ww.
Zespołu PMA, który oprócz prac związanych z proble-
matyką prehistorycznego górnictwa krzemienia podjął
się także szczegółowego rozpoznania bezpośredniego
i dalszego zaplecza osadniczego. Przeprowadzono wie-
loletnie badania powierzchniowe w powiatach ostro-
wieckim i opatowskim – w rejonie Borii, Krzemionek
Opatowskich, Magoni, Sudołu, oraz Ćmielowa i Jast-
kowa (wszystkie miejscowości w pow. ostrowieckim),
Stodół, pow. opatowski (Zalewski, Sałaciński 1996,
111–119). Wspomniane prospekcje terenowe uzupeł-
niły obraz neolitycznej sieci osadniczej rozpoznanej
od lat pięćdziesiątych do osiemdziesiątych XX wie-
ku na Wyżynie Sandomierskiej, z licznymi stanowi-
skami osadniczymi i sepulkralnymi zlokalizowanymi
m.in. w Broniszowicach, Garbaczu (Garbaczu-Ska-
le), Stryczowicach, wszystkie w pow. ostrowieckim
(Krzak 1961; 1962; 1964; Bąbel 1976; 1985). Zlokali-
zowano kilkaset śladów osadnictwa, ze szczególnym
nasyceniem stanowisk neolitycznych, w tym kultur
z cyklu wstęgowego (KCW), kultury pucharów lejko-
watych (KPL), kultury amfor kulistych (KAK), kul-
tury ceramiki sznurowej (KCSz) i wczesnobrązowej
kultury mierzanowickiej (KM). Najnowsze badania
powierzchniowe, w ramach Archeologicznego Zdję-
cia Polski, w kontekście zaplecza osadniczego kopalń
krzemienia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich
prowadzone były w  pierwszej dekadzie XXI wieku
(Jedynak et al. 2008).
W latach 1986–1988 przeprowadzono badania wy-
kopaliskowe w rejonie Kału Cebuli (Kał Smużek), zlo-
kalizowanego na południowy zachód od granicy pola
eksploatacyjnego. W ramach Zespołu PMA kierował
nimi Marek Zalewski, a głównym ich celem było rozpo-
znanie charakteru stanowiska i określenie jego związ-
ków z kopalniami. Wykopy miały łączną powierzchnię
141 m² (Zalewski 1996, 9).
Z  analiz pozyskanych materiałów krzemiennych
wynika, że m.in. wykonywano tu wszystkie etapy pro-
dukcji siekier KPL lub KAK, ale na bardzo ograniczoną,
niewielką skalę. W zbiorze z Kału Cebuli obecne są śla-
dy od fazy wstępnej (surowe bryły, zaczątkowce, ma-
sywne odłupki korowe) poprzez fazę formującą (odłup-
ki negatywowe kilku serii) aż po stadia wykańczania
narzędzi (fragmenty płyt szlifierskich). Wytwórczość

359
miała jednak charakter doraźny. Związki z kopalniami
potwierdza odkrycie kilku narzędzi górniczych analo-
gicznych do występujących na terenie pola eksploata-
cyjnego (Zalewski 1996, 11, 20, ryc. 3; 5). Oprócz ma-
teriałów pracownianych natrafiono także na wytwory
podomowe – fragmenty ceramiki, wiórowe i odłupko-
we narzędzia retuszowane. Artefakty w większości wią-
żą się z KPL, ale obecne są także zabytki mezolityczne,
wczesnoneolityczne (KCW) i wczesnobrązowe (KM).
Obozowanie ludności KCW przy Kale Cebuli po-
twierdzają rdzenie wiórowe wąskoodłupniowe (z krze-
mienia czekoladowego – Zalewski 1996, 16, ryc.  12;
z krzemienia pasiastego – Borkowski et al. 1989, ryc. 52).
Analogiczne formy, z różnych surowców, występują
na stanowiskach kultury ceramiki wstęgowej rytej, np.
z krzemienia jurajskiego – Brzezie, stan. 17, pow. wie-
licki (Wilczyński 2014, tabl. IV:2; VI:4), i kultury ma-
lickiej – Modlnica, stan. 5, pow. krakowski (Wilczyński
2011, tabl. II:3; IV:1,2). Podobne artefakty kultury ma-
lickiej (faza IIa?) z krzemienia czekoladowego odkryto
w latach osiemdziesiątych XX wieku w trakcie badań
Hanny Kowalewskiej-Marszałek na Wzgórzu Zawichoj-
skim w Sandomierzu, pow. sandomierski (Kowalewska-
-Marszałek, Cyngot red. 2017, 32, 253, tabl. III:21,4).
Rdzenie tego typu, również z krzemienia czekolado-
wego, zlokalizowano podczas prac wykopaliskowych
w Stryczowicach, stan. 1, 1B, pow. ostrowiecki (Sała-
ciński 2013, 261–262).
W  materiałach z  Kału Cebuli wyróżniono także
inne formy z krzemienia czekoladowego, np. wkład-
kę sierpową (Zalewski 1996, 15, ryc. 2c). Interesują-
ce są nieliczne fragmenty ceramiki z tzw. strefy leśnej,
interpretowane przez M. Zalewskiego jako ślady kul-
tury niemeńskiej (Zalewski 1996, 22, ryc. 6) – niewy-
stępującej w tym rejonie, datowanej w fazie klasycznej
na Niżu Polskim w przybliżeniu na lata 3650–1800 BC
(Józwiak 2003, 195).
Artefakty wiązane z kulturami strefy leśnej (ceramiki
grzebykowo-dołkowej) na południe od Niżu odnotował
Sylwester Czopek w trakcie badań powierzchniowych
w  Markowiźnie, pow. rzeszowski, znane są  one tak-
że z prac wykopaliskowych Anny Barłowskiej w Woli
Raniżowskiej, pow. kolbuszowski (Czopek 1990, 151–
155). Określono je  jako ślady krótkotrwałej (jedno-
razowej?) penetracji ludności ceramiki grzebykowo-
-dołkowej i peryferyjną strefę jej osadnictwa (Czopek
1990, 154). Odkrycie ceramiki kultury niemeńskiej
w rejonie Kału Cebuli może mieć podobne znaczenie.
Na fragmenty ceramiki kultury ceramiki grzebykowo-
360
-dołkowej i naczyń w typie form strefy leśnej natrafio-
no także w  trakcie badań w  latach osiemdziesiątych
i dziewięćdziesiątych XX wieku na terenie kompleksu
kopalniano-pracownianego Rydno, na  stanowiskach
Michałów-Piaska i  Sahara-Cypel, w  okolicy Skarży-
ska-Kamiennej, pow. skarżyski (Schild et al. 2011, 376,
381–382, Fig. 10:214; 10:215).
Wykorzystywanie Kału Cebuli we  wczesnej epoce
brązu przez grupy KM potwierdzają nieliczne fragmenty
ceramiki, półwytwory dwuściennych siekier oraz koro-
we zgrzebła i korowy wiórowiec obuboczny (Zalewski
1996, 11, 16, ryc. 2a,b,d; 4c; 10a; 11a). Analogiczne koro-
we zgrzebła znane są m.in. z cmentarzysk wczesnobrązo-
wych – np. z Mierzanowic, pow. opatowski, stan. 1, grób
235 (Bąbel 2013, 194). Wyróżniono je także w zbiorze
pochodzącym z badań powierzchniowych S. Krukow-
skiego w Ćmielowie, stan. Gawroniec, pow. ostrowiecki
(Sałaciński 1989b, 248, tabl. I:3,5,7,8). Materiały wydzie-
lone z Kału Cebuli z badań z lat 1986–1988 zostały opra-
cowane i opublikowane (Zalewski 1989; 1996).
Rolę społeczności KM w wykorzystywaniu krzemie-
nia pasiastego pozyskiwanego z kopalń w Krzemion-
kach Opatowskich podsumowali członkowie Zespołu
PMA (Borkowski et al. 2000, 57–71). Interesujące jest
wyróżnienie w masowych materiałach pracownianych
KAK z rejonu kopalni komorowej 7/610 serii niewiel-
kich rdzeni odłupkowych, częściowo korowych, praw-
dopodobnie eksploatowanych w celu uzyskania półsu-
rowca do produkcji grocików sercowatych (Borkowski
et al. 2000, 61–62). Są to wg członków Zespołu PMA
ślady wtórnego pozyskiwania i wykorzystywania brył
krzemienia pasiastego z rozgrzebisk w hałdach i star-
szych pracowniach przez grupy KM. Podobnego typu
odłupkowe rdzenie, chronologicznie i kulturowo przy-
pisane do KM, odkryto w trakcie autostradowych badań
przeprowadzonych w latach 2000–2007 w Zakrzowcu,
pow. wielicki (Stefański 2015, tabl. 1; 2).
Występowanie lejów krasowych w sąsiedztwie pre-
historycznych kopalń krzemienia pasiastego w Krze-
mionkach Opatowskich miało wpływ na  lokalizację
neolitycznego i  wczesnobrązowego osadnictwa oraz
pracowni krzemieniarskich położonych poza obrębem
pola eksploatacyjnego. Stanowiły one jedyną możli-
wość korzystania z  wody, gromadzącej się czasowo.
Podobne znaczenie na terenach lessowych miały wy-
moki – zagłębienia bezodpływowe. Formy te w porze
wczesnowiosennej i po większych opadach wypełniała
woda. W okresie wczesnego subboreału były niewąt-
pliwym miejscem zachęcającym ludność, m.in. KPL,
do osiedlania się w rejonach położonych w znacznej
odległości od stałych źródeł. Niewątpliwie stanowiły
jedno ze  źródeł wody, może nawet podstawowe, dla
osad położonych na Wyżynie Sandomierskiej – Stry-
czowice, stan. 1 (Uzarowicz-Chmielewska, Sałacińska
2013, 226), Sandomierz, stan. Wzgórze Zawichojskie,
(Kowalewska-Marszałek 2017, 14). Przeprowadzone
analizy rozmieszczenia stanowisk względem wymo-
ków na Płaskowyżu Nałęczowskim wykazały, że kon-
centrowały one wokół siebie pradziejowe osadnictwo
(Kołodyńska-Gawrysiak, Bienia 2010, 95; Kołodyńska-
-Gawrysiak et al. 2010).
Analizy porównawcze
Zaczątkowce, półwytwory siekier czworościennych
i ich fragmenty z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Kąty (Kąty pod Jelenią Górą):
Kał, gniazdo [pracownia], pole M. Bębna; Pole Szymona Kilow-
skiego (ryc. 11b); Kały pod Jelenią Górą; Krzemionki: Kał Dąbka
[Kał Dębiec?], pole J. Ziomka; Kał J. Chodnika [Kał Chodnik], pole
J. Ziomka (ryc. 10); Kał Plinik, pole St. Lachowskiego (ryc. 9a); Kał
Trojak, pole A. Kowalskiego; Kał Wielki Dół, pole J. Foremniaka;
Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół], pole Foremniaka i Skal-
skiego; Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół], pole W. Skalskiego
(ryc. 11a); Kał, pole A. Kowalskiego (ryc. 9c); Kał, pole A. Kowal-
skiego, przy granicy Zakładów Ostrowieckich (ryc. 9b); Kał, przy
granicy Zakładów Ostrowieckich2.
Zaczątkowce i półwytwory siekier czworościennych
z  krzemienia pasiastego z  rejonu lejów krasowych
(ryc. 9–11) mają ścisłe analogie do okazów odkrywa-
nych w przykopalnianych pracowniach krzemieniar-
skich. Pomimo wiodącego znaczenia produkcyjnego
do  lat osiemdziesiątych XX  wieku były one często
traktowane w  publikacjach dotyczących Krzemio-
nek Opatowskich marginalnie. Odnotowywano ich
obecność, wzmiankując jedynie, że stanowiły główny
cel wytwórczości. Dopiero w pracach Zespołu PMA
doczekały się szerszych analiz, wbrew krytykanckim
opiniom niektórych badaczy. Dokonano klasyfikacji
setek tysięcy materiałów pracownianych, szczególnie
z  rejonu kopalń 8/669 (Sałaciński 1989a, 101–103)
i  7/610 (Sałaciński 1997, 21–22). Przeprowadzono
serie eksperymentów krzemieniarskich w  zakresie
odtwarzania produkcji siekier i dłut (Migal, Sałaciń-
2
  Przy lokalizacji materiałów podane zostały archiwalne
określenia. W nawiasach kwadratowych zamieszczono autorską
interpretację archiwalnych nazw (por. Zestawienie wybranych
zabytków z obozowisk przy lejach krasowych).
ski 1996; Sałaciński, Migal 1997). W ich efekcie okre-
ślono sposoby produkcji siekier i dłut – z niespęka-
nych brył (metoda pełna rdzeniowa), z tzw. kromek
oraz z odłupków i masywnych wiórów. Zaczątkowce
i półwytwory siekier czworościennych z krzemienia
pasiastego są  najbardziej charakterystycznymi for-
mami występującymi w neolitycznych pracowniach
krzemionkowskich (Sałaciński 1989a, 101–103; Mi-
gal, Sałaciński 1997, 104).
Odkryto je także w trakcie badań stanowisk osadni-
czych, np. w Ćmielowie, stan. Gawroniec (Balcer 2002,
59–62), w Stryczowicach, stan. 1 (Uzarowicz-Chmie-
lewska, Sałacińska 2013, ryc. 29:1; 30:1).
Zaczątkowe, półwytwory dłut i ich fragmenty z krze-
mienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał Dąbka [Kał Dę-
biec?], pole J. Ziomka (ryc. 12d); Kał Plinik, pole B. Batoga (ryc. 12a);
Kał Trojak, pole W. Dunala (ryc. 12b); Kał Wielki Lej Krasowy [Kał
Wielki Dół], pole Foremniaka i Skalskiego; Kał Wielki Lej Krasowy
[Kał Wielki Dół], pole W. Skalskiego (ryc. 13); Kał, przy granicy
Zakładów Ostrowieckich; Pole W. Dunala, przy granicy Zakładów
Ostrowieckich; Przy domu W. Dunala (ryc. 12c).
Dłuta z krzemienia pasiastego, w porównaniu do sie-
kier, wykonywano na  o  wiele mniejszą skalę. Okazy
odkryte w okolicach lejów (ryc. 12; 13) są odpowied-
nikami wytwarzanych w przyszybowych pracowniach
(Sałaciński 2000, ryc. 16; Bąbel 2015, ryc. 149b; 150f).
Półwytwory dłut z krzemienia pasiastego sporadycznie
odkrywano w  trakcie badań stanowisk osadniczych,
np. w Mierzanowicach w jamie 173 (Balcer 1963, 104,
tabl. IV:14), a także w Stryczowicach, stan. 1 (Sałaciński
2013, 264; Uzarowicz-Chmielewska, Sałacińska 2013,
148, ryc. 140:2). Pojedyncze półwytwory dłut z krze-
mienia pasiastego znaleziono na stanowiskach znacz-
nie odległych od centrów eksploatacyjno-wytwórczych,
np. na Mazowszu w Kurowie, pow. sierpecki (Mieczni-
kowski 2014, fot. 25, tabl. 33:2).
Półwytwory siekier dwuściennych z  krzemienia pa-
siastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał J. Chodnika [Kał
Chodnik], pole J. Ziomka (ryc. 14); Kał Wielki Lej Krasowy [Kał
Wielki Dół] (ryc. 15); Kał, przy granicy Zakładów Ostrowieckich.
Analogiczne do  znajdowanych w  obozowiskach
przy lejach krasowych półwytworów siekier dwuścien-
nych okazy z krzemienia pasiastego (ryc. 14; 15) wy-
stępują przy obiektach kopalnianych w Krzemionkach
361
362
Ryc. 9. Półwytwory siekier czworościen-
nych z krzemienia pasiastego: a – wtórnie
używany jako graca, Krzemionki, Kał Pli-
nik, pole St. Lachowskiego; b – Krzemion-
ki, Kał Wielki Lej Krasowy, pole W. Skal-
skiego/okolice kału, pole A. Kowalskiego
przy granicy z Zakładami Ostrowieckimi
[kamieniołomu Huty]; c – Krzemionki,
kał, pole A. Kowalskiego. Rys. B. Karch,
oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 9. Half products of axes with quadri-
lateral section of banded flint: a – reused
as a hoe, Krzemionki, Sinkhole Plinik, field
of St. Lachowski; b – Krzemionki, Sinkhole
Wielki Lej Krasowy, W. Skalski’s field/area
of the sinkhole, A. Kowalski’s field at the
border with Ostrowieckie Works [quarry of
the Seel Work]; c – Krzemionki, sinkhole,
field of A. Kowalski. Drawn by B. Karch,
graphic design by B. Sałacińska

Ryc. 10. Półwytwór siekiery czworościennej

z krzemienia pasiastego. Krzemionki, Kał J. Chod-
nika [Kał Chodnik], pole J. Ziomka. Rys. B. Karch,
fot. B. Solarewicz, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 10. A half product of an axe with quadrilateral
section of banded flint. Krzemionki, Sinkhole of
J. Chodnik [Sinkhole Chodnik], field of J. Ziomek.
Drawn by B. Karch, photo B. Solarewicz, graphic
design by B. Sałacińska

363
Opatowskich (np. Sałaciński 1989a, 104, ryc. 13; 2000,
ryc.  15; Bąbel 2015, ryc.  145; 146). W  porównaniu
z  artefaktami czworościennymi pozostają one jed-
nak w  zdecydowanej mniejszości. Wczesnobrązowa
wytwórczość narzędzi na  terenie Krzemionek Opa-
towskich była w stosunku do neolitycznej niewielka.
Półwytwory siekier dwuściennych liczniej występu-
ją w rejonie innych pobliskich pól eksploatacyjnych
– Księża Rola Mała w Rudzie Kościelnej, pow. ostro-
wiecki (Budziszewski, Michniak 1989, ryc. 5, tabl. I),
Borownia w Rudzie Kościelnej, pow. ostrowiecki (Bu-
dziszewski, Michniak 1989, tabl. II), Krunio w Łyso-
wodach, pow. ostrowiecki (Budziszewski, Michniak
1989, ryc.  9), Skałecznica Duża w  Teofilowie, pow.
opatowski (Budziszewski 1996, ryc. 3; 4). Półwytwo-
ry dwuściennych siekier z krzemienia pasiastego spo-
radycznie odkrywano na stanowiskach osadniczych,
np. w Stokach Dużych, pow. ostrowiecki (Budziszew-
ski 1996, ryc. 7), w Ćmielowie, na wzgórzu Gawroniec
(Sałaciński 1982, ryc. 2).
Mikrosiekiery z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), Kał,
gniazdo [pracownia], pole M. Bębna (ryc. 16a, c); Krzemionki:
Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół], otoczenie (ryc. 16b); Kał
Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół], pole W. Skalskiego (ryc. 16d).
Mikrosiekiery z krzemienia pasiastego z obozowisk przy
lejach krasowych w Krzemionkach Opatowskich (ryc. 16)
nie występują zbyt często w materiałach neolitycznych.
Znane są np. ze stanowiska KPL Gawroniec w Ćmielowie
(Balcer 2002, 102, ryc. 36:l). Bogdan Balcer zalicza je do
narzędzi ciosakowatych, stanowiących ostrza cioseł do ob-
róbki drewnianego budulca (Balcer 2012, 148). Mikrosie-
kiery KPL odkryto także w Gródku Nadbużnym, stan. 1C,
pow. hrubieszowski (Gumiński 1989, ryc. 74; 75). Są to
okazy wykonane z półsurowca wiórowo-odłupkowego.
Kliny górnicze z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał J. Chodnika [Kał
Chodnik], pole J. Ziomka (ryc. 17b); Kał Wielki Lej Krasowy, pole
W. Skalskiego/okolice kału, pole A. Kowalskiego przy granicy z Za-
kładami Ostrowieckimi [kamieniołomu Huty] (ryc. 17c).
Z  obozowisk przy lejach krasowych znamy for-
my mające odpowiedniki w  grupie narzędzi górni-
czych (ryc. 17b) odkrywanych zarówno przy szybach,
jak i w wyrobiskach (Borkowski, Migal 1989, 86–88).
Oprócz klasycznych klinów podobne znaczenie funk-
cjonalne mogły mieć także masywne łuszcznie, również
spotykane w inwentarzach z okolic lejów krasowych
364
(ryc. 17c). Kliny nie były starannie obrabiane, ponie-
waż używano ich doraźnie, czasami ich rolę pełniły
także uszkodzone siekiery (Migal 2000, 99, ryc. 30).
Kilofy z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), Kał,
gniazdo [pracownia], pole M. Bębna (ryc. 18); Krzemionki, Kał
Trojak, pole A. Kowalskiego (ryc. 17a).
Szersze znaczenie w eksploatacji podziemnej miały
krzemienne kilofy górnicze (Borkowski, Migal 1989,
86–87). Znamy je  z  pola eksploatacyjnego w  Krze-
mionkach Opatowskich (Bąbel 1980, 593), jak również
z obozowisk przy lejach krasowych (ryc. 17a; 18). Ich
cechą charakterystyczną są intensywne wymiażdżenia
funkcjonalne ostrzy i obuchów (Borkowski et al. 1986,
43, 50–51). Ostrza są niekiedy bardzo wykruszone i za-
gładzone, co świadczy o pracy np. w skale wapiennej.
Ponadto ich krawędzie mają starcia o matowym odcie-
niu, często jakby przeszlifowane, czasami wypolerowa-
ne (Korobkowa 1999, 148–149).
Grace górnicze z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał Plinik, pole
St. Lachowskiego (ryc. 9a); Kał Trojak, pole A. Kowalskiego (ryc. 19a);
Kał Wielki Dół, pole J. Kowalskiego; Kał Wielki Lej Krasowy [Kał
Wielki Dół], pole W. Skalskiego (ryc. 20).
Grace górnicze z  krzemienia pasiastego występują
w materiałach z pola eksploatacyjnego w Krzemion-
kach Opatowskich (Borkowski et al. 2000, 64–65). Od-
kryto je także w obozowiskach przy lejach krasowych
(ryc. 9a; 19a; 20) i na terenie innych pobliskich kopalń
krzemienia pasiastego, np. w Borowni w Rudzie Ko-
ścielnej – 137 okazów (Krakowska 1996, 55–85). Gra-
ce jako pierwszy wydzielił S. Krukowski (informacje
na archiwalnych metrykach). Narzędzia są zróżnico-
wane – mają przekroje dwu-, trój- i  czworościenne.
Ich wyróżnikiem są intensywne wymiażdżenia, zagła-
dzenia oraz wypolerowanie ostrzy. Funkcjonalnie słu-
żyły jako kopaczki do pracy w górnych partiach szy-
bów i do rozgrzebywania hałd już istniejących kopalń
w celu pozyskania brył krzemiennych (Krakowska 1996,
78–83). Ze stanowisk z różnych rejonów Polski znane
są również grace z innych surowców. Narzędzie tego
typu z krzemienia kredowego odkryto w trakcie badań
Zespołu PMA na stanowisku kopalnianym Krzemianka
w Puszczy Knyszyńskiej, w Rybnikach, pow. białostocki
(Borkowski et  al. 1995, 530). Część grac z  krzemie-
nia pasiastego z osady KM w Mierzanowicach została
Ryc. 11. Półwytwory siekier czworościennych z krzemienia pasiastego: a – Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół],
pole W. Skalskiego; b – Kąty pod Jelenią Górą (ob. część wsi Sudół), pole S. Kilowskiego. Rys. B. Karch, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 11. Half products of axes with quadrilateral section of banded flint: a – Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy [Wielki Dół], field
of W. Skalski; b – locality Kąty near Jelenia Góra (now part of the village of Sudół), field of S. Kilowski. Drawn by B. Karch, graphic
design by B. Sałacińska

365
366
Ryc. 12. Półwytwory dłut czworościennych z krzemienia pasiastego: a – Krzemionki, Kał Plinik, pole B. Batoga; b – Krzemionki,
Kał Trojak, pole W. Dunala; c – Krzemionki, przy domu W. Dunala; d – Krzemionki, Kał Dąbka [Kał Dębiec?], pole J. Ziomka.
Rys. B. Karch, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 12. Half products of chisels with quadrilateral section of banded flint: a – Krzemionki, Sinkhole Plinik, field of B. Batóg;
b – Krzemionki, Sinkhole Trojak, field of W. Dunal; c – Krzemionki, next to the house of W. Dunal; d – Krzemionki, Sinkhole of Dąbek
[Sinkhole Dębiec?], field of J. Ziomek. Drawn by B. Karch, graphic design by B. Sałacińska

uznana przez B. Balcera za półwytwory dwuściennych Łuszcznie z krzemienia pasiastego

siekier (Balcer 1977, ryc.  4b,e,g,h; 5b; 9a; 12a). Jako
grace zinterpretowała je  Ewa Krakowska (1996, 55).
Pojedyncze narzędzia tego typu odkryto także na in-
nych stanowiskach osadniczych, np. w Stryczowicach,
stan. 1 – z krzemienia świeciechowskiego (Sałaciński
2013, 266; Uzarowicz-Chmielewska, Sałacińska 2013,
55, ryc. 48:4). Z kolei gracę z krzemienia ożarowskie-
go znaleziono w jednym z grobów w Mierzanowicach
(Bąbel 2013, ryc. 41:14). Uznano ją jednak za trzybie-
gunowy tłuk z zaczątkowej formy dwuściennej siekiery
z fragmentem kory na jednym boku (Bąbel 2013, 37).
Prawdopodobne jest więc zidentyfikowanie tego
typu narzędzi w innych inwentarzach krzemiennych,
nie tylko ze stanowisk kopalnianych, ale także osadni-
czych i grobowych.
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał Plinik, pole
St. Lachowskiego; Kał Wielki Dół, pole J.  Foremniaka; Kał, pole
A. Kowalskiego; Kał, pole A. Kowalskiego, przy granicy Zakładów
Ostrowieckich; Pole W. Dunala.
W  materiałach krzemiennych z  kopalń krzemie-
nia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich wystę-
pują masywne łuszcznie. Okazom z kopalni komoro-
wej 7/610 przypisuje się funkcje narzędzi górniczych
(Borkowski, Migal 1989, 86).
Łuszcznie odkryto także w  trakcie badań obiek-
tu nr  5/1416 prowadzonych przez Jana  Kowalczyka
i B. Balcera – 3 artefakty, z czego 2 uznano za narzę-
dzia – przecinaki lub kliny (Balcer 1996, 186, ryc. 8).
W  analizowanym zbiorze z  obozowisk przy lejach

Ryc. 13. Półwytwór dłuta czworościennego z  krzemienia pasiastego. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół], pole
W. Skalskiego. Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 13. A half product chisel with quadrilateral section of banded flint. Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy [Wielki Dół], field
of W. Skalski. Drawn by B. Karch, photo B. Solarewicz, graphic design by B. Sałacińska

367
 Ryc. 14. Półwytwory siekier dwuściennych
z krzemienia pasiastego. Krzemionki, Kał
J. Chodnika [Kał Chodnik], pole J. Ziom-
ka. Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac.
graficzne B. Sałacińska
Fig. 14. Half products of bifacial axes
of banded flint. Krzemionki, Sinkhole
of J.  Chodnik [Sinkhole Chodnik], field
of J. Ziomek. Drawn by B. Karch, pho-
to B. Solarewicz, graphic design by
B. Sałacińska

368
 Ryc. 15. Półwytwór siekiery dwuściennej z krzemienia pasiastego. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy, najbliższe otoczenie. Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac. graficz-
ne B. Sałacińska
Fig. 15. A half product of a bifacial axe of banded flint. Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy, immediate surroundings. Drawn by B. Karch, photo B. Solarewicz, graphic
design by B. Sałacińska

369
370
Ryc. 16. Mikrosiekiery/ciosła z krzemienia pasiastego: a, c – Kąty pod Jelenią Górą (ob. część wsi Sudół), kał, gniazdo [pracownia], pole
M. Bębna; b – Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy, najbliższe otoczenie; d – Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy, pole W. Skalskiego.
Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 16. Micro-axes/adzes of banded flint: a, c – Kąty near Jelenia Góra (currently part of the village of Sudół), sinkhole, nest [workshop],
field of M. Bęben; b – Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy, immediate surroundings; d – Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy,
field of W. Skalski. Drawn by B. Karch, photo B. Solarewicz, graphic design by B. Sałacińska

krasowych wyróżniono 8 łuszczni, nie przypisano
im jednak funkcji narzędzi górniczych.
Masywne łuszcznie o bardzo zbliżonych wymiażdże-
niach ostrzy jak na okazach z Krzemionek Opatowskich
wydzielono z materiałów z międzywojennych badań
powierzchniowych S.  Krukowskiego na  stanowisku
KPL Gawroniec w Ćmielowie (Migal 1987, ryc. 22).
Mogły być one narzędziami górniczymi, tym bardziej
że  stanowisko Gawroniec określane jest jako osada
macierzysta górników krzemionkowskich (Krukow-
ski 1939, 84–97; Podkowińska 1950, 131; Sałaciński
1997, 23; Balcer 2002, 154–163). Podobne łuszcznie
odkryto w trakcie badań osady KPL w Stryczowicach,
stan.  1 (Uzarowicz-Chmielewska, Sałacińska 2013,
177, ryc. 166:3).
Fragment kamiennego kilofa
Lokalizacja miejsc znalezienia: Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), Pole
W. Statucha? (ryc. 19b).
W  analizowanym zbiorze wydzielono tylko je-
den fragment kamiennego kilofa (ryc. 19b). Podobne
tego typu narzędzia górnicze odkryte w kopalniach
wykonane są  z  amfibolitu (ciemnoszarej skały me-
tamorficznej), diabazu (magmowa skała wulkanicz-
na występująca m.in. w  Górach Świętokrzyskich),
skał diabazowatych (Borkowski, Migal 1989, 88–90,
Borkowski et al. 1986, 44–45, 52–55; Bąbel 2015, 84,
ryc. 112b,c; Jedynak, Kaptur 2018, 197, 208, ryc. 9).
Jeden z kilofów kamiennych został znaleziony in situ
w kopalni komorowej 7/610, w trakcie badań prowa-
dzonych przez S. Sałacińskiego w 1986 roku (ryc. 24).
Kilofy kamienne to narzędzia bardzo precyzyjnie opra-
cowane technikami grubego i drobnego otłukiwania.
S. Krukowski określał je mianem kilofo-młotów, form
smukłych, walcowatych, cygarowatych (Krukowski
1939, 33–34). W trakcie pracy były najprawdopodob-
niej trzymane bezpośrednio w ręku i pobijane masyw-
nym tłukiem z drewna lub poroża (Borkowski, Migal
1989, 90). Na stanowisku KPL w Stryczowicach, łączo-
nym niekiedy z eksploatacją krzemienia w Krzemion-
kach Opatowskich, odkryto walcowaty kilof z gabra
(zasadowa skała głębinowa), którego złoża występu-
ją najbliżej na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej
(Substyk 1988, 27, tabl. IX; Uzarowicz-Chmielewska,
Sałacińska 2013, 212, 222, ryc. 194).
Rdzenie na grociki z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał Wielki Dół, pole
W. Skalskiego/w pobliżu kału, pole A. Kowalskiego, przy granicy
Zakładów Ostrowieckich [kamieniołomu Huty] (ryc. 21a).
W materiałach z obozowisk przy lejach krasowych
wydzielono 4 nieduże rdzenie odłupkowe (ryc. 21a).
Podobne artefakty odkryto w hałdach kopalni komoro-
wej 7/610 KAK. W archiwum PMA zachował się także
rysunek analogicznego artefaktu pochodzącego z ba-
dań T. Żurowskiego (ryc. 23). Prawdopodobnie są one
śladami wtórnego rozgrzebywania neolitycznych hałd
przez wczesnobrązowych górników KM w poszukiwa-
niu brył krzemienia. Nie mamy danych dotyczących
ewentualnej eksploatacji głębokiej (komorowo-fila-
rowej, komorowej) w krzemionkowskich kopalniach
przez ludność ww. społeczności.
Tego typu rdzenie można łączyć z pozyskiwaniem
odłupków do produkcji grocików sercowatych, często
występujących w inwentarzach datowanych na WEB
(Borkowski et al. 2000, 62).
Zgrzebła odłupkowe z krzemienia pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki, Pole W. Dunala.
W materiałach nakopalnianych i w obozowiskach
przy lejach krasowych (2 egzemplarze) w Krzemionkach
Opatowskich zgrzebła z krzemienia pasiastego występują
sporadycznie. Zgrzebło korowe odkryto także w trak-
cie badań wykopaliskowych Zespołu PMA przy Kale
Cebuli (Zalewski 1996, ryc. 11a). Bardzo interesujący
okaz znaleziono w południowej części pola eksploata-
cyjnego (rejon Stoki). Wykonany jest on z krzemienia
pasiastego, z masywnego odłupka, z częściowo zacho-
waną korą i stromym, regularnym retuszem krawędzi

371
372
Ryc. 17. Narzędzia górnicze z krzemienia pasiastego: a – kilof, Krzemionki, Kał Trojak, pole A. Kowalskiego; b – klin górniczy, Krzemionki,
Kał J. Chodnika [Kał Chodnik], pole J. Ziomka; c – łuszczeń, Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy, pole W. Skalskiego/okolice kału,
pole A. Kowalskiego przy granicy z Zakładami Ostrowieckimi [kamieniołomu Huty]. Rys. B. Karch, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 17. Mining tools of banded flint: a – pick, Krzemionki, Sinkhole Trojak, field of A. Kowalski; b – mining wedge, Krzemionki, Sinkhole
of J. Chodnik [Sinkhole Chodnik], field of J. Ziomek; c – a splintered piece, Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy, W. Skalski’s field/
area of a sinkhole, A. Kowalski’s field near the border with the Ostrowieckie Works [quarry of the Seel Work]. Drawn by B. Karch,
graphic design by B. Sałacińska

(Borkowski et al. 2000, ryc. 4). Artefakt jest narzędziem
górniczym KM z WEB. Korowe zgrzebła KM (12 sztuk)
wydzielono w materiałach z międzywojennych badań
powierzchniowych S. Krukowskiego ze stanowiska Gaw-
roniec w Ćmielowie (Sałaciński 1989b, 248, tabl. I:3,5,
7,8). Podobne, masywne zgrzebła z częściowo zacho-
waną korą odkryto w grobach KM w Mierzanowicach
(Bąbel 2013, 111, 193, ryc. 144; 260).
Rdzeń wiórowy o zmienionej orientacji z krzemienia
pasiastego
Lokalizacja miejsc znalezienia: Krzemionki: Kał Wielki Lej Kra-
sowy [Kał Wielki Dół], pole W. Skalskiego (ryc. 22).
Rdzeń wiórowy o zmienionej orientacji z krzemienia
pasiastego jest najprawdopodobniej artefaktem wczesno-
neolitycznym (ryc. 22). Produkowano z niego wysokiej
jakości półsurowiec wiórowy. Interesująca jest zmiana
orientacji odbić, a także samo użycie do jego wytwo-
rzenia krzemienia pasiastego. Z tego samego horyzon-
tu chronologicznego pochodzą dwa zbliżone wiórowe
rdzenie z badań wykopaliskowych Zespołu PMA przy
Kale Cebuli (Borkowski et al. 1989, ryc. 52:1; Zalewski
1996, ryc. 12). Podobne w zamyśle technologicznym
rdzenie wiórowe, z tym że z krzemienia czekoladowe-
go odkryto na stanowisku Grodzisko I w Złotej, pow.
sandomierski. Zaliczone je do kultury lubelsko-wołyń-
skiej (Zakościelna 2006, ryc. 6:2). Wczesnoneolityczne
rdzenie wiórowe z płaską, szeroką odłupnią sytuowaną
na szerszej ściance krzemiennej konkrecji występują już
w kulturze ceramiki wstęgowej rytej (Kaczanowska 1971,
13, ryc. 1:1). Przykładem mogą być artefakty z Krakowa
Nowej Huty – Mogiły, z fazy żeliezowskiej tej kultury
(Kaczanowska et al. 1987, tabl. VIII, ryc. 7:9). Analo-
giczne formy zaliczone do kultury malickiej odkryto
także na Wzgórzu Zawichojskim w Sandomierzu (Ko-
walewska-Marszałek, Cyngot red. 2017, tabl. III:21,4)
i na stan. 1 w Stryczowicach (Uzarowicz-Chmielew-
ska, Sałacińska 2013, 203, ryc. 187:3). W trakcie ba-
dań cmentarzyska megalitycznego w  Stryczowicach,
stan. VII, natrafiono również na rdzenie z krzemienia
czekoladowego, wstępnie przypisane cyklowi lendziel-
sko-polgarskiemu. Wystąpiły one na wtórnym złożu
(Matraszek 2001, 275, ryc. 4a,b).
Podsumowanie
Materiały pracowniane odkryte przy lejach kraso-
wych są świadectwem etapowego przetwórstwa krze-
mienia pasiastego w obozowiskach (Sałaciński 1997, 23).
W czasach funkcjonowania kopalń w Krzemionkach
Opatowskich do macierzystych osad docierały nie tyl-
ko zaczątkowce i półwytwory siekier, ale także, chociaż
na o wiele mniejszą skalę, fragmenty buł (konkrecji)
krzemiennych wykorzystywanych do innego rodzaju
produkcji, np. rdzeni, półsurowca wiórowo-odłupko-
wego i docelowo narzędzi retuszowanych (Sałaciński
1989b). Wytwórczość półwytworów siekier z krzemie-
nia pasiastego na masową skalę odbywała się nie tylko
na terenie kopalń w Krzemionkach Opatowskich, ale
także w pracowniach na osadach KPL w Pogrodziu, pow.
ostrowiecki (Krzak 1965; Balcer 1975, 185), i przede
wszystkim – na stan. Gawroniec w Ćmielowie (Krukow-
ski 1939, 89; Balcer 2002, 130–145). Większość rdze-
ni, wiórów i wiórowych narzędzi retuszowanych z tej
osady wykonanych jest z surowca świeciechowskiego
(Krukowski 1939, 89, 91; Balcer 2002, 130).
W 1960 roku Zygmunt Krzak odkrył w dolinie Ka-
miennej – w Piaskach Ćmielowskich i Przepaści, obie
miejscowości w pow. ostrowieckim, obozowiska, w któ-
rych doraźnie obrabiano krzemień pasiasty (Krzak 1962,
39–44). W zebranym materiale dominowały odpadki
z produkcji półwytworów siekier (Balcer 1975, 185).
Obozowiska produkcyjne są według B.  Balcera
poprzednikami późniejszych wielkich osad, w  któ-
rych na większą skalę obrabiano krzemień pasiasty,
i pochodzą ze starszych okresów, kiedy nie domino-
wała jeszcze gospodarka rolnicza. Mogły one też być
osadami satelitarnymi grup pozostających okreso-
wo poza terenem osad macierzystych albo śladami

373
374
Ryc. 18. Kilof z krzemienia pasiastego. Kąty pod Jelenią Górą (obecnie część wsi Sudół), kał, gniazdo [pracownia], pole M. Bębna. Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac. gra-
ficzne B. Sałacińska
Fig. 18. A pick of banded flint. Kąty near Jelenia Góra (currently part of the village of Sudół), sinkhole, nest [workshop], field of M. Bęben. Drawn by B. Karch, photo B. So-
larewicz, graphic design by B. Sałacińska
Ryc. 19. Narzędzia górnicze: a – graca z półwytworu siekiery czworościennej z krzemienia pasiastego, Krze-
mionki, Kał Trojak, pole A. Kowalskiego; b – fragment kilofa kamiennego, Kąty pod Jelenią Górą (obec-
nie część wsi Sudół), pole W. Statucha (?). Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 19. Mining tools: a – a hoe from a half product of an axe with quadrilateral section of banded flint,
Krzemionki, Sinkhole Trojak, field of A. Kowalski; b – fragment of a stone pick, locality Kąty near Jelenia
Góra (currently part of the village of Sudół), field of W. Statuch (?). Drawn by B. Karch, photo B. Solare-
wicz, graphic design by B. Sałacińska

375
376
Ryc. 20. Graca z  krzemienia pasiaste-
go. Krzemionki, Kał Wielki Lej Kraso-
wy [Kał Wielki Dół], pole W. Skalskiego.
Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac.
graficzne B. Sałacińska
Fig. 20. A hoe of banded flint. Krzemion-
ki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy [Sinkhole
Wielki Dół], field of W. Skalski. Drawn by
B. Karch, photo B. Solarewicz, graphic de-
sign by B. Sałacińska

Ryc. 21. Artefakty z  krzemienia pasiastego:

a – rdzeń odłupkowy, Krzemionki, Kał Wielki
Dół, pole W. Skalskiego/w pobliżu kału, pole
A. Kowalskiego, przy granicy Zakładów Ostro-
wieckich [kamieniołomu Huty]; b – zaczątkowiec
dwuściennej formy rdzeniowej, Krzemionki,
Kał Trojak, pole A. Kowalskiego. Rys. B. Karch,
oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 21. Artefacts of banded flint: a – flake core,
Krzemionki, Sinkhole Wielki Dół, W. Skalski’s
field/near the sinkhole, field of A. Kowalski, at
the border of the Ostrowieckie Works [quarry
of the Seel Work]; b – a rough-out of a bifacial
core form, Krzemionki, Sinkhole Trojak, field of
A. Kowalski. Drawn by B. Karch, graphic design
by B. Sałacińska

377
Ryc. 22. Rdzeń wiórowy o zmienianej orientacji z krzemienia pasiastego. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół], pole
W. Skalskiego. Rys. B. Karch, fot. B. Solarewicz, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 22. A changed orientation blade core of banded flint. Krzemionki, Sinkhole Wielki Lej Krasowy [Sinkhole Wielki Dół], field of
W. Skalski. Drawn by B. Karch, photo B. Solarewicz, graphic design by B. Sałacińska

378
 Ryc. 23. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Rdzeń wiórowy, badania T. Żurowskiego. Rys. ze zbio-
rów PMA, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 23. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Blade core, research by T. Żurowski. Draw-
ing from the PMA collection, graphic design by B. Sałacińska

osadnictwa po upadku wielkich osad wyżynnych (Bal-
cer 1975, 185–186).
Badania wykopaliskowe Zespołu PMA w  rejonie
Kału Cebuli potwierdziły ustalenia S.  Krukowskiego
o dużej wadze naturalnych zbiorników wody w lejach
krasowych dla obozowania ludności różnych kultur
w tym rejonie. Miały one także zasadnicze znaczenie dla
neolitycznych i wczesnobrązowych górników eksplo-
atujących krzemień pasiasty w pobliskich kopalniach.
Poza lejami krasowymi ślady obozowisk krzemion-
kowskich neolitycznych i wczesnobrązowych górników
(głównie w postaci fragmentów ceramiki KPL, KAK
i  KM) odkryto bezpośrednio przy eksploatowanych
kopalniach. Zostały one wybiórczo opublikowane (Bor-
kowski et al. 1989, 201–203; Migal, Jaworowska 1992,
52, 54, 56; Migal, Sałaciński 1997, 105; Bąbel 2014, 80;
2015, 185–193). W  rejonie głębokiej kopalni komo-
rowej 7/610 natrafiono na 16 dookolnych dołków po-
słupowych – tzw. jarzm, interpretowanych jako pozo-
stałości po budynku, w którym wytwarzano siekiery,
naprawiano kamienne i krzemienne narzędzia górnicze.
Wewnątrz odkryto ślady po ognisku i skupisko ceramiki
(Migal, Jaworowska 1992, 44, 46, 55; Borkowski 1997,
46–47). J.T. Bąbel określa tę konstrukcję jako kletę – ro-
dzaj stożkowatej budowli zadaszającej szyb, chroniącej
przed ulewnymi opadami deszczu – która potwierdza
wielosezonowość prac górniczych (Bąbel 2015, 97–98).
W trakcie badań w rejonie kopalni nr 7/610 natrafiono
na dwa skupiska ceramiki KAK. W pierwszym zloka-
lizowano 312 fragmentów naczyń. Wyklejono z nich
większe fragmenty amfory z ornamentem sznurowym
i stempelkowym, amfory o nieokreślonej formie z odci-
skami sznura oraz niezdobionego naczynia. W skupisku
drugim odkryto 27 fragmentów ceramiki, w tym jednej
amfory (Migal, Jaworowska 1992, 52). Analogiczne na-
czynia znane są m.in. z osady KAK w Mierzanowicach
(Balcer 1963, tabl. II:3; IV:4; V:8; VII:20,21).
Na  ślady po  ogniskach przy głębokiej kopalni
nr 4/606 natrafił w trakcie swoich badań w latach pięć-
dziesiątych XX wieku T. Żurowski (Migal, Jaworowska
1992, 47, ryc. 10).
* * *
Artykuł miał na celu opracowanie niepublikowanych
dotychczas materiałów krzemiennych z sąsiadujących
z prehistorycznymi kopalniami krzemienia pasiastego

379

w  Krzemionkach Opatowskich miejsc obozowania
w rejonie lejów krasowych. Artefakty pochodzą głów-
nie z niesystematycznych badań S. Krukowskiego re-
alizowanych w  okresie międzywojennym XX  wieku
i z rozmaitych akcji ich pozyskiwania przez strażników
krzemionkowskiego rezerwatu, z darowizn i zakupów
od miejscowych rolników. Zbiory S. Krukowskiego prze-
chodziły różne przeprowadzki. Gromadzono je w PMA
w Warszawie, w drewnianych, nieocieplanych maga-
zynach w  Krzemionkach Opatowskich, w  wydzielo-
nych częściach budynków wystawowych i biurowych
na terenie rezerwatu i ponownie w PMA – w Arsenale
i w Oddziale Magazynowo-Studyjnym w Rybnie.
Miejsca odkrycia zabytków interpretowano jako
punkty krótkotrwałego obozowania neolitycznych
i wczesnobrązowych grup zmierzających w rejon złóż
krzemienia pasiastego, zatrzymujących się przy zawie-
rających wodę lejach – kałach. Oprócz okazów krze-
miennych odkrywano w ich pobliżu fragmenty cera-
380
Ryc. 24. Krzemionki Opatowskie,
pow. ostrowiecki. Kilof kamienny
znaleziony in situ, kopalnia komo-
rowa 7/610, badania PMA kierowa-
ne przez S. Sałacińskiego w 1986
roku. Fot. S. Sałaciński
Fig. 24. Krzemionki Opatowskie,
Ostrowiec Świętokrzyski county.
Stone pick found in situ, chamber
mine 7/610, PMA investigations
directed by S. Sałaciński in 1986.
Photo by S. Sałaciński
miki domowej. W  przeanalizowanych inwentarzach
wydzielono wiórowe i  odłupkowe artefakty retuszo-
wane, formy rdzeniowe, narzędzia górnicze oraz ma-
teriały pracowniane. Ich nasycenie w poszczególnych
obozowiskach nie jest jednolite – od kilkunastu przez
kilkadziesiąt do kilkuset okazów. Nie wszystkie ślady
osadnictwa można z całą pewnością wiązać z eksplo-
atacją pobliskich kopalń. Część mogła być efektem pe-
netracji osadniczej o różnym znaczeniu, zapewne go-
spodarczym lub związanym z  przemieszczaniem się
różnych kulturowo grup ludzkich. Niewątpliwie jed-
nak niektóre z lejów krasowych, np. Kał Cebuli, były
krótkotrwale zasiedlane przez neolitycznych górników
lub ich zaopatrzeniowców. Świadczą o tym materiały
pracowniane z krzemienia pasiastego, jak również na-
rzędzia górnicze (piki krzemienne, kilofy kamienne)
mające odpowiedniki w okazach znanych z pola eks-
ploatacyjnego. Artefakty te można wiązać w mniejszym
stopniu z KPL, a w większym – z KAK.
Ryc. 25. Krzemionki Opatowskie, pow. ostrowiecki. Plan siatki pól, z nazwiskami właścicieli, obejmujących obszar kopalń, wykonany
22 czerwca 1932 roku przez S. Krukowskiego. Za Boguszewski 1989, ryc. 11, ze zmianami, oprac. graficzne B. Sałacińska
Fig. 25. Krzemionki Opatowskie, Ostrowiec Świętokrzyski county. Plan of the fields’ grid, with the owners’ names, covering the mine
area, made on June 22, 1932 by S. Krukowski. After Boguszewski 1989, fig. 11, with later amendments, graphic design by B. Sałacińska

381
 Zestawienie wybranych zabytków
z obozowisk przy lejach krasowych
w Krzemionkach Opatowskich
Opisywane w zestawieniu materiały stanowią wybór
z dotychczas niepublikowanych zbiorów pochodzących
z badań powierzchniowych prowadzonych i koordyno-
wanych przez S. Krukowskiego w latach dwudziestych
i  trzydziestych XX  wieku w  rejonie pola górniczego
i jego zaplecza w Krzemionkach Opatowskich.
Wszystkie zabytki pochodzące z ww. prac znajdują
się w zbiorach Państwowego Muzeum Archeologicz-
nego w Warszawie (nr inw. PMA/II/3321). Większość
analizowanych materiałów zebrana została na gruntach
ówczesnej wsi Krzemionki, obecnie na obszarze Re-
zerwatu Przyrodniczo-Archeologicznego Krzemionki
Opatowskie (wieś Krzemionki, pow. ostrowiecki). Część
z opracowanych zbiorów pozyskana została na grun-
tach ówczesnych wsi Kąty pod Jelenią Górą i Jelenia
Góra (obie miejscowości obecnie stanowią części wsi
Sudół, pow. ostrowiecki).
Na metryczkach poza datami pozyskania, danymi
o lokalizacji, nazwisku właściciela pola, nazwy lejów
(ryc. 25) znajdują się niekiedy inicjały osób, które spo-
rządziły daną informację: Stefan Krukowski (SK), Julian
Pachniak (JP), A. Gromek (AG), AP – osoba nieziden-
tyfikowana. Przy określeniu proweniencji chronolo-
giczno-kulturowej wykorzystano następujące skróty:
KAK – kultura amfor kulistych, KPL – kultura pucha-
rów lejkowatych, KM – kultura mierzanowicka, NOK
– materiały nieokreślone pod względem kulturowym,
WEB – wczesna epoka brązu, WN – wczesny neolit.
W nawiasach kwadratowych zamieszczono objaśnie-
nia autorów artykułu.
1. Jelenia Góra, Kał Jelenia Woda
Lokalizacja: pole S. Szczerbińskiego, Kał Jelenia Woda,
las Jelenia Góra.
Data pozyskania: 26.08.1934; 20.09.1936; 5.10.1936;
5.11.1936.
Materiały, neolit, NOK: 1. 5 odłupków z krzemienia
pasiastego.
2. Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), kał, gniazdo [pra-
cownia]
Lokalizacja: pole M. Bębna, wydma piaszczysta w po-
bliżu kału, gniazdo [pracownia]
Data pozyskania: 9.04.1932; 12.04.1932 (SK); 27.09.1932
(JP).
382
Pozyskano liczne materiały o zróżnicowanej atrybucji
chronologicznej i  kulturowej, od  paleolitu, mezolitu
przez neolit do epoki brązu.
Materiały, neolit, KPL: 1. mikrosiekiera czworościenna
(lub ostrze ciosła) z krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 5,9 cm, szer. 3,7 cm, grub. 2,1 cm (ryc. 16a); 2. mi-
krosiekiera trójścienna (lub ostrze ciosła) z krzemie-
nia pasiastego, wymiary: dł. 6,1 cm, szer. 3,4 cm, grub.
1,2 cm (ryc. 16c).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. półwytwór siekie-
ry czworościennej z krzemienia pasiastego (sklejony
z 2 fragmentów), wymiary: dł. 15,0 cm, szer. 5,8 cm,
grub. 3,1 cm; 2. 47 odłupków z krzemienia pasiaste-
go; 3. 14 łusek z krzemienia pasiastego; 4. 2 okruchy
z krzemienia pasiastego.
Materiały, neolit, KAK: 1. kilof krzemienny z półwytwo-
ru czworościennej siekiery z krzemienia pasiastego, wy-
miary: dł. 13,8 cm, szer. 4,8 cm, grub. 4,6 cm (ryc. 18).
3. Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), Kały pod Jelenią Górą
Lokalizacja: pole M. Bębna, Kały pod Jelenią Górą.
Data pozyskania: 15.01.1935; 26.07.1935.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec siekie-
ry czworościennej z krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 8,8 cm, szer. 5,1 cm, grub. 3,2 cm; 2. zaczątkowiec
siekiery czworościennej z krzemienia pasiastego, wy-
miary: dł. 8,8 cm, szer. 4,8 cm, grub. 2,8 cm; 3. zacząt-
kowiec siekiery czworościennej z krzemienia pasiaste-
go, wymiary: dł. 12,8 cm, szer. 4,6 cm, grub. 3,2 cm.
4. Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), pole Szymona Ki-
lowskiego
Lokalizacja: pole Szymona Kilowskiego, od Ignacego
Borczucha
Data pozyskania: 2.01.1936.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. półwytwór siekiery
czworościennej z  krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 7,8 cm, szer. 3,8 cm, grub. 2,1 cm (ryc. 11b); 2. pół-
wytwór siekiery czworościennej z krzemienia pasiastego,
częściowo korowy, wymiary: dł. 10,5 cm, szer. 6,5 cm,
grub. 3,5 cm; 3. zaczątkowiec narzędzia rdzeniowego
(siekiery lub dłuta) z krzemienia pasiastego.
5. Kąty (Kąty pod Jelenią Górą), pole W. Statucha?
Lokalizacja: pole W.  Statucha [zapis słabo czytelny],
wydma piaszczysta.
Data pozyskania: 1.01.1936 (JP).
Materiały, neolit, KAK: 1. fragment kilofa kamiennego,
wymiary: dł. 7,8 cm, szer. 5,6 cm, grub. 5,5 cm (ryc. 19b).
6. Krzemionki, Kał J. Chodnika [Kał Chodnik], pole
J. Ziomka
Lokalizacja: pole J. Ziomka przy Kale J. Chodnika [Kał
Chodnik].
Data pozyskania z metryczek: metryczka: 19.03.1937;
6.03.1938; 17.09.1938.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. półwytwór siekiery
czworościennej z krzemienia pasiastego, z częściowo
zachowaną korą, wymiary: dł. 10,1 cm, szer. 5,1 cm,
grub. 2,5 cm (ryc. 10); 2. fragment siekiery czworo-
ściennej z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 6,4 cm,
szer. 4,9 cm, grub. 2,3 cm; 3. klin górniczy, częściowo
korowy z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 8,4 cm,
szer. 4,6 cm, grub. 3,5 cm (ryc. 17b).
7. Krzemionki, Kał J. Chodnika [Kał Chodnik], pole
J. Ziomka
Lokalizacja: pole J. Ziomka. przy Kale J. Chodnika [Kał
Chodnik], 10 m od kału na N.
Data pozyskania: 2.01.1936; 19.01.1936; 19.08.1936.
Materiały, neolit, NOK: 1. 2 tłuki z krzemienia pasiastego.
Materiały, WEB, KM: 1. półwytwór siekiery dwuścien-
nej z  krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 18,9  cm,
szer. 4,4 cm, grub. 1,5 cm (ryc. 14a); 2. półwytwór sie-
kiery dwuściennej z krzemienia pasiastego (ryc. 14b),
wymiary: dł. 11,1 cm, szer. 5,7 cm, grub. 2,9 cm.
8. Krzemionki, Kał Dąbka [Kał Dębiec?], pole J. Ziomka
Lokalizacja: pole J. Ziomka przy Kale Dąbka [Kale Dębiec?]
Data pozyskania z metryczek: 26.08.1934.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. fragment półwytworu
siekiery czworościennej z krzemienia pasiastego, wy-
miary: dł. 9,5 cm, szer. 7,6 cm, grub. 2,5 cm; 2. odłu-
pek z krzemienia pasiastego.
Materiały, neolit, KAK: 1. półwytwór dłuta czwo-
rościennego, wymiary: dł. 9,1  cm, szer. 2,5  cm,
grub. 2,2 cm (ryc. 12d).
9. Krzemionki, Kał Plinik, pole St. Lachowskiego
Lokalizacja: pole St. Lachowskiego, przy Kale Pliniku
Data pozyskania: 26.08.1934.
Materiały, WEB, KM: 1. fragment półwytworu siekie-
ry czworościennej z krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 8,1 cm, szer. 4,6 cm, grub. 2,0 cm (ryc. 9a).
10. Krzemionki, Kał Plinik (?), pole St. Lachowskiego
Lokalizacja: pole St. Lachowskiego przy kale [zapew-
ne Kał Plinik].
Data pozyskania: 20.09.1936 (JP).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. łuszczeń częściowo
korowy z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 4,2 cm,
szer. 6,3 cm, grub. 1,9 cm.
11. Krzemionki, Kał Plinik, pole B. Batoga
Lokalizacja: pole B. Batoga, 25 m na S od Kału Plinika
St. Lachowskiego.
Data pozyskania: 23.09.1934.
Materiały, neolit, KAK: 1. fragment półwytworu dłuta
czworościennego z  krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 9,4 cm, szer. 3,4 cm, grub. 2,5 cm (ryc. 12a).
12. Krzemionki, Kał Trojak, pole W. Dunala
Lokalizacja: pole W. Dunala, przy Kale Trojaku, od stro-
ny SW.
Data pozyskania: 2.01.1936 rok (JP); luty 1936; 12.10.1936.
Materiały, neolit, NOK: 1. tłuk kamienny, słabo wyeks-
ploatowany (wg W. Migala – amfibolit?);
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. fragment zaczątkowca
siekiery czworościennej z krzemienia pasiastego, wy-
miary: dł. 5,8 cm, szer. 5,2 cm, grub. 2,9 cm.
Materiały, neolit, KAK: 1. półwytwór dłuta czworościen-
nego z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 10,9 cm,
szer. 3,7 cm, grub. 2,4 cm (ryc. 12b).
13. Krzemionki, Kał Trojak, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole Adama Kowalskiego, przy Kale Tro-
jaku, 5 m od strony S.
Data pozyskania: 2.02.1936 (JP); 7.04.1936; 26.02.1937.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec siekie-
ry czworościennej z krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 7,7 cm, szer. 5,0 cm, grub. 4,2 cm; 2. fragment pół-
wytworu siekiery czworościennej z krzemienia pasia-
stego, wymiary: dł. 6,4 cm, szer. 5,3 cm, grub. 1,9 cm;
3. 2 tłuki z krzemienia pasiastego.
Materiały, neolit, KAK: 1. kilof z krzemienia pasiastego,
wymiary: dł. 11,3 cm, szer. 5,2 cm, grub. 4,6 cm (ryc. 17a).
Materiały, WEB, KM: 1. graca górnicza z fragmentu pół-
wytworu siekiery czworościennej z krzemienia pasia-
stego, z wymiażdżeniami na wierzchołkach, wymiary:
dł. 8,7 cm, szer. 5,2 cm, grub. 4,4 cm (ryc. 19a); 2. za-
czątkowiec dwuściennej formy rdzeniowej z krzemienia
pasiastego, mocno spatynowany, wymiary: dł. 8,9 cm,
szer. 6,8 cm, grub. 1,4 cm (ryc. 21b).
14. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki
Dół], pole Foremniaka i Skalskiego
Lokalizacja: pole Foremniaka i Skalskiego, Kał Wielki
Lej Krasowy [Kał Wielki Dół].
383
Data pozyskania: 20 i 22.10.1929 (SK).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 2 fragmenty zaczątkow-
ców narzędzi rdzeniowych (siekier) z krzemienia pasia-
stego; 2. 3 odłupki z krzemienia pasiastego; 3. okruch
z  krzemienia pasiastego, przepalony; 4. 3 fragmenty
tłuków kamiennych (2 z piaskowca, 1 z amfibolitu?);
5. 3  fragmenty płyt szlifierskich kamiennych (z  pia-
skowca).
Materiały, neolit, KAK: 1. zaczątkowiec dłuta?, częścio-
wo korowy, z krzemienia pasiastego.
15. Krzemionki, Kał Wielki Dół, pole J.  Forem-
niaka
Lokalizacja: pole J. Foremniaka przy Kale Wielki Dół,
od strony N.
Data pozyskania: 24.02.1934 (AG); wrzesień 1934.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec sie-
kiery czworościennej z  krzemienia pasiastego;
2. zaczątkowiec siekiery z  krzemienia pasiastego;
3. łuszczeń z częściowo zachowaną korą z krzemienia
pasiastego.
16. Krzemionki, Kał Wielki Dół, pole J. Kowalskiego
Lokalizacja: pole J. Kowalskiego, Kał Wielki Dół.
Data pozyskania: 6.06.1929 (SK); marzec 1933 (AP).
Materiały, WEB, KM: 1. graca górnicza z  częściowo
zachowaną korą, z krzemienia pasiastego, spatynowa-
na, wymiary: dł. 10,6 cm, szer. 5,4 cm, grub. 6,3 cm.
17. Krzemionki, pole w  pobliżu Kału Wielki Dół,
pole W. Skalskiego
Lokalizacja: Tobiasz [?], pole w  pobliżu Kału Wielki
Dół W. Skalskiego.
Data pozyskania: 13.04.1932 (AG).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec siekiery
z krzemienia pasiastego.
18. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki
Dół], pole Wincentego Skalskiego
Lokalizacja: pole Wincentego Skalskiego, rola piaskowa
z wietrzeliskiem wapienia zaraz na S od Wielkiego Leja
Krasowego, leżącego na Z [W] i blisko Parowu Pn-Pd
[N–S], w którym kamieniołom Wieliszewskiego.
Data pozyskania: październik 1928 (SK).
Materiały, NOK: 1. bryła piaskowca.
Materiały, WN: 1. rdzeń wiórowy z  krzemienia pa-
siastego, z  punktowo zachowaną korą, o  zmienianej
orientacji, wymiary: dł. 9,6  cm, szer. 6,3  cm, grub.
4,6 cm (ryc. 22).
384
19. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki
Dół], pole Wincentego Skalskiego
Lokalizacja: pole Wincentego Skalskiego, Kał Wiel-
ki Lej Krasowy, najbliższe płn. [N] otoczenie Wielkie-
go Leja Krasowego, leżącego w bliskim Z [W] sąsiedz-
twie Parowu Pn-Pd [N–S], dopływowego Wielkiej Wo-
dący.
Data pozyskania: 7.11.1928.
Materiały, neolit, KAK: 1. wczesny zaczątkowiec dłuta
(?) z krzemienia pasiastego, częściowo korowy na stro-
nie wierzchniej.
20. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki
Dół], pole Skalskiego
Lokalizacja: pole Skalskiego, najbliższe otoczenie Kału
Wielki Lej Krasowy, znaleziska luźne.
Data pozyskania: listopad 1928 (SK).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 8 zaczątkowców form
rdzeniowych z krzemienia pasiastego; 2. odłupek z krze-
mienia pasiastego.
21. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki
Dół], pole W. Skalskiego
Lokalizacja: pole W. Skalskiego, przy Kale Wielki Lej
Krasowy, 3 m na N.
Data pozyskania: 13.04.1932 (JP); 19.04.1932 (JP);
20.10.1934 (JP).
Materiały, neolit, KPL: 1. mikrosiekiera (lub ostrze
ciosła), forma odłupkowa, zbliżona do czworościen-
nej, z  krzemienia pasiastego, spatynowana, na  stro-
nie wierzchniej zachowana kora, wymiary: dł. 4,7 cm,
szer. 4,0 cm, grub. 1,6 cm (ryc. 16d).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 2 fragmenty zacząt-
kowców siekier; 2. półwytwór siekiery czworościen-
nej z  krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 9,3  cm,
szer. 4,3 cm, grub. 3,6 cm; 3. półwytwór siekiery czwo-
rościennej z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 8,2 cm,
szer. 3,6 cm, grub. 1,6 cm (ryc. 11a); 4. tłuk z krzemie-
nia pasiastego, forma zbliżona do kulistej.
Materiały, neolit, KAK: 1. 6 zaczątkowców dłut; 2. pół-
wytwór dłuta czworościennego, wymiary: dł. 7,1 cm,
szer. 2,6 cm, grub. 2,1 cm (ryc. 13).
22. Krzemionki, Kał Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki
Dół], pole Wincentego Skalskiego
Lokalizacja: pole Wincentego Skalskiego, najbliż-
sze otoczenie (S, W  i N) Kału Wielki Lej Krasowy,
znaleziska luźne.
Data pozyskania: listopad 1928 rok (SK); 13.04.1932.
Materiały, neolit, NOK: 1. 5 tłuków z krzemienia pasia-
stego, z częściowo zachowaną korą; 2. fragment płyty szli-
fierskiej, kamiennej (amfibolit?), wymiary: dł. 10,0 cm,
szer. 9,0 cm, grub. 4,0 cm; 3. 2 tłuki kamienne.
Materiały, WEB, KM: 1. graca górnicza z krzemienia
pasiastego, wymiary: dł. 11,0 cm, szer. 5,5 cm, grub.
3,6 cm (ryc. 20).
23. Krzemionki, Wielki Lej Krasowy (Kał Wielki Dół),
pole Wincentego Skalskiego
Lokalizacja: pole Wincentego Skalskiego, najbliższe
otoczenie Kału Wielki Dół (Wielki Lej Krasowy) – na-
zwy używane wymiennie.
Data pozyskania: listopad 1928 (SK); marzec 1932
(JP); 13.04.1932 (JP); lipiec 1932 (AG); marzec 1933
(AP); listopad 1933 (AP); 26.08.1934 (AP); 20.09.1934;
22.05.1936 (JP).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec siekie-
ry z krzemienia pasiastego, z częściowo zachowaną
korą; 2. zaczątkowiec siekiery z krzemienia pasiastego;
3. 2 nieokreślone formy rdzeniowe z krzemienia pa-
siastego, z częściowo zachowaną korą; 4. nieokreślo-
na forma rdzeniowa z krzemienia pasiastego; 5. for-
ma łuszczniowa z krzemienia pasiastego; 6. 2 odłupki
z krzemienia pasiastego.
24. Krzemionki, Wielki Lej Krasowy [Kał Wielki Dół]
Lokalizacja: pole, najbliższe otoczenie Kału Wielki Lej
Krasowy [Kał Wielki Dół].
Data pozyskania: listopad 1932 (SK).
Materiały, neolit, KPL: 1. mikrosiekiera (lub ostrze cio-
sła) z krzemienia pasiastego, spatynowana, wymiary:
dł. 6,6 cm, szer. 3,5 cm, grub. 1,0 cm (ryc. 16b); 2. mi-
krosiekiera (lub ostrze ciosła) z krzemienia pasiastego,
wymiary: dł. 7,2 cm, szer. 4,3 cm, grub. 1,4 cm.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 2 łuszcznie z krzemie-
nia pasiastego.
Materiały, WEB, KM: 1. 2 fragmenty zaczątkowców sie-
kier dwuściennych z krzemienia pasiastego; 5. półwy-
twór siekiery dwuściennej z krzemienia pasiastego, wy-
miary: dł. 12,8 cm, szer. 5,1 cm, grub. 3,2 cm (ryc. 15).
25a. Krzemionki, Kał Wielki Dół, pole W. Skalskiego
Lokalizacja: pole W. Skalskiego, przy Kale Wielki Dół,
od strony SE3.
Data pozyskania: 23.08.1931 (AG).
3
  Pod numerami 25a i 25b opisano materiały pochodzące
z różnych lokalizacji. Obecnie nie jest możliwe ich rozdzielenie.
25b. Krzemionki, w  pobliżu kału, pole A.  Kowal-
skiego, przy granicy Zakładów Ostrowieckich [ka-
mieniołomu Huty]
Lokalizacja: pole A. Kowalskiego, w najbliższej okolicy
kału, przy granicy z Zakładami Ostrowieckimi.
Data pozyskania: 4.09.1931; 19.09.1931 (AG); wrzesień
1931; 4.09.1934 (JP).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 3 zaczątkowce nieokreślo-
ne z krzemienia pasiastego; 2. półwytwór siekiery czwo-
rościennej z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 10,8 cm,
szer. 4,9 cm, grub. 3,8 cm; 3. półwytwór siekiery czwo-
rościennej z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 8,3 cm,
szer. 4,8 cm, grub. 2,6 cm (ryc. 9b); 4. łuszczeń z krze-
mienia pasiastego, korowy, być może używany jako na-
rzędzie górnicze w formie dłuta/przecinaka, wymiary:
dł. 7,1 cm, szer. 5,3 cm, grub. 2,4 cm (ryc. 17c); 5. łuszczeń
z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 6,3 cm, szer. 3,8 cm,
grub. 1,5 cm; 6. 4 odłupki z krzemienia pasiastego.
Materiały, neolit, KAK: 1. zaczątkowiec dłuta z  ma-
sywnego wióra z krzemienia pasiastego, częściowo ko-
rowy, wymiary: dł. 8,3 cm, szer. 3,9 cm, grub. 1,8 cm;
2. półwytwór dłuta z krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 9,9 cm, szer. 3,6 cm, grub. 3,5 cm;
Materiały, WEB, KM: 1. rdzeń odłupkowy z krzemienia
pasiastego z częściowo zachowaną korą na wierzchołku, być
może do pozyskiwania odłupków do produkcji grocików,
wymiary: dł. 7,8 cm, szer. 6,8 cm, grub. 3,1 cm (ryc. 21a);
2. półwytwór siekiery dwuściennej z krzemienia pasiaste-
go, z częściowo zachowaną korą w partii ostrza, wymia-
ry: dł. 9,4 cm, szer. 4,5 cm, grub. 3,4 cm; 3. półwytwór
siekiery dwuściennej z krzemienia pasiastego, wymiary:
dł. 14,6 cm, szer. 7,2 cm, grub. 4,7 cm.
26. Krzemionki, pole W. Dunala
Lokalizacja: pole W. Dunala, w pobliżu granicy kopalni
Zakładów Ostrowieckich [kamieniołom Huty].
Data pozyskania: 20.10.1934 (JP).
Materiały, neolit, NOK: 1. zgrzebło dwuboczne z krze-
mienia pasiastego, wymiary: dł. 5,7 cm, szer. 5,8 cm,
grub. 1,4 cm; 2. tłuk kulisty z granitu (?); 3. odłupek
z krzemienia świeciechowskiego; 4. odłupek retuszo-
wany z krzemienia pasiastego, spatynowany.
Materiały, neolit, KAK: 1. bardzo wczesny zaczątko-
wiec dłuta, częściowo korowy, wymiary: dł. 12,8 cm,
szer. 4,5 cm, grub. 2,8 cm.
27. Krzemionki, pole W. Dunala
Lokalizacja: pole W.  Dunala, na  hałdzie przy brzegu
wewnętrznym.
385
Data pozyskania: 8.07.1929, (SK).
Materiały, neolit, NOK: 1. tłuk z  krzemienia pasia-
stego.
28. Krzemionki, pole W. Dunala
Lokalizacja: przy polu W. Dunala. Wyrzucone na drogę
ze Stoków od Jeleniej Góry, przy roli W. Dunala.
Data pozyskania: 14.08.1929; 23.10.1930.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. fragment zaczątkowca
siekiery z krzemienia pasiastego; 2. zaczątkowiec sie-
kiery z krzemienia pasiastego.
29. Krzemionki, pole W. Dunala
Lokalizacja: pole W. Dunala, część południowa.
Data pozyskania: 13.04.1932 (JP).
Materiały, neolit, NOK: 1. szczątkowa forma rdzeniowa
z krzemienia pasiastego, częściowo korowa.
Materiały, neolit, KAK: 1. zaczątkowiec dłuta (?) z krze-
mienia pasiastego, wymiary: dł. 9,0 cm, szer. 4,0 cm,
grub. 3,0 cm; 2. 3 odłupki (w tym 2 częściowo korowe)
z krzemienia pasiastego.
Materiały, WEB, KM: 1. zgrzebło odłupkowe z krze-
mienia pasiastego, spatynowanego, częściowo korowe,
wymiary: dł. 7,3 cm, szer. 3,2 cm, grub. 3,1 cm.
29. Krzemionki, kał, pole W. Dunala
Lokalizacja: pole W. Dunala, 50 m na N od kału. W. Du-
nal, 50 m na Pn od jego kału, B. Witkowski.
Data pozyskania: 2.07.1934; 26.08.1934.
Materiały, neolit, NOK: 1. odłupek retuszowany z krze-
mienia pasiastego.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. odłupek od zaczątkow-
ca siekiery z krzemienia pasiastego, częściowo korowy;
2. odłupek z krzemienia pasiastego, częściowo korowy;
3. odłupek z krzemienia pasiastego; 4. okruch z krze-
mienia pasiastego.
30. Krzemionki, przy zrobach [kopalniach], pole
W. Dunala
Lokalizacja: pole W. Dunala, przy zrobach [kopalniach]
od strony S i 60 m od J. Rzepki.
Data pozyskania: 23.11.1934.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. łuszczeń (?) z krzemie-
nia pasiastego; 2. 2 okruchy z krzemienia pasiastego.
31. Krzemionki, przy zrobach [kopalniach], pole
W. Dunala
Lokalizacja: pole W.  Dunala, przy zrobach [kopal-
niach], od strony S.
386
Data pozyskania: 1.06.1935.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 2 zaczątkowce siekier
z krzemienia pasiastego.
32. Krzemionki, przy zrobach [kopalniach], pole
W. Dunala
Lokalizacja: pole W.  Dunala, 20  m  od  zrobów [ko-
palni].
Data pozyskania: 12.10.1936.
Materiały, neolit, KAK: 1. zaczątkowiec dłuta (?)
z krzemienia pasiastego, częściowo korowy, wymiary:
dł. 11,7 cm, szer. 5,1 cm, grub. 2,2 cm.
33. Krzemionki, przy domu W. Dunala
Lokalizacja: przy domu W. Dunala.
Data pozyskania: 21.07.1935.
Materiały, neolit, KAK: 1. półwytwór dłuta czworościen-
nego z krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 11,5 cm,
szer. 3,8 cm, grub. 3,1 cm (ryc. 12c).
34. Krzemionki, pole W. Dunala
Lokalizacja: pole W. Dunala, przy obejściu.
Data pozyskania: 18.08.1938 (JP)
Materiały, neolit, KAK: 1. zaczątkowiec dłuta z krze-
mienia pasiastego, wymiary: dł. 10,4 cm, szer. 3,3 cm,
grub. 2,5 cm; 2. odłupek częściowo retuszowany z krze-
mienia pasiastego, częściowo korowy.
35. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A. Kowalskiego, 5 m na S od kału,
od  J.  Rzepki. rola A.  Kowalskiego od  Kału na  Pd
5 m od J. Rzepki.
Data pozyskania: 2.12.1934.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec sie-
kiery z krzemienia pasiastego; 2. zaczątkowiec siekie-
ry czworościennej z krzemienia pasiastego; 3. łusz-
czeń z krzemienia pasiastego, z częściowo zachowa-
ną korą.
36. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A. Kowalskiego, przy kale, od S. Rzepki.
Data pozyskania: 16.11.1935; 10.06.1936.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. łuszczeń odłupkowy
z krzemienia pasiastego, z częściowo zachowaną korą
na stronie wierzchniej, wymiary: dł. 6,7 cm, szer. 4,5 cm,
grub. 2,0 cm.
Materiały, WEB, KM: 1. półwytwór siekiery dwuścien-
nej z krzemienia pasiastego, forma odłupkowa, wymia-
ry: dł. 10,6 cm, szer. 4,5 cm, grub. 1,9 cm.
37. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A. Kowalskiego, przy kale.
Data pozyskania: 04.11.1934 (JP).
Materiały, WEB, KM: 1. graca górnicza czworościen-
na z  krzemienia pasiastego, wymiary: dł. 11,8  cm,
szer. 5,8 cm, grub. 3,8 cm.
38. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A. Kowalskiego. A. Kowalski od kału
do pola.
Data pozyskania: sierpień 1931 (AG); wrzesień 1931.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 3 zaczątkowce nieokre-
ślonych form rdzeniowych z  krzemienia pasiastego;
2. 2 zaczątkowce siekier czworościennych z krzemienia
pasiastego; 3. półwytwór siekiery czworościennej z krze-
mienia pasiastego, wymiary: dł. 12,1 cm, szer. 5,4 cm,
grub. 5,2 cm (ryc. 9c); 4. półwytwór siekiery czworo-
ściennej z  masywnego odłupka, z  krzemienia pasia-
stego, wymiary: dł. 10,4 cm, szer. 4,8 cm, grub. 3,5 cm;
5. tłuk z krzemienia pasiastego; 6. odłupek retuszowa-
ny z krzemienia pasiastego; 7. 7 odłupków z krzemie-
nia pasiastego.
39. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A.  Kowalskiego, przy kale oddalo-
nym 40 m na południe przy granicy fabrycznej naprze-
ciw kopalni Klimkiewicza/Klimkiewiczowej, gniazdo
[pracownia].
Data pozyskania: 18.05.1931.
Materiały, neolit, NOK: 1. rdzeń odłupkowy o zmie-
nianej orientacji z  krzemienia pasiastego, z  częścio-
wo zachowaną korą, wymiary: dł. 4,3 cm, szer. 5,4 cm,
grub. 5,8 cm.
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec siekiery
czworościennej z krzemienia pasiastego, z częściowo
zachowaną korą na  obu powierzchniach czołowych;
2. fragment nieokreślonego zaczątkowca z krzemienia
pasiastego; 3. tłuk z krzemienia pasiastego, z częściowo
zachowaną korą; 4. odłupek z krzemienia pasiastego.
40. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A.  Kowalskiego, na  SW od  zrobów
przy kale, strona zewnętrzna.
Data pozyskania: 2.08.1931 (AG).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. zaczątkowiec siekiery
czworościennej z  krzemienia pasiastego z  częściowo
zachowaną korą; 2. zaczątkowiec siekiery z masywne-
go odłupka z krzemienia pasiastego, z częściowo za-
chowaną korą na stronie wierzchniej.
41. Krzemionki, kał, pole A. Kowalskiego
Lokalizacja: pole A. Kowalskiego, kał – granica.
Data pozyskania: wrzesień 1931 (AG).
Materiały, neolit, KPL/KAK: 1. 2 nieokreślone za-
czątkowce form rdzeniowych z  krzemienia pasiaste-
go; 2.  zaczątkowiec nieokreślonej formy rdzeniowej
z krzemienia pasiastego, częściowo korowy, wymiary:
dł. 5,8 cm, szer. 5,4 cm, grub. 4,8 cm; 3. 2 zaczątkow-
ce siekier z  krzemienia pasiastego, częściowo koro-
we; 4.  zaczątkowiec siekiery, z  masywnego odłupka,
z  krzemienia pasiastego; 5. przyobuchowy fragment
półwytworu siekiery trójściennej z krzemienia pasia-
stego, wymiary: dł. 8,4 cm, szer. 6,2 cm, grub. 4,1 cm.
Materiały, WEB, KM: 1. rdzeń odłupkowy z krzemie-
nia pasiastego, wierzchołek korowy, być może do pozy-
skiwania odłupków do produkcji grocików, wymiary:
dł. 7,6 cm, szer. 5,4 cm, grub. 3,7 cm; 2. rdzeń odłup-
kowy z  krzemienia pasiastego, wierzchołek korowy,
być może do produkcji odłupków na grociki, wymiary:
dł. 6,5 cm, szer. 5,2 cm, grub. 3,7 cm; 3. graca górnicza
czworościenna z  krzemienia pasiastego, z  częściowo
zachowaną korą, wymiary: dł. 10,3 cm, szer. 5,7 cm,
grub. 3,8 cm.
Literatura
Balcer B. 1963. Osada kultury amfor kulistych na stanowisku 1
w  Mierzanowicach, powiat Opatów. Materiały Starożytne 9,
99–142.
Balcer B. 1975. Krzemień świeciechowski w  kulturze pucharów
lejkowatych. Eksploatacja, obróbka i rozprzestrzenienie. Wrocław:
Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Balcer B. 1977. Osada kultury mierzanowickiej na stanowisku 1
w Mierzanowicach, woj. tarnobrzeskie. Wiadomości Archeologicz-
ne 42 (2), 175–212.
Balcer B. 1996. Cel i wyniki badań w Krzemionkach w latach 1969–
1970. W: W. Brzeziński, W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań
nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, 167–193. Warszawa:
Państwowe Muzeum Archeologiczne, Zespół do Badań Pradzie-
jowego Górnictwa.
Balcer B. 2002. Ćmielów – Krzemionki – Świeciechów. Związki
osady neolitycznej z kopalniami krzemienia. Warszawa: Instytut
Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Balcer B. 2012. Budownictwo mieszkalne i gospodarcze w neolicie
ziem Polski. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej
Akademii Nauk.
Bąbel J.T. 1975. Zniszczenia, badania i ochrona rezerwatu w Krze-
mionkach, pow. Opatów. Wiadomości Archeologiczne 40 (2), 149–177.
Bąbel J.T. 1976. Badania powierzchniowe dorzecza rzeki Kamionki
w pow. opatowskim. Wiadomości Archeologiczne 40 (4), 531–580.
387
Bąbel J.T. 1980. PL 6 Krzemionki, Gemainde Bałtów, Wojw. Kielce,
Gemainde Boria, Wojw. Tarnobrzeg. W: G. Weisgerber, R. Slotta,
J. Weiner (red.), 5 000 Jahre Feuersteinbergbau. Die Suche nach dem
Stahl der Steinzeit, 586–595. Bochum: Bergbau-Museum Bochum.
Bąbel J.T. 1985.Weryfikacyjne badania powierzchniowe przepro-
wadzone w rejonie wsi Mierzanowice i Wojciechowice, woj. Tar-
nobrzeg. Sprawozdania Archeologiczne 37, 55–71.
Bąbel J.T. 1987. Krzemionki dziś i jutro. Stan, badania i perspek-
tywy zagospodarowania rezerwatu archeologicznego. Wiadomo-
ści Archeologiczne 48 (2)/1983, 223–236.
Bąbel J.T. 2013. Cmentarzyska społeczności kultury mierzanowic-
kiej na Wyżynie Sandomierskiej, część 2: Źródła. Rzeszów: Mitel.
Bąbel J.T. 2014. Krzemionki Opatowskie, najważniejszy zabytek
górnictwa pradziejowego w  Polsce. W: D. Piotrowska, W. Pio-
trowski, K. Kaptur, A. Jedynak (red.), Górnictwo z epoki kamienia:
Krzemionki – Polska – Europa. W 90. rocznicę odkrycia kopalni
w Krzemionkach, 53–104. Ostrowiec Świętokrzyski: Muzeum Hi-
storyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Bąbel J.T. 2015. „Krzemionki Opatowskie”. Monument prahistorii
Europy. Kopalnie krzemienia pasiastego. Ostrowiec Świętokrzyski:
Muzeum Historyczno-Archeologiczne w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Boguszewski A. 1989. Narzędzia rogowe z neolitycznej wczesno-
brązowej kopalni krzemienia pasiastego w Krzemionkach, woj.
kieleckie, Wiadomości Archeologiczne 49 (2)/1984, 197–232.
Borkowski W. 1997. Deposit Management System of the Krze-
mionki Exploitation Field. W: R. Schild, Z. Sulgostowska (red.),
Man and Flint. Proceedings of the VIIth International Flint Sym-
posium, Warszawa – Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995,
41–48. Warszawa: Institute of Archaeology and Ethnology,
Polish Academy of Sciences.
Borkowski W., Migal W. 1989. Badania wyrobisk szybu 7/610
w Krzemionkach, w latach 1984–1986. Sprawozdania Archeolo-
giczne 40/1988, 63–94.
Borkowski W., Migal W., Sałaciński S. 2000. The role of Early
Bronze Age communities in banded flint acquisition. W: S. Kad-
row (red.), A turning of ages. Im Wandel der Zeiten. Jubilee Book
Dedicated to Professor Jan Machnik on His 70th Anniversary, 57–71.
Kraków: Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy
of Sciences Cracow Branch.
Borkowski W., Migal W., Sałaciński S., Zalewski M. 1986. Remarks
on lithic and flint mining tools from shaft 7/610 in Krzemionki
near Ostrowiec Świętokrzyski (Poland). W: K.T. Biró (red.), Papers
for the 1st international conference on prehistoric flint mining and
lithic raw material identification in the Carpathian Basin, Budapest
– Sümeg, 20–22 May, 1986, 43–55. Budapest, Sümeg: Magyar
Nemzeti Muzeum.
Borkowski W., Migal W., Sałaciński S., Zalewski M. 1989. Urge-
schichtlicher Feuersteinbergbau im Gebiet von Krzemionki. Ein
Bericht zum Stand der Forschung. Praehistorische Zeitschrift 64
(2), 164–207.
Borkowski W., Migal W., Sałaciński S., Zalewski M. 1995. PL20
Rybniki, Białystok Province: prehistoric flint mining complex at
388
Rybniki–“Krzemianka” (Białystok Province) – present state of re-
search and prospects. Archaeologia Polona 33, 524–531.
Budziszewski J. 1996. Przyczynki do poznania gospodarki krze-
mieniem pasiastym we wczesnej epoce brązu. W: W. Brzeziński,
W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krze-
mienia pasiastego, 87–109. Warszawa: Państwowe Muzeum Ar-
cheologiczne, Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa.
Budziszewski J., Michniak R. 1989. Z badań nad występowaniem,
petrograficzną naturą oraz prahistoryczną eksploatacją krzemieni
pasiastych w południowym skrzydle Niecki Magoń – Folwarczy-
sko. Wiadomości Archeologiczne 49 (2)/1984, 151–190.
Czarnecki R. 1957. Wybrane zagadnienia z badań geomorfolo-
gicznych na arkuszu „Opatów” mapy 1:100 000. W: M. Liberac-
ki, T. Murawski, W. Niewiarowski, J. Szupryczyński, R. Czarnec-
ki, E. Mycielska (red.), Dokumentacja geograficzna, z. 3: Wybrane
zagadnienia z badań geomorfologicznych w ośrodkach toruńskim
i warszawskim, 49–65. Warszawa: Instytut Geografii PAN.
Czopek S. 1990. Pierwsze ślady osadnictwa kultury ceramiki grze-
bykowo-dołkowej w Polsce południowo-wschodniej. Sprawozda-
nia Archeologiczne 42, 151–155.
Gamble B., Jedynak A., Lech J., Kaptur K., Zezol Z., Uryś-Go-
dek M. 2018. Krzemionki Prehistoric Striped Flint Mining Region,
Ostrowiec Świętokrzyski: Muzeum Historyczno-Archeologiczne
w Ostrowcu Świętokrzyskim.
Gumiński W. 1989. Gródek Nadbużny. Osada kultury pucharów
lejkowatych. Wrocław: Ossolineum.
Jedynak A., Jedynak U., Kaptur K. 2008. Wyniki archeologicznych
badań powierzchniowych (AZP) w południowo-wschodniej czę-
ści Przedgórza Iłżeckiego w latach 2004–2006. Ostrowieckie Ze-
szyty Naukowe 1, 49–64.
Jedynak A., Kaptur K. 2018. Archaeological-conservator’s works
in Krzemionki near Ostrowiec Świetokrzyski in 2008 – mine
824, Great Chambers area. Analecta Archeologica Ressoviensia 3,
185–211.
Józwiak B. 2003. Społeczności subneolitu wschodnioeuropejskiego
na Niżu Polskim w międzyrzeczu Odry i Wisły. Poznań: Uniwer-
sytet im. Adama Mickiewicza.
Kaczanowska M. 1971. Krzemienne materiały kultur neolitycz-
nych pochodzenia południowego z terenu Nowej Huty. W: Z ba-
dań nad krzemieniarstwem neolitycznym i eneolitycznym (referaty
i komunikaty przedstawione na sympozjum w Nowej Hucie dn. 10,
11 maja 1971), 10–24. Kraków: Muzeum Archeologiczne.
Kaczanowska M., Kozłowski J.K., Zakościelna A. 1987. Chip-
ped Stone Industries of the Linear Band Pottery Culture Settle-
ments in the Nowa Huta Region. Przegląd Archeologiczny 34,
93–132.
Kardaś R., Wicik B., Wójcik Z. 1996. O zagłębieniach bezodpły-
wowych w rejonie kopalń krzemieni pasiastych w Krzemionkach,
woj. kieleckie. W: W. Brzeziński, W. Borkowski, W. Migal (red.),
Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasiastego, 25–30. War-
szawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne, Zespół do Badań
Pradziejowego Górnictwa.
Kołodyńska-Gawrysiak R., Bienia M. 2010. Uwarunkowania
i przebieg holoceńskiej denudacji w rejonie wielokulturowej osady
w Panieńszczyźnie koło Lublina. Prace i Studia Geograficzne 45,
89–104.
Kołodyńska-Gawrysiak R., Chabudziński Ł., Szeliga M., Wi-
śniewski T. 2010. Wpływ rozmieszczenia zagłębień bezodpły-
wowych typu wymoków w obszarach lessowych Płaskowyżu
Nałęczowskiego na rozwój osadnictwa tego regionu w  pra-
dziejach i  we wczesnym średniowieczu. W: M. Karczewski,
M. Karczewska, M. Makohonienko, D. Makowiecki, E. Smol-
ska, P. Szwarczewski (red.), Środowisko przyrodnicze, gospodar-
ka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. – VII w. n.e.
w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna, 77–80. Poznań: Bogucki
Wydawnictwo Naukowe.
Korobkowa G.F. 1999. Narzędzia w pradziejach. Podstawy bada-
nia funkcji metodą traseologiczną, Toruń: Wydawnictwo Nauko-
we Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Kosmowska-Suffczyńska D. 1966. Rozwój rzeźby w trzeciorzędzie
okolic Ostrowca Świętokrzyskiego i Ćmielowa. Warszawa: Wydaw-
nictwa Geologiczne.
Kowalewska-Marszałek H. 2017. Stanowisko Wzgórze Zawichoj-
skie. W: H. Kowalewska-Marszałek, D. Cyngot (red.), Sandomierz
– Wzgórze Zawichojskie – neolityczna osada obronna. Badania
1981–1989. Część 1. Studia i materiały, 7–27. Warszawa: Instytut
Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Kowalewska-Marszałek H., Cyngot D. (red.) 2017. Sandomierz
– Wzgórze Zawichojskie – neolityczna osada obronna. Badania
1981–1989. Część 2. Katalog źródeł. Warszawa: Instytut Archeo-
logii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Krakowska E. 1996. Grace górnicze z pola eksploatacyjnego „Bo-
rownia” w Rudzie Kościelnej. W: W. Brzeziński, W. Borkowski,
W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krzemienia pasia-
stego, 55–85. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne
w Warszawie, Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa.
Krukowski S. 1939. Krzemionki Opatowskie. Warszawa: Muzeum
Techniki i Przemysłu.
Krzak Z. 1961. Sprawozdanie z badań powierzchniowych w wo-
jewództwach kieleckim i lubelskim w latach 1954–1959. Sprawo-
zdania Archeologiczne 13, 29–44.
Krzak Z. 1962. Sprawozdanie z badań na Wyżynie Opatowskiej
w 1960 r. Sprawozdania Archeologiczne 14, 31–51.
Krzak Z. 1964. Przyczynek do znajomości osadnictwa neolitycz-
nego na Wyżynie Opatowskiej. Materiały Starożytne 10, 121–144.
Krzak Z. 1965. Osada neolityczna w Podgrodziu, pow. Opatów.
Rocznik Muzeum Świętokrzyskiego 3, 59–74.
Matraszek B. 2001. Sprawozdanie z  trzech sezonów badań na
wielokulturowym stanowisku w  Stryczowicach, gm. Waśniów,
woj. świętokrzyskie. Sprawozdania Archeologiczne 53, 273–288.
Miecznikowski Z. 2014. Neolityczne siekiery i topory ze zbiorów
Muzeum Mazowieckiego w  Płocku. Płock: Muzeum Mazowiec-
kie w Płocku.
Migal W. 1987. Morphology of splintered pieces in the light of
the experimental method. W: J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski
(red.), New in Stone Archaeology, 9–33. Warszawa: Warsaw Uni-
versity Press.
Migal W. 2000. Prowadzenie prac archeologicznych w dużych ko-
palniach krzemienia z perspektywy badań w Krzemionkach Opa-
towskich. W: W. Borkowski (red.), Metody badań archeologicznych
stanowisk produkcyjnych – górnictwo krzemienia, 69–116. Warsza-
wa: Generalny Konserwator Zabytków, Stowarzyszenie Naukowe
Archeologów Polskich.
Migal W., Jaworowska I. 1992. Badania hałd kopalni 7/610 w Krze-
mionkach w sezonach 1988 i 1992. W: Materiały krzemionkowskie,
37–58. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeologiczne w War-
szawie, Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa.
Migal W., Sałaciński S. 1996. Eksperymentalne wytwarzanie sie-
kier czworościennych z krzemienia pasiastego. W: W. Brzeziń-
ski, W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem
krzemienia pasiastego, 121–139. Warszawa: Państwowe Muzeum
Archeologiczne w Warszawie, Zespół do Badań Pradziejowego
Górnictwa.
Migal W., Sałaciński S. 1997. Studies at Krzemionki during the last
decade. W: R. Schild, Z. Sulgostowska (red.), Man and Flint. Pro-
ceedings of the VIIth International Flint Symposium, Warszawa –
Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, 103–108. Warszawa: In-
stitute of Archaeology and Ethnology, Polish Academy of Sciences.
Migoń P. 2013. Geomorfologia. Warszawa: Wydawnictwo Na-
ukowe PWN.
Podkowińska Z. 1950. Osada neolityczna na górze Gawroniec
w Ćmielowie pow. Opatów. Wiadomości Archeologiczne 17 (2–
3), 95–146.
Samsonowicz J. 1934. Objaśnienie arkusza Opatów. W: Ogólna
mapa geologiczna Polski w skali 1:100 000, z. 1. Warszawa: Pań-
stwowy Instytut Geologiczny.
Sałacińska B., Sałaciński S. 2007. Bibliografia prac Zespołu do Ba-
dań Pradziejowego Górnictwa Krzemienia Państwowego Muzeum
Archeologicznego w Warszawie za lata 1985–2006. Wiadomości
Archeologiczne 59, 3–15.
Sałaciński S. 1982. Analiza krzemiennych narzędzi retuszowanych
pochodzących z międzywojennych badań powierzchniowych Ste-
fana Krukowskiego na stanowisku Gawroniec w Ćmielowie, gmi-
na Ćmielów, woj. tarnobrzeskie. Maszynopis pracy magisterskiej.
Warszawa: Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Sałaciński S. 1989a. Wstępne wyniki badań przeprowadzonych
w obrębie szybu nr 8/669 w Krzemionkach, woj. Kielce. Sprawo-
zdania Archeologiczne 40/1988, 95–106.
Sałaciński S. 1989b. Zbiór krzemiennych narzędzi retuszowanych
z badań powierzchniowych S. Krukowskiego na stanowisku kul-
tury pucharów lejkowatych „Gawroniec” w Ćmielowie, woj. tar-
nobrzeskie. Wiadomości Archeologiczne 49 (2)/1988, 247–260.
Sałaciński S. 1997. Krzemionki 1984–1992. Wiadomości Archeo-
logiczne 49 (2)/1993–1994, 19–29.
389
Sałaciński S. 2000. Badania neolitycznych pracowni z obszaru pola
eksploatacyjnego w Krzemionkach Opatowskich. W: W. Borkowski
(red.), Metody badań archeologicznych stanowisk produkcyjnych –
górnictwo krzemienia, 271–296. Warszawa: Generalny Konserwa-
tor Zabytków, Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich.
Sałaciński S. 2013. Materiały krzemienne z badań neolitycznych
stanowisk w  Stryczowicach, woj. świętokrzyskie. W: A. Uzaro-
wicz-Chmielewska, B. Sałacińska, Osady neolityczne w Stryczo-
wicach, woj. świętokrzyskie, 257–286. Warszawa: Państwowe Mu-
zeum Archeologiczne.
Sałaciński S., Migal W. 1997. Production of Banded Flint Square
Axes. W: A. Ramos-Millán, M.A. Bustillo (red.), Siliceous Rocks
and Culture, 337–343. Granada: Universidad de Granada.
Schild R., Królik H., Tomaszewski A.J., Ciepielewska E. 2011.
Rydno. A Stone Age Red Ochre Quarry and Socioeconomic Center.
A  Century of Research. Warsaw: Institute of Archaeology and
Ethnology, Polish Academy of Sciences.
Stefański D. 2015. Krzemieniarstwo wczesnej epoki brązu ze sta-
nowisk 6 i 8 w Zakrzowcu. W: J. Górski, P. Jarosz (red.), Wielo-
fazowe osady kultury mierzanowickiej w Targowisku i Zakrzowcu
na Pogórzu Wielickim, 217–231. Kraków: Krakowski Zespół do
Badań Autostrad.
Substyk E. 1988. Narzędzia kamienne kultury pucharów lejkowa-
tych ze stanowisk Stryczowice, Ćmielów, Kamień Łukawski, Gródek
Nadbużny. Maszynopis pracy magisterskiej. Warszawa: Instytut
Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.
Uzarowicz-Chmielewska A., Sałacińska B. 2013. Osady neolityczne
w Stryczowicach, woj. świętokrzyskie. Warszawa: Państwowe Mu-
zeum Archeologiczne.
Wilczyński J. 2011. Materiały kamienne z neolitu i wczesnej epo-
ki brązu z wielokulturowego stanowiska w Modlnicy, st. 5, pow.
krakowski. W: J. Kruk, A. Zastawny (red.), Modlnica st. 5 od neo-
litu środkowego do wczesnej epoki brązu, 513–556. Kraków: Kra-
kowski Zespół do Badań Autostrad.
Wilczyński J. 2014. Krzemienny oraz obsydianowy inwentarz kul-
tury ceramiki wstęgowej rytej ze stanowiska Brzezie 17, gm. Kłaj.
W: A. Czekaj-Zastawny, Brzezie 17 osada kultury ceramiki wstęgowej
rytej, 499–546. Kraków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
390
Wójcik Z. 1964. Zjawiska krasowe okolic Krzemionek Opatow-
skich. W: Seminarium Speleologiczne I Ogólnopolskiego Zjazdu Ba-
daczy Krasu zorganizowanego przez Kieleckie Towarzystwo Nauko-
we w dniach od 29 maja do 1 czerwca 1963 roku w Św. Katarzynie,
87–95. Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe.
Zakościelna A. 2006. Kultura lubelsko-wołyńska. Zagadnienia jej
genezy, periodyzacji i chronologii / The Lublin-Volhynian Cul-
ture, the Problems of its Origin, Periodization and Chronology.
W: M. Kaczanowska (red.), Dziedzictwo cywilizacji naddunajskich:
Małopolska na przełomie epoki kamienia i miedzi / The Danubian
Heritage: Lesser Poland at the Turn of the Stone and Cupper Ages,
77–94. Kraków: Muzeum Archeologiczne.
Zalewski M. 1989. Wstępne wyniki badań przeprowadzonych
w rejonie leja krasowego w Krzemionkach, woj. Kielce. Sprawo-
zdania Archeologiczne 40, 107–112.
Zalewski M. 1996. Badania nad bezpośrednim zapleczem osadni-
czym kopalń krzemieni pasiastych w Krzemionkach (wyniki prac
archeologicznych w rejonie tzw. „Kału Cebuli”). W: W. Brzeziński,
W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krze-
mienia pasiastego, 9–23. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeo-
logiczne, Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa.
Zalewski M., Sałaciński S. 1996. Weryfikacyjne badania powierzch-
niowe okolic wsi Stodoły, woj. tarnobrzeskie. W: W. Brzeziński,
W. Borkowski, W. Migal (red.), Z badań nad wykorzystaniem krze-
mienia pasiastego, 111–119. Warszawa: Państwowe Muzeum Ar-
cheologiczne, Zespół do Badań Pradziejowego Górnictwa.
Żurowski T. 1962. Krzemionki Opatowskie, pomnik starożytne-
go górnictwa. W: Materiały z sesji naukowej poświęconej Zagłębiu
Staropolskiemu, Rocznik Świętokrzyski 1, 17–96. Wrocław.
Sławomir Sałaciński; State Archaeological Museum in Warsaw,
52 Długa Street – Arsenał, 00-241 Warsaw, Poland; neolit@pma.pl
Barbara Sałacińska; State Archaeological Museum in Warsaw,
52 Długa Street – Arsenał, 00-241 Warsaw, Poland; neolit@pma.pl
 NEW DATA ON THE CHALCOLITHIC SITES OF TRAIAN,
NORTHEASTERN ROMANIA
Carsten Mischka, Constantin Preoteasa

Abstract: Gradiometer surveys at the two Precucuteni-Cucuteni-Tripolye sites of Traian – “Dealul Viei” (Precucuteni I) and “Dealul
Fântânilor” (Precucuteni III, Cucuteni A–B) – well known from mid-20th century excavations at some points confirming but at other
points falsifying the excavation results, especially concerning the enclosure / fortification systems. At “Dealul Viei” it was revealed, that
a geological structure could have disguised itself for half a century as prehistoric defensive system. At “Dealul Fântânilor” additional
buildings, probably including a big central building could be identified. The presumed course of the enclosure was confirmed.
Keywords: Chalcolithic, Precucuteni-Cucuteni-Tripolye cultural complex, Moldavian Subcarpathians, Cracău-Bistrița Depression, Traian sites,
geophysics, GIS

Non-invasive interdisciplinary (Preoteasa et al. 2018, 237, 238), Poduri-Dealul Ghindaru

archaeological research project
Since 2015, an  international cooperation project
is  underway between the Neamţ National Museum
Complex (Romania) (CMNN) and the Friedrich-
Alexander-University of Erlangen-Nürnberg (Germany)
(FAU), in which a series of non-invasive interdisciplinary
archaeological researches were carried out (geophysical
surveys, aerial photographs taken with drone and digital
terrain modelling) on  several sites with Chalcolithic
remains, belonging to  the Precucuteni-Cucuteni-
Tripolye cultural complex, in the area of formation of this
civilization (Neamţ, Cracău-Bistriţa and Tazlău-Cașin
Depressions, within the Moldavian Subcarpathians).
Thus, important data were obtained regarding the
exact location of the sites, their shape, dimensions and
limits, the types of features within them, the internal
organization of the inhabited space, the current state
of  preservation of  the remains, and in  some cases
confirmations or  even invalidations of  the results
previously obtained from archaeological excavations.
In the first stage of the project, carried out in 2015–
2018, due to the increased interest of specialists, the famous
Precucuteni-Cucuteni-Tripolye sites were targeted,
which still offer the possibility of such investigations,
respectively: Traian-Dealul Viei (Precucuteni I)
(Precucuteni II and III, Cucuteni A and B) (Preoteasa
et al. 2017a, 106, 107; 2017b, 236, 237), Izvoare-La Izvoare
(Precucuteni II and III, Cucuteni A) (Dumitroaia et al.
2016, 45, 46; Preoteasa et al. 2017, 75, 76; Mischka et al.
2016, 336, 337, Fig. 6–8; Mischka et al. 2019a, 115–119,
Abb. 3–5), Ghelăieşti-Nedeia (Precucuteni III, Cucuteni
A, A–B and B) (Nicola et al. 2017, 232, 233; Mischka et al.
2019a, 124–129, Abb. 12–17; 2009b, 11, 12, 17–20, Fig.
5–10), Văleni-Cetățuia (Precucuteni III, Cucuteni A and
B) (Preoteasa et al. 2017, 243; Mischka et al. 2019a, 121–
124, Abb. 9–11; 2009b, 10, 14–16, Fig. 2–4) and Traian-
Dealul Fântânilor (Precucuteni III and Cucuteni A–B)
(Preoteasa et al. 2019, 334, 335).
In fact, the tell site of Poduri-Dealul Ghindaru had
already benefited from a first geophysical survey in 2007,
this being carried out by Carsten Mischka (Mischka
2008, 108–111, Abb. 11–14).
Another representative multilayer site of  this
civilization, Târpeşti-Râpa lui Bodai (Precucuteni
II  and III, Cucuteni A), was systematically and
extensively excavated in 1959–1965 and 1968, by the
teams of  archaeologists coordinated by  Vladimir
Dumitrescu and Silvia Marinescu-Bîlcu, the results
being published as a monograph in 1981 (Marinescu-
Bîlcu 1981). In this context, we intend to carry out non-
invasive investigations here in the near future, in order

391
to highlight at least some of the characteristics of the
fortification system.
In a relatively similar situation is the famous multilayer
site of  Bodeşti-Cetățuia Frumușica (Precucuteni III,
Cucuteni A, A–B and B), systematically researched
in 1939–1942 by Constantin Matasă, the results being
valorised as a monograph in 1946 (Matasă 1946) and
reprinted in 2014 (Matasă 2014, 239–428). Currently
it is largely occupied by forest vegetation, which makes
a  complex non-invasive investigation practically
impossible.
Traian-Dealul Viei (Precucuteni I)
The settlement is  located in  the Cracău-Bistriţa
Depression of the Moldavian Subcarpathians, on the
middle terrace on the left bank of the Bistriţa River,
about 2 km in a straight line, to the southeast, from
the Traian-Dealul Fântânilor site, and 1 km from the
village (Fig. 1). This is  the earliest settlement in  the
evolution of the Precucuteni-Cucuteni-Tripolye cultural
complex, dating back to the Precucuteni I phase (ca.
5000–4900 BC).
The settlement was discovered and surveyed in 1951
by Constantin Matasă. In the period 1953–1961, with
interruptions, systematic archaeological researches were
carried out here, coordinated by Hortensia Dumitrescu.
The surface of the settlement is about 1 ha, and the
392
investigated area is 2150 m2 (Dumitrescu, Dumitrescu
1970, 46, Fig. 6; Marinescu-Bîlcu 1974, 172, 214, Fig. 3).
The non-invasive interdisciplinary research carried
out by us in 2017 (Fig. 2) highlighted the few archaeo-
logical remains unaffected by the old excavations and
the intensive agriculture. However, our results are not
without surprises (Preoteasa et al. 2018, 237, 238).
Thus, although in the literature it is mentioned that
the settlement was provided with a defence ditch – with
a length of about 300 m, a maximum width of 4–5 m,
a depth of 1.40–1.85 m, the volume estimated as being
between 1300 and 1500 m3 and the profile relatively
triangular – probably doubled by a palisade of tall pillars,
with a fence of wattle (Dumitrescu, Dumitrescu 1970,
46–48, Fig. 6; 7; Marinescu-Bîlcu 1974, 20, 21, 172,
214, Fig. 3), our recent investigations actually could not
approve this feature. Instead of the expected, clear linear
anomaly, marking delimitation ditches at many other
sites, only a vague limited, spacious anomaly appeared.
Even more, some 40 m outside the settlement, never
reached by the excavation, similar structures are lined
up, making up  a  second, concentric ring, following
an isohypses around the hill (Fig. 3; 4).
The interpretation could be  a  partially eroded
system of broad ditches – which would interfere with
the triangular shape, recorded by the excavators. The
other, and in our opinion more probable interpretation
Fig. 1. Overview of the topo-
graphical setting of the two sites
of Traian in the Carcau-Bistriţa
Depression of  the Molda-
vian Subcarpathians (graphic:
C.  Mischka, 2020; elevation
data: http://srtm.csi.cgiar.org;
https://download.geofabrik.de)

is the presence of some pedological structures, following
the hill’s natural shape. In this case, these discontinuous
geological formations would have been misinterpreted
by  the authors of  the excavations as  an anthropic
fortification system, the information being later taken
over by other specialists.
Moreover, based also on  the alleged defensive
ditch from Traian-Dealul Viei, it was claimed that the
Precucuteni anthropic fortifications were a  possible
legacy from previous human communities, belonging
to the Linear Pottery culture (Marinescu-Bîlcu 1974,
24, 121).
This settlement was naturally protected by  the
steep slopes of the terrace, located on the west and
south sides, as  well as  by a  ravine, located on  the
north side.
Traian-Dealul Fântânilor (Precucuteni III,
Cucuteni A–B)
The famous multi-layered site – with remains from
the Precucuteni III phase (ca. 4750–4600 BC), but
representative for the Cucuteni A–B phase (ca. 4100–
3800 BC) – is located on the same left terrace of the
Bistriţa River, in the Cracău-Bistriţa Depression of the
Moldavian Subcarpathians, in the western extremity
of the village, approximately 2 km in a straight line, to the
northwest, from the site Traian-Dealul Viei (Fig.  1).
Fig. 2. Traian-Dealul Viei.
Topographical setting of  the
site (purple: excavated area;
yellow: geophysically surveyed)
(graphic: C.  Mischka, 2020;
elevation data: http://srtm.csi.
cgiar.org; https://download.
geofabrik.de)
Immediately below the Chalcolithic anthropogenic
deposit, there is an important clay deposit, used even
today by the locals. At the base of the terrace there are
several springs, rich in drinking water, called „Izvoarele
Doamnei”, currently captured in a pond.
The initial surface of the site was about 4 ha, currently
preserving approximately 3 ha, due to  the erosion
of  the terrace slopes and recent anthropic activities
(exploitation of the clay, the intensive agriculture and
the construction of a water basin that serves the village).
The site was discovered in  1930 by  Constantin
Matasă. A  first series of  systematic archaeological
campaigns took place in  1936, 1938 and 1940, and
a second series was carried out between 1951–1960,
under the leadership of  Hortensia Dumitrescu and
Vladimir Dumitrescu (Bem 2007, 17–22, Fig. 16).
However, in  1952–1954  the management of  the site
was performed by  Hortensia Dumitrescu, Vladimir
Dumitrescu being arrested by the communist political
regime of  that period. The total area investigated
was over 1 ha, here being documented the existence
of a settlement belonging to the Linear Pottery culture
(ca. 5500–5000 BC) (Dumitrescu 1955, 462–467, Fig.
6–10; 1959, 195–197).
The non-invasive interdisciplinary research carried
out by us in 2018 (Fig. 5) highlighted the few preserved
archaeological remains, including some debris of burned
393
 Fig. 3. Traian-Dealul Viei. Re-
sult of the geomagnetic survey
(graphic: C. Mischka, 2020)

Fig. 4. Traian-Dealul Viei. Re-

sult of the geomagnetic survey
with interpretation of  the ar-
chaeological/pedological ano-
malies (graphic: C.  Mischka,
2020)

dwellings, pits, as  well as  a  segment of  the large size
outer defence ditch (Preoteasa et  al. 2019, 334, 335).
Besides the enclosure system, some house plots, marked
by strong, areal dipoles evaded the excavations in the
northern part of the site. Very interesting is a rectangular
anomaly of about 325 m2 (ca. 27×12 m size). Following
the excavation plans, it was cut by a trench and interpreted
as two small buildings. According to our measurements,
this interpretation is at least questionable, on undisturbed
and unexcavated sites an interpretation as big, central
building would have to be considered.

394
Fig. 5. Traian-Dealul Fântânilor.
Topographical setting of  the
site (purple: excavated area;
yellow: geophysically surveyed)
(graphic: C.  Mischka, 2020;
elevation data: http://srtm.csi.
cgiar.org; https://download.
geofabrik.de)

Fig. 6. Traian-Dealul Fântânilor.

Result of the geomagnetic sur-
vey (graphic: C. Mischka, 2020)

However, it has to be remarked, that the interpretation
of  geomagnetic plots on  partially excavated sites,
in  particular if  the otherwise well-known burned
„house plots” are concerned, involves the problem
of separating undisturbed archaeological features from
the „excavation debris”, e.g. relocated piles of burned clay
from excavated houses. Owing to this problem, a very
conservative interpretation is shown here (Fig. 6; 7).
The Precucuteni III settlement at Dealul Fântânilor
is not as consistent (Marinescu-Bîlcu 1974, 170, 171),
as those from the Cucuteni A–B phase, a period in which
we  are probably dealing with two different layers,

395

corresponding to the Cucuteni A–B1 and Cucuteni A–B2
stages, which are also marked by the existence of the two
defence ditches. These are made in the form of circular
arches, which intersect at a given time and have one
of  the ends common (the one from the southeast).
They have funnel-shaped profiles, the width at the top
is 4–8 m and the depth is 2.5–4 m. The inner ditch –
smaller in size (length – about 220 m), located on the
west, north and east sides, enclosed an area of about
1 ha, while the outer ditch – larger (length – about
400 m), located on the north and east sides, protected
an area of about 4 ha (Bem 2007, 162, 163, Fig. 16, 322,
323, 330–335, 337).
The prehistoric human communities here were
naturally protected by the steep slopes of the terrace,
located on the west and south sides, as well as by the
ravines located on the north and east sides.
Conclusions
It has been shown, that even on largely excavated
sites non-invasive surveys, in  this case gradiometer
measurements can still deliver valuable new information.
Even if limided by the disturbance, a spacios excavation
causes even in a site’s not excavated parts, for example
in Traian-Dealul Fântânilor additional house plots were
396
Fig. 7. Traian-Dealul Fântânilor.
Result of the geomagnetic sur-
vey with interpretation of the ar-
chaeological anomalies (graphic:
C. Mischka, 2020)
found, enlarging the knowledge of the less investigated
exterior parts of the settlement. Also, a possible big,
central building revealed as  probably overlooked/
misinterpreted in the excavation.
At  Traian-Dealul Viei the measurements proved
valuable, even with most of the site today destroyed
by agriculture. During the excavation a surrounding
ditch, like known from the most of the contemporary
sites, was postulated also for this settlement, following
the results of  a  few narrow trenches. However, the
geophysic survey makes it  at least possible, that
a geological structure was misread at this point. On the
one hand, this would be another prove of the need for
extensive surveys even on excavated sites. On the other
hand, it would give us the problem of an untypically
unenclosed Precucuteni-settlement. Only a pedological
research will give us a clear picture at this feature.
This leads to  the necessity of  getting a  clear and
statistically reliable picture on the settlement pattern
of all the different phases of the Precucuteni-Cucuteni-
Tripolye cultural complex. Only with such a picture
at  hand, we  could decide in  which dimension a  site
without a ditch is remarkable at all. Cooperative field
work of the CMNN and the FAU is under way right
know and can be  expected to  enlarge this picture
significantly in the next years.
 References
Bem C. 2007. Traian Dealul Fântânilor. Fenomenul Cucuteni A–B.
Târgoviște: Editura „Cetatea de Scaun”.
Dumitrescu H. 1955. Șantierul arheologic Traian (1954). Studii
şi Cercetări de Istorie Veche 6 (3–4), 459–485.
Dumitrescu H. 1959. Șantierul arheologic Traian (r. Buhuși, reg.
Bacău). Materiale şi Cercetări Arheologice 5, 189–201.
Dumitrescu H. and Dumitrescu Vl. 1970. Șantierul arheologic
Traian. Materiale şi Cercetări Arheologice 9, 39–58.
Dumitroaia Gh., Preoteasa C., Nicola C.-D., Ceaușu S.-C., Mischka
C., Tasimova I., Niessner A. and Hattermann M. 2016. Sat Izvoa-
re, com. Dumbrava Roșie, jud. Neamţ, punct: La Izvoare. Cronica
Cercetărilor Arheologice din România. Campania 2015 50, 45–46.
Marinescu-Bîlcu S. 1974. Cultura Precucuteni pe teritoriul Româ-
niei. Bucureşti: Editura Academiei.
Marinescu-Bîlcu S.  1981. Tîrpeşti. From Prehistory to  History
in Eastern Romania. Oxford: Archeopress.
Matasă C. 1946. Frumușica. Village préhistorique à céramique peinte
dans la Moldavie du Nord, Roumanie. București.
Matasă C.  2014. Frumușica. Village préhistorique à  céramique
peinte dans la Moldavie du Nord, Roumanie. In: C.-D. Nicola,
C. Preoteasa and Gh. Dumitroaia (eds), Constantin Matasă. Ope-
ra istorică şi arheologică, 239–428. Piatra-Neamţ: Editura „Con-
stantin Matasă”.
Mischka C. 2008. Geomagnetische Prospektion neolitischer und
kupferzeitlicher Siedlungen in  Rumänien. Eurasia Antiqua 14,
101–114.
Mischka C., Mischka D. and Rubel A. 2016. Geomagnetic Survey
of Cucuteni-Settlements in Moldova – Results of the FAU – Cam-
paign 2015. Arheologia Moldovei 39, 333–345.
Mischka C., Preoteasa C. and Schafferer G.  2019a. Gradiome-
terprospektionen auf Fundplätzen der Cucuteni-Kultur im Kreis
Neamţ (Rumänien). Ergebnisse der Jahre 2015 und 2016. Eurasia
Antiqua, 22 (2016), 115–131.
Mischka C., Preoteasa C. and Schafferer G. 2019b. Two Ends of One
Scale – Gradiometer Surveys on the Cucuteni Sites Văleni and Ghe-
lăieşti (Neamţ County, Romania, 2016). In: D. Mischka, C. Misch-
ka and C. Preoteasa (eds), Beyond Excavation. Geophysics, Aerial
Photography and the use of Drones in Eastern and Southeastern
European Archaeology. Proceedings of the International Colloquium.
5–8 December 2016, Piatra-Neamţ, Romania, 9–20. Piatra-Neamț:
Editura „Constantin Matasă”.
Nicola C.-D., Preoteasa C., Gafincu Al.-M., Ceaușu S.-C., Diaco-
nu V., Mischka D., Mischka C. and Schafferer G. 2017. Ghelăieşti,
com. Bârgăuani, jud. Neamţ, punct: Nedeia. Cronica Cercetărilor
Arheologice din România. Campania 2016 51, 232–233.
Preoteasa C., Nicola C.-D., Gafincu Al.-M., Ceaușu S.-C., Diaco-
nu V., Mischka D., Mischka C. and Schafferer G. 2017. Izvoare,
com. Dumbrava Roșie, jud. Neamţ, punct: La Izvoare. Cronica
Cercetărilor Arheologice din România. Campania 2016 51, 75–76.
Preoteasa C., Nicola C.-D., Gafincu Al.-M., Diaconu V., Mischka D.
and Mischka C. 2017a. Poduri, com. Poduri, jud. Bacău, punct:
Dealul Ghindaru. Cronica Cercetărilor Arheologice din România.
Campania 2016 51, 106–107.
Preoteasa C., Nicola C.-D., Gafincu Al.-M., Diaconu V., Mischka D.
and Mischka C. 2017b. Poduri, com. Poduri, jud. Bacău, punct:
Dealul Ghindaru. Cronica Cercetărilor Arheologice din România.
Campania 2016 51, 236–237.
Preoteasa C., Nicola C.-D., Gafincu Al.-M., Diaconu V., Ceaușu S.-C.,
Mischka D., Mischka C. and Schafferer G. 2017. Piatra-Neamţ,
mun. Piatra-Neamţ, jud. Neamţ, punct: Văleni-Cetățuia. Cronica
Cercetărilor Arheologice din România. Campania 2016 51, 243.
Preoteasa C., Mischka D., Mischka C., Praschl B., Schaffer M.,
Wanka F. and Gapp F. 2018. Traian, com. Zăneşti, jud. Neamţ,
punct: Dealul Viei. Cronica Cercetărilor Arheologice din România.
Campania 2017 52, 237–238.
Preoteasa C., Diaconu V., Mischka D., Mischka C., Tasimova I.,
Schaffer M., Trodler M. and Lau J.-C. 2019. Traian, com. Zănești,
jud. Neamţ, punct: Dealul Fântânilor. Cronica Cercetărilor Arheo-
logice din România. Campania 2018 53, 334–335.
Carsten Mischka; Friedrich-Alexander-University Erlangen-Nürnberg,
Kochstrasse 4/18, 91054 Erlangen, Germany; carstenmischka@gmail.com
Constantin Preoteasa; Neamț National Museum Complex, 10 Mihai Eminescu Street,
610029 Piatra-Neamț, Romania; constantin.preoteasa@yahoo.com
397
 Modelling Trypillia ‘mega-site’ populations
René Ohlrau

Abstract: This paper presents the population development of the Trypillia ‘mega-site’ near Maidanets’ke. For the first time it is possible
to calculate the number of contemporaneous inhabitants of such settlements. According to radiocarbon dating around 52% of 3,000
dwellings were coevally inhabited during the peak occupation between 3800–3700 cal BCE. Taking average stem family sizes per dwelling
into account, the peak population can be narrowed down to 5,940–7,160 residents. The population density for the second up to the
final occupation phase at Maidanets’ke ranges on average between 14.7 to 36.4 inhabitants per hectare. Thus, in contrast to British
interpretations, it is argued here that Trypillia ‘mega-sites’ do not qualify as low-density urban sites.
Further, the question was addressed whether ‘mega-sites’ developed via internal population growth or represent an aggregation
by regional mobility. According to exponential and logistic modelling it is concluded that residential mobility most probably played
a crucial role in the development of Trypillia ‘mega-sites’.
Keywords:  Demography, Growth, Mobility, Megasite, Trypillia

Since their discovery, the question on the potential
urban character of large Trypillia sites has been raised1.
One of the key factors to answer this question, besides
settlement functions and absolute size, is the probable
number of coeval inhabitants (Müller et al. 2016a).
Robust population estimates help us to understand past
economic systems and social organisations. Subsistence
evidence, carrying capacities, and the environmental
impact can be cross-checked to evaluate population
estimates and identify potential factors for settlement
abandonment (Ohlrau 2015; Ohlrau et  al. 2016;
Dal Corso et  al. 2019). Certain population sizes
seem to imply different levels of social institutions
(Feinman 2011), whereas aggregations of people are
also seen as main drivers for innovation (Smith 2019).
Hence, robust population estimates are essential
for the characterisation of  the Trypillia ‘mega-site’
phenomenon. One challenge in dealing with Trypillia
population dynamics is the scarcity of burial evidence.
Only for special contexts, such as the Verteba cave
(Kadrow 2013; Kadrow and Pokutta 2016) or smaller
settlements after the decline of large sites, do we have
1
  This paper is a slightly modified excerpt from my dissertation
currently in press (Ohlrau in press).
sufficient data (Diachenko 2016). Thus, for the time
of  the ‘mega-sites’ we  must rely on  indices related
to built-up space (Kolb 1985; Porčić 2012).
In  addition to  calculating the range of  coeval
inhabitants at Maidanets’ke, the following section is also
concerned with the question, whether a ‘mega-site’ could
grow intrinsically by natural population development
or if Trypillia societies were as mobile as traditionally
assumed (Diachenko and Menotti 2012; Diachenko
and Zubrow 2015), abandoning and founding new
sites in the Southern Bug Dnieper interfluve mainly
by residential mobility.
Previous estimation
Population estimates for Trypillia ‘mega-sites’
have a  long tradition even before the beginning
of  the second research phase on  the phenomenon
in the 1970s. While first estimates were calculated
for single significant sites such as  Maidanets’ke
(summary in Shamgliy and Videiko 2004), regional
approaches were conducted by Kruts (1989; 1994)
and later by Diachenko and colleagues (Diachenko
2012; Diachenko and Menotti 2012; Diachenko 2016;
Diachenko and Zubrow 2015).

399
 Initial population estimates
First demographic calculations for important ‘mega-
sites’ underwent several revisions as the investigations
of the Trypillia Complex Expedition progressed. After
a first geophysical survey at Maidanets’ke, Shmagliy and
colleagues (1975, 69) calculated between 10.000–15.000
inhabitants based on  the number of  reconstructed
buildings (Tab. 1). Later, Shmagliy (1982, 202) estimated
between 20.000–24.000 coeval inhabitants based
on initial excavation results (Tab. 1). Further excavations
led to  the observation that there were at  least two
occupation phases at  Maidanets’ke and that not all
buildings were dwellings of nuclear families (Shmagliy
and Videyko 1987). Large multi-room buildings, such
as complex ‘M’, could have housed extended families,
and other buildings only had economic functions
without evidence for residential interieur. Thus, the
number of coeval inhabitants was recalculated to lie
between 6.000–9.000 residents (ibid.). Summing
up  the excavation results of  the Trypillia Complex
Expedition at  Maidanets’ke, Shmagliy and Videyko
(2004, 113–114) re-estimated the population and made
their methodology explicit. Instead of  counting the
geomagnetic anomalies of  the Dudkin survey, they
calculated the density of dwellings per hectare (8.75) over
the settlement area of Maidanets’ke (200 ha), resulting
in 1.750 buildings in contrast to the 1.550 anomalies
of the geomagnetic survey. Furthermore, they estimated
Table 1. Previous population estimates according to the
respective authors
Authors
Population
estimate (p)
Shamgliy et al. 1975 10.000–15.000
Shmagliy 1982 20.000–24.000
Shmagliy and Videiko 1987 6.000–9.000
Kruts 1989 8.267
Shmagliy and Videiko 2004 7.220–10.108
Rassmann et al. 2014 12.000–46.000
Chapman et al. 2014 5.000–8.000
Ohlrau 2015 (AVRAT) 22.300–23.800
Ohlrau 2015 (nuclear families per
household)
10.350–16.100
Ohlrau 2015 (roofed livingspace) 7.400–7.900
Ohlrau et al. 2016 6.600–23.800
Müller et al. 2016 6.000–23.000
400
that only 75% of  all buildings were residential, and
that 90% of these dwellings were inhabited by nuclear
families consisting probably of 5–7 people, while the
remaining 10% were inhabited by  extended families
of 10–14 people. In result, Shmagliy and Videiko (ibid.,
114) estimated between 7,220–10,108 coeval inhabitants
for Maidanets’ke (Tab. 1).
Renewed population estimates
With the renewed investigations at Maidanets’ke,
population estimates underwent further revisions
(Rassmann et al. 2014). According to the results of the
radiocarbon dating at Maidanets’ke, it was concluded
that either all burnt buildings or  both burnt and
presumably unburnt buildings were coevally occupied
between 3800–3700 cal BCE (Rassmann et al. 2014, 132;
Müller et al. 2016). Based on the average building size
of 77 m² and a needed floor-area per person between
5–15 m², Rassmann and colleagues (2014) estimated
between 12,000 to 46,000 inhabitants with a probable
average of 29.000 residents for Maidanets’ke (Tab. 1).
Based on a misreading of Rassmann and colleagues
(ibid.) with 1.960 instead of 2,960 dwellings, Chapman
and colleagues (2014, 393) estimated between
5,000 to 8,000 inhabitants for Maidanets’ke, but without
explicit methodological reasoning (Tab. 1).
Elsewhere, the ratio between burnt and presumably
unburnt buildings was used to determine the maximum
coeval population (Ohlrau 2015). At  Maidanets’ke,
78% of  all structures were burnt. This percentage
is  identical to  earlier estimates for contemporary
buildings (Diachenko 2012, 123). To keep the estimated
populations comparable to  settlements of  other
phenomena, the traditional approach by Cook (1972)
of calculating 4.5 to 7 inhabitants per household was
given as  a  reference. For Maidanets’ke, this resulted
in a population of 10,350 to 16,100, with an average
of 11,500 coeval inhabitants (Tab. 1). Porčić’s (2012)
re-evaluation of  cross-cultural floor area demands
per person was used as  a  basis to  calculate several
possibilities of coeval populations. Based on the high-
precision geomagnetic survey, the built-up area and
an extrapolation for areas yet to be measured were used
to estimate the population. With an average demand
of  6.97  m² per person after Porčić (ibid.), between
22,300  to  23,800 coeval inhabitants were estimated
(Ohlrau 2015, 66). But according to the architectural
reconstructions of  Trypillia buildings by  Chernovol
(2012), only around one third of  the buildings
were classified as  living space. Thus, in  accordance
to LeBlanc’s (1971) methodology to calculate the floor-
area demand for roofed living space, a coeval population
between 6,900 to 8,300 and an average of 7,400 to 7,900
inhabitants was estimated (Ohlrau 2015, 67).
Later, Müller and colleagues (2016, 164) calculated
a population between 6,000 and 23,000 persons, with
an  average of  14,500 inhabitants for Maidanets’ke
(Tab. 1), according to the premise that only half of all
buildings were occupied coevally and based on  the
same methodology as  presented in  Rassmann and
colleagues (2014).
British critique and alternative
models
New estimates of  ‘mega-site’ populations led
to  divisive opinions between the British-Ukrainian
research team on  the one hand and the Ukrainian-
German team on the other hand (Müller et al. 2016;
Chapman 2017). The rough calculations based on the
number and size of dwellings observed in the high-
resolution settlement plans provided in  Rassmann
and colleagues (ibid., 132) were criticised by Chapman
(2017) as a maximalist perspective. He distinguished
between a  minimalist, standard and maximalist
perspective on the estimated populations for ‘mega-
sites’. The standard perspective sees ‘mega-sites’
as  “long-term, permanently occupied central places
with many thousands of  people” (ibid., 223). The
maximalist perspective is defined by Chapman (ibid.,
227) as “the standard perspective” but with population
estimates between 7.500 to 46.000 coeval inhabitants.
A  minimalist perspective envisioned the ‘mega-
sites’ as “seasonal aggregation sites with much lower
populations” (ibid.). A  middle course between the
standard and minimalist perspectives was characterised
by permanent, but “much smaller populations” (ibid.).
In the minimalist view (ibid., 234), a small permanent
population maintained the ‘mega-site’, while most
inhabitants would be visitors coming from a catchment
of up to 100 km. These visitors would then bring their
own subsistence goods as well as figurines and pottery
with them. After several visits, they would burn their
dwellings. Differences between visitors and permanent
residents and how to observe them in the archaeological
record to support this view were, however, not made
explicit in  Chapman’s (ibid., 234) conceptualisation.
Later, Nebbia and colleagues (2018, 11) argued that
the permanent caretaker population would have been
represented by the local group’s pottery style. This local
group would have lived in the district of the ‘mega-
structure’. Visitors would aggregate in the ‘mega-site’
for one month from July to August (ibid., 12). These
specifications were also not related to archaeological
evidence.
Concerning actual population estimates, Chapman
and Gaydarska (2015, 88) early on  proposed “a few
thousand seasonal inhabitants or up to nine thousand
people” for Nebelivka. The methodology of  this
estimation, however, was not made explicit.
Elaborating the minimalist view, Nebbia and
colleagues (2018, 12) suggested two different models
concerning seasonal assembly at Nebelivka. For both
models, an overall occupation span of five generations,
each lasting thirty years, was assumed. Furthermore,
six people per dwelling were proposed to  estimate
populations.
In  the first model, a  small starter population
of 100 to 150 per district, adding up to 1.200 to 2.100
inhabitants with a  maximal growth of  two percent
per year was assumed. At least fifteen percent of the
dwellings from earlier generations had to be revisited.
The burning of dwellings was set between ten to twenty
percent per generation. Archaeological support for
these assumptions were not made explicit. In result,
the ‘mega-site’ would have developed very slowly but
reached a huge peak in its final phase. Since a mismatch
between abandoned and newly built dwellings appeared
to be present in most districts and a large population
was not visible in the pollen record near Nebelivka, the
first model was refuted.
The second model refers to  their minimalist
perspective with a starter population of 100 permanent
residents in fifteen so-called guardian houses and 900
visitors. What would distinguish guardian houses from
other dwellings in the archaeological record was not made
explicit. Starting from a  limited number of  occupied
districts, further ones would have been founded in each
generation with no new building activities in the last
phase. In result, the main growth of the settlement would
have occurred during the first three generations, peaked
in the fourth generation and declined rapidly in the final
generation. This model would show a continuity of several
districts over several generations, which was interpreted
as a long-term continuity of visitors (ibid.). To Nebbia and
colleagues, the second model would fit the pollen record
401
with several burning horizons and a lack of human impact
(ibid., 15). During the peak occupation of Nebelivka, they
estimate a coeval population of 3900 inhabitants in total,
consisting of 300 permanent residents and around 3600
visitors during the seasonal assembly (ibid.).
In  sum, the alternative model is  based on  non-
specified or  unobserved categorisations of  guardian
houses and visitors’ dwellings with seasonality of the
population grounded on an alluvial pollen record. Since
neither the categorisation of buildings, nor the pollen
record can be transferred to the case of Maidanets’ke,
the alternative model is not considered in the following
analysis.
Regional development
and the migration hypothesis
Besides calculations for specific settlements, the
regional demographic development came into focus
as the investigations at various sites progressed.
Initial regional populations were calculated for
northern Moldova and the middle Dnestr region
according to the results of regional surveys (Bibikov
1965; Masson and Markevich 1975). Densities between
12.8 and 19 p/km² (Kruts 1994) for these regions led
to the formulation of a migration hypothesis assuming
an eastwards migration from the core region between
the Subcarpathians and the middle Dnestr towards
the forest-steppe up to the middle Dnepr and beyond
(see Manzura 2005). This eastwards migration during
Trypillia BII (4150–3850 cal BCE) was argued for due
to the assumed overpopulation in the core region.
In his regional study on the environmental impact
of  Trypillia settlements, Kruts (1989) calculated the
number of coeval inhabitants for a transect through the
forest-steppe belt between the Southern Buh and Dnepr.
For 24 settlements the respective populations were
estimated based on the number of dwellings inferred
from either the geomagnetic survey or average building
density per site size. Around 75% of all dwellings were
assumed to  be contemporary (ibid., Tab.  1). A  total
of seven inhabitants were used to calculate the coeval
population per settlement. The consumption of wood
for constructing and burning of  dwellings as  well
as agricultural land was translated into a radius around
the settlements inferring their site-exploitation-territory.
According to Kruts’ calculations, the main driver
for migration between settlements was not the lack
of  agricultural fields but the depletion of  resources
402
such as  woodland. This result was later evaluated
by Dal Corso and colleagues (2019), who found that
only under very dry climatic conditions, woodland
availability and woodland recovery could have been
a trigger for settlement relocation. The reason for the
shifting settlement pattern remains therefore ambiguous
and not necessarily connected to the environment.
Later, Kruts (1994) estimated the total population
density of the Trypillia distribution reaching from the
Subcarpathians to  the middle Dnepr. He  found that
earlier regional densities were calculated way too high
due to the lack of temporal differentiation. By dividing
the total number of observed settlements into periods
he estimated an initial population density of 0,3 to 0,5 p/
km² for Trypillia A and a peak density during Trypillia
B with 3.7 p/km² with a following plateau during the
time of  the ‘mega-sites’ with around 3.0 p/km² and
a decline during Trypillia CII ranging between 1.0 to 1.2
p/km².
Manzura (2005) identified several stages of
colonization beginning with the initial appearance of agro-
pastoralists in the forest-steppe at the end of Trypillia
A (4650–4350 cal BCE). The related settlements were
bound to the favourable territories for agriculture. During
Trypillia BI (4350–4200/4150 cal BCE) a dramatic growth
of  settlement density was observed for the western
territories between the Subcarpathians and the middle
Dnestr which led to a successive population increase
in the eastern territories between the Southern Buh and
Dnepr until Trypillia CI  (3950–3650/3500  cal  BCE).
Finally, population densities dispersed into the steppe
regions south and east of the of the forest-steppe during
Trypillia CII (3650/3500–2950 cal BCE), which also led
to a hiatus in the core area of the ‘mega-site’ phenomenon
between Buh and Dnepr.
In their regional study of the Southern-Bug-Dnepr
interfluve, Diachenko and Menotti (2012) applied
a gravity model to investigate the population shift from
one Trypilla settlement to the other within the main
distribution of the ‘mega-sites’. They observed a high
rate of ‘intensity of contact’ between sites of various size
as well as the population size and the distance between
sites (ibid., 2813). Up to nine stages of migration in the
form of settlement rotation and population splits into
local pottery traditions were determined.
Later, Harper and Weninger observed the wider
implications of climate variability on the development
of  Trypillia ‘mega-sites’ (Harper 2013; 2016; 2019;
Weninger and Harper 2015).
 Harper identified a correlation between the settle-
ment density and various climate measurements for
Trypillia times (Harper 2013). He argued that while
small-scale mobility was constantly occurring, climate
variability is  at least correlated to  two major migra-
tion events of  Western Cucuteni-Trypillia societies.
The agglomeration process of  ‘mega-sites’, however,
is seen as a local phenomenon, not directly influenced
by mass-migration (ibid., 40).
Weninger and Harper (2015, 485), then went
on  to identify the colonisation of  the forest-steppe
as  a  response to  rapid climate change. On  an over-
regional scale, they related the end of Chalcolithic tell
settlements of southeastern Europe to changing climate
conditions and an economic switch towards pastoralism
(ibid., 483). Then, in the western distribution of the
Cucuteni-Trypillia complex increasing settlement
density was correlated to  climatic degradation
during Trypilla BI–II. In contrast to the southeastern
Chalcolithic, the worsening climate conditions would
have led eventually to the agglomeration process of the
‘mega-site’ phenomenon instead of a collapse. Only after
the rapid climate change event in Trypillia phase CI-II
did the societies respond with an  economic switch
towards pastoralism.
Considering the climate and pollen record, as well
as regional radiocarbon data and relative chronology,
Harper (2019) calculated regional densities and dynamic
carrying capacities influenced by climatic conditions.
By  doing so, he  observed an  ‘Eneolithic migratory
vector’ leading from southeastern Europe to the Pontic
forest-steppe. Finally, Harper concluded that the ‘mega-
site’ phenomenon was indeed a result of the migration
from the western territories of the Cucuteni-Trypillia
complex.
Modeling population development
for Maidanets’ke
To  estimate the population of  Maidanets’ke, the
total number of buildings must be determined. This
is done by taking both the renewed survey as well as the
original survey by Dudkin into account. Moreover, the
internal chronology of the site has must be taken into
consideration to estimate the contemporaneous past
population.
Since 2011, state of  the art geomagnetic surveys
have been conducted, which successively replace the
classic plan of Dudkin (Rassmann et al. 2016). Between
2011 and 2012, around 65% of the site was surveyed,
revealing around 1,500 clearly burnt and around 400
less burnt or eroded buildings as well as eight exception-
al buildings located at  prominent places inside the
settlement’s pathway system.
In  2016, surveys were continued during the
spring and summer campaigns (Fig. 1). The aim
of the spring campaign was to survey the target area
of a potential ‘mega-structure’ in the central eastern
part of Maidanets’ke comparable to the neighbouring
site of Nebelivka. The projected area was, however, only
partially available, so other parcels further to the east
were investigated. This eastern part of the settlement
is located at a moderate slope bordering the modern
reservoir. In  the magnetogram, a  large geological
anomaly distorts the archaeological picture. Still, the
bad preservation in this area is apparent. First, several
houses are eroded due to the slope. Second, part of the
easternmost settlement is lost to the reservoir, hence
the former riverbed of the Trypillia times was located
at least 90 m to the east. Based on the direction of the
buildings in the outer ring, the approximate destroyed
area amounts to  ca.  10 ha. The eastern part of  the
settlement is also important for the expected overall
amount of buildings (Tab. 2). In the Dudkin survey,
most uncertain anomalies were recorded for this area.
Now, only 249 secure and 21 potential anomalies
of Dudkin’s survey remain to be calibrated. The ratio
between detected and undetected anomalies for the old
and current survey was determined earlier as 1.85:1 and
4.02:1 for secure and potential features of the Dudkin
survey (Ohlrau 2015, 65). Thus, another 461 clearly
burnt and 84 less burnt or eroded buildings are to be
expected for the remaining survey area. For the eastern
Table 2. Overall number of buildings estimated based on the
renewed high-definition survey, the Dudkin survey, and the
estimated eroded eastern part of Maidanets’ke
Buildings
Buildings
(n)
Clearly burnt (surveyed) 1.758
Clearly burnt (Dudkin survey calibrated) 461
Clearly burnt (estimation for eastern erosion) 103
Eroded / no platform (surveyed) 496
Eroded / no platform (Dudkin survey calibrated) 84
Eroded / no platform (estimation for eastern
30
erosion)
Σ 2.932
403
 Maidanets′ke I
Exceptional building
Building (burnt)
Building (without platform)
Pit
Eroded settlement area
Dudkin survey
Trench
Excavated building (TKE)
Causewayed enclosure
200m
Survey area

Fig. 1. The current interpretative plot of the geomagnetic survey at Maidanets’ke after Ohlrau (in press)

404
eroded part of the site, another method must be applied.
Here, the building density per hectare of the surveyed
slope area is applied to the expected missing part of the
site. The slope area yielded 124 clearly burnt and 36
lesser burnt or eroded buildings on 12 ha, therefore
the building density for this part lies at 10.3 buildings/
ha for burnt and 3 buildings/ha for eroded ones. Thus,
around 100 clearly burnt and 30 lesser burnt or eroded
buildings are expected to have been lost.
In  sum, around 82% of  Maidanets’ke have been
surveyed so far. The overall extent of the site, including
the eroded eastern part, lies at around 195 ha. Following
the inner ditch, the initially planned extent of the site
amounted to around 170 ha. Currently, 1758 clearly
burnt and 496 lesser burnt or  eroded buildings can
be observed. Taking the calibrated Dudkin data and the
erosional loss in the eastern part of the site into account,
Fig. 2. Calibrated and modelled radiocarbon ranges (68,2 %) for dwellings and other features at Maidanets’ke. Modelled dates in dark
grey and italic. After Ohlrau (in press)
a total of around 2930 buildings are to be expected for
Maidanets’ke (Tab. 2). Furthermore, seven exceptional
buildings are found along the main ring and four others
at  the inner and outer ends of  the pathway system.
Additionally, part of a ‘mega-structure’ is located at the
inner eastern main ring.
Based on  the modelled radiocarbon probability
distributions (Ohlrau in press) it is possible for the first
time to present the detailed chronological development
of a Trypillia ‘mega-site’ (Fig. 2). Several conventions are
considered to describe the different kinds of activities
at Maidanets’ke.
First, dates from the various occupational layers
are considered as indicators for general activity on site,
since they are almost exclusively derived from domestic
species. However, these dates do not necessarily describe
Trypillia settlement activity. Thus, second, only ad quem
405
dates obtained from burnt house remains are considered
as  definite indicators of  dwelling activity at  the site.
Third, since numerous events and intervals are dated
into a  short period of  time, at  least for the method
of radiocarbon dating, only the modelled and unmodelled
dates for 68.2% of the probability density are used here
to describe the development. Based on these conventions,
the development is described below.
In contrast to previous assumptions (Müller et al.
2016; 2017), Trypillia activity at  Maidanets’ke spans
over ca. 350 years ranging from 3990–3640 cal BCE
(Fig. 2). This is, however, hardly surprising considering
the ‘overgrown’ appearance of  the settlement plan
in comparison to other renewed plans of ‘mega-sites’.
Based on the termini ad quos dates for burnt buildings,
the dwelling activity at  the site ranges from 3935–
3640 cal BCE, with a probable peak occupation in the
time between 3765–3710 cal BCE.
The earliest phase of  Maidanets’ke between
3990–3935 cal BCE (phase 1) is characterised by the
establishment of an infrastructure (Fig. 2). Here, the
earliest activity is marked by the construction of the
kiln in the centre of the site as well as the layout of the
inner western ditch, and probably its eastern part. This
phase strongly suggests that Maidanets’ke was planned
as a large site from its very beginning. Interestingly, the
claim of land (causewayed enclosure) and the supply
of goods (pottery kiln) so far predate the actual dwelling
activities. This behaviour indicates a colonisation pattern
for these sites in the forest steppe region.
The second phase between 3935–3800 cal  BCE
is  characterised by  the first dwelling activity and
is observed in two parts of the site (Fig. 2). First, most
activities are found in the built area inside the inner
main ring of dwellings. Here, with dwelling 54 in trench
92, the earliest building is  found until now at  the
innermost radial line in the northwestern centre of the
site. However, with the house in trench 101, the outer
rings that do not fit into the general layout of the main
site are additionally dated in this phase. This indicates
that while there might have been a wider effort among
the communities to establish the site, as can be seen
in  the initial phase, not all inhabitants felt obliged
to  this plan. Furthermore, the lower deposit of  the
demolished house remains in trench 60 also date into
this period. One could speculate that deviating from
the traditional layout was a taboo, which was punished
by the demolition of one’s house or cluster, and thus
robbing the insurgents of their ancestry or lineage.
406
In  the third phase between 3800–3700 cal  BCE,
Maidanets’ke reaches its peak occupation with the
highest potential of contemporaneous dwellings (Fig. 2).
From a  chorological perspective, it  is characterised
by a massive expansion of built space inside the inner
enclosure. Here, the inner innermost eastern, northern
and southwestern parts are settled as well as the inner
and outer main ring up until the outer ring of dwellings
right behind the inner enclosure. Interestingly, the time
interval for this peak occupation is – with ca. 55 years
between 3765–3710 cal BCE – in line with traditional
assumptions of ‘mega-site’ occupations.
During the last phase between 3700–3640 cal BCE
(phase 4), additional dwellings were built in existing
clusters of mostly destroyed dwellings (Fig. 2). In some
cases, dwellings were slightly set-off from the main
orientation of  clusters. This lack of  building space
is general evidence of the ‘overgrown’ character of the
phase. However, while earlier dwellings were evidently
demolished and deposited into pits in  the previous
phase, this effort is not taken during the latest stage.
Instead, the inhabitants expanded beyond the original
layout.
Methodology
The high-precision survey of Maidanets’ke allows
for the application of various indices. Since Trypillia
societies did not bury their dead in  an observable
manner, the range of  estimates is  limited to  family
sizes per dwelling and floor area demand constants
per person. Kolb (1985) provided a thorough overview
of classic approaches to this issue and its pitfalls. For
both the area-per-person and the family or household
size approach, there are culturally specific and cross-
cultural solutions to  consider. A  general limitation
of both approaches is the range of the ethnographic
record. Dwelling area demands per person vary with
the environmental setting, since vernacular architecture
is  usually adapted to  climate conditions (Rapoport
1969). In  addition, floor area demand reportedly
changes with the mode of subsistence and family type
(Porčić 2010; 2012). Likewise, the universal assumption
of a dwelling being equal to a household and nuclear
family must be  evaluated for specific cases. For the
family or household size approach, various estimates
were proposed, which are mostly specific to  certain
regions (Kolb 1985, 585). The cross-cultural estimates
by Cook (1972) are reported here, since they are widely
used and thus ensure a  comparability to  population
sizes of other case studies. In his definition, a household
was defined as  the total number of  persons sharing
a  dwelling in  which they eat, sleep, reproduce and
care for the young. In  result, the size of  a  nuclear
family sharing a  household was estimated to  lie
between 4.5–7  members (ibid., 13). Specifically for
the Trypillia case, Diachenko (2016) reconstructed the
average family size based on mortuary remains from
the Vykhvatyntsi cemetery (Trypillia CII). According
to the sex-age-profiles, he estimated an annual growth
rate of 0.3% for this community. The average nuclear
family size was then reconstructed to  lie between
3.9–4.7 members (ibid., Tab. 1). The area per person
approach goes back to  Naroll (1962), who observed
a  linear relationship between household members
and dwelling size. As a result, he postulated a constant
floor area demand of  10  m² per person to  infer the
size of  past populations from architectural remains.
Besides approaches trying to  specify the floor area
demand for certain cases, such as extended households
or marital residence patterns (Casselberry 1974; Porčić
2010), Brown (1987) assembled the largest cross-
cultural sample size to  test the relationship between
the average number of household members (AHS) and
the average dwelling area (AHFA). While he observed
a  complex relationship between the two variables,
the cross-cultural average was given as  a  floor area
demand of 6 m² per person (AVRAT). The current state
of research is represented by Porčić’s (2012) refinement
of  the AVRAT constant. He  recoded Brown’s (1987)
dataset to distinguish between the floor area demand
for sedentary, agriculturally based societies, on the one
hand, and mobile societies on the other hand. In result,
a difference between the area demand for mobile and
sedentary societies was observed. Here, the refined
AVRAT constant for sedentary societies is used. It is
given as a median area demand of 6 m² per person,
a mean of 6.97 m² per person, and a standard deviation
of 4.82 m² per person (Porčić 2012, 79). In addition,
LeBlanc’s (1971) methodology to  only account for
roofed living space is used. For Trypillia dwellings, this
results in one third of the total dwelling area (Ohlrau
2015). Based on the current state of the geomagnetic
survey, a total number of 2932 dwellings is estimated
for Maidanets’ke. For the number of  clearly burnt
buildings, the floor area can directly be derived from
the geomagnetic plan (124,091 m²). The dimensions
of lesser burnt, eroded, and expected buildings from
the Dudkin survey must be estimated from the average
building area known from clearly burnt structures
(77 m²). Thus, for the remaining 1.171 buildings further
90.167 m² are to be expected. Applying LeBlanc’s (1971)
methodology on Trypillia dwellings, one third of the
estimated floor area can be calculated as actual living-
floor space (71.419  m²). But how many dwellings
were occupied at  the same time? To  calculate the
total number of coeval dwellings at Maidanets’ke, the
ranges of  radiocarbon dated dwellings are summed
up as a simplified method of summed up probability
distributions, used otherwise for large scale demographic
studies (Shennan and Edinborough 2007; Shennan 2009;
Shennan et al. 2013; Brown 2015; Zahid et al. 2016).
Overall, the remains of 19 houses were dated within the
renewed body of research at Maidanets’ke. Here, only
the 68.2% probability range, and not the probability
distribution of  the calibrated dates is  used (Fig. 3).
The range of each dwelling is counted as 1 in five-year
steps except for four dwellings, which fall into a plateau
of the calibration curve between 3900–3800 cal BCE
(Fig. 2). To  compensate for the uncertainty of  these
contexts, they were counted as 0,5 and fall both in the
second and third occupation phase of Maidanets’ke.
By doing so, the total number of dated dwellings remains
the same and an equal probability for the dwellings’
occurrences in the second or third phase is provided.
Finally, the number of contemporaneous dwellings out
of 19 is extrapolated to the total number of estimated
dwellings at Maidanets’ke.
Population development
of a ‘mega-site’
In  result, the occupation at  Maidanets’ke starts
relatively modest with around 5% of  the buildings
being coeval, which makes up around 145 households
(3,571  m²) during the initial phase of  occupation.
Based on floor area demands, this makes up an initial
population of 300–1690 coeval inhabitants with a median
of 600 (Tab. 3). Alternatively, based on the range of late
Trypillia family sizes, the initial population is estimated
between 570–690 coeval inhabitants (Tab.  3). This
is followed by a first peak of the accumulated probability
ranges between 3900–3850 cal BCE during the second
phase of occupation. With around 21%, around 615
households (15,000 m²) probably existed at the same
time. According to  floor area demands, the coeval
population during the second phase ranges between
407
 Fig. 3. Potential amount of contemporary buildings per time interval based on the 68.2 % probability distribution ranges
of calibrated or modelled termini ad quos dates for a total of 19 houses at Maidanets’ke after Ohlrau (in press)

1.270–7.090 inhabitants with a median of 2,500 people
(Tab. 3). Based on family size, the range lies between
2400–2890 coeval residents (Tab. 3). The occupation
at  Maidanets’ke reaches its peak with a  rapid boom
in the third phase between 3800–3725 cal BCE, where
possibly around 52% of  all buildings were in  use,
which makes up around 1520 households (37,140 m²).
During this peak, the potential coeval population,
based on  floor area, ranges between 3,150–17,560
inhabitants with a  median of  6,190 (Tab. 3). Taking
average family sizes into account, the peak population
can be narrowed down to 5,940–7,160 residents (Tab. 3).
During the decline of Maidanets’ke, around 26% of the
dwellings remain occupied, which makes up around
760 households (18,570 m²). In this last phase, a floor
area based coeval population can be estimated between
1,575–8,780 inhabitants with a median of 3,100 residents
(Tab. 3). According to family size estimates, the declining
population can be narrowed down to 2,970–3,580 coeval
residents (Tab. 3). Thus, the detailed chronological
results suggest a lower peak occupation, which, however,
still lies within the lower third of  the previously
estimated contemporary population at  Maidanets’ke
(Ohlrau 2015, 67). Regarding the assumption that
Trypillia ‘mega-sites’ could represent low-density urban
settlements (Chapman and Gaydarska 2016), which are
defined by population densities below 10 inhabitants
per hectare (Fletcher 1995), one finds indeed a drop
below this threshold at  certain times during the
occupation of  Maidanets’ke (Tab. 4). However, it  is
questionable if the initial and final occupation phases
should be considered to define the overall character
of the site. On average, the population density for the
second up to the final occupation phase at Maidanets’ke

Table 3. Population estimates based on various methodologies

Method Range Phase 1 Phase 2 Phase 3 Phase 4
Minimum 303 1.272 3.150 1.575
Floor area ((1,18 | 6,0 | 11,82 m²/p) / 3)
Median 595 2.500 6.190 3.095
(Method: Porčić 2012; LeBlanc 1971)
Maximum 1.688 7.091 17.559 8.780
Household (3,9–4,7 p) Minimum 571 2.400 5.942 2.971
(Method: Diachenko 2016) Maximum 689 2.892 7.161 3.580
Household (4,5–7 p) Minimum 659 2.769 6.856 3.428
(Method: Cook 1972) Maximum 1.026 4.307 10.665 5.333

408
 Table 4. Population density estimates for Maidanets’ke based on a settlement size of 170 ha for the interior
of the inner enclosure and the renewed population estimates as presented in table 3
Method Range Phase 1 Phase 2 Phase 3 Phase 4
Minimum 1,8 7,5 18,5 9,3
Floor area ((1,18 | 6,0 | 11,82 m²/p) / 3)
Median 3,5 14,7 36,4 18,2
(Method: Porčić 2012; LeBlanc 1971)
Maximum 9,9 41,7 103,3 51,6
Household (3,9–4,7 p) Minimum 3,4 14,1 35,0 17,5
(Method: Diachenko 2016) Maximum 4,1 17,0 42,1 21,1
Household (4,5–7 p) Minimum 3,9 16,3 40,3 20,2
(Method: Cook 1972) Maximum 6,0 25,3 62,7 31,4

range between 14.7  to  36.4 inhabitants per hectare
(Tab. 4). This population density is calculated according
to respective population estimates per phase and the
interior of the inner enclosure (170 ha).
Intrising growth or aggregation?
One of the key questions regarding Trypillia ‘mega-
sites’ concerns which factors drove their development.
Traditional research suggests that these sites were
occupied successively with migration from one place
to  another after resource depletion (Diachenko and
Menotti 2012). To  test this assumption, the above
estimated initial and peak populations at Maidanets’ke,
based on floor area demand, as well as intrinsic growth
rates are considered in  standard exponential and
logistic population models (Porčić 2012). While with
an  exponential model no  limitations to  population
growth are assumed, a logistic model takes a potential
limitation such as carrying capacity of the environment
into account. If  the settlement grew to  its peak
population size by  natural population increase, the
duration to grow to its peak would fit Maidanets’kes
radiocarbon dating between the first and the third
occupation phase of around 200 years. If this were not
the case, residential mobility could have played a major
role in the development of ‘mega-sites’.
Current approaches in modelling former population
developments in  Europe combine a  juvenility index
of  Neolithic cemeteries with summed calibrated
date probability distributions of  radiocarbon dates
(Downey et al. 2014, 6). After a large shift during the
Neolithic demographic transition (Bocquet-Appel
2002; 2008), the intrinsic growth rate was determined
to  lie around 0,172  % per annum for the European
Neolithic (Downey et al. 2014, 6). Nevertheless, having
the regional population dynamics at  hand (Fig. 4 –
regional development of  households), the specific
intrinsic growth rate of populations in the research area
can be determined. Calculating a log-log transformed
linear model of  the regional number of  dwellings
per phase results in  a  growth rate of  0.417% per
annum (r²=0.241). As cited above, Diachenko (2016)
reconstructed an  annual growth rate of  0.3% based
on mortuary remains.
Applying both the regional and the reconstructed
intrinsic growth rate to  an exponential and logistic
population model result in time spans vastly exceeding
the expected 200 years of development (Fig. 5). With
developments of over 2500 years needed for the logistic
model and over 700 years for the exponential model
to reach the estimated peak occupation at Maidanets’ke,
solely intrinsic demographic developments appear
highly improbable. Thus, the results strengthen the
traditional view on large Trypillia settlements, which
assumes that they were rather a  product of  moving
communities.
Summary of findings
The modelling of  population developments
at Maidanets’ke is based on the new internal chronology
of the site. During the peak occupation between 3800–
3700 cal BCE, around 52% of the observed dwellings
existed contemporaneously. This makes up  around
1.520 households with a potential coeval population
of  3,150  to  17,560 inhabitants and with a  median
of  6.190 people based on  estimates for floor area
demand. The population density for the second up to
the final occupation phase at  Maidanets’ke ranges
on average between 14.7 to 36.4 inhabitants per hectare,
calculated according to respective population estimates

409
 regional
4500 concentration
4000

3500

3000
Households (n)

2500

2000

1500

1000

500

325
300
275
250
225
Settlement size (ha)

200
175
150
125
100
75
50
25
0

11
10
9
8
7
Sites (n)

6
5
4
3
Fig. 4. Regional settlement development
2
of the Volodymyrivska, Nebelivska and
1 Tomashivska local groups in  Central
0 Ukraine based on the phasing presented
4050 4000 3950 3900 3850 3800 3750 3700 3650 in Diachenko and Menotti (2012) after
cal BCE Ohlrau (in press)

per phase and the interior of  the inner enclosure
of around 170 ha. Only in the initial occupation phase
do  the density estimates drop below 10 inhabitants
per hectare, which represents the threshold for the
characterisation of  low-density settlements. Thus,
in contrast to British interpretations, it is argued here
that Trypillia ‘mega-sites’, or  at least Maidanets’ke
does not qualify as  low-density urban sites. Finally,
the question was addressed whether ‘mega-sites’ could
develop via internal population growth, or if residential
mobility might have played a role in their development.
In result, the applied exponential and logistic models,
which were informed by regional and natural growth
rate estimates, show that it would have taken between
700 to 2500 years for Maidanets’kes initial population
to  grow to  its peak population. Since this massively
exceeds the actual range of development, it is concluded
here that residential mobility most probably played
an important role in the development of Trypillia ‘mega-
sites’ such as Maidanets’ke. On a site-based scale, this
further supports the research carried out by  Harper
and Weninger.

410
 20000 20000
Logistic growth (0,417 % per year) Exponential growth (0,417 % per year)
17500 17500 Maidanetske phase 3
3.150 - 17.560 p

15000 15000

12500 12500
Population

Population
Maidanetske phase 3
3.150 - 17.560 p
10000 10000

7500 7500

5000 Maidanetske phase 2 5000 Maidanetske phase 2

1.270 - 7.090 p 1.270 - 7.090 p

2500 2500

0 0
0 500 1000 1500 2000 2500 0 75 150 225 300 375 450 525 600
Years Years

20000 20000
Logistic growth (0,3 % per year) Exponential growth (0,3 % per year)
17500 17500 Maidanetske phase 3
3.150 - 17.560 p

15000 15000

12500 12500
Population

Population

Maidanetske phase 3
10000 3.150 - 17.560 p 10000

7500 7500

5000 Maidanetske phase 2 5000 Maidanetske phase 2

1.270 - 7.090 p 1.270 - 7.090 p

2500 2500

0 0
0 500 1000 1500 2000 2500 0 100 200 300 400 500 600 700 800
Years Years

Fig. 5. Exponential and logistic model of the population development at Maidanets’ke I. Estimates based on floor area
demand were used (after Ohlrau in press)

Acknowledgements
The author would like to  thank Maciej Dębiec
for the kind invitation to  contribute to  this volume.
Thanks go also to Andrzej Pelisiak for co-organising
a workshop in 2016 from which parts of the presented
ideas developed. This work was financed by  the
Graduate School ‘Human Development in Landscapes’
at  Kiel University (DFG Projektnummer 39071778).
Additional funding for the 2016 excavations and the
radiocarbon dating was provided by the Collaborative
Research Centre 1266 ‘Scales of  Transformation’
and their subproject D1 ‘Population agglomerations
at Tripolye Cucuteni mega-sites’ (DFG Projektnummer
2901391021).
References
Bibikov = Бибиков С.Н. 1965. Хозяйственно: экономический
комплекс развитого триполья. Советская Aрхеология 1, 48–60.
Bocquet-Appel J.-P. 2002. Paleoanthropological Traces of a Neolithic
Demographic Transition. Current Anthropology 43 (4), 637–650.
Bocquet-Appel J.-P. 2008. Explaining the Neolithic Demographic
Transition. In: J.-P. Bocquet-Appel and O. Bar-Yosef (eds), The
Neolithic Demographic Transition and its Consequences, 35–55.
Dordrecht: Springer.
Brown B.M. 1987. Population estimation from floor area: A res-
tudy of ‘Naroll’s constant’. Cross-Cultural Research 21 (1–4), 1–49.
Brown W.A. 2015. Through a filter, darkly: population size esti-
mation, systematic error, and random error in radiocarbon-sup-
ported demographic temporal frequency analysis. Journal of Ar-
chaeological Science 53, 133–147.

411
Casselberry S.E. 1974. Further refinement of formulae for determin-
ing population from floor area. World Archaeology 6 (1), 118–122.
Chapman J. 2017. The Standard Model, the Maximalists and the
Minimalists: New Interpretations of Trypillia Mega-Sites. Journal
of World Prehistory 30 (3), 221–237.
Chapman J. and Gaydarska B. 2015. The Anglo-Ukrainian Pro-
ject ‘Early Urbanism in Prehistoric Europe?’ sends its travelling
exhibition to Chișinau. Tyragetia 9/1, 79–90.
Chapman J. and Gaydarska B. 2016. Low-density Agrarian Cities:
A Principle of the Past and the Present. In: J. Müller, K. Rassmann
and M. Videyko (eds), Trypillia Mega-Sites and European Prehis-
tory 4100–3400 BCE. Themes in Contemporary Archaeology 2.
New York: Routledge, 289–300.
Chapman J., Videyko M., Hale D., Gaydarska B., Burdo N., Rass-
mann K., Mischka C., Müller J., Korvin-Piotrovskiy A. and Kruts
V. 2014. The Second Phase of the Trypillia Mega-Site Methodo-
logical Revolution: A New Research Agenda. European Journal
of Archaeology 17 (3), 369–406.
Chernovol D. 2012. Houses of the Tomashovskaya Local Group.
In: F. Menotti and A.G. Korvin-Piotrovskiy (eds), The Tripolye
Culture Giant-Settlements in  Ukraine. Formation, Development
and Decline, 182–209. Oxford: Oxbow Books.
Cook S.F. 1972. Prehistoric Demography. Reading: Addison-Wesley.
Dal Corso M., Hamer W., Hofmann R., Ohlrau R., Shatilo L., Knit-
ter D., Dreibrodt S., Saggau P., Duttmann R., Feeser I., Knapp H.,
Benecke N., Müller J. and Kirleis W. 2019. Modelling landscape
transformation at the Chalcolithic Tripolye mega-site of Maid-
anetske (Ukraine): Wood demand and availability. The Holocene
29 (10), 1622–1636. https://doi.org/10.1177/0959683619857229.
Diachenko A. 2012. Settlement System of West Tripolye in the
Southern Bug Dnieper Interfluve: Formation Problems. In:
F. Menotti and A.G. Korvin-Piotrovskiy (eds), The Tripolye Cul-
ture Giant-Settlements in Ukraine. Formation, Development and
Decline, 116–138. Oxford: Oxbow Books.
Diachenko A. 2016. Demography Reloaded. In: J. Müller, K. Rass-
mann and M. Videyko (eds), Trypillia Mega-Sites and European
Prehistory 4100–3400 BCE, 181–194. New York: Routledge.
Diachenko A. and Menotti, F. 2012. The gravity model: moni-
toring the formation and development of  the Tripolye culture
giant-settlements in  Ukraine. Journal of  Archaeological Science
39 (8), 2810–2817.
Diachenko A. and Zubrow E.B.W. 2015. Stabilization Points in
Carrying Capacity: Population Growth and Migrations. Journal
of Neolithic Archaeology 17, 1–15.
Downey S.S., Bocaege E., Kerig T., Edinborough K. and Shen-
nan S. 2014. The Neolithic Demographic Transition in Europe:
Correlation with Juvenility Index Supports Interpretation of the
Summed Calibrated Radiocarbon Date Probability Distribution
(SCDPD) as a Valid Demographic Proxy. PlosOne 9/8, e105730.
Feinman G.M. 2011. Size, Complexity, and Organizational Variation:
A Comparative Approach. Cross-Cultural Research 45 (1), 37–58.
412
Fletcher R. 1995. The Limits of Settlement Growth. A Theoretical
Outline. Cambridge: Cambridge University Press.
Harper T.K. 2013. The effect of climatic variability on population
dynamics of the Cucuteni-Tripolye cultural complex and the rise
of the Western Tripolye giant-settlements. Chronika 3, 28–46.
Harper T.K. 2016. Climate, migration, and false cities on the Old
European periphery: a  spatial-demographic approach to  under-
standing the Tripolye giant-settlements. Buffalo: State University
of New York at Buffalo.
Harper T.K. 2019. Demography and climate in Late Eneolithic
Ukraine, Moldova, and Romania: Multiproxy evidence and pol-
len-based regional corroboration. Journal of Archaeological Sci-
ence: Reports 23, 973–982.
Kadrow S. (ed.). 2013. Blicze Zlote. Material of the Tripolye Cul-
ture from the Werteba and the Ogród Sites. Kraków: Muzeum Ar-
cheologiczne w Krakowie.
Kadrow S. and Pokutta D.A. 2016. The Verteba Cave: A Subter-
ranean Sanctuary of the Cucuteni-Trypillia Culture in Western
Ukraine. Journal of Neolithic Archaeology 18, 1–21.
Kolb C.C., Charlton T.H., Deboer W., Fletcher R., Healy P.F., Janes
R.R., Naroll R. and Shea D. 1985. Demographic Estimates in Ar-
chaeology: Contributions from Ethnoarchaeology on Mesoameri-
can Peasants (and Comments and Reply). Current Anthropology
26 (5), 581–599.
Kruts = Круц В.А. 1989. К истории населения трипольской
культуры в междуречье Южного Буга и Днепра. In: С.С. Бе-
резанская (ed.), Первобытная археология: Материалы и ис-
следования. Киев: Наукова думка.
Kruts V.A. 1994. „Osiedla – Giganty” oraz niektóre pro-
blemy demograficzne kultury trypolskiej. Archeologia Polski 39,
7–30.
LeBlanc S. 1971. An addition to Naroll’s suggested floor area and
settlement population relationship. American Antiquity 36, 210–211.
Manzura I.  2005. Steps to  the steppe: Or, how the North
Pontic Region was colonised. Oxford Journal of Archaeology 24,
313–338.
Müller J., Hofmann R., Brandtstätter L., Ohlrau R. and Videyko
M. 2016. Chronology and Demography. How many people lived
in a Mega-Site? In: Müller J., Rassmann K. and Videyko M. (eds),
Trypillia Mega-Sites and European Prehistory 4100–3400  BCE,
133–170. New York: Routledge.
Müller J., Hofmann R., Kirleis W., Dreibrodt S., Ohlrau R.,
Brandtstätter L., Dal Corso M., Out W., Rassmann K., Burdo N. and
Videyko M. 2017. Maidanetske 2013. New excavations at a Trypillia
Mega-site. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH.
Naroll R. 1962. Floor area and settlement population. American
Antiquity 27, 587–589.
Nebbia M., Gaydarska B., Millard A. and Chapman J. 2018. The
making of chalcolithic assembly places: Trypillia megasites as ma-
terialized consensus among equal strangers? World Archaeology
50 (1), 1–21.
Ohlrau R.  2015. Tripolje Großsiedlungen  – Geomagnetische
Prospektion und architektursoziologische Perspektiven. Journal
of Neolithic Archaeology 17, 17–99.
Ohlrau R. in press. Maidanets’ke: Development and decline of a Tryp-
illia ‘mega-site’ in Central Ukraine. Leiden: Sidestone Press.
Ohlrau R., Dal Corso M., Kirleis W. and Müller J. 2016. Living
on the Edge? Carrying Capacities of Trypillian Settlements in the
Buh-Dnipro-Interfluve. In: J. Müller, K. Rassmann and M. Videyko
(eds), Trypillia Mega-Sites and European Prehistory 4100–3400 BCE.
New York: Routledge, 207–220.
Porčić M. 2010. House Floor Area as a Correlate of Marital Resi-
dence Pattern: A Logistic Regression Approach. Cross-Cultural
Research 44 (4), 405–424.
Porčić M.  2012. Effects of  Residential Mobility on  the Ratio
of  Average House Floor Area to  Average Household Size:
Implications for Demographic Reconstructions in Archaeology.
Cross-Cultural Research 46 (1), 72–86.
Rapoport A. 1969. House Form and Culture. Foundations of Cul-
tural Geography Series. Englewood Cliffs: Pearson.
Rassmann K., Ohlrau R., Hofmann R., Mischka C., Burdo N.,
Videyko M. and Müller J. 2014. High precision Tripolye settle-
ment plans, demographic estimations and settlement organiza-
tion. Journal of Neolithic Archaeology 16, 97–134.
Rassmann K., Korvin-Piotrovskiy A.G., Videyko M. and Müller J.
2016. The new challenge for site plans and geophysics. Revealing
the settlement structure of giant settlements by means of geomag-
netic survey. In: J. Müller, K. Rassmann and M. Videyko (eds),
Trypillia Mega-Sites and European Prehistory 4100–3400  BCE,
29–54. New York: Routledge.
Shennan S.  2009. Evolutionary Demography and the Popula-
tion History of the European Early Neolithic. Human Biology 81
(2–3), 339–355.
Shennan S.  and Edinborough K.  2007. Prehistoric population
history: from the Late Glacial to  the Late Neolithic in  Central
and Northern Europe. Journal of Archaeological Science 35 (8),
1339–1345.
Shennan S., Downey S.S., Timpson A., Edinborough K., Colledge
S., Kerig T., Manning K. and Thomas M.G. 2013. Regional popula-
tion collapse followed initial agriculture booms in mid-Holocene
Europe. Nature Communications 4, 2486.
Shmagliy N.  1982. Große Tripolje Siedlungen zwischen Dnepr
und Südlichem Bug. Das Altertum 28 (2), 64–69.
Shmagliy and Videyko 1987 = Шмаглий Н.М., Відейко М.Ю.
1987. Пізньотрипільське поселення поблизу с. Майданець-
кого на Черкащині. Археологія 60, 58–71.
Shmagliy and Videyko 2004 = Шмаглий Н.М., Видейко М.Ю.
2004. Майданецкое – Трипольский Протогород. Stratum plus
4 (2001–2002), 44–140.
Shmagliy, Dudkin, Zin’kovs’kiy = Шмаглий Н.М., Дудкін В.П.,
Зіньковський К.В. 1975. Некоторые вопросы социально: де-
мографической реконструкции крупного трипольского по-
селения, In: В.Д. Баран, (ed.), Новейшие открытия советских
археологов, 68–69. Киев: Національна Академія Наук Украї-
ни Інститут Археології.
Smith M.E. 2019. Energized Crowding and the Generative Role
of Settlement Aggregation and Urbanization. In: A. Gyucha (ed.),
Coming Together: Comparative Approaches to Population Aggre-
gation and Early Urbanization. Albany: State University of New
York Press, 37–60.
Weninger B. and Harper T.K. 2015. The geographic corridor for
rapid climate change in Southeast Europe and Ukraine. In: S. Hans-
en, P. Raczky, A. Anders and A. Reingruber (eds), Neolithic and
Copper Age between the Carpathians and the Aegean Sea. Chro-
nologies and Technologies from the 6th to the 4th Millennium BC.
Chronologies and Technologies from the 6th to the 4th Millennium
BCE, 475–505. Bonn: Habelt.
Zahid H.J., Robinson E. and Kelly R.L. 2016. Agriculture, popu-
lation growth, and statistical analysis of the radiocarbon record.
Proceedings of the National Academy of Sciences 113 (4), 931–935.
René Ohlrau; Christian-Albrechts-Universität zu Kiel, Institute for Pre-
and Protohistory, Cluster of Excellence ROOTS – Subcluster Inequality,
80a Olshausen Street, 24118 Kiel, Germany; rohlrau@roots.uni-kiel.de
413
 Верхня частина Середнього Подністров’я
(між Незвиськом і Волошковим)
На етапі В II (кінець V – початок IV тис. до н.е.)
трипільської культури
Тарас Ткачук

Abstract: Stage B II of Trypillia culture in the upper part of Middle Dniester area (between Nezvisko and Voloshkovo) – Taras
Tkachuk – In the article after the analysis of forms and ornamentation of pottery from settlements of the second (Mereshovska) phase of
the Rakovets group (according to S.M. Ryzhov) of stage B II, three periods of its development are identified. The Moshanets site belongs to
the first period in the upper part of the Middle Dniester. Most of the B II settlements of this region with ceramics without white – framed
ornamentation belong to the second period, and settlements with ceramics, which had white – framed ornamental schemes, to the
third period. It is suggested that the traditions of the first phase of the Shypynec group influenced the pottery ornamentation of the
Mereshovska phase of the Rakovec group.
Ключові слова: трипільська культура, етап В II, кераміка, орнаментація, Середнє Подністров’я
Keywords: Trypilia culture, stage B II, ceramics, ornamentation, Middle Dniester area

Етап В II – важливий час змін у розвитку три-
пільської культури. Найкраще вони простежуються
на керамічних виробах. Завершилось формування
типового для культури набору форм посуду: мисок
всіх типів, кубків (у тому числі з великими ручка-
ми), сфероконічних посудин з ручками і без них,
амфор, грушоподібних посудин і  покришок для
них, кратерів, біноклеподібних посудин.
У  стилістиці мальованої орнаментики також
відбулися суттєві зміни у кольористиці та орна-
ментиці. Стався перехід поліхромних (чорних,
червоних і білих) або біхромних розписів до пе-
реважно монохромних (чорних, або його відтін-
ків) орнаментів.
Сформувалися схеми розпису столового посу-
ду. Великі зрізано-сферичні і зрізано-конічні миски
розмальовувалися двома малими і двома великими
негативними овалами, розташованими за дзеркаль-
ною симетрією у вигляді цифри «8». Часто у серед-
инах великих і малих овалів зображували хвилясті
стрічки або лінії, інколи фланковані місяцеподіб-
ними серпиками. В серединах малих овалів інколи
малювали прямі стрічки, лінії, або стрічки, флан-
ковані малими чорними колами. Еволюція вели-
ких мисок рухалась від зрізано-сферичних форм,
розмальованих з двох сторін, до зрізано-конічних
форм, розписаних тільки в серединах.
Зрізано-сферичні і зрізано-конічні миски мен-
ших розмірів розмальовували дугами, що заходили
одна за одну («кометами») з малими чорними кола-
ми на кінцях або без них. Давніші зрізано-сферичні
малі миски також розмальовувалися з двох сторін.
Миски пізніших пам’яток мали тільки внутрішні
розписи і переважно конічні форми.
Кубки втрачали зовнішні малі ручки і тангентні
орнаменти. Їх заміняли метопні розписи з «горби-
ками» в їхніх серединах, або «лицьові» орнаменти.
Сфероконічний посуд з  ручками і  без них
орнаментували великими S-подібними верти-
кальними і  горизонтальними дугами, схемами
«Tangentenkreisband», S-подібними дугами з верти-
кальним або горизонтальним потовщенням у серед-
ині, метопами й овалами, з’єднаними тангентами,
«лицьовими» розписами.

415
 Амфори переважно розмальовували «лицьови-
ми» розписами. Довкола ручок часто розташову-
вали великі овали, заповнені елементами «лицьо-
вого» орнаменту оберненого на 90°.
Грушоподібний посуд спочатку мав високі цилін-
дричні, часто орнаментовані вінця. Пізніше вінця
цього посуду ставали коротшими і без орнаменту.
Тулуби грушоподібного посуду зазвичай розма-
льовували такими ж схемами розпису, що і зріза-
но-сферичний посуд без ручок. Але трапляються
інші, наприклад, хвилясті орнаменти.
Висота покришок грушоподібного посуду змен-
шувалася разом зі зміною висоти циліндричних ві-
нець. Покришки з ранніх пам’яток орнаментували
зовні та всередині. Пізніші покришки розмальову-
вали тільки зовні S-подібними горизонтальними
дугами з потовщенням посередині, лінзоподібни-
ми овалами і  метопами з  тангентами, великими
хвилеподібними фігурами з негативними овалами
у їхніх серединах.
Кратери великих розмірів мали високі вінця,
розмальовані з двох сторін. Зовнішні сторони ві-
нець найчастіше були орнаментовані елементами
«лицьових» розписів і метопами з вертикальними
лінзоподібними овалами в їх серединах. Інколи зо-
вні вінець кратерів малювали великі хвилеподібні
фігури із  великими негативними овалами, часто
заповненими стрічками, фланкованими малими
чорними колами, або великими чорними лінзо-
подібними овалами, а  також горизонтальними
S-подібними дугами з вертикальним лінзоподібним
потовщенням. Зередини на  вінцях зображували
великі горизонтальні лінзоподібні овали, хвиляс-
ті стрічки або лінії, елементи «лицьових» розписів,
великі хвилеподібні фігури.
Тулуби кратерів часто вкривали S-подібні верти-
кальні або горизонтальні дуги з лінзоподібним по-
товщенням по серединах, схеми «Tangentenkreisband»,
метопно-тангентні орнаменти.
Кратери менших розмірів без високих виділе-
них вінець розмальовували метопними схемами.
В їхніх серединах зображували хрестоподібні фі-
гури, які раніше складалися з великих чорних лін-
зоподібних овалів, а пізніше – з дуже видовжених
чорних трикутників.
Біноклеподібні посудини часто орнаментува-
ли «лицьовими» схемами і  великими вертикаль-
ними лінзоподібними овалами, розташованими
між «ликами».
416
Найдавніші пам’ятки етапу В II сформувалися
південніше від території, яка досліджується у цій
статті, – переважно в нижній частині Середнього
Подністров’я і Попруття (рис. 1). З поселень цьо-
го регіону Раковець (Попова 1989, 144–145), Фло-
решти V  (Тодорова 1992, 58–72), Міоркань (Niţu
1969, 280), які виділені у раковецьку фазу раковець-
кої групи (Рижов 2003, 29), опублікована невелика
кількість посуду.
Кераміка цих пам’яток ще мала округлі форми,
властиві для етапу В I–B II, ручки з горизонтальни-
ми отворами під вінцями кубків, червону заливку
орнаментальних фігур, заглиблену орнаментацію
деяких посудин.
Носії раковецьких традицій були досить ак-
тивними, про що свідчить їхнє просування на схід
до ріки Кодими, правої притоки Південного Бугу,
де відомі раковецькі поселення Станіславка і Не-
мирівське (Видейко 1994, 18–25).
Пізнішу фазу розвитку пам’яток В  II  виділя-
ють у  мерешовську фазу раковецької групи (Ри-
жов 2003, 29).
Вже на ранньому ступені розвитку мерешовської
фази її носїї прийшли на територію верхньої части-
ни Середнього Подністров’я (рис. 2). На це вказує
поселення Мошанець, яке знаходилось на право-
му березі Дністра, біля впадіння невеликої річки
Джия (Ткачук, Шевчук 2007, 21–24).
Хоча на посуді з Мошанця немає червоної за-
ливки орнаментальних схем і  заглибленої орна-
ментації, його керамічний комплекс має багато
архаїчних рис, властивих ще посуду раковецької
фази. Великі миски мали зрізано-сферичну фор-
му й орнаментацію у вигляді овалів, розташованих
у вигляді цифри «8» з двох сторін. Деякі миски роз-
мальовували зсередини дугами, що заходили одна
за одну (рис. 3; 4:1–2).
Деякі кубки з  низькими округлими ребрами
ззовні мали невеликі ручки з  горизонтальними
отворами, наліплені під вінцями, інші – були орна-
ментовані тангентним розписом (рис. 4:3). Але
більшість із них розмальована «лицьовими» схе-
мами (рис. 4:4–6).
Розписи сфероконічних посудин збереглися по-
гано через їхню сильну фрагментацію (рис. 5). Одна
така посудина орнаментована S-подібними дуга-
ми, розташованими в два яруси (рис. 5,3). Часто
на ручках сфероконічного посуду малювали малі
чорні кола або лінзоподібні овали (рис. 5:1,5). Окрім
Рис. 1. Перша (раковецька) фаза раковецької групи. 1. Раковець, 2. Флорешти V, 3. Хрустова, 4. Чорна, 5. Міоркань, 6. Ста-
ніславка, 7. Немирівське
Fig. 1. The first (Rakovetc) phase of the Rakovetc group. 1. Rakovetc, 2. Floreşti V, 3. Hrustoveni, 4.Ciorna, 5. Miorcani, 6. Stanislav-
ka, 7. Nemyrivske

Рис. 2. Друга (мерешовська) фаза раковецької групи, перша і друга ступені. 1. Мошанець, 2. Волошкове, 3. Наддністрянське,
4. Березівка, 5. Студениця, 6. Бакота, 7. Кудринці, 8. Кубачівка, 9. Татариски, 10. Магала I
Fig. 2. The second (Mereshovska) phase of Rakovetc group, the first and the second periods. 1. Moshanec, 2. Voloshkove, 3. Naddni-
strianske, 4. Berezivka, 5. Studenycia, 6. Bakota, 7. Kudrynci, 8. Kubachivka, 9. Tatarysky, 10. Magala I

417

Рис. 3. Мошанець. 1 – зрізано – сферична миска
Fig. 3. Moshanec. 1 – semispherical bowl
418
основних фігур, в архаїчній орнаментації широко
використовували негативні овали, кола, лінзопо-
дібні овали, чотирикутники, фестони.
Амфори з  низько розташованими округлими
ребрами найчастіше розмальовували схемами «ли-
цьовий» мотив. Поміж «ликами» розташовували
великі овали, заповнені елементами «лицьового»
мотиву, обернутого на 90° (рис. 6:4). Трапляються
розписи дугами, що заходять одна за одну, із лис-
топодібними кінцями (рис. 6:3).
Деякі грушоподібні посудини мали на тулубах
невеликі ручки (рис. 7:1). Вони розмальовані гакопо-
дібними дугами або схемами « Tangentenkreisband»
(рис. 7). Великі овали схеми «Tangentenkreisband»
заповнені вертикальними стрічками, фланковани-
ми малими чорними колами.
Покришки грушоподібного посуду розмальову-
вали горизонтальними S-подібними дугами з лін-
зоподібним потовщенням (рис. 8:2–4) або «лицьо-
вими» розписами (рис. 8:1)
Кратери мали високі вінця, орнаментовані зо-
вні елементами «лицьового» мотиву, або великими
хвилеподібними фігурами із негативними колами
в серединах (рис. 9:1–4 ). Їх тулуби розмальовува-
ли горизонтальними S-подібними дугами з малими
чорними колами по серединах (рис. 9:6,7).
До архаїчних форм належить грушоподібна по-
судина, орнаментована великими вертикальни-
ми лінзоподібними овалами на  високому цилін-
дроконічному піддоні (рис. 10:2), а також кернос,
що складався з трьох кубкоподібних посудин, орна-
ментованих навскісними лініями і розташованими
на високому циліндроконічному піддоні (рис. 10:1).
Це поки що єдина знахідка керноса серед посуду
етапу B  II. Вони трапляються серед керамічних
комплексів етапу В I (Boghian 2012, 53).
Більшість відомих поселень етапу В II у верхній
частині Середнього Подністров’я належить до піз-
нішого часу, який можна назвати другим ступенем
розвитку мерешовської фази (рис. 2).
Тут слід сказати, що кераміка з цих поселень,
так само як із Мошанця, часто походить або з ар-
хеологічних розвідок і дуже незначна за кількістю,
або з невеликих, часто погано чи зовсім не опублі-
кованих розкопок. Великі ділянки території ще не
розвідані і чекають своїх дослідників. Відомі посе-
лення часто не визначені за сучасним рівнем знань
про трипільску культуру. Тому викладені матеріали
та їхня інтерпретація мають попередній характер.
 Рис. 4. Мошанець. 1–2 – миски. 3–6 – кубки
Fig. 4. Moshanec. 1–2 bowls. 3–6 – cups

До цього часу нележить поселення Волошкове,
урочище Садиба чабана. Тут під час археологічних
розвідок знайдені фрагменти столового посуду, які
належали сфероконічній посудині, орнаментованій
горизонтальними S-подібними дугами з малим чор-
ним лінзоподібним овалом розташованими на їхніх
серединах. В іншому місці с. Волошкове, в урочищі
Біля Церкви знайдені фрагменти зрізано-сферич-
ної миски, розмальованої з обох сторін, і фрагмент
кубка з тангентним орнаментом, фрагмент сферо-
конічної посудини з розписом у вигляді вертикаль-
них дуг, що заходять одна за одну з потовщеннями
на кінцях, і вертикальних S – подібних дуг з по-
товщеннями в серединах у вигляді вертикальних
лінзоподібних овалів, фрагмент амфори з «лицьо-
вим» розписом.
На поселенні біля с. Студениця в урочищі Ро-
гозянка під час археологічних розвідок знайдені

419
 Рис. 5. Мошанець. 1–6 – сфероконічний посуд
Fig. 5. Moshanec. 1–6 – semispherical-conical pottery

фрагменти зрізано-сферичних мисок, розмальова- гами з вертикальним лінзоподібним потовщенням

них з обох сторін і фрагмент амфори з «лицьовим»
розписом (рис. 11).
На  поселенні біля м. Кам’янця–Подільського
в урочище Татариски (Левінзон 2019, 73–84) зна-
йдені фрагменти мисок, орнаментованих з  двох
сторін (рис. 12), фрагмент грушоподібної посуди-
ни, розмальованої вертикальними S-подібними ду-
(рис. 13:4), фрагменти кратерів з великими вінця-
ми, розмальованими з двох сторін (рис. 14:1,4), лій-
часте вінце сфероконічної посудини, розмальоване
з двох сторін (рис. 14,3).
На поселенні біля с. Кубачівка знайдено кратер
з великим вінцем, розмальований лінзоподібними
чорними овалами і дугами із листоподібними за-

420
 Рис. 6. Мошанець. 1–2 – фрагменти сфероконічного посуду. 3–4 – амфори
Fig. 6. Moshanec. 1–2 – fragments of semispherical-conical pottery. 3–4 – amphorae

421
 Рис. 7. Мошанець. 1–2 – грушоподібний посуд
Fig. 7. Moshanec. 1–2 – pear shape pottery

422
 Рис. 8. Мошанець. 1–4 – покришки грушоподібного посуду
Fig. 8. Moshanec. 1–4 – lids of pear shaped pottery
вершеннями (рис. 15:2), а також покришку грушо-
подібної посудини, розмальованої горизонтальни-
ми S-подібними дугами (рис. 15:1).
На північний захід від мерешовських пам’яток
Середнього Подністров’я розвивалася відмінна від
неї перша фаза шипинецької групи (пам’ятки типу
Незвиська III). По наявності серед мерешовської ке-
раміки другого ступеня розвитку характерних для
шипинецької групи посудин можна припустити,
що пам’яткам типу Незвисько III передували рані-
ші, ще не виявлені пам’ятки, на яких формувалася
стилістика розписів кераміки пізніших поселень.
Наприклад, серед фрагментів посуду з ще не ви-
явленого поселення біля Обертина, який склада-
ється із фрагмента зрізано-сферичної миски, роз-
мальованої з двох сторін схемою у вигляді овалів,
розташованих у  вигляді цифри «8», фрагментів
кубків з архаїчними елементами у вигляді малих
ручок з  горизонтальними проколами, розташо-
ваними ззовні під вінцями (рис. 16:2,3), маємо
фрагмент кубка, вкритого вертикальними чорни-
ми стрічками, нанесеними поверх орнаментації
(рис.  16:4). Така орнаментація типова тільки для
шипинецьких традицій.
До часу початку формування першої фази ши-
пинецької групи і розвитку другої фази мерешов-
ської фази можна віднести матеріали з поселення
Березівка. Тут під час археологічних розвідок вияв-
лено фрагменти типово мерешовського столового
посуду (Корвін-Піотровський, Гусєв 2000, 35–40).
Великі зрізано-сферичні миски розмальовані з двох
сторін великими і малими негативними овалами,
розташованими за  дзеркальною симетрією у  ви-
гляді цифри «8» (рис. 17:1). Малі зрізано-сферичні
миски розмальовані дугами – «кометами», що за-
ходять одна за одну. Сфероконічний посуд орна-
ментований горизонтальними S-подібними дуга-
ми з лінзоподібними чорними овалами або малими
чорними колами на їхніх серединах (рис. 19:2), ду-
гами з гострими закінченнями, що заходять одна
423
 Рис. 9. Мошанець. 1–7 – фрагменти кратерів
Fig. 9. Moshanec. 1–7 – fragments of craters

за одну (рис. 19:1). На збережених верхніх частинах
розписів деяких сфероконічних посудин зображу-
вали великі овали, заповнені елементами «лицьо-
вих» розписів обернених на 90°, і діагональними
стрічками фланкованими малими чорними кола-
ми (рис. 17:3,4).
На вінцях грушоподібного посуду зберігся зо-
внішній розпис у вигляді малих фестонів або ши-
роких чорних горизонтальних стрічок. Тулуб одні-
єї грушоподібної посудини було вкрито великими
шевронами, заповненими тонкими паралельними
лініями (рис. 17:5) На іншій грушоподібній посу-
дині намальовані вертикальні чорні лінзоподібні
фігури, з’єднані тангентами.
Покришки грушоподібного посуду орнаменту-
вали великими хвилеподібними фігурами з велики-

424

Рис. 10. Мошанець. 1 – кернос, 2 – грушоподібна посудини
на високому піддоні
Fig. 10. Moshanec. 1 – kernos, 2 – pear shaped pot on high bottom
ми негативними овалами у серединах, заповнених
вертикальними стрічками, фланкованими малими
чорними колами, а також великими вертикальними
чорними лінзоподібними овалами, фланкованими
вертикальними лініями (рис. 18:1,2).
Вінце одного кратера на зовнішній стороні було
розмальоване горизонтальними S-подібними ду-
гами з  лінзоподібним потовщенням у  середині.
З  внутрішньої сторони воно мало зображення
дуг із гострими завершеннями, що заходили одна
за одну (рис. 19:3).
Тулуб одного кратера був розмальваний схемою
«Tangentenkreisband» з великими чорними колами
(рис. 19:4). Орнаментований такими схемами по-
суд властивий для кераміки ранньошипинецьких
поселень типу Незвисько III, хоча серед столової
кераміки з  Березівки не  виявлено орнаментації,
обрамленої білою фарбою – характерної ознаки
столового посуду першої фази шипинецької групи.
До інших прикладів можна віднести кратер з Ку-
дринець, орнаментований типовими для розписів
шипинецької групи лінзоподібними овалами, роз-
ташованими у вигляді хрестоподібної фігури у ме-
топах. Між ними намальовані вертикальні чорні
лінзоподібні овали (рис. 20:3). З Кудринець похо-
дить також фрагмент типової для мерешовських
традицій біноклеподібної посудини, орнаменто-
ваної «лицьовим» розписом і вертикальним чор-
ним лінзоподібним овалом (Niţu 1969, Fig. 6,3,7)
(рис. 20:2), а також сфероконічна посудина з руч-
ками з  вертикальними отворами розмальована
«лицьовим» розписом (рис. 20:1).
Можливо, що часом формування першої фази
шипинецької групи і другого ступіня мерешовської
фази можна датувати міграцію населення із Серед-
нього Подністров’ я в Буго-Дніпровське межиріч-
чя. Тут виникли поселення в районі ріки Гірського
Тикіча (Гордашівка) (Рижов 2015, 162–163) і ріки
Рось (Гарбузин) (Телегін, Цвек 1971, 94).
Досліджені останнім часом матеріали дозволя-
ють виділити третій ступінь у розвитку мерешов-
ської фази (рис. 21). Вона пов’язана з появою білого
обрамлення основних схем розпису столового по-
суду, виконаних чорною фарбою (або її відтінками).
Найбільша із вивчених нами керамічних колек-
цій часу переходу від другого до третього ступеня
розвитку мерешовської фази походить з поселення
Більче-Золоте Парк II, яке знаходилося на лівобе-
режжі р. Серет, лівого допливу Дністра (Tkachuk
2013, 29–31, 117–122).
Деякі миски вже мають зрізано-конічні форми.
Починають зникати зовнішні розписи цих форм
посуду (рис. 22:1–2). На кубках з низько розташо-
ваними округлими ребрами починають зображу-
вати метопні схеми з горизонтальними «горбика-
ми» в них (рис. 22:4). Такі кубки розповсюдились
на третьому ступені мерешовської фази (і першої
фази шипинецької групи).
Сфероконічний посуд розмальовували у  два
яруси. На  нижньому ярусі зображували схеми
«Tangentenkreisband». На  верхньому – горизон-
тальні S-подібні дуги з діагональними стрічками
на них (рис. 22:7).
425
 Рис. 11. Студениця (урочище Рогозянка). 1–3 – миски, 4 – сфероконічна посудина
Fig. 11. Studenycia (the Rogozianka tract). 1–3 – bowls, 4 – semispherical-conical pot

426
Рис. 12. Кам’янець Подільський (урочище Татариски). 1–4 – миски
Fig. 12. Kamianec Podilsky (the Tataryska tract). 1–4 – bowls

427
 Рис. 13. Кам’янець Подільський (урочище Татариски). 1–3 – фрагменти посуду. 4 – фрагмент грушоподібної посудини
Fig. 13. Kamianec Podilsky (the Tataryska tract). 1–3 – fragments of pottery. 4 – fragment of pear shaped pot

На грушоподібному посуді зображували хвилясті конічна посудина розмальована великими фестона-

схеми із великими овалами, «Tangentenkreisband»
і «лицьові» схеми (рис. 22:10,11). В овалах однієї по-
судини, орнаментованої хвилястою схемою, були
розташовані елементи «лицьового» розпису обер-
нутих на 90° (рис. 22:9).
Серед посуду з цього поселення трапились роз-
писи, властиві для традицій першої фази розвитку
шипинецької групи (типу Незвисько III). Це сферо-
ми, що з’єднують великий вертикальний лінзопо-
дібний овал (рис. 22:8), схеми «Tangentenkreisband»
з  великими овалами, заповненими навскісними
прямими або хвилястими лініями на грушоподіб-
ному посуді (рис. 22:11), кратери з великими чор-
ними лінзоподібними овалами, розташованими
хрестоподібно посередині метоп (рис. 22:14–15).
В  колекції виявлено фрагмент тільки однієї сто-

428
Рис. 14. Кам’янець Подільський (урочище Татариски). 1–5 – вінця посуду
Fig. 14. Kamianec Podilsky (the Tataryska tract). 1–5 – rims of pottery

Рис. 15. Кубачівка. 1 – покришка грушоподібної посудини. 2 – кратер

Fig. 15. Kubachivka. 1 – lid of pear shaped pot. 2 – crater

429
 Рис. 16. Поселення біля Обертина. 1 – фрагмент миски, 2–3 – кубки, 4 – фрагмент сфероконічної посудини
Fig. 16. Site situated near Obertyn. 1 – fragment of bowl, 2–3 –cups, 4 – fragment of semispherical-conical pot

430
Рис. 17. Березівка. 1 – фрагмент миски. 2 – мала сфероконічна посудина. 3–4 – фрагменти сфероконічних посудин,
5 – фрагмент грушоподібної посудини
Fig. 17. Berezivka. 1 – fragment of bowl. 2 – small semispherical-conical pot. 3–4 – fragment of semispherical-conical pottery.
5 – fragment of pear shaped pot

лової посудини, орнамент якої було окантовано
білими лініями.
До першої фази шипинецької групи належить
поселення Незвисько III (Черныш 1962, 45–58; Тка-
чук 2002, 98–99). Більшість великих мисок цього по-
селення має не зрізано-сферичні, а зрізано-конічні
форми. Вони розмальовані переважно зсередини
овалами, розташованими за дзеркальною симетрією
у вигляді цифри «8». В серединах цих овалів зобра-
жували хвилясті лінії або стрічки (рис. 23; 24; 25).
Миски середніх розмірів переважно розмальо-
вували дугами із завершеннями у вигляді чорних
малих кіл («комети») або без завершень, що захо-
дили одна за одну (рис. 26:1,2).
Кубки з низькими округлими тулубами переваж-
но розмальовували метопними схемами з «горби-
ками» в серединах, зрідка трапляються «лицьові»
розписи (рис. 28).
Сфероконічний посуд без ручок орнаментову-
вали вертикальними S-подібними дугами з потов-

431
 Рис. 18. Березівка. 1–2 – покришки грушоподібного посуду
Fig. 18. Berezivka. 1–2 – lids of pear shaped pottery

шенням, схемами «Tangentenkreisband» з великими
чорними колами, метопами і тангентами, велики-
ми фестонами, що з’єднували вертикальні лінзо-
подібні овали (рис. 29).
Сфероконічний посуд з ручками з вертикальни-
ми отворами, на яких часто малювали малі чорні
кола, чорні вертикальні лінзоподібні овали, розма-
льовували великими овалами біля ручок і танген-
тами, вертикальними S-подібними дугами з потов-
щенням, дугами із листоподібними завершеннями
(рис. 30).

432
Рис. 19. Березівка. 1–2 – фрагменти сфероконічного посуду. 3 – вінце кратера. 4 – фрагмент кратера
Fig. 19. Berezivka. 1–2 – fragments of semispherical-conical pottery. 3 – rim of crater, 4 – fragment of crater

433
 Рис. 20. Кудринці. 1 – сфероконічна посудина, 2 – фрагмент біноклеподібної посудини, 3 – кратер
Fig. 20. Kudrynci. 1 – semispherical-conical pot, 2 – fragment of binocular pot, 3 – crater

434
Рис. 21. Мерешовська фаза. Третя ступінь і оточення. 1. Незвисько III. 2. Збручанське. 3. Голосків. 4. Більче Золоте Парк
II. 5. Студениця (урочище Ланок). 6. Тимків II. 7. Буша. 8. Бодаки. 9. Коржівка. 10. Терешівці. 11. Сосни. 12. Селище.
13. Ворошилівка. 14. Гарбузин. 15. Валява. 16. Гордашівка. 17. Піщана. 18. Володимирівка
Fig. 21. Mereshovka phase. The sites of third period and other settlements. 1. Nezvisko III. 2. Zbruchanske. 3. Goloskiv. 4. Bilche Zo-
lote Park II. 5. Studenica (Lanok tract). 6. Tymkiv II. 7. Busha. 8. Bodaky. 9. Korzhivka. 10. Tereshivci. 11. Sosny. 12. Selyshe. 13. Vo-
roshylivka. 14. Garbuzyn. 15. Valiava. 16. Gordashivka. 17. Pishana. 18. Volodymyrivka

Сфероконічний посуд з ручками із горизонталь- Біноклеподібні посудини мали більші за нижні

ними отворами, розташованими під вінцями, зрід-
ка розмальовували «лицьовими» схемами (рис. 31).
Частіше на них зображували вертикальні S-подібні
дуги з потовщенням, схеми « Tangentenkreisband».
Грушоподібний посуд мав високі, часто орна-
ментовані вінця. Їх тулуби розмальовували вели-
кими вертикальними лінзоподібними овалами,
з’єднаними тангентам, метопами і тангентами, ве-
ликими овалами, поєднаними тангентами. Овали
в серединах заповнені прямими лініями (рис. 33).
Зверху високих покришок для грушоподібно-
го посуду часто зображували хрести. На  боках
покришок малювали S-подібними горизонтальні
дуги з малими чорними колами на їхніх серединах,
метопи або овали, з’єднані тангентами (рис. 35).
Кратери орнаментовані метопами і тангентами,
схемами «Tangentenkreisband» з великими чорни-
ми колами, горизонтальними S-подібними дугами
з потовщеннями у серединах, метопами з хресто-
подібними фігурами, утвореними великими чор-
ними овалами, або сильно видовженими трикут-
никами (рис. 36; 37).
верхні частини. Вони розмальовувалися овалами
з  чорними лінзоподібними овалами в  серединах
або тангентами (рис. 38).
Посуд першої фази шипинецької групи відріз-
нявся від посуду мерешовської фази. Ці  відмін-
ності помітні як  на формах посуду, так і  в його
орнаментиці.
Наприклад, серед посуду першої фази шипи-
нецької групи з Незвиська III не виявлено кратерів
з високими вінцями, розмальованих елементами
«лицьових» схем. Біноклеподібний посуд шипи-
нецької групи мав верхні частини більші за нижні,
тоді як в мерешовських біноклеподібних посуди-
нах вони були однакові.
Великі чорні кола в схемах «Tangentenkreisband»
також властиві для шипинецької орнаментики. На-
скільки це дозволяє побачити доступний матері-
ал, така орнаментика не характерна для мерешов-
ської кераміки.
Хрестоподібні фігури з великих лінзоподібних
чорних овалів або дуже видовжених трикутників,
намальованих у серединах метоп кратерів, також

435
Рис. 22. Більче Золоте Парк II. 1–2 – зрізано-сферичні миски. 3 – циліндроконічна миска. 4–5 – кубки. 6 – малий кратер.
7–8 – сфероконічний посуд. 9–11 – грушоподібний посуд. 12 – біноклеподібна посудина. 13–15 – кратери
Fig. 22. Bilche Zolote Park II. 1–2 – semispherical bowls. 3 – cylindrical-conical bowl, 4–5 – cups, 6 – small crater, 7–8 – semisphe-
rical-conical pottery, 9–10 – pear shaped pottery, 12 – binocular pot, 13–15 – craters

436
Рис. 23. Незвисько III. 1–2 – зрізано-конічні миски
Fig. 23. Nezvisko III. 1–2 – conical bowls

437
 маємо переважно в шипинецьких керамічних комп-
лексах. Знахідки таких кратерів на мерешовських
пам’ятках можна вважати імпортованими.
Інколи поверх орнаменту шипинецьких мисок,
кубків, сфероконічного посуду і кратерів нанесе-
ні вертикальні або діагональні густо розташовані
чорні або червоні стрічки. Таке явище не спосте-
рігається на орнаментації мерешовського посуду.
Деякі столові посудини з Незвиська III мали по-
ліхромні розписи, коли схеми розписів були викона-
ні чорною фарбою або її відтінками, а білі і червоні
лінії їх обрамляли. Частіше основні схеми розпису
обрамляли тільки білі лінії.
До першої фази шипинецької групи, крім Не-
звиська III, належить ще  поселення Збручанське
(Сохацький 2006, 3–7), керамічний комплекс яко-
го не відрізняється від Незвиська і поселення Го-
лосків, кераміка якого має шипинецькі і незначні
мерешовські риси.
Кубки з округлими низькими ребрами орнамен-
товані метопами з «горбиками» в них.
Чорні фестони на зовнішній і внутрішній сто-
ронах вінець сфероконічної посудини обрамлені
білими лініями. Група білих діагональних ліній на-
несена поверх горизонтальних ліній другого ярусу
орнаментації цієї посудини.
Білі лінії обрамляють діагональну чорну стрічку,
нанесену на перемичку біноклеподібної посудини.
Кратери орнаментовані метопами і  великими
хрестоподібними фігурами, утвореними силь-
но видовженими трикутниками, розташованими
у метопах.
Білі лінії в мерешовській орнаментиці з’являються
на третьому ступені її розвитку під впливами з боку
шипинецьких традицій.
На  поселенні мерешовської групи Студени-
ця, урочище Ланок грушоподібна посудина і кра-
тер орнаментовані архаїчними тугими спіралями
із листоподібними завершеннями. Але на столово-
му посуді вже є обрамлення білими лініями (Ри-
жов 2003, 30).
Обрамлення білими лініями основних схем роз-
пису, виконаних чорною фарбою або її відтінками,
виявлено на розташованому на р. поселенні Буша
Рис. 24. Незвисько III. 1 – зрізано-конічна миска
(Косаківський, Рудь 2009, 33, рис. 19).
Fig. 24. Nezvisko III. 1 – conical bowl Поряд з білою фарбою на деяких мерешовських
поселеннях виявлені керамічні шипинецькі імпорти.
Наприклад, на  поселенні мерешовської групи
Тимкове II (Ткачук та інші 2018, 240–246) білі лінії

438
Рис. 25. Незвисько III. 1 – зрізано-конічна миска, 2–3 – зрізано-сферичні миски
Fig. 25. Nezvisko III. 1 – conical bowl. 2–3 – semispherical-conical bowls

439
 Рис. 26. Незвисько III. 1–3 – зрізано-конічні миски, 2 – зрізано-сферична миска
Fig. 26. Nezvisko III. 1–3 – conical bowls, 2 – spherical bowl

440
 Рис. 27. Незвисько III. 1–3 – циліндроконічні миски
Fig. 27. Nezvisko III. 1–3 – cylindrical-conical bowls

обрамляють схеми розпису кратерів з  великими
вінцями, орнаментованими елементами «лицьо-
вих» розписів і горизонтальними S-подібними ду-
гами з лінзоподібним потовщенням (рис. 39), великі
горизонтальні S-подібні дуги на великій грушопо-
дібній посудині, «лицьові» схеми розпису сферо-
конічної посудини (рис. 40:1).
Білі лінії обрамляють також метопні розписи
кубків з округлими тулубами. Деякі з них мають
ще білі або чорні стрічки, нанесені поверх метоп-
них розписів і «горбиків» (рис. 41). Ця орнамен-
тація – яскрава ознака шипинецької орнаментики
і в Тимковому такий посуд належить до імпортів
з боку цієї групи.
Обрамлена білими лініями столова кераміка ви-
явлена на поселеннях етапу В II, розташованих у ба-
сейні Середнього Бугу, Сосни і Ворошилівка (Гусєв
1995, 122–123, 149–150). Поряд з нею знайдені ке-
рамічні столові імпорти першої фази шипинецької
групи (поселень типу Незвисько III). Це кратери,
орнаментовані метопами і хрестоподібними фігу-
рами утвореними сильно видовженими трикутни-
ками розташованими у їхніх серединах.
Біле обрамлення у незначній кількості виявлено
на керамічних виробах на поселенні басейну р. Си-
нюхи Володимирівці.
Носії трипільської культури наприкінці ета-
пу В II прийшли на Східну Волинь. Тут у значній
кількості біле обрамлення в  орнаментиці столо-
вого посуду використовувалося на поселенні Кор-
жівка, урочище Пасичисько (Круц, Рижов 1988,
105–108). На західну Волинь проникли носії мере-

441
 Рис. 28. Незвисько III. 1–10 – кубки
Fig. 28. Nezvisko III. 1–10 – cups

442
Рис. 29. Незвисько III. 1–2 – зрізано-сферичний посуд
Fig. 29. Nezvisko III. 1–2 – semispherical-conical pottery

443
 Рис. 30. Незвисько III. 1–3 – зрізано-сферичний посуд
Fig. 30. Nezvisko III. 1–3 – semispherical-conical pottery

444
 Рис. 31. Незвисько III. 1 – зрізано-сферична посудина. 2–3 – амфори
Fig. 31. Nezvysko III. 1 – semispherical-conical pot, 2–3 – amphorae

шовської фази і першої фази шипинецької групи,
на що вказує кераміка з поселення Бодаки (Скакун,
Старкова 2003, 151–152), яка має як мерешовські,
так і шипинецькі риси.
Датування описаних процесів на етапі В II має
певні проблеми. Для пам’яток досліджуваного
регіону немає рідіовуглецевих дат. Деякі дослід-
ники вважають, що підосновою формування ра-
ковецької фази була солонченська група (Рижов
2003, 29). Датування епонімного поселення со-
лонченської групи: Ки-7213=5530±75 BP, 4375±75
ВС (Відейко 2003, 111). Тому можна припустити,
що  формування першої фази раковецької фази
відбувалось десь близько 4200 до  н.е. Датуван-
ня мерешовського поселення Бринзени VIII: Bln
2429=5360±65 BP, 4224±93 BC (Бурдо, Відейко 1998,
23) вказує вже на час другого ступеня розвитку
мерешовської фази. Для кінця етапу В II Серед-
нього Подніcтров’я радіовуглецевих дат немає.
Датування трипільських поселень цього регіону
має третя фаза шипинецької групи (Більче Золоте
Вертеба II і Білий Потік I). Тому можна припусти-
ти, що весь період В II Середнього Подністров’я
розвивався у проміжку часу між 4300/4200 до н.е
і, можливо початком четвертого тисячоліття до н.е.
(4000/3900 до н.е.).

445
 Рис. 32. Незвисько III. 1–2 – зрізано-сферичні посудини
Fig. 32. Nezvysko III. 1–2 – semispherical-conical pottery

446
Рис. 33. Незвисько III. 1–3 – грушоподібні посудини
Fig. 33. Nezvysko III. 1–3 – pear shaped pottery

447
 Рис. 34. Незвисько III. 1–3 – вінця грушоподібного посуду
Fig. 34. Nezvysko III. 1–3 – rims of pear shaped pottery

448
Рис. 35. Незвисько III. 1–3 – покришки
Fig. 35. Nezvysko III. 1–3 – lids

449
 Рис. 36. Незвисько III. 1–5 – кратери
Fig. 36. Nezvysko III. 1–5 – craters

Висновки. Таким чином, у розвитку мерешов-
ської фази етапу В  II  Середнього Подністров’я
(від Незвиська до  Волошкова) можна виділити
три ступені. На першому ступені носії мерешов-
ських традицій прийшли на Середнє Подністров’я
з південніших територій. На кераміці цих пам’яток
(типу Мошанця) ще збереглося багато елементів,
властивих для давніших раковецьких форм посу-
ду та їх орнаментації. На північному заході Серед-
нього Подністров’я починається формування ши-
пинецької групи.
На другому ступені носії мерешовської фази ши-
роко розселилися по берегах Дністра та його приток.
На північному заході Середнього Подністров’я про-
довжується формування першої фази шипинець-
кої групи, носії якої контактували з мерешовським
населенням, про що свідчать взаємні керамічні ім-
порти та впливи. На цей час припадає перша мігра-
ція носіїв традицій В II з Середнього Подністров’я
на схід у Буго-Дніпровське межиріччя.
На третьому ступені розвитку мерешовської
фази на  столовому посуді у  значній кількості

450
Рис. 37. Незвисько III. 1–4 – кратери
Fig. 37. Nezvysko III. 1–4 – craters

451

Рис. 38. Незвисько III. 1–3 – біноклеподібні посудини
Fig. 38. Nezvysko III. 1–3 – binoculars pottery
452
з’являється біле обрамлення мальованого орна-
менту (Тимків, Буша). Це явище пов’язане із силь-
ними впливами традицій мальованої орнаментики
першої фази шипинецької групи (Незвисько III,
Збручанське, Голосків). Ці впливи розповсюди-
лися досить широко на схід (Ворошилівка, Со-
сни) і далі в басейн р. Синюхи (Володимирівка,
Піщана) на  Східну Волинь, на  Західну Волинь
(Бодаки).
Література
Бурдо Н.Б., Відейко М.Ю. 1998. Основи хронології Трипілля-
Кукутені. Археологія 2, 17–29.
Видейко М.Ю. 1994. Исследования поселений среднего этапа
трипольськой культуры на р. Кодыме. В: В.И. Немченко (ред.),
Древнее Причерноморье, 18–25. Одесса: Видавництво Одесь-
кого Національного університету.
Відейко М.Ю. 2003. Нова хронологія Кукутені – Трипілля.
Трипільська цивілізація у  спадщині України, 106–117. Київ:
Просвіта.
Гусєв С.О. 1995. Трипільська культура Середнього Побужжя
рубежу IV–III тис. до н.е. Вінниця: Антекс –УЛТД.
Круц В.О., Рижов С.Н. 1988. Пам’ятки трипільської культури
Східної Волині, 105–108. Минуле і сучасне Волині (2-га Волин-
ська краєзнавча конференція). Тези доповідей, Луцьк.
Косаківський В.А., Рудь В.С. 2009. Археологічні дослідження
2007–2009 років. Буша. Природа, археологія, історія, етногра-
фія, фольклор, 27–44. Вінниця: Вінницька газета.
Корвін-Піотровський О.Г., Гусєв С.О. 2000. Багатошарове по-
селення Березове, ур. Берег. Археологія 4, 35–40.
Левінзон Є.Ю. 2019. Збори І.С. Винокура з  поселення Та-
тариски. В: Археологічні дослідження в  Україні. Здобутки
і перспективи. Збірник матеріалів VIII Всеукраїнської сту-
дентської археологічної конференції, 73–84. Кам’янець По-
дільський: Абетка.
Попова Т.А. 1989. О роли населения Поднестровья в форми-
ровании трипольськой культуры Буго-Днепровского меж-
дуречья. W: Первобытная археология, 144–145. Киев: На-
укова думка.
Рижов С. 2003. Місце пам’яток раковецького варіанта у роз-
витку середнього етапу трипільської культури. Галич в доіс-
торії і Середньовіччі, 29–33. Галич: Галицька друкарня.
Рижов С.Н. 2015. Владимировская локально-хронологическая
группа западнотрипольской культуры в Буго-Днепровском
междуречье. В: O. Дяченко, Ф. Менноті, С. Рижов, К. Буня-
тян, С. Кадров (ред.), Культурний комплекс Кукутень-Три-
пілля та його сусіди, 152–166. Львів.
Сохацький М. 2006. Дослідження поселення Збручанське
на Борщівщині. Літопис Борщивщини 11, 3–7.
 Рис. 39. Тимків II. 1–6 – кратери
Fig. 39. Tymkiv II. 1–6 – craters

Скакун Н.Н., Старкова Е.Г. 2003. Особенности керамическо-
го комплекса трипольского поселения Бодаки. В: О. Корвін-
Піотровський (ред.), Трипільські поселення – гіганти. Мате-
ріали міжнародної конференції, 148–160. Київ: видавництво
Корвін пресс.
Телегін Д.Я., Цвек О.В. 1973. Польова практика слухачів Кур-
сів підвищення кваліфікації в 1971 р. Археологія 10, 94–95.
Ткачук Т. 2002. Фази розвитку і відносна хронологія шипи-
нецької групи археологічних пам’яток. Записки Наукового
товариства імені Шевченка CCXLIV, 89–114.
Ткачук Т., Шевчук Б. 2007. Трипільске поселення Мошанець
і деякі проблеми етапу В II. Археологічні дослідження Львів-
ського університету 10, 14–40.
Ткачук Т., Яковишина Я., Лисюк С. 2018. Багатошарова
пам’ятка трипільської культури Тимків на  Середньому
Придністер’ї. Матеріали і дослідження з археології Прикар-
паття і Волині 22, 236–255.
Тодорова Т.Д. 1992. Результаты исследований на  поселе-
нии Флорешты V. Археологические исследования в Молдове
1986 г., 58–72.
Черныш Е.К. 1962. К истории населения энеолитического вре-
мени на Среднем Приднестровье. В: Б. Рыбаков (ред.), Нео-
лит и энеолит Юга европейской части СССР, 45–58. Москва:
видавництво Наука.
Boghian D.D. 2012. Unele observaţii cu privire la vasele cucuteni-
ene de tip kernos/pseudo-kernos. Memoria Antiqitatis 28, 39–63.

453
 Рис. 40. Тимків II. 1 – сфероконічна посудина, 2–3 – кратери, 4–5 – біноклеподібні посудини
Fig. 40. Tymkiv II. 1 – semispherical-conical pot, 2–3 – craters, 4–5 – binoculars pottery

454
 Рис. 41. Тимків II. 1–11 – кубки
Fig. 41. Tymkiv II. 1–11 – cups

Niţu A. 1969. Ceramică Cucuteni B I de la Miorcani. Memoria
Antiqitatis 1, 279–298.
Tkachuk T. 2013. Painted ceramics, Bilcze Złote. В: S. Kadrow
(ред.), Materials of the Tripolye culture from the Werteba and
Ogród sites, 29–31, 117–118. Kraków: Muzeum Archeologicz-
ne w Krakowie.
Taras Tkachuk; National preserve of Monuments „Ancient Galych”, Ivan Franko 1 Street,
Galych 77100, Ukraine

455
 One site, two stories: a Late Chalcolithic
settlement and a 2nd century AD grave
in the Eastern Carpathians region
Andreea Vornicu-Țerna, Stanislav Țerna, Angela Simalcsik,
Daniel Ciucălău, Eduard Gheorghe Setnic

Abstract: The paper discusses the results of trial archaeological investigations undertaken into the recently discovered site of Broscăuți –
Hârtop (Botoșani County), in the north-eastern part of today’s Romania. The site is strongly affected by landslides, leading to restrictive
excavation possibilities and a focus on partially destroyed features. A Late Chalcolithic pit and a Sarmatian grave have been investigated.
The pit provided material dated back to the second half of the 4th millennium BC (Horodiștea – Gordinești group). The grave belonged
to an adult female and contained various adornments alongside wheeled pottery. It may be dated back to the 2nd century AD.
Keywords: North-Eastern Romania, Late Copper Age, Horodiștea-Gordinești, Sarmatian culture, settlement, necropolis, adornments

Introduction settlement of Horodiștea-Gordinești type and a cemetery

The site of Broscăuți-Hârtop is located in the north-
east of Romania (Fig. 1), in the Upper Jijia Plain (part
of  the Moldavian Plain), in  an area of  high relief
fragmentation. It occupies the eastern slope of a plateau,
which is bordered at north by the wide valley of Jijia River
and at south, by a small affluent (Fig. 2). The plateau
rises to a maximum height of around 180 m in the west
and descends towards east, reaching 145 m in the area
where the site is located. On the higher southern side,
advanced erosion processes caused the soil to  move
downslope on a distance of at least 60 m from the today
shoreline to the stream (Fig. 3).
The slide of  archaeological materials towards the
valley enabled the identification of  the site by  locals
in 2018. In the same year, we undertook trial excavations
with the purpose to determine the chronology of the
site and to recover archaeological data from the features
exposed to the risk of destruction. The preserved area
of  the site was estimated roughly at  1.5 ha, which
represents probably around 2/3 of the initial surface.
As a result of the surface collection and the excavations,
we were able to determine that the site was used during
two different time periods, comprising a Late Chalcolithic
from the 2nd century AD. We will address both in detail.
The Horodiștea-Gordinești
occupation
The presence of a Late Chalcolithic settlement was
indicated by the typical pottery found in the displaced
sediment at  the plateau base, but also on  the intact
area of the site. Here, alongside small scattered shards,
daub fragments from burnt constructions have been
observed. A careful examination of the plateau’s eroded
edge led to the identification of several dugout features
of  various size. The most degraded one (no. 1) was
chosen to be excavated while the investigations of the
second pit were limited to the cleaning of the profile
and collection of the displaced finds.
The archaeological features
Trench 1, of 2×3 m, oriented N-S was opened over
the preserved part of pit no. 1, perpendicularly on the
slope. Thus, the profile through the pit corresponded
to the edge of the plateau.
After the removal of  the first 40  cm  of black
chernoziom soil, the rounded contour of the feature

457
Fig. 1. Location of the Broscăuți – Hârtop site (no. 1) and the two eponymous settlements of Horodiștea (no. 2) and Gordinești (no. 3)

Fig. 2. Location of the settlement on a Romanian military topographic map from the end of 19th century (1894), showing the configu-
ration of the plateau prior to the massive landslides

was weakly visible in the brownish-greyish sediment dug out in  the yellow clay to  a  depth of  around
corresponding to  the prehistoric step-surface. The 100 cm from the prehistoric step-surface. In cross-
pit was preserved on a maximum width of 20 cm on section it had a bell-like shape, with the width ranging
the north-south axis and 125 on the west-east. It was from 118 to 193 cm.

458
Fig. 3. Aerial photo of the plateau in 2018 during rescue excavations, view from the west. Numbers indicate the features mentioned
in the text (1 – pit no. 1; 2 – pit no. 2; 3 – Sarmatian grave). Note the advanced erosional processes in the central-right part of the picture
The stratigraphy was highly affected by  old and
modern bioturbations which mixed the sediment and,
in many cases, dislocated the archaeological materials.
Nevertheless, we were able to trace three main events
in the pit refilling (Fig. 4). The oldest (context 1006)
has been recorded on the bottom of the pit, in the thick
layer of about 20 cm of blackish soil with a high content
of charcoal and ash. Most of the archaeological material
recovered from the pit comes from this stratum; these
are mainly pottery and animal bones, but also several
flint objects, two spindle whorls made of clay and two
bone implements. On the bottom of the pit, large size
shards of both fine and coarse ware were found together
with bones of the post-cranial skeleton from medium
– and large size mammals (Fig. 4). Two ribs displayed
traces of  ochre on  the surface and in  the sediment
around them.
The second event (context 1005) can be traced in the
light-brown clayish sediment on  top of  the blackish
layer, which fills the pit just until its upper part. The
density of finds is generally low, yet part of a coarse
ware bowl (Fig. 5:10), a  broken spindle whorl and
a fragment of a grinding stone were recovered from the
lower central part of the stratum. The uniform aspect
of the sediment, though affected by bioturbations, points
towards a short time refilling event.
Finally, in the central upper part, the light-brown clay
filling was cut by a feature which displayed a mixture
of greyish unconsolidated sediment and brown clayish
soil, highly affected by bioturbations (context 1004).
Pit no. 2 was located at a distance of 25 m towards
south-east from the first one and had the same bell-
like shape and a  similar stratigraphy, with the three
main refilling events. Unlike the first one, pit no. 2
apparently was better preserved, with less bioturbations.
Its excavation was not possible as it would have affected
the already narrow access way to the crop field.
The pottery
The pottery assemblage recovered from trench
1 totals 138 fragments and it belongs entirely to the Late
Chalcolithic Horodiștea-Gordinești group. As shown
in  Table 1, it  was distributed unequally within the
distinct layers of the pit, the larger amount coming from
the first refilling event. The shards from outside the pit
and those dislocated from the profile were also taken
into account and grouped into the non-contextualized
category.
459
 Fig. 4. Plan of the bottom (up) and profile (down) of pit no. 1
A general characteristic of the Horodiștea-Gordinești
pottery assemblages is the predominance of the coarse
ware over the fine one. At Broscăuți, 82.6% from the total
amount of shards is comprised by coarse pottery, while
only 17.4% was attributed to the fine category. In both
cases, most of  the fragments represent parts of  the
vessels body, while bottoms and rims are only a few.
As regards the fragmentation pattern, medium (shards
of 3–7 cm) and high (under 3 cm) fragmented shards
are most encountered in the coarse ware assemblage,
while low fragmentation (shards above 7 cm) is more
common for the fine pottery (Table 2).
460
The coarse ware is characterized by firing in reducing
atmosphere and a high addition of temper into the clay.
The differences in firing temperatures or the exposure
to heat during use resulted in color variation. Thus, the
pottery fragments show different shades of brown, grey,
black or brick-red. Two main groups were distinguished
based on the color of the outer and inner surfaces and core:
shards with grey or black core and the surfaces ranging
from brown to red, which represent 40% of the assemblage
and uniformly blackish fragments, comprising the rest.
The temper identified by naked-eye examination
consists predominantly of chamotte of different grain
Fig. 5. Coarse ware from pits no. 1 (1–4, 6–10) and no. 2 (5)

461
 Table 1. Distribution of coarse and fine pottery and of decorated and undecorated fragments within
the contexts investigated in trench no. 1
Coarse Fine
Context Total
undecorated decorated undecorated decorated
1004 20 0 2 0 22
1005 6 2 1 2 11
1006 62 3 7 6 78
non-contextualized 20 1 6 0 27
Total 108 6 16 8 138

size and density. Also, other types of inclusions were
recorded: calcareous sandstone (12 cases), small frag-
ments of unidentified type of stones (in 3 fragments),
iron oxides (in 9 fragments), and organic matter (in
one case).
Surface treatment was probably used on  most
of the vessels, as the majority of the fragments display
a  smooth texture and, in  few cases, striations from
wiping or scraping on the outer or inner walls. Light-
brown engobe was observed on several shards.
Decoration is  present on  six fragments, covering
mainly the rim area. Thus, two inside-beveled rims
were ornamented on top with notches (Fig. 5:8). A row
of round impressions was identified on one wall, while
two slightly deflected rims display rows of  alveolar
or foliate impressions (Fig. 5:1,2). The only complete
vessel profile preserved from pit no. 1 was attributed
to a bowl. It was decorated with notches on top of the
inside-thickened rim and with a group of 3 fingertip-like
impressions on the upper part of the belly (Fig. 5:10).
Apart from the deliberate decoration techniques,
one should mention the presence of a textile imprint
on  a  vessel bottom (Fig. 5:4), which is  a  common
encounter on  the Late Chalcolithic pottery of  this
area. Another fragment from the lower part of a vessel
displays an  incomplete perforation, as  an attempt
to repair the vessel after breaking.
As regards the vessels morphology, despite general
fragmentation and low number of  finds, one could
distinguish the following types: conical bowls with
inner-beveled rim (2 fragments – Fig. 5:5); carinated
bowls with inner-thickened rim (one vessel – Fig. 5:10);
fragments from vessels with high cylindrical neck,
probably amphorae (4 fragments – Fig. 5:2,6,9).
The category of fine pottery is homogenous in terms
of  technological parameters. As  observed by  naked-
eye examination, the vessels were made of  fine clay,
usually mixed with a low quantity of small and medium
size grains of chammote. Rarely, calcareous sandstone
and iron oxides inclusions were recorded. The firing
in oxidation atmosphere resulted in a uniform brick-
red or orange-yellowish color. From the 24 fragments
of fine pottery, eight were painted. The decoration was
sometimes applied on the surface previously covered
with whitish engobe. Ornamentation patterns consists
mainly of  strips of  black lines arranged diagonally
or  horizontally (Fig. 6:1–4,6); in  one case dots were
attached to the line (Fig. 6:4). Another type of decoration
combines curvilinear lines and opposite rows of triangles
(Fig. 6:5).

Table 2. Fragmentation of coarse and fine pottery within the contexts investigated in trench no. 1 (high = fragments under 3 cm,
medium = fragments between 3 and 7 cm, high = fragments above 7 cm)
Coarse Fine
Context
high medium low high medium low
1004 8 10 2 0 0 2
1005 2 4 2 0 1 2
1006 24 29 12 2 4 7
non-contextualized 6 11 4 2 3 1
Total 40 54 20 4 8 12

462
 Fig. 6. Fine ware from pit no. 1
The cleaning of  the profile of  pit no. 2 yielded
19 shards, of  which 17 are coarse ware and the rest
fine ware. One rim from the fine pottery category
was attributed to  a  conical bowl. Another fragment
decorated on top with a row of fingernail impressions
comes from a coarse conical bowl with inside-beveled
rim (Fig. 5:5). Finally, a  miniatural conical vessel
was found almost complete; it was fired in reducing
atmosphere and its outer surface was covered in light-
brown engobe (Fig. 7:7).
The small finds
Spindle whorls made of  clay are common finds
in  Horodiștea-Gordinești settlements and Broscăuți
is no exception, as four specimens were recovered from
such a small excavated area (Fig. 7:1–4). They are all
463
 Fig. 7. Small finds from pits no. 1 (1–6, 8–9) and no. 2 (7)

made of fine clay and are fired in oxidized or reducing
atmosphere. The bi-conical body may display flattened
or elongated ends and a sharp discoid or more rounded
middle. One item was covered in  whitish engobe
(Fig. 7:3) while another was ornamented on  the
most prominent part with a  row of  large pinches
(Fig. 7:2). The height of  the spindle whorls varies
from 22 to 33 mm and the maximum diameter from
36 to 48 mm.
Objects made of animal hard tissues are represented
by a bone pointed tool (Vornicu-Țerna 2018, 65) and
an expedient tool made of a long bone wall (Fig. 7:5–6)

464
Fig. 8. Drawing of the Sarmatian grave and its inventory

465
 Fig. 9. Photo of the grave (up) and a close-up with the location of the metal adornments (down)

466
Fig. 10. Beads and metal adornments from the Sarmatian grave

467

The flint assemblage comprises two shatters, one
flake, one retouched flake and two unretouched
blades (Fig. 7:8–9). One of  the unretouched blades
has a triangular sickle gloss on its left edge (Fig. 7:8).
The Sarmatian grave
At a distance of approximately 35 m to the SE from
the investigated Copper Age pit, a further inspection
of the scarp allowed us to identify an inhumation grave,
due to the fact that its lower part was destroyed by the
landslides, revealing part of the leg bones. In the area
right under them, several specific tiny glass beads have
been found, leading us to the conclusion that the human
bones belong to a Sarmatian funeral complex. Since the
grave was obviously threatened by further landslides,
we opened a small trench in order to investigate it and
rescue at least some information on the funerary rit
and inventory.
Funerary pit
The dark contour of  the pit has been outlined
at a depth of 50 cm from the modern step surface. It had
468
Fig. 11. The jug from the Sarmatian
grave
an  elongated quasi-rectangular shape with rounded
corners and edges, oriented on the N-S axis (Fig. 8).
The maximum preserved length was of 157 cm and the
width ranged from 78 to 92 cm. At a depth of 20 cm from
the contouring level (70  cm  from modern surface),
the pit presented a  step on  the entire perimeter, 17–
21 cm wide in the middle and 7 cm wide at the head
area. The overall depth of  the pit including the step
was of 40 cm (90 cm from modern surface). Its bottom
was flat. The skeleton and the adjacent inventory were
laying on  the bottom of  the pit; no  further funerary
constructions (such as coffin remains) could be observed.
The skeleton
The body of the deceased was laying on the back,
in  an extended position, oriented on  the N-S axis
(Fig. 8–9). The skull laid on the left side with the face
pointing to ESE. The spine was slightly crouched in its
upper part due to the rotation of the skull to the left. The
ribs, very fragile, displayed a bad state of preservation,
with some of them relocated and moved by rodents;
two ribs have been found in an animal hole under the
grave’s step to the west from the body.
Fig. 12. Sarmatian beads and metal adornments under high magnification, showing the raw materials, technological peculiarities and
possible use-related traces

469
 The right arm was also partially displaced. The
scapula, humerus, some of the carpals and metacarpals
have been found in  anatomical position while the
ulna and radius were discovered in the same animal
hole to the west from the skeleton. Some of the bones
such as the clavicle or the phalanges did not preserve
or  have been also moved by  rodents. The left arm
was in  anatomical position with all the main bones
in  situ, apart from some of  the carpals, metacarpals
and phalanges. Both arms were extended along the
body with a slight bent at the elbow area. The legs were
broken towards the distal part of the tibiae and fibulae
during later disturbance caused by erosion.
Palaeoanthropological data: female, 35–40 years old
(middle-aged adult); skeleton discovered in anatomical
connection; well represented, almost complete;
poor conservation status, advanced fragmentation;
mesocephalic cranial index; gracile bones; high skeletal
stature (between 160 and 170 cm); Europoid typological
features (Mediterranid and Dinarid).
Palaeopathological data: poor dental health; moderate
attrition-type dental wear; tooth loss (four units); eight
cavities in different gravity stages, from incipient to root
residues, some crowns have two cavities; three abscesses;
incomplete central lumbarization of S1 and compression
of  vertebral body of  S1; lumbar disc herniation and
marginal osteophytes; moderate joint degeneration.
Musculoskeletal stress markers: lumbar spine com-
pression – evidence of physical effort that overloaded
the spine; weak muscular insertions on the bones of the
upper limbs and accentuated on  those of  the lower
limbs (especially on the femur); enthesopathic chang-
es on the femurs, at the insertion sites of m. adductor
brevis, adductor longus, gluteus maximus, biceps femoris
and pectineus – muscle group that involves terrestrial
mobility; additional femoral trochanter – terrestrial
mobility and possible horseback riding.
Bio-cultural changes of the body: intentional/artificial
cranial deformation of low intensity, fronto-occipital
type, erect circular; the traces of  the ligaments are
distinguished on  the parietals, immediately post-
bregmatic/post-coronal, up  to the eminences, about
25–30 mm apart; there is a weak burelét on the vertex,
near the cranial point bregma, but also traces of the
ligaments in the posterior part of the parietals, towards
the cranial point lambda.
Taphonomic data: all fractures and cracks that led
to fragmentation occurred postmortem, some in ancient
times, others recently; exfoliating (subaerial weathering).
470
Inventory
The grave included the following artifacts deposited
as grave-goods:
1. A bronze circular ring-like adornment (∅16 mm,
thickness 1 mm) with radial incisions on both sides
(Fig. 8; 10). Was located in the left part of the chest area,
between the scapula and the humerus of the deceased
(Fig. 9). One of  the extremities displays a  possible
breakage; it is therefore not to exclude that the item
is in fact a broken pendant.
2–3. Two metal adornments made of  bronze
sheets, subsequently bent, twisted and forged, with
extremities curved into opposite directions (Fig. 8;
10; 12:1–3). Dimensions: 9×9 and 11×9  mm, sheet
thickness 0.5–0.7 mm. They were both located close
to the circular adornment, slightly more to the south.
The curved extremities are thinner than the body and
on  microscopic examination, we  observed that one
of the two extremities from each item displays small
breakage points, which could have been caused by use
(Fig. 12:2–3). One can assume that they were inserted
and fixed on clothes.
4. A total of 123 tiny beads made of siliceous glass-
like paste, mostly yellow and blue, with the diameter
of 2–3 mm (Fig. 8; 10; 12:4–8). The beads were located
in the lower part of the both legs, near and under the
tibia and fibula, arranged in  rows, probably initially
sewed and worn on the lower part of garment or on some
kind of footwear. Many of them have been recovered
from the disturbed earth on the slope just under the
skeleton legs; this shows that the beads probably covered
also the feet of  the deceased. The amount of  beads
found near the left leg is almost equal to the amount
of beads located near the right one. Thus, 27 yellow
and 24 blue items have been found near the left leg,
20 yellow and 26 blue – near the right one while another
11 yellow and 15 blue beads have been recovered from
the earth originating from the disturbed part of  the
grave. Probably, the initial amount of beads was higher.
5. A  wheel-made red clay jug has been found
in  the southern part of  the grave, near the left tibia
of the skeleton (Fig. 8; 9; 11). The vessel was standing
on  the bottom of  the pit with the handle oriented
towards south. It  had a  ring-like bottom, spherical
body, cylindrical neck decorated with tiny horizontal
grooves and a channeled handle attached to the neck and
the body. The upper part of the vessel was broken; the
rim was completely missing and the neck just partially
preserved. Dimensions: reconstructed height 220 mm,
body diameter – 176 mm, neck diameter – 75–85 mm.
One cannot exclude that some more grave goods
were contained in  the destroyed part of  the grave;
from these, we have been able to recover just the beads
described above.
Final considerations
and perspectives
Despite the small scale of the excavations undertook
in the site of Broscăuți – Hârtop, the results are of high
importance, as they contribute with new data to the
corpus of  the Late Chalcolithic and first centuries
AD evidence in the region east of Carpathians.
The Late Chalcolithic pottery recovered from the
two pits at Broscăuți – Hârtop displays morphological
and stylistic elements commonly found in Horodiștea-
Gordinești settlements, on the both banks of Prut River
(Dinu 1977; Sîrbu 2019; Dergachev 1980). Also, pits
with bell-like profile and similar stratigraphy to those
investigated at  Broscăuți are known from the site
of Horodiștea – Dealul Mălăiște (Dinu 1977, 14–17).
Older and newer investigations in settlements and
cemeteries east of  the Prut River (Dergachev 1980;
Diachenko et al. (eds.) 2019) provided the means for
a systematization of the available data, such that, the
cultural transformations which took place in the second
half of the 4th millennium BC, embedded in the so-
called Tripolye CII phase are now better understood.
Contrary, west to the Prut River, in the Moldavian Plain,
the last systematic investigations date back to the 60’s
and 70’s when excavations took place in the eponymous
site of Horodiștea – Dealul Mălăiște and at Erbiceni –
Dealul Sărăturilor (Dinu 1977). Despite the subsequent
discovery of a large number of settlements attributed
to  the Horodiștea-Gordinești group, several studies
have shown that often this denomination wrongly
incorporated finds which in fact refer to other, slightly
earlier cultural groups (Burtănescu 2002; Dumitroaia
2000). Thus, a reevaluation of old data complemented
with new contextualized material is  critical for
establishing coherent synchronisms between both
banks of Prut basin in the Late Copper Age. On a wider
scale, it is necessary to link local finds to the cultural
mosaic of the Carpathian Basin and Central Europe.
As regards the funerary complex from Broscăuți,
some of  the grave goods find good analogies in  the
inventory of Sarmatian graves from the North-Western
Black Sea region. Thus, the jug (a  Roman import)
displays similarities to the ones from Ulmeni (Romania;
grave no. 3 dated back to the first half of the 3rd century
AD – Sîrbu et al. 2014, 79, 127–128, fig. 32, 6, 246),
Brăviceni (Republic of  Moldova; grave no. 1 in  the
barrow no. 4, dated back to  the second half of  the
1st / beginning of 2nd century AD – Bârcă 2006, 295,
fig. 31, 7, 527; Grosu 1995, 157, tabel 1/160) and
Hancăuți (Republic of  Moldova; grave no. 1 in  the
barrow no. 2, dated back to the second half of the 1st
century AD – Bârcă 2006, 317, 603, fig. 155, 1; Grosu
1995, 151, tabel 1/18). The ring-like adornment/pendant
is  similar to  three items made of  gold, found in  the
inventory of  the grave no. 1 from the barrow no. 9
at Beloles’e in Ukraine (Bârcă 2006, 291, 525, fig. 27,
8–10), dated back to the second half of the 1st century
AD (Bârcă 2006, 291; Grosu 1995, 157, tabel 1/123).
The glass beads are a common category of grave goods
for Sarmatian funerary complexes in this region with
multiple analogies (Bârcă 2006, 139 ff).
At this moment, we do not know analogies for the
two adornments made of metal sheet.
In the Prut Dniester interfluve, rectangular narrow
graves with lateral steps are not so  numerous in  the
middle Sarmatian period (1st century – middle of 2nd
century AD), but become more common during the
second half of the 2nd century AD – middle of the 3rd
century AD (Bârcă 2009). The northern orientation of the
deceased is common in this region for both periods.
The chronological setting of  the grave and the
inventory allows us to preliminary date the grave to the
first half of the 2nd century AD.
The small rescue excavations at Broscăuți provided
promising results, despite the bad preservation of the
site. Along with the necessity of  obtaining absolute
dating for the investigated features, further research
should focus on geomagnetic surveys and systematic
collection of surface materials. This combined approach
should bring valuable information about several yet
unclarified issues such as  the size and layout of  the
Horodiștea – Gordinești settlement, the extent of the
cemetery and its cultural components, the degradation
degree of the site.
Acknowledgment
We  are honored to  dedicate this study to  Prof.
Dr. Hab. Andrzej Pelisiak who brought a substantial
contribution to  the research of  Central and Eastern
471
European Prehistory. We are thankful to the editors for
the invitation to participate to this honorific volume.
Our gratitude also goes to  Cătălin Liahu (Dorohoi)
who informed us about the endangered site and to Dr.
Măriuca Vornicu (Institute of  Archaeology Iași) for
processing the flint assemblage.
References
Bârcă V. 2006. Istorie şi civilizaţie. Sarmaţii în spaţiul est-carpa-
tic (sec. I a. Chr. – începutul sec. II p. Chr.). Cluj-Napoca: Editu-
ra Argonaut.
Bârcă V. and Symonenko O.  2009. Călăreții stepelor: sarmații
în spațiul nord-pontic/ Horsemen of the Steppes: The Sarmatians
in the North Pontic Region. Cluj-Napoca: Editura Mega.
Burtănescu F. 2002. Epoca timpurie a bronzului între Carpaţi şi Prut
cu unele contribuţii la problemele perioadei premergătoare epocii
bronzului în Moldova. București: Editura Academiei Române.
Diachenko A., Rybicka M., Król D. and Sîrbu Gh. (eds) 2019.
Between the East and the West. Dynamics of Social Changes from
the Eastern Carpathians to the Dnieper in the 4th – beginning of 3rd
Milennium BC (Preliminary Study). Rzeszów: Wydawnictwo Uni-
wersytetu Rzeszowskiego.
Dinu M. 1977. Complexul cultural Horodiştea-Folteşti. Contribuţia
noilor cercetări arheologice la problema perioadei de tranziţie de la
eneolitic la epoca bronzului din zona est-carpatică a României. PhD
thesis. Iași: Universitatea Alexandru Ioan Cuza.
472
Dumitroaia G. 2000. Comunităţi preistorice din nord-estul Români-
ei. De la cultura Cucuteni până în bronzul mijlociu. Piatra-Neamţ:
Editura Constantin Mătasă.
Grosu V. 1995. Sarmații în spațiul geto-dacic răsăritean. Arheolo-
gia Moldovei 18, 133–186.
Sîrbu G. 2019. Comunităţile Cucuteni-Tripolie târzii din spaţiul
pruto-nistrean. Grupul cultural Gordineşti. PhD thesis. Chișinău:
Institutul Patrimoniului Cultural, Centrul de arheologie.
Sîrbu V., Oța L., Vîlcu A., Neagu M. and Oprea V. 2014. Sudul
Munteniei în secolele I a. Chr. – III p. Chr. Sarmați, daci, romani.
Brăila: Muzeul Brăilei „Carol I”, Editura Istros.
Vornicu-Țerna A. 2018. Tehnologia osului in preistorie. Artefac-
te din colecțiile Muzeului Județean Botoșani. București: Editura
Arvin Press.
Dergachev = Дергачев В.А. 1980. Памятники позднего Трипо-
лья. Опыт систематизации. Кишинев: Штиинца.
Andreea Vornicu-Țerna; Botoșani County Museum, 15
Unirii Street, 710221 Botoșani, Romania; andreea.vornicu.tf@gmail.com
Stanislav Țerna; University “High Anthropological School”, 5
N. Iorga Street, 2029 Chisinau, Republic of Moldova; ternastas@mail.ru
Angela Simalcsik; “Olga Necrasov” Centre for Anthropological Research,
Romanian Academy Iași Branch, 2 Theodor Codrescu Street, 700479 Iași, Romania;
angellisimal@gmail.com
Daniel Ciucălău; Botoșani County Museum, 15 Unirii Street, 710221 Botoșani,
Romania; dan_ciucalau@yahoo.com
Eduard Setnic; Botoșani County Museum, 15 Unirii Street, 710221 Botoșani,
Romania; ardedu10@yahoo.com
 SICKLE INSERTS IN THE EARLY CHALCOLITHIC
SETTLEMENT AT ISAIIA. A TECHNO-MORPHOLOGICal
AND USE-WEAR STUDY
Diana-Măriuca Vornicu

Abstract: The paper deals with the sickle inserts discovered in the Early Chalcolithic settlement from Isaiia – Balta Popii. The artefacts,
made of flint, were approached from a two directional perspective: assessment of their techno-morphological characteristics and
analysis of the microscopic features of their wear. The results showed that usually the blades selected to be used as sickle elements were
not retouched, had a straight profile, trapezoidal cross-section and good regularity of edges. They were inserted in the handles with
the dorsal side facing up, at an oblique angle, creating a serrated edge. Their time of utilization was long and most probably they were
employed in cutting cereals in an almost dry state.
Keywords: Early Chalcolithic, sickles, morphology of inserts, use-wear analysis, agricultural practices

Introduction part (the receptor in which the active part is inserted)

The emergence of agriculture produced a definite
change in humankind, being a Revolution that shifted
dietary habits, mobility of human groups, religious and
magical believes, etc. Understanding how agricultural
practices appeared at  the end of  Pleistocene and
evolved during Holocene is  a  process that implies
complex investigations that should combine both
the analysis of  micro and macro botanical remains
from archaeological features but also the study of the
tools used for these tasks. The reconstruction of the
harvesting tools employed in  Prehistoric agriculture
was facilitated by the archaeological finds of  several
intact sickles preserved in  specific conservational
environments as those from the Neolithic of Western
Europe (as La  Marmotta: Fugazzola Delpino 2002,
La Draga: Palomo et al 2011, Egolzwil: Schlichtherle
et  al. 2013) and of  the Balkan area (see in  Gurova
2016), of Near East (as Hacilar VI: Mellaart 1970) and
of Caucassus region (Arazova and Skakun 2017), etc.
A  categorisation of  the prehistoric sickles can
be made by considering three aspects of their compo-
sition (adapted from Cauvin 1983, 71–75; Barbu 2018,
25–26). Depending on the shape of the sickles’ passive
there can be discerned three categories: straight sick-
les, curved sickles and L-shaped sickles (adapted from
Cauvin 1983, 71–75; Barbu 2018, 25–26). The quan-
tity of the elements used as active parts (named from
now on as sickle inserts) can categorise the sickle in:
sickles made of  a  compound active part and those
of one-element active part. Depending on the position
of the active part there are three types of sickles: sick-
les with the active part hafted parallel to the axis of the
handle, sickles with oblique insertions and sickles with
lithic pieces axially inserted (adapted from Cauvin 1983,
71–75; Barbu 2018, 25–26).
For the Early Chalcolithic of  Romania, namely
the Precucuteni-Trypillia A culture, no passive parts
of  sickles were discovered during the archaeological
excavations. Instead, the active parts of  the sickles
made, at  that time, of  chipped stone implements,
are easier to retrieve from the archaeological record.
In  consequence, the shape and morphology of  the
sickles and the specific agricultural practices are to be
reconstituted, in  the case of  the Early Chalcolithic,
only through the analysis of  the sickle inserts.
An investigation on the techno-typology and use-wear
of these implements can provide valuable information

473
on: the angle of  insertion of  the flint elements, the
shape of  the passive part of  the sickle, the number
of  elements composing the active part, the duration
of use of a certain flint implement and the intensity
of agricultural practices.
In the archaeological literature, to the sickle inserts
category are ascertained the tools that have on their
surfaces areas with mirror-like polish, polish that
appears on tools when silica rich plants, as cereals, are
processed. The mechanisms and stages of development
of  this polish are recurrent themes in  the use-wear
analysis studies (Spurell 1892: 58 observed, through
experimentation, that this polish forms when ripe straws
are cut); at the moment it is generally accepted the fact
that this polish is generated by a combination between
an abrasive process and an adhesive processes (silica
accumulation; Mazzucco et al. 2016, 79; for a history
of the debate see: Curwen 1935; Anderson 1980; Unger-
Hamilton 1988; Fullagar 1991). The sickle inserts are
functional types and not technological ones, various
blanks and retouched items being utilised for cereal
reaping. The earliest evidences of using chipped stone
items as sickle inserts come from the Levantine area,
from 23.500–22.500 cal BP (Fujimoto 1988; Groman-
Yaroslavski et  al. 2016), before the domestication
of plants was completed.
Materials and methods
The archaeological site at  Isaiia – Balta Popii
is situated in the north-east of Romania (Fig. 1), in the
Bârlad Plateau, on the smooth slope of the Zamotic
Hill, near the confluence of two main rivers crossing
the area: Prut and Siret (Ursulescu, Tencariu 2006). The
systematic investigations revealed an Early Chalcolithic
settlement composed of around 10 dwellings and ca. 50
adjacent pits (for more information and bibliography
on  the site see Tencariu et  al. 2017); the 14C data
suggest the occupation of  almost 100 years, around
4500 cal BC (Vornicu 2017, 192; Tencariu et al. 2017,
189). Mention should be made that there is no precise
data, in the literature, regarding the cereals that were
cultivated during the Early Chalcolithic at Isaiia. The
macro-botanical records available for other Precucuteni-
Trypillia A  settlements showed that, at  that time,
were cultivated cereal as  wheat (Triticum aestivum,
T. dicoccum, T. compactum, T. monococcum), barley
(Hordeum vulgare) and millet (Panicum miliaceum)
(Monah & Monah 2008). Some other species as Triticum
474
spelta, T. cf. durum, oat (Avena sativa), and rye (Secale
cereale) were weeds in the main cereal fields (Monah
& Monah 2008).
The flint collection discovered in  this Early
Chalcolithic settlement is mainly made from Moldavian
Platform flint coming from the banks of  the Prut
River, from secondary deposits; other raw materials
have low proportions. The debitage was taking place
inside the settlement as it is proved by the presence
of cores and core shaping elements, of cortical flakes and
blanks (Vornicu 2017). Technologically, the assemblage
is  composed of  regular blades, obtained from one
direction cores through pressure, medium-sized blades
made through punch technique and circular flakes
transformed into scrapers and endscrapers (Vornicu
2017).
In understanding the use of the chipped stone tools
as  sickle inserts and the agricultural practices from
the Isaiia settlement a few aspects were systematically
considered, as stages of analysis:
1. The macroscopic inspection of the flint artefacts
in order to assess the ones that have mirror-like polishes.
Since the experiments and archaeological literature
showed that macroscopic gloss is produced not only
by the use of tools in cereal reaping (van Gijn 1988;
1992; Jensen 1988; Anderson-Gerfaud et  al. 1989),
but also by the utilisation of tools in processing other
materials, the second stage of the analysis was:
2. The microscopic inspection of  the tools with
mirror-like polish. This proved to  be essential for
the analysis since it eliminated the implements with
macroscopic gloss that were not employed in agricultural
practices. The micro-characteristics of the wear from the
artefacts that were analysed were: the edge-removals,
the edge rounding, micro-polish, striations (Keeley
1980; van Gijn 1989). In  this stage was employed
a  reflected light microscope Zeiss AxioScope A1,
equipped with a Axiocam105 camera; the micro-traces
from archaeological items were compared with those
from the experimental database from the Institute
of Archaeology in Iaşi. All the analysed artefacts were
washed, post-excavation, with citric acid (C6H8O7) and
were cleaned with acetone (for grease removal) before
performing the microscopic inspection.
3. The investigated aspect was the macro and micro-
characteristics of the mirror-like polish: the form (triangle,
straight band near the edge), the distribution (bifacial/
unifacial), the invasiveness, the microtopography,
the micro-linear features and the directionality of the
Fig. 1. The location of Isaiia – Balta Popii site in the area of Precucuteni II – Trypillia A culture (map support Microsoft Encarta)
(after Vornicu 2017)
comet-shaped depressions. The features of the polish are
tributary to the type of sickles used, the degree of wetness
in the environment when harvesting, the height where
the straw was cut, thickness of  the straws, the time
of utilisation, etc. (for a comprehensive literature on these
subjects see Vardi et al. 2010, 1716–1717).
4. Another point of  interest for this study
was the morphology and technology of  the lithic
inserts. In analysing this aspect were considered the
blanks utilised as  inserts and their technologic and
morphometric characteristics: raw material, dimensions,
fragmentation, regularity of  edges, retouching/
reuse. This was done in order to understand if there
is  a  common morphology for all sickle inserts and
an  intended industry for obtaining them vs  the
opportunistic employment of implements.
Results
For this study were selected from the 1120 chipped
stone specimens discovered in the Early Chalcolithic
settlement during the 1996–2018 excavations, the
24 artefacts that display on their surfaces macroscopic
polish. Their microscopic inspection revealed that only
22 of them can be considered to have been employed
as  sickle inserts (Fig. 2–5). Of  them, 20 are made
on blades, a number that represents almost 8% of all
elongated artefacts from the settlement.
Raw materials. Seven of the artefacts referred to in
this study, made of  flint, were affected by  burning,
becoming opaque, white, with a  cracked surface
(Fig.  2:k). For the other 15 items, the raw materials
were macroscopically determined, in accordance to the
previous works on the assemblage (see Vornicu 2017).
Nine sickle inserts were made from flints coming from
the Cretaceous deposits of  the Moldavian Platform
that cropped out on the middle Prut River (A1 class
in  Vornicu 2017, 193). Another five specimens are
from a  very fine-grained flint, transparent when
transformed into thin blades, of a grey‐chocolate colour,
with a shiny texture (A2 class in Vornicu 2017, 193)
that has an  uncertain provenience (probably from
the Volhynian Platform). Only one insert was made
of a medium grained rock, of a whitish colour, opaque,
475
Fig. 2. Isaiia – Balta Popii. Sickle inserts of burnt
flint. The photographs depict changes that the
heavy burning produced on  the micro-polish
(a–j) and on the unused flint surface (k)

476
with conchoidal fracture (B1 class in  Vornicu 2017,
194), coming probably form the Dniester River. This
situation is not exponential to the proportions that the
same raw materials have in the economy of the whole
collection (Vornicu 2017), a higher amount of flints
of A2 class (22% of sickle inserts) being used for making
sickle elements.
Morpho-technology of the blanks. From a morpho-
technologic point of view, 20 of the blanks employed
as sickle inserts are blades of regular edges (Fig. 2; 3;
4:1–3,5; 5). Other two specimens are too fragmented
to  discern their initial blank (Fig. 4:4,6). As  regards
the profile, 15 blanks have a  straight profile (Fig.
2:3,5,7; 3:2–6; 4:2–6; 5:1–2), other three have a slight
curvature of the profile (Fig. 2:1–2), while other four
have a more pronounced curvature (Fig. 2:4,6; 4:1; 5:3).
The trapezoidal cross-section is characteristic for 15
items (of which 13 of straight profile), the triangular
for one item (Fig. 4:4); three pieces have a mixt cross-
section (trapezoidal at one end and triangular at the
other: Fig. 3:1–2; 4:1), two hexagonal (Fig. 2:4,6), and
for another one the cross section is not clear because
of the fragmentation of the piece (Fig. 4:6). Thus, it can
be concluded that more than half of the blanks selected
as supports for sickle inserts were chosen by the Early
Chalcolithic inhabitants from Isaiia for corroborating
these features: straight profile, trapezoidal cross-section
and very good regularity of the edges.
Fragmentation. All the supports are fragmentary:
six are proximal ends (three long: Fig. 2:1–2; 3:3 and
three short: Fig. 2:3; 4:2; 5:3), 14 are medial fragments
(Fig. 2:5–7; 3:1–2,4–6; 4:1,3,5–6; 5:1–2) and two are
Diagram 1. The metric charac-
teristics of the sickle inserts from
the Early Chalcolithic settlement
of Isaiia – Balta Popii
distal ends (Fig. 2:4; 4:4). Some of them were broken
after their employment in cereal cutting, while others
before being used. Those from the latter category (n=7:
Fig. 2:1; 3:1; 4:1–2,4; 5:1,3) can be revealing in assessing
the real metric characteristics of the sickle inserts. Thus,
four of the sickles that were broken before use are very
standardized in metric characteristics: length of 35–
41 mm, width of 10–13 mm and thickness of 3–4 mm.
In  fact, the metric characteristics of  the assemblage
are standardized. Most of specimens have the length
between 20–40 mm, but smaller fragments (to 15 mm)
were also recorded. The width of  the inserts ranges
from 9 to 23 mm, most of them falling into the 10–
18 mm category, while their thickness is 3–4 mm, with
a few derivations to 2 and 5–6 mm (see Diagram 1).
As for preparing/choosing the active part of the
implements, it was observed that most of the artefacts
were not retouched before their use, the sharp cutting
edge of the blades being probably suitable for the specific
actions in which they were employed (Fig. 2:1–4,6–7;
3:1–5; 4:3–6; 5). Only four inserts, none of them made
of A2 class of raw materials, have retouches of their left
edge which is their active edge (Fig. 2:5; 4:1–2,5). The
retouches are inverse, continuous, marginal, abrupt
in two cases and regular in two other instances. Another
piece has retouches that were made after the discard
(Fig. 3:6); this is  proved by  the fact that the polish
is not visible inside the retouches. The edge opposed
to the active one is never retouched. Mention should
be made about the case of a cortical blank transformed
into an endscraper but never used as such (Fig. 4:4);
only its left edge was employed in harvesting cereals.
477
 Fig. 3. Isaiia – Balta Popii. Sickle inserts

478
Fig. 4. Isaiia – Balta Popii. Sickle inserts

479
 Fig. 5. Isaiia – Balta Popii. Sickle inserts
In fact, the left edge of the blades was the active part
of the sickles in 13 instances (Fig. 2:1–2,4–7; 3:2; 4:1–
2,4–5; 5:2–3), while the right edge only in four cases
(Fig. 2:3; 4:3,6; 5:1). There are cases when the blanks
were used with both edges, as the five items that were
first employed with one edge in cereal reaping; after the
active part became blunt, the insert was removed from
the groove of the sickle and re-hafted so that the unused
edge became the new active part (Fig. 3:1,3–6). Thus,
although 22 items were employed in cereal reaping, the
number of active parts is 27. Mention should be made
about a blade that was initially utilised in cereal reaping
with its left edge (Fig. 3:3). After the distal part of the
blade broke, the right edge became an  active part
of  the tool, being involved in  cereal processing, but
with a highly abrasive component which lead to the
480
development of wear (polish and rounding) resembling
to the one that develops on tribullum inserts (Fig. 3:3g).
The disposal of the polish on the surface of the tools
is triangular, usually more extensive on the dorsal side
(sometimes of 1 cm in width in its most developed areas,
reaching the arises) and less on the ventral surface. This
distribution of the lustre is typical for the pieces that
were inserted in at an oblique angle.
As for the microscopic characteristics of the wear
from these implements a few aspects were considered.
The removals that affected the edges of these artefacts
do not have a strict pattern; instead the rounding of the
edge is very strong in all cases (see the photos from Fig.
2:a–f; 3:b–e,g–h,k–m; 4:1a,2a,3a,6a; 5:b–d). This very
developed rounding, apart from being an  indicator
of  their long length of  use, can also be  an indicator
of the fact that the cereals were cut when the straws
were almost in  a  dry estate (Clemente and Gibaja
1998: 458). The micropolishes from the archaeological
implements are similar to those from the experimental
items used in  cereal harvesting: bifacial, mostly flat,
in  a  few instances domed, bright, having a  smooth
texture (Fig. 2:a–j; 3:b–e,h,k–m; 4:1a,2a,3a,6a; 5:b–
d). The intensity of use is high in most of the inserts,
being observed that the more developed the polish, the
more abrasive its appearance (Fig. 3:k,l; 4:2a; 5:b–c).
The linear features (striations) are long and shallow,
running parallel and oblique to the cutting edges. The
artefacts that were burnt had their micro-polish also
affected by the temperature: the surface became shinier,
has cracks and exfoliations (Fig. 2:a–j).
Another aspect that was analysed was the morphology
of  the comet shaped depressions which can be  an
indicator of the hafted part of the lithic implement and
also of the part that was facing up during the harvesting
of cereals (see Yamada 2017). Thus, depending on the
characteristics of  the comet-shaped features it  can
be  concluded that all the inserts discovered at  Isaiia
were facing their dorsal face up in the sickles (the arrows
near the draws of each artefact in Fig. 2–5 point to the
hafting point). Also, in more than half of the cases, the
inserts were hafted at their proximal end.
During the microscopic inspection, on the surface
of the tools friction polish was observed in four cases
(Fig. 3:a,f,j; 5:a) and residues adhering on the surface
of another specimen (Fig. 3:i). Probably these traces
were left by the contact with the haft/hafting adhesives.
Discussions and Conclusions
The analysis of the flint implements that were used
as sickle inserts by the Early Chalcolithic community
at Isaiia showed some results that are important, both
for understanding the prehistoric technology and
agricultural practices.
Since no  passive parts of  sickles were discovered
it can be assumed that the hafts were made of perishable
materials as  wood. The small metric characteristics
of the flint sickle inserts found at Isaiia suggest that these
items were probably used as  elements of  compound
active parts. The implements were fixed at an oblique
angle with the haft, creating a  serrated edge, maybe
resembling to  what is  called a  Karanovo type sickle
(Skakun 1993; Gurova 2016). The results of the various
experiments showed that the most effective type of sickle
is the one with a curved body and obliquely imbedded
blades (Skakun 1993, 364; Barbu and Barbu 2016). The
morphology and technology of  the sickle elements
from Isaiia is not very different from that of other flint
implements discovered at the site, meaning that these
artefacts were locally produced (at least those from the
Moldavian Platform flint). For cereal harvesting were
selected mainly blades with a good regularity of the
edges, trapezoidal cross-section and a straight profile.
Also, other pieces that do not strictly correspond to these
features were employed in this task.
The microscopic inspection of the artefacts showed
that they were inserted with their dorsal surface facing
up and usually, but not always, the proximal end was
the one that was hafted. Also, there was a  common
preference of the inhabitants of the Isaiia settlement
to use the edges non-retouched and never to retouch
the edge that was fixed in the haft.
Some flint implements were utilised with both
edges; in one case the implement has a strong abrasive
component of the polish, meaning that it had contact
with a  mineral material. If  this artefact was, in  fact,
a  tribulum insert is  very hard to  discern. The use
of threshing sledges during the Precucuteni-Cucuteni-
Trypillia culture has been argued, on the basis of use-
wear analysis, for some Late Chalcolithic settlements
(Winiarska-Kabacińska 2016).
Unlike other tools, the utilisation of  the cereal
reaping implements was mostly limited to areas outside
the inhabited site, in the fields; thus, it is possible that
some of  the inserts were discarded/lost in  the place
where the agricultural activities were taking place. Also,
there is a high possibility that some of the implements
were used for too little time and they did not develop
a polish visible with the naked eye. We hope that in the
future, a microscopic inspection of all the lithic artefacts
from the site will bring more light on the real percentage
of sickle inserts from the Early Chalcolithic settlement.
The analysis of the flint inserts can provide important
information on agriculture in Prehistoric time, in the
lack of botanical remains. A complete study of the lithic
collections coming from the Precucuteni-Trypillia
A  settlements might be  relevant in  this matter. The
comparison of  the sickles from various settlements
can help in  tracing the similarities and differences
in the agricultural practices in one region, at a certain
moment in time. This will allow to establish a timeline
of the changes that might have appeared in harvesting/
processing cereals throughout Chalcolithic, change that
481
were, with no doubt, influenced by the socio-economic,
environmental and political contexts.
Acknowledgements
The author would like to  express her gratitude
to prof. dr. N. Ursulescu and dr. Felix-Adrian Tencariu
(Alexandru Ioan Cuza University in Iaşi) for allowing
her to  study the flint collection discovered at  the
Isaiia site.
References
Anderson P.C. 1980. A Testimony of Prehistoric tasks: diagnos-
tic residues on stone tools working edges. World Archaeology 12
(2), 181–194.
Anderson-Gerfaud P.C., Inizan M.L., Lechevaller M., Pelegrin J.
and Pernot M. 1989. Des lames de silex dans un atelier de potier
harappéen: interaction de domaines techniques. Comptes Rendus
de l’Académie des Sciences de Paris 308, 443–449.
Anderson P., Chabot J. and van Gijn A. 2004. The Functional Rid-
dle of “Glossy” Canaanean Blades and the Near Eastern Treshing
Sledges. Journal of Mediterranean Archaeology 17 (1), 87–130.
Arazova R. and Skakun N. 2017. The oldest harvesting tools
of Azerbaijan (according to experimental-traceological research).
Cuadernos de Prehistoria y Arqueología de la Universidad de Gra-
nada 27, 121–132.
Barbu M.-M. 2018. About two Eneolithic Sickles discovered
at Șoimuș – Lângă Sat. In: I.V. Ferencz, O. Tutilă and N.C. Rișcuța
(eds), Representations, Signs and Symbols Proceedings of the Sympo-
sium on Life and Daily Life, 25–32. Cluj-Napoca: Editura MEGA.
Barbu M.-M. and Barbu M.-Gh. 2016. Date experimentale priv-
ind utilizarea secerilor preistorice din piatră cioplită. In: D. Micle,
A. Stavilă, C. Oprean and S. Forțiu (eds), Arheovest. IV2. In Ho-
norem Adrian Bejan. Interdisciplinaritate în arheologie și istorie,
537–550. Szeged: JATEPress Kiadó.
Cauvin M.-C. 1983. Les faucilles préhistoriques du Proche-Orient.
Données morphologiques et fonctionnelles. Paléorient 9 (1), 63–79.
Clemente I. and Gibaja J.F. 1998. Working Processes on Cereals:
An Approach Through Microwear Analysis. Journal of Archaeo-
logical Science 25, 457–464.
Curwen E.C. 1935. Agriculture and the flint sickle in Palestine.
Antiquity 9, 62–66.
Flors E., Gibaja J.F, Ibáñez J.J. and Salazar-García D.C. 2012. An ant-
ler sickle from the Neolithic site of Costamar at Cabanes (Cas-
tellón) on the Mediterranean Spanish coast. Antiquity 86 (332).
Fugazzola Delpino M.A. 2002. La Marmotta. In: M.A. Fugazzola
Delpino, A. Pessina and V. Tinè (eds), Le ceramiche impresse nel
Neolitico Antico, 373–395. Roma: Soprintendenza Speciale al Mu-
seo Nazionale Preistorico Etnografico Luigi Pigorini.
482
Fujimoto T. 1988. Early Cereal Utilisation. Sickle Polish on Micro-
liths from Upper – and Epi-Paleolithic Assemblage from Palmyra
Basin, Syria. In: S. Beyries (ed.), Industries Lithiques. Tracéologie
et  Technologie. Vol. 1: aspects archéologique, 165–173. Oxford:
Archeopress.
Fullagar R.L.K. 1991. The Role of Silica in Polish Formation. Jour-
nal of Archaeological Science 18, 1–24
Groman-Yaroslavski I., Weiss E. and Nadel D. 2016. Composite
Sickles and Cereal harvesting Methods at 23,000-Years-Old Ohalo
II, Israel. PLoS ONE 11 (11): e0167151. https://doi.org/10.1371/
journal.pone.0167151
Gurova M. 2016. Prehistoric sickles in the collection of the National
Museum of Archaeology in Sofia. In: K. Bacvarov and R. Gleser
(eds), Southeast Europe and Anatolia in Prehistory. Essays in honor
of Vassil Nikolov on his 65th anniversary, 159–165. Bonn: Verlag
dr. Rudolph Habelt GmbH.
Jensen H.J. 1988. Functional analysis of  prehistoric flint tools
by high-power microscopy: A review of West European research.
Journal of World Prehistory 2 (1), 53–88.
Keeley L. 1980. Experimental Determination of Stone Tool Uses.
A  Microwear Analysis. Chicago and London: The University
of Chicago Press.
Mazzucco N., Gibaja J.F., Pessina A. and Ibáñez J.J. 2016. Re-
constructing Harvesting Technologies through the Analysis
of Sickle Blades: A Case-Study from Early-Middle Neolithic Si-
tes in  Northeastern Italy. Lithic Technology 41 (1), 75–92. doi:
10.1080/01977261.2016.1149654.
Mellaart J. 1970. Excavations at Hacilar, vol. 1, 2. Edinburgh: Edin-
burgh University Press.
Monah F. and Monah D. 2008. Cercetări arheobotanice în tell-ul
calcolitic Poduri – Dealul Ghindaru. Piatra-Neamț: Editura “Con-
stantin Matasă”.
Palomo A., Gibaja J.F., Pique R., Bosch A., Chinchilla J. and Tar-
rus J. 2011. Harvesting cereals and other plants in Neolithic Ibe-
ria: the assemblage from the lake settlement at La Draga. Anti-
quity 85, 759–771.
Schlichtherle H., Hafner A. and Borrello M.A. 2013. Les villages
préhistoriques des bords des lacs circumalpins entre le Ve et le IVe
millénaire av. J.-C. In: M.A. Borrello (ed.), Les Hommes Préhisto-
riques et Les Alpes, 69–84. Oxford: Archaeopress.
Skakun N.N. 1993. Agricultural implements in the Neolithic and
Eneolithic cultures of Bulgaria. In: P.C. Anderson, S. Beyres, M. Otte
and H. Plisson (eds), Traces et fonction: les gestes retrouvés. Actes
du colloque international de Liège 8–9-10 décembre 1990, 361–368.
Liège: Service de Préhistoire, Université de Liège.
Spurrell F.C.J. 1892. Notes on Early Sickles. Archaeological Jour-
nal 49 (1), 53–68.
Tencariu F.-A., Vornicu M., Asăndulesei A., Solcan L., Bodi G.
and Brașoveanu C. 2007. Investigating a  Chalcolithic dwelling
at Isaiia, Iași County, Romania. Studia Antiqua et Archaeologica
23 (2), 187–211.
Unger-Hamilton R. 1988. Method in Microwear Analysis. Prehis- van Gijn A. 1992. The interpretation of ‘‘sickles’’: a cautionary tale.
toric Sickles and Other Stone Tools from Arjoune, Syria. Oxford: In P.C. Anderson (ed.), Préhistoire de l’Agriculture: Nouvelles Ap-
Achaeopress. proches Expérimentales et Ethnographiques, 363–372. Paris: CNRS.
Ursulescu N. and Tencariu F.-A. 2006. Religie și  magie la  est Winiarska-Kabacińska M. 2016. Analiza funkcjonalna wybranych
de Carpați acum 6000 de ani. Tezaurul cu obiecte de cult de la Isai- narzędzi krzemiennych. Functional Analysis of Selected Flint Tools.
ia. Iași: Casa Editorială Demiurg. In: M. Szmyt (ed.), Biały Potok. Materiały z badań Józefa Kostrzew-
skiego na Podolu. Materials from Józef Kostrzewski’s Podolia Ex-
Vardi J., Golan A., Levy D. and Gilead I. 2010. Tracing sickle bla-
cavations, 331–352. Poznań: Archaeological Museum in Poznań.
de levels of wear and discard patterns: a new sickle gloss quantifi-
cation methods. Journal of Archaeological Science 37, 1716–1724. Yamada S. 2017. Right or left? Front or back? Use-wear Analy-
sis of Flint Sickles in the Biblical period of the Levant. Cuader-
Vornicu D.-M. 2017. The chipped stone assemblage from the Early
nos de Prehistoria y Arqueologíae la Universidad de Granada 27,
Chalcolithic settlement at Isaiia – Balta Popii. Materiale și cercetări
167–175.
arheologice. Serie Nouă 13, 191–211.
van Gijn A. 1988. The use of Bronze Age flint sickles in the Nether-
lands: a preliminary report. In: S. Beyries (ed.), Industries Lithiques. Diana-Măriuca Vornicu; Romanian Academy, Institute of Archaeology,
Tracéologie et Technologie. Vol. 1: aspects archéologique, 197–218. 6 Codrescu Street, Pavilion H, 700479 Iași, Romania; mariucav@gmail.com
Oxford: Archeopress.
van Gijn A. 1989. The Wear and Tear of Flint. Principles of Func-
tional Analysis Applied to Dutch Neolithic Assemblages, Leiden:
Leiden University.

483
 Ślady starszego osadnictwa na grodzisku
z wczesnej epoki żelaza w Chotyńcu
Sylwester Czopek

Abstract: Traces of older settlement in the early Iron Age hillfort in Chotyniec – Excavations at site no. 1 in Chotyniec, Jarosław
district (south-eastern Poland), have been conducted since 2016. It is a large hillfort from the early Iron Age belonging to the forest-
steppe variant of the Scythian cultural circle. In addition to a very numerous series of diverse sources from that period, we also found
there individual artifacts belonging to older Neolithic and early/old Bronze Age cultures. In most cases, their context clearly indicates that
they were secondary deposits. Particularly interesting among these artifacts are those found within the layers of the earth embankment.
The building material of the embankment was sandy and dusty, and it was obtained from the surroundings of the hillfort, and maybe
also from its subsequent centre. For obvious reasons, these artifacts cannot be used for dating the hillfort; however, they indicate the
presence of older settlements in the Chotyniec microregion. In addition, the article includes the results of radiocarbon dating of charcoal,
which also refers to older periods of the Bronze Age.
Słowa kluczowe: Chotyniec, grodzisko, neolit, wczesna epoka brązu, osadnictwo
Keywords: Chotyniec, hillfort, Neolithic, early Bronze Age, settlement

W historii archeologii, a także w codziennej działal-
ności terenowej, możemy znaleźć liczne przykłady badań,
które obok realizacji ich głównego celu dostarczają tak-
że źródeł z innych epok i okresów. Prowadzone od 2016
roku badania wykopaliskowe na grodzisku scytyjskiego
kręgu kulturowego z wczesnej epoki żelaza w Chotyńcu,
pow. jarosławski (Czopek et al. 2017), dostarczyły tak-
że nielicznych starszych źródeł1. Dotychczasowy zakres
badań wykopaliskowych tego ponad 30-hektarowego
obiektu jest ciągle niewielki, choć już przyniósł nad-
spodziewane efekty (Czopek 2019; Trybała-Zawiślak
2019, 264–311). W całości został zbadany tylko zolnik
zlokalizowany w północno-wschodniej części majdanu.
Poprzecznymi w stosunku do osi wału wykopami prze-
cięto też obwałowania w południowej i północnej części
stanowiska. Poza tym w dwóch miejscach na majdanie
założono niewielkie wykopy sondażowe. W stosunku
do bardzo dużej powierzchni grodziska (około 36 ha)
prace badawcze objęły zaledwie 0,3 ha. Planowane dalsze
prace na stanowisku będą się koncentrowały w wybra-
nych miejscach, wyróżniających się topografią, wystę-
powaniem skupisk materiału zabytkowego lub wska-
zaniami badań geofizycznych. Powinny one przynieść
znaczące poszerzenie bazy źródłowej.
Na podstawie dotychczasowych badań można bez
wątpienia stwierdzić, że teren grodziska w Chotyńcu
był penetrowany przez grupy ludzkie na długo przed
wczesną epoką żelaza. Pozyskane starsze źródła rucho-
me są pojedyncze, często pochodzące ze złoża wtórne-
go, ale bez wątpienia świadczą o obecności (zapewne
incydentalnej) ludności z końca neolitu i epoki brązu.
Można założyć, że również dla nich miejsce, na któ-
rym we  wczesnej epoce żelaza założono grodzisko,
było atrakcyjne. Jest to bowiem cyplowate, dość płaskie
wyniesienie położone na Płaskowyżu Tarnogrodzkim,
wcinające się od zachodu w wyraźną strefę podmokłą.
Od wschodu mamy wyższe partie terenu, w tym dość
znaczne wyniesienia morenowe. Podłożem są  tutaj

1
  Praca została wykonana w ramach projektu badawczego Narodowego Centrum Nauki nr 2017/27/B/HS3/01460 pt. „Na granicy
dwóch światów. Aglomeracja chotyniecka scytyjskiego kręgu kulturowego – etap I: badania terenowe” / The research was carried
out as part of the National Science Center project no. 2017/27/B/HS3/01460 entitled “On the border between two worlds. Chotyniec
agglomeration of the Scythian cultural circle – stage I: field research”.

485
przede wszystkim utwory pylaste, gliny i pisaki z du-
żym udziałem narzutowych kamieni różnej wielkości.
Na samym grodzisku górną, podhumusową warstwę
buduje gleba pylasta, a poniżej pył – less piaszczysty.
Na głębokości około 1 m pojawiają piaski ze żwirem
(Gębica, Jacyszyn 2018, 56–57).
Warto odnotować, że w bezpośrednim sąsiedztwie
grodziska, na południe od niego, przebiega autostrada
A4. W trakcie jej budowy i bezpośrednio przed nią były
prowadzone szerokopłaszczyznowe badania wykopali-
skowe na kilku stanowiskach, które potwierdziły obec-
ność osad kultury pucharów lejkowatych w Chotyńcu,
stan. 7 i Hruszowicach, pow. przemyski, stan. 2 oraz śla-
dów osadnictwa z wczesnej epoki brązu na tym samym
stanowisku w Chotyńcu (Czopek et al. 2018, 249, 260).
Ponadto na stanowisku nr 16 w Hruszowicach stwier-
dzono materiał neolityczny i ceramikę kultury trzciniec-
kiej (Czopek et al. 2018, 270). Na nieco dalej w kierunku
wschodnim położonych stanowiskach nr 23 i 24 w Nie-
nowicach, pow. jarosławski, zbadano osady kultury mie-
rzanowickiej. Na tym ostatnim stanowisku stwierdzo-
no także osady kultury pucharów lejkowatych i kultury
trzcinieckiej (Czopek et al. 2018, 274, 277). Na podstawie
tych badań można bardzo dobitnie stwierdzić, że w wie-
lu miejscach powtarza się podobna sekwencja chrono-
logiczno-osadnicza osadnictwa sprzed wczesnej epoki
żelaza. Można ją zapisać w następującej postaci: kultura
pucharów lejkowatych – kultura mierzanowicka – kul-
tura trzciniecka. Tylko na jednym stanowisku (Nieno-
wice 23) zarejestrowano pozostałości obozowiska lub
osady kultury ceramiki sznurowej.
Warto wspomnieć, że  z  regionu dorzecza dolnej
Wiszni (dopływ Sanu) dysponujemy analizami palinolo-
gicznymi (Wacnik 2018). Potwierdzają one aktywności
grup ludzkich, które można utożsamiać z wymienio-
nymi wyżej kulturami. Gospodarka rolnicza jest po-
twierdzona od czasów kultury pucharów lejkowatych.
Jej intensywność, którą można traktować jako pośredni
wskaźnik intensywności osadnictwa, z pewnymi wa-
haniami, utrzymuje się na podobnym poziomie i po-
twierdza regionalną ciągłość osadnictwa co najmniej
od początku II tys. BC. Wyraźny skok jakościowy ob-
serwujemy we  wczesnej epoce żelaza (Wacnik 2018,
87–95), co  można łączyć z  powstaniem aglomeracji
chotynieckiej i jej bezpośredniego zaplecza.
Przechodząc do interesującego nas tu zagadnienia obec-
ności starszego osadnictwa na terenie grodziska w Cho-
tyńcu, trzeba zaznaczyć kontekst wszystkich źródeł. Nie
mamy żadnych przesłanek, aby twierdzić, że ich pozycja
486
jest inna niż typowego złoża wtórnego. Pełne zestawienie
zarejestrowanych do tej pory źródeł zawarto w tabeli 1.
Fragmenty ceramiki uwzględnione w tabeli 1 zostały
przyporządkowane do poszczególnych kultur na podsta-
wie cech technologicznych. W przypadku ceramiki neo-
litycznej była to przede wszystkim domieszka tłucznia
ceramicznego, charakterystyczne „miękkie” powierzch-
nie i niezbyt dobry wypał. W tej grupie zwracają uwagę
fragmenty jednego naczynia pochodzące z dolnej części
nasypu wału, które przypisano do kultury ceramiki sznu-
rowej. Są one wyjątkowo słabo wypalone, a ich cechą cha-
rakterystyczną jest przecieranie powierzchni. Przynależ-
ność kulturowa nie jest jednoznaczna, bowiem podobne
cechy mogą charakteryzować i inne jednostki (np. kultu-
rę amfor kulistych). Od ceramiki neolitycznej wyraźnie
oddzielają się fragmenty naczyń z wczesnej epoki brązu.
Charakteryzują się one większą twardością i domieszką
tłucznia kamiennego, czytelnego już na powierzchniach.
Wytwory krzemienne także nie dają jednoznacz-
nych podstaw klasyfikacyjnych. Niewątpliwie wyróż-
niającym się okazem jest fragment czworościennej,
całkowicie gładzonej siekiery z krzemienia pasiastego
(ryc. 1). Zarówno surowiec, jak i forma oraz technika
wykonania zbliżają ten zabytek do kultury amfor kuli-
stych (narzędzie „o cechach kultury amfor kulistych”)2.
Występowanie takich siekier jest jednak potwierdzo-
ne także w środowisku kultury pucharów lejkowatych
Ryc. 1. Chotyniec, pow. jarosławski, stan. 1. Fragment siekierki
krzemiennej z zolnika (złoże wtórne)
Fig. 1. Chotyniec, Jarosław district, site 1. Fragment of a flint axe
from the zolnik – ash mound (secondary deposit)
2
  Drogiemu Jubilatowi – Profesorowi Andrzejowi Pelisiakowi obok
tradycyjnych życzeń składam serdeczne podziękowania za możliwość
konsultacji i dyskusję o tym interesującym narzędziu krzemiennym.
 Tabela 1. Chotyniec, stan. 1. Zestawienie zidentyfikowanych do tej pory źródeł starszych niż grodzisko z wczesnej epoki żelaza
Table 1. Chotyniec, site 1. List of so far identified materials older than early Iron Age stronghold
Zakres Lokalizacja, pozycja
Lp. chronologiczny Źródła stratygraficzna Uwagi
No. Chronological Source Location, stratigra- Notes
range phic position
1. Kultura pucha- 2 drobne fragmenty ceramiki wykop 3/2019, złoże wtórne, wśród frag-
rów lejkowatych 2 small pottery fragments głębokość 30–40 cm mentów ceramiki z  wcze-
Funnel Beaker trench 3/2019, snej epoki żelaza
culture depth 30–40 cm secondary position, among
potsherds from the Early
Iron Age
2. Kultura pucha- fragment obuchowej części gładzonej siekierki ar 51N/50E, złoże wtórne w obrębie zol-
rów lejkowa- czworokątnej z krzemienia pasiastego głębokość 50–60 cm nika
tych? butt fragment of the polished quardrilateral axe of are 51N/50E, depth secondary position within
Funnel Beaker the banded flint 50–60 cm the zolnik
3. culture? fragment drapacza na wiórze z retuszem boków, z za- ar 53N/48E,
chowaną powierzchnia korową, surowiec wołyński głębokość 50–60 cm
endscraper fragment on blade with retouched side are 53N/48E,
edges, partially cortical, the Volhynian flint depth 50–60 cm
4. Kultura cerami- 14 drobnych, słabo wypalonych fragmentów cera- wykop 4/2019, warstwa nasypowa (?) wału
ki sznurowej? miki głębokość 160 cm północnego
Corded Ware 14 small poorly fired potsherds trench 4/2019, upper layer (?) of the nor-
culture? depth 160 cm thern embankment
5. Kultura mierza- 1 fragment ceramiki wykop 1/2019, warstwa nasypowa wału
nowicka 1 potsherd głębokość 45–50 cm północnego
Mierzanowice trench 1/2019, upper layer of the northern
culture depth 45–50 cm embankment
12 fragmentów ceramiki wykop 1/2019, warstwa nasypowa wału
12 potsherds głębokość 90–100 północnego
trench 1/2019, upper layer of the northern
depth 45–50 cm embankment
narzędzie krzemienne z retuszem dwóch boków, su- ar 52N/50E, złoże wtórne w obrębie zol-
rowiec wołyński? głębokość 50–60 cm nika
flint tool retouched on two edged, Volhynian flint? are 52N/50E, secondary position within
depth 50–60 cm the zolnik
6 nieokreślony niewielki odłupek odbity z gładzonej siekiery, krze- ar 51N/49E złoże wtórne w obrębie zol-
undetermined mień wołyński are 51N/49E nika
small flake detached from polish axe, Volhynian flint secondary position within
the zolnik
odłupek krzemienny z  retuszem jednego z  boków, ar 53N/49E warstwa pod zolnikiem, za-
surowiec narzutowy are 53N/49E bytek in situ
flint flake retouched on one edge, erratic flint layer beneath the zolnik,
artifact in situ

i kulturze ceramiki sznurowej (Valde-Nowak 1988, 28).
Spośród innych zabytków krzemiennych na uwagę za-
sługuje drapacz (ryc. 2a), który najpewniej należy łączyć
z kulturą pucharów lejkowatych, oraz narzędzie retuszo-
wane (ryc. 2b) bliskie wytworom wczesnobrązowym.
Uzupełnieniem źródeł materialnych mogą być trzy
daty radiowęglowe (AMS) uzyskane z kontekstów obwa-
łowań (tabela 2). Aby je odpowiednio zinterpretować,
należy zwrócić uwagę na sam wał grodziska w Cho-
tyńcu. W  dotychczasowych wykopach badawczych
zarejestrowano taką samą strukturę. Nie stwierdzono
żadnych konstrukcji kamiennych ani drewnianych,
a jedynie nasyp ziemny. Został on usypany z warstw
utworów pylastych i  piaszczystych miejscowego po-

487
 Ryc. 2. Chotyniec, pow. jarosławski, stan. 1.
a Narzędzia krzemienne z zolnika (złoże wtór-
ne): a – ar 53N/48E; b – 52N/50E
Fig. 2. Chotyniec, Jarosław district, site 1. Flint
5 cm b tools from the zolnik – ash mound (secondary
deposit): a – 53N/48E; b – 52N/50E

Tabela 2. Chotyniec, stan. 1. Zestawienie starszych (IV–IV/III tys. BP) dat radiowęglowych uzyskanych z nawarstwień wału
grodziska
Table 2. Chotyniec, site 1. List of older (IV–IV/III millennium BP) radiocarbon dates from layers of earthwork
Kalibracja (cal BC)
Nr próbki Data BP Calibration (cal BC) Uwagi
Sample no. Date BP Notes
1 sigma 2 sigma
warstwa in  situ pod rozsypiskiem wału
1860 (0,4%) 1854
1736 (15%) 1716 południowego
MKL 3478A 3383±37 BP 1771 (93,1%) 1607
1695 (53,2%) 1631 layer in situ beneath the embankment
1583 (2,0%) 1560
destruction
1494 (3,4%) 1478
1439 (64,1%) 1394 warstwy nasypowe wału północnego
MKL A4564 3136±25 BP 1457 (76,6%) 1377
1333 (4,1%) 1327 upper layers of the northern embankment
1344 (15,4%) 1306
1193 (31,8%) 1143
MKL A4563 2927±24 BP 1132 (32,7%) 1081 1215 (95,4) 1042
1065 (3,7%) 1058

chodzenia (Gębica, Jacyszyn 2018, 56–57). Są to róż-
ne pod względem miąższości warstewki układające się
poziomo, niekiedy o  wyraźnych zarysach soczewki.
Nie można oczywiście stwierdzić, czy budulec ten był
pozyskiwany bezpośrednio z powierzchni dzisiejszego
majdanu, czy też z nieodległych miejsc. Nie stwierdzo-
no do tej pory wyraźnych wybierzysk. Pozyskiwanie
budulca wału z  przestrzeni stanowiska mogło przy-
nieść dodatkowy efekt wyrównania jego powierzchni.
Wielkość samych obwałowań w pierwotnej ich posta-
ci jest imponująca – wał o szerokości 13–14 m i wyso-
kości ponad 4 m przy obwodzie około 2200 m, co daje
około 120 000 m3 potrzebnego budulca. Nie wydaje się,
choćby po analizie współczesnej fizjografii, aby taka
ilość była możliwa do uzyskania z samego stanowiska.
W grę wchodzi też (a może przede wszystkim) mniej
lub bardziej odległy transport.
Daty radiowęglowe (AMS) określają różne zakresy
wieku bezwzględnego (tabela 2; ryc. 3–5). Najstarsza
z nich wskazuje na XVIII–XVII wiek BC. Bardzo waż-
ny jest fakt, że pochodzi ona z warstwy „naturalnej”,
na której został usypany wał grodziska, a ściślej, jego
zewnętrzna część (Czopek et al. 2017, 299, ryc. 10). Nie
określa zatem czasu konstruowania obwałowań, ale
ewidentnie odnosi się do jakiegoś starszego horyzontu.
Nie uzyskano powiązania próbki z żadnymi artefakta-
mi. Były to bardzo drobne węgielki drzewne, których
wydatowanie było możliwe dzięki zastosowaniu meto-
dy AMS. Nie można zatem jednoznacznie stwierdzić,
czy próbka stanowi „naturalną pozostałość” przypad-
kowego incydentu, czy też łączy się z jakąś działalno-
ścią człowieka. Spośród źródeł materialnych stwierdzo-
nych na grodzisku jest ona najbliższa chronologicznie
materiałom kultury mierzanowickiej. Niestety, o  ich
chronologii nie można, ze względu na skromny zbiór,
wiele powiedzieć, stąd odniesienie daty do konkretne-
go materiału archeologicznego nie jest możliwe. Wiek
próbki sugeruje, że gdyby powiązać ją z kulturą mie-

488
 Tabela 3. Zestawienie stanowisk z wczesnej epoki brązu z okolic grodziska w Chotyńcu, pow. jarosławski
Table 3. List of sites from early Bronze Age from Chotyniec neighbourhood, district Jarosław
Lp. Charakter stanowiska (WEB)
Stanowisko / Site Powiat / District Badania / Research
No. Site character (WEB)
1. Chotyniec 1 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace wykopaliskowe / excavation
2. Chotyniec 3 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
3. Chotyniec 7 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace wykopaliskowe / excavation
4. Chotyniec 14 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
5. Chotyniec 32 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
6. Chotyniec 36 jarosławski / Jarosław osada? / settlement powierzchniowe / surface survey
7. Chotyniec 38 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
8. Duńkowice 24 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
9. Duńkowice 41 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
10. Hruszowice 19 przemyski / Przemyśl ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
11. Hruszowice 21 przemyski / Przemyśl osada? / settlement powierzchniowe / surface survey
12. Hruszowice 22 przemyski / Przemyśl ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
13. Nienowice 3 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
14. Nienowice 7 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace powierzchniowe / surface survey
15. Nienowice 23 jarosławski / Jarosław osada / settlement wykopaliskowe / excavation
16. Nienowice 24 jarosławski / Jarosław ślad osadniczy / settlement trace wykopaliskowe / excavation

rzanowicką, to w grę wchodzi tylko jej najpóźniejsza mik-Proksa 2019, 131–142), a takie daty dotyczą także
faza (Kadrow, Machnik 1997, 163–169). Kontekstem stanowisk z terenów Kotliny Sandomierskiej o podob-
regionalnym może być w  tym przypadku dość duża nych warunkach środowiskowych jak interesująca nas
liczba stanowisk zlokalizowanych w  pobliżu choty- tu część Płaskowyżu Tarnogrodzkiego.
nieckiego grodziska (tabela 3, ryc. 6). Zachodzi tu jed- Dwie młodsze daty pochodzą z  warstw budują-
nak także i druga możliwość interpretacyjna. Na wiek cych wał północny. Można je  odnosić odpowiednio
XVIII–XVII BC jest datowana najstarsza faza kultury do XV–XIV oraz XIII–XI wieku BC. Ze względu na za-
trzcinieckiej w południowo-wschodniej Polsce (Ada- kresy chronologiczne mogą się one wiązać z kulturą

OxCal v4.3.2 Bronk Ramsey (2017); r:5; IntCal13 atmospheric curve (Reimer et al 2013)

R_Date(3383,37)
3600 68.2% probability
1736 (15.0%) 1716calBC
Radiocarbon determination (BP)

1695 (53.2%) 1631calBC

95.4% probability
3400 1860 (0.4%) 1854calBC
1771 (93.1%) 1607calBC
1583 (2.0%) 1560calBC

3200

Ryc. 3. Chotyniec, pow. jarosławski,

stan. 1. Wykres kalibracyjny dla prób-
ki z warstwy pod rozsypiskiem wału 3000
południowego
Fig. 3. Chotyniec, Jarosław district,
site 1. Calibration curve for the sample 1900 1800 1700 1600 1500 1400
from the layer under the slope of the
Calibrated date (calBC)
southern embankment

489
 OxCal v4.3.2 Bronk Ramsey (2017); r:5; IntCal13 atmospheric curve (Reimer et al 2013)

R_Date(3136,25)
68.2% probability
3300 1439 (64.1%) 1394calBC
Radiocarbon determination (BP)

1333 (4.1%) 1327calBC

95.4% probability
3200
1494 (3.4%) 1478calBC
1457 (76.6%) 1377calBC
3100 1344 (15.4%) 1306calBC

3000

Ryc. 4. Chotyniec, pow. jarosław-

2900 ski, stan. 1. Wykres kalibracyjny dla
próbki z warstwy wału południowego
2800 Fig. 4. Chotyniec, Jarosław district,
1600 1500 1400 1300 1200 site 1. Calibration curve for the sam-
ple from the layer of  the southern
Calibrated date (calBC)
embankment

OxCal v4.3.2 Bronk Ramsey (2017); r:5; IntCal13 atmospheric curve (Reimer et al 2013)

3200 R_Date(2927,24)
68.2% probability
1193 (31.8%) 1143calBC
Radiocarbon determination (BP)

1132 (32.7%) 1081calBC

1065 (3.7%) 1058calBC
3000 95.4% probability
1215 (95.4%) 1042calBC

2800

Ryc. 5. Chotyniec, pow. jarosław-

ski, stan. 1. Wykres kalibracyjny dla
2600
próbki z warstwy wału południowego
Fig. 5. Chotyniec, Jarosław district,
1400 1300 1200 1100 1000 900 site 1. Calibration curve for the sam-
ple from the layer of  the southern
Calibrated date (calBC)
embankment

trzciniecką, odpowiednio fazą Ib/IIa i  IIb (Adamik- Skromne ilościowo materiały neolityczne i wcze-
-Proksa 2019, 140–142). Bezpośrednio na grodzisku nie snobrązowe pochodzące z grodziska w Chotyńcu z całą
stwierdzono do tej pory źródeł, które ewidentnie można pewnością nie stanowią zamkniętego katalogu. Bada-
by powiązać z tą jednostka kulturową, jednak w pobli- nia ciągle trwają i  należy oczekiwać, że  mogą przy-
żu można wskazać sporą grupę stanowisk, na których nieść kolejne tego typu znaleziska. Ważne jest, że jed-
ceramika kultury trzcinieckiej występuje (Trybała-Za- noznacznie pokazują, że teren późniejszego grodziska
wiślak 2018, ryc. 4.12)3. Młodsza z dat ma także zakres wchodził w skład mikroregionalnej ekumeny wielu (?)
odpowiadający najstarszej fazie tarnobrzeskiej kultury wcześniejszych społeczeństw prahistorycznych.
łużyckiej. Na samym grodzisku ani w bezpośrednim W trakcie badań prowadzonych w Chotyńcu pozy-
jego sąsiedztwie nie ma  tak datowanych materiałów skano od przypadkowego znalazcy toporek kamienny
tej jednostki kulturowej. (ryc. 7). Udało się ustalić, ze pochodzi on z miejsca
oddalonego od grodziska o około 600 m na wschód.
3
  W trakcie badań w roku 2019 na stanowisku nr 36 w Chotyń- Jest to  pole orne położone na  nieco wyniesionej
cu odkryto grób kultury trzcinieckiej, który będzie przedmiotem części dość płaskiej strefy pozadolinnej. Nowe stano-
odrębnego opracowania. wisko otrzymało numer 39 w miejscowości Chotyniec.

490
 Ryc. 6. Mapa osadnictwa z wczesnej epoki brązu z okolic grodziska w Chotyńcu
Fig. 6. Map of settlement from the early Bronze Age from nearby the Chotyniec hillfort

491
 Ryc. 7. Chotyniec, pow. jarosławski, stan. 39. Luźno znaleziony toporek kamienny
Fig. 7. Chotyniec, Jarosław district, site 39. Stone shaft-hole axe, a stray find
Sam zabytek to dobrze zachowany niewielki toporek wy-
konany z granitu. Ma on migdałowaty kształt o wyraźnie
zaokrąglonym obuchu. Przekrój jest czworokątny o za-
okrąglonych krawędziach. W środkowej części zabytku
znajduje się przewiercony obustronnie, asymetrycznie
umieszczony w stosunku do osi toporka otwór o śred-
nicy 2,7–3,2 cm. Długość tego egzemplarza to 9,5 cm.
Maksymalna szerokość zarysu znajduje się około po-
łowy długości. Zabytek ten reprezentuje typ II w kla-
syfikacji toporków kultury ceramiki sznurowej wg Jana
Machnika (1966, 42). Paweł Valde-Nowak (1988, 36)
egzemplarze takie klasyfikuje jako należące do grupy
III, kategorii 2, odmiany b, jednocześnie określając
chronologię na młodszą fazę rozwoju kultury ceramiki
sznurowej i być może wczesną epokę brązu. Podobne
egzemplarze znane są z nielicznych zespołów najstar-
szej fazy protomierzanowickiej (Kadrow, Machnik 1997,
ryc. 2:8). Toporki tego typu nie są formą przewodnią
ani ze względu na chronologię, ani też zróżnicowanie
regionalne. Występują także w wielu innych miejscach
południowo-wschodniej Polski (Valde-Nowak 1988,
tab. XIV–XV; Kośmider 2004, 34).
Przynależność kulturowa toporka do schyłku neo-
litu/początku epoki brązu jest bardzo istotna w świe-
tle wcześniejszych uwag o materiałach z tego właśnie
492
przedziału chronologicznego, pochodzących z choty-
nieckiego grodziska.
Literatura
Adamik-Proksa J.  2019. Ekumena ludności kultury trzcinieckiej
w  Polsce południowo-wschodniej. Studium osadniczo-kulturowe.
Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Czopek S. 2019. Enklawa scytyjskiego kręgu kulturowego w po-
łudniowo-wschodniej Polsce. Przegląd Archeologiczny 67, 119–
148.
Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Tokarczyk T., Ocadryga-To-
karczyk E., Burghardt M., Adamik-Proksa J., Rajpold W. 2017.
Pierwsze sprawozdanie z  weryfikacyjnych badań na  grodzisku
z wczesnej epoki żelaza w Chotyńcu. Materiały i Sprawozdania
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 38, 291–305.
Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Wojceszczuk N., Osaulczuk O.,
Bobak D., Gębica P., Jacyszyn A., Pasterkiewicz W., Pawliw D.,
Petehyrycz W., Połtowicz-Bobak M., Wacnik A. 2018. Przemia-
ny kulturowo-osadnicze w  dorzeczu rzeki Wiszni w  epoce brązu
i  we  wczesnej epoce żelaza w  kontekście zmian prahistorycznej
i wczesnohistorycznej ekumen. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.
Gębica P., Jacyszyn A. 2018. Charakterystyka geomorfologiczna
i pokrywa glebowa dorzecza Wiszni. W: S. Czopek, K. Trybała-
-Zawiślak, N. Wojceszczuk, O. Osaulczuk, D. Bobak, P. Gębica,
A. Jacyszyn, W. Pasterkiewicz, D. Pawliw, W. Petehyrycz, M. Poł-
towicz-Bobak, A. Wacnik (red.), Przemiany kulturowo-osadnicze
w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce żelaza
w kontekście zmian prahistorycznej i wczesnohistorycznej ekume-
ny, 47–71. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.
Kadrow S., Machnik J. 1997. Kultura mierzanowicka. Chronologia,
taksonomia i rozwój przestrzenny. Kraków: Polska Akademia Nauk.
Kośmider M. 2004. Kamienne topory z dorzecza środkowego Sanu
w świetle badań osadniczych. Część II: Kamienne topory z Pogó-
rza Przemyskiego i dorzecza Wiaru. Rocznik Przemyski 40, 29–52.
Machnik J. 1966. Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Mało-
polsce. Wrocław: Wydawnictwo PAN.
Trybała-Zawiślak K.  2018. Starsza epoka brązu. W: S.  Czopek,
K. Trybała-Zawiślak, N. Wojceszczuk, O. Osaulczuk, D. Bobak,
P. Gębica, A. Jacyszyn, W. Pasterkiewicz, D. Pawliw, W. Petehyrycz,
M. Połtowicz-Bobak, A. Wacnik (red.), Przemiany kulturowo-osad-
nicze w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce
żelaza w kontekście zmian prahistorycznej i wczesnohistorycznej
ekumeny, 141–154. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.
Trybała-Zawiślak K. 2019. Wczesna epoka żelaza na terenie Pol-
ski południowo-wschodniej – dynamika zmian i relacje kulturowe.
Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Valde-Nowak P. 1988. Etapy i strefy zasiedlenia Karpat polskich
w neolicie i na początku epoki brązu. Wrocław: Wydawnictwo PAN.
Wacnik A. 2018. Młodoholoceńska transformacja roślinności do-
rzecza Wiszni i Sanu w świetle danych palinologicznych. W: S. Czo-
pek, K. Trybała-Zawiślak, N. Wojceszczuk, O. Osaulczuk, D. Bobak,
P. Gębica, A. Jacyszyn, W. Pasterkiewicz, D. Pawliw, W. Petehyrycz,
M. Połtowicz-Bobak, A. Wacnik (red.), Przemiany kulturowo-osad-
nicze w dorzeczu rzeki Wiszni w epoce brązu i we wczesnej epoce
żelaza w  kontekście zmian prahistorycznej i  wczesnohistorycznej
ekumeny, 71–103. Rzeszów: Uniwersytet Rzeszowski.
Sylwester Czopek; University Rzeszów, Institute of Archaeology,
10 Moniuszki Street, 35-015 Rzeszów, Poland; sycz@archeologia.rzeszow.pl
493
 Wariacje na temat garnka
Jacek Górski, Przemysław Makarowicz

Abstract: Variations on the Theme of a Pot – The analysis of spreading of S-shaped pots within the Trzciniec Cultural Circle (TCC) has
led to some interesting conclusions. Pots decorated exclusively with a horizontal cordon under the rim predominate only in the western
and southern parts of the TCC range. Pots decorated with a cordon under the rim and incised decoration as well as with impressions
prevail in the area to the east and north of the above- mentioned zone. It is primarily an area of the Central East European Plain. In the
period preceding development of the TCC, “forest” communities were predominant in this area. Their economy was focused mainly
on breeding and exploitation of the natural environment. Pots with cordon under the rim dominate in the zone previously occupied
by cultures with Early Bronze features. It thus seems that noted differences may have the character of permanent “borders”. In the area
west of the Bug River (“proper” Trzciniec Culture) it is still visible in the later phase.
Słowa kluczowe: Epoka brązu, trzciniecki krąg kulturowy, garnek esowaty zdobiony listwą
Keywords: the Bronze Age, Trzciniec Cultural Circle, S-shaped pot with relief/plastic/applied band/strip

I krzewskiego, który opublikował inwentarze z dwóch

Od czasów neolitu praktyczne pojemniki wykonane
z wypalonej gliny stały się podstawowym wyposażeniem
każdego gospodarstwa domowego. Ze względu na ogra-
niczoną trwałość szybko ulegały zniszczeniu, stając się
głównym składnikiem kopalnych depozytów. Ułamki na-
czyń służyły nie tylko za wskaźnik datowania, ale i często
przyporządkowania kulturowego. Formy, zdobnictwo, ce-
chy technologiczne i szczegóły morfologii naczyń okazały
się ważnym elementem opisu archeologicznego. Kilka ty-
pów naczyń używanych przez społeczności prahistorycz-
ne było tak charakterystycznych, że stały się eponimami
ugrupowań kulturowych. Włoska nazwa cultura dei vasi
a bocca quadrata brzmi egzotycznie i zapewne bardziej
zachęcająco niż swojska kultura pucharów lejkowatych
lub kultura amfor kulistych. O ich wydzieleniu zdecydo-
wały właśnie charakterystyczne cechy ceramiki. W tym
kontekście można uznać, że puchary lejkowate i amfory
kuliste zrobiły międzynarodową karierę.
Dość wyrazistą formą jest też łagodnie profilowa-
ny garnek esowaty z pogrubionym i skośnie ściętym
brzegiem, zdobiony poziomymi listwami. W polskiej
literaturze archeologicznej określenie chronologii inte-
resującej nas grupy naczyń jest zasługą Zdzisława Za-
kurhanów w Łubnej. Najważniejszym wnioskiem pły-
nącym z opracowania tych materiałów było stwierdze-
nie, że fragmenty naczyń ze skośnie ściętymi brzega-
mi i zdobione poziomymi listwami, a często również
żłobkami (zazwyczaj w układzie poziomym) występują
w kontekście przedmiotów metalowych datowanych
na starszy okres epoki brązu (Zakrzewski 1924, 275,
282). Wkrótce potem zostały włączone do wyróżnionej
kultury trzcinieckiej (Kostrzewski 1930). Na ich duże
zróżnicowanie po raz pierwszy zwrócił uwagę Stefan
Nosek, charakteryzując ceramikę tej kultury (Nosek
1948, 66–76). Zostały one również omówione w mo-
nograficznym opracowaniu Aleksandra Gardawskiego
(1959). Na uwagę zasługuje monografia Jana Dąbrow-
skiego (1972), w której autor opracował problematy-
kę nie tylko kultury trzcinieckiej, ale i  pokrewnych
ugrupowań z  terenu dzisiejszej Ukrainy i  Białorusi
(krąg Trzciniec–Komarów–Sośnica). W  ten sposób
charakterystyczny garnek został umieszczony w cza-
sie i w przestrzeni, uznany za typową formę dla całego
kręgu pokrewnych ugrupowań określanych niegdyś
mianem Trzciniec–Komarów–Sośnica (Dąbrowski
1972, 184–185), a obecnie trzcinieckim kręgiem kul-
turowym (Makarowicz 2010).

495
 Nowy impuls dotyczący problematyki garnka z listwą
notujemy w końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku.
Okazało się, że z poparciem datowania radiowęglowe-
go można było wykazać „wędrówkę” takiego garnka
(Riesenbecher) z  Jutlandii i  terenów dorzecza dolnej
Łaby przez obszar ziem Polski w  dorzecze Dniepru
(Czebreszuk 1996, 157–158; 2001, 150 n., ryc. 44, 45;
Makarowicz 1998, 125–127; szerzej Makarowicz 2000,
539–541). Garnki z listwą znane są m.in. z cmentarzysk
późnej fazy kultury unietyckiej (np. Łęki Małe – Ko-
wiańska-Piaszykowa 2008, ryc. 5:5) oraz z osady obron-
nej w Bruszczewie (Silska 2012, ryc. 54:3; 59:2; 60:1,2).
Według koncepcji Janusza Czebreszuka zjawisko roz-
przestrzenienia cech „trzcinieckich” może być zdefi-
niowane przez pojęcie pakietu kulturowego. Pakiet ten
w odniesieniu do interesującej nas jednostki był bardzo
ubogi – „trzciniecki garnek” (z listwą lub poziomymi
żłobkami), skośnie ścięte i poszerzone krawędzie wy-
lewów oraz charakterystyczna technologia (m.in. sto-
sowanie gruboziarnistego tłucznia). Często wszystkie
te cechy spotykane są na jednym naczyniu (Czebre-
szuk 2001, 152–153). Później wykazano, że liczba cech
wspólnych dla trzcinieckiego kręgu kulturowego nie
może być ograniczana jedynie do jednej formy naczy-
nia, ale do innych cech, np. związanych z obrządkiem
pogrzebowym (Makarowicz 2010). Uzasadniono też,
że często „trzcinieckiemu” garnkowi towarzyszą dwa
inne charakterystyczne naczynia – zdobiona waza ła-
godnie profilowana z ornamentem rytym i jednoczę-
ściowy puchar, czasami zdobiony w zbliżony sposób
(Górski 2014). Tym niemniej ważne było zwrócenie
uwagi na szerszy kontekst genetyczno-kulturowy zwią-
zany z garnkiem zdobionym listwą.
II
Obecnie badacze są zgodni, że do ukształtowania się
trzcinieckiego kręgu kulturowego doszło na początku
II tysiąclecia BC na rozległych obszarach Niziny Wiel-
kopolskiej, Mazowieckiej i  Podlaskiej oraz terenach
przyległych (Makarowicz 2010, Górski 2017). Obszar
ten uważa się za  „genetyczne centrum” formowania
się analizowanego taksonu. Aleksander Kośko uznał,
że do powstania omawianej jednostki znacznie przy-
czyniły się niżowe społeczności „leśne” (Kośko 1991)
zamieszkujące tereny od Kujaw na zachodzie po dorze-
cze środkowego Dniepru na wschodzie (Czebreszuk
1996, 158). W kwestii samej genezy trzcinieckiego krę-
gu kulturowego najpełniejsza koncepcja jego powsta-
496
nia zakłada swoistą syntezę trzech niżowych tradycji,
które w uproszczeniu można określić jako: neolityczną,
subneolityczną i wczesnobrązową (Makarowicz 1998,
273 n.; 2010, 387–389). Przegląd powyższych koncepcji
wskazuje, że na naszych terenach najstarszych garnków
z listwą należałoby poszukiwać w strefie niżowej zwią-
zanej z hipotetycznymi terenami kształtowania się KT.
Garnki z listwą stały się powszechnym składnikiem
inwentarzy ceramicznych kultury iwieńskiej i  znane
są już z jej fazy najstarszej (Makarowicz 1998, tabl. 1:2;
3:12). Z czasem, jak pisze wspomniany wyżej autor, na-
stąpił „proces «naturalizacji» tego typu naczynia jako
pojemnika o funkcji gospodarczej w ramach inwenta-
rzy osadowych KI (kultury iwieńskiej – przypis auto-
rów), a niekiedy także jako naczynia o funkcjach ob-
rzędowych w kontekście zespołów sepulkralnych tegoż
ugrupowania” (Makarowicz 2000, 540). Przejawia się
to m.in. obecnością licznych naczyń tego typu w III fa-
zie kultury iwieńskiej datowanej na pierwsze dwa stu-
lecia II tys. p.n.e. (Makarowicz 1998, ryc. 12; tabl. 6:1,4;
7:1; 8:2; 9:1; 12:1; 13:4; 17:1). Znane są też z materia-
łów przejściowych sklasyfikowanych jako KI III/HT 1
(Makarowicz 1998, tabl. 15:1; 16:3,4; 19:1,2). Wykazują
one duże zróżnicowanie pod względem ukształtowa-
nia szyi w różnym stopniu wychylonej. Cechą wspólną
są niepogrubione brzegi (ryc. 1).
W świetle posiadanej wiedzy garnki z listwą ze stre-
fy zasięgu kultury iwieńskiej stopniowo rozprzestrze-
niły się w dorzeczu Warty, Wisły, Niemna, Dniestru,
Bohu i Dniepru. Jan Dąbrowski, który dokonał pierw-
szej syntezy interesującego nas ugrupowania, w kwe-
stii ganków esowatych napisał: „Niewątpliwie formą
przewodnią wszystkich grup i kultur cyklu trzciniec-
ko-komarowsko-sośnickiego jest naczynie esowate,
przy wielkim zróżnicowaniu proporcji zdobnictwa
i ukształtowania krawędzi (…). Różne warianty wy-
stępują nawet w obrębie grup lokalnych” (Dąbrowski
1972, 184–185). Dokonał też charakterystyki ceramiki,
w tym garnków w ramach wydzielanych wtedy kultur
i ich grup kulturowych.
Według tej charakterystyki w  grupie łubieńskiej
KT garnki były słabo profilowane, szerokootworowe,
rzadko ze ściętą krawędzią. Często zdobiono je jedną
lub dwiema listwami, rzadziej innym ornamentem.
Z kolei w grupie opatowskiej omawiane naczynia miały
silnie wydęte brzuśce i przeważnie skośną, często po-
grubioną krawędź. Były zdobione poziomymi listwa-
mi i poziomymi żłobkami, często przerwanymi przez
pionowe, a sporadycznie miały uszka. Garnki z grupy
 Ryc. 1. Kujawy – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Makarowicz 1998), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 1. Kujawy – examples of S-shape pots (acc. to Makarowicz 1998), (computer processing M. Orzechowski)

lubelskiej były słabo profilowane i dość smukłe, prze-
ważnie ze skośnymi krawędziami. Na ogół były zdo-
bione. Okazy esowate w grupie podlasko-mazowieckiej
były słabo profilowane, przeważnie przysadziste z du-
żymi dnami. Najczęściej miały skośnie krawędzie i były
bogato zdobione. Ornament zwykle zajmuje znaczną
część naczynia. Ornamentykę tworzą poziome żłobki,
nakłucia, linie faliste lub zygzakowate, festony itp. (Dą-
browski 1972, 93–95).
Garnki esowate kultury wschodniotrzcinieckiej były
słabo profilowane, przysadziste, o dużych, najczęściej
niewyodrębnionych lub słabo wyodrębnionych dnach.
Krawędzie były pogrubiane, skośnie ścięte, zaokrąglo-
ne lub proste. Znane są formy niezdobione, ale zwykle
zdobnictwo zajmuje górną część pojemnika i często jego
krawędź. Wyróżniają się pojedyncze listwy. Wśród in-
nych motywów znane są poziome linie, niekiedy prze-
rywane przez pionowe kreski, zakreskowane trójkąty,
dołki, nakłucia itp. Słabym profilowaniem i szerokim
dnem cechują się też garnki kultury sośnickiej. Znane
są również formy z lejowatą szyją i największą średni-
cą w połowie wysokości naczynia. Są bogato zdobio-
ne wielką ilością różnych kombinacji motywów rytych
(linie poziome i ukośne kreski, zakreskowane trójką-

497
ty) i odciskanych (odciski sznura, dołki). W kulturze
komarowskiej interesujące nas formy są niezbyt silnie
profilowane, mają szerokie dna, a ich krawędzie są sko-
śnie ścięte lub proste. Stosunkowo często były zdobione
poziomymi listwami, ale też poziomymi liniami w kom-
binacji z zakreskowanymi trójkątami, poziomymi rzę-
dami dołków itp. Są też podobne naczynia z imaczami
lub uszkami u nasady szyjki. Wyróżniają się baniaste
naczynia zdobione poziomymi listwami (Dąbrowski
1972, 103, 109, 113).
Powyższe spostrzeżenia stanowią punkt wyjścia
do podjęcia niniejszych rozważań. Ich podstawą są licz-
ne serie ceramiki opublikowane w ciągu ostatnich kil-
kudziesięciu lat z różnych części zasięgu trzcinieckiego
kręgu kulturowego.
III
Stosunkowo licznych przykładów dostarczyły publi-
kacje wyników badań ratowniczych z dorzecza środko-
wej Warty i Kujaw. Tereny te, wg podziału terytorialne-
go KT, znajdują się na pograniczu strefy przemieszania
i grupy łubieńskiej. Garnki z listwami są liczne przede
wszystkim dla pierwszych trzech faz chronologicznych,
określanych jako HT 1–3. Zestawienie ich na jednej
rycinie ukazuje duże zróżnicowanie tych form (ryc. 1;
Makarowicz 1998, tabl. 101). Z najnowszych odkryć
należy wymienić niekiedy dobrze zachowane naczynia
ze stanowisk w Babiej, stan. 6 (Makarowicz 2013, ryc.
1.7:1). Krągoli, stan. 6 (Makarowicz 2013, ryc. 2.24: 1),
Janowic, stan. 7/8 (Makarowicz 2013, ryc. 3.20:1; 10;
3.21:1; 3.22:1). Zdecydowanie przeważają okazy z jed-
ną listwą. Rzadko natomiast są zdobione poziomymi
żłobkami. Powyższe tendencje widoczne są też na na-
czyniach ze Szczepidła (Makarowicz 2016, ryc. 58). Na-
czynia mają zazwyczaj dość silne profilowanie. Niektóre
z nich, bardziej smukłe, pod względem typologicznym
należałoby określić jako puchary. Znamy okazy wyso-
kie, ale też niskie, dość przysadziste. Krawędzie z re-
guły były niepogrubione.
Warto zwrócić uwagę na niedawne publikacje dużych
serii ceramiki KT z obszaru środkowej Polski, ze stano-
wisk w Polesiu, pow. łowicki (Górski et al. 2011) i Luto-
miersku-Koziówkach, pow. pabianicki (Muzolf 2012).
Oba można zlokalizować w obrębie dawniej wyróżnia-
nej grupy łubieńskiej. Na pierwszym z wymienionych
stanowisk dobrze zachowanych garnków zdobionych
wyłącznie poziomymi listwami było niewiele (ryc. 2;
Górski et al. 2011, ryc. 2.20:2). Liczba naczyń zdobio-
498
nych jedną lub dwiema listwami sięga 10%. Zdecydo-
wanie częściej garnki esowate były zdobione wyłącznie
ornamentem rytym i/lub odciskanym (poziome żłobki,
linie faliste, łuki, stemple itp.), czasami wzbogaconymi
o poziome listwy, najczęściej umieszczanymi poniżej
poziomych żłobków (np. Górski et al. 2011, ryc. 2.38:
1,2,13). Krawędzie były często pogrubiane i  ścinane
skośnie. Naczynia miały kształt dość baniasty. Inna sy-
tuacja panuje na osadzie w Lutomiersku (ryc. 3). Prze-
gląd ilustracji wskazuje, że w przeciwieństwie do po-
przednio omawianego stanowiska częste są tu okazy
wyłącznie z listwą (Muzolf 2012, ryc. 39:3; 57:3; 59:5,9;
62:1; 65:1,4; 66:1,2), mające pogrubiony i skośnie ścięty
brzeg. Okazów zdobionych wyłącznie różnymi układa-
mi żłobków prawie nie było (Muzolf 2012, ryc. 60:7).
Jest ciekawe, że mimo iż oba stanowiska dzieli zaledwie
70 km, stwierdzono na nich odmienną strukturę zdob-
niczą interesujących nas naczyń. Pierwsze ze stanowisk
leży w dorzeczu Bzury uchodzącej do Wisły, a drugie
nad Nerem – dopływem Warty. Na słabiej przebada-
nych stanowiskach z dorzecza Warty dominują okazy
zdobione poziomymi, najczęściej pojedynczymi listwa-
mi (np. Kłosińska 1997, tabl. V:6; VII:1; XIX:6; XXV:1;
XXIX:1; LVIII:1,2; LXXIX:5). Znane są garnki z brze-
gami pogrubionymi i skośnie ściętymi, jak i niepogru-
bionymi z zaokrąglonymi krawędziami.
Duża seria garnków esowatych pochodzi ze stano-
wisk położonych na  lessach zachodniej Małopolski.
Stanowiska KT tworzą tu dość dobrze wyodrębniające
się skupisko osadnicze. W podziale A. Gardawskiego
była to południowa część grupy opatowskiej. W zde-
cydowanej większości garnki były zdobione jedną, rza-
dziej dwiema poziomymi listwami. Sporadycznie do-
datkowo występowały poziome żłobki, soczewkowate
lub owalne dołki lub guzy (ryc. 4). Rzadko garnki tego
typu zdobiono tylko poziomymi żłobkami. Najczęściej
brzegi w tych naczyniach były pogrubiane, a krawędź
wylewu skośnie ścięta. Naczynia mają baniasty brzusiec,
a największa wydętość zazwyczaj znajduje się w poło-
wie wysokości. Takie cechy wykazują okazy ze wszyst-
kich stanowisk, które dostarczyły większej serii naczyń.
Można wymienić zarówno stanowiska osadowe (np. Ja-
kuszowice – Górski 1991, tabl. XLI:1,2; XLII:1; XLIX;
IL:1) i sepulkralne (Rosiejów – Górski 1994, tabl. III:9;
IV:1,17; V:2,7; Żerniki Górne – Kempisty 1978, ryc.
260:1; 262:1,2). Znane są też smukłe okazy, które pod
względem typologicznym są pucharami.
Ostatnio opublikowano dużą serię nowych materiałów
KT z dorzecza Sanu (Adamik-Proksa 2019), co umoż-
Ryc. 2. Polesie, stan. 1, pow. łowicki – przykłady garnków z esowatym profilem (wg. Górski et al. 2011), (oprac. kompu-
terowe M. Orzechowski)
Fig. 2. Polesie, site 1, distr. Łowicz – examples of S-shape pots (acc. to Górski et al. 2011), (computer processing M. Orze-
chowski)

Ryc. 3. Lutomiersk-Koziówki, stan. 3 a–c, pow. pabianicki – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Muzolf
2012), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 3. Lutomiersk-Koziówki, stan. 3 a–c, pow. Pabianice – examples of S-shape pots (acc. to Muzolf 2012), (compu-
ter processing M. Orzechowski)

499
 Ryc. 4. Zachodniomałopolska wyżyna lessowa – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Gajewski 1969; Kempisty
1967; 1978, Górski 1994; 2007), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 4. Loes Uplands of Western Małopolska – examples of S-shape pots (acc. to Gajewski 1969; Kempisty 1967; 1978, Gór-
ski 1994; 2007), (computer processing M. Orzechowski)

liwia ich pełniejszą charakterystykę (ryc. 5). Podobnie
jak na obszarze zachodniej Małopolski przeważają, choć
chyba nie tak zdecydowanie, garnki esowate zdobione
jedną lub dwiema poziomymi listwami (Adamik-Proksa
2019, tabl. XXXVII:1; XXXIX:1,4; LXXX:1; LXXXV:1;
LXXXVII:1; XC:1,5; XCI:1,5; XCII:1; C:1; CII:1; CXI:1;
CXVI:4; CXXV:1; CXXX:1). Zwykle są one dość bania-
ste. Brzegi mają pogrubione krawędzie i są skośnie ścię-
te. Pod tym względem najbardziej przypominają okazy
z zachodniej Małopolski. Chyba częstsze niż w okolicach
Krakowa są garnki zdobione układami żłobków, z prze-
wagą poziomych, czasami uzupełnione o poziomą listwę
(Adamik-Proksa 2019, tabl. II:1; V:1; LXXXVI:1; CVI:1;
CXXIII:5). Interesujący jest okaz znaleziony w Pawło-
siowie, stan. 52, pow. jarosławski, zdobiony karbowaną
listwą (Adamik-Proksa 2019, tabl. LI:3).
Wydaje się, że  sytuacja na  Sandomierszczyźnie
i  przyległej części Lubelszczyzny jest zbliżona do  tej
z  dorzecza Sanu. Można tu  wskazać zarówno okazy
zdobione poziomymi listwami (Gardawski 1959, tabl.
XXVIII:6,8,10; XXIX:1,2) i poziomymi żłobkami (Flo-
rek, Taras 2003, ryc. 6:a,b; 12:a,d).
Charakterystykę interesujących nas naczyń na ob-
szarze wschodniej Polski, w międzyrzeczu Wisły, Sanu
i Bugu, zawdzięczamy Halinie Taras (1995, 63–76). Czę-
ściowo jest to obszar odpowiadający dawniej wydziela-
nym grupom lubelskiej i podlasko-mazowieckiej. Dla
istoty naszego zagadnienia ważne są syntetyczne wnio-
ski. Wynika z nich, że garnki esowate są często spoty-
kane na całym analizowanym terytorium. Tylko jednak
na obszarze zachodniej Lubelszczyzny powszechne jest
zdobnictwo plastyczne w postaci poziomej listwy. Rza-
dziej jest ona spotykana we wschodniej części Lubelsz-
czyzny – na Wyżynie Wołyńskiej i Roztoczu. Z kolei
na  Mazowszu i  Podlasiu listwy spotykane są  rzadko
(ryc. 6). Obserwacje te mają bezpośrednie przełożenie
na wygląd garnków. Poza terenami Lubelszczyzny przy-
ległymi do Wisły naczynia esowate są zazwyczaj zdobio-
ne różnymi wątkami rytymi i odciskanymi z dominują-
cą pozycją zwielokrotnionych żłobków rytych. Garnki

500
Ryc. 5. Dorzecze Sanu – przykłady garnków z  esowatym profilem (wg Adamik-Proksa 2019), (oprac. komputerowe
M. Orzechowski)
Fig. 5. San River basin – examples of S-shape pots (acc. to Adamik-Proksa 2019), (computer processing M. Orzechowski)

Ryc. 6. Obszar międzyrzecza Wisły i Bugu – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Taras 1995), (oprac.
komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 6. The area between the Vistula and Bug rivers – examples of S-shape pots (acc. to Taras 1995), (computer
processing M. Orzechowski)

501
 Ryc. 7. Guciów, stan. 6, pow. zamojski – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Górski, Tyniec 2018), (oprac.
komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 7. Guciów, site 6, distr. Zamość – examples of S-shape pots (acc. to Górski, Tyniec 2018), (computer processing
M. Orzechowski)

esowate z listwą, takie jak odkryte w Guciowie, stan. 6,
pow. zamojski (ryc. 7; Górski 2018, tabl. II:10; XIV:1)
lub Dominikanówce, stan. 1, pow. zamojski (Machnik
1960, ryc. 4) są  rzadkie. Garnki zdobione żłobkami,
listwą i niekiedy dodatkowym ornamentem również
nie są licznie reprezentowane (Taras 1995, tabl. IX:6;
X:1; XII:1; XXIV:2; XXIX:1; XLVIII:1). Zdecydowanie
częściej spotykamy garnki z ornamentem zwielokrot-
nionych żłobków i dodatkowo, pod nimi, innymi mo-
tywami (stemple, łuki, linia falista). Przykłady są liczne
(Taras 1995, tabl. XIII:7; XV:2; XVI:1; XVII:4; XVIII:1;
XX:1; XXVIII:1; XXXV:11; XLV:1; XLVI:2; XLIX:12).
Cechą charakterystyczną jest również obecność po-
grubionego brzegu, z tym że krawędź często jest ścięta
poziomo, a nie skośnie. Powyższe obserwacje potwier-
dzają najnowsze, kompletne i kompleksowe publikacje
źródeł KT z Mazowsza i Podlasia (Manasterski, Janu-
szek 2011; Januszek, Manasterski 2011; Skorupska 2013;
Wawrusiewicz 2013). Przykłady garnków zdobionych
wyłącznie listwą są spotykane wyjątkowo (Manaster-
ski, Januszek 2011, tabl. I:3).
Analiza sytuacji w ugrupowaniach TKK zajmują-
cych terytoria na wschód od Bugu jest trudniejsza z racji
ubogiej literatury na ten temat. Na podstawie ostatnich
opracowań (Romaniszyn 2018) można dokonać wiary-
godnych obserwacji w odniesieniu do kultury koma-
rowskiej. W dwóch południowych skupiskach rozciąga-
jących się wzdłuż łuku Karpat, nad górnym Dniestrem
(skupisko górnodniestrzańskie) oraz Prutem i Seretem
(skupisko bukowińskie), sytuacja jest inna niż w skupi-
sku wołyńskim w międzyrzeczu górnego Bugu i górnej
Słuczy (ryc. 8). W dwóch pierwszych stosunkowo liczną
grupę stanowiły esowate garnki zdobione poziomymi
listwami (zwykle jedną). Ponadto charakterystyczne
jest zdobnictwo poziomych linii, pod którymi są zakre-
skowane trójkąty. Naczynia są zwykle baniaste, czasem
wysmukłe. Krawędzie wylewów często są pogrubione
i skośnie ścięte. Powyższe cechy noszą garnki z najwięk-
szych cmentarzysk w Bukównie i Komarowie (Maka-
rowicz et al. 2016, Fig. IV.314; IV.317; IV.323; IV.351;
VIII.80; VIII.94; VIII.97; VIII.101; VIII.103; VIII.104;
VIII.124; VIII.126; VIII.157; VIII.165.2; VIII.173.3, 4).
Inne cechy mają garnki ze skupiska wołyńskiego (ryc. 9).
Są mniej profilowane i mają duże dna. Rzadko zdobione
są poziomymi listwami. Najczęściej ornament tworzą
poziome lub faliste linie, odciski stempla lub zwisające

502
 Ryc. 8. Dorzecze górnego Dniestru, kultura komarowska – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Makarowicz
et al. 2016), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 8. Upper Dniester river basin district, komarowska culture – examples of S-shape pots (acc. to Makarowicz et al.
2016), (computer processing M. Orzechowski)

łuki. Liczna seria takich okazów pochodzi z cmenta- IV

rzyska kurhanowego w Nietyszynie (Berezanska et al.
2001, ryc. 6:1,2; 8:15,6; 23:6; 24:1).
Ze  strefy wschodniej zasięgu trzcinieckiego krę-
gu kulturowego (określanej w starszej literaturze jako
kultura wschodniotrzciniecka i kultura sośnicka) nie
dysponujemy kompleksowo opublikowanymi seriami
nowych źródeł. Przegląd starszych publikacji o charak-
terze syntetycznym (np. Dąbrowski 1972; Artemenko
1987) pozwala jednak uchwycić pewne prawidłowo-
ści. Garnki są słabo profilowane, niekiedy dość smu-
kłe (ryc. 10; 11). Brzegi często są pogrubione. Zwraca
uwagę urozmaicone zdobnictwo z łączeniem elemen-
tów poziomej listwy i zdobnictwa rytego i odciskane-
go. Część garnków jest zdobiona na całym brzuścu.
Trzciniecki krąg kulturowy jest wspólnotą o wyraź-
nie politetycznym charakterze. Różne cechy kultury
materialnej i duchowej dystrybuowane są niezależnie
od siebie (Górski, Makarowicz 2007, 163–164). Anali-
za jakościowa rozprzestrzenienia garnków esowatych
prowadzi do kilku interesujących wniosków (ryc. 12).
Po pierwsze, garnki zdobione wyłącznie poziomymi
listwami dominują lub przeważają jedynie na zachod-
nich i południowych rubieżach trzcinieckiego kręgu
kulturowego. Na ziemiach polskich sytuację taką stwier-
dza się na Kujawach, w części Wielkopolski, w zachod-
niej Małopolsce, na Rzeszowszczyźnie i Sandomiersz-
czyźnie. Na terenie Ukrainy, w „komarowskiej” części

503
 Ryc. 9. Nietiszyn, obw. chmielnicki (Ukraina), kultura komarowska – przykłady garnków z esowatym
profilem (wg Berezanska et al. 2013), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 9. Nietyshyn, distr. Khmelnicki (Ukraine), komarowska culture – examples of S-shape pots (acc.
to Berezanska et al. 2013), (computer processing M. Orzechowski)

zasięgu omawianego ugrupowania, garnki zdobione

poziomymi listwami przeważają w południowych sku-
piskach osadniczych.
Po drugie, garnki zdobione listwami i ornamentem
rytym oraz odciskami dominują na wschód i północ
od omówionej wyżej strefy. Jest to przede wszystkim
obszar niżu środkowo-wschodnioeuropejskiego (por.
też Dąbrowski 2004). Garnki z tego obszaru nie są jed-
nolite, ale mają wskazane cechy.
Po trzecie, garnki z poziomymi listwami przeważa-
ją na obszarach, na których wcześniej osadnictwo spo-
łeczności „leśnych” (kultura linińska i inne ugrupowa-
nia) na zachodzie oraz kultury środkowodnieprzańskiej
na wschodzie było niewielkie. Wniosek ten może być
Ryc. 10. Obszar dorzecza Desny (Ukraina), kultura sośnicka –
przyczynkiem do badań nad genezą ugrupowań trzci-
przykłady garnków z esowatym profilem (wg Kyrilenko, Otrosz-
nieckiego kręgu kulturowego. czenko 1998), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Po czwarte, strefa, w której przeważają garnki z li- Fig. 10. Desna river basin (Ukraine), sosnicka culture – examples
stwą, przynajmniej w  zasięgu kultury trzcinieckiej, of S-shape pots (acc. to Kyrilenko, Otroszczenko 1998), (compu-
miała dość trwały charakter. W tym kontekście warto ter processing M. Orzechowski)

504
 Ryc. 11. Pustynka (Ukraina), kultura sośnicka – przykłady garnków z esowatym profilem (wg Berezan-
ska 1974), (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 11. Pustynka (Ukraine), sosnicka culture – examples of S-shape pots (acc. to Berezanska 1974),
(computer processing M. Orzechowski)

porównać częściowo zbliżone zasięgi późnotrzciniec-
kich naczyń zdobionych pionowymi żłobkami (por.
Górski 2007, ryc. 8).
Literatura
Adamik-Proksa J. 2019. Ekumena ludności kultury trzcinieckiej
w  Polsce południowo-wschodniej. Studium osadniczo-kulturowe.
Rzeszów: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Artemenko I.I. = Артеменко И.И. 1987. Сосницкая культу-
ра. W: Археология СССР. Эпоха бронзы лесной полосы СССР,
106–113. Мocквa: „Наука”.
Berezanska S. = Березанская С.С. 1974. Пустынка – поселение
эпохи бронзы на Днепре. Київ: „Наукова думка”.
Berezanska S., Samoljuk W., Taras H. 2001. Cmentarzysko kurha-
nowe kultury trzcinieckiej z okolic Netiszyna na Wołyniu (grupa I).
Archeologia Polski Środkowowschodniej 6, 184–214.
Czebreszuk J. 1996. Społeczności Kujaw w początkach epoki brą-
zu. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama
Mickiewicza.

505
 Ryc. 12. Zasięg trzcinieckiego kręgu kulturowego (wg Makarowicz 2010), zaznaczono tereny (pionowe kreski) z prze-
wagą garnków zdobionych listwami (oprac. komputerowe M. Orzechowski)
Fig. 12. Trzciniec cultural circle (acc. to Makarowicz 2010). Vertical lines – areas with a predominance of S-shape pots
decorated with bars (computer processing M. Orzechowski)

Czebreszuk J. 2001. Schyłek neolitu i początki epoki brązu w strefie
południowo-zachodniobałtyckiej (III i początki II tys. przed Chr.).
Alternatywny model kultury. Poznań: Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Dąbrowski J. 1972. Powiązania ziem polskich z terenami wschodnimi
w epoce brązu. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Ossolineum.
Dąbrowski J. 2004. Trzciniec i Sośnica – podobieństwa i różnice.
W: A. Kośko, A. Kalecyc (red.), Wspólnota dziedzictwa kulturowe-
go ziem Białorusi i Polski, 197–208. Warszawa: Ośrodek Ochrony
Dziedzictwa Archeologicznego.
Florek M., Taras H. 2003. Dacharzów. Cmentarzysko kultury
trzcinieckiej. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-
-Skłodowskiej.
Gajewski L. 1969. Fin du néolithique – début de la période de Hall-
statt. Inwentaria Archaeologica, Pologne 22, tabl. 130–136.
Gardawski A. 1959. Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce. Ma-
teriały Starożytne 5, 7–189.
Górski J. 1991. Osada kultury trzcinieckiej w Jakuszowicach, cz. I.
Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Górski J. 1994. Materiały kultury trzcinieckiej z kopca wschodnie-
go w Rosiejowie. Materiały Archeologiczne Nowej Huty 17, 41–64.
Górski J. 2007. Powiązania kultury trzcinieckiej z obszaru lessów
podkrakowskich z innymi terenami w świetle analizy ceramiki.
W: J. Chochorowski (red.), Studia nad epoką brązu i wczesną epo-
ką żelaza w Europie. Księga poświęcona profesorowi Markowi Ge-
dlowi na pięćdziesięciolecie pracy w Uniwersytecie Jagiellońskim,
253–274. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Górski J. 2013. The oldest graves of the Trzciniec culture. Analecta
Archaeologica Ressoviensia 8, 69–93.
Górski J. 2017. The Trzciniec culture. On the periphery Bronze
Age civilization (1800–1100 BC). W: P. Urbańczyk (red.), The Past
Societies. Polish Lands from the first evidence of Human Presence
to the Early Middle Ages, Vol. 1: 2000–500 BC, 88–126. Warszawa:
Institute of Archaeology and Ethnology Polish Academy of Sciences.

506
Górski J. 2018. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej w Guciowie,
stan. 6, pow. zamojski. W: J. Górski, A. Tyniec (red.), Fenomen
miejsca – nekropola kurhanowa z neolitu, epoki brązu i wczesnego
średniowiecza w Guciowie, stan. 6, pow. zamojski, 87–189. Kraków:
Muzeum Archeologiczne w Krakowie.
Górski J., Makarowicz P. 2007. Interakcje kulturowe między za-
chodnim i południowo-wschodnim (pontyjskim) odłamem trzci-
nieckiego kręgu kulturowego. W: L. Bakalarska (red.), Wspólno-
ta dziedzictwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski, 148–170.
Warszawa: Ośrodek Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego.
Górski J., Makarowicz P., Wawrusiewicz A. 2011. Osady i cmen-
tarzyska społeczności trzcinieckiego kręgu kulturowego w Polesiu,
stanowisko 1, woj. łódzkie. Łódź: Instytut Archeologii Uniwersy-
tetu Łódzkiego, Fundacja Uniwersytetu Łódzkiego.
Januszek K., Manasterski D. 2011. Obozowisko ludności kultury
trzcinieckiej z Reguł koło Warszawy. Studia i Materiały do badań nad
neolitem i wczesną epoką brązu na Mazowszu i Podlasiu 1, 83–129.
Kempisty A. 1967. Wyniki badań kopca I w Miernowie pow. Piń-
czów. W: J. Fellmann (red.), Metodyka naukowo-techniczna badań
archeologicznych i antropologicznych, 147–175. Warszawa: Pań-
stwowe Wydawnictwo Naukowe.
Kempisty A. 1978. Schyłek neolitu i początek epoki brązu na Wy-
żynie Małopolskiej w świetle badań nad kopcami. Warszawa: Wy-
dawnictwa UW.
Kłosińska E. 1997. Starszy okres epoki brązu w dorzeczu Warty,
Wrocław: Instytut Archeologii i Etnologii PAN.
Kostrzewski J. 1930. Ceramika typu trzcinieckiego (tzw. pasmo-
wa). Z otchłani wieków 5, 26–27.
Kośko A. 1991. Specyfika rozwoju kulturowego społeczeństw Niżu
Polskiego w dobie schyłkowego neolitu i wczesnej epoki brązu.
Zarys problematyki. Lubelskie Materiały Archeologiczne 6, 23–37.
Kowiańska-Piaszykowa M. 2008. Cmentarzysko kurhanowe z wcze-
snej epoki brązu w Łękach Małych w Wielkopolsce, Poznań: Mu-
zeum Archeologiczne w Poznaniu.
Kyrilenko, Otroszczenko = Кириленко О.С., Отрощенко В.В.
1998. Сосницькa культура Πoдeсeння та  її св’язки зі  схід-
ними сусідами. W: A. Kośko, J. Czebreszuk (red.), Trzciniec:
system kulturowy czy interkulturowy proces?, 239–248. Poznań:
Wydawnictwo Poznańskie.
Machnik J. 1960. Kurhan kultury trzcinieckiej z Dominikanówki,
pow. Zamość. Materiały Archeologiczne 2, 79–83.
Makarowicz P. 1998. Rola społeczności kultury iwieńskiej w genezie
trzcinieckiego kręgu kulturowego (2000–1600 BC). Poznań: Uni-
wersytet im. Adama Mickiewicza.
Makarowicz P. 2000. Osadnictwo społeczności kultury iwieńskiej
oraz trzcinieckiego kręgu kulturowego (2400–1400/1300 BC). W:
A. Kośko (red.), Archeologiczne badania ratownicze wzdłuż tra-
sy gazociągu tranzytowego 3, Kujawy, część 4: Osadnictwo kultur
późnoneolitycznych oraz interstadium epok neolitu i brązu: 3900–
1400/13000 BC, 457–550. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Makarowicz P. 2010. Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota po-
granicza Wschodu i  Zachodu Europy. Poznań: Uniwersytet im.
Adama Mickiewicza, Wydział Historyczny, Instytut Archeologii
Zakład Prahistorii Europy Środkowo-Wschodniej.
Makarowicz P. 2016. Szczepidło. Osada metalurgów kultury mo-
giłowej nad Wartą. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu, Wydział Historyczny, Instytut Archeologii Zakład
Prahistorii Europy Środkowo-Wschodniej.
Makarowicz P., Kochkin I., Niebieszczański J., Romaniszyn J.,
Cwaliński M., Staniuk R., Lepionka H., Hildebrandt-Radke I.,
Palakhyd H., Boltryk Y., Rud V., Wawrusiewicz A., Tkachuk T.,
Skrzyniecki R., Bahyrycz C. 2016. Cataloque of Komarów Culture
Barrow Cemeteries in the Upper Dniester Drainage Basin (former
Stanisławów province). Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickie-
wicza, Instytut Archeologii Zakład Prahistorii Europy Środkowo-
-Wschodniej.
Manastarski D., Januszek K. 2011. Obiekt mieszkalny ludności
kultury trzcinieckiej z Raszyna koło Warszawy. Studia i Materia-
ły do Badań nad Neolitem i Wczesną Epoką Brązu na Mazowszu
i Podlasiu 1, 51–82.
Muzolf P. 2012. Osadnictwo kultury trzcinieckiej. W: R. Gry-
giel (red.), Lutomiersk-Koziówki, stan. 3a-c, pow. pabianicki, woj.
łódzkie. Wielokulturowy zespół osadniczy od schyłkowego paleoli-
tu po okres nowożytny, 58–113. Łódź: Muzeum Archeologiczne
i Etnograficzne w Łodzi.
Romaniszyn J. 2018. Rytuał pogrzebowy społeczności kultury ko-
marowskiej. Poznań (mps pracy doktorskiej przechowywany
na Wydziale Historycznym Uniwersytetu im. Adama Mickiewi-
cza w Poznaniu).
Silska P. 2012. Wczesnobrązowa osada obronna w Bruszczewie. Ba-
dania 1964–1968. Poznań: Muzeum Archeologiczne w Poznaniu.
Skorupska P. 2013. Materiały ceramiczne kultury trzcinieckiej ze sta-
nowiska 7 w Brwinowie, pow. Pruszków. Materiały do badań nad
neolitem i wczesną epoką brązu na Mazowszu i Podlasiu 3, 115–181.
Taras H. 1995. Kultura trzciniecka w  międzyrzeczu Wisły, Bugu
i Sanu. Lublin: Uniwersytet im. Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Wawrusiewicz A. 2013. Jeroniki, stanowisko 2 – osada społecz-
ności trzcinieckiego kręgu kulturowego w województwie podla-
skim. Materiały Archeologiczne 39, 67–102.
Zakrzewski Z. 1924. Kurhany z II epoki brązowej we wsi Jasion-
na-Klekot, w  pow. sieradzkim, woj. Łódzkim. Przegląd Archeo-
logiczny 2(3), 275–282.
Jacek Górski; Archeological Museum in Cracow, 3 Senacka Street, 31-002 Kraków,
Poland; jgorski@ma.krakow.pl
Przemysław Makarowicz; Adam Mickiewicz University in Poznań,
Faculty of Archaeology, 7 Uniwersytetu Poznańskiego Street, 61-614 Poznań,
Poland; przemom@amu.edu.pl
507
 Поховання доби бронзи
біля села Шепель Луцького району
Віталій Ткач

Abstract: The Bronze age grave in Shepelʹ, Lutsk region – Vitalii Tkach – In 2010, close to Shepelʹ in Volhynia Voivodeship, an early
bronze age grave was excavated. A Strzyżów culture vessel was recovered accompanied by copper and bone artifacts. The grave was
discovered on the outskirts of the settlement with Strzyżów and Mierzanowice materials.
Ключові слова: доба бронзи, поховання, стжижовська культура, межановицька культура, кераміка, мідь
Keywords: Bronze Age, Grave, Strzyżów culture, Mierzanowice culture, pottery, copper

Багатошарова пам’ятка Шепель-3 займає част-
ково поруйнований земляними роботами мис пра-
вого берега р. Серни (ліва притока Стиру, басейн
Дніпра) за 2,5 км на південний захід від церкви та
городища с. Шепель Луцького району Волинської
області (рис. 1). Рельєф пам’ятки хвилястий, пони-
ження простежується на захід, до русла річки, а та-
кож, в незначній мірі, до північного заходу.
У 2010 році ДП «Волинські старожитності» «НДЦ
«ОАСУ» ІА НАН України проводило рятівні архе-
ологічні дослідження на території земельних діля-
нок, відведених для будівництва та обслуговування
житлових будинків, господарських будівель і спо-
руд на цій пам’ятці. Дослідження проводились під
керівництвом В. Г. Баюка за участю автора. Крім
того, автором було проведено археологічні роз-
відки, під час яких було виявлено нові пам’ятки
і оглянуто поселення Усичі – хутір Валентинів, яке
розкопувалось у  1937–1938 роках Яном Юзефом
Фітцке та в 1965 р. М. А. Пелещишиним (Пелещи-
шин, 1971, с. 89).
Під час розкопок на поселенні Шепель-3 було
виявлено матеріали стжижовської, межановицької,
тшинецько-комарівської, лужицької, зубрицької,
вельбарської та райковецької культур.
Для дослідження пам’ятки за допомогою зем-
лерийної техніки було закладено 20 розвідкових
траншей, які, при виявленні давніх об’єктів розши-
рювались вручну. Загальна, розкрита розкопками
площа становила 420 м2. Траншеї були розташова-
ні компактною групою, окрім одної, віддаленої на
північ від інших, у якій і було виявлено поховання
доби бронзи.
Культурний шар поселення відповідав орному
шару чорнозему – починався від денної поверхні,
на якій було знайдено частину предметів і мав по-
тужність 0,4 м. Цей шар був повністю перемішаний
оранкою. Материк – світло-коричневий лес – мав
дещо незвичну для волинських пам’яток чистоту
від кротовин, перехідного шару між чорноземом
і лесом не простежено. Іншою ситуація була в ра-
йоні виявлення поховання – материковий лес тут
залягав на глибині 1 м від денної поверхні.
Поховання 1 було виявлене в траншеї №7 на гли-
бині – 1 м від денної поверхні на рівні материкового
лесу на північ від дослідженої частини поселення
(рис. 1:С). Контури поховальної ями не простежу-
вались. Частина кісток ніг, ребер та більшість речей
поховального інвентарю були зміщені зі своїх місць
при прокопуванні траншеї і зібрані в ґрунті дещо
вище кістяка. Кістяк збережений частково, лежав
на спині, орієнтований головою на захід. Череп роз-
давлено, нижня щелепа лежала на правому боці.
Ноги, хребет та ліва рука збереглись фрагментар-
но, таз не зберігся. Права рука зігнута у лікті, була
покладена на живіт, на ній зафіксовано фрагмент

509
Рис. 1. Картографічні матеріали: А – пам’ятки доби ранньої бронзи в межиріччі Стиру та Горині, В – пам’ятки доби ранньої
бронзи на р. Серні, досліджувані в 2010 р., С – пам’ятка Шепель-3 з позначенням місця дослідженого поховання
Fig. 1. Map of: A – early bronze age sites in between the rivers Stir and Horin, B – early bronze age sites on the river Serni researched
in 2010, C – site Shepelʹ-3 with marked place of the burial

металевого браслета. Над правим плечем лежала
на боку мала амфора (посудина 1). Велика амфора
(посудина 2) знаходилась за 0,4 м від лівого плеча
похованого і була заповнена материковим лесом.
Кістяк та посудину 1 перекривав тонкий чорний
горілий (?) прошарок.
Поховальний інвентар складався з восьми пред-
метів, три з яких зафіксовані in situ:
1 – невелика амфора (посудина 1) мала корич-
невий колір, рівне дно, поверхню, вкриту розчо-
сами, домішку піску та шамоту в глиняному тісті,
потовщений вінчик та пару ручок, які з’єднують
вінчик з  верхньою частиною тулуба. Орнамент
відсутній (рис. 3).
2 – більша амфора (посудина 2) коричневий ко-
лір, кулястий тулуб, рівне дно, поверхню, вкриту
розчосами, домішку піску, шамоту та жорстви в гли-
няному тісті, дві пари ручок – великі знаходяться
на шийці, маленькі, глухі, без наскрізних отворів
– під вінцем. Вінчик вкритий рядами парних вер-
тикальних рисок. Край вінчика був надщерблений
в давнину. Орнамент зональний – з зовнішнього
краю вінчика ряд насічок, нижче, над і під малими
ручками – два ряди шнурового штампу, в районі
великих ручок, на шийці – п’ять рядів горизонталь-
них пар шнурових ліній, у верхній частині плічок
– вертикальні відрізки парного шнура (рис. 4).
3 – фрагмент мідного браслета, овального в сі-
ченні. Уцілілий кінець потоншений (рис. 2:2). Зна-
ходився на правій руці похованої особи.
4 – фрагмент мідного браслета, овального в сі-
ченні. Уцілілий кінець загострено, інший має свіжий
злам (рис. 2:3). Предмет виявлено при обстеженні
металошукачем відвалу траншеї над похованням.
5 – уламок спіралі з мідної пластини, всередині
якої знаходились тонкі дерев’яні прутики (рис. 2:4)
6 – бляшка з  ікла свині підпрямокутної фор-
ми. Мала шість просвердлених отворів, розміще-
них біля довших сторін. Повністю збереглись два
отвори (рис. 2:6).
7 – бляшка з ікла свині підпрямокутної форми.
Мала шість просвердлених отворів, розміщених
біля довших сторін, один зміщений до центра. По-
вністю збереглись п’ять отворів (рис. 2:5).
8 – бляшка з ікла свині підпрямокутної форми.
Мала шість просвердлених отворів, розміщених
біля довших сторін, центральні дещо зміщені до
одного з країв (рис. 2:7).

510
Рис. 2. Шепель, пункт 3: 1 – план та фото поховання 1, 2–7 – поховальний інвентар; 2, 3 – мідь, 4 – мідь та дерево, 5–7 – ікло
свині
Fig. 2. Shepelʹ-3: 1 – plan and photo of the grave; 2, 3 – copper artifacts, 4 – copper and wood artifact, 5–7 – artifacts from pig tooth

511
 Рис. 3. Шепель, пункт 3, мала амфора з поховання
Fig. 3. Shepelʹ-3: small amphora from the grave

Виявлене поховання, попри ушкодженість кіс- утримувачами слугували мініатюрні вушка (Ткач,
тяка і переміщення частини кісток та поховального 2019, с. 180, 181, рис. 5, 7). Фрагменти стжижовсько-
інвентаря, є досить інформативним. Як і на посе- го посуду з мініатюрними глухими вушками також
ленні Усичі – хутір Валентинів, воно знаходилось
неподалік житлово-господарських комплексів. Ін-
ших поховань поблизу дослідженого виявити не
вдалось, однак, слід зауважити, брак часу, відведе-
ного для рятівних розкопок не дозволив розшири-
ти цю траншею в достатній для таких пошуків мірі.
Предмети з поховання є характерними для стжи-
жовської, межановицької та городоцько-здовбиць-
кої культур доби бронзи. Найближчими географіч-
но для них є аналогії з інших пам’яток межиріччя
Стиру та Горині. Мідні браслети з гачкоподібними
закінченнями та спіральні пронизки, в яких збе-
реглися дерев’яні прутики виявлені в кургані біля
с. Жорнів на р. Стублі. Велика амфора з похован-
ня також близька за стилем виконання до амфори
з Жорнова – обидві мають схожу обробку поверхні,
потовщення верхньої частини та по дві пари утри-
мувачів, великі та малі (Свєшніков, 1993, с. 27, 28,
рис. 2), лише у шепельського екземпляра це глухі
вушка з наміченими умовними отворами, а у жор-
нівського – рельєфні виступи. З поселення Дубно-
Сурмичі-3 на р. Ікві походить верхня частина поді- Рис. 4. Шепель, пункт 3, велика амфора з поховання
бної амфори з шнуровим орнаментом, де малими Fig. 4. Shepelʹ-3: big amphora from the grave

512
Рис. 5. Шепель, пункт 3, матеріали з поселення: 1, 2 – кераміка, 3–5 – кістка, 6 – мідь
Fig. 5. Shepelʹ-3: artifacts from the settlement: 1, 2 – pottery, 3–5 – bones, 6 – copper

513
знайдені на р. Ікві – на поселеннях Тараканів-7 та
Аршичин-2. На всіх цих поселеннях знайдено як
стжижовські, так і межановицькі матеріали.
Найближчою аналогією бляшкам з поховання
є  подібний виріб, знайдений на поселенні горо-
доцько-здовбицької культури Хорів-Бродівщина на
р. Горинь (Бунятян, Позіховський, 2011, с. 87, рис.
6, 1). Він також має шість отворів, але розміщені
вони вздовж коротших сторін. Схожа бляшка, але
з чотирма отворами по кутах, була знайдена на по-
селенні Тараканів-5 на р. Ікві, на якому також ви-
явлено межановицьку, стжижовську та бабинську
кераміку (Ткач, 2015, с.169, рис. 6, 23).
Для ширшої характеристики поховання варто
залучити знахідки з поселення. При розкопках було
виявлено три заглиблені споруди доби бронзи, за-
повнення яких містили дуже невелику кількість
матеріалу. Більшу частину знахідок виявлено при
прокопуванні шару і зібрано на денній поверхні, яка
на момент розкопок була орним полем. Простеже-
но, що в напрямку поховання 1 кількість знахідок
на поверхні різко зменшується, а при прокопуван-
ні шару траншеї 7 їх виявлено не було, що очевид-
но пов’язано з межею поселення. Окрім кераміки
стжижовської культури, за технологією виготовлен-
ня аналогічної знайденій у похованні, на поселенні
зібрано також кераміку межановицької культури
(рис. 5:2), в тому числі вкопану в материковий лес
посудину з ґудзами (рис. 5:1). Подібна ситуація ви-
явлена як на досліджених розкопками поселеннях
Усичі – хутір Валентинів та Торчин (Пелещишин,
1981, с. 97, 98, 101), так і на нововиявлених поселен-
нях Шепель-4 і Шепель-5 (рис. 1:В), де в підйомно-
му матеріалі трапилась кераміка обох культур. На
поселенні Шепель-3 також було знайдено вироби
з кістки (рис. 5:3–5) та міді (рис. 5:6), характерні
для цих культур.
514
Ці, далеко не повні аналогії дозволяють помісти-
ти комплекси з пам’ятки Шепель-3 серед волинських
матеріалів із змішаними стжижовсько-межановиць-
кими культурними рисами. Окрім поселень на р.
Серні такими є пам’ятки на Стиру та його притоці
р. Чорногузці. Наявність стжижовських і межано-
вицьких матеріалів, в тому числі і в одних об’єктах,
також є особливістю волинських поселень межиріч-
чя Горині та Стиру. Своєрідною рисою пам’яток на
р. Серні є відсутність тут кераміки бабинської куль-
тури, добре відомої з подібних пам’яток межиріччя
Стиру і Стубли (Ткач, 2015, с. 171, 172). Натомість,
для цього мікрорегіону характерні колективні мо-
гильники стжижовської культури (Торчин, Гніда-
ва), що пов’язує його більше із західною частиною
території розповсюдження стжижовської культу-
ри, ніж зі східним напрямком (відносно Стиру), де
такі могильники не відомі.
література
Бунятян К., Позіховський О. 2011. Нові пам’ятки городоцько-
здовбицької культури в  Середньому Погоринні. Вісник
Нетішинського краєзнавчого музею 4, 84–93.
Пелещишин М. 1971. Нові поселення стжижівської культури
на Волині. Археологія 1, 89–103.
Свєшніков І. 1993. Нові поховання початку бронзової доби
на Західній Волині. Studia archaeological 1, 23–31.
Ткач В.  2015. Дослідження пам’яток доби ранньої бронзи
в  межиріччі Стиру і  Горині в  середині 90-х років ХХ ст. –
початку ХХІ ст. Наукові записки Рівненського обласного
краєзнавчого музею 13 (1), 163–173.
Ткач В. 2019. Поселення бронзового віку Дубно-Сурмичі-3.
Дубенський науковий вісник 2, 178–184.
Vitalii Tkach; 177/97 Hrushevskyi Street, 35 604 Dubno, Ukraine; duben@ukr.net
 KONCEPCJA IMPULSÓW
SUBKARPACKO-PODOLSKO-WOŁYŃSKICH
W OCENIE PROCESÓW PROLOGU METALURGII
WŚRÓD SPOŁECZEŃSTW OBSZARU ZACHODNIEJ CZĘŚCI
BAŁTYCKO-PONTYJSKIEGO MIĘDZYMORZA.
ZARYS PROBLEMATYKI AKTUALNYCH DYSKUSJI
Viktor I. Klochko, Aleksander Kośko

Abstract: At  the Dawn of  Metallurgy in  the West of  the Baltic-Pontic Intermarine Area. The Concept of  Impulses from
Subcarpathia, Podolia and Volhynia: an Outline of Currently Discussed Issues – When assessing the civilisation level of societies
classified as Middle Neolithic ‘megalithic cultures’, priority must be given to their cohabitation with the neighbouring centres of Eneolithic
cultures, directly exposed to the impact of the early-metal proto-civilisation from the Balkans. Between the Vistula and Dnieper Rivers,
this cohabitation involves above all the relations between the Funnel Beaker culture on the one hand, and the Brześć Kujawski, Lublin-
Volhynia and especially Tripolye cultures on the other. The article examines the concept mentioned in the title and argues for taking
a greater account – in further research – of ‘Pontic experiences’ with the local metallurgy of first arsenical copper and then arsenical
bronze. Another major aspect is their distribution, begun ca. 3600 BC, between the Baltic and Black Seas (cf. a preliminary approach
by Evgeniy N. Chernykh: circumpontic metallurgical province → circumpontic cultural province). The research is carried out further
by an analytical programme (drawing on archaeology and metal science) being currently pursued by Viktor I. Klochko, forming part
of the study of the autogenesis of the Carpathian-Volhynia centre of metallurgy. Moreover, it is important to include this metal-science
conception in the wider circulation of knowledge on the archaeology of the Baltic-Pontic Intermarine Area.
Słowa klucze: miedź, stop metali, eneolit, kultura trypolska, kultura pucharów lejkowatych, międzymorze bałtycko-pontyjskie
Keywords: copper, composite metals, Eneolithic, Tripolye culture, Funnel Beaker culture, Baltic-Pontic Intermarine Area

Wielce istotnym identyfikatorem w ocenach cywi- strefy subkarpackich impulsów metalurgicznych”,

lizacyjnych społeczności kwalifikowanych jako środ-
kowoneolityczne – późnoneolityczne „kultury mega-
lityczne” pozostaje stan ich kohabitacji z sąsiedzkimi
centrami kultur eneolitycznych, tj. usytuowanymi bez-
pośrednio w kręgu bałkańskich inspiracji protocywili-
zacji wczesnego metalu. W międzyrzeczu Wisły i Dnie-
pru problematyka tak limitowana dotyczy w pierwszym
rzędzie relacji pomiędzy kulturą pucharów lejkowatych
(KPL) a kulturą jordanowską, kulturą brzesko-kujawską
[por. najnowszą wykładnię taksonomiczno-chronome-
tryczną: Czerniak 2017], kulturą lubelsko-wołyńską,
a zwłaszcza z kulturą trypolską (KT).
Można w tak zarysowanym układzie koresponden-
cji rozwojowych dostrzegać zaistnienie „północnej
nie rozstrzygając tymczasowo ich zróżnicowania
chronologicznego w  jej typogenezie – identyfiko-
wanej stąd w dalszym ujęciu jako proces „względnie
jednoczasowy”.
Koncept badań cezury wyjściowej rzeczonych „ko-
habitacji” zaprezentowano w wydanym ostatnio arty-
kule: „Pottery of Pikutkowo Style and Processes of the
Eneolithisation of ‘Megalithic Cultures’ in the 4th Mil-
lennium BC” (Kośko, Szmyt 2019), eksponując efek-
tywność korelacji markerów: stylistyk ceramicznych
KPL z poświadczeniami – wytworowymi lub produk-
cyjnymi – aplikacji miedzi. Wykaz ów można poszerzyć
o zestaw innych form aktywności wytwórczej uznawa-
nych za szczególnie diagnostyczne przejawy „aktywnej

515
eneolityzacji”, np. „produkcji tekstylnej” (zob. ostatnio:
Kruk, Pipes, Milisauskas 2018) czy też ceramicznej, kon-
kretyzując – pigmentyzacji mineralnej oraz organicz-
nej powierzchni naczyń (Kośko, Szmyt, Langer 2020).
Prezentowane w niniejszym tomie rozważania na-
wiązują do końcowej diagnozy cytowanego artykułu
o  pilnej potrzebie szerszej aplikacji – w  postulowa-
nych dalszych studiach – „pontyjskich” doświadczeń
z metalurgią miedzi arsenowej, a następnie brązu ar-
senowego, jak również z ich „zachodnią” dystrybucją,
której prolog jest datowany około 3600 BC, co w Eu-
ropie najszerzej opisywała jak dotychczas koncepcja
Evgenija N. Černycha circumpontyjskiej prowincji me-
talurgicznej → circumpontyjskiej prowincji kulturowej
(Černych/Chernykh 1977; 1992).
Kluczową inspiracją dla kontynuacji tej tematyki
pozostaje realizowany aktualnie program analityczny,
ściślej, archeologiczno-metaloznawczy Viktora I. Kloch-
ki – autogenezy karpacko-wołyńskiego centrum me-
talurgicznego (KWCM) (Klochko 2013; 2017; por.
także Klochko et al. 2000; 2002/2003)1. W aktualnym
stanie organizacyjnym inicjatywa nasza dotyczy głów-
nie perspektywy „zbliżenia warsztatowego”: włączenia
rzeczonego „trypolsko/postrypolskiego konceptu me-
taloznawczego” w obieg archeologii bałtycko-pontyj-
skiego Międzymorza (dalej Międzymorza).
Artykuł niniejszy dedykujemy Dostojnemu Jubi-
latowi Panu Profesorowi Andrzejowi Pelisiakowi,
wybitnemu znawcy pogranicza biokulturowego
Wschodu i Zachodu Europy, z nadzieją odnalezienia
w nim wspólnych nam klimatów intelektualnych.
A. Perspektywa bałkańsko-bliskowschodnich
korzeni wczesnych tradycji metalurgicznych
bałtycko-pontyjskiego Międzymorza.
Uwagi ogólne
Ogół obserwacji aplikacji miedzi wśród późnoneo-
lityczno-eneolityczno-protobrązowych-wczesnobrą-
zowych-środkowoneolitycznych kultur bałtycko-
-pontyjskiego Międzymorza można skategoryzować
chronometrycznie i  technologicznie w  sekwencji
4 etapów o zróżnicowanych kwalifikacjach techno-
1
  W  ocenie tła inspiracji należy odnotować także zestaw
rozproszonych edytorsko inspiracji źródłoznawczych z  kręgu
„nowej fali” archeologiczno-metaloznawczych analiz „artefaktów
eneolitycznych”, z doby IV tys. BC (np. Kałdus, Adamczak et al.
2015; Antoniny, Kowalski et al. 2016; Skołaszew, Kowalski et al.
2017; Rudki, Kowalski et al. 2019).
516
logicznych czy nazewniczych. Etap starszy – eneolo-
lityczny – identyfikowany z V i 1. połową IV tys. BC
wymaga wprowadzającego komentarza z ekspozycją
dwóch podetapów.
Podetap wczesny – „inicjalny” (wstępnie datowany
na przełom 1. i 2. połowy V tys. BC) może być wiązany
z wykorzystaniem „miedzi bałkańskiej” o wysoce zróż-
nicowanym zestawie mikrodomieszek, co może suge-
rować wielość centrów jej pozyskiwania, oraz „czystej
miedzi”, być może lokalnego („naddniestrzańskiego”?)
pochodzenia, używanej do wykonawstwa niewielkich
ozdób, rzadziej narzędzi. Ich identyfikacja w  trybie
prac wykopaliskowych bywała dotychczas – głównie
z powodu „ograniczeń archeometrycznych” – wielce
utrudniona.
W  interesującej nas strefie kulturowej Między-
morza najbardziej ilustratywnym (a zarazem wysoce
inspirującym!) przykładem w tym zakresie są dwa
etapy badań osady z Bernaszivki (Oblast Vinnytsia,
zlewnia Dniestru) diagnostycznej dla fazy Precucu-
teni III – Trypolie A. W starszym okresie prac wy-
kopaliskowych V.G. Zbenowicza (lata  1972–1975)
w ramach ręcznej eksploracji, tj. bez szczegółowych
analiz warstwy kulturowej, nie stwierdzono tutaj za-
stosowań miedzi (Zbenowicz 1989). Odmienny ob-
raz uzyskano w trakcie o około 40 lat późniejszych
– realizowanych w 2009 roku prac wykopaliskowych
D.K. Czernovola, D.L. Gaskewicza i B. Józwiaka z za-
stosowaniem szczegółowej prospekcji warstwy: z jej
przesiewaniem i przemywaniem. Stwierdzono wów-
czas w  Bernaszivce obecność „wytworów z  miedzi
oraz ich fragmentów” (Czernovol et al. 2010, 464;
2016, 34). Nowsza seria datowań radiowęglowych
tego stanowiska sytuuje wzmiankowane poświadcze-
nia „wczesnotrypolskich” przejawów aplikacji mie-
dzi pomiędzy 4700 a  4400 BC  (Rassamakin 2012,
tabl. 2.1).
Z terenu zlewni Bałtyku brak podobnie wczesnych
udokumentowań obecności miedzi (np. z osad kultury
malickiej – faza Ic, grupy pleszowskiej czy też kultury
późnej ceramiki wstęgowej – faza IIa – zob. Kadrow,
Zakościelna 2000), aczkolwiek ocena powyższa w świe-
tle wzmiankowanych „doświadczeń z Bernaszivki” do-
tyczących uwarunkowań archeometrycznych procesu
identyfikacji tej kategorii wytworów może podlegać
w przyszłości istotnym korektom.
Podetap klasyczny (2. połowa V i  1. połowa
IV  tys. BC) dokumentuje wzrost aplikacji w  Mię-
dzymorzu nowego pakietu „bałkańskich doświad-
czeń metalurgicznych”. W wymiarze Bałkanów sy-
gnalizowaną innowacyjność można identyfikować
ze zjawiskiem rozwoju „sztuki doboru złóż metalu
paleokompozytowego” (= w innym sformułowaniu
„naturalnego brązu”): zaistnienia mapy paleogeolo-
gicznej, eksponującej szczególnie efektywne z racji
przydatności metalurgicznej rudy (np. Cu+Sn+As…).
W asortymentowym ujęciu identyfikatorem tego eta-
pu są „masywne przedmioty metalowe”– topory (to-
poro-młoty i toporo-ciosła, siekiery-ciosła), do cze-
go powrócimy w dalszej części wywodu.
Kluczowe obserwacje prologu górnictwa i  prze-
tworzeń „metalu paleokompozytowego” pochodzą
z kręgu bałkańskich kultur neolitycznych (zob. Todo-
rova 1979, 41 n.; Łęczycki 2010). Szczególną wymowę
uzyskują na tym obszarze obserwacje z terenu kultury
Vinča, głównie z jej fazy późnej (Pločnik): 4900–4300
BC (Gimbutas 1991). Nader istotny na tym tle badaw-
czym jest najnowszy zapis serbskich zasobów surow-
cowych („złóż malachitowych”) (Antonović 2018).
Ich „północny rezonans” na obszarze Międzymorza
odnotowujemy w 2. połowie V i w 1. połowie IV tys.
BC. Konkretyzując, w strefie lasostepu dotyczy to KT
z faz BII–CI, tj. z okresu 4600–3600/? BC, natomiast
na Niżu kultury brzesko-kujawskiej, tj. okresu 4350–
4000/3800 BC  oraz wczesnego etapu rozwoju KPL
(fazy I–IIIA), tj. – ramowo ujmując – z odcinka cza-
su od 4200?/4000 do 3700/? BC. Za „obszar transmi-
syjny” w szerzeniu się wzmiankowanych idei należy
uznać rejon Transylwanii.
B. Koncepcja karpacko-wołyńskiego centrum
metalurgicznego. Zarys ram programu
badawczego
Akceptując prymat ośrodków bałkańskich w roz-
woju europejskich centrów wczesnej metalurgii miedzi
oraz metali kompozytowych, należy zauważyć, że cią-
gle otwartym problemem pozostawały ich „północne
agendy” – zakresy interpretacji rejestrowanych tam
artefaktów jako pochodnych dystrybucji w trybie wy-
miany, migracji lub też „impulsów metalurgicznych”.
Obszarem naszych aktualnych zainteresowań pozostają
„agendy subkarpacko-subsudeckie” osadzone w prze-
strzeniach kultur eneolitycznych lub też silnie eneoli-
tyzowanych na terytorium Międzymorza. Szczególnie
aktywne oczekiwania w  tym programie badawczym
dotyczą KT. Wynika to z wyjątkowego statusu rozwo-
jowego tego taksonu jako północno-zachodniej enkla-
wy trackiej protocywilizacji eneolitu: „trackiej prowin-
cji metalurgicznej” (Zbenowicz 1989; Ursu 2016 – tam
szersza literatura).
W rozwoju KWCM można aktualnie wyróżnić czte-
ry etapy („horyzonty”) rozwoju:
I – „eneolityczny” (4600/4500–3600/3500 BC), które-
go wykaz identyfikatorów zarysowano w rozdz. A (pod-
etapy „inicjalny” i klasyczny) (por. także rozdz. C);
II – „protobrązowy” (3600/3500–3300/3100 BC),
identyfikowany przez płaskie siekiery typu Vinča –
Altheim i Remedello-Bytyń – Sn+As-brązy oraz kin-
dżały-miecze typu śródziemnomorskiego – pierwsze
klasyczne brązy As.
III – „wczesnobrązowy” (3200/3100–2700/2550 BC),
identyfikowany poprzez topory posttrypolskie, typ
Vanchikivtsi2 oraz topory typu Baniabic/Bảnyabṻkk
(Klochko 2019).
IV – „środkowobrązowy” (2700/2550 BC – 1800?),
identyfikowany przez topory Kozarac-Stublo oraz
wytwory w stylistyce „wierzbowego liścia” (Klochko,
Klochko 2013)3.
Brak analogicznej próby periodyzacji aplikacji/wy-
twarzania miedzi na obszarze ziem Polski. Szczególnie
ważnym stąd punktem odniesienia pozostaje najnowsze
ujęcie tego procesu dla pogranicznego terenu morawskie-
go centrum eneolitycznej metalurgii; eksponujące 5 eta-
pów jego rozwoju: wczesny = 4500/4400–3900/3800 BC;
starszy = 3900/3800–3500/3400 BC; środkowy =
3500/3400–3100/3000 BC; młodszy= 3100/3000–
2800/2700 BC oraz późny = 2800/2700–2200 /2100 BC
(Dobeš et al. 2019, 50–51).
2
  Opracowanie aktualnie w przygotowaniu do druku przez
V.I. Klochkę.
3
  Co do „kaukaskich” toporów, to okazały się one nie kau-
kaskimi, lecz „śródziemnomorskimi” (topory typu Samara),
wytworzonymi w środkowym Naddnieprzu z lokalnego (niekauka-
skiego) metalu w technologii postkaukaskiej (kuro-arakskiej, a nie
majkopskiej). Są to zatem dwa różne kierunki oddziaływań, które
zbiegły się w czasie. Analogia zaś pojawia się później (por. referat
wygłoszony 2–3.09.2019 r. na sesji w Rzeszowie „Rubieże kultur
– kultury rubieży”: V.I. Klochko, „Novi danni pro Dnistrovskyi
ta Buzkyi torhovelni szlakhi doby serednoyi bronzy”) w postaci
kontaktów z kulturą typu Arslantepe. Nie jest do końca jasne, w ja-
kim stopniu oddziaływały one bezpośrednio na teren wschodniej
Polski, jednak wywarły bezpośredni wpływ na  formowanie się
metalurgii „wierzbowego liścia” lokalnych kultur ceramiki sznuro-
wej oraz episznurowych [Klochko, Klochko 2013], z oryginalnym
zespołem typów i  rodzajów wyrobów metalowych i  z tradycją
wykorzystywania stosunkowo czystej miedzi równolegle z brązami
arsenowymi, cynowymi i cynowo-arsenowymi Arslantepe.
517
C. Próby charakterystyki zjawisk
aplikacji/wytwarzania „masywnych
(‘ciężkich’) przedmiotów metalowych”
wśród społeczeństw Międzymorza
Kwalifikację aplikacji „z zewnątrz” – ewentualnie
lokalnego wytwarzania – „masywnych przedmiotów
metalowych” wśród społeczeństw zlewni Bałtyku i Pon-
tu w istotnym zakresie różnicują: stan ich rozpoznania
archeometrycznego oraz aktualne tradycje opracowań
analitycznych. Procesem szczególnie różnicującym jest
XXI-wieczna fala „odkryć detektorystów” na Ukrainie,
zmieniająca diametralnie dotychczasową przestrzeń
względnie zintegrowanych studiów nad problematyką
eneolityczno-wczesnobrązowych metalurgiami w ska-
li Międzymorza. Fakt ów – o czym wzmiankowaliśmy
już we wstępie – w istotnym stopniu uzasadnia formułę
przedkładanego artykułu4.
Zlewnia Bałtyku (konkretyzując, terytorium Polski)
stosunkowo wcześnie stała się przedmiotem programo-
wych opracowań ewidencyjnych w zakresie interesu-
jących nas w tym artykule „masywnych przedmiotów
metalowych”. Szczególny udział ma  w  tym zakresie
niemiecki program „Prähistorische Bronzefunde”, re-
alizowany na polskim gruncie przez profesora Marka
Gedla (zob. np. Szpunar 1987). Do tradycji tej nawią-
zuje zainicjowany w Monachium program Stefana Łę-
czyckiego (Łęczycki 2005; 2010).
W cytowanym opracowaniu S. Łęczyckiego z 2005
roku stwierdzono, iż na terytorium ziem Polski ziden-
tyfikowano 21 toporów łączonych z typami: Creslur,
Jászladány, Mezokeresztes, Pločnik, Siria, Sucha Wiel-
ka, Szekelu-Naduvar, Vidra. Autor wyróżnia w ich dys-
trybucji pięć regionów: Pogórze Dynowskie, wschod-
nią część Wyżyny Lubelskiej, Przedgórze Sudeckie,
Kujawy + Nadwarcie, Wyżynę Krakowską + Nieckę
Nidziańską. W efekcie analiz typogenezy wzmianko-
wanych artefaktów S. Łęczycki postawił tezę, iż „topory
te pochodzą z najbardziej w owym czasie cywilizacyj-
nie zaawansowanej «trackiej prowincji metalurgicz-
nej» (…), a przede wszystkim z regionu osadniczego
kultury Varna – faza III (…). Dopiero egzemplarze
typologicznie młodsze, jak np. Szekely-Naduvar, Jász-
4
  Na  marginesie tej oceny: mało wiarygodnie brzmi prze-
konanie Stefana Łęczyckiego dotyczące ewidencji „masywnych
przedmiotów metalowych” na terytorium Polski: „nie należy się
raczej spodziewać dramatycznych przyrostów zabytków meta-
lowych tej rangi, choćby z powodu dręczącej archeologię plagi
«skarbiarzy»” (Łęczycki 2005, 74).
518
ladány, Siria, wykazują proweniencję słowacko-węgier-
sko-siedmiogrodzką. Wpływy południowo-wschod-
nie ogniskowały się na obszarze obecnej Małopolski,
i  to  bardziej od  strony wschodniej. Potwierdzałoby
to wielką rolę «osi wschodniej» biegnącej od pobrzeża
Morza Czarnego, niemalże południkowo w kierunku
północnym (…). Oś ta spowodowała zaistnienie cen-
trum metalurgicznego na Słowacji wschodniej o wy-
raźnych nawiązaniach do kultury Varna, które ode-
grało istotną rolę w obrębie kultury Tiszapolgar (…).
Drugą oś stanowił z pewnością Dunaj. Fakt stwier-
dzenia nieco wcześniejszych typologicznie artefaktów
typu Pločnik na terenie Moraw (…) i toporów typu
Pločnik oraz Vidra na Śląsku sugerowałby jednocze-
sne pojawienie się toporów miedzianych na obu ob-
szarach” (Łęczycki 2005, 83–84).
W przestrzeni polskiej części zlewni Bałtyku komen-
towane wytwory wiązano z ugrupowaniami „postline-
arnymi”: z  lendzielsko-polgarskim kręgiem kulturo-
wym. Konkretyzując, wskazywane były kultury/grupy:
lubelsko-wołyńska, wyciąsko-złotnicka, jordanowska
i  brzesko-kujawska. Zaledwie w  jednym przypadku,
topora typu Siria, pochodzącego z cmentarzyska kul-
tury lubelsko-wołyńskiej z Księżnic 2 (województwo
świętokrzyskie) zyskano datowanie radiowęglowe:
4000/3950–3900/3859 BC (Wilk 2018, 489–490). Ce-
chy formalno-wykonawcze topora z Księżnic motywują
interpretację, iż „niekoniecznie musi on być importem
ze środowiska kultury bodrogkereszturskiej, a raczej
lokalnym zmodyfikowanym naśladownictwem zakar-
packich wzorów” (Zakościelna 2009, 148).
Pojawienie się „masywnych przedmiotów metalo-
wych” (ujętych powyżej w zawężeniu do kategorii to-
porów) nie wyklucza z obiegu artefaktów znanych już
z podetapu „wczesnego”. W tym „archaicznym zesta-
wie” wyroby z  miedzi zostają zaakceptowane wśród
najstarszych społeczności „nadwiślańskiej” KPL – tj.
datowanych na fazy I i II–IIIA: sprzed 3700 BC (por.
Sarnowo; Leśniczówka, Przybranówek: Kośko, Szmyt
2019, 56, tam dalsza literatura). Wyniki analiz metalo-
znawczych KPL z terenów Kujaw Wschodnich (rejon
Brześcia Kujawskiego) skłoniły R. Grygiela do opinii,
iż przedmioty te „nie odbiegają zasadniczo składem che-
micznym od grupy starszych wyrobów grupy brzesko-
-kujawskiej, tworzą tu własną koncentrację pomiędzy
dwoma zespołami kultury lendzielskiej. Obraz analiz
ostrożnie mógłby zatem wskazywać na ciągłość rozwo-
ju, od połowy V tys. BC, starych ośrodków europejskiej
miedzi” (Grygiel 2016, 925).
 Zlewnia Pontu (konkretyzując, terytorium Ukrainy)
zyskała nową odsłonę analityczną w ramach „projektu
V.I. Klochko i A.V. Kozymenki”: objęcia maksymalnie
szerokim nadzorem zjawiska tzw. czarnej archeologii
(por. pojęcie „nowych znalezisk”) w  trybie wykupu
przedmiotów metalowych od „odkrywców” oraz za-
bezpieczenia środków finansowych i organizacyjnych
na ich analizy specjalistyczne oraz prezentacje publi-
kacyjne (por. Klochko, Kozymenko 2011; 2017). Ce-
lem długofalowym danej akcji pozostaje konstrukcja
schematu periodyzacji pontyjskiej epoki wczesnego
metalu opartej na ewidencji metalowych przedmiotów
diagnostycznych. W przypadku eneolitu – protobrą-
zu/wczesnego okresu brązu dotyczy to głównie „ma-
sywnych/ciężkich przedmiotów metalowych”, gene-
ralnie ujmując, wiązanych z kręgiem kultury Trypolje
/Cucuteni–Trypolje/ (por rozdz. B). Niniejszy wywód
dotyczący aktualnej ogólnej ewidencji poczynionych
dotychczas innowacyjnych ustaleń dotyczących topo-
rów i siekier pozwolimy sobie poprzedzić „autogene-
tycznym wstępem”.
Jak pokazują najnowsze analizy diagnostycznego
dla fazy A (= Precucuteni III) stanowiska Bernaszivka,
naddniestrzańska kultura trypolska występuje jako
północna część „trackiej prowincji metalurgicznej” już
od najwcześniejszego etapu rozwoju, a jej stosunkowo
rozwinięta metalurgia była częścią składową kultury
„topogenetycznie trackich” migrantów (Ursu 2016).
W  dobie horyzontu eneolitycznego (I) protocy-
wilizacji wczesnego metalu (= 4600/4500–3600/3500
BC) rozróżnienie tak „bałtyckich”, jak i „pontyjskich”
(= „trypolskich”) typów artefaktów, na poziomie pro-
stej taksonomii, nie jest możliwe, tym bardziej że w Ko-
tlinie Karpackiej określenie przynależności kulturowej
różnych typów dużych wytworów również jest bardzo
problematyczne. Sądzimy, że migranci, którzy przynieśli
metalurgię tak na Ukrainę, jak i do Polski, byli bardzo
synkretyczni kulturowo. Wyodrębnienie miejscowych
„naśladownictw”, tj. przedmiotów miejscowej produk-
cji, jest możliwe tylko na podstawie szerokiego spek-
trum badań składu metalu. Wstępnie można wyciągnąć
ogólny wniosek, że typy charakterystyczne dla kultury
Tisa i Bodrogkeresztúr są częściej spotykane w Polsce
oraz w obwodzie lwowskim i na Wołyniu.
Podobnie jak w zlewni Bałtyku wytworowymi mar-
kerami „etapu eneolitycznego – podetapu klasycznego”
są w zlewni Pontu także duże formy – rozpoznawane
jako insygnia i narzędzia identyfikowane jako topory
(„toporo-młoty i toporo-ciosła”) i siekiery-ciosła.
W skali masowości ich aplikacji – analogicznie do za-
chodniej części terytorium Międzymorza – szczególne
miejsce przypada i tutaj toporom-ciosłom/motykom
typu Jászladány. Ich też aktualizowana przez „nowe
znaleziska” ocena analityczna kreuje główną oś zapisu
inspirującej nas w tym rozdziale problematyki.
Prezentację wymowy poznawczej „nowych znale-
zisk” – w skali typologicznej i ogólnotechnologicznej
– ujmiemy w sekwencji podstawowych grup typolo-
gicznych (a) toporów-cioseł / motyk typu Jászladány;
(b) siekier-cioseł typu Cucuteni; (c) siekier-cioseł typu
Ostrov-Corbului oraz (d) form siekier-cioseł typu Vin-
ca-Altheim i siekier-cioseł „z podniesionymi brzegami”
typu Remedello-Bytyń – odbiegających od wschodnio-
bałkańskiego („trackiego”) konceptu metalurgicznego.
a. Szczególne miejsce w analizie „trypolskiego nur-
tu rozwoju” omawianego typu toporów zajmuje zespół
identyfikowany jako „skarb złomu metalowego” ze wsi
Czercze w rejonie czeremowieckim, obw. chmielnickie-
go, współtworzony przez: ułamek topora typu Jászla-
dány (an. nr 1645) i fragment ciosła wariantu Cucu-
teni (an. nr 1656) (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.8)
(ryc. 1:4) – zawierających podwyższoną ilość As i Sb.
Ponad 1% As  odnotowano także w  toporze-motyce
typu Jászladány (wariant Târgu-Ocna) ze wsi Ivanyntsi
w rejonie latyczowskim, obw. chmielnicki (an. nr 1665)
(Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.11) (ryc. 1:5). Warto
w tym rejestrze wskazać także i na topór z Kamieńca
Podolskiego w obwodzie chmielnickim (an. nr 1810)
(Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.20] (ryc. 1:11), który
także został wykonany z miedzi o podwyższonej za-
wartości As.
Jednocześnie należy podkreślić, iż większość z nowo
odkrytych, podobnych typologicznie przedmiotów była
wytworzona z tradycyjnej dla tego regionu stosunkowo
czystej metalurgicznie miedzi, pochodzącej z różnych
pokładów, w tym również dniestrzańskich (Klochko
2017). W rejestrze tym ujmijmy:
–  topór-motykę typu Jászladány z obwodu iwanofran-
kowskiego (an. nr 604) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.9) (ryc. 1:6);
–  topór-motykę typu Jászladány (wariant Târgu-Ocna)
ze  wsi Arkadiowce w  obwodzie i  oblasti chmiel-
nickiej (an. nr 1664) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.10) (ryc. 1:7);
– topór-motykę Jászladány (wariant Târgu-Ocna)
z miasta Gródek, rej. gródecki, obwód chmielnic-
ki (an. nr 933) (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.12)
(ryc. 1:8);
519
–  topór-motykę typu Ariușd ze wsi Snitówka w rejo-
nie latyczowskim, obwód chmielnicki (an. nr 1666)
(Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.13) (ryc. 1:9);
–  topór-motykę typu Ariușd (późny wariant – okres
fazy С1) znaleziony pomiędzy Humaniem a Mań-
kiwką w  rejonie humańskim, obwód czerkaski
(an. nr 1663) (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.14)
(ryc. 1:10).
„Nowe znaleziska” toporów-motyk typu Jászla-
dány pochodzą z rejonów intensywnego występowa-
nia stanowisk kultury trypolskiej z okresu C I. Doty-
czy to terenów:
520
– wschodu obwodu czerniowieckiego (Violiti,
17.03.2017) (ryc. 1:12);
–  okolic wsi Okopy obwodu tarnopolskiego (Violiti,
2.04.2018) (ryc. 1:13);
–  Tarnopola (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 1:14);
–  Iwano-Frankowska (Violiti, 2.04.2018] (ryc. 1:15),
– obwodu chmielnickiego (Violiti, 26.01.2019)
(ryc. 1:16);
–  Winnicy (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 1:18);
–  obwodu winnickiego (Violiti, 12.11.2018) (ryc. 1:19);
–  obwodu winnickiego (Violiti, 25.04.2019) (ryc. 1:20);
–  Kijowa (Violiti, 20.06.2018) (ryc. 1:21);
Ryc. 1. „Nowe znaleziska” wytworów metalowach związanych z  fazami BII–CI kultury Cucuteni-Trypolje z  terytorium Ukrainy.
1. Topór typu Varna z rejonu dąbrowickiego obwodu rówieńskiego {Dubrovytsia Raion, Rivne Oblast}, 2. Ciosło wariantu Kotiana
ze wsi Uście w rejonie borszczowskim obwodu tarnopolskiego {Ustya, Borshchiv Raion, Ternopil Oblast}, 3. Ciosło wariantu Kotiana
ze wsi Wielka Rusawa w rejonie tomaszpolskim obwodu winnickiego {Velyka Rusava, Tomashpil Raion, Vinnytsia Oblast}, 4. Znale-
zisko gromadne ułamków topora-motyki typu Jászladány i ułamków ciosła wariantu Cucuteni ze wsi Czercze w rejonie czemerowiec-
kim, obw. chmielnicki {Cherche, Chemerivtsi Raion, Khmelnytskyi Oblast}, 5. Topór-motyka typu Jászladány (wariant Târgu-Ocna)
ze wsi Ivanyntsi w rejonie latyczowskim, obw. chmielnicki {Ivanyntsi, Letychiv Raion, Khmelnytskyi Oblast}, 6. Topór-motyka typu
Jászladány z obwodu iwanofrankowskiego (Ivano-Frankivsk Oblast), 7. Topór-motyka typu Jászladány (wariant Târgu-Ocna) ze wsi
Arkadiowce w obwodzie chmielnickim {Arkadiivtsi of the Khmelnytskyi Raion, Khmelnytskyi Oblast), 8. Topór-motyka typu Jász-
ladány (wariant Târgu-Ocna) z miasta Gródek, rej. gródecki, obw. chmielnicki {Horodok, Horodok Raion, Khmelnytskyi Oblast},
9. Topór-motyka typu Ariușd ze wsi Snitówka w rej. latyczowskim, obw. chmielnicki {Snitivka, Letychiv Raion, Khmelnytskyi Oblast},
10. Topór-motyka typu Ariușd (późny wariant – okres С 1), znaleziony pomiędzy Humaniem a Mańkiwką w rejonie humańskim,
obw. czerkaski {between Uman and Mankivka in Uman Raion, Cherkasy Oblast}, 11. Topór z Kamieńca Podolskiego, obw. chmielnicki
{Kamianets Podilskyi, Khmelnytskyi Oblast}, 12. Wschód obwodu czerniowieckiego {Chernivtsi Oblast}, 13. Okolice wsi Okopy, ob-
wód tarnopolski {Okopy, Ternopil Oblast}, 14. Tarnopol {Ternopil}, 15. Iwano-Frankowsk {Ivano-Frankivsk}, 16. Obwód chmielnicki
{Khmelnytskyi Oblast}, 17. Obwód winnicki {Vinnytsia Oblast}, 18. Winnica {Vinnytsia}, 19, 20. Obwód winnicki {Vinnytsia Oblast},
21. Kijów, 22. Obwód czerkaski {Cherkasy Oblast}, 23. Skarb z obwodu winnickiego {Vinnytsia Oblast}: Topór-motyka typu Jászla-
dány i cztery ciosła typu Ostrov-Corbului
Fig. 1. ‘New finds’ of metal goods related to the Cucuteni-Tripolye culture, Phases BII–CI, from the territory of Ukraine. Legend:
1. Varna-type shaft-hole axe, Dubrovytsia Raion, Rivne Oblast, 2. Kotiana-variety adze, Ustya, Borshchiv Raion, Ternopil Oblast, 3. Ko-
tiana-variety adze, Velyka Rusava, Tomashpil Raion, Vinnytsia Oblast, 4. Group find of shaft-hole axe/hoe fragments of the Jászladány
type and fragments of a Cucuteni-variety adze, Cherche, Chemerivtsi Raion, Khmelnytskyi Oblast, 5. Jászladány-type shaft-hole axe/
hoe (Târgu-Ocna variety), Ivanyntsi, Letychiv Raion, Khmelnytskyi Oblast, 6. Jászladány-type shaft-hole axe/hoe, Ivano-Frankivsk
Oblast, 7. Jászladány-type shaft-hole axe/hoe (Târgu-Ocna variety), Arkadiivtsi, KhmelnytskyiRaion, Khmelnytskyi Oblast, 8. Jászladány-
type shaft-hole axe/hoe (Târgu-Ocna variety), Horodok, Horodok Raion, Khmelnytskyi Oblast, 9. Ariușd – type shaft-hole axe/hoe,
Snitivka, Letychiv Raion, Khmelnytskyi Oblast, 10. Ariușd – type shaft-hole axe/hoe (late variety, period C1), found between Uman
and Mankivka, Uman Raion, Cherkasy Oblast, 11. Shaft-hole axe, Kamianets Podilskyi, Khmelnytskyi Oblast, 12. East of the Cher-
nivtsi Oblast, 13. Vicinity of Okopy, Ternopil Oblast, 14. Ternopil, 15. Ivano-Frankivsk, 16. Khmelnytskyi Oblast, 17. Vinnytsia Oblast,
18. Vinnytsia, 19. ?, 20. Vinnytsia Oblast, 21. Kiev, 22. Cherkasy Oblast, 23. Vinnytsia Oblast hoard: Jászladány-type shaft-hole axe/
hoe and four Ostrov-Corbului-type adzes

–  obwodu czerkaskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 1:22); –  z obwodu tarnopolskiego (Violiti, 3.04.2018)

–  skarbu z obwodu winnickiego = topór-motyka typu
Jászladány oraz cztery siekiery-ciosła typu Ostrov-
-Corbului (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 1:23).
b. Siekiery-ciosła typu Cucuteni są współczesne to-
porom-motykom typu Jászladány. Większość z nowo
odkrytych cioseł tego rodzaju wykonano ze stosunko-
wo czystej miedzi. W znacznie rzadszych przypadkach
ciosła typu Cucuteni były sporządzane także z brązu
arsenowego. Dotyczy to artefaktów:
–  ze wsi Perewiz w rejonie wasylkowskim, obwodu ki-
jowskiego (an. nr 1649) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.43) (ryc. 2:44);
–  z m. Polianeckie, rejon humański, obwód czerkaski
(an. nr 1815) (Kijów, Kolekcja A.V. Kozymenko, nowe
nabytki) (ryc. 2:41);
–  znalezisk między wsiami Ladynka i Druckie w re-
jonie czernihowskim (an. nr 1597) (Kijów, Kolekcja
A.V. Kozymenko, nowe nabytki) (ryc. 2:46).
Siekiery-ciosła komentowanego typu identyfikowano
na „tradycyjnie trypolskim” terytorium. Dotyczy to odkryć:
(ryc. 2:1);
–  ze wsi Słobódka w rejonie trembowelskim, obwód
tarnopolski (an. nr  1627) (Klochko, Kozymenko
2017: 1.2.34) (ryc. 2:2);
–  ze wsi Sosolówka w rejonie czortkowskim, obwód
tarnopolski (an. nr  1617) (Klochko, Kozymenko
2017, 1.2.39) (ryc. 2:3);
–  z obwodu tarnopolskiego (Violiti, 5.11.2018) (ryc. 2:
4), obwodu lwowskiego (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.40) (ryc. 2:5);
–  ze wsi Dytkowce, rejon brodzki, obwód lwowski
(an. nr 1614) (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.38)
(ryc. 2:6);
–  z obwodu lwowskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 2:7),
(Violiti, 2.04.2018) (ryc.  2:8), (Violiti, 2.04.2018)
(ryc. 2:9), (Violiti, 29.11.2018) (ryc. 2:10);
–  z m. Nowowołyńska, obwód wołyński (an. nr 1620)
(Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.32) (ryc.  2:11)
i (an. nr 1651) (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.35)
(ryc. 2:12);

521
522
Ryc. 2. Ciosła typu Cucuteni: 1. Obwód tarnopolski {Ternopil Oblast}, 2. Słobódka, rej. trembowelski, obw. tarnopolski {Slobidka,
Ternopil Raion, Ternopil Oblast} 3. Sosolówka, rej. czortkowski, obw. tarnopolski {Sosolivka, Ternopil Raion, Ternopil Oblast} 4. Ob-
wód tarnopolski {Ternopil Oblast}, 5. Obwód lwowski {Lviv Oblast}, 6. Dytkowce, rej. brodzki, obw. lwowski {Dytkivtsi, Brodiv Raion,
Lviv Oblast}, 7–10. Obwód lwowski {Lviv Oblast}, 11, 12 Nowowołyńsk, obw. wołyński {Novovolynsk, Volyn Oblast}, 13–15. Obwód
wołyński {Volyn Oblast}, 16. Babacie, rej. lubomelski, obw. wołyński {Babatsi, Liuboml Raion, Volyn Oblast}, 17. Obwód rówieński
{Rivne Oblast} 18. Równe {Rivne}, 19. Obwód chmielnicki {Khmelnytskyi Oblast}, 20. Żwaniec, rej. kamieniecki, obw. chmielnicki
{Zhvantes, Kamianets-Podilskyi Raion, Khmelnytskyi Oblast}, 21. Jampol, rej. biłohirski, obw. chmielnicki {Jampil, Bilohiria Raion,
Khmelnytskyi Oblast} 22. Chmielnicki, 23–26. Obwód chmielnicki, 27. Szepietówka, obw. chmielnicki {Shepetivka, Khmelnytskyi
Oblast}, 28. Kuna, rej. hajsyński obw. winnicki {Kuna, Haisyn Raion, Vinnytsia Oblast}, 29. Kiblicz, rej. hajsyński obw. winnicki {Ki-
blytsch, Haisyn Raion, Vinnytsia Oblast}, 30. Winnica {Vinnytsia}, 31. Obwód winnicki, 32. Velyki Derevychi, rej. lubarski, obw. żyto-
mierski {Velyki Derevychi, Liubar Raion, Zhytomyr Oblast}, 33. Między wsiami Ivankiv i Liszczyn w rej. andruszowskim w obwodzie
żytomierskim {Ivankiv and Lishchyn, Andrushivka Raion, Zhytomyr Oblast}, 34. Obwód czerkaski {Cherkasy Oblast}, 35. Watutine,
obw. czerkaski {Vatutine, Cherkasy Oblast}, 36. Iwachny, rej. monastyryszczeński, obw. czerkaski {Ivakhny, Monastyryshche Raion,
Cherkasy Oblast}, 37–40. Obwód czerkaski {Cherkasy Oblast}, 41. Polianeckie, rejon humański, obw. czerkaski {Polianetske, Uman
Raion, Cherkasy Oblast}, 42. Pawliwka, rej. kompanijiwski, obw. kirowohradzki {Pavlivka Kompaniivka Raion, Kirovohrad Oblast}
43. Kropywnyckiego {Kropyvnytskyi}, 44. Perewiz, rej. wasylkowski, obw. kijowski {Pereviz, Vasylkiv Raion, Kyiv Oblast}, 45. Ob-
wód kijowski {Kyiv Oblast}, 46. Między wsiami Ladynka i Druckie w rej. czernihowskim (Ladynka and Drutske, Chernihiv Raion),
47. Obwód czernihowski {Chernihiv Oblast}
Fig. 2. Cucuteni-type axe-adzes from the territory of  Ukraine. Legend: 1. Ternopil Oblast,  2. Slobidka, Terebovlia Raion, Terno-
pil Oblast, 3. Sosolivka, Chortkiv Raion, Ternopil oblast, 4. Ternopil Oblast, 5. Lviv Oblast, 6. Dytkivtsi, Brodiv Raion, Lviv Oblast,
7–10. Lviv Oblast, 11–12. Novovolynsk, Volyn Oblast, 13–15. Volyn Oblast, 16. Babatsi, Liuboml Raion, Volyn Oblast, 17. Rivne
Oblast,  18. Rivne, 19. Khmelnytskyi Oblast,  20.Zhvantes, Kamianets-Podilskyi Raion, Khmelnytskyi Oblast,  21. Jampil, Bilohiria
Raion, Khmelnytskyi Oblast, 22. Khmelnytskyi, 23–26. Khmelnytskyi Oblast, 27. Shepetivka, Khmelnytskyi Oblast, 28. Kuna, Haisyn
Raion, Vinnytsia Oblast, 29. Kiblytsch, Haisyn Raion, Vinnytsia Oblast, 30. Vinnytsia, 31. Vinnytsia Oblast, 32. Velyki Derevychi, Li-
ubar Raion, Zhytomyr Oblast, 33. Between the villages of Ivankiv and Lishchyn, Andrushivka Raion, Zhytomyr Oblast, 34. Cherkasy
Oblast, 35. Vatutine, Cherkasy Oblast, 36. Ivakhny, Monastyryshche Raion, Cherkasy Oblast, 37–40. Cherkasy Oblast, 41. Polianetske,
Uman Raion, Cherkasy Oblast, 42. Pavlivka, Kompaniivka Raion, Kirovohrad Oblast 43. Kropyvnytskyi, 44. Pereviz, Vasylkiv Raion,
Kyiv Oblast, 45. Kyiv Oblast, 46. Between the villages of Ladynka and Drutske, Chernihiv Raion, 47. Chernihiv Oblast

–  z obwodu wołyńskiego (Violiti, 2.04.2018; 2.04.2018;
3.09.2018) (ryc. 2:13–15);
–  ze wsi Babacie w rejonie lubomelskim, w obwodzie
wołyńskim (an. nr 1659) (Kijów, Kolekcja A.V. Ko-
zymenko, nowe nabytki) (ryc. 2:16);
–  z obwodu rówieńskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 2:17);
–  Równe (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 2:18);
–  z  obwodu chmielnickiego (Klochko, Kozymenko
2017, 1.2.37) (ryc. 2:19);
–  ze wsi Żwaniec, rejon kamieniecki, obwód chmielnic-
ki (an. nr 1616) (Klochko, Kozymenko 2017,1.2.41)
(ryc. 2:20);
–  z Jampola, w  rejonie biłohirskim, w  obwodzie
chmielnickim (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.42)
(ryc. 2:21);
–  Chmielnicki (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 2:22);
–  z obwodu chmielnickiego (Violiti, 2.04.2018;
23.05.2018; 4.08.2018; 6.04.2019) (ryc. 2:23–26);
–  z  Szepietówki w  obwodzie chmielnickim (Violiti,
2.04.2018) (ryc. 2:27);
–  ze wsi Kuna w rejonie hajsyńskim obwodu winnic-
kiego (an. nr  1612) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.30) (ryc. 2:28);
–  ze wsi Kiblicz w rejonie hajsyńskim obwodu winnic-
kiego (an. nr 1804) (Kijów, Kolekcja A.V. Kozymen-
ko, nowe nabytki) (ryc. 2:29);
–  z Winnicy (Violiti, 12.12.2018) (ryc. 2:30);
–  z obwodu winnickiego (Violiti, 28.05.2019) (ryc. 2:31);
–  ze wsi Velyki Derevychi, rejon lubarski, obwód ży-
tomierski (an. nr 1648) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.44) (ryc. 2:32);
–  między wsiami Ivankiv i Liszczyn w rejonie andru-
szowskim w obwodzie żytomierskim (Kijów, Kolekcja
A.V. Kozymenko, nowe nabytki) (ryc. 2:33);
–  z obwodu czerkaskiego (an. nr 1650) (Klochko, Ko-
zymenko 2017, 1.2.29) (ryc. 2:34);
–  z m. Watutine, obw. czerkaski (an. nr 1621) (Kloch-
ko, Kozymenko 2017, 1.2.31) (ryc. 2:35);
–  ze wsi Iwachny, rej. monastyryszczeński, obw. czer-
kaski (an. nr  1619) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.2.33) (ryc. 2:36);
–  obwód czerkaski (Violiti, 2.04.2018; 2.04.2018;
14.04.2018; 28.03.2019) (ryc. 2:37–40);
–  z m. Pawliwka w rejonie kompanijiwskim, obw. ki-
rowohradzki (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.36)
(ryc. 2:42);

523
Ryc. 3. Ciosła typu Ostrov-Corbului: 1. Obwód czerniowiecki {Chernivtsi Oblast}, 2. Skarb ze wsi Szumlany w rejonie podhajeckim
obwodu tarnopolskiego {Shumliany, Pidhaitsi Raion, Ternopil Oblast}, 3. Obwód tarnopolski {Ternopil Oblast}, 4. Obwód lwowski
{Lviv Oblast}. 5. Lwów {Lviv}, 6. Obwód wołyński (Volhyn Oblast}, 7. Obwód rówieński {Rivne Oblast} 8. Skarb z obwodu chmiel-
nickiego {Khmelnytskyi Oblast}, 9. Chmielnicki, 10. Obwód chmielnicki {Khmelnytskyi Oblast}, 11. 20 km на południe od miasta
Chmielnicki, 12. Hrechyntsi, w rejonie letyczowskim, obwód chimielnicki (Khmelnytskyi Oblast), 13. Na rzece Hnyłopjat´ w pobliżu
wsi Rudnia-Horodyszcze w rejonie żytomierskim (Zhytomyr Raion), 14. Rejon berszadzki w obwodzie winnickim (Vinnytsia Oblast),
15, 16. Obwód czerkieski (Cherkasy Oblast), 17, 18. Kijów, 19. Romny, obwód sumski (Sumy Oblast)
Fig. 3. Ostrov-Corbului-type axe-adzes from the territory of Ukraine. Legend: 1. Chernivtsi Oblast, 2. Hoard from Shumliany, Pidhaitsi
Raion, Ternopil Oblast, 3. Ternopil Oblast, 4. Lviv Oblast. 5. Lviv, 6. Volhyn Oblast, 7. Rivne Oblast, 8. Hoard from the Khmelnytskyi
Oblast, 9. Khmelnytskyi, 10. Khmelnytskyi Oblast, 11. Twenty km south of the Khmelnytskyi city, 12. Hrechyntsi, Letychiv Raion,
Khmelnytskyi Oblast 13. By the Hnylopiat’ river, near to Rudnya-Horodyshche village, Zhytomyr Raion 14. Bershad Raion, Vinnytsia
Oblast, 15, 16. Cherkasy Oblast, 17., 18. Kyiv, 19. Romny, Sumy Oblast

–  z m. Kropywnyckie (Violiti, 7.05.2019) (ryc. 2:43);
–  z obwodu kijowskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 2:45);
–  z obwodu czernihowskiego (Violiti, 2.04.2018)
(ryc. 2:47).
c. Siekiery-ciosła typu Ostrov-Corbului, również
współczesne toporom-motykom typu Jászladány, są jed-
nak bardziej charakterystyczne dla późnego odcinka
fazy C I oraz prologu fazy C II. Najbardziej reprezen-
tatywny wśród znalezisk tego typu jest skarb ze  wsi
Szumlany w rejonie podhajeckim obwodu tarnopol-
skiego. Składał się on z czterech cioseł tego typu (an.
nr 1705–1708) (Kijów, Kolekcja A.V. Kozymenko, nowe
nabytki) (ryc.  3:2). Wszystkie one zostały wykona-
ne z metalu bardzo zbliżonego pod względem składu
mikrodomieszek, jednak w dwóch z nich była stosun-
kowo duża domieszka Sb, w jednym – As, a w jeszcze
jednym – Ag+Sb. Takie wahania wysokiej zawartości
domieszek różnych metali w materiale, z którego zo-
stały wykonane dane wyroby, wskazuje na charakter
surowca bliskiego składem do polimetalicznych rud,

524
Ryc. 4. Mapa „nowych znale-
zisk” wyrobów z metalu kultury
Cucuteni-Tripolie z terytorium
Ukrainy
Fig. 4. Map of new metal finds
of the Cucuteni-Tripolye culture
from the territory of Ukraine
które hipotetycznie można wiązać z wschodniobałkań-
skim rejonem metalurgicznym.
Większa część nowych znalezisk takich cioseł po-
chodzi z tradycyjnego „trypolskiego” terytorium:
–  z obwodu czerniowieckiego (Violiti, 14.05.2018)
(ryc. 3:1);
–  z  obwodu tarnopolskiego (Violiti, 2.04.2018)
(ryc. 3:3);
–  z obwodu lwowskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 3:4);
–  ze Lwowa (Violiti, 17.07.2018) (ryc. 3:5);
–  z obwodu wołyńskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 3:6);
–  z obwodu rówieńskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 3:7);
–  skarb z obwodu chmielnickiego (Violiti, 1.09.2019)
(ryc. 3:8);
–  z Chmielnickiego (Violiti, 3.04.2018) (ryc. 3:9);
–  z obwodu chmielnickiego (Violiti, 5.11.2018)
(ryc. 3:10);
–  znalezisko ok. 20 km na południe od Chmielnickie-
go (an. nr 1633) (Kijów, Kolekcja A.V. Kozymenko,
nowe nabytki) (ryc. 3:11);
–  ze wsi Hresznytsi w  rejonie latyczowskim, obwód
chmielnicki (Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.45)
(ryc. 3:12);
–  znad rzeki Hnyłopjatʹ w pobliżu wsi Rudnia-Horo-
dyszcze w rejonie żytomierskim (an. nr 1632) (Kijów,
Kolekcja A.V. Kozymenko, nowe nabytki) (ryc. 3:13);
–  z rejonu berszadzkiego w  obwodzie winnickim
(Klochko, Kozymenko 2017, 1.2.46) (ryc. 3:14);
–  z obwodu czerkaskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 3:15)
i (Violiti, 19.12.2016) (ryc. 3:16);
–  z Kijowa (Violiti, 15.10.2016) (ryc. 3:17) i (Violiti,
2.04.2018) (ryc. 3:18);
–  z m. Romny w obwodzie sumskim (Violiti, 19.01.2019)
(ryc. 3:19).
d. Odmienną topogenezę wykazują tak formy, jak
i technologia zachodniobałkańskich siekier-cioseł typu
Vinca-Altheim (ryc. 5) oraz siekier-cioseł „z podnie-
sionymi brzegami” typu Remedello-Bytyń (ryc. 6),
o  których mowa w  niniejszym tekście. Ich pojawie-
nie się można wiązać z nowym kierunkiem migracji,
konkretyzując: ze strefy alpejskiej – z regionu Górnego
Renu i Górnego Dunaju.
Wszystkie wymienione jednostki typologiczne
przedmiotów, jakie zostały znalezione na obszarze wystę-
powania stanowisk kultury Cucuteni-Tripolie na Ukra-
inie, datowanych na koniec V – początek IV tys. BC,
ujmujemy w ramy KWCM (ryc. 4). Problemem dys-
kusyjnym pozostaje zasadność wiązania ujęć stanów
ilościowych dystrybucji „masywnych przedmiotów
metalowych” w przestrzeni Międzymorza: na  obsza-
rach wschodniej części – Ukraina (por. ryciny 4, 7 i 9)
oraz zachodniej części – Polska (por. Łęczycki 2005,
ryc. 5; Kowalski 2019, fig. 18) wobec eksponowanych
odmienności w metodzie ich ewidencji (por. rozdz. C).
Duża część przedmiotów prezentowanych w publi-
kacji S. Łęczyckiego (2005) pokazuje drugi kierunek
525
526
Ryc. 5. Siekiery-ciosła typu Vinča-Altheim z terytorium Ukrainy. 1. Skarb z obwodu czerniowieckiego; 2. Rzeka Dniestr w rejonie so-
kiriańskim obwodu czerniowieckiego; 3. Wieś Parkhomivtsi, rej. chmielnicki; 4. Obwód tarnopolski; 5. Obwód lwowski; 6. Chmiel-
nicki; 7. Rzeka Sawrań w rejonie sawrańskim, obw. odeski; 8. Wieś Zdvyzhka, rej. korosteszowski, obw. żytomierski {Zdvyzhka, Ko-
rostyshiv Raion, Zhytomyr Oblast}, 9, 10. Obwód czerkaski {Cherkasy Oblast}, 11. Uroczysko Chołodnyj Jar, rej. czehryński, obw.
czerkaski; 12. Rejon smiłański, obw. czerkaski; 13. Obwód kirowohradski; 14. Obwód kijowski; 15. Wieś Mhar, rej. łubieński, obw.
połtawski; 16. Opishnia, rejon zinkowski, obw. połtawski; 17. Rejon zinkowski, obw. połtawski; 18. Wieś Balivka, rej. nowosanżarski,
obw. połtawski; 19. Wieś Zachepylivka, rej. nowosanżarski, obw. połtawski; 20. Wieś Velyka Pavlivka, rejon zinkowski, obw. połtawski;
21,22. Obwód połtawski; 23. Wieś Ivankivtsi, rej. sribniański, obw. czernihowski; 24. Rejon iczniański, obw. czernihowski; 25. Nieżyn,
obw. czernihowski; 26. Obwód czernihowski; 27. Wieś Savelove, rej. trościański, obwód sumski; 28. Rejon trościański, obwód sum-
ski; 29. Rzeka Sejm w rej. białopolskim, obwód sumski; 30. Wieś Lytvynovychi, rej. królewiecki, obw. sumski; 31. Rejon białopolski,
obw. sumski; 32. Wieś Rybalske, rej. ochtyrski, obw. sumski; 33. Konotop, obw. sumski; 34. Wieś Lytvynovychi, rej. królewiecki, obw.
sumski; 35–37. Obwód sumski; 38. Sumy; 39–42. Obwód sumski; 43. Obwód charkowski; 44. Charków, obw. charkowski; 46. Char-
ków; 47–49. Obwód charkowski
Fig. 5. Vinča-Altheim-type axe-adzes from the territory of Ukraine. Legend: 1. Hoard from Chernivtsi Oblast, 2. Dniester River
in Sokyriany Raion, Chernivtsi Oblast, 3. Parkhomivtsi Village, Khmelnytskyi Raion, 4. Ternopil Oblast, 5. Lviv Oblast, 6. Khmel-
nytskyi, 7. Savran River in Savran Raion, Odessa Oblast 8. Zdvyzhka, Korostyshiv Raion, Zhytomyr Oblast}, 9, 10. Cherkasy Oblast,
11. Kholodnyi Yar, Chyhyryn Raion, Cherkasy Oblast, 12. Smila Raion, Cherkasy Oblast, 13. Kirovohrad Oblast, 14. KyivOblast,
15. Mhar, Lubny Raion, Poltava Oblast,  16. Opisnhia, Zinkiv Raion, Poltava Oblast,  17. Opisnhia, Zinkiv Raion, Poltava Oblast,
18. Balivka, Novi Sanzhary Raion, Poltava Oblast, 19. Zachepylivka, Novi Sanzhary Raion, Poltava Oblast, 20. Velyka Pavlivka, Zinkiv
Raion, Poltava Oblast, 21, 22. Poltava Oblast, 23. Ivankivtsi, Sribne raion, Chernihiv Oblast, 24. Ichnia Raion, Chernihiv Oblast,
25. Nizhyn, Chernihiv Oblast,  26. Chernihiv Oblast,  27. Savelove village, Trostianetskyi Raion , Sumy Oblast,  28. Trostianetskyi
Raion, Sumy Oblast, 29. Seym River, Bilopilskyi Raion, Sumy Oblast, 30. Lytvynovychi village, Krolevetskyi Raion, Sumy Oblast,
31. Bilopilskyi Raion, Sumy Oblast, 32. Rybalske village, Okhtyrka Raion, Sumy Oblast, 33. Konotop, Sumy Oblast, 34. Lytvynovychi
village, Krolevetskyi Raion, Sumy Oblast, 35–37. Sumy Oblast, 38. Sumy 39–42. Sumy Oblast, 43. Kharkiv Oblast, 44. Kharkiv, Kharkiv
Oblast, 46. Kharkiv, 47–49. Kharkiv Oblast

kontaktów – z zachodnią częścią „bałkańskiej makro- D. Protobrązowe/wczesnobrązowe tradycje

prowincji metalurgicznej”. Mając to na uwadze, można
sugerować, iż na obszarze Polski funkcjonowały dwie
drogi, „ukraińska” (= KWCM) była bardziej charaktery-
styczna dla wschodniej Polski i całego dorzecza Wisły.
Najprawdopodobniej zatem topory-motyki typu Jász-
ladány, jak również typu Cucuteni i Ostrov-Corbului
trafiły na obszar zlewni Wisły drogą rzeczną z Woły-
nia i Podola (Nebelsick, Łyszkowicz 2018, fig. 5, 9, 19).
Przytoczone nowe materiały pokazują, że  kultu-
ra Cucuteni-Tripolie z  obszarów dorzeczy Dniestru
i Bugu z pierwszej połowy IV tys. p.n.e. dysponowała
rozwiniętą metalurgią typu wschodniobałkańskiego.
Większa część analizowanych wytworów kultury Cu-
cuteni-Tripolie, odkrytych na prawobrzeżnej Ukrainie
(ryc. 4), została wykonana z miedzi o różnym stopniu
czystości, co oczywiście wskazuje na wielorakie źródła
surowca. Pojedyncze wyroby z tego okresu są wytwo-
rzone z miedzi z domieszkami As, Sb, Ag+Sb. Są to tak
zwane naturalne brązy, wskazujące na początek eksplo-
atacji karpackich złóż rud polimetalicznych oraz po-
czątek wytwarzania i wykorzystywania stopów miedzi:
z różnymi typami połączeń.
metalurgiczne w strefie Międzymorza
Problematyka początków epoki brązu w  Europie
Środkowo-Wschodniej jest przez większość badaczy
historii metalurgii prezentowana z  zastosowaniem
wyraźnej cezury: pojawienia się „wytworów o  bli-
skowschodnim pochodzeniu” z pierwszych stopów, tj.
sztucznie wytworzonych, uważanych zgodnie z teorią
E.N. Chernykha za brązy arsenowe (As-brązy), z końca
IV – początku III tys. BC (Chernykh 1992).
Aktualny stan rozpoznania typogenezy wzmianko-
wanych zjawisk technologicznych, jak i ich szerszego
kontekstu chronologiczno-kulturowego zyskuje nowe
szanse badawcze w  programie studiów nad KWCM
(Klochko, Klochko 2013; Klochko 2017; 1019; por.
także Klochko et al. 2002/2003).
Analiza „nowych znalezisk” przedmiotów z meta-
lu datowanych na epokę eneolitu z terytorium prawo-
brzeżnej Ukrainy zarysowuje bardziej złożony obraz
(por. rozdz. C). Okazuje się, że podwyższona zawar-
tość arsenu jest rejestrowana już w niektórych wyro-
bach z metalu kultury Cucuteni-Tripolie, znalezionych

527
528
Ryc. 6. Siekiery-ciosła z  podniesionymi brzegami typu Remedello-Bytyń z  terytorium Ukrainy. 1. Skarb z  obwodu czerniowiec-
kiego; 2. Znalezisko gromadne ze wsi Zelena Lypa, rej. chocimski, obw. czerniowiecki; 3, 4. Obwód czerniowiecki; 5. Czerniowce;
6, 7. Obwód tarnopolski; 8. Tarnopol; 9. Obwód tarnopolski; 10. Iwano-Frankowsk; 11. Łuck; 12. Obwód wołyński; 13. Warasz,
obw. rówieński; 14. Wieś Prykordonne, rej. ostrogski, obw. rówieński; 15. Ostróg, obw. rówieński; 16. Balin, rej. dunajowiecki, obw.
chmielnicki; 17. Wieś Motrunky, rej. krasiłowski, obw. chmielnicki; 18. Rejon połoński, obw. chmielnicki; 19,20. Obwód chmielnicki;
21. Chmielnicki; 22. Obwód chmielnicki; 23. Szepietówka, obw. chmielnicki; 24. Kryshchyntsi, rej. tulczyński, obw. winnicki; 25. Stry-
żawka, rej. Winnicki; 26. Obwód winnicki; 27. Hannopil, rej. czerniachowski, obw. żytomierski; 28. Obwód żytomierski; 29. Żytomierz;
30,31. Obwód żytomierski; 32. Kijów; 33,34. Obwód kijowski; 35. Ulianivka (= Voznesenske od 2016 r.) rej. czernihowski; 36. Rzeka
Oster w rej. nieżyńskim, obw. czernihowski; 37–39. Czernihów; 40. Zholdaky, rej. konotopski, obw. sumski; 41. Sumy; 42. Obwód sumski
Fig. 6. Remedello-Bytyń-type axe-adzes with raised edges from the territory of Ukraine. Legend: 1. Hoard from the Chernivtsi Oblast,
2. Group find from Zelena Lypa, Khotyn Raion, Chernivtsi Oblast, 3, 4. Chernivtsi Oblast, 5. Chernivtsi 6, 7. Ternopil Oblast, 8. Ter-
nopil, 9. Ternopil Oblast, 10. Ivano-Frankivsk, 11. Lutsk 12. Volhyn Oblast, 13. Varash, Rivne Oblast, 14. Prykordonne village, Os-
troh Raion, Rivne Oblast, 15. Ostroh, Rivne Oblast, 16. Balyn, Dunaivtsi Raion, Khmelnytskyi Oblast, 17. Motrunky village, Krasyliv
Raion, Khmelnytskyi Oblast, 18. Polonne Raion, Khmelnytskyi Oblast, 19, 20. Khmelnytskyi Oblast, 21. Khmelnytskyi, 22. Khmel-
nytskyi Oblast, 23. Shepetivka, Khmelnytskyi Oblast, 24. Kryshchyntsi, Tulchyn Raion, Vinnytsia Oblast, 25. Stryzhavka, Vinnytsia
raion, 26. Vinnytsia Oblast, 27. Hannopil, Cherniakhiv Raion, Zhytomyr Oblast, 28. Zhytomyr Oblast, 29. Zhytomyr, 30, 31. Zhytomyr
Oblast, 32. Kyiv 33, 34. Kyiv Oblast, 35. Ulianivka (Voznesenske since 2016), Chernihiv Raion, 36. Oster River in the Nizhyn Raion,
Chernihiv Oblast, 37–39. Chernihiv, 40. Zholdaky, Konotop Raion, Sumy Oblast, 41. Sumy, 42. Sumska Oblast

na  obszarze Wołynia i  Podola i  zaliczanych jeszcze
do okresu Tripolie ВІІ–СІ, 4600–3600 lat BC. Wśród
wytworów z końca okresu СІ ich liczba zwiększa się.
Jednocześnie większość „nowych znalezisk” podobnych
przedmiotów była wykonana z tradycyjnej dla tego re-
gionu, stosunkowo czystej miedzi.
Pod koniec okresu СІ – na początku okresu СІІ Cu-
cuteni-Tripolie, w połowie IV tys. BC, na prawobrzeżną
Ukrainę wskutek kontaktów handlowych (lub migracji?)
ze wschodniej części Śródziemnomorza zaczynają trafiać
kindżały i miecze śródziemnomorskich typów wykonane
z brązów arsenowych. Miecze te i kindżały należą do kilku
różnych typów, prawdopodobnie różnoczasowych, ich
chronologia obejmuje stosunkowo długi okres od poło-
wy IV do początków III tys. BC, co znaczy, że kontakty
te trwały dosyć długo (aktualnie prowadzone są prace
nad szczegółową typochronologią tych przedmiotów).
Takie kindżały i miecze znaleziono:
–  w kurhanach w pobliżu Usatowa w obwodzie ode-
skim (Klochko 2001, 43–49, fig. 13:4–6; 2006, 35–37,
fig. 11:4–6) (ryc. 8:1);
–  w  samym obwodzie odeskim (Violiti, 25.12.2018)
(ryc. 8:2);
–  w  skarbie ze  wsi Łoszniów w rejonie trembowel-
skim obwodu tarnopolskiego zarejestrowano kin-
dżał typu usatowskiego (śródziemnomorskiego)
(an. nr 1332) i ciosło (płaski topór) typu małoazja-
tyckiego (an. nr 1327) (Klochko, Kozymenko 2017,
1.3.49) (ryc. 8:3);
–  nad rzeką Ikwą między wsiami Białokrynica i Sapa-
nów w rejonie krzemienieckim w obwodzie tarno-
polskim (an. 1788) (Kijów, Kolekcja A.V. Kozymen-
ko, nowe nabytki) (ryc. 8:4);
–  w oblasti Ternopil (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 8:5);
–  nad rzeką Chołodnycia w pobliżu wsi Stulsko w rejo-
nie mikołajowskim obwodu lwowskiego (аn. nr 1333)
(Klochko, Kozymenko 2017, 1.3.51) (ryc. 8:6);
–  w  pobliżu Iwano-Frankowska (Violiti, 2.04.2018)
(ryc. 8:7);
–  w skarbie z  obwodu chmielnickiego (Violiti,
22.02.2019) (ryc. 8:8);
–  w obowodzie winnickim (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 8:9);
–  w skarbie ze wsi Ivanky w rej. mańkiwskim, obw.
czerkaski (an. nr 994–995) (Klochko, Kozymenko
2017: 1.3.1) (ryc. 8:10);
–  z Kijowa (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 8:11);
–  z obwodu kirowohradzkiego (Violiti, 16.11.2018)
(ryc. 8:12);
–  z obwodu połtawskiego (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 8:13)
i (Violiti, 2.04.2018) (ryc. 8:14);
–  z Połtawy (Violiti, 26.09.2018) (ryc. 8:15).
Pewna liczba kindżałów omawianego typu rejestro-
wana jest także ostatnio, coraz częściej, w zlewni Wi-
sły jako komponent obiektów obrzędowych KPL. Do-
tyczy to tak górnego odcinka tej rzeki (strefa lessowa),
jak i dolnego (strefa niżowa: ziemia chełmińska, Ku-
jawy). Do grupy tej należy zaliczyć kindżał wczesnego
wariantu typu śródziemnomorskiego (usatowskiego)
z pochówku 102 w długim kurhanie VIII ze Słonowic,
około 3600–3400 BC (Przybyła, Tunia 2013, fig. 7:2a).
Listę najnowszych podobnych taksonomicznie arte-
faktów w inwentarzach KPL poszerza depozyt przed-

529

miotów miedzianych z  Kałdusa (pow. chełmiński),
identyfikowany – poprzez kontekst ceramiczny – ze sty-
listyką wiórecko-mątewską, tj. z fazą IIIC KPL, około
3500–3350 BC (Adamczak et al. 2015; Kowalski et al.
2019, 4365, tabl. 5). W ocenie tego zespołu M. Rybicka
stwierdza, iż są to „przedmioty o możliwym południo-
wo-wschodnim, zapewne trypolskim, pochodzeniu”
(Rybicka 2017, 141). Szczególną uwagę w składzie de-
pozytu z Kałdusa budzi kindżał typu Usatowo. Kolejną
analogią jest kindżał „wykonany z miedzi z domieszką
arsenu”, udokumentowany ostatnio na cmentarzysku
megalitycznym w Gaju (pow. Włocławek): 3620–3380
BC (grobowiec II) (Papiernik 2018, 450, 452, fig. 9).
Kindżały i miecze typu środziemnomorskiego (usa-
towskiego) są  nowym artefaktem w  przestrzeni Mię-
dzymorza , co do którego nie ma wątpliwości, że jest
„importem”. Większość tych przedmiotów jest wytwo-
rzona z „klasycznych” brązów arsenowych z domieszką
arsenu od 1,2 do 4,5%. Jednocześnie niektóre ze znale-
zisk – jak np. kindżał ze Stulska, który został wykona-
ny z miejscowej miedzi (ryc. 8:6, an. nr 1333) – mogą
być lokalnymi naśladownictwami „prawzorców śród-
ziemnomorskich”.
Większość znalezisk kindżałów środziemnomor-
skiego (usatowskiego) typu na  Ukrainie koncentruje
się w dorzeczu Dniestru, co naszym zdaniem wskazuje,
że szlak handlowy znad Morza Śródziemnego do Bał-
tyku zaczyna intensywnie funkcjonować już w  tym
530
Ryc. 7. Mapa „nowych znale-
zisk” siekierek typu Vinča-Al-
theim i oraz płaskich siekierek
z podniesionymi brzegami typu
Remedello-Bytyń z terytorium
Ukrainy (uwzględniono także
znaleziska siekierek typu Bytyń
w Polsce: na podstawie ujęcia:
Kowalski et al. 2019, fig. 18)
Fig 7. Map of  new finds of
Vinča-Altheim-type axes and
flat Remedello-Bytyń axes with
raised edges from the territory
of Ukraine (finds of Bytyń-type
axes in Poland are included, fol.
Kowalski et al. 2019, fig. 18)
okresie. Można sądzić, iż to właśnie tą drogą powszech-
nie znane „wołki z Bytynia” dotarły z Azji Mniejszej
do środkowej Wielkopolski (rejon Poznania: ryc. 9).
W tym cyklu inspiracji technologicznych w drugiej
połowie IV – na początku III tys. BC na prawobrzeżnej
Ukrainie na bazie miejscowej metalurgii eneolitycznej
typu wschodniobałkańskiego kultury Cucuteni-Tripo-
lie oraz wprowadzonych w rezultacie migracji i kontak-
tów handlowych zachodniobałkańskich i wschodnio-
śródziemnomorskich tradycji technologicznych kształ-
tuje się karpacko-wołyńskie centrum metalurgiczne
(przede wszystkim w dorzeczu Dniestru), obecne w za-
chodniej części Międzymorza głównie w zlewni Wisły.
Poświadczeniem kontynuacji rozwoju procesu włączania
terenów wschodniej Polski w obszar inspiracji KWCM
pozostaje obecność stosunkowo licznych znalezisk „ar-
tefaktów karpacko-wołyńskich” na stanowiskach środ-
kowoeuropejskich ugrupowań kultury ceramiki sznuro-
wej (Kośko, Włodarczak 2018 – tam dalsza literatura).
E. Siekiery typu Remedello-Bytyń
i ich pozycja rozwojowa w skali kreacji
metalurgii Międzymorza
Pojawienie się około 3600–3500 BC w zlewniach
Bałtyku i Morza Czarnego siekierek z „podniesionymi
brzegami” typu Remedello-Bytyń inicjuje w środowi-
skach zlewni Wisły, głównie społeczeństw KPL, rozwój
Ryc. 8. Miecze i kindżały „typów śródziemnomorskich” z terytorium Ukrainy. 1. Usatowo, obw. odeski; 2. Obwód odeski; 3. Skarb
ze ze wsi Łoszniów w rejonie trembowelskim obwodu tarnopolskiego; 4. Nad rzeką Ikwą między wsiami Białokrynica i Sapanów w re-
jonie krzemienieckim w obwodzie tarnopolskim; 5. Obwód tarnopolski; 6. Nad rzeką Chołodnycia w pobliżu wsi Stulsko w rejonie
mikołajowskim obwodu lwowskiego; 7. Iwano-Frankowsk {Ivano-Frankivsk}, 8. Skarb z obwodu chmielnickiego; 9. Obwód winnicki,
10. skarb ze wsi Ivanky w rej. mańkiwskim, obw. czerkaski; 11. Kijów; 12. Obwód kirowohradski; 13, 14. Obwód połtawski. 15. Połtawa
Fig. 8. Swords and khanjars of ‘Mediterranean types’ from the territory of Ukraine. Legend: 1. Usatove, Odessa Oblast, 2. Odessa
Oblast, 3. Hoard from Loshniv village, Terebovlia Raion, Ternopil Oblast, 4. On the Ikva River, Bilokrynytsia and Sapaniv, Krements
Raion, Ternopil Oblast, 5. Ternopil Oblast, 6. On the Kholodnytsia River, Stilsko, Mykolaiv Raion, Lviv Oblast, 7. Ivano-Frankivsk,
8. Hoard from the Khmelnytskyi Oblast, 9. Vinnytsia Oblast, 10. Hoard from Ivanky, Mankivka Raion, Cherkasy Oblast, 11. Kyiv,
12. Kirovohrad Oblast, 13, 14. Poltava Oblast, 15. Poltava

lokalnych form metalurgii. Sugerowana chronologia
oparta jest na datowaniu ceramicznym obiektu gospo-
darczego 113 z Kietrza – stanowisko D (woj. opolskie),
wiązanego z fazą Jevisovice C2–C2/C1 KPL, co odpo-
wiada ramowo okresowi 3600/3500–3350/3300 BC)
(Łęczycki 2004). Należy uwzględnić także i datowanie
radiowęglowe 3350–3300 BC siekierki tego typu zareje-
strowanej na lodowcu w Alpach Tyrolskich (Ötzaler Al-
pen) (Egg et al. 1993). Wskazana faza odpowiada okre-
sowi prologu aktywnej eneolityzacji (identyfikowanej
z cyklem stylistyk pikutkowskich KPL, kontynuatywnej
poprzez prolog „badenizacji”), czego uzewnętrznieniem,
w przestrzeni KPL są początki własnego przetwórstwa
miedzi (Kośko, Szmyt 2019). W ujęciu S. Łęczyckiego
„siekierki bytyńskie należą, w  większości, do  grupy
E01”, która reprezentuje miedź arsenową „pojawiającą
się w III horyzoncie metalurgicznym (Bodrogkeresz-
tur – Trypolje CI)” (Łęczycki 2004, 66, 68, tam dalsza
literatura).
Sporym problemem pozostaje centrum genetyczne
interesujących nas siekierek – tj. „płaskich z podnie-
sionymi brzegami”, wykonywanych w wielokompozy-
towych technologiach, głównie: Cu+Sn+As i Cu+Sn,
rejestrowanych w długim odcinku czasu, od połowy

531

IV do prologu II tys. BC. Wiele przesłanek wskazuje
na potrzebę wyłączenia ich „wynalazku” i „intensyw-
nego wytwarzania” poza ramy konceptu circumpon-
tyjskiej prowincji metalurgicznej (Černych/Chernykh
1977; 1992), co bezpośrednio lub pośrednio wnosiła
kwalifikacja analiz „brązu arsenowego” (por. Łęczycki
2004, 68: „efekt wpływów idących z Azji Mniejszej”).
Postulowanym nurtem badawczym, m.in. w świetle
projektu badań KWCM, pozostaje rozpoznanie sieci
takowych centrów wytwarzania w skali Europy Środ-
kowo-Wschodniej.
Można przyjąć hipotezę, iż źródeł tej tradycji należy
szukać między Śląskiem a Alpami. Skład metalu wska-
zuje, że „rodziły się” one pod bezpośrednim wpływem
„vinčańskiego centrum metalurgii”, lecz na bazie pew-
nych lokalnych neolitycznych tradycji wykonawczych:
aplikacji płaskich litycznych siekier.
Wnioski
W części wstępnej artykułu zawarliśmy – jako jego
uzasadnienie programowe – postulat inicjowania pro-
cesu afiliacji konceptu metaloznawczego karpacko-
-wołyńskiego centrum metalurgicznego w szerszy obieg
konceptualno-metodyczny także i „bałtyckiej części”
532
Ryc. 9. Mapa znalezisk mie-
czy i kindżałów typów śród-
ziemnomorskich na  teryto-
rium Ukrainy
Fig. 9. Map of  sword and
khanjar finds of  ‘Mediterra-
nean types’ from the territory
of Ukraine
Międzymorza. W  pierwszej fazie badawczej postulat
ów dotyczy obszaru problematyki IV tys. BC jako eta-
pu prologu metalurgii wśród nadwiślańskich ugrupo-
wań KPL.
Ewidencja aktualnego stanu rozpoznania „pontyj-
skich” doświadczeń poznawczych uzasadnia promocję
dwóch postulatów.
*  Po pierwsze, będzie to objęcie tzw. wielkich osad
KPL „oglądem mikroarcheometrycznym”: ewidencji
obecności „doświadczeń metalurgicznych” (casus Ber-
naszivki) na wybranych – poprzez rozpoznanie niein-
wazyjne – powierzchniach diagnostycznych5. Dotyczy
to w pierwszym rzędzie osiedli KPL paralelnych rozwo-
jowo z taksonami „pontyjskimi” (lub identyfikowanymi
z pograniczem fizjograficznym Wschodu i Zachodu Eu-
ropy): KT (fazy CI–CI/CII) oraz kultury lubelsko-wołyń-
skiej (fazy II–III), których dotyczy rozpoznanie KWCM.
*  Drugi nurt niezbędnych prac badawczych wy-
znaczają zintegrowane w  skali Międzymorza analizy
porównawcze „masywnych eneolitycznych artefak-
tów”, tak w wymiarze taksonomicznym (jako zaczyn dla
szerszego źródłowo postulatu: konstrukcji „bałtycko-
-pontyjskiej” listy typów (obejmującej ogół artefak-
tów z doby wczesnego metalu), jak i programowych
analiz archeometaloznawczych.
5
  Prace przygotowawcze do podjęcia takowego programu – dla
osiedli KPL z faz IIB–IIIB–C – na obszarach Kujaw i Wielkopolski
podjęto już w 2019 roku.
 Literatura
Adamczak K., Kowalski Ł., Bojarski J., Weinkauf M., Garbacz-
Klempka A. 2015. Eneolithic metal objects hoard from Kałdus,
Chełmno commune, kujawsko-pomorskie voivodeship. Sprawo-
zdania Archeologiczne 67, 199–219.
Antonović D. 2018. Malachite finds in Vinča Culture: evidence
of Early Copper Metallurgy in Serbia. Association of Metallurgical
Engineers of Serbia AME, Journal of Metallurgy 12 (2–3), 85–92.
Ĉernych E.N. 1977. O europejskiej strefie circumpontyjskiej pro-
wincji metalurgicznej. Acta Archaeologica Carpthica 17, 29–53.
Chernykh E.N. 1992. Ancient Metallurgy in the USSR. The Early
Metal Age. Cambridge: Cambridge University Press.
Czerniak L. 2017. Zanim powstała kultura brzesko-kujawska.
Przykład stanowisk 2, 3, 6 i 7 w Ludwinowie, gm. Włocławek. W:
A. Marciniak-Kajzer, A. Andrzejewski, A. Golański, S. Rzepecki,
M. Wąs (red.), Nie tylko krzemienie. Studia ofiarowane prof. Lu-
cynie Domańskiej w 45-lecie pracy naukowo-dydaktycznej i w 70.
rocznicę urodzin, 199–236. Łódź: Uniwersytet Archeologii Uni-
wersytetu Łódzkiego, Łódzka Fundacja Badań Naukowych, Sto-
warzyszenie Naukowe Archeologów Polskich Oddział w Łodzi.
Czernovol = Черновол Д. 2016. Поселение трипольской куль-
туры Бернашевка I. Revista Arheologica 12(1–2), 20–36.
Czernovol et al. = Черновол Д.К., Пічкур Є.В., Дяченко О.В.,
Корвін-Піотровський А.О., Кириленко О.С. 2010. Рятівні ро-
боти поблизу с. Бернашівка. Археологічні дослідження в Укра-
їні 2009 р., 463–465.
Dobeš M., Fikrle M., Drechsel A., Faltўnek K., Fojtik P., Halama J.,
Jarůšková Z., Kalábek M., Langová J., Schenk Z., Španihel S., Peška
J. 2019. Eneolitická měděná industrie na Moravě. Nové a strono-
vé nálezy ve světle stávajicich poznatků o vývoji středoevropské
metalurgie. Památky Archeologické 40, 5–58.
Egg M., Goedecker-Ciolek R., Groenmann-Van Waateringe W.,
Spindler K. 1993. Die Gletschermumie von der Steinzeit aus den
Ötztaler Alpen. Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zen-
tralmuseums.
Gimbutas M. 1991. The Civilization of the Goddess. San Francis-
co: Harper Collins.
Grygiel R. 2016. Neolit i początki epoki brązu w rejonie Brześcia
Kujawskiego i Osłonek. T. III. Środkowy i późny neolit. Kultura
pucharów lejkowatych. Łódź: Fundacja Badań Archeologicznych
Imienia Profesora Konrada Jażdżewskiego, Muzeum Archeolo-
giczne i Etnograficzne.
Klochko V.I. 2001. Weaponry of Societies of the Northern Pontic
Culture Circle: 5000–700 BC. Poznań Adam Mickiewicz University.
Klochko = Клочко, В.І. 2006. Озброєння та військова справа
давнього населення України (5000–900 рр. до Р.Х.). Київ: АртЕк.
Klochko V.I. 2017. Yamnaya culture Hoard of metal objects Ivaniv-
ka, Lover Murafa: autogenenesis of ‘Dniester copper/bronze met-
allurgy’. Baltic-Pontic Studies 22, 226–245.
Klochko = Клочко В.І. 2019. Металеві сокири раннього етапу
ямної культури України. Археологія і давня історія України
2(31), 69–77.
Klochko V.I., Klochko L. 2013. Complex of metal foods between
the Vistula and Dnieper rivers at the turn of the 4th/3rd to the 3rd
Millennium BC. Concept of the Carpathian – Volhynia “Willow
Leaf ” Metallurgy Centre. Baltic-Pontic Studies 18, 39–71.
Klochko, Kozymenko = Клочко В.И., Козыменко А.В. 2011.
Наш недавний бронзовый век. Киев: Генеза.
Klochko, Kozymenko = Клочко В.И., Козыменко А.В. 2017. Древ-
ний металл Украины Киев.
Klochko V.I., Manychev V.I., Kvasnitsa V.K., Kozak S.A., Dem-
chenko L.V., Sokhatskiy M.P. 2000. Issues concerning Tripolye
metallurgy and the virgin copper of Volhynia. Baltic-Pontic Stu-
dies 9, 168–186.
KlochkoV.I., Manichev V.I., Kompanec G.S., Kovalchuk M.S.
2003. Wychodnie rud miedzi na terenie Ukrainy zachodniej
jako baza surowcowa metalurgii kolorowej w okresie funkcjo-
nowania kultury trypolskiej. Folia Praehistorica Posnaniensia
10/11, 47–77.
Kośko A., Langer J., Szmyt M. 2000. Painted pottery as a symptom
of Tripolye “influence” in the pottery of Neolithic Vistula cultures.
Baltic-Pontic Studies 9, 282–288.
Kośko A., Szmyt M. 2019. Pottery of Pikutkowo Style and Pro-
cesses of the Eneolithisation of “Megalithic Cultures” in the 4th
Millennium BC. Archaeologia Polona 57, 47–62.
Kośko A., Szmyt M., Langer J.J. 2020. Pigmenty ceramiczne w sys-
temie znaczeń niżowych społeczności „kultur megalitycznych”. W:
A. Diachenko, T. Harper, Y. Rassamakin, I. Sobkowiak-Tabaka
(red.), Księga dedykowana Dr Sergiejowi Ryzhowowi (oddane do
druku).
Kośko A., Włodarczak P. 2018. A final Eneolithic research inspi-
rations: Subcarpathia Borderlands between Eastern and West-
ern Europe. Baltic-Pontic Studies 23, 259–291.
Kowalski Ł., Adamczak K., Garbacz-Klempka A., Degryse P., Stos-
Gale Z., Kozicka M., Chudziak W., Krzyszowski A., Jedynak A.
2019. Back to the Eneolithic: Exploring the Rudki – type ornaments
from Poland, Archaeological and Anthropolological Sciences  11,
4355–4377.
Kowalski Ł., Garbacz-Klempka A., Dobrzański K. 2017. The
Wrocław-Szczytniki flanged axe from Koperniki. A contribution
to archaeometallurgical studies on the Ŭnětice axes in Poland.
Archeologicke Rozhledy 69(4), 555–582.
Kowalski Ł., Krzyszowski A., Adamczak K., Garbacz-Klepka A.
2016. Wyniki badań archeometalurgicznych tzw. siekiery z daw-
nej miejscowości Antoniny, pow. Chodzieski. Fontes Archaeologici
Posnanienses 52, 175–205.
Kruk J., Pipes M-R, Milisauskas S. 2018. Textile Production and
Social Importance of Women. Kraków: Insytut Archeologii i Et-
nologii PAN.
533
Łęczycki S. 2004. Kietrz, Bytyń, Szczecin-Śmierdnica. Einige An- Szpunar A. 1987. Die Beile in Polen I (Flachbeile, Randleistenbeile,
merkungenzur Kulturgehörigkeit des Hortfundes von Bytyń. Spra- Randleistenmeisel). Prähistorische Bronzefunde IX/16. München.
wozdania Archeologiczne 56, 33–77.
Szmyt M. 2013. Late Neolithic Landscapes on the Polish Lowland.
Łęczycki S. 2005. Massive Kupferartefakte aus dem Äsneolithium People, culture and economy in Kujawy – 4th and 3rd millennia BC,
im Gebiet des heutigen Mittelschlesiens. Sprawozdania Archeo- Poznań-Bonn: Wydawnictwo Naukowe UAM.
logiczne 57, 53–73.
Todorova H. 1979. Eneolit Bolgarii, Sofia: Sofia Press.
Łęczycki S. 2010. Początki metalurgii oraz górnictwa od Anato-
Ursu C.E. 2016. Precucuteni – a culture or a chronological hori-
lii po Europę Centralną. W: P.P. Zagoźdżon, M. Madziarz (red.),
zon? W: S. Țerna, B. Govedarica (red.), Interactions, Changes and
Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultury 3,
Meanings. Essays in honour of Igor Manzura on the occasion of his
205–240. Wrocław.
60th birthday, 73-79. Kishinev: Stratum Publishing House.
Nebelsick L.D., Łyszkowicz G. 2018. Copper artefact deposits
Violity – https://auction.violity.com/auction/80-drevnee-i-an-
in waters and wetlands during the later 5th and 4th millennium
tichnoe-oruzhie-i-orudiya-truda-do-500-g
BC in the territory of Poland. W: L.D. Nebelsick, J. Wawrzeniuk,
K. Zeman-Wiśniewska (red.), Sacred space: contributions to the Wilk S. 2018. Can we talk about the Copper Age in Lesser Poland?
archaeology of belief. Warszawa, 33–64. Contribution to the discussion. W: P. Valde-Nowak, K. Sobczyk,
M. Nowak, J. Źrałka (red.), Multas per gentes et multa per sae-
Papiernik P., Wicha J., Płaza D.K. 2018. Excavations of the Kuyavian
cula. Amici magistro et collegae suo Ioanni Christopho Kozłowski
megalithic long barrow no. 2 of the Funnel Beaker culture, situ-
dedicant, 485–494. Kraków: Institute of Archaeology Jagiellonian
ated on site no. 1 at Gaj, commune of Izbica Kujawska, province
University, Alter Publishing House.
of Kuyavia – Pomerania, Prace i Materiały Muzeum Archeologicz-
nego i Etnograficznego w Łodzi. Seria Archeologiczna 47, 443–456. Zakościelna A. 2009. Funerary rite of the Lublin – Volhynia cul-
ture. W: A. Czekaj-Zastawny (red.), Obrządek pogrzebowy kultur
Przybyła M.M., Tunia K. 2013. Investigations in 2012 of the south-
pochodzenia naddunajskiego w neolicie Polski południowo-wschod-
ern part of the Funnel Beaker culture temenos at Słonowice near
niej (5600/5500–2900 BC), 137–158. Kraków: Instytut Archeolo-
the Małoszówka river. Fourth report. W: S. Kadrow, P. Włodarczak
gii i Etnologii PAN.
(red.), Environment and subsistence – forty years after Janusz Kruk’s
“Settlement studies…”, 139-162. Rzeszów: Institute of Archaeology Zbenowicz = Збенович В.Г. 1989. Ранний этап трипольской
Rzeszów University, Dr. Rudolf Habelt GmbH. культуры на территории Украины. Киев: Наукова думка.
Radivojević M., Rehren T., Kuzmanović-Cvetković J., Jovanović M.
2014. Why Are There Tin Bronzes in the 5th Millenium BC. W:
Viktor Ivanovič Klochko; National University of „Kyiv-MohylaAcademy”,
S. Vitezović, D. Antonović (red.), Archaeotechnology: Studying
2 Skovorody Street, Kyiv 04070, Ukraine; vklochko@ukr.net
Technology from Prehistory to the Middle Ages, 235-256. Belgrad:
Aleksander Kośko; Adam Mickiewicz University in Poznań, Faculty of Archaeology,
Srpsko arheološko društvo Beograd.
7 Uniwersytetu Poznańskiego Street, 61-614 Poznań, Poland; antokol@amu.edu.pl
Rassamakin Y. 2012. Absolute chronology of Tripolian settlements.
W: F. Menotti, A.G. Korvin-Piotrovskiy (red.), The Tripolye Cul-
ture Giant-Settlements in Ukraine. Formation, Development and
Decline, 19–69. Oxford: Oxbow Books.

534
 Ceramika solowarska ze stanowiska
Tyrawa Solna 33 w dolinie rzeki Tyrawki
(południowo-wschodnia Polska)
Maciej Dębiec, Agnieszka Kubicka-Marek, Grzegorz Płoskoń, Thomas Saile

Abstract: Briquetage from Tyrawa Solna 33 in the Tyrawka River Valley (SE Poland) – The valley of the Tyrawka River produced a large
number of archaeological sites, dating from the Neolithic to the Late Medieval periods. This observation initially came as a surprise since
the area on both sides of the river is hilly and covered with woods. The distribution of salt and copper deposits may resolve this apparent
paradox. At present, approximately a dozen salt springs are concentrated in the parish of Tyrawa Solna on the northern slopes of the Salty
Mountains (Góry Słonne). Rescue excavations at the Late Bronze Age site Tyrawa Solna 33 provided five features, which yielded more
than a thousand briquetage fragments together with a few pieces of non-technical pottery. This ordinary kitchenware shows, like similar
fragments from Tyrawa Solna 12, cultural connections with the trans-Carpathian Gáva culture. Obviously, the salt wells south of the lower
course of the Tyrawka River were exploited in the Late Bronze Age on a local, non-industrial level.
Słowa klucze: Solowarstwo, brykietaż, późna epoka brązu, Karpaty, województwo podkarpackie
Keywords: Salt exploitation, briquetage, Late Bronze Age, Carpathians, Sub-Carpathian voivodeship

Wstęp tarycznie. Zabytki te następnie trafiły do Państwowego

Dolina rzeki Tyrawki leży w Polsce południowo-
-wschodniej, w obrębie Gór Słonnych zlokalizowanych
w zachodniej części wschodnich Karpat. Administracyj-
nie tereny te przynależą do miejscowości Tyrawa Solna
(gm. Sanok) oraz Siemuszowa (gm. Tyrawa Wołoska).
W miejscu, gdzie Tyrawka uchodzi do Sanu, zaobserwo-
wać można koncentrację stanowisk archeologicznych,
począwszy od neolitu aż po czasy nowożytne (Dębiec
et al. 2015, Abb. 2). Do niedawna obszar ten nie był
objęty szerszymi badaniami archeologicznymi. Po raz
pierwszy na zabytki natrafiono tu w sposób przypad-
kowy. Pod koniec XIX wieku w trakcie prac polowych
mieszkaniec Tyrawy Solnej wyorał złoty dukat węgier-
ski z wizerunkiem Ludwika Węgierskiego (1342–1382)
(Filipchak 1937, 117). Przed 1937 rokiem w posiadaniu
mieszkańców Tyrawy Solnej znajdował się również to-
porek kamienny, najprawdopodobniej neolityczny, któ-
ry jednak zaginął (Filipchak 1937, 117). W 1938 roku
w trakcie budowy jednego z szybów kopalni ropy nafto-
wej odkryto skarb czterech naramienników brązowych,
z czego trzy zachowane były w całości, a jeden fragmen-
Muzeum Archeologicznego w  Warszawie (Gajewski
1965, 83–86; Blajer 2001, 368). Pierwsze planowe bada-
nia archeologiczne odbyły się tu po II wojnie światowej.
L. Gajewski w 1958 roku, w ramach Karpackiej Eks-
pedycji Archeologicznej, przy ujściu Tyrawki do Sanu
odkrył grodzisko położone na wyniesieniu o nazwie
„Diabla Góra”. Zaobserwował występowanie wałów
ziemnych, a chronologię założenia określił na podstawie
kilku fragmentów ceramiki na wczesnośredniowieczną
(Gajewski 1959; Parczewski 1984, 193–194). Kolejny
etap stanowiły badania powierzchniowe przeprowa-
dzone w  1969 roku przez A.  Jodłowskiego wspólnie
z K. Regułą. W pobliżu źródeł słonych odkryto jedno
nowe stanowisko, a także pozyskano ceramikę wcze-
snośredniowieczną ze  wspomnianego powyżej gro-
dziska na „Diablej Górze” (Jodłowski 1971, 228–229).
Kolejna ekspedycja kierowana przez A. Jodłowskiego
przyniosła zadokumentowanie kilku nowych stanowisk
oraz zarejestrowanie czterech źródeł słonych (Jodłowski
1985, rys. 15). Systematyczne badania powierzchniowe
w ramach programu Archeologicznego Zdjęcia Polski
wykonał w  latach osiemdziesiątych ubiegłego wieku

535
M. Parczewski, znacząco powiększając bazę stanowisk
w okolicach Tyrawy Solnej oraz pobliskiej Siemuszowej
i Hołuczkowa (Parczewski 1984). W 2013 roku w dolinie
Tyrawki rozpoczęła badania ekspedycja uniwersytetów
w Ratyzbonie i Rzeszowie (Dębiec et al. 2015). Pierw-
szy etap prac stanowiła prospekcja geofizyczna kilku
stanowisk archeologicznych. Największy obszar objęty
badaniami nieinwazyjnymi to stanowisko Tyrawa Sol-
na 12, gdzie w trakcie badań powierzchniowych odkry-
to m.in. pojedynczy fragment ceramiki wczesnoneoli-
tycznej, prawdopodobnie kultury ceramiki wstęgowej
rytej (Czekaj-Zastawny 2008, 229). Kolejnym etapem
były badania wykopaliskowe, które pozwoliły na zare-
jestrowanie tuż pod humusem oraz w obrębie obiektów
wziemnych koncentracji fragmentów brykietażu służą-
cych do produkcji soli (Dębiec, Saile 2018, 131–132).
Datowania 14C oraz analizy technologiczno-stylistycz-
ne nielicznych fragmentów „zwykłej” ceramiki naczy-
niowej pozwoliły datować znalezisko na późną epokę
brązu (Dębiec, Saile 2018, 133). Równolegle do wspo-
mnianych badań rozpoczęto w 2017 roku na pobliskim
stanowisku Tyrawa Solna 33 ratownicze wykopaliska
związane z planowaną budową gazociągu. Badaniami
kierowali A. Kubicka-Marek oraz G. Płoskoń. Odkryte
w trakcie tych wykopalisk zabytki związane z produk-
cją soli są podstawą niniejszego artykułu.
Osobnym zagadnieniem, o  którym należy wspo-
mnieć, jest występowanie źródeł słonych w  Tyrawie
Solnej i pobliskiej Siemuszowej, a także ich wykorzy-
stywanie przez człowieka od czasów najdawniejszych
po współczesne. Pierwsze źródła pisane wspominające
eksploatację soli pochodzą dopiero z XV wieku (Ma-
ślankiewicz 1965, 240; Skowrońscy 2002, 6). W cza-
sach nowożytnych ich gospodarcze wykorzystywanie
opisał w 1876 roku M. Kelb w pracy Die Soolequellen
von Galizien (Kelb 1876). O źródłach z Tyrawy Solnej
i Siemuszowej wspominał również W. Szajnocha (1891).
Pierwszą analizę chemiczną solanki z Tyrawy Solnej
i Siemuszowej wykonał J. Tokarski (1921). Przebadał
on w sumie cztery próby z dwóch źródeł, które pobra-
ne zostały w okresie suszy, a następnie w czasie silnych
opadów. Dla wszystkich analiz uzyskał podobny wy-
nik około 11% zasolenia. Wnioskował stąd, iż pokłady
solonośne najprawdopodobniej znajdują się na więk-
szych głębokościach i wody opadowe nie mają wpły-
wu na zawartość soli w źródłach (Tokarski 1921, 546).
Gospodarcze wykorzystanie solanek ustało po II woj-
nie światowej. W 2004 roku źródeł słonych poszuki-
wał w okolicy pracownik Muzeum Żup Krakowskich
536
w Wieliczce M. Skubisz, lokalizując ich w sumie 111.
Obecnie znanych jest co najmniej 13 aktywnych źródeł
słonych, z czego 11 w Tyrawie Solnej oraz dwa w Sie-
muszowej (Dębiec, Saile 2018, 128). Wszystkie one zlo-
kalizowane są po lewej stronie rzeki Tyrawki, w wyż-
szych partiach stoków (ryc. 1). W jednym przypadku
źródło słone umiejscowione jest bezpośrednio w ob-
rębie stanowiska archeologicznego (Tyrawa Solna 26).
Stanowisko Tyrawa Solna 33
Stanowisko Tyrawa Solna 33 (AZP 112–79/33) po-
łożone jest na prawym brzegu rzeki Tyrawki, w pobliżu
jej ujścia do Sanu (ryc. 1). Zajmuje obszar stoku opada-
jącego w kierunku południowym, od Sanu oddzielone
jest masywem wyniesienia „Diabla Góra”. Stanowisko
zostało odkryte w roku 1988 przez M. Parczewskiego
w trakcie badań powierzchniowych w ramach Archeo-
logicznego Zdjęcia Polski. Pozyskano wówczas 36
fragmentów naczyń glinianych, z czego 29 zaliczono
do epoki brązu, a siedem do wczesnego średniowiecza.
W 2017 roku w związku z planowaną inwestycją linio-
wą przeprowadzone zostały ratownicze badania wy-
kopaliskowe. Łącznie objęły one powierzchnię 12,75
ara (ryc.  2). Całość obszaru została odhumusowana
za pomocą koparki na głębokość około 40 cm. W ob-
rębie badanego terenu odkryto 73 obiekty wziemne,
w tym jamy osadowe, dołki posłupowe oraz jedną pół-
ziemiankę. Wykopaliska wykazały m.in., iż stanowisko
ma większy zasięg niż ten, który został ustalony w trak-
cie badań AZP. Przyniosły one również odkrycie ma-
teriałów kultury przeworskiej, których nie zarejestro-
wano w trakcie badań powierzchniowych.
Kilka obiektów wziemnych na podstawie odkrytego
w wypełniskach brykietażu powiązano z działalnością
solowarską (jamy o numerach 38, 39, 43, 44 oraz 46).
Poniżej zostaną one szczegółowo scharakteryzowane.
Opis obiektów solowarskich wraz
z ich inwentarzem archeologicznym
Z produkcją solowarską powiązano pięć obiektów
archeologicznych, grupowały się one w  zachodniej
części stanowiska (ryc. 2). Obiekt 38 zarejestrowano
na  poziomie 40  cm  od powierzchni gruntu (ryc.  3),
w rzucie poziomym posiadał zarys zbliżony do owal-
1
  Niepublikowane badania M. Skubisza, za których udostęp-
nienie autorzy składają podziękowania.
Ryc. 1. Stanowiska archeologiczne (czerwone) po  obu stronach dolnego biegu rzeki Tyrawka oraz obecnie aktywne źródła słone
(niebieskie). Mapa: Josephinische Landesaufnahme von Galizien 1:28.800, karta 120 Mrzyglod (1780). 1 – Tyrawa Solna 2; 2 – Tyrawa
Solna 12; 3 – Trawa Solna 33 (wg Dębiec et al. 2015, ryc. 3 oraz Dębiec, Saile 2018, 128; zmienione)
Fig. 1. Archaeological sites (red) on both sides of the lower course of the Tyrawka River and currently active salt springs (blue). Base
map: Josephinische Landesaufnahme von Galizien 1:28.800, Section 120 Mrzyglod (1780). 1 – Tyrawa Solna 2, 2 – Tyrawa Solna 12,
3 – Tyrawa Solna 33 (after Dębiec et al. 2015, Fig. 3 and Dębiec, Saile 2018, 128; changed)

nego o wymiarach 150×160 cm. W profilu miał niere-
gularny, nieckowaty kształt o maksymalnej miąższości
12 cm. Wypełnisko stanowiła jednolita jasnobrunatna
glina z drobnymi węglami drzewnymi. Inwentarz za-
bytkowy stanowiło 109 ułamków ceramiki, w tym 97
brykietażu oraz 12 fragmentów zwykłej ceramiki na-
czyniowej. Oprócz tego pozyskano również dziewięć
fragmentów polepy. Wśród ceramiki solowarskiej wy-
różniono siedem wylewów, 88 brzuśców, jedno dno
o jajowatym kształcie oraz jeden fragment konstruk-
cyjny. Nie zaobserwowano zdobień. Ceramika naczy-
niowa składała się wyłącznie z brzuśców bez zdobienia.
W sumie cały zespół ceramiczny ważył 3700 gramów.
Obiekt 39 zarejestrowano na poziomie 40 cm od po-
wierzchni gruntu (ryc. 3). W rzucie poziomym posiadał
zarys zbliżony do owalnego o wymiarach 130×140 cm.
W  profilu miał nieckowaty kształt o  maksymalnej
miąższości 38 cm. Wypełnisko stanowiła jednolita ja-

537
 Ryc. 2. Tyrawa Solna 33. Plan przebadanego obszaru
Fig. 2. Tyrawa Solna 33. General plan of the excavated area

snobrunatna glina z  drobnymi węglami drzewnymi.
Inwentarz zabytkowy zawierał 59 ułamków ceramiki,
w tym 52 fragmenty brykietażu oraz siedem fragmen-
tów zwykłej ceramiki naczyniowej. Oprócz tego pozy-
skano również jedną grudkę polepy. Wśród ceramiki
solowarskiej wyróżniono pięć wylewów oraz 47 brzu-
śców, nie zaobserwowano zdobień. W sumie cały ze-
spół ceramiczny ważył 755 gramów.
Obiekt 43 zarejestrowano na poziomie 40 cm od
powierzchni gruntu (ryc.  4). W  rzucie poziomym
jego zarys zbliżony był do  owalnego o  wymiarach
116×130  cm. W  profilu miał prostokątny kształt
o maksymalnej miąższości 54 cm. Wypełnisko stano-
wiła glina koloru jasnobrunatnego oraz żółtoszarego
z drobnymi węglami drzewnymi i małymi grudkami
polepy. Inwentarz zabytkowy to 51 ułamków cerami-
ki, w tym 38 fragmentów brykietażu oraz 13 fragmen-
tów zwykłej ceramiki naczyniowej. Wśród ceramiki
solowarskiej wyróżniono jeden wylew i 37 brzuśców,
nie zaobserwowano zdobień. Ceramika naczyniowa
składała się z trzech wylewów (ryc. 6:1–3), dziewięciu
brzuśców, w tym jednego zdobionego, oraz jednego
dna o średnicy 6 cm (ryc. 6:4). Cały zespół ceramicz-
ny ważył 1875 gramów.
Obiekt 44 zarejestrowano na poziomie 40 cm od
powierzchni gruntu (ryc. 4). W rzucie poziomym za-
rys obiektu zbliżony jest do owalnego o wymiarach
200×170  cm. Jego profil miał kształt trapezowaty
o maksymalnej miąższości 66 cm. Wypełnisko stano-
wiły warstwy gliny o kolorze jasnobrunatnym, żółto-

538
Ryc. 3. Tyrawa Solna 33. Rzuty po-
ziome oraz profile obiektów 38, 39
oraz 46 związanych z solowarstwem
Fig. 3. Tyrawa Solna 33. Horizon-
tal plans and profiles of features 38,
39 and 46 connected to the salt ma-
king process

539
 Ryc. 4. Tyrawa Solna 33. Rzuty poziome oraz profile obiektów 43 i 44 związanych z solowarstwem
Fig. 4. Tyrawa Solna 33. Horizontal plans and profiles of features 43 and 44 connected to the salt making process

540
szarym, szarobrunatnym i szarym z drobnymi węglami
drzewnymi oraz małymi grudkami polepy. Inwen-
tarz zabytkowy składał się z 537 ułamków ceramiki,
w  tym 466 fragmentów brykietażu oraz 71  okazów
zwykłej ceramiki naczyniowej. Oprócz tego pozyska-
no 33 grudki polepy, a także nieliczne kości zwierzę-
ce (zęby – B2 trzonowy i fragmenty żuchwy bydła).
Wśród ceramiki solowarskiej wyróżniono 34 wylewy
(ryc. 5:3–4,7), 420 brzuśce, siedem den o jajowatym
kształcie (ryc.  5:1–2,6), jedno dno proste (ryc.  5:5)
oraz cztery fragmenty konstrukcyjne. Na  ceramice
nie zaobserwowano zdobień. Ceramika naczyniowa
składała się z 15 wylewów (ryc. 6:5–7,10–11), 55 brzu-
śców (ryc. 6:8–9) oraz jednego dna. W sumie cały ze-
spół ceramiczny ważył 20 090 gramów.
Obiekt 46 zarejestrowano na poziomie 40 cm od po-
wierzchni gruntu (ryc. 3). W rzucie poziomym jego za-
rys zbliżony był do owalnego o wymiarach 120×136 cm.
W profilu miał nieckowaty kształt o maksymalnej miąż-
szości 36  cm. Wypełnisko na  poziomie wyróżnienia
stanowiła jednolita jasnobrunatna glina z  drobnymi
węglami drzewnymi. Inwentarz zabytkowy stanowi-
ło 380 fragmentów ceramiki, w tym 376 fragmentów
brykietażu oraz cztery fragmenty zwykłej ceramiki na-
czyniowej. Wśród ceramiki solowarskiej wyróżniono
22 wylewy, 348 brzuśców, trzy dna o jajowatym kształ-
cie oraz trzy fragmenty konstrukcyjne, nie zaobser-
wowano zdobień. Ceramika naczyniowa składała się
z dwóch wylewów (ryc. 6:12) oraz dwóch brzuśców,
zdobnictwo również nie wystąpiło. Cały zespół cera-
miczny ważył 7077 gramów.
W wypełniskach opisanych obiektów odkryto w su-
mie 1136 zabytków ceramicznych, z czego 1029 frag-
mentów brykietażu oraz 107 ułamków zwykłych na-
czyń (tab. 1). Ceramika solowarska charakteryzowała
się znaczną domieszką tłucznia kamiennego (głównie
czarnego rogowca) o niezwykle dużej granulometrii.
Powierzchnie wewnętrzne i zewnętrzne były wyko-
nane w sposób niestaranny, na co niewątpliwie miała
wpływ specyfika produkcji solowarskiej. Po odparo-
waniu wody z solanki, aby wydobyć gotowy produkt,
należało naczynie rozbić. Z tego powodu brykietaż,
jako naczynia jednorazowego użytku, przygotowywa-
no przy użyciu jak najmniejszej ilości energii. Łączy
się z  tym również brak jakiegokolwiek zdobnictwa
naczyń. Celowe było także wykorzystywanie jako do-
mieszki czarnego rogowca, który dobrze się nagrzewał
i utrzymywał ciepło, zwiększając efektywność prze-
prowadzanego procesu.
Chronologia oraz przynależność
kulturowa ceramiki solowarskiej
Zabytki pozyskane w trakcie wykopalisk w Tyrawie
Solnej 33 nie przynoszą zbyt wielu informacji pomoc-
nych do rozważań nad chronologią oraz przynależno-
ścią kulturową. Brykietaż, jako ceramika techniczna,
ma charakterystyczne kształty oraz całkowicie pozba-
wiony jest zdobień. Ułamki zwykłych naczyń są nie-
liczne i mało dystynktywne, ogólnie zaliczyć je można
do późnej epoki brązu. Pomocne do precyzyjniejszych
ustaleń chronologiczno-kulturowych są  znaleziska
ze stanowiska Tyrawa Solna 12. Odkryto tam identyczną
ceramikę solowarską oraz wykonano dwa oznaczenia
radiowęglowe, które zamykają się w przedziale około
900–800 BC (Dębiec, Saile 2018, 133). Również cerami-
ka naczyniowa nawiązuje do materiałów z późnej epoki
brązu, prawdopodobnie do kompleksu Gáva-Holihrady2,
co potwierdzałoby ustaloną chronologię bezwzględną.
Ceramikę kultury Gáva oraz kultury kusztanowickiej
odkryto także na pobliskim stanowisku nr 1 w Hłom-
czy (Muzyczuk 1991, rys. 2; Muzyczuk, Pohorska-Kle-
ja 1985, 176, 180–181). Wśród materiałów z tej wielo-
kulturowej osady pojawia się również liczny brykietaż
(Muzyczuk, Pohorska-Kleja 1994, tabl. III; Muzyczuk
2003, ryc. 8). Dla stanowiska Tyrawa Solna 33 wyko-
nano jedno oznaczenie radiowęglowe, wykorzystano
do  tego odkrytą kość zwierzęcą (Bos taurus) pozy-
skaną z obiektu nr 44. Otrzymano wynik 1800±30 BP
(Poz-111041), który po kalibracji zamyka się w prze-
dziale 131–326 AD przy prawdopodobieństwie 95,4%.
Taka chronologia bezwzględna stoi w  sprzeczności
z chronologią uzyskaną na podstawie analizy cerami-
ki ze stanowiska Tyrawa Solna 12 i 33, jak i datowa-
niem bezwzględnym pierwszego ze  wspomnianych
stanowisk. Z tego też powodu oznaczenie to wg auto-
rów nie stanowi wiarygodnego źródła do  określenia
chronologii bezwzględnej ceramiki solowarskiej z Ty-
rawy Solnej  33. Kość, która posłużyła do  uzyskania
daty, najprawdopodobniej dostała się do wypełniska
obiektu nr 44 w wyniku procesów podepozycyjnych.
Takie oznaczenie odpowiadałoby osadnictwu kultury
przeworskiej, której materiały zostały również odkryte
na stanowisku. Opisywane materiały należy najpraw-
dopodobniej łączyć z późną epoką brązu i z oddzia-
ływaniami zakarpackimi z kultury Gáva (ryc. 7). Do-
2
  Autorzy pragną podziękować Profesorowi dr. hab. Sylwestro-
wi Czopkowi oraz Profesorowi V. Kločko za konsultacje.
541
 Ryc. 5. Tyrawa Solna 33. Brykietaż z obiektu 44 (rys. A. Bardetskyi)
Fig. 5. Tyrawa Solna 33. Briquetage of feature 44 (drawing A. Bardetskyi)

542
 Ryc. 6. Tyrawa Solna 33. Ceramika naczyniowa z obiektów nr: 43 (1–4), 44 (5–11) i 46 (12) (rys. A. Bardetskyi)
Fig. 6. Tyrawa Solna 33. Ordinary Pottery of features 43 (1–4), 44 (5–11), and 46 (12) (drawing A. Bardetskyi)

godnym korytarzem łączącym obie strony Karpat była
dolina Sanu, której wykorzystywanie jest potwierdzo-
ne już od wczesnego neolitu (Dębiec et al. 2015, 192;
Pelisiak 2018, ryc. 8:33). Na oddziaływania bądź też
lokalną enklawę tej kultury po północnej stronie Kar-
pat wskazywano już kilkakrotnie (np. Gedl 1988, 91;
1989, 113; 1998, 146; Furmánek et al. 1991, 152; Czo-
pek 2003, 219–225; 2005, 54; 2018, 170; Przybyła 2009;
Adamik-Proksa, Burghardt 2018, 112). W  ostatnich
latach materiały z późnej epoki brązu odkryte w do-
rzeczu górnego Sanu określane były również mianem
typu Siedliska (Czopek, Poradyło 2008, ryc. 130; Czo-
pek 2012, fig. 2).

543
 Zakończenie
Tyrawa Solna 33 jest drugim obok Tyrawy Solnej 12
stanowiskiem w dolnym biegu Tyrawki, gdzie potwier-
dzona została, na podstawie odkrycia fragmentów bry-
kietażu, pradziejowa eksploatacja soli. Już w latach dzie-
więćdziesiątych ubiegłego wieku identyczną ceramikę
pozyskano w trakcie badań osady w pobliskiej Hłomczy
stan. 1 (Muzyczuk 2003, tam dalsza literatura). Zare-
jestrowano ją również na kilku stanowiskach z Tyra-
wy Solnej i Siemuszowej w trakcie badań powierzch-
niowych (Gedl 1998, 79, tabl. XL:1,4–13). Wskazuje
to na wykorzystywanie w dolnym biegu Tyrawki wielu
miejsc do produkcji soli. Raczej jednak nie odbywało
się to jednocześnie, a warzelnictwo mogło być przeno-
szone z jednego miejsca na inne. Czynnikiem determi-
nującym takie działanie było zapotrzebowanie na suro-
wiec energetyczny, którego znacznych ilości wymagała
produkcja soli. Efektywniejsze było więc przenoszenie
solanki w pobliże zasobów drewna niż transportowa-
Ryc. 7. Mapa zasięgu kultury Gáva (niebieski) i tarnobrzeskiej nie opału w  okolice źródeł słonych. Dotychczasowe
kultury łużyckiej (żółty) wraz ze  „strefą karpacką o  niepewnej
przynależności” (zielony). 1 – Tyrawa Solna 33 (wg Czopek 2003,
wyniki badań archeologicznych wskazują na lokalny,
ryc. 5; 2009, ryc. 1, zmienione) prawdopodobnie sezonowy charakter opisywanych
Fig. 7. Distribution of Gáva (blue) and Tarnobrzeg-Lausitian cul- zajęć. Skalę, jak i rekonstrukcję procesu pozyskiwania
tures (yellow) as well as “Carpathian area of uncertain archaeolo- soli będzie jednak można określić dopiero po uzyska-
gical affiliation” (green). 1 – Tyrawa Solna 33 (after Czopek, 2003, niu większej ilości danych w trakcie kolejnych badań
Fig. 5; 2009, Fig. 1; changed) archeologicznych w dolinie Tyrawki.

Tabela 1. Tyrawa Solna 33. Brykietaż oraz ceramika naczyniowa z obiektów solowarskich
Table 1. Tyrawa Solna 33. Briquetage and ordinary pottery discovered in the salt making features

Ceramika solowarska/Briquetage Ceramika naczyniowa/Pottery

Konstrukcyjne elementy/
Construction elements

Waga
(gramy) Suma/
Brzuśce/Bodies

Brzuśce/Bodies

/Weight Total
Wylewy/Rims

Wylewy/Rims
Dna/Bottoms

Dna/Bottoms
Razem/Total

Razem/Total

(gramms)

Obiekt 38/Feature 38  7  88 1 1  97 - 12 - 12 3 700 109

Obiekt 39/Feature 39  5  47 - -  52 - 7 - 7 755 59
Obiekt 43/Feature 43  1  37 - -  38 3 9 1 13 1 875 51
Obiekt 44/Feature 44 34 420 8 4 466 15 55 1 71 20 090 537
Obiekt 46/Feature 46 22 348 3 3 376 2 2 - 4 7 077 380
33 437 1136

544
 Literatura
Adamik-Proksa J., Burghardt M. 2018. Na granicy dwóch świa-
tów, północnego i południowego – sytuacja kulturowa w epoce
brązu na terenach Polski południowo-wschodniej. W: M. Jawor,
S. Jędrzejewska, J. Ligoda (red.), Wspólne dziedzictwo: pograni-
cze słowacko-polskie w epoce brązu. 105–127. Rzeszów: Zimowit.
Blajer W.  2001. Skarby przedmiotów metalowych z  epoki brązu
i wczesnej epoki żelaza na ziemiach polskich. Kraków: Uniwersy-
tet Jagielloński.
Czekaj-Zastawny A. 2008. Osadnictwo społeczności kultury cera-
miki wstęgowej rytej w dorzeczu górnej Wisły. Kraków: Instytut
Archeologii i Etnologii PAN.
Czopek S. 2003. Między Południem a Wschodem – importy i na-
śladownictwa ceramiki w materiałach grupy tarnobrzeskiej. W:
J. Gancarski (red.), Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Karpa-
tach polskich, 215–238. Krosno: Mitel.
Czopek S.  2005. Zur kulturgeschichtlichen Sonderstellung der
polnischen Karpatenzone in der Bronze – und frühen Eisenzeit.
Acta Archaeologica Carpathica 40, 39–61.
Czopek S. 2009. Aktualne problemy w badaniach tarnobrzeskiej
kultury łużyckiej. W: S. Czopek, K. Trybała-Zawiślak (red.), Tar-
nobrzeska kultura łużycka – źródła i  interpretacje, 15–31. Rze-
szów: Mitel.
Czopek S. 2012. The Piliny Culture in Polish Territories – Com-
ments. W: R. Kujovský, V. Mitáš (red.), Václav Furmánek a doba
bronzová. Zborník k sedemdesiatym narodeninám, 61–70. Nitra:
Archeologický ústav SAV.
Czopek S.  2018. Problem rubieży kulturowej między Kotliną
Sandomierską a pasmem pogórzy karpackich w młodszej epo-
ce brązu i we wczesnej epoce żelaza w świetle najnowszych ba-
dań. W: M. Kuraś (red.), Archeologia Kotliny Sandomierskiej, t. 2,
168–189. Stalowa Wola: Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
Czopek S., Poradyło W. 2008. Warzyce, pow. Jasło, stan. 17 – osada
z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Rzeszów: Mitel.
Dębiec M., Posselt M., Saile T. 2015. Salz, Siedlungen und eine
Magnetometerprospektion an der Tyrawka in den Salzbergen der
Beskiden. Sprawozdania Archeologiczne 67, 189–197.
Dębiec M., Saile T. 2018. Pradziejowe solowarstwo w dolinie rzeki
Tyrawki w Górach Słonnych. W: M. Jawor, S. Jędrzejewska, J. Li-
goda (red.), Wspólne dziedzictwo: pogranicze słowacko-polskie
w epoce brązu, 128–142. Rzeszów: Zimowit.
Filipchak = Филипчак I. 1937. Нарис історії Тиряви Сільної.
Записки Наукового товариства імени Шевченка 44, 115–139.
Furmánek V., Veliačik L., Vladár J. 1991. Slovensko v dobe bron-
zovej. Bratislava: Veda.
Gajewski L. 1959. Grodzisko w Tyrawie Solnej, pow. Sanok. Acta
Archaeologica Carpathica 1, 239–242.
Gajewski L. 1965. Brązowe naramienniki z Tyrawy Solnej, pow.
Sanok. Acta Archaeologica Carpathica 7, 83–86.
Gedl M. 1988. Możliwości wykorzystania miedzi ze wschodniej
części Karpat Polskich w epoce brązu. Acta Archaeologica Car-
pathica 27, 85–94.
Gedl M. 1989. Uwagi na temat przynależności kulturowej stano-
wisk z epoki brązu i z wczesnej epoki żelaza we wschodniej czę-
ści polskich Karpat. Acta Archaeologica Carpathica 28, 109–117.
Gedl M. 1998. Młodsza epoka brązu we wschodniej części polskich
Karpat. Kraków: Oficyna Cracovia.
Jodłowski A. 1971. Eksploatacja soli na terenie Małopolski w pra-
dziejach i we wczesnym średniowieczu. Wieliczka: Muzeum Żup
Krakowskich.
Jodłowski A. 1985. Badania powierzchniowe w rejonie Gór Sło-
nych koło Sanoka. W: A. Jodłowski (red.), Badania archeologicz-
ne prowadzone przez Muzeum Żup Krakowskich Wieliczka w la-
tach 1984–1985, 59–69. Wieliczka: Muzeum Żup Krakowskich.
Kelb M. 1876. Die Soolequellen von Galizien. Jahrbuch der Kai-
serlich-Königlichen Geologischen Reichsanstalt 26(1), 135–208.
Maślankiewicz K.  1965. Z  dziejów górnictwa solnego w  Polsce.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne.
Muzyczuk A. 1991. Sprawozdanie z badań terenowych prowadzo-
nych przez Dział Archeologiczny Muzeum Okręgowego w Kro-
śnie w latach 1981–84. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego za lata 1980–1984, 181–187.
Muzyczuk A.  2003. Ślady produkcji brązowniczej w  Hłomczy,
pow. Sanok. W: J. Gancarski (red.), Epoka brązu i wczesna epoka
żelaza w Karpatach polskich. Krosno: Mitel.
Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E.  1985. Wstępne wyniki badań
wykopaliskowych na wielokulturowym stanowisku w Hłomczy,
gmina Sanok. Studia i Materiały Muzeum Okręgowego w Krośnie
3, 169–195.
Muzyczuk A., Pohorska-Kleja E. 1994. Wyniki badań wykopali-
skowych w Hłomczy, gm. Sanok, woj. krośnieńskie w latach 1981–
1985. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeo-
logicznego za rok 1993, 55–154.
Parczewski M. 1984. Prahistoryczne i średniowieczne źródła ar-
cheologiczne z doliny górnego Sanu, część I: Odcinek Sanok–Wara.
Acta Archaeologica Carpathica 23, 175–224.
Pelisiak A. 2018. Centrum i peryferia osadnictwa w neolicie i wcze-
snej epoce brązu na wschodnim Podkarpaciu i we wschodniej części
polskich Karpat. Rzeszów: Zimowit.
Przybyła M.S. 2009. Intercultural contacts in  the Western Car-
pathain area at the turn of the 2nd and 1st millennia BC. Warszawa:
Narodowe Centrum Kultury.
Skowrońscy A. i M. 2002. Palenie soli. Tygodnik Sanocki, 38, 6.
Szajnocha W. 1891. Źródła mineralne Galicyi. Pogląd na ich roz-
położenie, skład chemiczny i powstanie. Kraków: nakładem Aka-
demii Umiejętności.
Tokarski J. 1921. O solankach w okolicy Mrzygłodu nad Sanem.
Kosmos 46/2–3, 544–548.
Maciej Dębiec; University Rzeszów, Institute of Archaeology, 10 Moniuszki Street,
35-015 Rzeszów, Poland; debiecmaciej@gmail.com
Agnieszka Kubicka-Marek; Pracownia Badań i Usług Archeologicznych,
9/41 Konopnickiej Street, 37-200 Przeworsk, Poland; agakubickamarek@gmail.com
Grzegorz Płoskoń; Pracownia Badań i Usług Archeologicznych „ARCHAIA”,
98/77 Grabskiego Street, 35-312 Rzeszów, Poland; g.ploskon@archaia.pl
Thomas Saile; University of Regensburg, Institute of History, Chair of Prehistory
and Early History, Universitätsstraße 31, 93040 Regensburg, Germany;
thomas.saile@ur.de
545
 Flint Inventories in the Lusatian Culture –
Problems with Cultural Affiliation
Jerzy Libera, Anna Zakościelna
Abstract: Problems with the cultural affiliation of flint materials originating from the Lusatian culture sites result from at least two
factors: 1) a lack of the most valuable, well-documented sources, embedded in a clear cultural context, especially from widely explored
settlements; 2) studies on flint inventories that cover all aspects of this field of production are rare. Despite this, with references to the
materials from the settlement in Kosin 10 and the workshops in Kopiec 4 and 8 (Zakościelna 2019 ed.), it is possible to identify the flint
products of the Lusatian culture among various-time inventories, also originating from sub-surface sites and indicating older forms,
which were collected and reused by this population, both in everyday life and in funeral rituals. Without being able to verify the materials,
we will not determine their chronological and cultural affiliation, but we limit ourselves to paying attention to the fact, that they have
their counterparts in the Kosin industry typological list.
Keywords: decadent flintworking, Lusatian culture, late Bronze Age, early Iron Age

Introduction of multicultural nature, which seriously hampers the

Research on the so-called decadent flintworking,
cultivated by the late Bronze Age and the Early Iron
Age communities, have a  relatively short history,
although the first thoughts about the possibility of using
tools made of  siliceous rocks in  such late periods
appeared as  early as  in the second half of  the XIX
century (Przyborowski 1873, 80). For many years,
researchers of  the Bronze and the Early Iron Ages
were convinced that in the era of metalworking, flint
production played a marginal role, and only in some
regions (mainly in  the eastern province) could have
had greater economic importance. In many cases, the
presence of flint products within sites dated back to this
period was marginalized, and only laconic thoughts
were mentioned in  published sources. Undoubtedly,
this is due to the predominance of funeral research,
where flint artefacts (often of an older technological and
typological face) were discovered mainly in the vicinity
of urns and accompanying artefacts (their relationship
with funeral rites was emphasized), over the settlement-
ones, where they could be related with production and
use. Assuredly, this also was caused by the fact, that the
Lusatian culture communities eagerly inhabited sandy,
lowland areas, hence many sub-surface sites often are
relation of flint materials with a particular settlement
phase.
In the last few decades, research on the Lusatian
culture flintworking has been intensified. Flint mines
exploited by  this culture population, near-mine
workshops, settlements and cemeteries were explored,
as well as museum collections and materials from former
research were restudied (e.g. Malinowski 2000; Libera
2005; 2006a; Dąbrowski 2014). The increase in sources
and the more and more numerous studies of the flint
materials originating from this culture sites, allowed
to characterize the flint production, starting from the
raw material extraction, through clod processing, blanks
exploitation, up to tools production.
For the Tarnobrzeg Lusatian culture, on the basis
of abundant settlement materials originating from Kosin
10, supplemented with inventories from flint workshops
in Kopiec 4 and 8, the Kosin industry was distinguished,
on  the basis on  the Clactonian technique of  blanks
obtaining, production of specific tools on flakes and
parablades, sickle knives, bifacial axes and blades (Libera
2005; Libera, Zakościelna 2019a; 2019b).
The complete study of materials originating from the
sites in Kosin and Kopiec (Zakościelna 2019 ed.) recently
has been introduced into the scientific circulation,

547
which allows to look at flint materials from other sites,
whose relationship with the Lustaian culture has often
been questioned.
Source basis
Materials for settlements and cemeteries located
within various Lusatian culture local groups were
selected for consideration on the nature of flintworking.
Since, generally, within all of  these features finds
of  an older morphological and typological face
occur, the question is  reasonable: whether and
to  what extent we  are dealing with homogeneous
inventories? Trying to answer this question, mentioned
collections were subjected to  the typological and
comparative analysis. In the case of specimens with
references to older industries, their context, number,
structure of  various categories (cores, debitage,
retouched forms), raw material, horizontal spread,
percentage of tools in the collection were analysed. The
designation of chronological and cultural affiliation
is  the result of  the negative selection, that enable
the elimination of  other taxonomic units elements.
Following this principle, a  few settlements and
cemeteries were selected, in  which flint materials –
useful for comparative analyses – were discovered.
In  some cases, the full verification is  very difficult,
due to  limited information about these artefacts,
including their locations or condition. Additionally,
the authors of the source publications often limit the
analysis to  the selected forms, usually typological
tools, considered as a parts of the grave goods. Often,
the quality of illustrations (or their lack), which are
so important when assessing technology and typology
of products, provide a serious drawback.
The vast majority of  the studied sites is  located
on  the territory settled by  the Tarnobrzeg Lusatian
culture population and they will be a reference point
for materials from other areas. According to  the
juxtapositions of this culture sites, the flint inventories
are often found both: on  settlements as  well as  on
cemeteries, with their distinctive turnout recorded in the
outcrops of Turonian grey flints in the Annopol and
Gościeradów Anticlines and in the adjacent areas (Fig. 1,
Tab. 1). A selection of materials related to the Lusatian
culture ceramics has already been presented in several
works (Kadrow 1989; Kruk 1994; also: Libera 2005;
2006a; 2006b; 2008; 2018b; Fronczek 2009; Czopek,
Pelisiak 2014).
548
Flint materials in a settlement context
In the group of settlement flint inventories of the
Tarnobrzeg Lusatian culture, the collection obtained
from the dune surface in  Zaleszany, Stalowa Wola
District is  very important. Unfortunately, its not
completely developed. In  the collection of  over 260
specimens, regardless of a dozen or so Mesolithic forms
of cores, trapezes, rectangular triangles, scrapers, as well
as microlithic regular blade blanks, made of Jurassic and
chocolate flints, undoubtedly products of decadent flint
working occur. This group includes: flake cores exploited
by the Clactonian technique, flakes bearing the traces
of this technique, denticulate-notched forms and with
the Clactonian notch, made mainly of Świeciechów and
erratic flints (Talar 1968, passim). These are artefacts
with clear features of the Kosin industry (Libera 2005,
Fig. 11; 12)1. Without knowledge about the spatial
arrangement, it is difficult to take any position to both:
the described ceramics “with the cord ornament” and
to distinguished Mesolithic artefacts (Demetrykiewicz
1897, [147–148]).
Different type of materials were obtained during the
excavations on the settlement in Rudnik 10 (Rudnik
nad Sanem), Nisko District, dated back to the V period
of EB-HaC2. Despite the small range of works, among
the features recorded on  an area of  0.75 are, apart
of  ceramics, over 20 flint products were obtained
(Moskwa 1976, 276–278, Fig. 57). Particularly
interesting is  pit No. 2, containing seven (refitting?)
denticulated and partially chipped para-backed forms,
made on massive parablades, six of which bear traces
of  an intense “utility” polishing. They were made
of Świeciechów and Gościeradów3 flints, on a debitage
1
  Probably due to its apparent macrolithization, it was attrib-
uted to the Funnel Beaker culture, despite the lack of its ceramics
(Talar 1968, 21).
2
  The explorer attributed this pit to the Tarnobrzeg Lusatian
culture (Moskwa 1976, 329–330). Sylwester Czopek and Andrzej
Pelisiak have a different opinion, according to which its content
in  the form of: “11 small fragments of  vessels, of  which 4 can
be related with the Trzciniec culture, 5 represents the Bronze Age
technology without the possibility of closer cultural afiliation, and
2 fragments are secondary burned out” speaks for relation to the
Trzciniec culture (2014, 80). In our opinion, the stylistic coinci-
dence of flint materials from Rudnik with “Lusatian” inventories
from Kosin 10 or Wierzbica “Zele” is indisputable, and they found
no analogies in the sites of the Trzciniec culture.
3
  Called Turonian black (Kadrow 1989).
 mapa na spad 4 mm

1. Annopol „Folwark Rachów” 10. Kolonia Liśnik 7 17. Kosin 5 26. Łany 3 33. Szczecyn 7 38. Świeciechów Duży 2 47. Wymysłów 13
2. Annopol (dawny Rachów) (właściwie Liśnik 18. Kosin 6 27. Mniszek 7 34. Szczecyn 9 39. Świeciechów Duży 3 48. Wymysłów 14
3. Gościeradów 14 Duży Kolonia) 19. Kosin 7 28. Mniszek 8 35. Szczecyn 11 40. Świeciechów Duży 6 49. Wymysłów 17
4. Gościeradów 17 11. Kopiec 4 20. Kosin 10 29. Mniszek 20 36. Świeciechów 1 (właś- 41. Świeciechów Duży 28 50. Wymysłów 18
5. Gościeradów 40 12. Kopiec 5 21. Kosin 15 30. Mniszek 24 ciwie Świeciechów 42. Świeciechów Duży 30 51. Wymysłów 20
6. Gościeradów 54 13. Kopiec 8 22. Kosin 19 31. Rachów Nowy 30 (właściwie Poduchowny) 43. Wólka Gościeradowska 5 52. Wymysłów 23
7. Gościeradów 55 14. Kosin 1 23. Kosin 30 Nowy Rachów) 37. Świeciechów 2 (właś- 44. Wólka Gościeradowska 34 53. Wymysłów 25
8. Gościeradów 56 15. Kosin 2 24. Łany 6 32. Rachów Stary 3 (właściwie ciwie Świeciechów 45. Wymysłów 1 54. Wymysłów 32
9. Gościeradów 63 16. Kosin 3 25. Łany 8 Stary Rachów) Poduchowny) 46. Wymysłów 12

Fig. 1. Sites containing elements of the Kosin industry in the Annopol and Gościeradów Anticlines area (fragment of the map: Kraśnik District, Lublin Voivodeship, scale 1:25 000.
Fig. 1. Sites containing elements of  the Kosin industry in  the Annopol and Gościeradów Anticlines area (fragment of  the map:
Publisher: Topographic Board of the Polish General Staff, Warsaw 1963; graphic development by: M. Juran).
Kraśnik District, Lublin Voivodeship, scale 1:25 000. Publisher: Topographic Board of the Polish General Staff, Warsaw 1963; graphic
development by: M. Juran)

chipped using the hard hammer technique (Kadrow
1989, 101–102, Fig. 2; Libera 2005, Fig. 8:a–e; 9:a,b).
The presence of  the flint inventories was also
recorded in  the Tarnobrzeg Lusatian culture of  the
Vistula left basin. On one of them, in Zawada, Staszów
District, archaeological excavations were carried out for
many years. On the surface of 156 ares, several hundred
features were discovered, some of  which contained
flint artefacts alongside numerous “Lusatian”ceramics
(Chomentowska 1989). In  the collection of  nearly

549
 Table 1. List of characteristic typological forms and flintworking techniques at selected sites of the Tarnobrzeg Lusatian culture
Settlements Cemeteries

Rudnik 10 pit 2
Techniques and types of tools

Manasterz 6
Bachórz 16
Pysznica 1
Zaleszany
Kosin 10

Kosin 19
Kopiec 4

Kopiec 8

Paluchy
Zawada
Stróża*
A. Cores/debitage – Clactonian method
parablade + + + + – + + + – + – –
1.
flake + + + – – + + + – – + –
B. Selectet types of tools (Clactonian debitage)
1. axes + + + – ? – – + ? ? – –
2. sickle knives: bifacial – + + – – – + – – – – –
      trifacial + +
3. points + + + – – – – – ? – – –
4. para- and backed blades (Zele type knives) ++Z + – +Z + – – + – + – +
5. sidescrapers + + + + – + – – –
6. bifacial forms + + + + – + – + + + – +
7. monofacial forms + + – – – – – + – –
8. denticulated-notched forms + + + + + + + + + + + +
9. Clactonian notch forms + + + – – + – + + – + –
10. burins + ? + – – – – + – – – –
11. endscrapers + – + – – – + – – – – –
12. perforators/borers + + + – – – – – – – –
13. splintered pieces + + + – – – + – – + – +
14. retouched parablades + ? + + + – + – – – + –
15. retouched flakes + + + – – – + + – – + –
16. hammers/fire strikers + – + – – – – – – – – –
C. Technology of forming and finishing of tools
1. bifacial + + + – – – – – ? – – –
2. notched retouch + + + + – + + + + + + +
3. denticulated retouch + + + + + + + + + + + –
4. truncated retouch + + – + + – – + – + – +
5. (semi)low angle retouch + + + – – – – – + – + +
6. breaking + + + – – – – – – – – –
7. burin chipping + – + – – – – + – – – –
8. scaled retouch + + + – – – + – – + – +
9. grinding/smoothing/polishing ? – – – – – – – ? ? – –
*  part of the town Rudnik nad Sanem

250 specimens made of erratic, Świeciechów, Ożarów,
Gościeradów and chocolate flints, a fragmented bifacial
sickle knives, denticulated-notched forms, including
one-faced and with the Clactonian notch, as  well
as splintered pieces were recorded (Kozłowski, Sachse-
Kozłowska 1997, 325 et seq., Fig. 4–8). Most of these
sources were considered to be products of the Lusatian
culture, dated back to  HaD-LtB, calling them the
Hallstatt-La Tène “Lusatian” flint industry of Zawada.
Among other materials, the products of  Sviderian,

550
Janisławice, Funnel Beaker and Mierzanowice cultures
were recorded (Kozłowski, Sachse-Kozłowska 1997,
323 et seq.).
Among the settlements that were studied in a smaller
range, but provided few or at least single flint products
in the context of the of the Tarnobrzeg Lusatian culture
ceramics, site 1 in  Wola Rzeczycka, Stalowa Wola
District should be mentioned, where in a pit the sickle
knife was discovered. It  is a  fully preserved bifacial,
crescent-shaped specimen, made of the Świeciechów
flint (Moskwa 1976, Fig. 85:g; also Libera 2005, Fig. 4:d).
Its relation with the Kosin industry is beyond doubt.
From outside the area of the Tarnobrzeg Lusatian
culture, numerous settlement inventories – produced
with the use of hard hammer technique – were obtained
from the open-area pre-investment excavations in:
Zakrzów 41, Krapkowice District, Modlniczka 2, Kraków
District, Kraków-Bieżanów 27, Kraków District, Będzin-
Grodziec, site “Góra Św. Doroty”, Będzin District,
Rajczyn 23/28, Wołów District. These settlements are
dated back to the turn of the Bronze and Iron Ages.
From these sites, particularly valuable materials
originate from Zakrzów 41. On  the explored area
of  1.26  ha, 253 features and numerous ceramic and
stone materials (about 10,000 flint artefacts) were
recorded, documenting various settlement phases.
On  the basis of  technological features, almost 2,500
flint artefacts were related to the relics of the Lusatian
culture settlement (covering almost 80 ares). Among
the inventory based on the local Baltic erratic material,
558 cores and 30 splintered pieces were recorded, while
the group of blanks covers, inter alia, over 1300 flakes,
with the absence of blade and blade-like forms. On the
other hand, the collection of 394 discovered retouched
forms included: backed and truncated knives, scrapers,
sidescrapers, perforators and borers, notched tools
and specimens with bifacial retouch. The use of hard
hammer is visible both on the cores and the blanks (also
used in the tools production). The method of forming
tools is dominated by backed, notched and low angle
retouch (Stanisławski, Wojnicki 2008; Bronowicki,
Masojć 2008a; 2008b).
Equally interesting site is Modlniczka 2, where 4872
features and over 146 thousand artefacts of various types
and chronology were discovered. At  least 1324 pits
and several hundred flint products, made of the local
Jurassic Kraków flint (discovered in 337 features) were
attributed to the Lusatian culture settlement. Among
them, a group of 35 knives and backed insets stands
out. Among the other tools, the retouched flakes with
“thick, irregular retouching made with a hard hammer”
prevails. The group of cores also includes disc and flake
forms, with prepared striking platform (Byrska-Fudali,
Przybyła 2012; Trela-Kieferling 2013).
Smaller series of the “Lusatian” products originate
from Kraków-Bieżanów 27, Krakow District (Kosik
2002), Będzin-Grodziec, Będzin District, site “Góra
Św. Doroty”, Będzin District (Przybyła, Stefański
2004), and Rajczyn 23/28, Wołów District (Płonka
1994, Fig. 1–3; 5:1–3). The selection of  inventories
related to  the populations of  the Urnfield cultural
circle, originating from different regions of  Poland,
was most comprehensively presented in the materials
from the symposium on the Bronze and Early Iron Ages
flintworking (Lech, Piotrowska eds 1997).
Flint materials in a sepulchral context
Flint artefacts discovered at cemeteries of the Lusatian
culture are located in various relations to graves. They
were discovered in or under the urns, in their immediate
or further vicinity – in all these cases in diverse density.
This location was often related to the graves, although
not always they were interpreted as grave goods. Much
more often flint items were discovered outside the urns,
which is usually considered as the remains of the older
settlement. It should be considered, whether the flint
artefacts originating from the so-called cultural layers,
often chronologically older, can be  related with the
funeral ritual? Such judgements are stated increasingly
often, despite the ambiguous opinions about their role,
as well as the possibility of relating the flint products
with the “Lusatian” settlement. And this is supported
not only by their location in/next to the urn, because
they are sporadically interpreted as  the traditional
grave goods, most often it  concerns artefacts with
clear typological face. In  relation to  flint materials
of “waste” nature, it is unconvincing to interpret them
as a grave goods. Although, fragments of the bronze
items, unsuccessful castings and miniature forms,
as  well as  finds of  animal bones originating from
body parts that are the least useful for consumption,
are considered as such wastes (Dąbrowski 2016, 226–
227), it is difficult to compare their rank to flint forms
such as scales, splintered pieces, flakes or fragmented
blades. The symbolic function is more often emphasized
in the relation: flint – fire – cremation (e.g. Piotrowska
2000, passim; Kłosińska 2012, 135; Woźny 2013, 118;
551
Dąbrowski 2014, 117; 2016, 226–227), which seems
to explain their very diverse (even random) assortment,
both: in terms of morphology and morphometry, as well
as raw material.
From the area of the Tarnobrzeg Lusatian culture,
at least several sepulchral features are known, in which
the flint products can be related to the funeral ritual.
We will discuss two of them, particularly relevant to the
raised issues.
In  Pysznica 1, Stalowa Wola District, on  the
cemetery dated back to  the V  period of  EB-HaD,
over 770 graves were discovered on the area of over
700  m2. A  total amount of  112 flint artefacts, made
of  chocolate, Świeciechów, Gościeradów and erratic
flints were obtained from the excavated area of cemetery,
54 of which were found “among the bones inside the
urns” (Czopek 1999, 87). On the basis of the blanks
and morphology, the artefacts “like Late-Palaeolithic
and Neolithic and of Mesolithic features” were assigned
to the older settlement phases. At least 15 flint products
(about 13.4% of the collection), discovered both in and
outside graves, were considered as  “Lusatian”. Tools
formed mainly on parablades – mono – and bi-faced
forms, denticulated-notched, with a Clactonian notch
(Mitura 2001, Plate LXXXVI–LXXXVIII) were recorded
among them – i.e. products typical for the Kosin
industry (Libera 2006b, Pl. VI). In addition, a tanged
projectile point and an irregular pendunculated point
(Mitura 2001, Plate XC:6) with an unclear chronological
face also were discovered. The author interpreted the
“older” artefacts as  a  mechanical addition (Mitura
2001, 216). Despite the presence of the Funnel Beaker
culture ceramics fragments at the site (Czopek 1997,
78), it is difficult to relate them with particular products.
Artefacts recognized as Neolithic “tool forms”, apart
from metric features (these may also apply to  the
Lusatian flintworking) in  terms of  typologically and
core technique, i.e. key elements in  chronological
and cultural identification, are not enough explicit.
The relation of  discovered axes with the cemetery
is also uncertain. From the space outside the graves
originate the cutting edge of a quadrilateral axe made
of unspecified raw material (Mitura 2001, Plate XC:2),
and a complete, massive, lenticular axe, made of banded
flint, was dicovered on the surface of the site (Pohorska
1979, Fig. 1:p).
A much larger accumulation of flint artefacts was
discovered within the cemetery in Paluchy 1, Przeworsk
District, dated back to III–IV period of EB–HaC/D.
552
As a result of several years of work, an area of 4156 m2
was excavated, where 1664  graves were discovered
(Kostek 2003). The necropolis provided flint inventory
in the amount of 1103 specimens, made mainly of erratic
raw material, and to  a  lesser extent: Gościeradów,
chocolate, Volhynian and Świeciechów flints, including
235 specimens (i.e. 23.43%) related to graves. Only 187
(16.89%) were chronologically classified, distinguishing
forms typical for Late Palaeolithic (32.1%), Late
Mesolithic (30.5%), Late Neolithic – Early Bronze
Age (31.5%) and the Late Bronze Age – Early Iron
Age (5.9%). The dominant group of chronologically
unspecified materials include: concretions, natural
and scar chunks, as well as waste-blanks in the form
of flakes, scaled flakes and chips. Palaeolithic products
of  a  “domestic” nature did not form any clusters,
they were recorded almost on the entire studied area.
The layout of  the Mesolithic, Neolithic and Early
Bronze Age artefacts was similarly dispersed. Among
the last mentioned group of artefacts, devoid of any
ceramics context, there is  a  significant percentage
of  small, intensively polished fragments of  tools,
difficult to  identify typologically4. In  the collection
from Paluchy 1, Palaeolithic retouched forms account
for 51.66%, Mesolithic forms – over 20.3%. In  both
cases, these proportions are unheard in  the pure
“domestic” collections from these periods, where the
share of  typological tools is  usually several percent,
occasionally reaching 7–8%. On the other hand, in the
group of Neolithic or Early Bronze Age forms, apart
from splintered pieces and fragments of unspecified
“harvesting” tools, an  exceptionally coherent waste-
blank material occur in the form of flakes, scaled flakes
and chips (nearly 76.5% of  the collection in  total),
originating from both: damaged or intentionally broken
core tools with traces of smoothing or intense surface
polishing (from axes? sickle knives?), and perhaps
intentionally broken concretions/natural chunks.
It is possible, that the act of knapping was connected
to a ritual that is unknown, but related to the use of the
cemetery by the “Lusatian” people.
In the inventory bearing features of the decadent
flintworking, we see similarities to the products of the
Kosin industry, in the case of at least a dozen of forms.
This applies to, inter alia six fragmentarily preserved
sickle knives (including four originating from graves),
notched knives and a truncated knife, but also blade
4
  Unpublished study on materials in collection of J. Libera.
and flake cores, exploited with use of the Clactonian
technique, as well as blanks obtained from this type
of cores. In addition to the mentioned artefacts, a tanged
leaf point was discovered in  this cemetery, in  grave
125 (Kruk 1994, Plate XLVII:b) – form not recorded
in the inventories from Kosin 10, Kopiec 4 and 8. The
chronological position of two edge-fragments of axes,
made of  unknown material, originating from this
cemetery is unclear. The first is a bifacial form related
to  grave 184, the second – fragment of  an axe with
unknown cross-section originate from the “layer”
(Kostek 2002, Fig. 7:d; 14:k). A middle fragment of an
intensely polished, burned sickle knife was obtained
from outside the graves (Kruk 1994, Plate XXX:d).
The unilateral structure of  “older” sources, with
a  predominance of  tools over the other categories
of products, in our opinion indicates that we are dealing
with flint artefacts discovered on the secondary bed,
that was collected (probably consciously selected)
by the people of the Tarnobrzeg Lusatian culture from
nearby camps/settlements, existing in Stone Age and/or
Early Bronze Age, which were available on the surface
during the functioning of this cemetery. Concretions
and chunks (nearly 4.5% of the entire inventory) was
collected and brought to the cemetery. A sandy hump
within the floodplain terrace of the Lubienia stream,
on which the site was located, devoid of natural rocks.
Other sepulchral sites of the Tarnobrzeg Lusatian
culture provided much poorer flint inventories (Czopek
2001, Tab. XI; also Fronczek 2009, 266–267). We should
mention about e.g. Grodzisko Dolne 2, Leżajsk District
(Moskwa 1962, 310, Plate LXI: 10); Grodzisko Dolne 1
(Moskwa 1976, 196); Wietlin III (now: Wietlin Trzeci),
Jarosław District (Kostek 1991, 36; also Kruk 1994, Plate
XL:a,b); Bachórz 16, Rzeszów District; Manasterz  6,
Jarosław District; Trzęsówka 1, Kolbuszowa District
(Kruk 1994, Plate. XL:a,b; I–III; XXVI; XVII; XL:c–j).
In addition, a single products, that have references to the
typological list of  the Kosin industry were recorded
on several cemeteries.
Flint materials were also discovered in cemeteries
of  other territorial groups of  the Lusatian culture.
An interesting example for assessing the use of siliceous
rocks is the settlement complex – village and cemetery
– in Maciejowice, Garwolin District. 1065 graves were
discovered on  the area of  1831  m2. A  total number
of  1845 flint products were acquired, among which
the retouched forms represent nearly 11%, with
only two tools “originating from graves”, while the
remaining from layers of the settlement and cemetery.
A  significant percentage of  the collection represent
chips – 635 specimens (34.4%), 56.6% of which – as Jan
Dąbrowski writes – (2014, 117–118) “were putted into
the graves”. The inventory is dominated by the Baltic
(46%) and chocolate (39.3%) flints, with the share
of Świeciechów, Turonian, Crataceous, as well as single
pieces of banded and Volhynian raw materials. Nearly
11% of specimens have not been determined due to the
burnout (Mogielnicka-Urban 2014, 13–14; Dąbrowski
2014, 117–118)5.
Another example of the presence of flint inventory
at  the Lusatian culture cemetery are Laski, Kępno
District. 1793  graves were discovered on  the area
of  14 821  m2. 199 artefacts made of  siliceous rocks
were obtained from 60 features, with unknown spatial
arrangement in  relation to  urns (Wrzosek, Ćwirko-
Godycki 1938, 614). In  earlier publications their
presence in  features was perceived variously, while
in the specialist study, on the basis of typological and
comparative analysis, they were considered to be the
remains of earlier settlement and were assigned to the
Late Palaeolithic, Mesolithic and Neolithic (Kobusiewicz
1988, 81 et  al.; similarly: Malinowski 1988, 33–34).
Of  course, such a  situation is  possible and probably
there was a frequent accumulation of archaeological
sources of  various times. While it  is still possible
to understand the “overlapping” of the Early and the
Middle Stone Age inventories, especially on the sandy
ground, it is difficult to consider a typologically diverse
Neolithic inventories, deprived of  ceramic sources,
as the subsequent settlement phase in situ. The lack
of the Neolithic ceramics in the Laski cemetery, as well
as  in other Lusatian culture sites, is  crucial for the
interpretation of flint sources. The area in which they
were located, quantity, typological structure, presence
or lack of debitage is also important.
Another example is a small cemetery of Siedliszcze 2,
Chełm District. On  the area of  4 ares, 21  graves
were recorded, dated back to the IV–V period of EB
(Dąbrowski 2006). A flint inventory of 94 specimens
was obtained, only partly from the graves. Most of these
materials were found outside the funeral features,
horizontally dispersed in  various layers. The entire
inventory (except for heated or  burned specimens)
was made from local raw material of postglacial origin.
5
  The cited monograph contains only a very general informa-
tion about flint materials, without illustrating them.
553
Natural chunks and concretions, cores, parablade, flake
and truncated blanks were recorded in the structure,
while in  the group of  tools: projectile points, blades
and notched forms (Libera 2006a). The collection from
Siedliszcze 2, apart from a  relatively narrow crested
blade (the only patinated specimen) and eventually
two fragmentarily preserved regular bladelets (probably
Mesolithic), do not contain other elements that could
be related with older settlement. And although the flint
inventory discovered in this site is different from the
Kosin industry, undoubtedly it  should be  attributed
to the Lusatian population.
A specific problem is presented by the situation
at the cemetery in Radom-Wośniki 2, Radom District.
In addition to ceramics, 139 specimens of flint artefacts
were obtained from features and cultural layers outside
graves. The dominant material was chocolate flint.
Half of the products originate from graves (“from the
pile under the urn, next to the grave, near the grave”
– archival records). For some of them we do not have
any precise data about the location. The inventory
related to the graves is significantly diversified in terms
of materials, typology and state of preservation. Its
structure consists of both: retouched forms – notched
tools and knives, retouched blades and parablades,
perforator, backed blade, retouched flake, splintered
pieces – but also cores, blades, flakes, scaled flakes,
chips, as  well as  scar and natural chunks. In  terms
of  technology and morphology this collection
is heterogeneous. On the basis of the technological
and typological analysis, it can be attributed to three
chronological horizons: Late Palaeolithic (Mazovian
core and blade knapped from a single platform core
– covered with white-blue patina), Early Neolithic
(single platform cores, rejuvenation flake, scar blades,
bilateral retouched blade) and a third one, that contains
almost 1/4 of the whole collection and has a distinctly
different technological and typological face. It contains
morphologically very consistent parablade debitage,
obtained with the use of the Clactonian technique,
in  which the specific tools were formed through
notched, denticulated or blunting retouch, often using
hard hammers: knife and notched forms, denticulated-
notched, burin on  a  knife tool. Additionally the
Zele-type knife was recorded, as  well as  backed
blade, endscraper with Clactonian notch, retouched
parablade, flake perforator, arch-like knife and fire
strikers. This collection is  complemented by  the
parablade cores and parablades (Libera 2018a).
554
The presented division into three chronological
horizons is justified only assuming, that in the analysed
site we are dealing with multiple-time inventories and
stratified settlement. Excavation research, apart from
the Lusatian culture cemetery, revealed only a trace-like
presence of the Linin type ceramics and the Trzciniec
culture materials. There should be no doubt about the
cultural affiliation of the Lusatian culture artefacts from
the third horizon in  the Radom-Wośniki collection,
containing a number of elements typical for the Kosin
industry. On the other hand, the presence of older forms,
both in the case of Late Palaeolithic and Early Neolithic
artefacts, due to their selectivity limited to a very narrow
and homogeneous assortment of  forms, and in  the
second case also due to the lack of ceramic materials,
should be referred to the time of functioning of the
necropolis. They are probably the result of gathering,
eagerly cultivated by the population the Lusatian culture.
In  the cemeteries of  the Tarnobrzeg Lusatian
culture, the presence of flint inventories in the form
of  concretions, scar chunks, cores, technical forms,
blade and flake blanks, scaled flakes, as well as various
tools – completely or  fragmentarily preserved, not
always exposed to fire – is quite frequent (Fronczek
2009, 266–267). And although the data contained in the
referenced articles, regarding the inventory structure,
require verification, the set of sites already reveals the
scale of  this phenomenon. Of  course, their turnout
varies from a  single specimen to  large series. Such
quantitative diversity may be the result of a different
method of cemeteries exploring, as well as the “selective”
acquisition and documentation of flint materials from
such features.
Regardless of  the morphology of  these finds (we
omit the chronological and cultural classification),
it is difficult to consider the flint products discovered
in  graves as  a  typical “grave goods” (i.a. Kłosińska
2012). Both: retouched forms and debitage are not
homogeneous. There are entirely preserved specimens,
but also fragmented, exposed to fire, and without any
signs of high temperature. However, among incomplete
products, apart from single cases, refitting occur only
sporadically, which indicates that they have been broken
outside the places of discovery, regardless of the origin
of the damage.
The presence of  flint artefacts in  various space
of cemeteries, in the vicinity of urns, but also outside
of them, may partly be explained by the case of the grave
complex from Cieszków, Milicz District. Next to the
crematory grave No. XXX containing the urn with
child’s remains and accompanying grave goods – dated
to the V period of EB-HaC – a small pit, containing
irregular flint blade (the only artefact discovered in this
cemetery) was discovered in the layer of burned soil
(Domańska, Gołubkow 1975, 130, Fig. 32:j-q). In the
opinion of Danuta Piotrowska (2000, 316), such features
should be interpreted as sacrifices for the dead, and
in the case of this pit and the flint discovered within,
it is: “[...] an ideal tool for phlebotomy and incisions
on the human body [...]”. Perhaps a similar function
could be attributed to numerous small flakes, blades
or their fragments, but also to scaled flakes discovered
on many “Lusatian” cemeteries – placed under urns or in
their immediate vicinity. A sickle knife made of siliceous
sandstone may also have a similar purpose, the only
artefact of this type found around the tomb discovered
at the cemetery in Komarów-Osada 9, Zamość District
(Bagińska, Libera 1996, 108, Fig. 24:a).
Translated by Tomasz Myśliwiec
References
Bagińska J. and Libera J. 1996. Materiały pradziejowe odkryte
w trakcie badań cmentarzyska kultury łużyckiej w Komarowie-
-Osadzie, woj. Zamość. Sprawozdania Archeologiczne 48, 67–112.
Bronowicki J. and Masojć M. 2008a. Krzemieniarstwo ludności
kultury łużyckiej na Śląsku na przykładzie stanowiska Zakrzów 41,
pow. krapkowicki. Silesia Antiqua 44, 23–45.
Bronowicki J. and Masojć M. 2008b. Przemysł krzemienny z osa-
dy ludności kultury łużyckiej na stanowisku Zakrzów 41, powiat
Krapkowice. In: B. Gediga (ed.), Osada ludności kultury łużyckiej
w Zakrzowie, powiat Krapkowice, stanowisko 41, 157–198. Wro-
cław: Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Byrska-Fudali M. and Przybyła M.M. 2012. Badania ratownicze
na stanowisku 2 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś. Raport 2007–
2008, 509–553.
Chomentowska B. 1989. Osada kultury łużyckiej grupy tarnobrze-
skiej w Zawadzie gmina Połaniec, woj. tarnobrzeskie w świetle
dotychczasowych badań. In: A. Barłowska and E. Szałapata (eds),
Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej. Materiały z konferencji 12–
14 listopada 1986 r. w Rzeszowie, 325–342. Rzeszów: Muzeum
Okręgowe w Rzeszowie.
Czopek S. 1997. Ostatni sezon badań na cmentarzysku grupy
tarnobrzeskiej w Pysznicy, woj. tarnobrzeskie. Archeologia Polski
Środkowowschodniej 2, 78–81.
Czopek S. 1999. Cmentarzysko ciałopalne z przełomu epok brązu
i żelaza w Pysznicy. Stalowa Wola: Muzeum Regionalne w Sta-
lowej Woli.
Czopek S. 2001. Pysznica pow. Stalowa Wola, stanowisko 1 – cmen-
tarzysko ciałopalne z przełomu epoki brązu i żelaza. Rzeszów: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Czopek S. and Pelisiak A. 2014. Remarks on the Tarnobrzeg Lusa-
tian culture flint working with particular emphasis on settlement
materials. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Ar-
cheologicznego 35, 77–86.
Dąbrowski J. 2006. Groby kultury łużyckiej z Siedliszcza, pow.
chełmski. Archeologia Polski Środkowowschodniej 8, 275–291.
Dąbrowski J. 2014. Analiza przedmiotów z krzemienia i kamie-
nia. In: J. Dąbrowski and M. Mogielnicka-Urban, Zespół osad-
niczy kultury łużyckiej w Maciejowicach, pow. garwoliński, woj.
mazowieckie, 117–120. Warszawa: Instytut Archeologii i Etno-
logii PAN.
Dąbrowski J. 2016. Notes on Bronze Age Flintwork / Uwagi o krze-
mieniarstwie epoki brązu. Analecta Archaeologica Ressoviensia 11,
209–222 / 221–227.
Demetrykiewicz W. 1897. Cmentarzyska i osady przedhistoryczne
w okolicy Tarnobrzega i Rozwadowa nad Sanem. Materiały Archeo-
logiczno-Antropologiczne i Etnograficzne 2, 135–156.
Domańska J. and Gołubkow J. 1975. Materiały z cmentarzyska
ciałopalnego kultury łużyckiej w Cieszkowie, pow. Milicz, z ba-
dań w 1973 roku. Część I. Silesia Antiqua 17, 79–136.
Fronczek K. 2009. Krzemienie w grobach grupy tarnobrzeskiej
kultury łużyckiej. In: S. Czopek and K. Trybała-Zawiślak (eds),
Tarnobrzeska kultura łużycka – źródła i interpretacje, 265–287.
Rzeszów: Mitel.
Kadrow S. 1989. Kilka uwag na temat krzemieniarstwa grupy tar-
nobrzeskiej kultury łużyckiej. In: A. Barłowska and E. Szałapata
(eds), Grupa tarnobrzeska kultury łużyckiej. Materiały z konferencji
12–14 listopada 1986 r. w Rzeszowie, 91–109. Rzeszów: Muzeum
Okręgowe w Rzeszowie.
Kłosińska E.M. 2012. Przyczynek do badań nad występowaniem
przedmiotów krzemiennych, kamieni i skamielin w grobach lud-
ności kultury łużyckiej na Lubelszczyźnie. Materiały i Sprawozda-
nia Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego 33, 135–154.
Kobusiewicz M. 1988. Zabytki krzemienne i kamienne z cmenta-
rzyska kultury łużyckiej w Laskach. In: T. Malinowski, Laski. Ma-
teriały z cmentarzyska kultury łużyckiej. Część I, 75–83. Słupsk:
Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku.
Kosik A. 2002. Materiały krzemienne ze stanowiska 27 w Kra-
kowie-Bieżanowie oraz ze stanowiska 1 w Krakowie-Rżące. In:
P.  Włodarczak (ed.), Południowe obejście Krakowa: materiały
z epoki kamienia i z wczesnego okresu epoki brązu, 215–247. Kra-
ków: Krakowski Zespół do Badań Autostrad.
Kostek A. 1991. Cmentarzysko grupy tarnobrzeskiej w Wie-
tlinie  III, gm. Laszki, woj. Przemyśl. Materiały i Sprawozdania
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego za lata 1980–1984,
5–44.
Kostek A. 2002. Cmentarzysko w Paluchach, pow. Przeworsk.
Dotychczasowe badania. In: M. Gedl (ed.), Wielkie cmentarzyska
555
z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, 313–337. Warszawa: Wy-
dawnictwo Naukowe PWN.
Kostek A. 2003. Badania wykopaliskowe na stan. 1 w Paluchach
w  latach 1998 i 2001. Rocznik Przemyski 39 (2). Archeologia,
107–118.
Kozłowski S.K. and Sachse-Kozłowska E. 1997. Halsztacko-lateń-
ski krzemienny przemysł „łużycki” w miejscowości Zawada w woj.
tarnobrzeskim. In: J. Lech and D. Piotrowska (eds), Z badań nad
krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Materia-
ły sympozjum zorganizowanego w Warszawie 20–22 październi-
ka 1994 r., 319–335. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Kruk K. 1994. Przemysł krzemienny grupy tarnobrzeskiej kultury
łużyckiej. Woliński Informator Muzealny 1, 1–226.
Malinowski T. 1988. Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łu-
życkiej, część I. Słupsk: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Słupsku.
Malinowski T. 2000. O roli krzemienia u niektórych społeczności
epok metali. Przegląd Archeologiczny 48, 127–139.
Lech J. and Piotrowska D. (eds). 1997. Z badań nad krzemieniar-
stwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza. Materiały sympozjum
zorganizowanego w Warszawie 20–22 października 1994 r. War-
szawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Libera J. 2005. Z badań nad krzemieniarstwem wczesnej epoki
żelaza w dorzeczu Sanu – podstawy wydzielenia przemysłu ko-
sińskiego. In: S. Czopek (ed.), Problemy kultury wysockiej, 119–
160. Rzeszów: Mitel.
Libera J. 2006a. Analiza inwentarzy krzemiennych uzyskanych
w trakcie badań wykopaliskowych stanowiska 2 kultury łużyc-
kiej w Siedliszczu, pow. chełmski. Archeologia Polski Środkowow-
schodniej 8, 293–306.
Libera J. 2006b. „Late” flint industries – flint production of Lusa-
tian culture peoples in SE Poland. In: A. Wiśniewski, T. Płonka
and J.M. Burdukiewicz (eds), The Stone. Technique and Technology,
199–214. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, Instytut Archeologii.
Libera J. 2008. Iz issledovaniy finalnoy kremnieobrobotki v Ma-
lopolshe. In: S.I. Klimovskiy (ed.), Starozhitnosti verhnego Prid-
nistrovya. Yuvileynyy zbirnik na chest 60-richya Yuriya Mikolay-
ovicha Maleyeva, 96–114. Kiyv: Stilos.
Libera J. 2018a. Materiały krzemienne odkryte na cmentarzysku
kultury łużyckiej. In: E.M. Kłosińska, Radom-Wośniki, stanowi-
sko 2. Cmentarzysko kultury łużyckiej w regionie radomskim, 104–
112, 176–177 /summary/ + poza tekstem: tabl. LXXXIV–XCII.
Radom-Pękowice: Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.
Libera J. 2018b. Workshops in the immediate vicinity of a mining
field of flint sickle-shaped knives from the foreland of the out-
crops of Świeciechów flint. In: D.H. Werra and M. Woźny (eds),
Between History and Archaeology. Papers in honour of Jacek Lech,
313–321. Oxford: Archaeopress Archaeology.
Libera J. and Zakościelna A. 2019a. Analiza źródeł krzemien-
nych. In: A. Zakościelna (ed.), Kosin 10, Kopiec 4 i 8 – stanowiska
osadniczo-pracowniane tarnobrzeskiej kultury łużyckiej na terenie
wychodni krzemieni świeciechowskiego oraz gościeradowskiego,
556
61–279. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skło-
dowskiej, Ars Libri S.C.
Libera J. and Zakościelna A. 2019b. Przemysł kosiński na tle wy-
twórczości krzemieniarskiej kultury łużyckiej. In: A. Zakościelna
(ed.), Kosin 10, Kopiec 4 i 8 – stanowiska osadniczo-pracowniane
tarnobrzeskiej kultury łużyckiej na terenie wychodni krzemieni
świeciechowskiego oraz gościeradowskiego, 319–377. Lublin: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Ars Libri S.C.
Mitura P. 2001. Materiał krzemienny z cmentarzyska w Pyszni-
cy – analiza. In: S. Czopek, Pysznica, pow. Stalowa Wola stanowi-
sko 1 – cmentarzysko ciałopalne z przełomu epoki brązu i żelaza,
215–217, tabl. LXXXVI–CX. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersy-
tetu Rzeszowskiego.
Mogielnicka-Urban M. 2014. Wstęp. In: J. Dąbrowski and M. Mo-
gielnicka-Urban, Zespół osadniczy kultury łużyckiej w Maciejowi-
cach, pow. garwoliński, woj. mazowieckie, 11–17. Warszawa: Insty-
tut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Moskwa K. 1962. Późnołużyckie cmentarzysko ciałopalne na sta-
nowisku 2 w Grodzisku Dolnym, pow. Leżajsk. Wiadomości Ar-
cheologiczne 28 (4), 308–329.
Moskwa K. 1976. Kultura łużycka w południowo-wschodniej Pol-
sce. Rzeszów: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie.
Piotrowska D. 2000. Krzemienie w grobach z pól popielnicowych:
przypadek czy rytuał? In: B. Gediga and D. Piotrowska (eds), Kultu-
ra symboliczna kręgu pól popielnicowych epoki brązu i wczesnej epoki
żelaza w Europie Środkowej, 293–330. Warszawa–Wrocław–Biskupin:
Polska Akademia Nauk Oddział we Wrocławiu, Muzeum w Biskupi-
nie, Oddział Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie.
Płonka T. 1994. Wyroby krzemienne z osady kultury łużyckiej
w Rajczynie 23, woj. wrocławskie. Śląskie Sprawozdania Archeo-
logiczne 35, 259–272.
Pohorska E. 1979. Badania archeologiczne w Pysznicy, gm. loco,
woj. Tarnobrzeg. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrod-
ka Archeologicznego za lata 1973–1975, 128–131.
Przyborowski J. 1873. Kilka wycieczek archeologicznych po pra-
wym brzegu Wisły. Wiadomości Archeologiczne 1, 39–96.
Przybyła M.M. and Stefański D. 2004. Materiały krzemienne z osa-
dy kultury łużyckiej na Górze Św. Doroty w Będzinie Grodźcu.
Sprawozdania Archeologiczne 56, 399–413.
Stanisławski A. and Wojnicki T. 2008. Przemysł krzemienny z osa-
dy ludności kultury łużyckiej na stanowisku Zakrzów 41, powiat
Krapkowice. In: B. Gediga (ed.), Osada ludności kultury łużyckiej
w Zakrzowie, powiat Krapkowice, stanowisko 41, 7–155. Wrocław:
Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN.
Trela-Kieferling E. 2013. Łużyckie noże i wkładki tylcowe ze stan. 2
w Modlniczce, woj. małopolskie. In: M. Nowak, D. Stefański and
M. Zając (eds), Retusz – jak i dlaczego? „Wielkoperspektywiczność
elementu twardzowego”, 281–300. Pękowice: Wydawnictwo i Pra-
cownia Archeologiczna PROFIL-ARCHEO.
Woźny J. 2013. Wyroby krzemienne z cmentarzyska kultury łu-
życkiej w Bożenkowie na tle interpretacji wyposażenia grobowe-
go. In: A. Jankowski and J. Maciejewski (eds), Interpretatio rerum
gestarum: studia ofiarowane profesorowi Januszowi Ostoja-Zagór-
skiemu w 70. rocznicę urodzin, 115–121. Bydgoszcz: Wydawnictwo
Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
Wrzosek A. and Ćwirko-Godycki M. 1938. Przedmioty z kamie-
nia znalezione na cmentarzysku łużyckim w Laskach w pow. kę-
pińskim. Przegląd Antropologiczny 12 (4), 613–634.
Zakościelna A. (ed.) 2019. Kosin 10, Kopiec 4 i 8 – stanowiska osadni-
czo-pracowniane tarnobrzeskiej kultury łużyckiej na terenie wychodni
krzemieni świeciechowskiego oraz gościeradowskiego. Lublin: Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Ars Libri S.C.
Jerzy Libera; Maria Curie-Skłodowska University in Lublin, Institute of Archaeology,
4 M. Curie-Skłodowskiej Square, 20-031 Lublin, Poland; jlibera@o2.pl
Anna Zakościelna; Maria Curie-Skłodowska University in Lublin, Institute
of Archaeology, 4 M. Curie-Skłodowskiej Square, 20-031 Lublin, Poland;
a.zakoscielna@gmail.com
557
 Нововідкриті пам’ятки доби бронзи
у Яворівському районі Львівської області
Дмитро Павлів, Володимир Петегирич, Руслан Коропецький

Аbstract: Recently found Bronze Age sites in the Yavoriv district, Lviv region – Dmytro Pavliv, Volodymyr Petehyrych, Ruslan
Koropetskyi – The article presents results of research conducted in 2004 on two sites of Bronze Age that were discovered on the route
of the projected concessional Krakovets–Lviv highway. The multilayered settlement of Dobrostany I is located on one of the southern
spurs of Janivske Roztochchia, cut through by the valley of the Vereschytsia River. In addition to the large ground structures of Early
Iron Age, some finds of Neolithic and Early Middle Ages, several sites of Early Bronze Age with typical pottery of Mierzanowice Culture
and rare flint artifacts have been explored on the settlement. The Trzciniec Culture site of Rulevo II is located within Yavoriv basin,
which is a part of the Upper San plain. It occupies one of the sand dunes covered by sod and is characterized by a small amount
of pottery and flint products, with no trace of residential buildings or household constructions except for a few hearths. This may
indicate a livestock model of economy related to the mobile grazing method. Materials from the researched settlements expand
the source base for the study of Trzciniec Cultures in their eastern range. It seems that the specific Sub-Carpathian micro-region,
located between the southern slopes of Roztochchia and the Vyshnia River valley, is undoubtedly within the range of sites of these
Bronze Age cultures.
Ключові слова: Добростани І, Рулево ІІ, Розточчя, Яворівська улоговина, поселення межановіцької та тщинецької культур
Keywords: Dobrostany І, Rulevo ІІ, Roztochchia, Yavoriv basin, settlement of Mierzanowice and Trzciniec Cultures

У 2004 р. згідно з Угодою між Інститутом украї- Добростани І

нознавства ім. І. Крип’якевича НАН України і кон-
сорціумом “Трансмагістраль” проведено рятівні
археологічні дослідження на трасі проєктованої
концесійної автомобільної дороги Краковець–Львів.
Роботи на пам’ятках виконувала Яворівська архео-
логічна експедиція згаданого Інституту в співпра-
ці з Науково-дослідним центром “Рятівна археоло-
гічна служба” Інституту археології НАН України.
Впродовж польового сезону розкопки проведено на
різночасових і багатошарових пам’ятках археології
поблизу сіл Добростани (Добростани І, Доброста-
ни ІІ, культура шнурової кераміки, межановіцька
культура, об’єкти ранньозалізного часу), Рулево
(Рулево І, Рулево ІІ, тщінецька культура) Яворів-
ського району і біля с. Гряда (Гряда І, черняхівська
культура) Жовківського району Львівської облас-
ті. Серед цих пам’яток досліджено два поселення
доби ранньої і середньої бронзи Добростани І та
Рулево ІІ (рис. 1).
Поселення відкрите Яворівською рятівною архе-
ологічною експедицією під час попереднього обсте-
ження другої черги ділянки автостради Краковець-
Львів у 2003 р. Воно розташоване на південний схід
від села, за 450 м на північ від дерев’яної церкви
у селі Кам’янобрід та за 400 м на південний схід
від містка через потік Добростанка біля присілка
Гірське, по якому проходить дорога з села Добро-
стани до села Затока. У геоморфологічному плані
територія пам’ятки розміщена на одному з півден-
них відрогів Янівського Розточчя, перерізаного
прохідною долиною р. Верещиці (Кравчук, Зінко
2018, 67). Поселення займає південно-західну час-
тину великого мису, який тягнеться зі сходу на за-
хід і вклинюється в заболочену долину потоку До-
бростанка, правого допливу ріки Верещиці (рис. 2).
З південного боку частина цього мису круто спадає
до долини цього потоку, зі сходу й заходу її відді-

559
 Рис. 1. Розташування пам’яток Добростани І і Рулево ІІ (1 – Добростани І; 2 – Рулево ІІ)
Fig. 1. Location of sites Dobrostany I and Rulevo II (1 – Dobrostany І; 2 – Rulevo ІІ)

Рис. 2. Вид на пам’ятку Добростани І зі сходу

Fig. 2. View on the site Dobrostany I from the east

ляють два глибокі яри і тільки з північної сторони
поселення не має природних перешкод. Південна
ділянка поселення задернована, а північна зайнята
городами мешканців присілка Гірське.
На початковому етапі досліджень у південній
частині поселення закладено розкоп розміром
5×34 м (рис. 3). Тут спостережено такі стратигра-
фічні нашарування. Зверху лежить дерновий шар
товщиною 5–7 см. Під ним виразно виділяється
орний шар товщиною 25–30  см у  вигляді сірого
гумусованого супіску. Під орним шаром залягав
прошарок жовтуватого суглинку з світлішими па-

560
Рис. 3. Добростани І. План розкопу з об’єктами. 1 – об’єкти ранньобронзової доби; 2 – скупчення
кераміки межановіцької культури; 3 – об’єкти ранньозалізного часу
Fig. 3. Dobrostany I. Plan of excavation with objects. 1 – objects of Early Bronze Age; 2 – concentration
of pottery of Mierzanowice Culture; 3 – objects of Early Iron Age

561
сами або вкрапленнями. З глибини 0,5 м почина-
ється жовта материкова глина. Розкоп у цій час-
тині поселення зачепив, очевидно, південну його
периферію. Саме цим можна пояснити той факт,
що на площі 170 кв. м зафіксовано тільки два не-
великі об’єкти (рис. 3).
Об’єкт І (яма) відкрито у східній частині роз-
копу. Його початкові контури простежено на гли-
бині 0,5 м, де об’єкт мав вигляд округлої в плані
плями, яка вирізнялася на фоні жовтої материко-
вої глини своїм сірим забарвленням. Діаметр ями
по лінії схід – захід становив 1,98 м, з півночі на
південь – 1,8 м (рис. 5). На цьому рівні заповне-
ння ями виявилося неоднорідним. Північний, за-
хідний та південний краї мають світло-сіре запо-
внення із суглинку, перемішаного з попелом. Таке
ж заповнення простежено у центрі ями. Навколо
нього та у східній частині ями фіксується заповне-
ння темно-сірого кольору внаслідок насиченості
більшою кількістю попелу та шматків деревно-
го вугілля (рис. 4). На цій глибині у центральній
частині ями виявлено кілька уламків кераміки. На
глибині 0,8 м яма дещо змінила свою конфігурацію.
Її край у південній частині мав вигляд ламаної лі-
нії, також спостерігається більша насиченість ву-
гіллям заповнення ями біля її південної та західної
стінок і в центрі об’єкта. На глибині 1,0 м яма на-
брала округлу форму з інтенсивним заповненням
попелом і вугіллям біля стін та в центрі.
Переріз ями зроблено від рівня виявлення на
глибині 0,5 м до глибини 1,2 м (рис. 4; 5; 6). Він по-
казав, що яма використовувалася тривалий час,
оскільки на різних рівнях простежується кілька
шарів спаленизни. До того ж фрагменти кераміки
у ямі зафіксовані на рівні її виявлення та на дні.
Внаслідок природних явищ (проникнення води)
простежуються деструкційні процеси та поступо-
ве засипання країв ями. У її заповненні виявлено
48 уламків кераміки.
У верхній частині ями, майже у її центрі, на гли-
бині 0,5–0,6 м знайдено кілька більших фрагмен-
тів посуду (стінки горщика), які залягали хаотич-
но. Діаметр горщика по стінках становив 20 см,
товщина стінок 7–9 мм. Кераміка добре випалена.
Зовнішня поверхня світло-коричневого кольору,
шорстка, на ній добре помітні сліди обтирання
та вирівнювання у вигляді горизонтальних рисок
і смуг. Внутрішня поверхня сіро-чорного кольору,
інколи “задимлена”, зі слідами сажі, також із вираз-
562
ними слідами обтирання і вирівнювання. У зломі
кераміка однобарвна, світло-коричневого кольору
або двобарвна (зовнішній шар світло-коричневий,
внутрішній чорний). У тісті домішка піску.
Дещо нижче, на глибині 0,7–0,8 м, також майже
в центрі ями, але ближче до її північної сторони,
виявлено ще кілька невеликих уламків ліпної ке-
раміки, серед них: більший фрагмент стінки посу-
дини (придонна частина), уламок шийки та вінця.
Фрагмент стінки має товщину майже 7 мм. Поверх-
ня нерівна, легко загладжена, ззовні ясно-охрис-
того кольору. Внутрішня поверхня також нерівна,
із слідами горизонтального обтирання, сіро-чорно-
го кольору зі слідами сажі. У тісті домішки шамо-
ту, крихти якого виступають і на поверхні. У зломі
кераміка двобарвна – із середини товстіший шар
чорного кольору, зовні – тонкий шар ясно-охрис-
того кольору. Частина шийки і вінця має діаметр
12,5 см. Посудинка досить тонкостінна. Вінце ледь
розхилене, його верх заокруглений. Відразу під він-
цем і по шийці нанесено п’ять горизонтальних ря-
дів, зроблених чіткими відтисками шнура. Кераміка
добре випалена, в тісті дрібні домішки шамоту. Зо-
внішня поверхня загладжена, коричневого кольору,
внутрішня шорсткіша, сіро-чорного кольору. У зла-
мі кераміка двобарвна: чорна і охриста (рис. 7a).
Неподалік описаних фрагментів знайдено де-
кілька дрібніших уламків, що походять від описа-
них знахідок. Серед них вирізняються і приверта-
ють увагу два маленькі уламки. Один з них належав
тонкостінній ліпній невеликій посудинці. Кераміка
добре випалена, світло-коричневого кольору, по-
верхня загладжена. Тісто добре “відмучене”, без до-
мішок. Збереглися частини, очевидно, орнаменту
у вигляді трьох вертикальних ліній із загнутими
або заокругленими в коло кінцями (рис. 7b). Дру-
гий, ще менший уламок, теж належав тонкостінній,
але вже іншій посудині. Поверхня кераміки шор-
стка, світло-коричневого кольору, в тісті домішка
піску, у зламі цей фрагмент чорного кольору. По-
середині уламка розміщене невелике підтрикутної
форми у перерізі ребро. Вище і нижче ребра нане-
сено косі паралельні насічки (рис. 7c).
На дні ями (об’єкт І) знайдено уламок дна ліп-
ної посудини незвичної форми (миски?). Денце діа-
метром 5 см, нерівне, різко відділяється від стінок.
Стінки дуже сильно розхилені назовні. Зовнішня
поверхня нерівна, видно сліди обтирання віхтем,
світло-коричневого кольору. Внутрішня поверхня
Рис. 4. Добростани І. І – план об’єкта І на глибині 1,0 м; ІІ – профіль об’єкта І. 1 – гумусований ґрунт; 2 – гумусований
ґрунт з попелом і вугликами; 3 – материк; 4 – фрагменти кераміки; 5 – вугілля
Fig. 4. Dobrostany І. І – plan of object І on the depth of 1,0 m; ІІ – profile of object I. 1 – humified soil; 2 – humified soil
with ashes and small pieces of charcoal; 3 – bedrock; 4 – fragments of pottery; 5 – charcoal

563
 Рис. 5. Добростани І. Вигляд об’єкта І на глибині 0,5 м
Fig. 5. Dobrostany I. Object I on the depth of 0,5 m

Рис. 6. Добростани І. Переріз об’єкта І

Fig. 6. Dobrostany І. Section of object I

564
 Рис. 7. Добростани І. Матеріали з об’єкта І
Fig. 7. Dobrostany I. Materials from object I

чорного кольору, також нерівна, на ній виступають
коричневі крихти шамоту (рис. 7d).
Кераміку знайдену всередині ями та на її дні
можна датувати або кінцем енеолітичної – почат-
ком бронзової доби і зарахувати до пізнього етапу
культури шнурової кераміки, або ж до межановіць-
кої культури. Натомість кілька фрагментів бочків
горщиків, які знайдено у верхніх шарах об’єкту І,
виготовлено на гончарному колі, у тісті вони мають
домішку піску. Вони належали посудинам Х–ХІ ст. і,
ймовірно, потрапили у верхній шар цього об’єкту
внаслідок оранки.
Об’єкт ІІ відкрито у  західній частині розко-
пу (рис. 3). Дуже невиразні контури об’єкту про-
стежено на глибині 0,3 м. Очевидно, це було вог-
нище, сильно знищене пізнішою оранкою. Воно
мало овальну форму видовжену по лінії схід – за-
хід. У його південній частині простежувався інтен-
сивніший шар попелу і вугликів, а в північно-схід-
ній частині виділялося скупчення попелу. Діаметр
об’єкта по довшій осі становив 0,7 м, по коротшій
– 0,4 м. У перерізі об’єкта простежувався дуже тон-
кий слід попелу і вугликів товщиною всього 5–7 см.
Датуючих західок у заповненні цього об’єкта не ви-

565
 Рис. 8. Добростани І. Матеріали ранньобронзової доби. a, b, d, e – культурний шар; c – об’єкт ХІV
Fig. 8. Dobrostany I. Materials of Early Bronze Age. a, b, d, e – cultural layer; c – object ХІV

явлено, тільки поруч з ним, на рівні його фіксації,
знайдено чотири уламки кераміки від ліпної посу-
дини ранньозалізного часу.
Для фіксації можливих об’єктів на території
північніше розкопу, у якому виявлено тільки два
об’єкти, закладено двометрову траншею довжиною
45 м, яка орієнтована з півдня на північ (рис. 3).
У цій траншеї виявлено ще один об’єкт ІІІ, який про-
стежено на глибині 0,4 м. Це яма овальної в плані
форми, видовжена зі сходу на захід. Довжина ями
по цій лінії становила 1,4 м, по лінії північ – південь
– 1,1 м. Заповнення ями виділялося на фоні жовтої
глини у вигляді плями сірого кольору з найбільшою
інтенсивністю у її центрі і маловиразністю по кра-
ях. Переріз ями показав, що її стінки коритоподіб-
но звужуються до дна. Дно залягало на глибині 0,35
м від рівня фіксації об’єкта, воно легко вгнуте, його
діаметр 0,6 м. У заповненні ями віднайдено дуже
дрібні уламки доісторичної кераміки, шматочки
обмазки і  вуглики, за якими хронологію об’єкта
чи культурну належність встановити неможливо.
На північ від об’єкта ІІІ, у траншеї зафіксовано
перший слід великої наземної споруди, контури
якої вдалося повністю відкрити, розширивши цю

566
 Рис. 9. Добростани І. Кераміка межановіцької культури із скупчення
Fig. 9. Dobrostany I. Pottery of Mierzanowice Culture from concentration

траншею у східному і західному напрямку (рис. 3).
Нею виявилася унікальна трикамерна наземна бу-
дівля розміром 6,5×11,4 м із центральним великим
приміщенням, яке мало яму-вогнище, та двома
меншими камерами, що служили підсобними чи
господарськими приміщеннями. Відкрита споруда
датується ранньозалізним часом (друга половина
VII – початок V ст. до н. е.) Її детальну характерис-
тику і можливе функціональне призначення пред-
ставлено в інших публікаціях (Павлів, Петегирич
2009a, 102–111; 2009b, 60–71).
Під час побудови цієї великої споруди поруше-
но культурний шар ранньобронзової доби. Зокре-
ма, у глибокій ямі в південно-східному куті разом
із керамікою ранньозалізного часу виявлено три
уламки тонкостінного посуду з шорсткою поверх-
нею і домішкою шамоту і кременю у тісті. Вони мо-
жуть належати до межановіцької культури. З нею
пов’язаний також невеликий уламок посудини,
який орнаментовано горизонтальними паралель-
ними відбитками шнура (рис. 8:b).
У культурному шарі над об’єктом ІV та поблизу
нього виявлено уламки кераміки, частина з яких
за формою, складом тіста та орнаментацією ха-
рактерна для межановіцької культури (рис.  8:a).
Крем’яні вироби цієї культури представлені на-
конечником стріли (рис.  12:b), скребачками на
пластинах (рис. 12:a,c,g,i), ножевидною пластиною
(рис. 12:d), крем’яним вкладишем (рис. 12:f). До
цієї ж колекції відноситься кам’яна шліфована со-
кира (рис. 8:e). Кілька виробів з кременю знайдено
у південній частині розкопу, а саме крем’яний від-

567
 Рис. 10. Добростани І. Фрагменти горщиків межановіцької культури із скупчення
Fig. 10. Dobrostany I. Fragments of pots of Mierzanowice Culture from concentration

бійник (рис. 12:h) і уламок шліфованого знаряддя
з каменю (рис. 12:j).
Всередині об’єкту ІV ранньозалізного часу до-
сліджено яму-вогнище для обігріву його централь-
ної камери, у  заповненні якої виявлено ще один
фрагмент вінець посудини межановіцької культу-
ри, який міг потрапити туди внаслідок порушення
культурного шару цієї культури при спорудженні
об’єкта IV (рис. 8:d).
У заповненні ще однієї ями (об’єкт XIV) разом
із  керамікою ранньозалізного часу знайдено чо-
тири уламки посудин сірого кольору з шорсткою
поверхнею та піском у тісті, які належать до ран-
ньобронзової доби (межановіцька культура). Ви-
діляється частина невеликої добре випаленої мис-
ки з шорсткою поверхнею ясно охристого кольору.
У тісті помітна невелика домішка дрібного шамо-
ту і товченого кременю. Діаметр миски по вінцях

568
 Рис. 11. Добростани І. Матеріали з нижнього горизонту культурного шару. a, b, d–f – крем’яні артефакти;
c – фрагмент посудини енеолітичної (?) доби; g–j – кераміка межановіцької культури
Fig. 11. Dobrostany I. Materials from lower horizon of cultural layer. a, b, d–f – flint artifacts; c – fragments of vessels
of Eneolithic (?) Age; g–j – ceramic of Mierzanowice Culture

15 см, вінчик широкий, горизонтальний, із заокру-
гленим краєм, стінки звужуються до дна (рис. 8:c).
У західній частині центральної ділянки розкопу
поза об’єктом IV спостерігається досить інтенсивне
насичення культурного шару археологічними арте-
фактами. Вони пов’язуються з темнішим гумусова-
ним прошарком, який залягає на глибині 0,4–0,6 м і
добре простежується у стінках цієї частини розко-
пу. Кераміка, виявлена тут, поділяється на дві гру-
пи. Перша датується ранньозалізним часом. Друга
група має характерні риси посуду ранньобронзової
доби (межановіцька культура). Це фрагменти вели-
ких товстостінних горщиків, в тісті яких є велика
домішка шамоту і  товченого кременю (рис.  11:i–
j), а також уламки тонкостінних посудин із дуже
шорсткою поверхнею, на якій виступають уламки
товченого кременю. Тут же знайдено дрібні улам-
ки тонкостінних посудин, орнаментованих гори-

569
 Рис. 12. Добростани І. Крем’яні вироби з культурного шару
Fig. 12. Dobrostany I. Flint artifacts from cultural layer

570
 Рис. 13. Рулево ІІ. Вид на пам’ятку з південного боку
Fig. 13. Rulevo ІІ. View on the site from the south
зонтальними паралельними відбитками шнура
(рис.  11:g–h). Крім кераміки в  цьому шарі вияв-
лено кілька крем’яних знарядь, в т.ч. оброблений
односторонньою ретушшю наконечник дротика
(рис. 11:a), черешкова частина вістря (?) (рис. 11:b),
округле скребло на відщепі, оброблене по периме-
тру дрібною односторонньою ретушшю (рис. 12:e)
і неретушовані пластини (рис. 11:d–f).
Біля північно-західного кута споруди IV ран-
ньозалізного часу на глибині 0,5–0,6 м  виявлено
більше скупчення знахідок. Воно складалося з май-
же 100 уламків кераміки та шістьох крем’яних від-
щепів. Більша частина уламків належала великому
ліпному горщику із широким опуклим корпусом
(діаметр майже 40 см), діаметр вінець 16 см. Край
вінець потовщений, під ним виступають ґудзи. При
переході шийки у плічка розміщений наліпний ва-
лик із пальцевими защипами. Колір поверхні від
світло-коричневого до чорного. Поверхня дуже
нерівна, місцями шорстка, інколи легко загладже-
на. У  тісті домішки крупних шматків товченого
каменю, шамоту, які виступають і на поверхні по-
судини, кераміка досить крихка (рис. 9:a–c). У цьо-
му скупченні виділяється ще один тип кераміки –
опуклобокі тонкостінні горщики із розхиленими
вінцями з  виступами на них. Поверхня посудин
шорстка, нерівна, в тісті велика домішка товчено-
го кременю. Поверхня ясно-охристого або сірого
кольору (рис. 10:a–c).
Об’єкти (ями), форми кераміки та їх певні тех-
нологічні риси, а також більша частина виробів із
кременю, які походять із горизонту ранньобронзо-
вої доби пам’ятки Добростани І, знаходять аналогії
в матеріалах межановіцької культури з пам’яток,
розташованих на сусідніх територіях, зокрема
в міжріччі Сяну і Верхнього Дністра та Жешівсько-
го Підгір’я (Machnik 2011, 61–76; Czopek et al. 2016,
183–232; Pelisiak, Rybicka 2013, 27–127).
Крім матеріалів та об’єктів цієї культури і ран-
ньозалізного часу, на пам’ятці Добростани І тра-
плялися окремі знахідки (фрагменти кераміки)
доби енеоліту (?) (рис. 11:c) і раннього середньо-
віччя (Х–ХІ ст.).
Рулево ІІ
Поселення відкрите Яворівською рятівною ар-
хеологічною експедицією під час попереднього об-
стеження другої черги ділянки автостради Крако-
вець–Львів у серпні 2004 р. Воно розташоване за
0,3 км майже на південь від крайніх будівель села
та за 0,6 км на південний схід від поселення Руле-
во І (рис. 1). Поселення займає підвищений піща-
ний пагорб серед заболоченої долини лівого берега
571
невеликого безіменного потоку, який зливаючись
на північному заході від села з іншим потоком впа-
дає до р. Шкло. Місцеві мешканці називають такі
пагорби “Купина”. З півночі і сходу цей пагорб об-
межений заболоченими долинами потоку, а з пів-
ночі і  заходу територія поселення відрізана теж
заболоченими ділянками, які підвищуючись дохо-
дять до лісового масиву. Поверхня пагорба тепер
задернована (рис. 13).
У системі геоморфологічного районування те-
риторія пам’ятки належить до Яворівської уло-
говини, яка є  складовою частиною Надсянської
рівнини (Кравчук, Зінко 2018, 70). Однією з  ха-
рактерних рис цієї території є переважання меж-
ирічних широких, плоских, іноді слабо хвилястих
рівнин, часто слабодренованих і заболочених. Тут
серед форм ландшафту часто виділяються еолові
форми – піщані дюни (Кравчук 1972, 32), на одній
з яких власне й розміщувалося поселення серед-
ньобронзової доби Рулево ІІ (Павлів, Петегирич
2005, 37–40).
Розкоп на цій пам’ятці закладено на задернова-
ному пагорбі, який має приблизно овальну форму
витягнуту з  південного сходу на північний захід
завдовжки 60–70 м та шириною 40–50 м. Розкоп
орієнтований по лінії південь – північ з таким роз-
рахунком, щоб перетнути по довшій осі найвищу
ділянку пагорба. Площа, охоплена дослідженнями,
становила 197 м2 (рис. 14:A).
Під час прокопування площі розкопу спостері-
галися такі стратиграфічні нашарування. Зверху
лежить дерновий шар товщиною 3–5 см. Під ним
знаходиться орний шар товщиною 25–35 см у ви-
гляді ґумусованого піску сірого кольору. Він чіт-
ко простежується по стінках розкопу по всій його
довжині. Під орним шаром лежить шар легко ґу-
мусованого піску коричневого кольору потужніс-
тю 15–25 см, який з глибини 0,5–0,6 м переходить
у жовтий материковий пісок насичений залізисти-
ми вкрапленнями охристого кольору. Археологіч-
ні знахідки в розкопі трапляються в орному шарі
і  фіксуються аж до материкового піску. Об’єкти
простежуються вже з глибини 0,2–0,3 м. Часткове
Рис. 14. Рулево ІІ. А – план розкопу. 1 – об’єкти; 2 – скупчення кераміки; 3 – знахідки кременю. В – плани і перерізи об’єктів
І і ІІ. 1 – гумусований пісок; 2 – пісок з попелом; 3 – вугілля; 4 – материк
Fig. 14. Rulevo ІІ. А – plan of excavation. 1 – object; 2 – concentration of pottery; 3 – finds of flints. В – plans and sections of objects
I and II. 1 – humified sand; 2 – sand with ashes; 3 – charcoal; 4 – bedrock
572
порушення культурного шару на пам’ятці сталося
через прокладання меліоративних каналів. Слід од-
ного з каналів, який перетнув розкоп з північного
заходу на південний схід, простежено у централь-
ній частині розкопу. Паралельно до нього прохо-
див ще один меліоративний канал у південній ді-
лянці розкопу.
Культурний шар невеликої потужності висту-
пає в межах розкопу на гл. 0,2–0,5 м у вигляді шару
піску світло-коричневого кольору. У культурному
шарі трапляються дрібні уламки кераміки, нечис-
ленні шматки обмазки, окремі уламки крем’яних
відщепів та пластин. Насичення знахідками у меж-
ах розкопу неоднакове. Більшість матеріалу кон-
центрується поблизу об’єктів, ще одне скупчення
знахідок виділяється у центральній частині розко-
пу в кв. 8–10 А, Б. Загалом спостерігається тяжіння
матеріалу до східної сторони розкопу в напрямку
східного і південно-східного схилу пагорба, де ви-
явлено сліди пам’ятки (рис. 14:A). У цій же частині
розкопу зафіксовані три об’єкти.
Об’єкт І. Розміщувався у північно-східній час-
тині розкопу у кв. 12 А. Його контури, хоч не зовсім
чіткі, простежувалися вже на глибині 0,2 м у вигля-
ді нерівномірної округлої в плані плями розміром
0,8 м по лінії північ-південь та 1 м по лінії схід-захід.
У перерізі об’єкт мав лінзоподібну форму глибиною
до 0,3 м від рівня виявлення (рис. 14:B,І). Заповне-
ння об’єкта складалося із піщаного ґрунту темно-
коричневого кольору із вкладками невеликих са-
жистих прошарків та дрібних шматочків деревного
вугілля. Майже на дні об’єкту на гл. 0,25–0,28 м се-
ред заповнення виявлено три дрібні уламки ліпної
кераміки. Уламки дрібної кераміки також трапля-
лися навколо об’єкта І у радіусі 1–2 м.
Об’єкт  ІІ. Розташований у  північно-східно-
му куті розкопу в кв. 15–16 ААʹ. Зафіксований на
гл.  0,2–0,25  м  у вигляді витягнутої з  південного
сходу на північний захід овальної в плані плями
(рис. 14:A). Пляма розміром 1,4×1 м була заповне-
на темно-коричневим і чорним піщаним ґрунтом.
У перерізі об’єкт мав лінзоподібну форму глиби-
ною до 0,2  м  із запливом у  південно-східну сто-
573
 Рис. 15. Рулево ІІ. План і переріз об’єкта ІІІ. 1 – гумусований пісок; 2 – пісок із попелом; 3 – вугілля;
4 – сліди проникнення заповнення об’єкта ІІІ у материковий пісок; 5 – кераміка; 6 – кремінь
Fig. 15. Rulevo ІІ. Plan and section of object ІІІ. 1 – humified sand; 2 – sand with ashes; 3 – charcoal;
4 – traces of infiltration of infill of object III to bedrock sand; 5 – pottery; 6 – flint artifacts

574
 Рис. 16. Рулево ІІ. Вид на об’єкт ІІІ з південного боку
Fig. 16. Rulevo ІІ. View on the object III from the south
рону. Заповнення об’єкта складалося з переміша-
ного піску темно-коричневого і сірого кольорів із
сажистими прошарками чорного кольору. Тонкий
прошарок сажі і попелу товщиною 1–2 см встеляв
також дно об’єкта (рис. 14:B, ІІ). Датуючих матері-
алів в об’єкті не виявлено.
Об’єкт  ІІІ. Розміщений у  південній частині
розкопу у кв. 3–4 ААʹ (рис. 14:A). Перші його сліди
виявилися на глибині 0,2 м. На цьому рівні об’єкт
мав вигляд округлої в плані плями діаметром 1,55–
1,65 м заповненої гумусованим піском коричнево-
го кольору із темнішими включеннями. Зроблено
повний переріз південної половини об’єкта. У його
заповненні з глибини 0,3–0,5 м почали траплятися
невеликі уламки ліпної кераміки, дрібні шматочки
деревного вугілля. При поглибленні перерізу до
глибини 0,7–0,8 м колір і характер заповнення та
розмір об’єкта дещо змінилися. Об’єкт (очевидно
яма-вогнище) зменшився у діаметрі до 1 м. У запо-
вненні з’явився пісок темно-коричневого кольору
з включеннями дрібних шматків деревного вугіл-
ля і тонких прошарків попелу. У цьому заповненні
траплялися окремі фрагменти кераміки і  кілька
крем’яних відщепів. Переріз об’єкта доведено на-
багато нижче його дна до глибини 1,8 м. Таким спо-
собом вдалося встановити, що дно ями залягало на
глибині 0,7 м від рівня її виявлення. Діаметр дна
становив 0,5 м. При перерізі до глибини 1,8 м спо-
стережено цікаве явище проникнення заповнення
ями (очевидно, із водою) у нижчі материкові шари
у вигляді лійки, насиченої перепаленим піском, по-
пелом і продовгастими смужками білого кольору
(ryc. 15; 16).
Більшість уламків кераміки в об’єкті виявлено на
рівні 0,4–0,6 м. Вони були сконцентровані, в осно-
вному, у центральній і західній частинах ями. По-
суд, виявлений у об’єкті, представлений фрагмен-
тами вінець, бочків і денець від 11 горщиків. Всі
горщики ліпні, мають S-подібний профіль, досить
тонкостінні. Зовнішня і внутрішня поверхня корич-
невого кольору, часто вкрита ангобом, підлощена.
У керамічному тісті посудин є значні домішки пе-
репаленого товченого кременю, дещо менше ша-
моту, слюди і піску. Менші, тонкостінні посудини
випалені краще, якість випалу крупніших виробів
гірша – вони досить крихкі.
За формою вінець горщики, виявлені в об’єкті
ІІІ, поділяються на три види. Переважна біль-
575
 Рис. 17. Рулево ІІ. Кераміка з об’єкту ІІІ
Fig. 17. Rulevo ІІ. Pottery from object III

шість посудин (8 з 11) мають розхилені назовні
вінця з потовщеним, горизонтально сформова-
ним верхом, площина якого нахилена назовні
(рис. 17:a,d,h–i,k–m). До другого виду належить
один із горщиків, вінця якого потовщені і їхній
верхній край горизонтально зрізаний (рис. 18:a).
Два тонкостінні горщики відносяться до третього
виду. Їхні вінця розхилені назовні, а їхній край,
на відміну від попередніх видів, потоншений і за-
округлений (рис. 17:b,j).
Частина горщиків мають розташований нижче
вінець (у місці переходу шийки до бочка) овальної

576
 Рис. 18. Рулево ІІ. Фрагменти посудин з об’єкту ІІІ
Fig. 18. Rulevo ІІ. Fragments of vessels from object III

або підтрикутної у  перерізі форми пружок (рис.
17:d,f). Окремі горщики орнаментовані тисненими
горизонтальними смугами, які нанесені на шийці
посудин відразу під вінцями. Товщина таких смуг
2–3 мм. Інколи смуги розділені вертикальною, зро-
бленою ще по вогкій глині смугою (рис. 17:a–b,e,g–j).
Знайдено фрагмент посудини, у якій горизонтальні
тиснені смуги поєднуються із “пунктирними” сму-
гами (рис. 17:c). Крім описаних способів орнамен-
тації на фрагментах горщиків виявлено сліди гео-
метричного орнаменту у вигляді зиґзаґа. В одному
випадку зиґзаґоподібна лінія нанесена на плічках
горщика нижче рядів тиснених смуг (рис.  17:e),
в іншому – на пружку (рис. 17:f). Частина уламків
посудин повторно перепалена (рис. 17:b,g).
Денця горщиків досить товстостінні, масивні,
перехід стінок до дна чітко профільований. У тісті
велика домішка товченого перепаленого кременю
і каменю, кераміка крихка. Колір поверхонь світ-
ло-коричневий, цеглястий (рис. 18:b–c).
Як ми вже зазначали, більшість знахідок сконцен-
тровано у центральній та південно-східній частині
розкопу. Матеріал, виявлений у культурному шарі
досить однотипний. Кераміка представлена невели-
кими уламками ліпного посуду, здебільш частинами
бочків, рідше вінцями. Можна виділити фрагмен-
ти горщиків S-подібного профілю, невеликого або
середнього розміру, на плічках яких знаходиться
округлий або трикутний в перерізі пружок. Такі гор-
щики мають товщину стінок 0,5–1 см, в тісті значні

577
 Рис. 19. Рулево ІІ. Знахідки з культурного шару
Fig. 19. Rulevo ІІ. Finds from cultural layers
домішки перепаленого товченого кременю, поверхня
коричневого або цеглястого кольору, вкрита шаром
ангобу, який досить легко відлущується (рис. 19:b–c).
У східній частині розкопу у кв. 3–4 Д виявлено кіль-
ка крупних фрагментів бочків великих товстостін-
них горщиків. Відзначимо також уламок глибокої
тонкостінної миски напівсферичної форми з  діа-
метром вінець 22 см та шорсткою, не ангобованою
поверхнею (рис. 19:a). Знахідки виробів з кременю
нечисленні. Це здебільш уламки невеликих пластин
та відщепи, виготовлені із західно-волинського кон-
креційного кременю (рис. 19:d–f).
На теренах між пасмом Українського (Півден-
ного) Розточчя та долиною р.  Вишня, зокрема
в межах Яворівської улоговини, було відомо кіль-
ка пам’яток тщінецької культури (Мшана, Повітно,
Карачинів), які зафіксовані за поверхневими збо-
рами (Черниш 1982, 76). Лише на двох пам’ятках
цього мікрорегіону в середині ХХ ст. проведено не-
великі розкопки. Так, поблизу с. Затока над р. Ве-
рещицею на піщаній дюні відкрито невелике по-
селення, де досліджено залишки двох вогнищ та
знайдено численні фрагменти глиняного, в  тому
числі і орнаментованого посуду (Свешніков 1949,
212–216). На іншій пам’ятці, розташованій також
на піщаній дюні на околиці м. Яворів, виявлено слі-
578
ди вогнища та керамічний матеріал (Черниш 1982,
77). Впродовж останніх 20 років внаслідок актив-
ніших археологічних досліджень західної частини
Львівської області відкрито велику кількість нових
пам’яток тщінецької культури, в тому числі в меж-
ах Яворівської улоговини зафіксовано більше 100
пам’яток (Czopek et al. 2018, 141–156). За 10 км на
захід від Рулево ІІ на пам’ятці Калинівка ІІ розко-
пано частину поселення та досліджено 9 заглибле-
них об’єктів господарського та виробничого при-
значення, які датовані пізньою фазою тщінецької
культури (Войнаровський 2006, 143–153).
Матеріал, здобутий під час розкопок пам’ятки
Рулево ІІ (з  культурного шару та об’єктів І  і ІІ),
зважаючи на його нечисленність і  маловираз-
ність, не дає змогу точно датувати пам’ятку. За-
галом він є  досить характерним для класичної,
а  навіть і  ранньої фаз тщінецької культури. Про
це свідчать певні ознаки посуду: S-подібна форма
горщиків, наявність горизонтальних пружків під
розхиленими вінцями і на плічках посудин, гори-
зонтально сформовані краї вінець (рис. 17:d; 19:b–
c; 18:a), орнаментація у  вигляді горизонтальних
заглиблених ліній і зиґзаґів (рис. 17:a–b,e,g). Поді-
бний матеріал знаходимо на численних пам’ятках
тщінецької культури Південно-Східної Поль-
щі, розташованих в долинах рік Сяну, Віслока та
на Розточчі, де тщінецька культура з’являється
на межі періоду ВА2 або на зломі ВА2/ВВ1
і триває до кінця періоду ВD, а, можливо, і до пе-
ріоду НаА1 (Taras 1995, 101, tabl. IV:6; XXIV:1; LV:3;
1998, 84, рис. 5:3–5; 8:2). Ранній період існування
тщінецької культури на цих теренах характеризу-
ється малими, очевидно короткотривалими посе-
леннями-стійбищами, які складали невеликі по-
селенські анклави. Такі стійбища, де зафіксовано
незначну кількість об’єктів, розташовані здебільш
на дюнах в долинах рік (Czopek 1998; Taras 2008).
Поселення тщінецької культури в Рулево ІІ, яке
має аналогічне розташування, очевидно, також
було невеликим короткотривалим місцем прожи-
вання або тимчасовим табором. Про це свідчить
незначна кількість керамічних і крем’яних виро-
бів у культурному шарі, відсутність слідів великої
житлової забудови і господарських об’єктів, окрім
нечисленних, дещо заглиблених у материк вогнищ,
що може вказувати на тваринницьку модель гос-
подарювання, пов’язану з рухливим способом ви-
пасу худоби. Отже, маємо все більше свідчень, що
своєрідний мікрорегіон Прикарпаття, розташова-
ний між південними схилами Розточчя та долиною
р. Вишня, безсумнівно входить до території поши-
рення пам’яток тщінецької культури.
Література
Черниш О.П. (ред.) 1982. Археологічні пам’ятки Прикарпаття
і Волині доби бронзи та раннього заліза. Київ: Наукова думка.
Кравчук К.І. (ред.) 1972. Природа Львівської області. Львів:
Видавництво Львівського університету.
Кравчук Я., Зінко Ю. 2018. Рель’єф Львівської області. В: Я. Крав-
чук (ред.), Львівська область: природні умови та ресурси, 55–
85. Львів: Видавництво Львівського університету.
Павлів Д., Петегирич В. 2005. Стародавні поселення біля Ру-
левого та Добростан на Яворівщині. Інститут українознав-
ства ім. І. Крип’якевича НАН України в 2004 р. Інформацій-
ний бюлетень, 37–40.
Павлів Д., Петегирич В. 2009а. Праісторична пастуша будів-
ля („стая”) з Добростан. Матеріали і дослідження з археоло-
гії Прикарпаття і Волині 13, 102–111.
Павлів Д., Петегирич В. 2009b. Праісторична пастуша будівля
(„стая”) з Добростан. В: В. Отрощенко (ред.), Взаємозв’язки
культур епох бронзи і раннього заліза на території Централь-
ної та Східної Європи. Збірка наукових праць на пошану Ла-
риси Іванівни Крушельницької, 60–71. Київ–Львів: Інститут
археології НАН України.
Свешніков І. 1949. Звіт експедиції до с. Затока, Львівської об-
ласті. Археологічні пам’ятки УРСР II, 212–216.
Войнаровський В. 2006. Поселення доби середньої бронзи
Калинівка ІІ на Яворівщині (Львівська область). Матеріали
і дослідження з археології Прикарпаття і Волині 10, 143–153.
Czopek S. 1998. Z badań nad osadnictwem kultury trzcinieckiej
w  Polsce południowo-wschodniej. В: A. Kośko, J. Czebreszuk
(ред.), „Trzciniec” – system kulturowy czy interkulturowy proces?,
149–160. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Czopek S., Machnik J., Pasterkiewicz W., Pawliw D., Petehyrycz W.
2016. Wielokulturowe stanowiska archeologiczne w  Bykowie koło
Drohobycza / Багатошарові пам’ятки археології у Бикові поблизу
Дрогобича. Krakόw: Wydawnictwo Polskiej Akademii Umiejętności.
Czopek S., Trybała-Zawiślak K., Wojceszczuk N., Osaulczuk O.,
Bobak D., Gębica P., Jacyszyn A., Pasterkiewicz W., Pawliw D.,
Petehyrycz W., Połtowicz-Bobak M., Wacnik A. 2018. Przemia-
ny kulturowo-osadnicze w  dorzeczu rzeki Wiszni w  epoce brązu
i  we wczesnej epoce żelaza w  kontekście zmian prahistorycznej
i wczesnohistorycznej ekumeny / Культурно-поселенські зміни
в  басейні річки Вишня в  епоху бронзи і  за доби раннього
заліза в контексті змін доісторичної і ранньосередньовічної
ойкумени. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Machnik J. 2011. Znaczenie archeologicznych badań ratowniczych
na trasie planowanej budowy autostrady A4 na odcinku Prze-
worsk–Radymno dla znajomości problematyki schyłku neolitu
i początków epoki brązu. В: S. Czopek (ред.), Autostradą w prze-
szłość, 61–76. Rzeszów: Muzeum Okręgowe.
Pelisiak A., Rybicka M. 2013. Kultura mierzanowicka. В: A. Peli-
siak, M. Rybicka (ред.), Stanowisko 158 w Jarosławiu, woj. Pod-
karpackie. Część I. Kultura malicka i mierzanowicka, 27–133. Via
Archaeologica Ressoviensia, 3. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Rzeszowskiego.
Taras H. 1995. Kultura Trzciniecka w międzyrzeczu Wisły, Bugu
i Sanu. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
Taras H. 1998. Podstawy taksonomii kultury trzcinieckiej w środ-
kowowschodniej Polsce. В: A. Kośko, J. Czebreszuk (ред.), “Trzci-
niec” – system kulturowy czy interkulturowy proces?, 75–86. Poznań:
Wydawnictwo Poznańskie.
Taras H. 2008. Osadnictwo kultury trzcinieckiej nad środkową
Huczwą. В: M. Mogielnicka-Urban (ред.), Opera ex aere. Studia
z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza dedykowane profesorowi Ja-
nowi Dąbrowskiemu, 92–99. Warszawa: Instytut Archeologii i Et-
nologii Polskiej Akademii Nauk.
Dmytro Pavliv; Ivan Krypyakevych Institute of Ukrainian Studies, National Academy
of Sciences of Ukraine, 24 Vynnychenko Street, 79008 Lviv, Ukraine;
datamitra@gmail.com
Volodymyr Petehyrych; Ivan Krypyakevych Institute of Ukrainian Studies,
National Academy of Sciences of Ukraine, 24 Vynnychenko Street,
79008 Lviv, Ukraine; v.petehyrych@gmail.com
Ruslan Koropetskyi; Ivan Krypyakevych Institute of Ukrainian Studies,
National Academy of Sciences of Ukraine, 24 Vynnychenko Street, 79008 Lviv,
Ukraine; ruskor@ukr.net
579
 Ślady osady wczesnosłowiańskiej
w miejscowości Zabłotce (stanowisko 28)
na Podgórzu Rzeszowskim
Sylwia Jędrzejewska, Monika Hozer

Abstract: Traces of the early Slavic settlement in Zabłotce (site 28) in the region of Podgórze Rzeszowskie – The paper concerns
the results of archaeological research carried out in 2011 in Zabłotce (site 28), district Jarosław, Podkarpackie voivodeship. Discovered
there were remains of two semi-subterraean square huts and one pit with artifacts chronologically related to the 6th and 7th centuries.
The settlement in Zabłotce is one of seven early Slavic archaeological sites revealed in the region of Podgórze Rzeszowskie during large-
area rescue excavations that preceded construction of the A4 motorway. This territory is the part of the south-eastern zone of early
Slavic settlement in Poland that reflects the area of spreading Prague culture remains.
Słowa klucze: Słowianie, 6–7 wiek, kultura praska, czworokątne chaty półziemiankowe, osady otwarte, południowo-wschodnia Polska
Keywords: Slavs, 6th–7th centuries, Prague culture, semi-subterraean square huts, open settlements, south-eastern Poland

Lokalizacja i charakterystyka ten nazywany jest także Wysoczyzną Kańczucką (Kon-

przyrodnicza stanowiska
Stanowisko nr 28 w  Zabłotcach, gm. Radymno,
pow. jarosławski, leżało w odległości około 850 m na
południowy zachód od kościoła znajdującego się w są-
siedniej wsi Zamojsce, między km 643+950 a 644+035
w obrębie pasa planowanej autostrady A4. Jego ob-
szar zajmowały pola orne rozciągające się pomiędzy
zabudowaniami obu wspomnianych miejscowości.
Stanowisko było zlokalizowane na niewielkim cyplu,
gdzie wysokości bezwzględne wahały się od ponad
206  m  n.p.m. w  północnej do około 210  m  n.p.m.
w południowej części eksplorowanego terenu (ryc. 1).
Od strony południowej i wschodniej cypel był ogra-
niczony przez niewielki potok Rada, zaś od strony
północnej przez dopływ Rady nazywany Olszyną lub
Rudką, biegnący przy budynkach wsi Zamojsce. Ko-
ryta obydwu cieków są obecnie w dużej części uregu-
lowane, ale pierwotnie rzeczki meandrowały w obrę-
bie dość szerokiej doliny.
Obszar, na którym zostało odkryte stanowisko, na-
leży do południowo-wschodniej części Podgórza Rze-
szowskiego. Według podziału J. Kondrackiego region
dracki 2000, 305, 312, ryc. 48; zob. też: Starkel 2005, 13,
ryc. 1). Używane są ponadto takie określenia jak Dział
Kańczucki (Wład 1996, 36) lub Przedgórski Płaskowyż
Lessowy (Łanczot, Wojtanowicz 2005, 41–42, ryc. 2).
Jest to południowa część Kotliny Sandomierskiej, cią-
gnąca się równoleżnikowym pasem przylegającym do
brzegu Karpat na odcinku Ropczyce–Przemyśl (por.
inne ujęcie w: Solon et al. 2018, 158, fig. 2 i mapa w za-
łączniku). Od północy i wschodu opada wyraźną i wy-
soką krawędzią do Rynny Podkarpackiej i Doliny Sanu.
Specyfika Wysoczyzny Kańczuckiej przejawia się
w pokryciu w całości lessem o miąższości 2–15 m (mak-
symalnie 20 m) oraz, co za tym idzie, występowaniu
typowej rzeźby lessowej z małymi zagłębieniami bezod-
pływowymi. Wysokości bezwzględne dochodzą tu do
280 m n.p.m. Pod lessem zalegają utwory mioceńskie
przykryte przez żwiry karpackie oraz gliny morenowe
(Gucik, Wójcik 1982, 63–64; Wład 1996, 36, mapa 11;
Malata 1999, 44–46; Łanczot, Wojtanowicz 2005, 42;
Starkel 2005, 13). Wiek najmłodszej pokrywy lesso-
wej ocenia się na około 15 tysięcy lat (Wład 1996, 25).
Na mapie przeglądowej potencjalnej roślinności
naturalnej w Polsce wyraźnie widać, że na obszarach

581
 Zabłotce, stan. 28

0 500 m

Ryc. 1. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Lokalizacja stanowiska (oprac. graf. A. Sznajdrowska-Pondel)
Fig. 1. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Location of the site (graphic design by A. Sznajdrowska-Pondel)

lessowych w rejonie Jarosławia dominują lasy liściaste,
zwane grądami, oraz w  mniejszym zakresie – w  ni-
skich, podmokłych partiach dolin rzecznych – zbio-
rowiska łęgowe oraz olsy (Matuszkiewicz et al. 1995;
Matuszkiewicz 2008). Obszar z grądami jest uznawany
za korzystny do prowadzenia gospodarki rolnej typu
uprawowego oraz intensywnej hodowli czy pasterstwa.
Urodzajne ziemie w połączeniu z dobrymi warunkami
hydrograficznymi sprawiły, że teren ten już od pradzie-
jów był bardzo atrakcyjny osadniczo.
Historia, zakres i metodyka badań
Stanowisko zostało odkryte w kwietniu 2011 roku
w trakcie nadzoru archeologicznego przy budowie au-
tostrady A4, podczas odhumusowywania pasa drogo-
wego przez firmę budowlaną. Nadzór prowadził mgr
Dariusz Bobak z Fundacji Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego. Zarejestrował on spągowe partie
dwóch prostokątnych budynków wczesnośrednio-
wiecznych oraz dwa inne obiekty osadowe wstępnie
wydatowane na pradzieje lub wczesne średniowie-
cze. Kolejny etap prac archeologicznych stanowiły
ratownicze badania wykopaliskowe realizowane na
podstawie umowy zawartej między Fundacją Rze-
szowskiego Ośrodka Archeologicznego a  General-
ną Dyrekcją Dróg Krajowych i Autostrad – Oddział
w Rzeszowie, która w całości je finansowała. Wyko-
paliska przeprowadzono w  terminie od 28.04.2011
do 9.05.2011. Pracami kierowały Anna Bajda-We-
sołowska oraz Monika Hozer. W  obrębie stanowi-

582
ska przebadano 16 arów. Udokumentowano niestety
jedynie spągowe partie najgłębszych obiektów. Było
to rezultatem prac ziemnych prowadzonych na da-
nym odcinku autostrady przed odkryciem stanowiska.
Pracownicy firmy budowlanej za pomocą spychacza
ściągnęli z powierzchni terenu 70–78-centymetrową
warstwę mechaniczną, niszcząc niemal doszczętnie
substancję zabytkową. Nie udało się uchwycić ca-
łego zasięgu osady. Pozbawione materiału archeo-
logicznego obiekty zarejestrowano w północnej oraz
wschodniej partii łagodnie nachylonego zbocza. Ich
rzadkie (prawdopodobnie ze względu na zniszcze-
nie), ale równomierne rozmieszczenie wskazuje, że
stanowisko miało kontynuację we wszystkich kierun-
kach (ryc.  2). Obszar badań był ograniczony jedy-
nie do zasięgu inwestycji. Wojewódzki Konserwator
Zabytków nie wydał dalszych decyzji o poszerzeniu
badań w granicach pasa drogowego.
Prace wykopaliskowe na stanowisku prowadzo-
no, opierając się na wytyczonej (wzdłuż osi NE–SW
i NW–SE) siatce arowej, którą wpasowano w przebieg
pasa autostrady. Ary ponumerowano cyframi od 31
do 39, oznaczającymi położenie na długości, i litera-
mi od F do H, wskazującymi lokalizację na szerokości
badanego pasa (ryc. 2). Eksploracja obiektów nieru-
chomych odbywała się zgodnie z ogólnie przyjętymi
zasadami metodycznymi. Była ona jednak znacznie
utrudniona ze względu na zniszczenie stanowiska
przez ciężki sprzęt budowlany. Podstawową jednost-
kę eksploracyjną stanowiła warstwa mechaniczna
o miąższości 10 cm. Podczas badań wykonano doku-
mentację fotograficzną oraz rysunkową. Obejmowa-
ła ona plany całych arów, rzuty poziome obiektów na
poszczególnych poziomach eksploracji oraz ich pro-
file. Na ogół obiekty badano z wykorzystaniem jed-
nego cięcia profilowego. W przypadku jam o złożonej
stratygrafii nanoszono dodatkowe przekroje pionowe
(obiekty 10 i 19).
Na zbadanej części stanowiska wydzielono łącznie
37 obiektów archeologicznych. Najważniejsze z nich
to ślady dwóch zagłębionych w ziemię domostw oraz
towarzyszące im dołki posłupowe i urządzenia grzew-
cze. Rejestrowano również jamy, które ogólnie można
określić jako gospodarcze. Chronologia odkrytych śla-
dów osadnictwa objęła wczesne średniowiecze (okres
wczesnosłowiański) – 16 obiektów (osobno numero-
wano poszczególne elementy budynków) oraz pradzie-
je – 1 obiekt. Reszta obiektów pozostała nieokreślona
chronologicznie.
Źródła
Obiekt 10 (chata)
Na głębokości (80)1 cm zarejestrowano ślady czworo-
kątnej chaty w postaci warstwy wypełniska o wymia-
rach 280×300 cm. Budynek zorientowany był wzdłuż
osi północ–południe. W jego narożnikach widoczne
były zarysy jam posłupowych (obiekty 11–14). W po-
bliżu północno-zachodniego znajdowały się pozo-
stałości urządzenia grzewczego (obiekt 27). Płaskie,
a częściowo nieckowate dno chaty sięgało głębokości
(100) cm. Wypełnisko stanowiła szara, gliniasta zie-
mia z ciemniejszymi „smugami” wzdłuż ścian budyn-
ku oraz z warstewką spalenizny przy dnie w zachod-
niej części domostwa. Wokół reliktów pieca/paleniska
była zauważalna warstwa lessowego calca. Na wschód
od urządzenia ogniowego odkryto skupisko ceramiki
naczyniowej, a kolejne w południowo-zachodnim sek-
torze budynku (ryc. 3–5).
Zabytki ruchome
Poziom 0–10 (80–90) cm; nr inw. 1/11, 5/11, 6/11
1. 19 fragmentów (w tym 5 z brzegu i 5 z dna) praw-
dopodobnie jednego naczynia lepionego ręcznie; brzeg
lekko wygięty, krawędź krótka, zaokrąglona, dno lekko
wklęsłe, brzusiec zaokrąglony; powierzchnie plami-
ste, brunatno/pomarańczowobrunatno-ciemnoszare,
szorstkie; duża ilość domieszki tłucznia kamiennego
różnej wielkości i drobnego szamotu; na dnie odci-
ski patyków (?); średnica wylewu: 15,5 cm, średnica
dna: 10  cm, rekonstruowana wysokość: 17–18  cm,
grubość ścianek: 0,7–1,5 cm (ryc. 10:6,7). 2. 3 frag-
menty (w tym 2 z brzegu) naczynia lepionego ręcznie;
brzeg lekko wygięty, krawędź krótka, ukośnie ścięta,
nierówna; powierzchnie zewnętrzne jasnobrunatne,
szorstkie, wewnętrzne szare/szarobrunatne, częściowo
starte; domieszka średnioziarnistego tłucznia kamien-
nego, niewielka ilość drobnego szamotu; średnica wy-
lewu: 20 cm, grubość ścianek: 0,7–0,8 cm (ryc. 10:8).
3. 8 fragmentów (w tym 3 z części przydennej) praw-
dopodobnie jednego naczynia lepionego ręcznie;
powierzchnie zewnętrzne pomarańczowobrunatne,
wewnętrzne plamiste, szaro-brunatne, powierzch-
nie gładkie, pylaste, z wyczuwalnymi pojedynczymi
ziarenkami domieszki, kruche; domieszka drobnego
i średniego szamotu oraz drobnoziarnistego tłucznia
kamiennego; po wewnętrznej stronie widoczne śla-
1
Wartość podana w  nawiasie oznacza głębokość poniżej
współczesnej powierzchni gruntu.
583
584
Legenda
obszar przebadany
Chronologia obiektów:
pradzieje
0 10 20 30 40 50 m
wczesne średniowiecze
nieokreślona

Ryc. 2. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Rozmieszczenie obiektów archeologicznych w obrębie przebadanej części stanowiska na tle siatki arowej i planu wysokościowego
(oprac. graf. A. Sznajdrowska-Pondel)
Fig. 2. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Distribution of archaeological features within the explored part of the site, in context of grid lines and an altitude line map (graphic
design by A. Sznajdrowska-Pondel)
Ryc. 3. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Rzut poziomy domostwa wczesnosłowiańskiego (obiekt 10) na poziomie iden-
tyfikacji (fot. A. Bajda-Wesołowska)
Fig. 3. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Plan view of the early Slavic house (feature 10) on the level of identification
(photo by A. Bajda-Wesołowska)

Ryc. 4. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Obiekty 10 i 27 (urządzenie grzewcze) w trakcie eksploracji (fot. A. Bajda-Wesołowska)
Fig. 4. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Features 10 and 27 (heating devices) in the course of exploration (photo by
A. Bajda-Wesołowska)

585
dy ugniatania; grubość ścianek: 1–1,5 cm (ryc. 10:3).
4. Około 90 fragmentów (w tym 7 z brzegu), a także
pewna liczba bardzo drobnych okruchów prawdo-
podobnie jednego naczynia lepionego ręcznie; brzeg
wygięty, krawędź krótka, zaokrąglona; powierzch-
nie zewnętrzne jasnobrunatne/szarobrunatne, we-
wnętrzne plamiste, szaro-brunatne, gładkie, pylaste,
z wyczuwalnymi pojedynczymi ziarenkami domiesz-
ki, nierówne; duża ilość domieszki gruboziarnistego
szamotu oraz bardzo drobnego tłucznia kamiennego;
średnica wylewu: 16 cm, grubość ścianek: 0,8–1,5 cm
(ryc. 10:1). 5. Wklęsłe dno naczynia lepionego ręcznie;
powierzchnie jasnobrunatne, gładkie, pylaste, z wy-
czuwalnymi pojedynczymi ziarenkami domieszki;
duża ilość szamotu o różnej gramaturze oraz pojedyn-
cze drobne okruchy tłucznia kamiennego; wewnątrz
widoczne ślady ugniatania; średnica: 9 cm, grubość
ścianek: 1,2–1,7 cm (ryc. 10:5). 6. 2 lub 3 fragmenty
dolnej części naczynia lepionego ręcznie (możliwa
1 gruda polepy); powierzchnie zniszczone, pomarań-
czowobrunatne/szarobrunatne, na 1 fragmencie do-
brze zachowana powierzchnia zewnętrzna, szorstka;
domieszka drobnego tłucznia kamiennego oraz sza-
motu (ryc. 10:4). 7. 13 fragmentów (w tym 3 z brzegu)
górnej części naczynia lepionego ręcznie; brzeg lekko
wygięty, krawędź średnia, miejscami zaokrąglona lub
poziomo ścięta; powierzchnie zewnętrzne plamiste,
ciemnoszaro-brunatne/jasnobrunatne, wewnętrzne
ciemnoszare, powierzchnie gładko-gruzełkowate, kru-
che, „miękkie”; duża ilość domieszki gruboziarnistego
szamotu; średnica wylewu: 12 cm, grubość ścianek:
0,4–0,8 cm (ryc. 9:6) [Uwaga: 12 fragmentów górnej
części tego samego naczynia (w tym 4 z brzegu) znale-
ziono na głębokości 10–20 (90–100) cm w obiekcie 12].
8. 2 fragmenty dolnej części naczynia lepionego ręcz-
nie; dno płaskie, lekko zaznaczone; powierzchnie po-
marańczowobrunatne, szorstkie; duża ilość domieszki
średnioziarnistego tłucznia kamiennego oraz nielicz-
ne bardzo drobne okruchy szamotu; wewnątrz ślady
ugniatania, po stronie zewnętrznej pionowe smugi
palcowe; średnica: 9 cm, grubość ścianek: 1–1,2 cm,
grubość dna: 2 cm (ryc. 10:2). 9. Niewielki fragment
brzegu miseczki (?) lepionej ręcznie; krawędź zaokrą-
glona; powierzchnia zewnętrzna szarobrunatna, we-
wnętrzna jasnobrunatna, powierzchnie lekko star-
te, gładkie, pylaste, z  wyczuwalnymi pojedynczymi
ziarenkami domieszki; domieszka bardzo drobne-
go szamotu, nieliczne bardzo drobne ziarna tłucz-
nia kamiennego; grubość ścianek: 0,5 cm (ryc. 9:7).
586
10. 3 fragmenty (w tym 1 bardzo drobny) brzegu na-
czynia lepionego ręcznie; brzeg lekko wygięty, kra-
wędź krótka o  różnej grubości, poziomo ścięta lub
lekko zaokrąglona; powierzchnie zewnętrzne szaro-
brunatne, wewnętrzne jasnobrunatne/szarobrunatne,
gładkie, pylaste, z wyczuwalnymi pojedynczymi ziar-
nami bardzo drobnej domieszki, kruche; domieszka
drobnoziarnistego szamotu, nieliczne drobne ziarna
tłucznia kamiennego; grubość ścianek: 0,6–0,7  cm
(ryc.  9:3). 11. 67 fragmentów (w  tym 5 z  dna oraz
drobne okruchy) prawdopodobnie jednego naczynia
lepionego ręcznie; dno płaskie ze śladami podsypki;
powierzchnie zewnętrzne pomarańczowobrunatne,
wewnętrzne jasnobrunatne/brunatne, gładkie, pylaste,
z wyczuwalnymi pojedynczymi ziarnami bardzo drob-
nej domieszki, kruche; domieszka drobnoziarnistego
szamotu, nieliczne drobne ziarna tłucznia kamienne-
go; średnica dna: 13 cm, grubość ścianek: 0,9–1,5 cm
(ryc. 9:5). 12. Drobny niecharakterystyczny fragment
naczynia lepionego ręcznie; powierzchnia zewnętrz-
na zniszczona, wewnętrzna pomarańczowobrunatna,
szorstka; domieszka drobnego tłucznia kamiennego
oraz nieliczne drobne okruchy szamotu. 13. Drobny
niecharakterystyczny fragment naczynia lepionego
ręcznie; powierzchnia zewnętrzna szarobrunatna,
wewnętrzna ciemnoszara, powierzchnie szorstkie,
domieszka drobnego tłucznia kamiennego; grubość
ścianki: 0,7 cm. 14. 3 fragmenty (w tym 2 z części środ-
kowej, 1  z  przydennej) naczynia lepionego ręcznie;
powierzchnie zewnętrzne pomarańczowobrunatne,
wewnętrzne plamiste, szaro-brunatne, powierzchnie
szorstkie; domieszka średnioziarnistego tłucznia ka-
miennego, niewielka ilość drobnych okruchów sza-
motu; grubość ścianek: 0,7–1 cm. 15. Około 15 frag-
mentów (w  tym bardzo drobne okruchy, 2 ułamki
być może ze zniszczonego dna) naczynia lepionego
ręcznie; powierzchnie zewnętrzne pomarańczowo-
brunatne, miejscami szare, wewnętrzne ciemnosza-
re, gładko-gruzełkowate; domieszka różnej wielko-
ści okruchów szamotu oraz nieliczne drobne ziarna
tłucznia kamiennego; grubość ścianek: 0,5–0,7  cm.
16. 3 fragmenty środkowej części naczynia lepione-
go ręcznie; powierzchnie zewnętrzne jasnobrunatne,
zewnętrzne szarobrunatne, szorstkie; duża ilość do-
mieszki średnioziarnistego tłucznia kamiennego oraz
nieliczne bardzo drobne okruchy szamotu; grubość
ścianek: 0,7–1 cm. 17. 4 drobne, przepalone fragmen-
ty piaskowca. 18. 8 grudek polepy.
Obiekt 11 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 10)
Owalny zarys jamy posłupowej o wymiarach 34×44 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w południowo-
-wschodnim narożniku budynku. W przekroju mia-
ła pionowe ściany i płaskie dno sięgające głębokości
(108)  cm. Wypełnisko stanowiła jednorodna, szara,
gliniasta ziemia (ryc. 5).
Obiekt 12 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 10)
Owalny zarys jamy posłupowej o wymiarach 26×33 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w południowo-
-zachodnim narożniku budynku. W przekroju miała
pionowe ściany i nieco pochyłe dno sięgające głęboko-
ści (122) cm. Wypełnisko stanowiła jednorodna, szara,
gliniasta ziemia (ryc. 5).
Zabytki ruchome
Poziom 10–20 (90–100) cm; nr inw.: 9/11
1. 12 fragmentów (w tym 4 z brzegu) górnej części na-
czynia lepionego ręcznie; brzeg krótki, lekko wygięty,
krawędź miejscami zaokrąglona lub poziomo ścięta; po-
wierzchnie zewnętrzne plamiste, ciemnoszaro-brunatne/
jasnobrunatne, wewnętrzne ciemnoszare, gładko-gruzeł-
kowate, kruche, „miękkie”; duża ilość domieszki grubo-
ziarnistego szamotu; średnica wylewu: 12 cm, grubość
ścianek: 0,4–0,8 cm (ryc. 9:6). [Uwaga: 13 fragmentów
tego samego naczynia (w tym 3 z brzegu) znaleziono na
głębokości 0–10 (80–90) cm w wypełnisku obiektu 10].
Obiekt 13 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 10)
Owalny zarys jamy posłupowej o wymiarach 36×40 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w północno-za-
chodnim narożniku budynku. W przekroju miała pio-
nowe ściany i nieco pochyłe dno sięgające głębokości
(112) cm. Wypełnisko stanowiła jednorodna, szara,
gliniasta ziemia (ryc. 5).
Obiekt 14 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 10)
Okrągły zarys jamy posłupowej o wymiarach 34×36 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w  północno-
-wschodnim narożniku budynku. W przekroju miała
kształt w przybliżeniu odwróconego trapezu, a dno się-
gało głębokości (108) cm. Wypełnisko stanowiła jed-
norodna, szara, gliniasta ziemia (ryc. 5).
Obiekt 27 (piec w obrębie obiektu 10)
Na głębokości (80) cm w północno-zachodnim narożniku
chaty zarejestrowano pozostałości urządzenia grzewczego
w postaci ciemnoszarej warstwy wypełnionej przepalony-
mi kamieniami, grudami polepy, rozproszonymi węgiel-
kami drzewnymi i ceramiką naczyniową oraz otoczonej
warstwą przepalonego na pomarańczowo lessu. Obiekt
ten miał owalny kształt i wymiary 44×66 cm. W prze-
kroju pionowym rysował się nieckowato, a przepalona
warstwa podłoża sięgała głębokości (106) cm. Przy dnie
zalegała bardziej zwarta warstewka węgli. Wokół obiektu
widoczny był żółty calcowy less, którego granica biegła
równolegle do zachodniej ściany budynku i częściowo
wzdłuż ściany północnej (ryc. 4, 5).
Zabytki ruchome
Poziom 0–10 (80–90) cm; nr inw.: 3/11; 4/11
1. 7 fragmentów (w tym 2 z brzegu) naczynia lepione-
go ręcznie; brzeg wygięty, krawędź krótka, nierówna,
miejscami zaokrąglona lub płasko ścięta; powierzch-
nie ciemnoszaro-brunatne, szorstkie; domieszka śred-
nioziarnistego tłucznia kamiennego, niewielka ilość
drobnych okruchów szamotu; średnica wylewu: 20 cm;
grubość ścianek: 0,6–0,9 cm (ryc. 9:1). 2. 2 fragmen-
ty (w  tym 1 z  brzegu) naczynia lepionego ręcznie;
brzeg wygięty, krawędź średnia, lekko pogrubiona,
ukośnie ścięta; powierzchnie pomarańczowobrunat-
ne, gładko-gruzełkowate, kruche; domieszka różnej
wielkości okruchów szamotu oraz niewielkiej ilości
drobnoziarnistego tłucznia kamiennego; grubość
ścianek: 0,6–0,8 cm (ryc. 9:2). 3. 2 fragmenty (w tym
1 z brzegu) naczynia lepionego ręcznie; brzeg wygię-
ty, krawędź średnia, płasko ścięta, nierówna, miejsca-
mi ścieniona; powierzchnie jasnobrunatne, szorstkie;
domieszka drobnoziarnistego tłucznia kamiennego
i niewielkiej ilości drobnego szamotu; średnica wy-
lewu: 28 cm; grubość ścianek: 0,6–0,9 cm (ryc. 9:4).
4. Fragment niecharakterystyczny naczynia lepione-
go ręcznie; powierzchnie pomarańczowobrunatne,
szorstkie; grubość ścianki: 0,8 cm. 5. 68 przepalonych
kamieni niewielkich rozmiarów (głównie piaskowiec,
1 zlepieniec). 6. 9 grudek polepy.
Obiekt 19 (chata)
Na głębokości (80) cm zarejestrowano ślady chaty
w postaci resztek spągowej warstwy wypełniska i kilku
jam posłupowych. Wymiary czworokątnego budynku
rekonstruowane na podstawie rozmieszczenia słupów
wynosiły około 300×300  cm. Zorientowany był on
wzdłuż linii północ–południe. W przekrojach piono-
wych uchwycono fragmenty płaskiego dna sięgające-
go głębokości (86–90) cm, z widocznymi zagłębienia-
mi po słupach i jamie. Dołki posłupowe znajdowały
się w narożnikach chaty (obiekty: 17, 20, 21, 22) oraz
w  połowie długości ściany południowej (obiekt  34)
587
 Ryc. 5. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Rzuty poziome i profile obiektów 10–14 i 27 (rys. A. Bajda-Wesołowska)
Fig. 5. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Plan views and profiles of features 10–14 and 27 (drawing by A. Bajda-Wesołowska)

588
 Ryc. 6. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Rzut poziomy domostwa wczesnosłowiańskiego (obiekt 19) na poziomie iden-
tyfikacji (fot. A. Bajda-Wesołowska)
Fig. 6. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Plan view of the early Slavic house (feature 19) on the level of identification
(photo by A. Bajda-Wesołowska)

i na linii ściany północnej (obiekt 18). W rejonie pół-
nocno-zachodniego narożnika chaty odkryto cienką
warstwę przepalonego na pomarańczowo lessowego
calca, będącą najpewniej pozostałością po zniszczo-
nym urządzeniu grzewczym (obiekt 33). W narożni-
ku południowo-zachodnim zarejestrowano natomiast
niewielką jamę, być może pełniącą rolę schowka (?).
Wypełnisko chaty stanowiła jednorodna, ciemnosza-
ra, gliniasta ziemia z grudkami polepy oraz węglami
drzewnymi (ryc. 6, 7).
Zabytki ruchome
Poziom 0–10 (80–90) cm; nr inw.: 2/11; 8/11
1. 2 drobne fragmenty środkowej części naczynia le-
pionego ręcznie; powierzchnie jasnobrunatne, gładkie,
pylaste, z  wyczuwalnymi pojedynczymi ziarenkami
domieszki; domieszka drobnego tłucznia kamienne-
go; grubość ścianki – 0,6 cm. 2. Rozcieracz kamienny
z drobnokrystalicznego, szarego granitu; kształt nie-
regularny, o  siedmiu wyraźnie startych powierzch-
niach powstałych w wyniku użytkowania; wymiary:
6,6×6,7×5 cm.
Obiekt 17 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 19)
Okrągły zarys jamy posłupowej o wymiarach 26×28 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w  północno-
-wschodnim narożniku budynku. W przekroju miała
nieckowaty kształt, a dno sięgało głębokości (86) cm.
Wypełnisko stanowiła jednorodna, ciemnoszara, gli-
niasta ziemia (ryc. 7).
Obiekt 18 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 19)
Okrągły zarys jamy posłupowej o wymiarach 18×20 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm na linii rekon-
struowanej północnej ściany budynku, bliżej narożnika
północno-zachodniego. W przekroju miała nieckowaty
kształt, a dno sięgało głębokości (86) cm. Wypełnisko sta-
nowiła jednorodna, ciemnoszara, gliniasta ziemia (ryc. 7).
Obiekt 20 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 19)
Owalny zarys jamy posłupowej o wymiarach 30×36 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w południowo-
-zachodnim narożniku budynku. W przekroju miała
niemal pionowe ścianki i płaskie dno, które sięgało głę-

589
 Ryc. 7. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Rzuty poziome i profile obiektów: 17–22, 33, 34 i 37 (rys. A. Bajda-Wesołowska)
Fig. 7. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Plan views and profiles of features: 17–22, 33, 34 and 37 (drawing by A. Bajda-Wesołowska)

590
bokości (110) cm. Wypełnisko stanowiła jednorodna,
ciemnoszara, gliniasta ziemia (ryc. 7).

Obiekt 21 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 19)

Okrągły zarys jamy posłupowej o wymiarach 24×26 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w  północno-
-zachodnim narożniku budynku. W przekroju miała
nieckowaty kształt, a dno sięgało głębokości (84) cm.
Wypełnisko stanowiła jednorodna, ciemnoszara, gli-
niasta ziemia (ryc. 7).

Obiekt 22 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 19)

Owalny zarys jamy posłupowej o wymiarach 22×30 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w południowo-
-wschodnim narożniku budynku. W przekroju mia-
ła niemal pionowe ścianki i płaskie dno, które sięgało
głębokości (90) cm. Wypełnisko stanowiła jednorodna,
ciemnoszara, gliniasta ziemia (ryc. 7).

Obiekt 33 (prawdopodobna pozostałość urządzenia

grzewczego w obrębie obiektu 19)
Na głębokości (80) cm w  rejonie północno-zachod-
niego narożnika obiektu 19 udokumentowano niere-
gularną w rzucie poziomym warstwę przepalonego na
pomarańczowo lessowego calca o  wymiarach około
38×40 cm. W przekroju pionowym miała nieckowaty
kształt i sięgała głębokości (84) cm (ryc. 7).
Obiekt 34 (dołek posłupowy w obrębie obiektu 19)
Okrągły zarys jamy posłupowej o wymiarach 40×43 cm
zarejestrowano na głębokości (80) cm w połowie dłu-
gości południowej ściany budynku. W przekroju miała
kształt półowalny, a dno sięgało głębokości (108) cm.
Wypełnisko stanowiła jednorodna, ciemnoszara, gli-
niasta ziemia (ryc. 7).
Obiekt 37 (jama o  nieokreślonej funkcji w  obrębie
obiektu 19)
Zarys w  przybliżeniu półowalnej jamy o  wymiarach
74×76 cm zarejestrowano na głębokości (80) cm w po-
łudniowo-zachodnim narożniku chaty. W  przekro-
ju pionowym zagłębienie miało schodkowaty kształt,
a płaskie dno sięgało maksymalnie głębokości (108) cm.
Wypełnisko obiektu stanowiła jednorodna, ciemnosza-
ra, gliniasta ziemia z nielicznymi grudkami rozmytej
polepy (ryc. 7).
Ryc. 8. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Rzut poziomy i profil
obiektu 26 (rys. A. Bajda-Wesołowska)
Fig. 8. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Plan view and profile of
the feature 26 (drawing by A. Bajda-Wesołowska)
Obiekt 26 (obiekt hipotetycznie wiązany z  okresem
wczesnosłowiańskim)
Na głębokości (80) cm zarejestrowano zarys jamy o owal-
nym, wydłużonym zarysie i  wymiarach 80×150  cm.
W przekroju pionowym miała kształt nieckowaty, a dno
znajdowało się na głębokości (94) cm. Wypełnisko sta-
nowiła jednorodna, szarobrunatna, gliniasta ziemia
z nielicznymi rozmytymi grudkami polepy (ryc. 8).
Zabytki ruchome
Poziom 0–10 (80–90) cm; nr inw.: 7/11
1. Niecharakterystyczny fragment naczynia lepione-
go ręcznie; powierzchnie jasnobrunatne, zniszczo-
ne; domieszka piasku lub bardzo drobnego tłucznia
kamiennego i gruboziarnistego szamotu; zachowana
grubość: 1,2 cm.

591
 Analiza
Zabytki nieruchome
Na stanowisku 28 w Zabłotcach odkryto pozostałości
dwóch czworokątnych półziemianek (obiekty 10 i 19).
Osobną numerację nadano dołkom posłupowym, reszt-
kom urządzeń grzewczych oraz jamie w obiekcie 19
(por. ryc. 5; 7). Zachowały się spągowe części wypełnisk
budynków, przy czym w jednym przypadku odtworze-
nie pierwotnego kształtu obiektu było możliwe tylko
dzięki układowi śladów po słupach. Chaty zoriento-
wano wzdłuż linii północ–południe. Długość ścian na
poziomie identyfikacji wynosiła 280–300 cm w obiek-
cie 10 i około 300 cm w rekonstruowanym obiekcie 19,
co daje powierzchnię około 8,4 i 9 m2. Taka wielkość
budynków odpowiada obserwacjom dokonywanym na
osadach wczesnosłowiańskich w środkowej i wschod-
niej Europie, gdzie spotykane są obiekty zarówno o po-
wierzchni mniejszej niż 10, jak i przekraczającej 20 m2
(Baran 1988, 36; Fusek 1994, 131; Kobyliński 1998, 53–
54; Cygan 2006, 30–31; Kuna, Profantová 2011, 419).
W wyniku silnego zniszczenia stanowiska zachowana
miąższość wypełnisk półziemianek wynosiła zaledwie
6–10 cm (obiekt 19) i 20 cm (obiekt 10). Ich dna znaj-
dowały się na głębokości maksymalnie 90 i  100  cm
poniżej współczesnej powierzchni gruntu. Na innych
osiedlach z Podgórza Rzeszowskiego (pow. jarosławski),
datowanych na okres wczesnosłowiański, stwierdzono
podobne zagłębienie chat, np. w Ożańsku, stan. 5 – od
około 70 do 140 cm, Ożańsku, stan. 13 – od 70 do 90 cm,
Zamiechowie, stan. 1 – od 85 do 125 cm, Zamojscach,
stan. 9 – około 90 cm, Rozborzu, stan. 27 – od około
50 do 100 cm (Bobak et al. 2013; Wilk et al. 2013; Szty-
ber 2014, 55; Czopek, Podgórska-Czopek 2016, 92–98,
ryc. 7–9; Půlpánová-Reszczyńska et al. 2017, 154). Les-
sowe spoiste podłoże sprzyjało wznoszeniu budynków
o zagłębionym poziomie użytkowym, o czym świadczą
też znaleziska z Sandomierszczyzny czy Lubelszczyzny
(Cetera 1994, 269; szczegółowe uwagi o głębokości tego
rodzaju obiektów odkrywanych na obszarze środkowej
Europy zob. w: Cygan 2006, 31–33).
Obydwa domostwa posiadały słupy narożne,
a w obiekcie 19 dodatkowo wystąpił dołek posłupowy
w połowie długości ściany południowej oraz kolejny na
linii ściany północnej. Filary w rogach budynku mogły
stanowić element konstrukcji ścian, pozwalający na za-
stosowanie techniki sumikowo-łątkowej (zwłaszcza wraz
z dodatkowymi podporami) lub wzmocnienie plecion-
592
ki. Ich obecność nie wyklucza też użycia zrębu. Z dru-
giej strony słupy narożne mogły dźwigać ciężar dachu
przy obecności różnego rodzaju ścian. Niewykluczone,
że z konstrukcją nośną dachu związane były dwa do-
datkowe słupy w obiekcie 19. Takie ślady łączy się naj-
częściej z użyciem sochy i ślemienia. Warto przy tym
zauważyć, że udokumentowane dołki (obiekty 18 i 34)
nie były usytuowane dokładnie naprzeciw siebie, a słup
przy ścianie południowej był wkopany głębiej i wysu-
nięty nieco ku wnętrzu chaty. W literaturze zwraca się
uwagę, że przy tego rodzaju konstrukcji jedna z soch
mogła tylko opierać się o podłoże, być nieznacznie za-
głębiona lub znajdować się poza zagłębioną częścią cha-
ty (Cygan 2006, 38–41, tam starsza lit.). W obiekcie 10
wzdłuż granic wypełniska zaobserwowano ciemniejsze
smugi, które być może należy interpretować jako ślady
drewnianych ścian. W zasypiskach budynków wystąpi-
ły niewielkie grudy polepy, ale bez odcisków konstruk-
cyjnych i w tak niedużej liczbie, że nie ma podstaw, by
zakładać obecność oblepianej gliną plecionki.
Charakterystyczną cechą wczesnosłowiańskich chat
półziemiankowych były piece lokalizowane w jednym
z kątów, najczęściej od strony północnej. W obiekcie 10
resztki takiego urządzenia zachowały się w narożniku
północno-zachodnim. Widoczna była tam warstwa les-
sowego calca wyróżniająca się na tle zasypiska domo-
stwa, z nieckowato zagłębionym owalnym paleniskiem
(obiekt 27). Taki kontekst sugeruje, że w miejscu tym
mógł znajdować się piec wydrążony w pozostawionym
lessowym cokole, ewentualnie piec o innej konstrukcji
usytuowany na lessowym podwyższeniu. Nie przylegał
on bezpośrednio do ścian ziemnych chaty, gdyż mię-
dzy wspomnianą warstwą lessu a granicą zagłębienia
znajdowały się wąskie warstwy zasypiska wzdłuż ścia-
ny zachodniej i północnej (por. ryc. 3; 5). Wlot komory
skierowany był ku środkowi domostwa. W wypełnisku
paleniska oprócz fragmentów naczyń znaleziono nie-
wielkie przepalone kamienie oraz grudki polepy. Ka-
mienie ani ceramika nie tworzyły zwartej wykładziny,
a spalenizna zalegała bezpośrednio na przepalonym na
pomarańczowo lessowym podłożu. Podobne obiekty wy-
stąpiły w Zamiechowie na stan. 1 i 18 czy w Ożańsku na
stan. 5 i 13. W Ożańsku 13 w dwóch lepiej zachowanych
chatach udokumentowano wydrążone w  lessie piece
o trapezowatych w przekroju komorach i nieckowatych
dnach, rysujących się wyraźnie dzięki pomarańczowym
„obwódkom” (Bobak et al. 2013; Wilk et al. 2013; Czo-
pek et al. 2015, 183, 185; Půlpánová-Reszczyńska et al.
2017, 130–153, ryc. 4.7; 4.18; 4.21). W drugim z budyn-
ków z Zabłotców urządzenie grzewcze najpewniej także
znajdowało się w pobliżu narożnika północno-zachod-
niego, za czym przemawia stwierdzona tam warstewka
przepalonego calca (obiekt 33). Piece o takiej jak w Za-
błotcach lokalizacji odkryto np. w Grodzisku Dolnym,
stan. 22, pow. leżajski, Bachórzu, stan. 16, pow. rzeszow-
ski, w dwóch chatach z Rozborza, stan. 27 czy Zamie-
chowie, stan. 1 i 18 (Parczewski 2003, 196, ryc. 4; Pod-
górska-Czopek 2009, 187, 189, tab. 6; Sztyber 2014, 57,
tab. 7; Czopek et al. 2015, 183; Půlpánová-Reszczyńska
et al. 2017, 154, tab. 4.1).
Charakter znalezisk daje ograniczone podstawy do
wypowiadania się na temat organizacji przestrzeni we-
wnątrz domostw. Prawidłowością stwierdzoną w wie-
lu tego typu obiektach jest największe nagromadzenie
zabytków ruchomych w pobliżu pieca oraz w sektorze
znajdującym się w jego sąsiedztwie, zwykle od strony
południowej. Odpowiada temu sytuacja zaobserwowa-
na w obiekcie 10, gdzie skupiska fragmentów naczyń
wystąpiły w obrębie i na zewnątrz urządzenia grzew-
czego oraz w  południowo-zachodniej ćwiartce chaty.
W tych częściach półziemianek, określanych niekiedy
jako „sektor kuchenny” i „sektor roboczy”, miały odby-
wać się zdaniem badaczy rozmaite czynności związane
z przygotowaniem posiłków czy wytwórstwem (Cygan
2006, 52, tam lit.). Na kamienny rozcieracz natrafio-
no w południowej partii drugiego z budynków. W tym
szczątkowo zachowanym obiekcie tuż przy słupie połu-
dniowo-zachodnim stwierdzono jamę zagłębioną oko-
ło 20 cm poniżej dna (obiekt 37). Jej rola nie jest jasna.
Rzadko spotykane wewnątrz chat piwniczki wkopywa-
no na znacznie większą głębokość. Wypełnisko obiektu
z Zabłotców nie zawierało też pozostałości sugerujących
jego funkcję. Płytkie zagłębienie (30 cm poniżej dna)
o prostokątnym kształcie i lokalizacji pośrodku domo-
stwa znane jest natomiast z Krakowa-Nowej Huty, stan.
5B, gdzie zinterpretowane zostało jako schowek (Pole-
ska, Bober 1996).
Fragmentaryczne rozpoznanie osady pozwala je-
dynie stwierdzić, że odkryte w Zabłotcach chaty były
od siebie oddalone o około 20 m, leżały mniej więcej
wzdłuż poziomic 207,5 i 208 m n.p.m, równolegle do
biegu płynącej z zachodu na wschód Olszyny (Rudki).
Zważywszy na liczbę domostw odkrytych na szerzej
zbadanych stanowiskach w  regionie, nie można wy-
kluczyć, że pierwotna zabudowa kontynuowała się na
przykład w kierunku północno-zachodnim.
Czworokątne półziemianki, których przykład sta-
nowią obiekty 10 i  19, były typowym rodzajem bu-
dynków na rozległych obszarach Słowiańszczyzny na
początku wczesnego średniowiecza – występującym
obok innych form również w jego młodszych fazach
(Kobyliński 1988, 93–102; Parczewski 1988b, 55–58;
Cygan 2006, 62–63; Kuna, Profantová 2011, 415–416).
Z południowo-wschodniej Polski znanych jest obecnie
około 130 tego rodzaju obiektów datowanych na VI–
VII wiek, rozpoznanych pojedynczo (zwykle podczas
badań interwencyjnych) lub wchodzących w skład sze-
rzej uchwyconej zabudowy osiedli (por. Jędrzejewska
2019, 29–34, tab. 1).
Hipotetyczny związek z  wczesnosłowiańską fazą
osadnictwa w Zabłotcach ma obiekt 26 (ryc. 8). Była
to owalna jama o nieckowatym w przekroju zarysie,
wkopana maksymalnie do 90 cm poniżej obecnej po-
wierzchni gruntu. Pojedynczy fragment naczynia zna-
leziony w jej zasypisku technologicznie jest podobny
do reszty materiału ceramicznego ze stanowiska, nie
pozwala jednak na pewne określenie chronologii.
Zabytki ruchome
Ze stanowiska pochodzi nieliczny zbiór zabytków
ruchomych, na co niewątpliwie wpłynęły okoliczności
odkrycia osady i stopień zniszczenia obiektów. Ogó-
łem zebrano około 2602 fragmentów naczyń glinia-
nych, 1 rozcieracz kamienny, 72 przepalone kamienie
(z pieca/paleniska) oraz 17 grud polepy.
Zdecydowana większość ceramiki naczyniowej znaj-
dowała się w wypełnisku obiektu 10: w obrębie destruk-
cji urządzenia grzewczego (ryc.  9:1,2,4), w  skupisku
znajdującym się w jego sąsiedztwie od strony wschod-
niej (ryc.  10:1,3–8) oraz w  południowo-zachodnim
sektorze chaty (ryc. 9:3,5–7; 10:2). Fragmenty jedne-
go z garnków rozproszone były w tej ostatniej lokali-
zacji, jak i zalegały w wypełnisku dołka posłupowego
usytuowanego w  południowo-zachodnim narożniku
(ryc. 9:6). W obrębie resztek drugiego budynku znale-
ziono jedynie 2 niecharakterystyczne ułamki naczyń.
Materiał ceramiczny był dość mocno rozdrobniony,
większość stanowiły fragmenty ze środkowych partii
naczyń. Na podstawie liczby zachowanych i częściowo
zrekonstruowanych brzegów można przyjąć, że sko-
rupy pochodzą z co najmniej 9 wyrobów. W jednym
przypadku udało się zestawić dolną i górną część na-
2
  Przybliżona wartość wynika z pewnej liczby drobnych, trudno
policzalnych okruchów naczyń tworzących analizowany zbiór.
593
Ryc. 9. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Fragmenty naczyń glinianych z obiektów: 10 (3, 5–7), 12 (6) i 27 (1, 2, 4) (rys. M. Hozer)
Fig. 9. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Fragments of clay vessels from features: 10 (3, 5–7), 12 (6) and 27 (1, 2, 4) (drawing by M. Hozer)

594
 Ryc. 10. Zabłotce, pow. jarosławski, stan. 28. Fragmenty naczyń glinianych z obiektu 10 (rys. M. Hozer)
Fig. 10. Zabłotce, district Jarosław, site 28. Fragments of clay vessels from the feature 10 (drawing by M. Hozer)

595
czynia (ryc. 10:6,7). Ustalenie związku pozostałych den
z partiami brzegowymi jest problematyczne. Kruchość
fragmentów bardzo utrudniała proces rekonstrukcji,
w rezultacie czego udało się wykleić tylko część nie-
charakterystycznych ułamków.
W analizowanym zbiorze na podstawie obserwacji
makroskopowej wydzielono dwie grupy skorup róż-
niące się pod względem składu masy garncarskiej. Dla
pierwszej charakterystyczna jest domieszka dużej ilości
szamotu o rozmaitej gramaturze wraz z mniejszą ilo-
ścią raczej drobnego tłucznia kamiennego. Fragmen-
ty takie cechują się powierzchnią gładko-gruzełkowa-
tą lub gładką, pylastą, z wyczuwalnymi pojedynczymi
ziarenkami domieszki. Są słabo wypalone, bardzo kru-
che, czasem rozwarstwiające się. Cechy te pozwalają łą-
czyć opisany materiał z pierwszą grupą technologiczną
(dalej – I gt) wyróżnioną dla naczyń wczesnosłowiań-
skich przez M. Parczewskiego. W Zabłotcach wystąpiły
też skorupy naczyń, których masa garncarska schudza-
na była przede wszystkim drobno- i średnioziarnistym
tłuczniem kamiennym z  niewielką ilością drobnego
szamotu. Charakteryzuje je lepszy wypał, są twardsze,
a ich powierzchnie szorstkie, ostre od ziaren domiesz-
ki. Na tej podstawie można odnieść je do drugiej grupy
technologicznej (dalej – II gt) (Parczewski 1988a, 29).
Wziąwszy pod uwagę ogólną liczbę fragmentów na-
czyń ze stanowiska, ustalono, że procentowo przeważają
w niej te z I gt (83%). Uwzględnienie jednak potencjal-
nej liczby naczyń, z których pochodziły, pozwala stwier-
dzić, że I gt reprezentuje co najmniej 5 naczyń i 3 dna
(ryc. 9:2,3,5,6; 10:1,3,5,7), a II gt co najmniej 4 naczy-
nia i 2 dna (ryc. 9:1,4; 10:2,6,7,8). Powierzchnia naczyń
była zwykle brunatnoszara, pomarańczowobrunatna,
od wewnątrz niekiedy ciemnoszara. Zaobserwowano
plamistość wyrobów, co jest interpretowane jako efekt
nierównomiernego wypału.
Naczynia odkryte w Zabłotcach wykonano techniką
lepienia. Na żadnym z fragmentów nie dostrzeżono śla-
dów obtaczania. Niektóre z zachowanych brzegów są nie-
równe, mają różną grubość i przekrój. Ślady ugniatania
widoczne są zwłaszcza na dnach od strony wewnętrznej.
Na jednym z nich na powierzchni zewnętrznej wyraźnie
zachowały się pionowe smugi palcowe, a na podstawach
innych – odciski patyków (?) i ślady podsypki.
W analizie typologicznej ceramiki naczyniowej wy-
korzystano schemat opracowany przez M. Parczew-
skiego (1988a, 34 i nn.). Większość skorup pochodzi
najpewniej z powszechnych w całym wczesnym śre-
dniowieczu garnków, ale tylko w jednym przypadku
596
częściowa rekonstrukcja pozwala na ogólne odniesie-
nie formy do typu 4 (ryc. 10:6,7). Takie naczynia odno-
towano np. na osadzie w Grodzisku Dolnym, stan. 22
(Podgórska-Czopek 2009, 197 i tabl. XLVII:6, LXII:4,
LXXV:1,7) oraz stan. 3 (Podgórska-Czopek 1991,
16  i  tabl. X:4). Pojedynczy fragment brzegu uznano
za pozostałość naczynia miniaturowego (miseczki?)
(ryc. 9:7). W przywołanej klasyfikacji tego rodzaju wy-
roby opisano jako typ 11.6. Na umożliwiającą rekon-
strukcję część miniaturowego naczynka natrafiono na
stan. 13 w Ożańsku (Wilk et al. 2013, tabl. LXVII:4).
Fragmentarycznie zachowane brzegi naczyń wyka-
zują cechy odpowiadające typom D.a (ryc. 10:8), D.b
(ryc. 9:2), F.a (ryc. 10:1, 6) lub ze względu na niejed-
nakowy przekrój F.a/C.a (ryc. 9:1,3), F.e/C.b (ryc. 9:6),
jeden zbliżony jest do typu G.d (ryc. 9:7). Są one w nie-
wielkim stopniu wychylone, o krawędziach krótkich
lub średnich, zaokrąglonych, ściętych poziomo bądź
ukośnie. Dna zakwalifikowano jako typy K.b (ryc. 9:5;
10:2,3,7) i K.e (ryc. 10:5), czyli płaskie lub minimalnie
wgięte, lekko podcięte, o półkulistym wnętrzu, a w jed-
nym wypadku wgięte (Parczewski 1988a, 52–60).
Na fragmentach naczyń z Zabłotców nie zaobser-
wowano ornamentu.
Jedyny zabytek pozaceramiczny ze stanowiska to roz-
cieracz kamienny z drobnokrystalicznego, szarego gra-
nitu znaleziony w obiekcie 19. Wysoczyna lessowa, na
której znajduje się stanowisko, pozbawiona jest tego
surowca, można zatem domniemywać, że stanowił on
przedmiot wymiany lub został znaleziony przez miesz-
kańca osady na innym terenie. Warto przy tym dodać,
że na pół granitowego rozcieracza natrafiono także
w chacie VI na stanowisku 18 w Zamiechowie (Czo-
pek et al. 2015, 185).
Chronologia
Podstawą do określenia wieku znalezisk z Zabłot-
ców może być jedynie charakter ceramiki naczynio-
wej. Technika lepienia, brak śladów obtaczania, masa
garncarska pierwszej grupy technologicznej oraz brak
ornamentu to cechy, które mogą świadczyć o archaicz-
ności analizowanego zbioru. Naczynia lepione i nie-
zdobione występowały jednak także w młodszym sta-
dium okresu wczesnosłowiańskiego. Na stanowisku
stwierdzono ponadto obecność wyrobów o  cechach
drugiej grupy technologicznej, uznawanej za bardziej
progresywną i typową dla środkowych faz wczesne-
go średniowiecza. Typy brzegów obecne w badanym
materiale opisywane są z kolei jako długotrwałe i wy-
stępują na innych stanowiskach wraz z formami uwa-
żanymi za najbardziej archaiczne. Niewiele do ustaleń
chronologicznych wnosi analiza den, gdyż rozpozna-
ne odmiany nie mają walorów datujących. Przesłanki
te skłaniają zatem do datowania osady w Zabłotcach
na VI – początek VII wieku.
Podsumowanie
Stanowisko 28 w Zabłotcach jest jedną z siedmiu
osad wczesnosłowiańskich odkrytych podczas prac
wykopaliskowych poprzedzających budowę autostrady
A4 na terenie województwa podkarpackiego (por. Par-
czewski 2011). W położonych poniżej 1 km na wschód
Zamojscach, stan. 9, natrafiono na pozostałości dwóch
chat i jamę o niepewnej chronologii (Czopek, Podgór-
ska-Czopek 2016). W Zamiechowie na stan. 1 (mniej
niż 1 km na zachód od Zabłotców) odsłonięto siedem
półziemianek i jamę, a na stan. 18 w tej samej miej-
scowości (około 5  km na północny zachód) – sześć
domostw (Czopek et  al. 2015; Půlpánová-Reszczyń-
ska et  al. 2017). Kolejne skupisko osad usytuowane
było około 20 km na północny zachód od Zabłotców.
W Ożańsku na stan. 5 udokumentowano ślady piętnastu
półziemianek i jamy, a na stan. 13 co najmniej dziesię-
ciu chat, pięciu pieców i dwóch jam (Bobak et al. 2013;
Wilk et al. 2013). W Rozborzu, stan. 27, przebadano
natomiast relikty prawdopodobnie jedenastu budyn-
ków półziemiankowych i  dwóch jam (Chmielewski,
Kulikowska 2014; Sztyber 2014). Wraz z  zabytkami
z VI–VII wieku ze starszych badań wymienione osie-
dla tworzą wyraźną koncentrację na lessowych terenach
Podgórza Rzeszowskiego i stanowią część coraz wyraź-
niej zarysowującej się południowo-wschodniej strefy
osadnictwa wczesnosłowiańskiego w  Polsce, wiąza-
nej z zasięgiem występowania śladów kultury praskiej
(por. Jędrzejewska 2019, 13–17). W dorzeczach Sanu
i dolnego Wisłoka takie pozostałości odkryto też np.
w Bachórzu, stan. 16, Grodzisku Dolnym, stan. 3 i 22,
Białobrzegach, stan. 8, pow. łańcucki czy Leżachowie,
stan. 7, pow. przeworski. Wcześniej rozpoznane zgru-
powanie stanowisk wczesnosłowiańskich położone jest
pod Krakowem, a tworzą je m.in. Kraków-Nowa Huta,
stan. 1 i 62A (Mogiła), Kraków-Nowa Huta, stan. 5 i 5B
(Wyciąże), Igołomia, stan. 1 czy Złotniki, stan. 1, pow.
krakowski. Podobne ślady osadnictwa z VI–VII wieku
rejestrowane są na Lubelszczyźnie, np. Lublin-Czwartek,
Horodysko, stan. 13, pow. chełmski, Podhorce, stan. 40
czy Świerszczów-Kolonia, stan. 28, pow. hrubieszowski
(zob. Jędrzejewska 2019, 27–34, tab. 1 oraz ryc. 1, 2, tam
starsza lit.). Wspomniane tereny nad górną Wisłą oraz
w międzyrzeczu Wisły i Bugu stanowiły około połowy
VI wieku peryferyjną część praskiej prowincji kultu-
rowej, sięgającej po lewobrzeże Prypeci, prawobrzeże
środkowego Dniepru, dorzecza górnego i środkowego
Dniestru, górne odcinki Bohu i Prutu oraz północne
obrzeża Kotliny Karpackiej. Najwcześniej od 2. połowy
lub schyłku VI wieku zasięg znalezisk łączonych z osad-
nictwem wczesnosłowiańskim poszerzył się o Kotlinę
Czeską, Morawy oraz ziemie nad Łabą i Soławą.
Literatura
Baran = Бaрaн В.Д. 1988. Пражская культура Поднестро-
вя (по материалам поселения у c. Рашков). Киев: Институт
Aрхеологии AН УССР.
Bobak D., Marek E., Ocadryga-Tokarczyk E., Tokarczyk T., Nowak A.,
Wojnowska O., Zwolennik R. 2013. Opracowanie wyników ratow-
niczych badań wykopaliskowych na stanowisku numer 5 w Ożań-
sku, gm. Jarosław, 1–2. Rzeszów (mps w archiwum Fundacji Rze-
szowskiego Ośrodka Archeologicznego).
Cetera A. 1994. Budynki mieszkalne z  grodziska w  Zawadzie
k. Tarnowa (na tle porównawczym). Rocznik Tarnowski, 255–276.
Chmielewski B., Kulikowska D. 2014. Katalog obiektów nierucho-
mych. W: M. Karwowski, D. Kulikowska (red.), Rozbórz, stanowi-
sko 27. Materiały źródłowe, 61–174. Rzeszów: Mitel.
Cygan S. = Jędrzejewska S.
Czopek S., Bronowicki J., Podgórska-Czopek J. 2015. Zamiechów,
stan. 18 – wielokulturowe stanowisko na Przedgórzu Rzeszowskim.
Rzeszów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Czopek S., Podgórska-Czopek J. 2016. Osada wczesnosłowiańska
na stanowisku nr 9 w Zamojscach, pow. Jarosław. W: B. Chudziń-
ska, M. Wojenka, M. Wołoszyn (red.), Od Bachórza do Światowida
ze Zbrucza. Tworzenie się słowiańskiej Europy w ujęciu archeolo-
gicznym, historycznym i językoznawczym. Studia źródłoznawcze
dedykowane Profesorowi Michałowi Parczewskiemu w 70. roczni-
cę urodzin, 89–103. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rze-
szowskiego.
Fusek G. 1994. Slovensko vo včasnoslovanskom obdobi. Nitra: Ar-
cheologický Ústav Slovenskej Akadémie Vied.
Gucik S., Wójcik A. 1982. Objaśnienia do Mapy Geologicznej Pol-
ski w skali 1: 200 000 arkusz Przemyśl, Kalników. Warszawa: Wy-
dawnictwa Geologiczne.
Jędrzejewska S. 2006. Wczesnosłowiańskie półziemianki kwadrato-
we na terenie Polski, Czech, Słowacji, wschodnich Niemiec i Dolnej
Austrii. Rzeszów: Mitel.
597
Jędrzejewska S. 2019. Południowo-wschodnia strefa osadnictwa
wczesnosłowiańskiego w Polsce. Stan rozpoznania źródeł archeo-
logicznych. W: A. Janeczek, M. Parczewski, M. Dzik (red.), Po-
granicza w polskich badaniach mediewistycznych, 13–53. Rzeszów:
Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Kobyliński Z. 1988. Struktury osadnicze na ziemiach polskich
u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza.
Wrocław–Warszawa: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich.
Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Kobyliński Z. 1998. Osiedla wczesnosłowiańskie. W: M. Miśkie-
wicz (red.), Słowianie w Europie wcześniejszego średniowiecza. Ka-
talog wystawy, 51–64. Warszawa: Państwowe Muzeum Archeolo-
giczne w Warszawie.
Kondracki J. 2000. Geografia fizyczna Polski. Warszawa: Wydaw-
nictwo Naukowe PWN.
Kuna M., Profantová N. 2011. Prague-type culture houses. Aspects
of form, function and meaning. Histria Antiqua 20, 415–426.
Łanczot M., Wojtanowicz J. 2005. Uwarunkowania przyrodnicze
rozwoju osadnictwa pradziejowego w Kotlinie Sandomierskiej. W:
M. Kuraś (red.), Rocznik Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli,
t. 4: Archeologia Kotliny Sandomierskiej, 39–55. Stalowa Wola:
Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
Malata T. 1999. Budowa geologiczna progu płaskowyżu lessowego
na zachód od Jarosławia. W: T. Malata et al. (red.), Czwartorzęd
wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. VI Konferencja Stratygra-
fii Plejstocenu Polski. Czudec 31 sierpnia – 4 września 1999, 43–47.
Kraków: Państwowy Instytut Geologiczny – Oddział Karpacki.
Komitet Badań Czwartorzędu Polskiej Akademii Nauk.
Matuszkiewicz J.M. 2008. Potencjalna roślinność naturalna Polski.
Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania
Polskiej Akademii Nauk.
Matuszkiewicz W., Faliński J.B., Kostrowicki A.S., Matuszkie-
wicz J.M., Olaczek R., Wojterski T. 1995. Potencjalna roślinność
naturalna Polski. Mapa przeglądowa 1:300.000. Arkusze 1–12.
Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowa-
nia Polskiej Akademii Nauk.
Parczewski M. 1988a. Początki kultury wczesnosłowiańskiej w Polsce.
Krytyka i datowanie źródeł archeologicznych. Wrocław: Zakład Naro-
dowy Imienia Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Parczewski M. 1988b. Najstarsza faza kultury wczesnosłowiańskiej
w Polsce. Kraków: Uniwersytet Jagielloński.
Parczewski M. 2003. Wczesnosłowiańskie odkrycia w Bachórzu,
pow. Rzeszów. W: Z. Woźniak, J. Gancarski (red.), Polonia Mi-
nor Medii Aevi. Studia ofiarowane Panu Profesorowi Andrzejowi
Żakiemu w osiemdziesiątą rocznicę urodzin, 191–209. Kraków–
–Krosno: Mitel.
598
Parczewski M. 2011. Osady wczesnosłowiańskie (V/VI–VII w.) na
trasie autostrady A4 w południowo-wschodniej Polsce. W: S. Czo-
pek (red.), Autostradą w przeszłość. Katalog wystawy, 97–107. Rze-
szów: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie, Mitel.
Podgórska-Czopek J. 1991. Materiały z wczesnosłowiańskiej osady
w Grodzisku Dolnym, stan. 3, woj. Rzeszów. Archaeoslavica 1, 9–60.
Podgórska-Czopek J. 2009. Grodzisko Dolne, stanowisko 22 – wie-
lokulturowe stanowisko nad Dolnym Wisłokiem. Część II: Okresy
rzymski i wczesnosłowiański. Rzeszów: Mitel.
Poleska P., Bober J. 1996. Wczesnosłowiańska półziemianka ze
stanowiska 5B (Wyciąże) w  Krakowie-Nowej Hucie. Materiały
Archeologiczne Nowej Huty 19, 101–128.
Půlpánová-Reszczyńska A., Kadrow S., Bober M. 2017. Wielokul-
turowe stanowisko nr 1 w Zamiechowie, powiat jarosławski. Rze-
szów: Oficyna Wydawnicza Zimowit.
Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K.,
Balon J., Brzezińska-Wójcik T., Chabudziński Ł., Dobrowolski R.,
Grzegorczyk I., Jodłowski M., Kistowski M., Kot R., Krąż P., Lechnio J.,
Macias A., Majchrowska A., Malinowska E., Migoń P., Myga-Piątek U.,
Nita J., Papińska E., Rodzik J., Strzyż M., Terpiłowski S., Ziaja W.
2018. Physico-geographical mesoregions of Poland. Verification
and adjustment of boundaries on the basis of contemporary spatial
data. Geographia Polonica 91/2, 143–170.
Starkel L. 2005. Typy rzeźby Kotliny Sandomierskiej i  ich rola
w kształtowaniu osadnictwa (wprowadzenie do sesji: Środowi-
skowe uwarunkowania osadnictwa pradziejowego w Kotlinie San-
domierskiej). W: M. Kuraś (red.), Rocznik Muzeum Regionalnego
w Stalowej Woli, t. 4 Archeologia Kotliny Sandomierskiej, 11–17.
Stalowa Wola: Muzeum Regionalne w Stalowej Woli.
Sztyber A. 2014. Okres wczesnego średniowiecza. W: M. Kar-
wowski, D. Kulikowska (red.), Rozbórz, stanowisko 27. Materiały
źródłowe, 55–60. Rzeszów: Mitel.
Wilk M., Kadrow S., Szperkowska K., Cygan S., Kubicka-Marek A.
2013. Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych
na stanowisku Ożańsk 13. Rzeszów (mps w archiwum Fundacji
Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego).
Wład P. 1996. Województwo przemyskie. Zarys geograficzny. Prze-
myśl: Wydawnictwo Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Sylwia Jędrzejewska; University Rzeszów, Institute of Archaeology,
10 Moniuszki Street, 35-015, Rzeszów, Poland; sjedrzejewska@ur.edu.pl
Monika Hozer; Museum Castle in Łańcut, 1 Zamkowa Street, 37-100 Łańcut, Poland;
monikahozer2016@gmail.com
 Палеогеографічний підхід до вивчення
багатошарової археологічної пам’ятки Острів
Дубовець (Рівненська обл., Україна)
Олександр Бончковський, Андрій Бардецький, Юрій Пшеничний

Abstract: A Palaeogeographical approach to the study of the archaeological site of Ostriv Dubovets (Rivne region, Ukraine) –
Oleksandr Bonchkovskyi, Andrii Bardetskyi, Yurii Pshenychnyi – The field palaeogeographical investigation of the archaeological site
Ostriv Dubovets has been accomplished by analytical works (grain size and micromorphological analyses, and study of a quartz grains
morphology). Floodplain alluvium of the Oldest Dryas was revealed at the base of ‘Ostirv’ deposits. They are overlain by pedocomplex
of the BL–AL interstadials. The lower (BL) soil is a Fluvic Planosol, which includes AE and BCg horizons. The upper (AL) soil is a Luvic
Stagnosol which includes Ae, Eg and Btg horizons. In the micromorphology of the Btg horizon, disturbed microlaminated and fibrous
clay coatings occur. The buried pedocomplex was distorted by cryogenic processes during the Younger Dryas (DR–3), when ground
wedges, frost fissures, involutions and postcryogenic textures were formed. A sorting of soil matrix and a cryogenic weathering also took
place during this stadial, when a thin layer of alluvium accumulated. Later on, alluvium sands were re-deposited by aeolian processes.
The Holocene deposits are characterized by a facial heterogeneity due to the recurrent activation of erosion, aeolian processes and
pedogenesis. The last phase of aeolian processes happened during the ‘xerothermic depression’ of the X–IX c. BC. The modern soil
cover was formed during the Subatlantic period. The intensification of human impact has led to the formation of anthropozems and
accumulation of pyrogenic carbonates with the subsequent growth of a mollic horizon. Excavations have explored part of the territory
of the Pidbortsi Monastery (1592–1832). Twenty objects have been opened, including a landfill, an outbuilding and ground pits. Aside
from for the remains of the monastery, materials from the Stone Age, Copper Age, Bronze Age, Iron Age and Slavic times were found.
Ключові слова: літолого-стратиграфічна будова, палеопедокомплекс, еолові процеси, палеокріогенні утворення, пізньольодовиків’я
Keywords: stratigraphical subdivision, palaeopedocomplex, aeolian processes, palaeocryogenic complex, interstadial and stadial

Вступ як його вода кругом обійшла» (Пероговский, 1880).

Багатошарове поселення в урочищі Острів Ду-
бовець знаходиться на околиці м. Дубно, Рівнен-
ської області, на північ від колишнього села, а нині
мікрорайону Підборці. Координати: 50°24’31»Пн,
25°43’52»Сх. (рис. 1). Площа пам’ятки – 7,5 га, з якої
близько 1 га зруйновано кар’єром, котлованами для
захоронення відходів Звірогосподарства та шурфа-
ми скарбошукачів. У 1996 р. це поселення відкри-
те В.В. Ткачем (Прищепа, Ткач 1998) і з того часу
регулярно досліджується. Найбільш відоме воно
як місцезнаходження Свято-Вознесенського жіно-
чого монастиря, який діяв у 1592–1832 рр. (Hupalo,
1998). Монастир був заснований князем Василем
Острозьким, який надав черницям «на ставі ост-
рів весь, названий Дубовець з полем і всім, що має,
На сьогодні жодних видимих ознак його існуван-
ня тут не  залишилося. Окрім археологізованих
решток монастиря зафіксовано сліди стоянки піз-
нього кам’яного віку і ряд поселень, які датуються
мідним віком, епохою бронзи, ранньозалізним ві-
ком і слов’яно-руським часом. Під іншою назвою
– ур. Червоний Пагорб, це місце поставлене на дер-
жавний облік і має статус пам’ятки археології міс-
цевого значення.
Археологічна пам’ятка Острів Дубовець розта-
шована на підвищенні параболічної форми із від-
носною висотою 3–4  м  (абс. вис. 196  м) посеред
заболоченої, зараз меліорованої, заплави р. Іква
(рис. 1; 2; 3). Підвищення складене піщаними від-
кладами, які у  південному напрямку (урочище
Звірогосподарство) змінюються лесоподібними

599
 Рис. 1. Топографічна карта міста Дубно (масштаб: 1:50 000)
Fig 1. Topographic map of the town of Dubno (1:50 000)

суглинками. Латеральна диференціація грануло- міни. Рослинний покрив урочища представлений

метричного складу материнських порід обумовила
мозаїчність ґрунтового покриву: на лесоподібних
суглинках сформувалися сірі опідзолені ґрунти,
на  лесоподібних супісках – ясно-сірі опідзолені,
на  пісках та  супісках – дерново-криптопідзолис-
ті і дерново-слабопідзолисті. У напрямку заплави
з’являються лучні та лучно-болотні ґрунтові від-
лучним різнотрав’ям із високою участю рудераль-
них, сегетальних та адвентивних асоціацій. В остан-
ні роки спостерігається значне зростання кількос-
ті золотушника канадського (Solidago canadensis),
який витісняє аборигенні види. У місцевому кар’єрі
утворює асоціації інший інвазивний вид – клен
ясенелистий (Acer negundo). У напрямку заплави

600
Рис. 2. Гіпсометрична карта заплави р. Iква в районі археологічної пам’ятки Острів Дубовець: 1 – розріз №1, 2 – група роз-
різів №2, 3 – розріз №3, 4 – розріз в урочищі Звірогосподарство
Fig. 2. The hypsometric map of the Ikva floodplain around the archaeological site Ostriv Dubovets: 1 – section 1; 2 – sections group 2;
3 – section 3; 4 – section in the Zvirogospodarstvo site

аборигенна флора (переважно гігро- та гідрофіти) організацією «Дубенський археологічний осередок»

поступово витісняють синантропні угрупування.
Серед перших домінують конюшина лучна, осока
звичайна, очерет вузьколистий та ін. Південна час-
тина урочища розорюється.
У 2018–2019 рр. на Острові Дубовець Держав-
ним історико-культурним заповідником м. Дубно
спільно з Міжрегіональною громадською науковою
було організовано археологічні розкопки, в комп-
лексі з якими проводилися літолого-стратиграфічні,
палеопедологічні, палеокріологічні та геоморфоло-
гічні дослідження. Перші результати палеогеогра-
фічних досліджень на археологічній пам’ятці Ост-
рів Дубовець опубліковано раніше (Бончковський
та ін. 2018).

601
 Рис. 3. Гіпсометрична карта урочища Острів Дубовець
Fig. 3. The hypsometric map of the archaeological site Ostriv Dubovets
Матеріали і методи
На  території Волинської височини – це  одна
із  перших археологічних пам’яток матеріальних
культур голоцену, досліджена комплексом літо-
лого-стратиграфічних і  палеогеографічних мето-
дів: палеопедологічним, палеокріологічним, гра-
нулометричним (рис. 6; 8), мікроморфологічним
та методом вивчення морфології кварцових зерен.
Літолого-стратиграфічну будову вивчено у шести
розрізах на  різних елементах рельєфу. Виконано
гранулометричний аналіз відкладів і ґрунтів із роз-
різів №1 і №2: піщаних фракцій за допомогою си-
тового методу, тонкодисперсної фракції – методом
«піпетки». Усі аналізовані зразки вилугувані, тому
поправка на карбонати не вводилася. Палеогеогра-
фічну інтерпретацію отриманих результатів подано
на основі методологічно-методичних підходів, роз-
глянутих у працях (Веклич и др. 1979; Спиридонов
602
1970). Виконано мікроморфологічний аналіз похо-
ваних ґрунтів белінгу-алереда за методикою (Пар-
фенова, Ярилова 1977; Матвиишина 1982; Гераси-
мова и др. 1992; Гагарина 2004). Під час польових
літолого-стратиграфічних досліджень виникла гі-
потеза про еоловий генезис деяких відкладів дослі-
джуваної геоморфосистеми. Для її підтвердження
проводилося вивчення морфології кварцових зе-
рен, зокрема, зерен фракції 0,5–0,8 мм, що відне-
сені до 9 класів (Gozdzik 1995; Дубіс 2014; Woronko
et al. 2015). Зразки відбиралися із підґрунтя сучас-
ного ґрунту і тих горизонтів, що потенційно могли
мати еоловий генезис.
Геолого-геоморфологічні
особливості території
Археологічна пам’ятка Острів Дубовець роз-
ташована у заплаві р. Іква, яка в районі м. Дубно
протікає поміж неотектонічно-активних зон По-
вчанської дислокованої височини на заході та Мі-
зоцького кряжу на  сході. Відроджені структур-
ні підняття Повчанської височини, що відбулися
на початку сармату (Геренчук 1974, 50), визначили
особливості та напрямок течії р. Ікви, яка дугою
оминає цю структуру.
У середній течії Ікви між Повчанською височи-
ною і Мізоцьким кряжем виділено дві надзаплав-
ні тераси (Грубрін 1960). Рельєф ІІ-ої надзаплавної
тераси ускладнений ярами та  балками. Вона по-
ширена локально і прилягає до одновисотних де-
нудаційних поверхонь вирівнювання, що усклад-
нює її  ідентифікацію. Друга надзаплавна тераса
найяскравіше виражена в районі с. Тараканів (аб-
солютна висота 205–207 м), дещо гірше у м. Дуб-
но. Фрагменти І-ої надзаплавної тераси, шириною
до 0,5–1 км, збереглися тільки на правому березі,
однак нижче за  течією, північніше від м. Дубно,
тераса спостерігається вздовж усієї заплави, іноді
досягаючи у ширину 2 км. Верхня частина її товщі
складена здебільшого лесоподібними суглинками
різної потужності, що перекривають супіщано-пі-
щаний комплекс верхньоплейстоценового алювію.
Загальна потужність алювіальної і  лесової товщ
досягає 30 м (Новак 2015, 261).
На дослідженій території заплава р. Іква заболо-
чена. Її ширина перевищує 1 км, а подекуди сягає
1,7 км. У межах заплави присутні ізометричні або
витягнуті у  плані підвищення з  абсолютною ви-
сотою 195–197 м, складені в основі алювіальними
пісками. Іноді над шаром алювію чи еолово-алю-
віальних пісків залягає лесова товща потужністю
до 2–3 м (наприклад, в ур. Звірогосподарство), яка
за припущенням І. Л. Соколовського (Соколовський
1958) має флювіальне походження. Максимальну
кількість таких останців локалізовано у районі м.
Дубно, сс. Тараканів і  Панталія. Присутність ле-
сових відкладів і палеокріогенних утворень у них
безперечно свідчать про те, що підвищення сфор-
мувалися упродовж плейстоцену. Найвірогідніше,
вони є  останцями розмитої пізньольодовикової
низької тераси. Археологічна пам’ятка Острів Ду-
бовець знаходиться на одному із таких підвищень.
Літолого-стратиграфічна будова
Відклади урочища Острів Дубовець характе-
ризуються значною фаціальною неоднорідністю,
що  ускладнює їх  стратиграфічну інтерпретацію,
а  також унеможливлює реконструкцію коротко-
періодичної палеогеографічної етапності. Неодно-
разове чергування ерозійно-акумулятивних про-
цесів призвело до утворення численних ерозійних
перерв, перевідкладення матеріалу вниз за схилом,
а також утворення акумулятивних еолових форм
рельєфу. У результаті цього практично усі культур-
ні шари (окрім матеріалів часу існування монасти-
ря) не мають витриманого у розрізі стратиграфіч-
ного положення.
Дослідження літолого-стратиграфічної будови
у розрізах, закладених у різних частинах урочища
на  відмінних елементах рельєфу (рис. 4), дають
змогу виявити певні закономірності у стратигра-
фічній будові та з’ясувати палеогеографічну етап-
ність формування сучасного урочища. Нижче на-
водимо репрезентативні розрізи острова.
Розріз №1 (рис. 5). Закладений у  місцевому
кар’єрі з  видобутку піщаної сировини у  східній
частині урочища.
Дерновий опідзолений ґрунт (Mollic Arenosol) –
0–0,25 м. Від світло-сірого у гор. Не до бурувато-сі-
рого у гор. HI, крупнопилувато-піщаний, пухкий (до
низу слабоущільнений), кавернозний, із неміцною
дрібногрудкувато-зернистою структурою, густою
присипкою SiO2, великою кількістю біотурбацій.
Біля підошви горизонту з’являються поодинокі
вохристі плями. Гранулометричний склад ґрунту
характеризується високим вмістом фракції крупно-
го пилу (67,6%), підвищеним – піску (26,7%), а та-
кож відсутністю мулу. Нижня межа рівна та різка.
Еолово-делювіальний супісок – 0,25–0,75 м. Являє
собою горизонт Ріf верхнього дернового опідзоле-
ного ґрунту. Мозаїчно забарвлений (переважають
світло-сірі тони), супіщаний, із залізо-мангановими
новоутвореннями (псевдофібри, мікроортштейни,
вохристі плями, пухкі стягнення, інкрустації за хо-
дами коренів, манганова штриховка) та поодиноки-
ми дрібними плямами оглеєння. У горизонті вели-
ка кількість біотурбацій, зустрічаються кременеві
відщепи і фрагменти ліпної кераміки. Грануломе-
тричний склад характеризується зростанням вмісту
піску (71,6–75,5%) і мулу (10,5%). Останнє є інди-
катором вторинних ілювіальних процесів. Нижня
межа хвиляста, перехід до низу різкий.
Гумусований прошарок – 0,75–0,8 м. Залягає у ви-
гляді хвилястого прошарку, що морфологічно нага-
дує псевдофібру. Подекуди потужність зростає до
603
Рис. 4. Кореляція досліджених розрізів. Літопедологія: 1 – Сірий опідзолений ґрунт (Phaeozem); 2 – Антропозем; 3 – Дерно-
вий опідзолений ґрунт (Mollic Arenosol); 4 – Дерново-сильнопідзолистий ґрунт (Podzol); 5 – Вохристо-глейовий псевдоопі-
дзолений (Luvic Stagnosol); 6 – Заплавний псевдоглей (Fluvic Planosol); 7- Педоседименти; 8 – Лесоподібні супіски; 9 – Еоло-
во-алювіальні супіски; 10 – Заплавна фація алювію; 11 – Еолові піски; 12 – Еолово-делювіальні супіски
Fig. 4. Correlation of studied sections. Lithopedology: 1 – Phaeozem; 2 – Anthropozem; 3 – Mollic Arenosol; 4 – Podzol; 5 – Luvic
Stagnosol; 6 – Fluvic Planosol; 7 – Pedosediments; 8 – Loess-like loam; 9 – Alluvial-aeolian sediments; 10 – Alluvial sediments;
11 – Aeolian sediments; 12 – Aeolian and hillwash sediments

10 см. Бурувато-сірий супісок із неміцною грудкува-
тою структурою та великою кількістю залізо-ман-
ганових новоутворень (примазки, кільця Лізеганга,
мікроортштейни). Нижня межа різка, кишенепо-
подібна. Ймовірно, являє собою первинну ерозій-
но-дефляційну поверхню, яка в процесі вторинних
ілювіальних процесів набула форми псевдофібри.
Це, зокрема, пояснюється значним зростанням
у прошарку кількості відщепів кременю та ліпної
кераміки, яка залишилася in  situ в  процесі тран-
спортування матеріалу ерозійно-еоловим шляхом.
Еолово-делювіальний супісок – 0,8–1,05  м. Бі-
лясто-сірий супісок, слабоущільнений, із  неміц-
ною плитчастою окремістю і  великою кількістю
залізо-манганових новоутворень (точки, мікроор-
тштейни, кільця Лізеганга (d<6 см), вохристі пля-
ми, пухкі стягнення, примазки і манганова штри-
ховка). Зустрічаються біотурбації. Нижня межа
порушена дрібними тріщинками, підкресленими
залізом та манганом. У гранулометричному складі
різко зростає вміст фракції дрібного пилу (15,4%)
і крупного піску (14,2%), хоча сумарний вміст піс-
ку дещо знижується (65,3%).
Еоловий супісок – 1,05–1,25 м. Палево-білясто-
сірий супісок, пухкий, із великою кількістю залізо-
манганових новоутворень (пухкі стягнення, кільця

604
Рис. 5. Будова голоценового та причорноморського кліматолітів у розрізі №1: а – інволюційні деформації по нижній межі
ґрунту AL; б – інволюційні деформації кріоетапу DR-3 по верхній межі ґрунту AL; в – дрібні первинно-ґрунтові жили;
г – гумусовий прошарок із підвищеною кількістю археологічних артефактів
Fig. 5. The stratification of the Holocene and Prychornomorsk units in the section №1: a – the involution deformation of the lower
boundary of the buried soil AL; б – involution deformations of the upper boundary of the buried soil AL, which have been formed
during cold period DR–3; в – small frost fissure; г – the humic thin layer with the high content of archaeological artefacts

Лізеганга (d<3 см), інкрустації за ходами коренів,
мікроортштейни, точки та негуста манганова штри-
ховка). Зустрічаються поодинокі біотурбації. Грану-
лометричний склад характеризується зростанням
вмісту піску (85,3%), особливо середньозернистого
(59,6%), а також мулистої фракції (11,6%). Остан-
нє, ймовірно, обумовлено вторинними ілювіаль-
ними процесами. Нижня межа різка, підкреслена
кріоструктурами (рис. 5). Морфогенетичні ознаки
кріоструктур свідчать про їх утворення в умовах
сильного похолодання. Упродовж голоцену такий
мерзлотний комплекс сформуватися не міг. Це дає
підстави вважати, що еолові піски накопичувалися
у пізньому дріасі (DR-3), а розташований нижче пе-
докомплекс утворився упродовж потеплінь BL–AL.
Вохристо-глейовий псевдоопідзолений ґрунт
(Luvic Stagnosol) (AL) – 1,25–1,65 м. Диференцію-
ється на генетичні горизонти He(gl), Egl, IGLm.
He(gl) – 1,25–1,33 м. Бурувато-сірий, супіщаний,
слабоущільнений, із невеликою кількістю залізо-
манганових новоутворень (точки, дрібні вохрис-
ті плями). Присутні поодинокі плями оглеєння,
червоточини і ходи давніх коренів. Верхня межа
горизонту різка, що  свідчить про його розмив.
У  мікрозниженнях вдається прослідкувати пер-
винний гор. Hе, потужністю до 10 см. Окрім цього,
горизонт значно деформований кріоструктурами
та інволюціями. Гранулометричний склад характе-
ризується незначним зниженням вмісту піску (до
68%) та мулу (до 7,8%), проте зростанням вмісту
фракції крупного пилу (16,4%).
Egl – 1,33–1,37 м. З’являється лише у палеозни-
женнях. Палево-ясно-сірий, супіщаний, слабоущіль-
нений, із неміцною плитчасто-горіхуватою струк-
турою. Зустрічаються поодинокі залізо-манганові
точки і примазки, а також давні біотурбації. Ниж-
ня межа затічна, перехід до низу ясний.
IGLm – 1,37–1,65 м. Бурувато-вохристий із си-
зувато-сірими плямами оглеєння, піщано-серед-
ньосуглинковий, дуже щільний, тонкопористий,

605
606
Рис. 6. Гранулометричний склад відкладів розрізу №1. Літопедологія: 1- Дерновий опідзолений ґрунт (Mollic Arenosol); 2 - Вохристо-глейовий псевдоопідзолений (Luvic
Stagnosol); 3- Заплавний псевдоглей (Fluvic Planosol); 4- Заплавна фація алювію; 5 – Еолово-делювіальні супіски; 6 – Еолові піски. Гранулометричний склад: A – більше 0,5
мм; B – 0,5-0,25 мм; C – 0,25-0,05 мм; D – 0,05-0,01 мм; E – 0,01-0,005 мм; F – 0,005-0,001 мм; G – дрібніше 0,001 мм. Статистичні показники: Md – медіанний радіус; S0 – ко-
ефіцієнт сортованості; Sk – коефіцієнт асиметрії розподілу фракцій
Fig. 6. The grain–size structure of soils and deposits in the section №1. Lithopedology: 1 – Mollic Arenosol; 2 – Luvic Stagnosol; 3 – Fluvic Planosol; 4– Alluvial sediments; 5 – Aeolian
and hillwash sediments; 6 – Aeolian sediments. Grain-size: : A – > 0,5 mm; B – 0,5-0,25 mm; C – 0,25-0,05 mm; D – 0,05-0,01 mm; E – 0,01-0,005 mm; F – 0,005-0,001 mm; G – < 0,001
mm. Statistical indicators: Md – median diameter; S0 – sorting coefficient; ; Sk - asymmetry coefficient of fraction distribution
із неміцною горіхувато-призматичною структурою
та великою кількістю залізо-манганових новоутво-
рень (просочення, вохристі плями, мікроортштей-
ни, примазки, плівки, пухкі стягнення, манганова
штриховка). Зустрічаються поодинокі червоточини,
заповнені гумусовим матеріалом. Гранулометричний
склад характеризується різким зростанням вмісту
мулу (до 22,4%) − результат ілювіальних процесів.
Фракція крупнозернистого піску зникає, натомість
зростає вміст дрібнозернистого піску (40,2%). Ниж-
ня межа хвиляста, перехід до низу ясний.
Заплавний псевдооглеєний ґрунт (Fluvic Planosol)
(ВL) – 1,65–1,95 м. Диференціюється на генетич-
ні горизонти HEgl(i), IPGL. Як самостійний ґрунт
прослідковується лише у деяких місцях. Частіше
складає нижню частину ілювіального горизонту
полігенетичного ґрунту.
HEgl(i) – 1,65–1,8 м. Мозаїчно забарвлений (пе-
реважають сизувато-вохристо-сірі тони), піща-
но-легкосуглинковий, щільний, безструктурний,
із великою кількістю залізо-манганових новоутво-
рень (великі вохристі плями, зцементовані осеред-
ки, мікроортштейни, дрібні стягнення, примазки).
У великих каналоподібних порах зустрічається ві-
віаніт. Гранулометричний склад характеризується
зростанням вмісту піску (72,4%), особливо серед-
ньозернистого (43,5%) і зменшенням мулу (11,2%).
Нижня межа рівна, перехід до низу різкий.
IPGL – 1,8–1,95 м. Мозаїчно забарвлений (ко-
ричнево-бурі тони), піщано-середньосуглинковий,
середньоущільнений, безструктурний, із великими
плямами оглеєння, рясними залізо-мангановими
новоутвореннями (дрібні вохристі плями, точ-
ки, пухкі залізо-манганові стягнення, інкрустації
за ходами коренів, негуста штриховка). Зустріча-
ється вівіаніт. Нижня межа слабохвиляста, перехід
до низу ясний. У гранулометричному складі зни-
жується вміст піску (51,9%) і зростає мулу (25,2%)
як результат оглеєння та ілювіювання.
Заплавна фація алювію – рс1 (DR-1) – df – 1,95–
2,45 м (розкрито). Сизувато-сірий, піщано-легко-
суглинковий, середньоущільнений, тонкопористий
із залізо-мангановими новоутвореннями (вохрис-
ті плями, кільця Лізеганга, інкрустації за ходами
коренів, примазки), кількість яких дещо зменшу-
ється. Поблизу новоутворень заліза є гнізда віві-
аніту. В алювії присутній гумусований прошарок,
збагачений новоутвореннями заліза. Зустріча-
ються прошарки лучного мергелю, особливо біля
покрівлі горизонту. Зрідка виділяються кротови-
ни, заповнені гумусовим матеріалом. За грануло-
метричним складом горизонт диференціюється
на  дві пачки: верхня характеризується значним
зниженням вмісту мулу (9%) та різким зростан-
ням вмісту дрібного піску (62,5%); нижня – значне
зростання вмісту мулу (23,4%), зменшення вмісту
дрібного піску (39,9%) та поява крупнозернисто-
го піску (3,9%).
Розріз №2а. Розташований в  археологічному
розкопі, на схилі палеодюни.
Дерновий опідзолений ґрунт (Entic Podzol) –
0–0,6 (0,7) м. Сірий із світло-палевими та білясти-
ми включеннями алохтонного матеріалу, піщано-
легкосуглинковий, слабоущільнений, із неміцною
зернисто-дрібногрудкуватою структурою, рясною
присипкою SiO2, великою кількістю біотурбацій. На-
вколо виробів із заліза як результат їх окиснення
зустрічаються дрібні вохристі плями. Ґрунт харак-
теризується високим вмістом піску (70,4%), підви-
щеним мулу (14,6%) і дрібного пилу (10,7 %). Ниж-
ня межа хвиляста, перехід до низу ясний.
Дерново-сильнопідзолистий ґрунт (Podzol) – 0,6
(0,7)–1,7 (2,2) м. Вище за схилом має такі генетич-
ні горизонти HEif,, Ei, IRE, а нижче за схилом HEi,
EHif, Ehfi, Pif(h). Нижче наводимо комплексний
опис ґрунтового профілю.
HEif – 0,6–0,85 м (вище за схилом), 0,7–0,95 м
(нижче за схилом). Світло-сірий, супіщаний, сла-
боущільнений, із рясною присипкою SiO2 та не-
міцною дрібногрудкуватою структурою, яка вниз
за схилом змінюється горіхувато-плитчастою. При-
сутні вторинні псевдофібри, підкреслені гумусом
і залізом. Зростає кількість залізисто-манганових
новоутворень (мікроортштейни, прошарки, вох-
ристі плями, примазки). Дуже багато біотурбацій
і  включень антропогенного матеріалу. Грануло-
метричний склад характеризується зростанням
вмісту піску (78,8%), особливо дрібнозернисто-
го (57,2%), а  також значним зменшенням вміс-
ту мулу (3,9%). Нижня межа хвиляста, перехід
до низу ясний.
ЕHif – 0,95–1,1 м (простежується вниз за схи-
лом). Білясто-сірий, супіщаний, пухкий із рясною
присипкою SiO2 та  поодинокими кротовинами.
У  горизонті зростає кількість залізо-манганових
новоутворень: дрібні вохристі плями, мікроор-
тштейни (d<2  см), точки, примазки, а  також ін-
крустації за ходами коренів. Зростає вміст піщаної
607
фракції (86,9%), особливо дрібнозернистого піску
(62,4%). Нижня межа підкреслена псевдофіброю.
Еif – 0,85–1,0 м (вище за схилом), 1,1–1,35 м (ниж-
че за схилом). Сірувато-білястий, супіщаний, пух-
кий. У  горизонті багато залізо-манганових но-
воутворень, кількість яких значно зростає вниз
за схилом: штриховка, дрібні вохристі плями, мікро-
ортштейни, інкрустація за ходами коренів. Зустрі-
чаються поодинокі кротовини. У гранулометрично-
му складі загальна питома вага піску зменшується
(74,6%), однак зростає вміст середньозернистого
піску (20,5%) і з’являється грубозернистий пісок.
Нижня межа слабохвиляста, перехід до низу ясний.
Нижче розташований ілювіальний горизонт:
у привершинній частині він являє собою ортзанд,
який нижче за схилом змінюється гор. BCf, сфор-
мованим in situ. Наводимо опис останнього.
Pif(h) – 1,35–1,7 м (розкрито). Вторинно ілюві-
йований еоловий супісок, білясто-сірувато-пале-
вий із псевдофібрами, супіщаний, із великою кіль-
кість залізо-манганових новоутворень (штриховка,
примазки, мікроортштейни, дрібні вохристі пля-
ми, псевдофібри). У горизонті зростає вміст мулу
(10%) як результат ілювіальних процесів, зменшу-
ється вміст піску (71,9%).
Для ортзанду, виявленого у привершинній час-
тині (потужністю до 0,8 м), характерна горизонталь-
на та коса шаруватість – перешарування щільних
вохристо-бурих ортзандів із горіхуватою структу-
рою і палево-білястих прошарків піску. Для шару
властива велика кількість залізо-манганових но-
воутворень (кутани, вохристі плівки, мікроор-
тштейни, інкрустації за ходами коренів). До низу
з’являються плями оглеєння за давніми коренями.
Ортзанди у напрямку падіння схилу плавно пере-
ходять у псевдофібри.
Еолові піски – 1,8–2,4 м (привершинна ділянка).
Мозаїчно забарвлені (палево-жовтувато-сірі), із сла-
бо вираженою хвилястою шаруватістю, тонкими
залізистими псевдофібрами біля покрівлі, а також
досить великою кількістю залізо-манганових ново-
утворень (вохристі плями, мікроортштейни, при-
мазки, штриховка і крупні точки). Багато білястих
оглеєних плям, що підкреслюють ходи давніх коре-
нів. Присутні біотурбації. Нижня межа хвиляста,
перехід до низу ясний.
Фаціальну зміну голоценових утворень із розрі-
зу №2А прослідковано вниз за схилом у розрізі №2
(рис. 4), у якому виявлено зверху субатлантичний
608
дерновий опідзолений ґрунт, нижче пачку педо-
седиментів у вигляді ортзандів, що підстилають-
ся заплавною фацією алювію із палеокріогенними
структурами та прошарком лучного мергелю. При-
пускаємо, що нижня пачка педоседиментів може
бути синхронною ґрунтам белінг-алеред.
Розріз №3. Закладений у місцевому кар’єрі з видо-
бутку піщаної сировини у західній частині урочища.
Ясно-сірий опідзолений ґрунт (Phaeozem) ґрунт
(0–0,8 м), диференційований на генетичні горизон-
ти Hорн, HE, IPf. Hорн – 0–0,4 м. Давній орний гори-
зонт із типовими турбаціями ґрунту, включеннями
алохтонного матеріалу. Додатковим індикатором
діяльності людини є  присутність стовпових ям.
НЕ – 0,4–0,5 м. Простежується у вигляді непору-
шеної сільськогосподарською діяльністю частини
ґрунту, у якому присутня помітна присипка SiO2,
а  також з’являються новоутворення заліза у  ви-
гляді щільних осередків, як результат вияву ілю-
віальних процесів. У  давніх зниженнях рельєфу
у вигляді лінз з’являється самостійний горизонт Е.
ІРf – 0,5–0,8 м. Сірувато-бурувато-вохристий щіль-
ний супісок із залізистими псевдофібрами, що іноді
переходять в ортзанди. Процеси ілювіювання, оче-
видно, є вторинними по відношенню до материн-
ської породи (причорноморського лесоподібного
супіску). У нижній частині горизонту з’являються
сліди оглеєння.
Лесоподібний супісок – 0,8–1,1 м, ймовірно сфор-
мований у пізньому дріасі. Сірувато-палевий, супі-
щаний, слабоущільнений, пористий, карбонатний,
із вохристими плямами озалізнення та ініціальними
слідами оглеєння. У незначній кількості присутні
біотурбації голоценового часу.
Верхня пачка заплавної фації алювію – 1,1–
1,6 м. Горизонтально – і хвилясто-шаруваті супіс-
ки, що  чергуються із  суглинковим оглеєним ма-
теріалом. Горизонт значною мірою озалізнений,
карбонатний, а також порушений біотурбаціями
голоценового часу. Припускаємо, що шар має ео-
лово-алювіальний генезис і формувався в умовах
періодично низького рівня води, що призводило
до розвіювання пісків.
Нижня пачка заплавної фації алювію – 1,6–2,3 м.
Горизонтально-шаруватий глейовий суглинок,
у якому присутні прошарки лучного мергелю, гу-
мусованого матеріалу, а також лінзи та прошарки
піску. Зустрічаються поодинокі біотурбації голо-
ценового часу.
 Результати гранулометричного
аналізу
Виконано гранулометричний аналіз ґрунтів
та відкладів із розрізів №1 та №2а (рис. 6; 8). Вста-
новлено, що майже усі горизонти характеризують-
ся мономодальними несиметричними емпірич-
ними полями розподілу фракцій, із  вираженим
максимум у  фракції дрібного піску, що  свідчить
про явне переважання одного геологічного аген-
ту (еолового) у  формуванні відкладів. Бімодаль-
ний розподіл фракцій із вираженим максимумом
у фракції дрібного піску та мулу властивий для по-
хованого педокомплексу BL-AL, що свідчить про
участь у формування матеріалу двох геологічних
агентів – алювіального та педогенного. Дещо менш
виражена бімодальність розподілу фракцій ви-
явлена у заплавному алювії та культурному шарі,
де  з’являються субдомінантні геологічні агенти:
оглеєння та антропогенний, відповідно.
Встановлено, що у всіх зразках присутня фракція
піску (60–80%) – від 27% у дерновому опідзолено-
му ґрунті до 85–87% у фаціях еолових пісків верх-
нього дріасу (DR-3). Незначне зменшення вмісту
піску спостерігається у похованому педокомплексі
белінг-алеред (BL-AL) (52–68%) за рахунок зник-
нення фракції крупнозернистого піску. Це обумов-
лено процесами внутрішньоґрунтового, можливо
кріогідратаційного, вивітрювання, у результаті чого
відбувалося руйнування крупніших зерен.
У  розрізах переважають дрібнозернисті піски,
проте в  еолових фаціях – середньозернисті (до
60%). Високий відсоток піщаних фракцій визна-
чає відносно великий медіанний радіус (Md) часто-
чок – від 0,028 мм у дерновому опідзоленому ґрун-
ті до  0,389  мм у  дюнних пісках верхнього дріасу
(DR-3). Спостерігається зменшення медіанного ра-
діусу у педокомплексі белінг-алеред (0,056–0,105 мм)
і у заплавному алювії (0,089 мм). У розрізі №2 прак-
тично всі відклади характеризуються однаковим ме-
діанним радіусом.
За вмістом мулу простежено зони накопичен-
ня тонкодисперсних часточок у результаті проце-
сів ілювіювання та оглеєння. Максимальний вміст
фракції мулу спостерігається у глейово-ілювіаль-
них горизонтах (IGLm) похованих ґрунтів белінг-
алеред – 22–25%. При цьому над ними виділяються
горизонти збіднені на мул (9–11%) – Нe(gl), HEgl(i).
Це свідчить про процеси вертикальної міграції ко-
лоїдів, ймовірно, за рахунок процесу псевдоогле-
єння і псевдоопідзолення. Високий вміст фракції
мулу також має місце у заплавному алювії (23%)
і у культурному шарі (15%). В останньому це обу-
мовлено привнесенням людьми суглинкового мате-
ріалу, а також частковими процесами вивітрювання
кераміки і обмазок. Цікаво, що в дерновому опід-
золеному ґрунті мулиста фракція взагалі відсутня,
проте високим є вміст фракції крупного пилу (68%).
Дюнні піски верхнього дріасу (DR-3) характери-
зуються найкращим сортуванням (So=1,86). Добре
відсортованою також є  верхня пачка заплавного
алювію (So=1,89), EHif та Pif(h) горизонти дерново-
сильнопідзолистого ґрунту у розрізі №2 (So=1,93–
2,0). Останнє ймовірно обумовлено успадкування
ґрунтом гранулометричного складу материнської
породи – еолових пісків. Несортованим у розрізах
є матеріал похованих ґрунтів BL-AL (So=5,7–16,2)
і  культурного шару (So=7,3), що  обумовлено на-
копиченням у результаті активних ґрунтоутворю-
вальних процесів тонкодисперсної фракції у піща-
ній материнській породі. Несортованість матеріалу
культурного шару визначається переважно антро-
погенним фактором. Низький ступінь відсорто-
ваності заплавного алювію (So=6,3) обумовлений
процесами оглеєння алювіальних пісків.
Морфологія кварцових зерен
На основі польового опису структурно-текстур-
них особливостей стратиграфічних підрозділів ви-
ділено ті із них, які потенційно можуть мати еоло-
вий генезис. Проаналізовано морфологію кварцових
піщаних зерен у трьох зразках, відібраних із роз-
різів №1 та №2а (рис. 9).
Зразок №1 – 0,5 м (розріз №1). За морфологією
кварцових зерен у  горизонті переважають посе-
редньо-матові зерна класу EM–RM (44,2%), дещо
менше округлих матових зерен класу RM (33,1%).
У незначній мірі присутні блискучі округлі зерна
класу EL (7,4%) і посередньо блискучі слабкозао-
круглені зерна класу EM–EL (11,5 %), що свідчить
про транспортування піщинок як еоловим, так і де-
лювіальним шляхом.
Зразок №2 – 1,0 м (розріз №2а). Являє собою гор.
Eif дерново-сильнопідзолистого ґрунту.
У  горизонті різко переважають зерна класу
RM (72,7%) із великою кількістю мікроямок та бо-
розн. У  невеликій кількості спостерігаються по-
609
610
Рис. 8. Гранулометричний склад ґрунтів та відкладів розрізу №2А. Літопедологія: 1- Антропозем; 2 – Дерново-сильнопідзолистий ґрунт; 3 – Еолові піски; Гранулометрич-
ний склад: A – більше 0,5 мм; B – 0,5-0,25 мм; C – 0,25-0,05 мм; D – 0,05-0,01 мм; E – 0,01-0,005 мм; F – 0,005-0,001 мм; G – дрібніше 0,001 мм. Статистичні показники:
Md – медіанний радіус; S0 – коефіцієнт сортованості; Sk – коефіцієнт асиметрії розподілу фракцій
Fig. 8. The grain–size structure of soil and deposits in the section №2A. Lithopedology: 1 – Anthropozem; 2 – Podzol; 3 – Aeolian sands. Grain-size: : A – > 0,5 mm; B – 0,5-0,25 mm;
C – 0,25-0,05 mm; D – 0,05-0,01 mm; E – 0,01-0,005 mm; F – 0,005-0,001 mm; G – < 0,001 mm. Statistical indicators: Md – median diameter; S0 – sorting coefficient; ; Sk - asymmetry
coefficient of fraction distribution
 Рис. 9. Класи морфології кварцових зерен.
Fig. 9. Types of quartz grains morphology.
середньо матові зерна класу EM/RM (18,2%). Аб-
солютне переважання округлих матових зерен
із механічними деформаціями (ямками, борозна-
ми) свідчить про еоловий генезис відкладів та їх
транспортування способом сальтації протягом
тривалого періоду. Ймовірно, процеси підзолис-
того ґрунтоутворення наклалися на  еолові піски
пізніше, сформувавши Eif горизонт. Цілком мож-
ливо, що вітрового перенесення зазнавали давніші
відклади, зокрема, алювіальні піски.
Зразок №3 – 2,0 м (розріз №2а). Відібраний із го-
ризонту пізньольодовикових шаруватих палево-
жовтувато-сірих пісків Морфологічні особливості
кварцових зерен із цього горизонту характеризу-
ються значним різноманіттям, однак переважають
посередньо-матові зерна класу EM–RM (36,1%)
та округлі матові зерна класу RM (32,5%). Відносно
високу частку займають також заокруглені блискучі
зерна EL (15,7%) і слабо заокруглені блискучі зерна
класу RM/EM (15,7%). Така особливість морфології
кварцових зерен дає змогу припустити, що гори-
зонт сформувався за рахунок первинного еолового
перенесення алювіального піску на відносно неве-
ликі відстані під час посушливих сезонів. Ймовірно,
саме ця фація пісків відображає першу фазу розви-
тку урочища як суходільного елементу ландшафту.
Мікроморфологія похованих
ґрунтів
Досліджено мікроморфологічні особливості бу-
дови похованих ґрунтів BL-AL у розрізі №1 (рис. 10).
Вохристо-глейовий псевдоопідзолений ґрунт
(Luvic Stagnosol) (AL). Нe(gl) – 1,25–1,33 м. Горизон-
ту властиве пухке роздільно-часткове складення
із  системою пор-упаковок, які подекуди містять
ознаки деградованих реліктових каналоподібних
пор. Мінеральний скелет (60–70% площі шліфа)
пухко упакований у плазмі, представлений пере-
важно слабо – або середньоокатаними піщаними
зернами, що містять сліди механічного руйнування.
Мінералогічний склад скелету строкатий – окрім
кварцу у великій кількості присутні польові шпа-
ти (переважно піроксени та  плагіоклази), слю-
ди (мусковіт, біотит), амфіболи (рогова обманка)
і деякі рудні мінерали (магнетит, ґьотит). Пооди-
611
Рис. 10. Мікроморфологічні особливості похованого педокомплексу BL–AL. А–В – збіднений на плазму гор. Не вохристо-
глейового ґрунту AL (NII/NXx40); C–D – вивітріле зерно піроксену і тонкі глинисті оболонки навколо піщаних зерен скелету
у гор. Не вохристо-глейового ґрунту AL (NII/NXx160); E–F – цементація ґрунтового матеріалу залізо-глинистими навколо-
скелетними оболонками у гор. IGLm вохристо-глейового ґрунту AL (NII/NXx70); G–H – асимільовані у плазму фрагменти
коломорфних глин і залізисто-глинисті папули зі збереженою шаруватою будовою (червона стрілка) у гор. IGLm вохрис-
то-глейового ґрунту AL (NII/NXx160); I–J – механічна корозія піщаного зерна (жовта стрілка), ймовірно як результат кріо-
гідатаційного вивітрювання і навколоскелетні залізисто-глинисті плівки (червона стрілка) у гор. IGLm вохристо-глейового
ґрунту AL (NII/NXx160); K–L – кільцева форма сортування піщаних зерен як результат кріогенного пучіння, і система трі-
щин усихання (червона стрілка) у заплавному псевлогейовому ґрунті AL (NII/NXx70)
Fig. 10. Micromorphological features of the buried soil complex BL–AL. A–B – depletion in clay material in Ae horizon of the Luvic
Stagnosol (NII/NXx40); C–D – weathered pyroxene grain and thin clay coating on the quartz grains in the Ae horizon of the Luvic
Stagnosol (NII/NXx160); E–F – cementation of fabric by disperse iron oxides in the Btg horizon of Luvic Stagnosol (NII/NXx70);
G–H – remains of disrupted clay cutans in the micromass and iron-clay papule (red arrow) in the Btg horizon of Luvic Stagnosol
(NII/NXx160); I–J – destroying of quartz grain (yellow arrow) as a result of cryogenic weathering and iron-clay coating (red arrow)
an the quartz grains in the Btg horizon of Luvic Stagnosol (NII/NXx160); K–L – circles form of the sand grains cryogenic sorting and
mudcracks (red arrow) in the Fluvic Planosol AL (NII/NXx70)

ноко зустрічається глауконіт. Навколо усіх зерен
скелету сформувалися органо-мінеральні плівки,
іноді шаруваті. Зразок сильно збіднений на плаз-
му, у результаті процесів її вимивання. Збережена
плазма гумусово-глиниста, сірувато-світло-бура,
у  вигляді навколоскелетних плівок та  оболонок.
Зустрічаються поодинокі залізо-глинисті папули.
У мікропорах у великій кількості присутні дрібні
новоутворення мангану, іноді манган просочує цілі
мікрозони плазми. Зустрічаються поодинокі дрібні
залізо-манганові нодулі.

612
 Egl – 1,33–1,37 м. Характеризується пухким роз-
дільно-частковим складенням з дрібними мікро-
зонами цементації піщаних зерен плазмою. Пер-
винні мінерали представлені піщаними зернами
(50–60% площі шліфа), що пухко упаковані у плаз-
мі. У горизонті зростає кількість дрібних піщинок
слабо – або середньоокатаних, часто гострокут-
них, що ймовірно є результатом фізичного (кріо-
генного ?) вивітрювання. Зерна скелету розміщені
нерівномірно – утворюють ланцюжки вздовж трі-
щин та деградованих каналоподібних пор, рідше
кільцеві форми сортування. Скелет піроксен-квар-
цовий, однак у великій кількості також присутні
плагіоклази, слюди (переважно мусковіт), амфібо-
ли (рогова обманка), зрідка зустрічаються рудні
мінерали (магнетит, ґьотит). Матеріал практич-
но повністю відмитий від плазми. Однак зустрі-
чаються мікрозони акумуляції бурувато-жовтої
залізо-глинистої анізотропної плазми у  вигляді
навколоскелетних плівок, які зливаючись поде-
куди армують скелетні зерна між собою. Плівки
мають ознаки шаруватості, з домішками гумусу,
подекуди нагадують натічні форми коломорфних
глин, що зазнали значних діагенетичних процесів
руйнування – розшарування, вивільнення заліза
з кристалічних ґраток й цементація ним мікрозон
плазми. Дисперсне залізо містить ознаки подаль-
шого його перегрупування, що призвело до утво-
рення зон збіднених та збагачених на нього. У мі-
кропорах зустрічається велика кількість дрібних
дифузних стягнень мангану.
IGLm – 1,37–1,65  м. Компактно упакований
матеріал розбитий широкими каналоподібни-
ми порами, які частково зруйновані у результаті
процесів усадки-набухання. Зустрічаються також
дрібні тріщинки та система реліктових мікропор,
у яких концентруються дрібні стягнення манга-
ну. Переважають дрібні піщані зерна первинних
мінералів (30–40% площі шліфа), слабоокатані,
часто гострокутні, зі  слідами механічного руй-
нування та локального сортування – ланцюжко-
ві, кластерні і навіть кільцеві форми розміщення
мінеральних зерен, що є індикатором активного
кріогенного вивітрювання. Мінералогічний склад
первинних мінералів стає одноманітним: питома
вага польових шпатів значно зменшується, інші
мінерали (магнетит, рогова обманка) зустріча-
ються поодиноко. Цікаво, що  зерна скелету пі-
щаної фракції представлені виключно кварцом.
Ґрунтовий матеріал дезагрегований, зцементова-
ний бурувато-вохристою оптично орієнтованою
глинисто-залізистою плазмою. Подекуди вдається
виявити кутани різного ступеня деградації – від
дегідратаційного розтріскування до повної асимі-
ляції плазмою. Це свідчить про первинне накопи-
чення у горизонті коломорфних глин. У результаті
діагенетичного контрастного режиму зволоження
та  осушення (можливо, кріогенного осушення)
відбувалося руйнування кутанного комплексу, ви-
вільнення заліза із кристалічних ґраток і подальше
його перегрупування, що призвело до загальної
цементації ґрунтової маси. Збережені фрагмен-
ти кутан (папули) зустрічаються тільки у мікро –
та мезопорах та містять прошарки гумусу і манга-
ну. Сліди акумуляції плазми по стінках широких
каналоподібних пор не спостерігаються, що може
свідчити про їх молодший вік.
Заплавний псевдооглеєний ґрунт (Fluvic Plano-
sol) (BL). Відрізняється нерівномірним складенням
– від пухкого роздільно-часткового до щільного
компактного із системою пор-упаковок, практично
повністю заповнених дрібними стягненнями ман-
гану, зрідка розташованих у ланцюжки мезопор
неправильної форми (деградовані каналоподібні
пори). Ґрунтовий матеріал порушений поодино-
кими тріщинами усихання. Переважають піщані
зерна первинних мінералів (40–50% площі шліфа),
слабоокатані, рідше гострокутні зі слідами меха-
нічного руйнування (тріщини, корозія поверхні,
сколи). Прослідковуються сліди сортування гру-
бозернистого матеріалу у вигляді кластерів, про-
шарків, ланцюжків, концентричних дуг та кілець.
Ймовірно, сортування має кріогенний генезис. Се-
ред первинних мінералів зростає частка польових
шпатів (особливо піроксенів) і амфіболів (рого-
вої обманки). Зустрічаються у невеликій кількості
слюди, кальцит і рудні мінерали (ґьотит, гематит,
магнетит). Плазма сірувато-бура, манганово-гу-
мусово-глиниста зі слідами оптичної анізотропії
у  вигляді повсюдних навколоскелетних плівок,
що  локально цементують плазму. Дисперсні за-
лізо та манган нерівномірно просочують плазму
і містять ознаки рухливості. У горизонті зростає
кількість гумусу типу бурий мулль, який нерівно-
мірно просочує плазму, частіше входить у склад
навколоскелетних плівок. Зустрічаються пооди-
нокі шаруваті залізисті і залізо-глинисті папули
зі слідами руйнування, що свідчить про незначну
613
роль транслокації колоїдів з вище розташовано-
го ґрунту.
Палеокріогенні утворення
Досліджено палеокріогенний комплекс пізньо-
го дріасу, що представлений інволюціями кишене –
або краплеподібної форми, які деформують верхню
межу похованого ґрунту інтерстадіалу алеред. Умов-
но можна виділити дві генерації інволюцій. Нижня
пов’язана з ін’єкціями матеріалу гумусового гори-
зонту в ілювіальний у вигляді дрібних краплеподіб-
них форм за мікротріщинками. Нижня межа цього
ґрунту подекуди також містить ознаки котлоподібних
просадок. Інволюційні утворення верхньої генерації
деформують покрівлю ґрунту у вигляді заповнених
еоловим піском кишенеподібних заглиблень (рис.
11:a). Зустрічаються ізольовані овальні або непра-
вильно-округлі виокремлення у тілі педокомплексу,
заповнені піском, які пов’язані з крівлею ґрунту тон-
кими каналами (рис. 11:b). Подекуди із дна загли-
блень виходять невеликі первинно-ґрунтові жили
глибиною до 1 м, заповнені гумусованим матеріа-
лом. Деякі первинно-ґрунтові жили відкриваються
із середини педокомплексу, що може свідчити про
їх формування упродовж похолодання DR-2. Вияв-
лено також первинно-ґрунтові жили із розширеним
гирлом, що відкриваються із верхньої межі шару-
ватих заплавних суглинків (рис. 11:d). Присутній
крупний цілісний блок ґрунту із підстельного за-
плавного суглинку, шириною близько 1 м, що має
ознаки грабеноподібного просідання на глибину мі-
німум 20 см (рис. 11:c), який, ймовірно, утворився
у результаті танення шару мерзлих порід, можливо,
багаторічно мерзлих. Поодиноко зустрічаються тер-
моерозійні борозни і канали, заповнені шарувати-
ми відкладами.
Інволюційні текстури розрізу Острів Дубовець
представлені симетричними, іноді регулярними,
утвореннями, що відносяться до третього та чет-
вертого типів (за Vandenberghe 1988) інволюційних
текстур. Такі деформації найвірогідніше сформу-
валися за умов перезволоження нижньої частини
відкладів (результат неглибокого залягання підзем-
них вод) та інтенсивного промерзання їхньої верх-
ньої частини. У процесі промерзання створюється
значний кріостатичний тиск на талу перезволожену
нижню частину товщі, що призводить до утворен-
ня пластичних просадок матеріалу, або витіснення
614
його за мікротріщинами уверх. Такі палеокріогенні
комплекси часто утворювалися на заплавах, забо-
лочених рівнинах, або на плакорах із надмерзлот-
ною верховодкою (Попов и др. 1986).
У  тілі педокомплексу BL-AL виявлено шліро-
ві, рідше неповносітчасті, посткріогенні текстури,
відстань між шлірами у яких лише 1–2 см, що відо-
бражає високу палеольодянистість порід (результат
перезволоження викопних ґрунтів). Посткріогенні
текстури найчастіше підкреслені оксидами заліза,
зрідка гумусом та оглеєним матеріалом.
Археологічні матеріали
Східніше найвищої ділянки підвищення по лі-
нії Сх–Зх закладено розвідкову траншею розмі-
рами 40×1  м, якою було виявлено залишки печі
(об’єкт 1). У цьому місці було закладено розкоп 1,
який вписано в розмітку на ари. Також досліджено
рештки незачепленого шару в межах одного з шур-
фів скарбошукачів (шурф 1). Відкрита розкопками
площа склала 187 м².
Знахідки періоду існування монастиря масово
трапляються починаючи від орного шару, а його
об’єкти фіксуються вже від рівня 0,2–0,4 м. Окрім
великої кількості предметів побуту, однією з най-
цінніших знахідок на цій глибині виявився золо-
тий жіночий перстень (рис. 16:8). Матеріали всіх
давніших періодів перевідкладені делювіальними
процесами і  залягають до  глибини 1,2  м  (рівень
еолових пісків над нижнім голоценовим ґрунтом).
У розкопі на різних глибинах виявлено однопло-
щинний конічний нуклеус (рис. 13:4) і фрагмент ві-
стря виготовленого у так званій мікрорізцевій тех-
ніці (рис. 13:5), та ряд мікропластинок і знаряддя
на них, кілька кінцевих скребків на пластинах (рис.
13:1–3). Трапився також один фрагмент керамі-
ки, який відносимо до дніпро-донецької культури
(рис. 13:6). Враховуючи його наявність, дану збір-
ку крем’яних виробів можна імовірно пов’язати
з неолітом, хоча не виключається належність дея-
ких з них і до мезоліту.
Незначна серія кераміки відноситься до маліць-
кої культури енеоліту. Вона виготовлена з  добре
вимішаної формувальної маси з  домішкою піску
та іноді в комбінації з дрібним шамотом. Одна миска
мала злегка розхилені борти і відділені різким пере-
ламом з внутрішнього боку вінця. Орнаментована
вона рядом округлих ямок на тулубі і на краю вінець
Рис. 11. Палеокріогенний комплекс пізнього дріасу: A–B – інволюційні текстури пізньої фази DR-3; C – грабеноподібне про-
сідання матеріалу; D – первинно-ґрунтова жила
Fig. 11. The palaeocryogenic complex of Younger Dryas: A–B – involution textures of the late phase of DR-3; C – deposits subsidence
similar to graben; D – ground-wedge

(рис. 13:8). Ще одна посудина мала різкий перелам
на тулубі, орнаментований косими овальними, гус-
то нанесеними ямками, і ще один ряд дещо дрібні-
ших ямок знаходився на шийці (рис. 13:12). Серед
інших, менш виразних зразків: вінце мисочки, ймо-
вірно півсферичної (рис. 13:10), невелике вушко по-
судини (рис. 13:9), фрагмент вінець посудини (рис.
13:11) та фрагмент стінки посудини орнаментова-
ної пальцево-нігтевими втисненнями (рис. 13:13).
З цією ж культурою слід пов’язувати крем’яний на-
конечник стріли виготовлений на пластині з косо
струменистою ретушшю (рис. 13:7), уламки лез двох
шліфованих сокир, одна з яких виготовлена з опо-
ки (рис. 13:14), а інша з каменя (порода не визнача-
лась), а також серію макропластин (рис. 13:16,17)
і виробів на них (ножі, скребки).
Виявлено кілька фрагментів орнаментованих по-
судин, які можуть бути пов’язані з культурою ку-

615
 Рис. 12. Дубно – Острів Дубовець 2018. Загальний план розкопу 1
Fig. 12. Dubno – Ostriv Dubovets 2018. General plan of the excavated area 1

616
Рис. 13. Дубно – Острів Дубовець 2018. Вибірка матеріалів з розкопу 1. 1–6 – неоліт (?); 7–17 – маліцька культура. 1–5,7,16,
17 – кремінь; 8–13 – кераміка; 14 – опока; 15 – камінь
Fig. 13. Dubno – Ostriv Dubovets 2018. Selected finds from excavated area 1. 1–6 – Neolithic (?); 7–17 – Malice culture. 1–5,7,16,
17 – flint; 8–13 – ceramic; 14 – gaize; 15 – stone

617
лястих амфор. Вони виготовлені з добре вимішаної
формувальної маси з домішкою кременю і піску, а в
однієї з них ще й дрібного шамоту. Остання була
орнаментована зигзагами з відтисків шнура і пара-
лельними їм рядами ямок (рис. 14:1). Інша посуди-
на мала ряд коротких паличкоподібних відтисків
під краєм вінець (рис. 14:2). До епохи бронзи також
відноситься незначна серія кераміки мєжановиць-
кої культури, орнаментованої відтисками шнура
(рис. 14:4–7). Вона має домішку кременю і піску,
і в одному випадку жорстви в формувальній масі.
Зібрано виразну серію кераміки білогрудівської
культури. Вона представлена фрагментами банко-
подібних посудин, орнаментованих гладкими вали-
ками на плічках (рис. 14:8–15). Одна посудина була
орнаментована насічками по краю вінець (рис. 14:3).
Ця кераміка виготовлена з добре вимішаної фор-
мувальної маси з домішкою піску і кременю.
Найбільшу збірку представляє кераміка моги-
лянської групи ранньозалізного віку: горщики,
миски і черпаки (рис. 14:19–49). Велика кількість
екземплярів горщиків і мисок з перлинним орна-
ментом дозволяє датувати даний горизонт ранньос-
кіфським часом. Трапився фрагмент мініатюрної
посудинки (рис. 14:18). Серед кераміки ранньоза-
лізного віку можна виділити нечисельні екземп-
ляри, які відносяться до  милоградської культу-
ри. Вони як правило виготовлені з формувальної
маси з домішкою кременю, мають відігнуті назо-
вні вінця (рис. 14:17) і орнаментовані рядом ямок
нанесених косою паличкою (рис. 14:16). Наявність
домішки милоградським матеріалів загалом влас-
тива для пам’яток могилянської групи в середній
течії річки Ікви.
Стратиграфічні спостереження показують,
що посуд ранньозалізного віку трапляється до гли-
бини – 1,2 м від денної поверхні, тобто включно
і в шарі лісового опідзоленого грунту, перекрито-
го псевдофіброю, під яким залягає еоловий пісок.
Це свідчить про утворення всієї товщі голоцено-
вих відкладів над ним в останні 2,5 тис. років. По-
квадратова і пошарова (по 20 см) планіграфія усіх
більш менш достовірно атрибутованих знахідок
не дала відчутних результатів.
В  розкопі зібрано велику кількість відщепів
та уламків кременю, знарядь виготовлених з від-
щепів (ножі, скребки, свердла) та декілька фраг-
ментів заготовок біфаціальних виробів на різних
стадіях. Їх можна пов’язати як з білогрудівським,
618
так і з горизонтом ранньозалізного віку. Частина
з них може відноситись і до енеоліту чи ранньо-
бронзового періоду.
Отримано також значну колекцію фрагментів
товстостінного ліпного посуду, виготовленого з по-
гано вимішаної формувальної маси з домішками
крупних гранул шамоту і  кременю, іноді органі-
ки, з недбало згладженою горбкуватою поверхнею
і крихким черепком з крупною текстурою. Фраг-
менти злегка відігнутих назовні вінець часом були
орнаментовані округлими втисненнями або насіч-
ками. Дану збірку кераміки можна пов’язати з піз-
ньою фазою зарубинецької культури, римського
часу. Хоча не виключено, що частина цієї кераміки
може відноситись до поморської культури, яка од-
нак, через відсутність виразних зразків, ще погано
ідентифікована на цій пам’ятці.
Об’єкти пов’язані із монастирем розділено на три
хронологічні групи, виділені на основі датування
матеріалів із заповнення. І група – кінець XVI – се-
редина XVII ст., ІІ група – друга половина XVII – по-
чаток ХІХ ст., ІІІ група – друга половина XVII – по-
чаток XVIII ст. Деякі об’єкти віднесено до І і ІІ груп.
Об’єкт 1 виявлений на глибині 0,2 м від денної
поверхні, являв собою основу печі, вимощену це-
глою на глиносуміші з використанням вапняного
розчину. Форма вимостки близька до  квадрату,
розмірами 1,9×2,02 м (рис. 12). Для її спорудження
було використано випалену цеглу «пальчатку», це-
глу без пальцевих заглиблень і цеглу-сирець. Про-
міри випаленої цегли «пальчатки» (см): 20×12,5×8,5,
?×13×7, ?×?×5,5, ?×13×6,5, ?×12,5×7. Проміри цегли
без пальцевих заглиблень (см): 28,5×14×5,5, ?×14×6,
?×14×5,2, 29×14×6,5, 28×14×6,5, ?×14×6. Проміри
цегли-сирцю (см): ?×14×8, 20×?×6, ?×15×8.
У середній частині вимостки цеглу було укладе-
но у два яруси, очевидно з метою вирівняти давні-
ше просідання ґрунту. Вся вимостка була покрита
добре втрамбованою глиносумішшю. В ній знайде-
но фрагменти керамічних і скляних виробів XVII–
XVIII ст., залізні ковані цвяхи, монету – солід Яна
Казимира 1660-х рр. У вимостці печі виявлено та-
кож фрагмент плінтусової червоноглиняної ках-
лі, що разом із конструктивними особливостями
об’єкту вказує на те, що поставлена тут піч була ка-
хельною. На північ і схід від вимостки суцільною
площею нерегулярної форми залягав шар, який
складався з перепаленої глини, суглинку, фрагмен-
тів цегли і мав потужність до 0,1 м. Він утворився
внаслідок демонтажу печі. Вимостка печі вказує
на розташування тут житлової будівлі, у якій дана
піч займала, ймовірно, кутову частину окремого до-
сить великого приміщення, наприклад трапезної.
Об’єкт 2 виявлений на глибині 0,2 м від денної
поверхні. Складається з рову, глибиною 0,9 м, який
виходить за межі західної стінки розкопу та приле-
глих до нього заглиблень, глибиною до 0,6 м. Разом
із розтягнутим навколо них заповненням, об’єкт
за  площею перевищував 30  м² (рис. 12). Східна
частина Об’єкту значною мірою знищена котло-
ваном смітника поч. ХХІ ст. Заповнення Об’єкту
розділене на 4 шари, з яких шар 2 і 4 – це піщаний
грунт насичений вугіллям і попелом, а шар 1 має
значні включення суглинку. Основна маса суглин-
ку, що сконцентрована у верхній частині рову по-
передньо визначена як рештки демонтованої кон-
струкції печі чи будівлі, що розташовувалась поряд
із західного боку від розкопу. У зв’язку із суглин-
ком на  глибині 0,3  м  виявлено фрагменти цегли
«пальчатки», товщиною 7,5 і 8 см з рештками вап-
някового розчину.
В Об’єкті 2 виявлено 72 тис. 782 рухомі знахід-
ки, більшість з яких це фрагменти посуду, в т. ч.
розвали кухонних і столових посудин (рис. 16:1–
6). Виявлено металеві елементи будівельних кон-
струкцій (скоби, віконні оправи), ножі (рис. 16:7),
шпильки (рис. 16:10–12), кістяні і скляні намистини
(рис. 16:15,17–19), кістяний гребінець (рис. 16:14),
наперсток (рис. 16:13) та велику кількість кухон-
них відходів (кістки птахів, риб, ссавців). Знайдено
монети 1543, 1570, 1612, 1620-х рр. Об’єкт 2 від по-
чатку існування монастиря і до середини XVII ст.
мав призначення смітника, після припинення ви-
користання якого на цьому місці постала будівля
з піччю (Об’єкт 1).
Об’єкт 3 виявлений на  глибині 0,2  м  від ден-
ної поверхні. Складається із близької до овальної
форми ями, розмірами 0,9×1,1 м, глибиною 0,75 м
із звуженим округлим дном. До ями прилягає рів,
глибиною до  0,3  м, який на  протилежному кін-
ці розширюється і переходить у яму із плавними
стінками 0,5 м завглибшки. Ця частина Об’єкту за-
ходила у східну стінку розкопу і не була відкрита
повністю. В Об’єкті знайдено дві цеглини без слідів
пальцевих вдавлень, фрагменти керамічного посу-
ду XVIII – початку XIX ст., велику кількість фраг-
ментів скляного посуду і віконних шибок, цвяхи,
кістки тварин.
Об’єкт 4 виявлений на глибині 0,2 м від денної
поверхні. Має Г – подібну форму, дно і, ймовірно,
одна із сторін порушені норою. Розміри по видо-
вжених сторонах – 1,2×1,4 м, глибина – 0,2 м. Зна-
йдені у заповненні Об’єкту фрагменти посуду від-
носяться до п. пол. XVII ст.
Об’єкт 5 виявлений на глибині 0,2 м від денної
поверхні. Має видовжену форму з плавними кутами,
довжиною 1 м, глибиною 0,2 м. На підставі датуван-
ня фрагментів посуду віднесений до п. пол. XVII ст.
Об’єкт 6 зафіксований у  розвідковій траншеї
на глибині 0,4 м від денної поверхні. У вертикальній
стінці читався як стовпова яма шириною до 0,3 м,
заповнена темно-сірим гумусованим піском в пе-
ремішку із суглинком. На глибині 0,5 м від рівня
виявлення розширювався до 0,55 м. Загальна гли-
бина Об’єкту – 0,95 м. Бідний і погано піддатли-
вий вужчій хронологічній диференціації, матеріал
з Об’єкту відноситься до XVII–XVIII ст.
Об’єкт 7 виявлений шурфі 1 на глибині 0,4 м.
Це  ямка круглої форми, частина якої заходила
в  стінку шурфу. Діаметр 0,65  м, глибина 0,15  м.
Матеріал з  Об’єкту представлений фрагментами
посуду і  кахель XVII–XVIII  ст. та  виготовленою
із мідновмістного сплаву обручкою.
Об’єкт 8 виявлено на  глибині 0,5  м  від ден-
ної поверхні. Це округлої форми ямка, розмірами
0,5×0,55 м, глибиною 0,25 м з дещо звуженим дном,
на якому лежала крем’яне жовно з частково обби-
тими краями. Знайдено фрагменти посуду, що від-
носяться до XVIII ст.
Об’єкт 9 виявлений на глибині 0,5 м від денної
поверхні. Являв собою яму округлої форми, що по
рівні виявлення мала розміри 0,7×0,8 м і приблиз-
но зберігала їх  до глибини 0,7  м. На  цій глибині
спостережено контури великого стопа з  огране-
ними сторонами, розмірами 0,3×0,35  м  до  якого
прилягає менший стовп, розмірами 0,15×0,13  м.
Слід від великого стовпа нижче стає загострений
і опущений ще на 0,2 м глибше, слід від меншого
стовпа зникає. Спостереження дозволяють ствер-
джувати, що в яму був поміщений масивний стовп,
пірамідально звужений донизу, що виступав опо-
рним елементом наземної будівлі. У ямі виявлено
фрагменти мореного і полив’яного посуду, кахель
другої половини XVII–XVIII ст. (можливо початку
ХІХ ст.), скляні вироби, цвяхи, кістки тварин, фраг-
мент цегли (у верхньому рівні), шириною 15,5 см,
товщиною 5,5 см.
619
620
Рис. 14. Дубно – Острів Дубовець 2018. Вибірка кераміки з розкопу 1. 1–2 – культура кулястих амфор; 4–7 – мєжановицька
культура; 3,8–15 – білогрудівська культура; 16,17 – милоградська культура; 18–43 – могилянська група
Fig. 14. Dubno – Ostriv Dubovets 2018. Selected ceramics from excavated area 1. 1–2 – Globular Amphora culture; 4–7 – Mierzanowice
culture; 3,8–15 – Bilohrudivska culture; 16,17 – Milograd culture; 18–43 – Mohylianska group

Об’єкт 10 виявлений на глибині 0,3 м від ден-
ної поверхні. Перерізав більшу половину Об’єкту
12. Це  погріб, довжиною 2,6  м, із  зафіксованою
шириною понад 2 м і глибиною від рівня вияв-
лення 0,6 м.
В структуру дна Об’єкту входило 6 пристінних
стовпових ям, з яких 4 кутові були парними і вклю-
чали глибокі ями – від 0,27 до 0,47 м та мілкі – від
0,14 до  0,18  м  із  зафіксованою стратиграфічною
послідовністю.
Простежено, що давніші стовпи були опущені
в прокопані під них ями, але не вбиті глибше в пі-
сок. Тоді як в ході заміни старих кутових стовпів
на нові, їх опустили у викопаний котлован а потім
вбили глибше у пісок. При цьому стовпи у ямах 3
і 5 були поставлені під час цього ремонту вперше.
На  основі морфологічних і  технологічних ха-
рактеристик кераміки Об’єкт 10 датовано XVIII
– початком ХІХ ст. У заповненні знайдено також
рештки деревини, вуглики. З індивідуальних пред-
метів знайдено бронзові шпильки (рис. 16:9), на-
мистини (рис. 16:16), понад сотню кованих заліз-
них цвяхів, довжиною 3–5 см. Два залізні цвяшки
мали покриття мідновмістним сплавом.
Об’єкт 11 виявлений на глибині 0,5 м від денної
поверхні. Більша його частина заходила у північно-
східний кут розкопу. Досліджена частина виноси-
ла розміри 1,95×0,4–0,5 м, глибина 0,2 м. На основі

Рис. 15. Дубно – Острів Дубовець 2018. Фото основи печі (об’єкт 1) і перерізів смітника (об’єкт 2). Вигляд з південного сходу
Fig. 15. Dubno – Ostriv Dubovets 2018. Picture of the stove base (object 1) and sections of the rubbish-heap (object 2). View from
the south east

621
622
Рис. 16. Дубно – Острів Дубовець 2018. Вибірка матеріалів з розкопу 1 часу існування монастиря. 1–6 – посуд, 7 – ніж, 8 –
перстень, 9–12 – шпильки, 13 – наперсток, 14 – гребінець, 15–19 – намистини. 1–6 – кераміка, 7 – залізо і бронза, 8 – золото,
9–13 – бронза, 15, 19 – кістка, 16–18 – скло
Fig. 16. Dubno – Ostriv Dubovets 2018. Selected finds from excavated area 1 of the monastery time. 1–6 – pottery, 7 – knife, 8 – ring,
9–12 – pins, 13 – thimble, 14 – comb, 15–19 – beads. 1–6 – ceramic, 7 – iron and bronze, 8 – gold, 9–13 – bronze, 14, 15, 19 – bone,
16–18 – glass

датування кераміки із заповнення, Об’єкт 11 від-
несено до ІІ хронологічної групи.
Об’єкт 12 виявлений на глибині 0,55 м від ден-
ної поверхні. Становив собою котлован споруди чо-
тирикутної форми, заглибленої у пісок на 0,6 м від
рівня виявлення, довжиною 2,6 м, із шириною до-
слідженої частини понад 1,15 м. На дні виявлено
навісний замок, трикутної форми і фрагмент гор-
щика з органічною субстанцією всередині. За ке-
рамічним матеріалом датується другою половиною
XVII – початком XVIII ст.
Об’єкти 10 та 12 є прикладом реконструкції гос-
подарської споруди (погребу) монастиря при збе-
реженні її місця розташування і розмірів. Це свід-
чить про те, що призначення споруди після цього
не змінилося. Котлован Об’єкту 12, що не мав слі-
дів ям від опорних стовпів для підтримки стін і на-
криття засипали. Поруч викопали котлован нової
споруди, частково охопивши утрамбований котло-
ван Об’єкту 12. Посталий внаслідок цього котлован
Об’єкту 10 мав набагато надійнішу конструкцію,
що включала 6 стовпових ям, здатних підтриму-
вати обшивку стін від осипання, а також накриття
споруди. Простежено сліди заміни кутових стовпів,
ймовірно, в ході ремонту погребу та встановлення
додаткових стовпів посередині стін дна. Як наслі-
док, споруда, залишки якої простежено у вигляді
Об’єкту 10 експлуатувалась набагато триваліший
час, про що свідчить зокрема характер її заповне-
ння. Тоді як конструктивна ненадійність котловану
Об’єкту 12, вірогідно, дала про себе знати невдовзі
після спорудження.
Об’єкт 13 виявлений на глибині 0,6 м, переріза-
ний пізнішим Об’єктом 9. Мав чотирикутні контури
стінок, розміром 0,7×0,7 м, заглиблений на 0,6 м від
рівня виявлення. В  заповненні Об’єкту знайдено
фрагмент цегли, шириною 13,5 см, товщиною 5,8 см,
а також кераміку першої половини XVII ст. на під-
ставі чого його віднесено до І хронологічної групи.
Об’єкт 14 частково простежений на  глиби-
ні 0,3  м  від денної поверхні на  фоні зачистки
демонтажного шару глини навколо Об’єкту 1.
За  межами глини не  простежувався. Повністю
верхній контур зафіксовано на  глибині 0,7  м  від
денної поверхні. На цьому рівні Об’єкт мав роз-
міри 0,75×0,8  м  та  округлі стінки, які поступово
звужувались. Об’єкт був заглиблений на 1,1 м від
рівня виявлення. По середині в ньому простежено
темну чотирикутну пляму від дерев’яного стовпа,
заповнену вугликами і часточками дерева, розмі-
рами 0,3×0,3 м, що пірамідально звужувалась до-
низу. Подібно до Об’єкту 9 біля дна читався слід
від додаткового меншого стовпа. Матеріал із ями
представлений фрагментами посуду і кахель другої
половини XVII–XVIII ст. (можливо початку ХІХ ст.)
(рис. 67:6–15), кістками тварин.
Об’єкт 9 і Об’єкт 14 подібні за формою, вну-
трішньою структурою і синхронні за матеріалами
входили в  систему конструкції великої наземної
споруди, утримуючи масивні опорні стовпи стін.
Об’єкт 15 виявлений на глибині 0,7 м від ден-
ної поверхні. Мав видовжену форму, розмірами
1×0,3–0,4 м, завглибшки 0,15 м. В заповненні ви-
явлено невелику кількість кераміки XVII–XVIII ст.
Об’єкт 16 виявлений на  глибині 0,3  м  від
денної поверхні. Це  – округла ямка розміром
0,25×0,3  м  по  рівню виявлення, 0,15  м  завглиб-
шки. Розташована поблизу об’єктів 3 та 4, тому
можливо утримувала пов’язані із  ними наземні
конструкції. Матеріал із заповнення датує Об’єкт
XVII–XVIII ст.
Об’єкт 17 виявлений на глибині 0,35 м від ден-
ної поверхні. Це – яма округлої видовженої форми,
частина якої заходила в південну стінку розкопу.
Зафіксовані розміри 0,45×0,4  м, глибина – 0,2  м.
Стінки звужені до  прямого дна посередині яко-
го вглиб на 0,12 м йшов слід від загостреної палі
(рештки нори?), діаметром бл. 0,05  м. Матеріал
із заповнення дозволяє віднести Об’єкт до ІІ хро-
нологічної групи.
Об’єкт 18 виявлений на глибині 0,35 м від денної
поверхні. Являв округлу яму в діаметрі 0,8 м і гли-
биною до 0,2 м. За матеріалами віднесений до І хро-
нологічної групи об’єктів.

623
 Об’єкт 19 виявлений на глибині 0,4 м від ден-
ної поверхні. Це заглиблення, неоднаково вкопане
на глибину до 0,15 м від рівня виявлення, рівень
дна бугристий. Значна частина Об’єкту заходила
в східну стінку розкопу і не була розкрита. На осно-
ві матеріалів із заповнення віднесений до І хроно-
логічної групи.
Об’єкт 20 виявлений на глибині 0,4 від денної
поверхні. На рівні фіксації мав нерегулярні конту-
ри, розміром бл. 2×1,5 м і 0,1 м завглибшки. У запо-
вненні знайдено гончарну кераміку XVII ст. і ліп-
ну ранньозалізного віку. Культурно-хронологічна
приналежність Об’єкту залишилась невизначеною.
Призначення більшості об’єктів, пов’язаних
із  монастирем впевнено встановити складно.
Об’єкти 3, 4, 5, 11 вірогідно, є залишками споруд
господарського призначення, які не  виключено,
мали наземні конструкції. Округлі ями, представ-
лені об’єктами 6, 7, 8, 16, 17, 18 були викопані для
опорних елементів наземних споруд.
Палеогеографічна інтерпретація
отриманих результатів
Присутність значної кількості стратиграфічних
перерв, перевідкладеного матеріалу і латеральної
фаціальної диференціації свідчать про складні ланд-
шафтно-геоморфологічні умови формування від-
кладів досліджуваного урочища. У результаті цього
великий масив палеогеографічної інформації був
невідворотно втрачений, сильно трансформований,
або зберігся фрагментарно, що ускладнює побудову
визначених у часі палеогеографічних реконструк-
цій. Однак завдяки кореляції шурфів у різних час-
тинах острова, застосування низки природничих
і археологічних методів вдалося відтворити загаль-
ний напрямок еволюції природного середовища
у межах досліджуваного урочища.
В основі розрізу Острова Дубовець залягають
заплавні суглинки, що у розрізі №1 (східна частина
урочища) перекриті палеопедокомплексом, який,
на нашу думку, утворився упродовж інтерстадіалів
BL-AL (рис. 5). Вагомим аргументом інтерпретації
такого віку похованих ґрунтів є їх деформації яскра-
во вираженими палеокріогенними структурами
і текстурами, які упродовж голоцену утворитися
не могли. У розрізі №3 (західна частина урочища)
заплавні суглинки перекриті еолово-алювіальними
відкладами і малопотужним шаром лесоподібного
624
супіску (рис. 4). Однак абсолютна висота покрів-
лі педокомплексу BL-AL і заплавної фації у розрі-
зах №2 та №3 приблизно однакова (193,8–194,0 м).
Саме до  цього рівня відноситься різка ерозійна
перерва, підкреслена іноді прошарком лучного
мергелю (рис. 4). Із покрівлі еродованих шарів від-
криваються кріогенні структури (первинно-ґрун-
тові жили, термоерозійні борозни). Пропускаємо,
що ця ерозійна перерва утворилася у ранню фазу
пізнього дріасу (DR-3), оскільки вона зрізає верхню
частину вже сформованого педокомплексу BL-AL.
У центральній і західній частинах урочища на гіп-
сометрично вищих ділянках впродовж інтерстаді-
алів BL-AL міг утворитися слаборозвинений ґрунт,
що під час однієї з ерозійних фаз був розмитий.
Упродовж пізнього дріасу у  східній частині
Острова відбулося накопичення алювіальних піс-
ків незначної потужності із найбільшим у розрізі
медіанним радіусом (Md=0,389  мм), що  свідчить
про алохтонний генезис цього матеріалу. Пізніше
алювіальні піски зазнали еолового перенесення,
що  підтверджується особливостями морфології
кварцових зерен – присутність у значній кількості
і посередньо матових зерен класу EM/RM (36,1%),
і округлих матових зерен класу RM (32,5%). Така
особливість морфології кварцових зерен свідчить
про відносно нетривалу еолову обробку алювіаль-
них пісків, тобто формування первинної акуму-
лятивної форми рельєфу (Дубіс 2013; Mycielska-
Dowgiałło, Woronko 2004).
Похолодання у пізньому дріасі (DR-3) призвело
до активізації кріогенних процесів, які деформува-
ли педокомплекс BL-AL. Припускаємо, що  утво-
рення кріогенних структур відбувалося у дві фази.
Перша представлена ін’єкціями гумусового мате-
ріалу у IGLm горизонт, а також дрібними первин-
но-ґрунтовими жилами, заповненими гумусовим
матеріалом. Тобто кріогенні текстури і структури
сформувалися до того, як верхня частина похова-
ного ґрунту зазнала розмиву. Морфологічні особли-
вості кріогенних утворень свідчать про те, що вони
ймовірно утворилися упродовж нетривалого часу,
можливо навіть упродовж кількох суворих зим (Ро-
мановский 1993). Найвірогідніше кріогенні утво-
рення цієї генерації сформувалися на початку по-
холодання пізнього дріасу, коли клімат був більш
посушливим (Dzieduszyńska, Petera-Zganiacz 2018),
що й стало причиною утворення структурних крі-
огенних форм (первинно-ґрунтових жил).
 Пізня фаза кріогенезу відбулася вже після еро-
зійного зрізу і накопичення пісків, адже піски за-
повнюють частину мерзлотних структур. Упродовж
цієї фази формувалися переважно деформації ін-
волюційного типу, кріогенні просідання матеріа-
лу, рідше термоерозійні борозни. Морфогенетич-
ні ознаки палеокріогенного комплексу загалом
та інволюцій зокрема не свідчать однозначно про
те, що вони могли формуватися в умовах багато-
річної мерзлоти.
На основі вищезазначеного можна зробити ви-
сновок, що упродовж похолодання пізнього дріасу
ландшафтно-седиментаційні умови території до-
сліджуваного урочища змінювалися. На початку
стадіалу мали місце значні повені, які призвели
до  розмиву раніше утворених відкладів та  аку-
муляції малопотужного шару пісків. Кількара-
зове значне зростання водного стоку наприкінці
пізньольодовиків’я встановлене для багатьох річок
Східно-Європейської рівнини і пов’язане з існу-
ванням багаторічної мерзлоти (Panin, Matlakhova
2015; Сидорчук и  др. 2008; Starkel, Gebica 1995;
Starkel et al. 2015). Пізніше повені, ймовірно, ста-
ли менш виразними у  гідрологічному режимі р.
Іква. Територія урочища перестала затоплювати-
ся водами весняного водопілля, що  й  створило
сприятливі умови для розвіювання алювіальних
пісків. Первинні процеси дюноутворення мали
місце не лише завдяки наявності вільних від рос-
линності піщаних масивів, а й за рахунок потуж-
них вітрів у цей час (Дубіс 2013, 24). Активізація
еолових процесів у заплавах річок упродовж піз-
нього дріасу зафіксована по всій території Європі
(Zelinski et al. 2009; Zelinski et al. 2015; Antoine et al.
2003; Starkel et al. 2015; Дубіс 2013; Kasse et al. 2007;
Bertran et al., 2009).
Упродовж інтерстадіалів BL-AL у східній частині
урочища Острів Дубовець сформувалися два ґрун-
ти: нижній – Fluvic Planosol (BL), верхній – Luvic
Stagnosol (AL). Корелянтом цих ґрунтів в україн-
ських стратиграфічних схемах є ініціальні середньо-
причорноморські ґрунти (pc2) (Веклич 1982; Гера-
сименко 2004; Матвіїшина та ін. 2010). На території
Волинської височини, Острів Дубовець є першим
розрізом, де описано два окремих ґрунти інтерста-
діалів пізньольодовиків’я. Дві фази формування по-
лігенетичного середньопричорноморського ґрунту
раніше описано нами у розрізах субаеральних від-
кладів – Хрінники (Бончковський 2018b).
Упродовж інтерстадіалу белінг (BL) на території
урочища Острів Дубовець починає формуватися
заплавний псевдоглейовий ґрунт (Fluvic Planosol),
який характеризується значним зростанням вміс-
ту мулу униз за профілем (від 11,2% у гор. НЕgl(i)
до 25,2% у гор. IPGL). Незважаючи на це, кутани
у ґрунті відсутні; зустрічаються у невеликій кіль-
кості тільки шаруваті папули, що свідчить про не-
значну участь ілювіальних процесів у формуванні
цього ґрунту. Ймовірно, основним процесом вине-
сення тонкодисперсних фракцій із верхнього гене-
тичного горизонту у нижній було псевдооглеєння.
Цілком ймовірно, що важчий гранулометричний
склад гор. IPGL обумовлений також контактним
оглеєнням унаслідок неглибокого залягання ґрун-
тових вод. У результаті процесів оглеєння, псевдоо-
глеєння, періодичного осушення ґрунт є збагаченим
плазмою нерівномірно, дисперсне залізо утворює
мікрозони просочення. Однак значного усихан-
ня не відбувалося: сегрегаційні форми новоутво-
рень заліза та мангану і тріщин усихання відсутні.
Можливо, це обумовлено постійним неглибоким
стоянням ґрунтових вод і підтягування капілярної
води до давньої денної поверхні. Ґрунт є відносно
гумусованим, гумус в основному диспергований,
представлений бурим муллем, що свідчить про від-
носно інтенсивні умови гуміфікації.
Мікробудова заплавного псевдоглейового ґрун-
ту характеризується контрастним складенням (від
пухкого роздільно-часткового до  щільного ком-
пактного), слідами руйнування системи каналопо-
дібним пор і їх заповнення плазмою, що ймовірно
обумовлено пізнішими кріотурбаціями. Активний
кріогенез призвів до сортування піщаних фракцій
скелету у  вигляді кластерів, концентричних дуг,
кілець, ланцюжків, що свідчить про досить суворі
кліматичні умови (Герасимова и др. 1992, 17). Епі-
генетичний кріогенний вплив фіксується також
за слідами механічного руйнування піщаних зерен
первинних мінералів, що є індикатором кріогідрата-
ційного вивітрювання (Попов и др. 1986; Konyshchev
2015). Зараз важко однозначно встановити коли
відбувалася найбільша кріогенна трансформація
ґрунту BL – упродовж похолодання DR-2 чи DR-3.
Під час інтерстадіалу алеред (AL) на  теритрії
урочища Острів Дубовець сформувався більш
виразний вохристо-глейовий псевдоопідзолений
ґрунт (Luvic Stagnosol) потужністю до 0,4 м, який
характеризується диференціацією ґрунтового про-
625
філю на генетичні горизонти He(gl) та IGLm. У мі-
крозниженнях простежується самостійний гори-
зонт Egl. Ґрунт формувався в умовах неглибокого
залягання ґрунтових вод, що призвело до контак-
тного оглеєння нижньої частини його профілю,
збагачення оксидами заліза, які у результаті виси-
хання ґрунтової маси зазнали коагуляції, утворю-
ючи рясні залізисті новоутворення. За збідненням
ґрунтової маси плазмою у гор. He(gl) і акумуляцією
коломорфних глин у гор. IGLm вдається прослідку-
вати активні процеси транслокації плазми. Незна-
чне оглеєння верхньої частини профілю, його збід-
нення на дисперсні форми заліза та мікролокальні
осередки акумуляції плазми з ознаками виразної
мобільності, накопичення залізистих коломорфних
глин і загальна дезагрегація ґрунтової маси в гор.
IGLm, мікрозональність залізистих і  глинистих
кутан – усе це є переконливим індикатором про-
цесу псевдоопідзолення (Ромашкевич 1982, 103–
105). Матеріал гор. IGLm компактно складений,
ущільнений, зцементований глинисто-залізистою
анізотропною плазмою, у якій подекуди вдається
прослідкувати кутани різного ступеня деградації
– від розшарування до практичної повної асимі-
ляції плазмою. Це свідчить про те, що коломорфні
глини у результаті контрастного водного режиму
(сезонного перезволоження та усихання) зазнали
значного руйнування, що призвело до вивільнення
заліза із кристалічних ґраток глинистих мінералів
і його перегрупування. Присутність прошарків гу-
мусу у збережених кутанах і папулах може свідчити
про певну роль процесів опідзолення у вертикаль-
ній міграції тонкодисперсного матерілу у  ґрунті
(Парфенова, Ярилова 1978). Згідно із  сучасними
аналогами (Зайдельман 2014), процеси псевдоопі-
дзолення, псевдооглеєння та лесиважу могли бути
одночасними або змінюватися сезонно.
Гумусовий горизонт ґрунту (потужністю
до 10 см) значною мірою розмитий і зберігся лише
у  мікрозниженнях. Він являє собою збіднений
на  глинисту фракцію темнозабарвлений супісок
(вміст мулу складає всього 7,8%) із помітною при-
сипкою SiO2. Гумус у  горизонті представлений
в  основному органо-мінеральними плівками на-
вколо піщаних зерен скелету і  мобільними дис-
пергованими формами бурого муллю. Такі особли-
вості органічної речовини свідчать про відносно
слабкі процеси гумусонакопичення, руйнування
первинного гумусу органічними кислотами, його
626
пептизацію, а також вимивання у гор. IGLm. Це,
зокрема, підтверджується присутністю прошар-
ків і вкраплень гумусу у кутанах і папулах. Однак
наявність відносно великої кількості біотурбацій
у генетичному профілі (червоточини, ходи коре-
нів) свідчать про відносно високу активність біо-
ти у цей час. Відповідно до палінологічних мате-
ріалів, отриманих із болота Іква-І (Безусько та ін.
2011, 122–124), упродовж інтерстадіалу BL на до-
сліджуваній території поширювалися соснові ліси
із незначною участю берези, ялини та широколис-
тих порід (дуб, в’яз, клен, липа, ясен).
Макро- та мікроморфологічні особливості ґрун-
ту AL свідчать про те, що він був значно трансфор-
мований кріогенними процесами пізнього дріасу.
Це призвело до міграції як тонкодисперсної фракції,
так і крупних часточок. Останні, в умовах чергу-
вання процесів промерзання і танення (режеляції),
зорганізовувалися у різноманітні форми сортуван-
ня піщаних зерен первинних мінералів – кластер-
ні, ланцюжкові, рідше кільцеві. Найчастіше крупні
фракції локалізовано за стінками каналоподібних
пор, а внутрішні частини блоків складені пилува-
тими зернами і плазмою, що є індикатором процесу
пучіння на мікрорівні (Колешева 1958) та перене-
сення зерен скелету мікрокристалами льоду (Ро-
гов 1989, 22). Кріогенне сортування піщаних зерен
стало можливим передусім за  рахунок одночас-
но високого вмісту піщаних і глинистих фракцій.
Присутність великої кількості гострокутних і сла-
боокатаних піщаних зерен у ґрунті може свідчити
про активні процеси кріогідратаційного вивітрю-
вання (Попов и др. 1986). Зникнення у гор. IGLm
часточок крупніших від 0,25 мм і повне домінуван-
ня кварцу в мінеральному скелеті може свідчити
про високу участь процесів внутрішньоґрунтового
вивітрювання у руйнуванні первинних мінералів,
адже, як  відомо, кварц стійкий до  хімічного ви-
вітрювання (Страхов 1962). У  горизонтах Hе(gl)
та Egl, навпаки, спостерігається висока участь по-
льових шпатів у мінералогічному спектрі, оскільки,
за (Konyshchev 2015), польові шпати більш стійкі
до кріогідратаційного вивітрювання. Тобто макси-
мальний ефект кріогенного вивітрювання первин-
них мінералів мав місце поблизу похованої денної
поверхні пізнього дріасу, що обумовлено високими
значеннями термічного градієнту.
Упродовж голоцену геоморфосистема Острова
Дубовець була нестабільною, що призвело до роз-
миву ґрунту у центральній частині урочища і його
перевідкладення у напрямку заплави. За морфоло-
гічними особливостями педоседиментів вдаєть-
ся діагностувати первинний лісовий тип ґрунтів
– можливо, дерново-підзолистий чи підзолистий.
Біля привершинної частини Острова з’являється
дві пачки педоседиментів, серед яких верхня має
ознаки формування ґрунту in situ, із краще сфор-
мованим гумусовим горизонтом. Припускаємо,
що  педоседименти могли утворитися упродовж
раннього голоцену і атлантики, коли для більшої
частини території України було характерним спо-
чатку утворення лісових ґрунтів, а до кінця атлан-
тичного періоду поступове наростання ролі дерно-
вого процесу (Герасименко 2004). Первинні ґрунти
у  голоцені формувалися на  материнській породі
легкого гранулометричного складу (еолових піс-
ках), що, ймовірно, стало основною причиною до-
мінування у педогенезі підзолистого процесу. Саме
легкий гранулометричний склад і відносно вологий
клімат визначили розмив ще слабко сформованих
лісових ґрунтів урочища.
Над педоседиментами залягають білясті піски,
які нагадують гор. E  полігенетичного дерново-
сильнопідзолистого ґрунту. Однак, на основі дослі-
дження морфології кварцових зерен, встановлено
(рис. 9), що у горизонті переважають зерна класу
RM (73%) із великою кількістю мікроямок та бо-
розн. Це однозначно свідчить про еоловий генезис
відкладів та їх транспортування способом сальта-
ції. Джерелом цих відкладів цілком могли бути ра-
ніше сформовані дюнні піски раннього дріасу, що,
ймовірно, у центральні частині урочища у той час
ще виходили на денну поверхню. Окрім цього, від-
клади горизонту характеризуються високим ступе-
нем сортування (So=1,93–2,0), що також свідчить
про їх еоловий генезис.
У результаті археологічних робіт знайдено посуд
ранньозалізного часу, датований VІІ–VI ст. до н.е.,
що однозначно залягає in situ. Його стратиграфіч-
не положення відповідає шару еолових пісків, од-
нак на ділянці концентрації артефактів, цей шар
частково зрізаний і є інтенсивніше гумусованим.
Безпосередньо у шарі еолових пісків поодиноко зу-
стрічаються окремі фрагменти ліпної кераміки епох
мідного, бронзового та ранньозалізного віку. При-
сутність археологічного матеріалу дозволяє склас-
ти уявлення про час утворення прошарку еолових
пісків. Востаннє розвіювання піщаного матеріалу,
ймовірно, відбувалася упродовж «ксеротермічної
депресії» X–IX ст. до н.е., виділеної у степовій зоні
України (Золотун 1975; Gerasimenko 1997, 385). Од-
нак присутність кераміки епохи бронзи та мідного
віку у горизонті, наводить на думку про те, що мо-
гли бути і давніші фази еолових процесів, зокрема
упродовж аридизації клімату у кінці пізньої атлан-
тики (AT-3) і у середньому суббореалі (SB-2) (Ге-
расименко 2004; Безусько та ін. 1988; Спиридонова
1991). Ерозійна верхня межа пачки педоседиментів
свідчить про те, що еоловій седиментації переду-
вала ерозійна фаза. Найвірогідніше, формування
прошарку пісків відбувалося в умовах чергування
афляційних, дефляційних та  ерозійно-акумуля-
тивних процесів. Відсутність будь-яких артефак-
тів у педоседиментах лісових ґрунтів дозволяє при-
пустити, що їх формування припинилося до кінця
атлантичного періоду (AT-3).
На основі вище сказаного, вважаємо, що сучас-
ний ґрунтовий покрив центральної частини урочи-
ща почав формуватися на початку субатлантичного
періоду (близько 2,5 тис. р. т.). Виділяємо три ста-
дії утворення ґрунту субатлантичного часу. Перша
стадія – закріплення дюнних пісків і формування
дернового борового ґрунту (Mollic Arenosol), із до-
сить виразним гумусовим горизонтом, складеним
муллевим гумусом, агрегованим у  мікроагрегати
І–ІІ порядку, що  свідчить про відносно активні
процеси гумусонакопичення. Припускаємо, що за-
кріплення дюнних пісків, ймовірно, відбувалося
упродовж вологої стадії ранньої субатлантики (SA-
1A за Н. Герасименко (Герасименко 2004), а гумусо-
вого горизонту під час фази аридизації римського
кліматичного оптимуму (SA-1B за Н. Герасименко
(Герасименко 2004).
Друга стадія – утворення ґрунту, морфологічно
подібного до першого, однак із виразнішими сліда-
ми опідзолення, ілювіальних процесів (псевдофі-
бри у нижній частині генетичного профілю), дещо
меншої гумусованості. Ґрунти цієї стадії можна ді-
агностувати як дерново-криптопідзолисті (Arenic
Entic Podzol), подекуди дерново-слабопідзолисті.
Припускаємо, що формування ґрунту відбувалося
упродовж середньої субатлантики і «Малого льо-
довикового періоду» (пізня субатлантика).
Третя стадія – утворення антропоземів у пері-
од існування археологічного комплексу монасти-
ря, подальша відновна сукцесія ґрунтів. Діяльність
людини призвела до порушення послідовності за-
627
лягання генетичних горизонтів, латеральних пере-
міщень матеріалу, збагачення ґрунту органічними
речовинами, ксенопедолітами (лесоподібними су-
глинками, обмазками, керамікою) тощо. Останнє,
стало причиною накопичення у  верхній частині
ґрунтового профілю тонкодисперсних фракцій
(вміст мулу досягає 15%). При цьому, вивітрювання
металевих артефактів (зокрема, залізних) обумови-
ло збагачення ґрунту оксидами заліза, які у вигляді
ореолів та «зморшок» просочують ґрунт. Біля денної
поверхні також з’являються борошнисті карбонати,
які можуть мати і пірогенний генезис, і утворити-
ся за рахунок вивітрювання обмазок та фрагмен-
тів лесоподібних суглинків, принесених людиною.
Присутність практично у всьому голоценовому
кліматоліті великої кількості залізо-манганових но-
воутворень, рідше плям оглеєння, свідчить про періо-
дичне зволоження літологічної товщі шляхом значно-
го підняття рівня ґрунтових вод. Однак, починаючи
із другої половини пізнього дріасу, досліджуване уро-
чище вже повністю не затоплювалося водами весня-
ного водопілля. Така особливість урочища, а також
його різке обмежування на фоні заплави стали причи-
ною його неодноразового освоєння у різні епохи. Вже
у мезоліті на території урочища, ймовірно, з’явилася
перша стоянка. Люди неодноразово освоювали Ост-
рів і пізніше – в епоху енеоліту, бронзи, раннього за-
лізного віку і середньовіччя, що призвело до значних
трансформацій локальних ландшафтів.
Висновки
1) Археологічна пам’ятка Острів Дубовець зна-
ходиться на підвищенні параболічної форми, яке
морфологічно визначається як висока заплава, од-
нак генетично являє собою фрагмент низької піз-
ньольодовикової надзаплавної тераси, на поверхні
якої сформувалася дюна. Заплавні відклади, що за-
лягають в основі Острова, ймовірно, утворилися
упродовж– ранньопричорноморського (раннього
дріасу) − дофінівського етапу.
2) Вперше процеси педогенезу на території уро-
чища мали місце упродовж інтерстадіалу белінг,
коли утворився заплавний псевлоглейовий ґрунт
(Fluvic Planosol). Його формування відбувалося
ще за умов періодичного, але не частого, затоплення
території водами весняного водопілля. Головними
процесами утворення ґрунту були контактне огле-
єння, псевдооглеєння, гумусонакопичення, гідро-
628
генна карбонатизація (утворення прошарку луч-
ного мергелю у підґрунті).
3) Упродовж інтерстадіалу алеред на території
Острова Дубовець сформувався більш виразний
ґрунт – вохристо-глейовий псевдоопідзолений
(Luvic Stagnosol), який характеризується диференці-
ацією ґрунтового профілю на генетичні горизонти
He(gl) та IGLm. Головними процесами педогенезу
були пседоопідзолення, лесиваж, контактне оглеєн-
ня, озалізнення, злитизація, сіалітизація (внутріш-
ньоґрунтове вивітрювання). Гумусонакопичення
проявлялося слабко, що обумовлено руйнуванням
гумусових речовин органічними кислотами, вине-
сенням гумусу у процесі лесиважу та концентраці-
єю органічної тонкодисперсної маси у вигляді ор-
гано-глинистих оболонок навколо піщаних зерен
скелету. У цей період затоплення урочища водами
весняного водопілля, ймовірно, припинилося, од-
нак ґрунтові води залягали ще неглибоко.
4) Викопний ґрунтовий комплекс BL-AL упро-
довж похолодань середнього та пізнього дріасу за-
знав значних трансформацій кріогенними процеса-
ми (кріопедометаморфізм), що виражене у вигляді
мікролокального переміщення матеріалу інволюці-
ями, сортування піщаних зерен скелету у результа-
ті процесів пучіння, руйнування порового просто-
ру, дезагрегації, кріогідратаційного вивітрювання
первинних мінералів. Настільки активному проце-
су кріогенної трансформації ґрунтового матеріалу
сприяли поганий дренаж території, різнофракцій-
ний гранулометричний склад і високий вміст мо-
більних глинистих речовин.
5) Упродовж стадіалу пізнього дріасу ландшаф-
тно-седиментаційні умови досліджуваного урочи-
ща змінювалися. Фаза «а» – активізація кріогенних
процесів: утворення інволюційних текстур, первин-
но-ґрунтових жил. Фаза «b» – сильні повені на р.
Іква, що призвело до часткового розмиву, раніше
утворених ґрунтів та відкладів. Відкладення поде-
куди малопотужних алювіальних пісків. Фаза «с»
– активізація кріогенезу: утворення виразних інво-
люційних текстур, термоерозійних структур і крі-
огенне просідання матеріалу. Активізація процесів
еолового перенесення алювіальних пісків, утворен-
ня первинної дюни в урочищі, яка, ймовірно, була
вищою від сучасного рельєфу. До кінця пізнього
дріасу затоплення урочища Острів Дубовець віро-
гідно припинилося, що і стало головним каталіза-
тором активізації еолових процесів.
 6) Геоморфосистема урочища Острів Дубовець
упродовж голоцену була нестабільною, що пов’язано
із високою динамікою рельєфоутворювальних про-
цесів (площинна та лінійна ерозія, еолові процеси).
У ранньому-середньому голоцені малопотужні ґрун-
ти лісового генезису зазнавали розмиву і відклада-
лися на схилах у вигляді педоседиментів. Повторна
активізація еолових процесів відбулася, ймовірно,
у пізній атлантиці і суббореалі.
7) Існуючий ґрунтовий покрив у межах археоло-
гічної пам’ятки сформувався упродовж субатлантич-
ного періоду (останні 2,5 тис. років). Виділяємо три
стадії його утворення: перша стадія (SA-1) – закрі-
плення дюнних пісків і формування дернового бо-
рового ґрунту (Mollic Arenosol); друга стадія (SA-2
− SA-3A) – утворення криптопідзолистого ґрунту
із яскравіше вираженими процесами опідзолення
і вертикальної міграції колоїдів; третя стадія – по-
чинаючи із кінця XVI ст., формування локальних
антропоземів, що характеризуються значною кіль-
кістю алохтонної мінеральної речовини, турбаціями
генетичного профілю, збагаченням тонкодисперсною
фракцією, пірогенними та вторинними карбоната-
ми, акумуляцією оксидів заліза та ін. Мінімізація
господарської діяльності людини після припинення
функціонування монастирського комплексу створи-
ла умови для відновної ґрунтової сукцесії.
8) Починаючи із кінця пізнього дріасу, терито-
рія Острова Дубовець існує у вигляді суходільно-
го ландшафту, виокремленого на фоні заболоченої
заплави. Попри те, що у межах урочища довгий час
не було сформованого ґрунту, активізувалися еро-
зійні та еолові процеси, а субстрат не був зручним
для будівництва жител (землянок, напівземлянок)
і для вирощування сільськогосподарських культур,
люди поселилися тут вже у мезоліті. Пізніше в уро-
чищі існували поселення в епоху енеоліту, бронзи,
раннього залізного віку, середньовіччя.
Література
Безусько Л.Г., Климанов В.А., Шеляг-Сосонко Ю.Р. 1988. Кли-
матические условия Украины в позднеледниковье и голоце-
не. В: Н.А. Хотинский, В.А. Климанов (ред.), Палеоклиматы
голоцена европейской части СССР, 125–135. Москва: Инсти-
тут географии РАН.
Безусько Л.Г., Мосякін С.Л., Безусько А.Г. 2011. Закономірнос-
ті та тенденції розвитку рослинного покриву України у піз-
ньому плейстоцені та голоцені. Київ: Альтерпрес.
Бончковський O.С. 2018a. Палеокріогенні процеси на тери-
торії Волинської височини. Dnipropetrovsk University Bulletin.
Series geology, geography 26 (1), 3–16.
Бончковський О.С. 2018b. Еволюція ґрунтів у голоцені на те-
риторії Хрінницького Надстир’я (за даними палеопедологіч-
них досліджень на археологічній пам’ятці Хрінники-Шанків
яр). Фізична географія та геоморфологія 91, 21–29.
Бончковський О.С., Бардецький А.Б., Пшеничний Ю.Л. 2018.
Палеогеографічні дослідження на  археологічній пам’ятці
Острів Дубовець (м. Дубно). Фізична географія та геомор-
фологія 92, 23–37.
Веклич М.Ф. 1982. Палеоэтапность и стратотипы почвенных
формаций верхнего кайнозоя Украины. Kиев: Наукова Думка.
Веклич М.Ф., Матвиишина Ж.Н., Медведев В.В., Сиренко Н.А.,
Федоров К.Н. 1979. Методика палеопедологических исследо-
ваний. Киев: Наукова думка.
Дубіс Л.Ф. 2013. Еоловий морфогенез правобережної частини
українського Полісся. Автореферат дис…. док. геогр. наук. Київ.
Дубіс Л.Ф. 2014. Особливості окатаності у мікроморфології
поверхні кварцових зерен реліктових дюн та еолових покрив-
них пісків Малого Полісся. Проблеми геоморфології Україн-
ських Карпат і прилеглих територій 3, 196–202.
Гагарина Е.И. 2004. Микроморфологический метод исследования
почв. Санкт-Петербург: Издательство Санкт-Петербургского
Государственного Университета.
Герасименко Н.П. 2004. Розвиток зональних ландшафтів
четвертинного періоду на території України. Автореферат
дис…. док. геогр. наук. Київ.
Герасимова М.И., Губин С.В., Шоба С.А. 1992. Микромор-
фология почв природных зон СССР. Пущино: Пущинский
научный центр.
Геренчук К.І. 1974. Природа Ровенської області. Львів: Вища
школа.
Гнатюк Р., Новак Т. 2016. Низькі тераси долини Стиру в се-
редній частині Волинської височини. Вісник Львівського уні-
верситету. Серія географія 50, 101–118.
Грубрін Ю.Л. 1960. Геоморфологічна будова долини р. Ікви.
Географічний збірник АН УРСР 4, 83–95.
Зайдельман Ф.Р. 2014. Механизм процесса глееобразования
и его роль в формировании светлых кислых элювиальных
горизонтов. Известия Тимирязевской сельськохозяйствен-
ной академии 1, 27–41.
Золотун В.В. 1975. Развитие почв юга Украины за последние
45–50 веков. Автореф. дисс… д. с.-х. наук. Киев.
Кошелева И.Т. 1958. Микроморфология тундровых по-
чвогрунтов как возможный индикатор их  генезиса. Изве-
стия АН СССР. Серия География 3, 25–30.
Матвиишина Ж.Н. 1982. Микроморфология плейстоценовых
почв Украины. Киев: Наукова Думка.
629
Матвіїшина Ж.М. (ред.). 2010. Просторово-часова кореляція
палеогеографічних умов четвертинного періоду на терито-
рії України. Київ: Наукова Думка.
Новак Т. 2015. Кореляція річкових долин Волинської висо-
чини на основі морфологічних та літологічних ознак. Вісник
Львівського університету. Серія географічна 49, 253–265.
Парфенова Е.И., Ярилова Е.А. 1977. Руководство к микромор-
фологическим исследованиям в почвоведении. Москва: Наука.
Пероговский В. 1880. Бывшие православные монастыри в г. Дуб-
не Волынской губернии, основанные князями Острожскими.
Волынские епархиальные ведомости. Часть неофициальная, 34.
Попов А.И., Розенбаум Г.Э., Тумель Н.В. 1986. Криолитология.
Москва: Издательство Московского университета.
Прищепа Б.А., Ткач В.В. 1998. Археологічне обстеження околи-
ці Дубна. Археологічні відкриття в Україні 1997–1998 рр., 135.
Рогов В.В. 1989. Микростроение мерзлых грунтов. Авторе-
ферат дисс… док. геогр. наук. Москва.
Романовский Н.Н. 1977. Формирование полигонально-жильных
структур. Новосибирск: Наука.
Романовский Н.Н. 1993. Основы криогенеза листоферы. Мо-
сква: Издательство Московского университета.
Ромашкевич А.И., Герасимова М.И. 1982. Микроморфология
и диагностика почвообразования. Москва: Наука.
Сидорчук А., Панин А., Борисова О. 2008. Климатически об-
условленные изменения речного стока на равнинах Север-
ной Евразии в позднеледниковье и голоцене. Водные ресур-
сы 35 (4), 406–416.
Соколовский И.Л. 1958. Лессовые породы западной части
УССР. Киев.
Спиридонов А.И. 1970. Основы общей методики полевых ге-
оморфологических исследований и геоморфологического кар-
тирования. Москва: Высшая школа.
Спиридонова Е.А. 1991. Эволюция растительного покрова
бассейна Дона в верхнем плейстоцене-голоцене. Москва: Наука.
Страхов Н.М. 1962. Основы теории литогенеза: В 2-х томах.
Т. 1. Москва, Издательство АН СССР.
Antoine P., Munaut A-V., Limondin-Lozouet N., Ponel P., Dupéron
J., Dupéron M. 2003. Response of the Selle River to climatic modi-
fication during the Lateglacial and Early Holocene (Somme Basin
– Northern France). Quaternary Science Review 22, 2061–2075.
Bertran P., Allenet G., Ge T., Naughton F., Poirier P., Sanchiez Gon
M. 2009. Coversand and Pleistocene paleosols in the Langes region,
southwestern France. Journal of Quarternary science 24 (3), 259–269.
Bertran P., Andrieux E., Bateman M., Font M., Manchuel K., Si-
licia D. 2018. Features caused by ground ice growth and decay
in Late Pleistocene fluvial deposits, Paris Basin, France. Geomor-
phology 310, 84–101.
Dzieduszyńska D., Petera-Zganiacz J. 2018. Small-scale geologic
evidence for Vistulian decline cooling periods: case studies from
630
the Łódź Region (Central Poland). Bulletin of the Geological So-
ciety of Finland 90, 209–222.
Gerasimenko N. 1997. Environmental and climatic changes be-
tween 3 and 5 ka BP in Southeastern Ukraine. В: H.N. Dalfes, G.
Kukla, H. Weiss (ред.) Third Millennium BC Climate Change and
Old World Collapse, 371–399. Berlin, Heidelberg: Springer-Werlag.
Goździk J. 1995. Wybrane metody analizy kształtu ziaren piasków
dla celów paleogeograficznych i stratygraficznych. В: E. Myciel-
ska-Dowgiałło, J. Rutkowski (ред.), Badania osadów czwartorzę-
dowych. Wybrane metody i interpretacja wyników, 115–132. War-
szawa: WGiSR UW.
Hupało W. 1998. Wstępne badania w obrębie Klasztoru Podbo-
reckiego na  Wołyniu, Materiały i  Sprawozdania Rzeszowskiego
Ośrodka Archeologicznego 19, 223–249.
Kasse C., Vandenberghe D., De Corte F., Van den Haute P. 2007.
Late Weichselian fluvio-aeolian sands and coversands of  the
type locality Grubbenvorst (southern Netherlands): sedimentary
environments, climate record and age. Journal of  Quaternary
Science 22, 695–708.
Konishchev V.N. 2015. The role of  cryogenic processes in  the
formation of loess deposits. Geography environment sustainabil-
ity 3 (8), 14–35.
Mycielska-Dowgiałło E., Woronko B. 2004. The degree of aeoliza-
tion of Quaternary deposits in Poland as a tool for stratigraphic
interpretation. Sedimentary Geology 168, 149–163.
Panin A., Matlakova E. 2015. Fluvial chronology in the East Eu-
ropean Plain over the last 20 ka and its paleohydrological impli-
cations. Catena 130, 46–61.
Starkel L., Gębica P. 1995. Evolution of  river valleys in  south-
ern Poland during the Pleistocene-Holocene transition. Biuletyn
Peryglacjalny 34, 177–190.
Starkel L., Michczyńska D.J., Gębica P., Kiss T., Panin A., Perşoiu I.
2015. Climatic fluctuations reflected in the evolution of fluvial
systems in Central-Eastern Europe (60–8 ka BP). Quaternary In-
ternational 388, 97–111.
Vandenberghe J. 1988. Cryoturbations. В: M.J. Clark (ред.) Ad-
vances in Periglacial Geomorphology, 179–198. New York: Wiley.
Woronko B., Zieliński P., Sokołowski R.J. 2015. Climate evolu-
tion during the Pleniglacial and Late Glacial as recorded in quartz
grain morphoscopy of fluvial to aeolian successions of the Euro-
pean Sand Belt. Geolog­os 21 (2), 89–103.
Zieliński P., Sokołowski R.J., Fedorowisz S., Woronko B., Hołub
B., Jankowski M., Kuc M., Tracz M. 2016. Depositional conditions
on an alluvial fan at the turn of the Weichselian to the Holocene
– a case study in the Żmigród Basin, southwest Poland. Geologos
22 (2), 105–120.
Zeliński P., Sokołowski R., Woronko B., Jankowski M., Fedoro-
wicz S., Zaleski I., Molodkov A., Weckwerth P. 2015. The deposi-
tional conditions of the fluvio-aeolian succession during the last
climate minimum on the examples from Poland and NW Ukraine.
Quarternary international 386, 30–41.
Zeliński P., Sokołowski R., Jankowski M., Standzikowski K., Fe-
dorowicz S. 2019. The climatic control of sedimentary environ-
ment changes during the Weichselian – An  example from the
Middle Vistula Region (eastern Poland). Quarternary interna-
tional 501, 120–139.
Zeliński P., Fedorowicz S., Zaleski I. 2009. Sedimentary succes-
sion in Berezno in the Volhynia Polesie (Ukraine) as an example
of depositional environment changes in the periglacial zone at the
turn of the Vistulian and the Holocene. Geologija 51, 97–108.
Oleksandr Bonchkovskyi; Taras Shevchenko National University of Kyiv,
64/13 Volodymyr Street, 01601 Kyiv, Ukraine; geobos2013@gmail.com
Andrii B. Bardetskyi; Interregional Public Scientific Organization
«Dubno Archaeological Center», 67/42 Myrohoshchanska Street, Dubno 35604,
Ukraine; bardeckyj@gmail.com
Yurii Pshenychnyi; State Historical and Cultural Reserve of Dubno,
7A Zamkova Street, 35600 Dubno, Ukraine; pshenychnyi.yurii@gmail.com
631
 Nieznany grób wojownika z koniem
w rejonie Przemyśla
Michał Parczewski

Abstract: An unknown grave of a rider with a horse from the vicinity of Przemyśl – In the year 1855, during the building of Przemyśl
Fortress, numerous archaeological finds were discovered. Among them was a warrior grave with a sword and a horse. Only a brief note
was published in a Prague newspaper and the discovery was never entered the archaeological debate. Warrior graves with horses
are characteristic of nomads of early medieval times. In the territory of Poland inhabited by Slavic tribes in the early medieval period
such graves are known exclusively from the Przemyśl area. In 1973–1982 a graveyard was excavated and among the 16 graves, three
were warriors with horses. We do not know the dating of the discovery from 1855 nor the ethnicity of the deceased, but both discoveries
were found in one area (Przemyśl town).
Słowa kluczowe: grób wojownika z koniem, kultura starowęgierska, Lędzianie, Przemyśl
Keywords: Warrior grave with a horse, Hungarian Conquest Period, Lengyel, Przemyśl

Wiosną 2020 roku wybitny archeolog ukraiński
Josyp Kobal z Użhorodu łaskawie zwrócił moją uwagę
na niezwykłą informację zamieszczoną w wiedeńskim
czasopiśmie historycznym z połowy XIX wieku (Seidl
1856, 288). Odnotowano tam odkrycie o trochę podej-
rzanej wiarygodności, ale mimo to nadzwyczaj intere-
sujące, dokonane w Przemyślu lub w jego najbliższej
okolicy równo 165 lat temu. Dotychczas nie weszło ono
do obiegu naukowego (ryc. 1).
W polskiej wersji językowej przekaz brzmi nastę-
pująco1: „Przemyśl (pow. przemyski). 1855. – Podczas
robót ziemnych natknięto się tam na liczne znalezi-
ska interesujące dla znawców starożytności. Między
innymi wieść głosi, że został wykopany jeździec, któ-
ry siedział na koniu i trzymał miecz w dłoni. Nieste-
ty szkielet miałby rozpaść się podczas wydobywania
z gliniastego gruntu, i tylko zachowany odcisk w zie-
mi pozwolił rozpoznać wielkość człowieka oraz konia.
Należałoby zapewne uznać szkielet za szczątki Tatara
1
  Za konsultację językową przekładu obydwu tekstów nie-
mieckich wykorzystanych w  niniejszej pracy bardzo dziękuję
prof. dr. hab. Wojciechowi Blajerowi z Instytutu Archeologii UJ.
Dążąc do maksymalnie wiernego oddania treści, zdecydowałem
się zachować w przekładzie specyfikę językową oryginału niemiec-
kiego, kosztem pewnych uchybień stylistycznych.
i przypisać go początkom XIII wieku, gdy – jak wiado-
mo – Tatarzy zalali Ruś, Polskę i Morawy. Otóż u tego
ludu panował zwyczaj, że przywódcę, który popełnił
czyn niegodny, zagrzebywano żywcem w  ziemi, na
koniu i z mieczem w dłoni. Takie informacje znajdu-
jemy w publikacjach (por. Fremdenblatt z 6.05.1855,
nr 108 z „Pr. Nov.”). Bliższe dane o tym domniema-
nym znalezisku nie są znane, tak więc prawdopodob-
nie, jak i większość podobnych doniesień, należy ono
do świata fikcji.”
Autor tego tekstu Johann G. Seidl (1804–1875),
pisarz, poeta, wysoki urzędnik i  archeolog, peł-
nił w  omawianym okresie ważną funkcję kustosza
w k.k. Münz- und Antikenkabinett w Wiedniu2. Przed-
stawił wprawdzie bardzo krytyczną ocenę wartości od-
krycia, ale intrygujący sygnał bezwzględnie wymagał
zweryfikowania. Jak się okazało, Seidl właściwie do-
słownie zacytował wcześniejszą wiadomość ogłoszo-
ną w wiedeńskim dzienniku „Fremden-Blatt” nr 108
z 6 maja 1855 (ryc. 2).
2
  Jedna z głównych instytucji sfery kultury związanych z dwo-
rem cesarskim, na bazie których powstało później Kunsthistori-
sches Museum.

633
 Ryc. 1. Wiadomość o odkryciach archeologicznych w rejonie Przemyśla w 1855 roku (Seidl 1856, 288)
Fig. 1. Information on archaeological discoveries from the Przemyśl region in 1855 (Seidl 1856, 288)
W przekładzie na język polski: „Z Przemyśla w Ga-
licji napisano w «Pr. Nov.», że podczas prowadzonych
tam robót ziemnych natknięto się na kilka znalezisk in-
teresujących dla znawców starożytności. Między innymi
miałby zostać wykopany rycerz, który do tego siedział
na koniu i trzymał miecz w dłoni; niestety szkielet pod-
czas wydobywania z gliniastego gruntu miał rozpaść
się, i tylko zachowany odcisk w ziemi miałby pozwo-
lić rozpoznać wielkość człowieka oraz konia. Uczeni
uznają szkielet za szczątki Tatara, którzy jak wiado-
mo w początkach XIII w. zalali Ruś, Polskę i Morawy,
i u których miał panować zwyczaj. że jeśli jakiś z ich
przywódców popełnił czyn niegodny, to zagrzebywa-
no go żywcem w ziemi, na koniu i z mieczem w dłoni.”
W  zasadzie można byłoby rzecz skwitować jako
nierozstrzygalną tajemnicę z dawnych dziejów Prze-
myśla i  na tym zamknąć roztrząsanie głosu z  prze-
szłości, uznając go za częsty niestety – gdy korzystamy
z ułamkowych doniesień XIX-wiecznych – beznadziej-
ny przypadek braku dostępu do archeologicznych „ko-
rzeni źródłowych”. Przed rezygnacją powstrzymało
mnie jednak wyzwanie tkwiące w zagadkowym skró-
cie „Pr. Nov.”. Tutaj niewątpliwie krył się punkt wyjścia
ekscytującego przekazu o grobie jeźdźca-wojownika
znad Sanu. Przyjąłem hipotetycznie, że w sformuło-
waniu „wird den «Pr. Nov.» geschrieben” zawarty zo-
stał zapewne akronim tytułu jakiegoś nieznanego
mi czasopisma (?). W tym kontekście, bez większe-
634
go wprawdzie przekonania, brałem m.in. pod uwagę
możliwość, że pierwszy segment nazwy („Pr.”) wią-
że się bezpośrednio z mianem Przemyśla. Nie pasuje
jednak do tego obecność litery „v” w drugim członie,
nieużywanej w polszczyźnie ani teraz, ani w XIX wie-
ku (jakkolwiek ze względu na wysoce prawdopodobną
obcość etniczną autora notatki należało się też liczyć
z ewentualnością błędnego zapisu).
W kolejnym etapie dochodzeń wziąłem na warsztat
trop czeski. Skądinąd wiadomo, że Czesi tworzyli nie-
małą część austriackiej kadry urzędniczej i wojskowej
w zagarniętej przez cesarstwo południowej Polsce, na-
zwanej przez zaborcę Galicją. Kierując się tymi dość
mglistymi przesłankami, założyłem ostrożnie, iż w grę
może wchodzić pismo wydawane w Pradze czeskiej.
Jeśli tak, to rozwinięcie owego „Nov.” wprost narzu-
cało się jako „Noviny”. Dalej poszło łatwo, gdyż dzię-
ki penetracji zasobów internetowych domysł znalazł
potwierdzenie: istotnie, dziennik o nazwie „Pražské
Noviny” ukazywał się w latach 1826–1864, a więc rów-
nież w okresie, gdy nastąpił interesujący nas incydent
w rejonie Przemyśla.
Dotarcie do archiwalnych wydań „Pražskich No-
vin” w wersji elektronicznej nie było proste, ale zakoń-
czyło się powodzeniem3. Ponieważ odpowiedni numer
3
Za nieocenioną pomoc dziękuję dr Katarinie Tomčikovej
z Bratysławy.
 Ryc. 2. Wiadomość o odkryciach archeologicznych w rejonie Przemyśla w 1855 roku w gazecie „Fremden-Blatt”
nr 108 z 6.05.1855
Fig. 2. Information on archaeological discoveries in the Przemyśl region in 1855 from the newspaper “Frem-
den-Blatt”, no. 108 from 6.05.1855

„Fremden-Blatt” opatrzony był datą 6 maja 1855 r., po-
szukiwana wiadomość – o ile rzeczywiście pochodzi-
ła z „Pražskich Novin” – musiała tam zostać zamiesz-
czona odpowiednio wcześniej. Kwerenda objęła zatem
kwietniowe wydania praskiego dziennika, w których
jednak nic na ten temat nie znaleziono. Konsekwent-
nie przeglądano edycje z początku maja. I tu wreszcie
lektura przyniosła owoce: tuż przed datą ante quem,
w gazecie z 4. maja 1855 r. („Pražské Noviny” nr 105)
natrafiono na pierwotne źródło niemieckojęzycznych
relacji (ryc. 3).
W  polskim przekładzie wygląda to  tak: „––š––4
Z Przemyśla w Galicji napisano nam, że w okolicy tego
miasta podczas kopania rowów znajdują rozmaite sta-
rożytne przedmioty, które dla znawców starożytności
są bardzo ciekawe i pouczające. Między innymi w tych
dniach wykopano rycerza siedzącego na koniu, a w ręce
jeszcze miecz dzierżącego. Szkoda, że szkielet rozpadł
się podczas wydobywania z  gliny, a  tylko wytłoczo-
ny w ziemi odcisk pokazywał wielkość męża i konia.
Znalezione rzeczy zachowywane są pieczołowicie dla
zbiorów muzealnych.
Tutejsi znawcy prawią, że ów człowiek siedzący na
koniu był jakimś wodzem Tatarów, którzy na począt-
ku XIII wieku zalali Ruś, Polskę i Morawy, aż w końcu
koło Ołomuńca w roku 1241 zostali pobici na głowę
przez Jarosława ze Sternberka. U tych Tatarów panował
podobno obyczaj, że przywódcę osądzonego na śmierć
4
Niestety tego symbolu nie potrafię rozszyfrować.
za jakieś przestępstwo grzebali żywcem posadziwszy go
na koniu i dając mu miecz do ręki.”
Niestety notatka nie przynosi żadnych dodatkowych
szczegółów co do okoliczności odnalezienia wojownika
z koniem ani też właściwie nie dowiadujemy się nie-
omal niczego o autorze listu z Przemyśla do Pragi. Tym
niemniej warto było, jak sądzę, zadać sobie trud dotar-
cia do czeskiego źródła, ponieważ zawiera ono szereg
ważnych danych nieuwzględnionych w późniejszych
niemieckich przedrukach:
1. odkryć dokonywano nie tyle (lub raczej: nie tylko)
w samym Przemyślu, a „w okolicy tego miasta”, co
może oznaczać zarówno teren w ówczesnych grani-
cach municypalnych, jak i w bliższym lub dalszym
otoczeniu,
2. znaleziska odkryto „podczas kopania rowów”, co
w sposób istotny (jak się okaże poniżej) uściśla ogól-
ne pojęcie „robót ziemnych”, którego używali auto-
rzy austriaccy,
3. odkrycie uzbrojonego w  miecz jeźdźca nastąpiło
„w  tych dniach”, co pozwala przybliżyć datę tego
wydarzenia,
4. kapitalne znaczenie może mieć wreszcie komunikat,
że „znalezione rzeczy zachowywane są pieczołowicie
dla zbiorów muzealnych.”
Dlaczego interesuje nas przemyskie (czy też pod-
przemyskie) odkrycie szczątków wojownika z koniem,
zakwalifikowane wszakże przez XIX-wiecznego arche-
ologa jako bezwartościowa opowieść ze świata fikcji?
Przyjmując z rezerwą zaobserwowany podobno przez

635

świadków, mało jednak wiarygodny, sposób pocho-
wania „rycerza” w pozycji siedzącej na koniu, należy
poważnie potraktować całkowicie realną możliwość,
iż istotnie doszło do odsłonięcia grobu jeźdźca, bar-
dzo skądinąd charakterystycznego dla obrzędowości
koczowników wcześniejszego średniowiecza (ryc. 4),
nie sięgając tu we wcześniejsze epoki dziejów. Natu-
ralnym środowiskiem nomadów był zawsze Wielki
Step euroazjatycki wraz z towarzyszącą mu od półno-
cy strefą leśnostepową. W środkowo-wschodniej Eu-
ropie pochówki wojownika z koniem licznie spotyka-
my w bezleśnych rejonach wnętrza Kotliny Karpackiej,
a najbliższe względem dorzecza Sanu przykłady znamy
z nizinnych terenów wschodniej Słowacji, północno-
-wschodnich Węgier oraz ukraińskiego Zakarpacia.
Groby jeźdźców awarskich z  VIII  wieku ujawniono
w  okolicy słowackich Koszyc, całkiem niedaleko od
Przemyśla, a obfite skupisko nekropoli starowęgierskich
(z okresu od schyłku IX do 3. ćwierci X wieku) dosko-
nale rozpoznano w sąsiedztwie wielkiego kolana Cisy,
na pograniczu dzisiejszych Węgier, Słowacji i Ukrainy.
Do tego wątku jeszcze wrócimy, bo unikatowe dla ziem
polskich znalezisko nie jest aż tak wielką i całkiem za-
skakującą niespodzianką akurat właśnie w Przemyślu...
O  ile dzięki odkryciom archeologicznym znamy
liczne pochówki jeźdźców z koniem ze wspomnianych
wyżej wcześniejszych okresów, o tyle znaleziska grobów
636
Ryc. 3. Wiadomość o  odkryciach archeologicz-
nych w rejonie Przemyśla w 1855 roku w gazecie
„Pražské Noviny” nr 105 z 4.05.1855
Fig. 3. Information on archaeological discoveries
in the Przemyśl region in 1855 from the newspaper
“Pražské Noviny” no. 105 from 4.05.1855
Mongołów z doby ich wielkiej ekspansji (XIII wiek)
mają wciąż charakter wyjątkowy. Przyczyna leży naj-
pewniej w starannym zacieraniu śladów jamy grobowej
na powierzchni ziemi. W latach 1245–1247 wysłannicy
papieża Innocentego IV pod kierownictwem francisz-
kanina Jana di Piano Carpini odbyli wielką wędrówkę
w głąb Azji do władcy Mongołów. Z jednej z relacji do-
wiadujemy się, iż Tatarzy, „zamykając grób, przepędzają
klacze i bydło przez noc na [tymże] miejscu, ażeby po
wyrównaniu terenu nie mógł być przez obcych znale-
ziony skarb wraz z nim złożony. Niektórzy również kła-
dą wcześniej odłożoną trawę” [darń – M.P.] (C. de Bri-
dia, Historia Tatarów, 46 [Strzelczyk 1993, 250]). Wraz
ze zmarłym, którego zaopatrują w misę pełną mięsa
i dzban kobylego mleka, pochowane zostają „klacz ze
źrebięciem, koń z uprzężą i siodłem, łuk z kołczanem
i strzałami. Jednego natomiast konia zjadają przyjaciele,
a skórę jego wypchawszy sianem zawieszają na drew-
nianym słupie. Wierzą, że to wszystko może [mu] być
potrzebne w przyszłym życiu (…). W podobny sposób
kładzie się im złoto i srebro” (C. de Bridia, Historia Ta-
tarów, 45 [Strzelczyk 1993, 249]). Przekaz C. de Bridii
jest bardzo zbliżony do relacji samego Jana di Piano
Carpini (Historia Mongołów, III: 12, 13 [Strzelczyk
1993, 125–126]). Trzynastowieczne opisy obrządku
pogrzebowego Mongołów dają obraz tradycji utrzy-
mującej się w świecie nomadzkim od stuleci.
Ryc. 4. Przykłady grobów koczowników z  końmi w  okresie wczesnego średniowiecza. 1 – Awar, VIII  wiek (Košice-Šebastovce
we wschodniej Słowacji), 2–3 – Pieczyngowie, IX – pocz. XI wieku (stepy wschodnioeuropejskie), 4–6 – Węgrzy, IX/X – 3. ćw. X wieku
(Kotlina Karpacka). Różna skala zmniejszenia planów grobów. Wg. V. Budinskiego-Krički i A. Točika (1), S.A. Pletniewej (2, 3) oraz
Cs. Bálinta (4–6)
Fig. 4. Examples of graves of warriors with horses from the Early Middle Age. 1 – Avar, 8th cent. Košice-Šebastovice, East Slovakia),
2–3 – Bissenis, 9th-early 11­cent. (East European steppes), 4–6 – Magyars, 9/10th – 3rd quarter of the 10th cent. (Carpathian Basin). Grave
plans in various scales. After V.Budinský-Krička and A. Točik (1), S.A. Pletneva (2, 3) and Cs. Bálint (4-6)

637
 W jakich okolicznościach doszło w 1855 roku do
wydobycia z  ziemi wielu „rozmaitych starożytnych
przedmiotów”, a także – co nas najbardziej interesuje
– grobu zbrojnego jeźdźca? Odpowiedź wypada zacząć
od tego, że wylot doliny Sanu z gór stanowi wyjątkowej
rangi węzeł strategiczny. Tu skupia się wiązka szlaków
transkarpackich o  żywotnym znaczeniu dla Węgier,
a od schyłku XVIII wieku – dla całej ówczesnej mo-
narchii austro-węgierskiej. Państwo Habsburgów od
czasu rozdarcia Polski dokonanego przy współudzia-
le Rosji i Prus wystawiło się na zagrożenie – raz słab-
sze, raz zdecydowanie silniejsze – ze strony rosyjskiej
despotii. Konieczność blokady prób wtargnięcia po-
tencjalnego agresora w głąb Kotliny Karpackiej spra-
wiła, że Przemyśl stał się – po raz pierwszy właśnie
w latach 1854–1855 – ośrodkiem ogromnego wojsko-
wego przedsięwzięcia inwestycyjnego. Budowę potęż-
nej twierdzy rozpoczęto 25 września 1854 r. Roboty
trwały jednak tylko 14 miesięcy, gdyż odstąpiono od
nich już pod koniec listopada następnego roku (Situ-
ations Plan; Rapports Plan; Idzikowski 2014, 13, 18–23;
tam literatura). Niedokończona pierwsza twierdza
przemyska z połowy XIX wieku (opuszczone szańce
wkrótce sprzedano prywatnym właścicielom!) ma nie-
wiele wspólnego z powszechnie znanym późniejszym
gigantem militarnym w tymże Przemyślu, do dzisiaj
nadzwyczaj trwale obecnym w  krajobrazie kulturo-
wym okolic miasta. Jeden z największych w nowożyt-
nej Europie kompleksów warownych zaczęto od nowa
wznosić w 1878 roku, po niemal ćwierćwiecznej prze-
rwie, według zupełnie odmiennych norm i standar-
dów i kontynuowano aż do wybuchu I wojny świato-
wej (Idzikowski 2014; tam literatura).
Z oczywistych powodów interesuje nas tu tylko
ów wcześniejszy epizod fortyfikacyjny. Nie ulega
bowiem wątpliwości, że właśnie w  trakcie budowy
umocnień („podczas kopania rowów”, jak doniósł
anonimowy korespondent „Pražskich Novin”) do-
szło do naruszenia struktur ziemnych i ujawnienia
„rozmaitych starożytnych przedmiotów”, w tym rów-
nież „rycerza siedzącego na koniu, a w ręce jeszcze
miecz dzierżącego”.
Skala prac prowadzonych w latach 1854–1855 była
olbrzymia, objęły one kilkadziesiąt miejsc w  rozle-
głym otoczeniu Przemyśla i  w  samym mieście. Za-
kres i stopień zaawansowania przedsięwzięcia aż do
chwili rezygnacji z budowy warowni przedstawia spo-
rządzony w  1856  r. plan niedokończonej twierdzy,
zdeponowany w Kriegsarchiv w Wiedniu, którego ko-
638
pia przechowywana jest w Archiwum Państwowym
w Przemyślu (Rapports Plan; por. Idzikowski 2014, 18,
tam literatura)5. Autor najnowszego ujęcia dziejów
nadsańskiej fortyfikacji tak charakteryzuje pierw-
szy etap jej powstawania: „Projekt zakładał wybudo-
wanie wokół Przemyśla obozu warownego dla armii
polowej. Pierwotnie planowano wzniesienie 42 dzieł
obronnych, wszystkich w formie polowej, co umoż-
liwiało ich szybką i  tanią realizację. Ich żywotność
była w konsekwencji stosunkowo krótka – użyte ma-
teriały budowlane (belki drewniane, wiklina) ulega-
ły bowiem szybkiemu starzeniu. Obóz oszańcowany
miał jednakże spełniać swoje zadania obronne przez
krótki okres (…). Projekt przewidywał wykonanie
dwóch pierścieni polowych szańców wokół Przemy-
śla. Szańce wewnętrznego [pierścienia] znaleźć się
miały w odległości od ok. 1 do ok. 3 km od centrum
miasta, zewnętrznego zaś od ok. 5  km do 10  km6”
(Idzikowski 2014, 18). Były to zatem obiekty inżynie-
ryjne, których główny budulec stanowiła ziemia sy-
pana w formie wałów wzmacnianych konstrukcyjnie
drewnem. Dostępu do szańców broniły fosy. Dzieła
obronne, które występowały w trzech klasach wielko-
ściowych, liczyły do paru hektarów powierzchni. Naj-
większy z tych obiektów, nazwany „Fortem Przemyśl”
i usytuowany na kulminacji dominującego nad mia-
stem wzgórza Zniesienie, miał pełnić funkcję cytade-
li. Pierścień zewnętrzny tworzył nieregularny okrąg
o wymiarach ok. 12,5 × 13 km, biegnąc po gruntach
kilkunastu wsi podprzemyskich: Ostrów, Kuńkowce,
Łętownia, Ujkowice, Orzechowce, Duńkowiczki, Żu-
rawica, Bolestraszyce, Hurko, Siedliska, Jaksmanice,
Łuczyce, Nehrybka, Pikulice, Grochowce i Prałkowce.
Samo miasto leży wewnątrz kręgu usytuowane nieco
ekscentrycznie ku zachodowi (ryc. 5). Przed decyzją
o zaprzestaniu działań ukończono budowę 20 szań-
ców7, a 8 dzieł zaniechano w różnych stadiach reali-
5
Pani dr hab. Annie Krochmal z Naczelnej Dyrekcji Archiwów
Państwowych w Warszawie wyrażam ogromną wdzięczność za
udostępnienie kopii trzech austriackich planów warowni prze-
myskiej z  lat 1855–1856 przechowywanych w  Archiwum Pań-
stwowym w Przemyślu. Nie pierwszy raz mam okazję korzystać
z  profesjonalnego, życzliwego wsparcia ze strony Pani Doktor.
Wyrazy wdzięczności za pomoc składam również Pani Elżbiecie
Lasce, Dyrektor Archiwum Przemyskiego.
6
Licząc w linii powietrznej od centrum miasta dystans sięga
w rzeczywistości od 3,8 km (dzieła nr 1 w Ostrowie oraz nr 29 na
W od Pikulic) do 8,5 km (dzieło nr 18 na NE od Hurka).
7
Według Rapports Plan; według innego źródła miało ich być
19, por. Idzikowski 2014: 23, przyp. 29.
Ryc. 5. Plan „pierwszej” twierdzy w  Przemyślu. Zakres projektowanych i  w  różnym stopniu zrealizowanych prac fortyfikacyjnych
w latach 1854–1855 na podstawie Rapports Plan. Wg Idzikowski 2014: 20, z drobnymi zmianami. CW – cmentarzysko starowęgierskie
przy ul. Rycerskiej
Fig. 5. Layout of the „first” Przemyśl Fortress. Extent of the intended and partially effectuated fortification works in the years
1854–1855 based on Rapports Plan. After Idzikowski 2014: 20, with small modifications. CW – Old Magyar cemetery in the Rycer-
ska street

zacji; przy 14 obiektach prac w ogóle nie rozpoczęto
(ryc. 5; Rapports Plan; por. Idzikowski 2014, 20). Szań-
ce zresztą nie wyczerpują listy miejsc, gdzie rozkopy-
wano ziemię, gdyż w tym czasie wykonano również
wiele mniejszych instalacji militarnych (stanowiska
baterii polowych, koszary, prochownie, magazyny
amunicji). Niestety, stan wiedzy o  robotach wyko-
nywanych tu w latach 1854–1855 pozostawia jeszcze
wiele do życzenia. Na przykład ani Rapports Plan, ani
ujęcia monograficzne polskich autorów (Bogdanowski
1991, 72–73, 1458; Idzikowski 2014, 18, 23) nie odpo-
wiadają na pytanie, czy doszło do choćby zaczątko-
wej realizacji ciągłego pasa umocnień, który według
projektu miał otaczać samą zabudowę Przemyśla wraz
z niewielkim zapleczem oraz przyczółkiem mostowym
na lewym brzegu rzeki (Übersichtsplan). Cytadela na
8
Z  treści obszernego artykułu J. Bogdanowskiego (1991)
jasno wynika, że autor nie miał dostępu do planów „pierwszej”
twierdzy z lat 1854–1855.

639
grzbiecie Zniesienia („Fort Przemyśl”) była przewi-
dziana jako najdalej i najwyżej wysunięty obiekt tego
wewnętrznego rdzenia twierdzy.
Wszystko to  skłania do całkiem pesymistycznego
wniosku, że nadzieja na lokalizację miejsca odkrycia
uzbrojonego jeźdźca – jeśli nie uzyskamy dodatkowych
informacji – rozwiewa się jak dym. Szerokoprzestrzenne
prace ziemne prowadzono w latach 1854–1855 na znacz-
nym obszarze. Toczyły się nie tylko podczas sypania aż
28 masywnych szańców (jesienią 1855 roku już ukoń-
czonych bądź przynajmniej rozpoczętych), lecz również
przy wznoszeniu wielu innych urządzeń warowni prze-
myskiej. Cień szansy na uzyskanie dodatkowych infor-
macji kryje się jednak, być może, w nieprzebadanych
pod tym kątem zasobach wiedeńskiego Archiwum Wo-
jennego (Kriegsarchiv). Tam mogły zachować się jakieś
dane, na przykład w dziennikach polowych czy rapor-
tach z postępu robót, jeśli takie dokumenty sporządza-
no. W miarę dokładnie wiemy, kiedy doszło do odkrycia.
Stało się to krótko przed 4 maja 1855 r. („w tych dniach”
– podała gazeta). Próbując określić bliższy termin, na-
leży oczywiście dodać kilka dni na pokonanie dystansu
Przemyśl – Praga w warunkach ówczesnego systemu ko-
munikacyjnego (dyliżans pocztowy?)9. Znajomość daty
ma znaczenie, gdyż pozwala zawęzić pole ewentualnych
przyszłych poszukiwań archiwalnych.
Jest jeszcze coś, co także nie pozwala zgasić resz-
tek nadziei. To zawarta w publikacji w „Pražskich No-
vinach” fraza, że „znalezione rzeczy zachowywane są
pieczołowicie dla zbiorów muzealnych”. Autor komu-
nikatu zdawał sobie sprawę z wartości odkryć, co nie
było chyba takie powszechne w połowie XIX wieku.
Zapewne zaliczał się więc do czeskiej elity intelektu-
alnej. Podtrzymywał więź z ojczyzną, śląc korespon-
dencję do gazety, która wychodziła w  stolicy Czech.
Czy sygnatura „––š––”, od której rozpoczyna się notka,
może pomóc w identyfikacji autora? Nie wiadomo, czy
był on stałym współpracownikiem „Pražskich Novin”,
czy w Galicji (może w samym Przemyślu?) piastował
jakieś stanowisko urzędowe, bądź też będąc inżynie-
rem, należał do kierownictwa robót fortyfikacyjnych,
albo – jako oficer? – wchodził w skład personelu nad-
zorującego realizację projektu z ramienia armii. Podob-
nych domysłów da się naturalnie wykreować znacznie
więcej, niestety obecnie w żaden sposób nie jesteśmy
w stanie ustalić tożsamości tej postaci. A tymczasem
9
Linię kolejową do Krakowa uruchomiono dopiero w 1860
roku.
640
kto wie, czy nie pozostała po niej jakaś drukowana lub
rękopiśmienna spuścizna z odniesieniami do znalezisk
archeologicznych znad Sanu? Bardzo jasno i stanowczo
sformułowany zamiar przekazania wydobytych zabyt-
ków do zbiorów muzealnych otwiera przed nami fascy-
nującą perspektywę, że gdzieś w kolekcjach o szacow-
nej dawnej tradycji – w Pradze? w Wiedniu? może we
Lwowie? – są dzisiaj przedmioty pozyskane w latach
1854–1855 i opisane jako pochodzące czy to z Przemy-
śla, czy to z jego okolic bez szczegółowej specyfikacji,
czy wreszcie z  konkretnie nazwanych miejscowości,
które zestawiono nieco wcześniej w niniejszym tekście.
A między innymi – cóż, autor liczy na cud – wyjdzie
na jaw nawet miecz owego jeźdźca…
W obecnych granicach naszego kraju na ziemiach
zamieszkiwanych we wczesnym średniowieczu przez
Słowian natrafiono dotychczas na jedno tylko cmen-
tarzysko z grobami wojowników pogrzebanych wraz
ze szczątkami koni10, i stało się to akurat w Przemy-
ślu! Jesienią 1976 roku na Zasaniu przy ul. Rycerskiej
(obecnie ul. gen. M. Karaszewicza-Tokarzewskiego),
kopiąc rów, odkryto pochówek z całkiem nietypowym
wyposażeniem (ryc. 6). Zasługujący na najwyższe uzna-
nie właściciel parceli, p. Aleksander Górski, dostarczył
odpowiednią informację oraz zabytki mgr. Andrzejo-
wi Koperskiemu, kierownikowi Działu Archeologicz-
nego Muzeum Narodowego Ziemi Przemyskiej, który
natychmiast przeprowadził niewielkie prace wykopa-
liskowe. Uratowano zniszczoną już mocno (zachowała
się mniej więcej jedna trzecia jamy grobowej) pamiąt-
kę o kapitalnej wadze naukowej. Szczęśliwie okazało
się, że w nienaruszonej partii obiektu, przy lewej no-
dze zmarłego, spoczywała czaszka i kończyny końskie.
Zaraz po odkryciu, zważywszy na ewidentnie nomadz-
kie atrybuty, uznano jeźdźca za Tatara, co osobliwie łą-
czy odkrycie z 1976 roku z opisywanym wydarzeniem
z połowy XIX stulecia.
Ze znaleziskiem wiąże mnie bardzo osobista relacja,
gdyż kilkanaście dni później, po zapoznaniu się w prze-
myskim muzeum z rysunkami i fotografiami tereno-
wymi oraz zabytkami towarzyszącymi zmarłemu (jako
wyposażenie służyły m.in. elementy uzbrojenia i opo-
rządzenia jeździeckiego, a  ponadto charakterystycz-
na amforka gliniana – jedyny taki egzemplarz z ziem
polskich) miałem niebywałą, pamiętną do dzisiejszego
10
W  północno-wschodniej części Polski, zajmowanej we
wczesnym średniowieczu przez plemiona bałtyjskich Prusów,
groby jeźdźców nie są taką rzadkością (Okulicz-Kozaryn 1997).
Ryc. 6. Położenie geograficzne cmentarzyska starowęgierskiego w Przemyślu przy ul. Rycerskiej, u wylotu doliny Sanu z Karpat. Mapa
wg Łanczont 2010
Fig. 6. Geographic location of the Old Magyar cemetery in Przemyśl, Rycerska street, at the outlet of the San River valley from the
Carpathians. Map after Łanczont 2010

dnia sposobność, aby zidentyfikować zespół jako sta-
rowęgierski, pochodzący z okresu między schyłkiem
IX a początkiem 2. połowy X wieku n.e. We wspólnej
z A. Koperskim publikacji grobu wziąłem na siebie rolę
autora analizy archeologicznej oraz interpretacji histo-
rycznej obiektu (Koperski, Parczewski 1978a; 1978b).
Odkrycie nabrało wyjątkowego znaczenia, gdyż po-
zwoliło odsłonić niezwykle ważny fragment dziejów
dorzecza górnej Wisły w 1. połowie X wieku, wcześniej
zupełnie nieznany badaczom przeszłości.
W  latach 1977–1982 A. Koperski przeprowadził
w tym miejscu systematyczne badania wykopaliskowe,
odkrywając całe cmentarzysko starowęgierskie, liczące
łącznie 16 grobów szkieletowych zarówno mężczyzn, jak
też kobiet i dzieci (Koperski 2010). W trzech pochów-
kach (oprócz wspomnianego wyżej grobu nr 1 natrafio-
no na dwa kolejne, nr 6 i 13) spoczywali wojownicy po-
chowani wraz z wyselekcjonowanymi szczątkami koni,
z czego zachowały się czaszki i kości kończyn wierz-
chowców (ryc. 7). Odkrycia potwierdziły i umocniły
argumentację przedstawioną wcześniej na podstawie
analizy materiału zabytkowego z grobu nr 1 (Koper-
ski, Parczewski 1978a; 1978b), i to zarówno w kwestii
datowania nekropoli na czas określany w historiografii
węgierskiej jako „doba zajmowania ojczyzny” (schyłek
IX – początek 2. połowy X wieku)11, jak i co do mili-
11
Dzięki przyjacielskiej pomocy prof. dr hab. Hanny Kóčki-
-Krenz, kierownika grantu NPRH „Wielkopolska średniowieczna:
społeczeństwo i dynastia w kontekście genezy i składu etnicznego”,
otrzymałem niedawno wyniki datowań C14 kości ludzkich z dwóch
grobów z cmentarzyska starowęgierskiego w Przemyślu. Analizy
wykonało w 2017 roku Poznańskie Laboratorium Radiowęglowe

641
Ryc. 7. Przemyśl, cmentarzysko starowęgierskie przy ul. Rycerskiej. Pochówek wojownika z koniem, prawdopodobnie naczelnika
plemiennego (grób nr 6). Wg A. Koperskiego
Fig. 7. Przemyśl. Old Magyar cemetery in the Rycerska street. Burial of a warrior with a horse, probably a chieftain (grave no. 6).
After A. Koperski
tarnej roli placówki węgierskiej w słowiańskim środo-
wisku plemiennym u wylotu doliny Sanu z Karpat12.
Interpretacja historyczna fenomenu obcej nekro-
poli wśród Słowian została później jeszcze rozbudo-
wana (Parczewski 1991, 37–38, 40–41). W  dużym
kierowane przez prof. dr. hab. Tomasza Goslara. Skalibrowane daty
dla grobu nr 2 obejmują lata 898–925 (poziom prawdopodobień-
stwa 27,8%) lub 944–985 (40,4%); najszerszy przedział czasowy
to lata 887–1013 (95,4%). Skalibrowane daty dla grobu nr 6 (po-
chówek jeźdźca – por. ryc. 7) obejmują lata 895–930 (34,6%) lub
939–972 (33,6%); najszerszy przedział czasowy to lata 869–1013
(94,2%). Powyższe datowania rozstrzygają nie tylko ewentualne
kontrowersje co do chronologii cmentarzyska, potwierdzając tezę
wysuwaną od początku na podstawie analizy materiałów archeolo-
gicznych, ale też tym samym solidnie podbudowują proponowane
przez autora kierunki interpretacji historycznej.
12
Niedawno pojawiła się koncepcja konkurencyjna, zgodnie
z którą pochowani przy ul. Rycerskiej Węgrzy tworzyli drużynę
najemników Bolesława Chrobrego osadzonych tu w latach dwu-
dziestych XI  wieku (Florek 2012). Żenująco nieprofesjonalna
„analiza” zespołów archeologicznych z cmentarzyska została prze-
prowadzona w taki sposób, że w ogóle nie odwołuje się do ogrom-
nej specjalistycznej literatury na temat kultury starowęgierskiej,
z jednym, podkreślam: jednym(!) wyjątkiem – opublikowanym
w 1997 roku katalogiem z budapeszteńskiej wystawy The Ancient
Hungarians. Katastrofalne skutki przyjętej „metody badawczej”
łatwo przewidzieć (por. poprzedni przypis). Dokładają się do tego
fundamentalne błędy merytoryczne i pełna dezynwoltury tendencja
do głoszenia bezpodstawnych, za to arbitralnie prezentowanych
sądów. W pisarstwie archeologicznym harakiri zdarza się raczej
rzadko, nazwijmy ten przypadek łagodniej autodyskwalifikacją.
642
skrócie: co najmniej kilkuletnia obecność węgierskiej
drużyny wojskowej świadczy o sprawowaniu kontro-
li nad przemyskim węzłem strategicznym, gdzie znaj-
duje się brama dla kilku najdogodniejszych szlaków
umożliwiających przejście ze wschodu przez Karpaty
w głąb basenu środkowego Dunaju. Zapewniano so-
bie w ten sposób nadzór nad miejscem o żywotnym
znaczeniu dla bezpieczeństwa własnych koczowisk
nad górną Cisą. Podobną rolę odgrywał rejon Halicza
na środkowym Naddniestrzu, gdzie też odkryto gro-
by jeźdźców starowęgierskich. Stacjonowane w  tych
dwóch miejscach garnizony wojskowe nie tylko pełni-
ły funkcje obronne, ale najpewniej stanowiły także siłę
wykonawczą zewnętrznego (zakarpackiego) ośrodka
władzy nad miejscową ludnością słowiańską. Wysoce
prawdopodobna zwierzchność Węgrów nad tym re-
gionem bardzo wzmacnia tezę o obecności tu siedzib
zespołu plemiennego Lędzian. W języku węgierskim
nazwa tego ludu (w formie Lengyel, czytaj: Lendiel)
przetrwała do dzisiaj jako etnonim wszystkich Pola-
ków. Madziarzy zachowali ją w zdumiewająco wiernej
postaci. Jej zaadaptowanie i upowszechnienie wymaga-
ło bezpośredniej, bliskiej i do tego intensywnej stycz-
ności reprezentatywnych grup przedstawicieli obydwu
etnosów: Lędzian i Węgrów. Istnieje ściśle ograniczo-
ne „okno czasowe”, gdy panowały warunki historycz-
ne sprzyjające takiemu współżyciu. Mogło się to mia-
nowicie dziać tylko między przełomem IX/X wieku,
gdy ze wschodu napłynęli tu Węgrzy, a drugą połową
X wieku, gdy załamał się ich dotychczasowy potencjał
militarny, a Lędzianie definitywnie zeszli bez śladu ze
sceny dziejów, gdyż ziemie w dorzeczu górnej Wisły
i górnego Dniestru zostały bez respektowania dotych-
czasowej przynależności plemiennej rozczłonkowane
i wchłonięte przez ekspandujące państwa: najpierw –
co nie jest pewne, ale wysoce prawdopodobne –­ Cze-
chy („po Bug i Styr”), a później Polskę Piastów z jednej
strony i Ruś Kijowską z drugiej (Labuda 1988; Parczew-
ski 1991, 41–53, tam literatura; 2003).
Dzisiaj trudno kwestionować doniosłość odkrycia
grobu wojownika konnego w Przemyślu w 1976 roku.
Dało ono asumpt do oświetlenia nieznanych przedtem
stron procesu historycznego w regionie karpackim. Nie
wiadomo, z jakim ludem nomadzkim (niekoniecznie
przecież madziarskim, może nawet bardziej odległym
w czasie niż okres wczesnośredniowieczny) wiąże się
pochówek uzbrojonego jeźdźca rozkopany w 1855 roku.
Czy w połowie XIX wieku utracono możliwość zadoku-
mentowania zabytku o potencjale poznawczym równie
przełomowym jak cmentarzysko z ul. Rycerskiej? Tego
się pewnie nie dowiemy. Ale chyba nieprzypadkowo
obydwa unikatowe relikty dziejowe wystąpiły w tym
samym – jedynym w swoim rodzaju – mikroregionie
geograficznym (ryc. 6), który przed ponad stu laty nasi
południowi bratankowie nazywali Bramą Węgier.
Materiały archiwalne
Następujące plany rękopiśmienne przechowywane w Archiwum
Wojennym (Kriegsarchiv) w Wiedniu (kopie w Archiwum Pań-
stwowym w Przemyślu).
Rapports Plan – Rapports Plan über sämtliche im befestigten Lager
von Prżemisl bewirckten fortificator:Arbeiten. vom 25’ September
1854, bis Ende November 1855. K.K. Befestig: Bau -Direction in
Prżemisl. Militair Jahr 1856.
Situations Plan – Situations Plan der feldmäßigen Befestigung des
Haupt Waffenplatzes Przemysl. ausgeführt vom 25. September
1854 bis Ende November 1855.
Übersichtsplan – Übersichtsplan der projektierten, permanenten
Befestigung von Przemyśl. Plan Litra A.
Źródła pisane
C. de Bridia, Historia Tatarów, przekład z jęz. łacińskiego S. Mło-
decki. W: J. Strzelczyk (red.), 1993. Spotkanie dwóch światów. Sto-
lica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje
powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongo-
łów. 233–254. Poznań.
Jan di Piano Carpini, Historia Mongołów, przekład z jęz. łaciń-
skiego S. Młodecki]. W: J. Strzelczyk (red.) 1993. Spotkanie dwóch
światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII wie-
ku. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego
do Mongołów, 115–175. Poznań.
Literatura
Bogdanowski J. 1991. Twierdza Przemyśl. Teka Konserwatorska.
Polska Południowo-Wschodnia 4, 11–150.
Florek M. 2012. „Obcy” we wczesnośredniowiecznym Przemyślu.
Kim byli Węgrzy pochowani na tzw. cmentarzysku „staromadziar-
skim” przy ulicy Rycerskiej? W: W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński
(red.), Obcy. Funeralia Lednickie, Spotkanie 14, 295–311. Poznań:
Wydawnictwo Poznańskie
Idzikowski T. 2014. Twierdza Przemyśl. Powstanie – rozwój – tech-
nologie, Krosno: Arete.
Koperski A. 2010. Cmentarzysko staromadziarskie z X w. w Prze-
myślu. W: E. Sosnowska (red.), Przemyśl wczesnośredniowieczny,
365–387. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Koperski A., Parczewski M. 1978a. Wczesnośredniowieczny grób
Węgra-koczownika z  Przemyśla, Acta Archaeologica Carpathi-
ca 18, 151–199.
Koperski A., Parczewski M. 1978b. Das altungarische Reitergrab
von Przemyśl (Südostpolen), Acta Archaeologica Academiae
Scientiarum Hungaricae 30, fasc. 1–2, 213–230.
Labuda G. 1988. Polska, Czechy, Ruś i kraj Lędzian w drugiej po-
łowie X wieku. W: G. Labuda, Studia nad początkami państwa
polskiego, t. II, 167–211. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Łanczont M. 2010. Środowisko geograficzne Przemyśla i  jego
okolic. W: E. Sosnowska (red.), Przemyśl wczesnośredniowieczny,
15–37. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Okulicz-Kozaryn Ł. 1997. Dzieje Prusów. Wrocław: Leopoldinum.
Parczewski M. 1991. Początki kształtowania się polsko-ruskiej ru-
bieży etnicznej w Karpatach. U źródeł rozpadu Słowiańszczyzny na
odłam wschodni i zachodni, Kraków: Instytut Archeologii Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego.
Parczewski M. 2003. Problem Lędzian a kształtowanie się polsko-
-ruskiej rubieży etnicznej. W: W. Chudziak (red.), Civitas Schines-
ghe cum pertinentiis, 151–165. Toruń: Wydawnictwo Naukowe
Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Seidl J.G. 1856. Beiträge zu einer Chronik der archaeologischen Funde
in der österreichischen Monarchie, Archiv für Kunde österreichischer
Geschichts-Quellen, Bd. 15, Wien, 239–336.
Strzelczyk J. (red.), 1993. Spotkanie dwóch światów. Stolica Apo-
stolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje powstałe
w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, Po-
znań: Abos.
Michał Parczewski; University Rzeszów, Institute of Archaeology,
10 Moniuszki Street, 35-015, Rzeszów, Poland; mparcz9@gmail.com
643
 Ślady górnictwa i warzelnictwa solnego
z czasów nowożytnych we wschodniej części
Pogórza Przemyskiego
Stanisław Kucharzyk, Jan Kucharzyk

Abstract: Traces of mining and salt works from the modern periods in the eastern part of the Przemyśl Foothills – Initial searches
in historical sources covered the area in the former Przemyśl district from the pre-partition period (Fig. 1). Found in the analyzed sources
was a very interesting description of the saltwarks in Hujsko (now Nowe Sady) from 1765 preserved in a survey of the Przemyśl economy
(AGAD MK2). Extensive fieldwork was conducted in five locations in the present Polish borderlands, in the eastern part of the Przemyśl
Foothills, in the 2016–2020, the results of which are presented in Table 1. Traces of 3 saltworks operating until the second half of the 18th
century and a probable trace of a saltern from the turn of the 16th and 17th centuries were found (Figures 2, 3, 4, 5, 6). The permanent
traces of old salt works are primarily salt wells, although in two cases traces of embankments protecting the saltworks have also been
found. They have remained legible to this day because they are located in areas not subjected to more intense transformations. After
proper preparation and exposure, they could become attractive geotourism facilities.
Słowa kluczowe: Pogórze Przemyskie, saliny, XVI–XVIII w., lustracje królewszczyzn, LiDAR, GPS
Keywords: Przemyśl Foothills, salterns, 16th–18th century, crown lands inspections, LiDAR, GPS

Wstęp jowego kopca w Sólcy oraz grodziska w Aksmanicach

Od czasów neolitycznych sól była poszukiwana i ce-
niona nie tylko z uwagi na właściwości przyprawowe,
lecz również ze względu na wybitne znaczenie w kon-
serwacji żywności. Pierwotnym sposobem pozyski-
wania halitu było odparowywanie wód morskich lub
solanek z naturalnych wypływów. W Polsce i krajach
ościennych strefą występowania takich słonych źródeł
jest brzeg Karpat, gdzie spod warstw fliszowych od-
słaniają się utwory tzw. miocenu solonośnego. W sto-
sunkowo wąskiej strefie rozciągającej się od Pogórza
Wielickiego aż po Bukowinę sól występuje w różnych
rodzajach skał. Na zachodnim skraju Pogórza Przemy-
skiego miejsca wypływu solanek znane są od czasów
prehistorycznych (Garlicki 1973, 92–105). Badania
archeologiczne prowadzone na terenie Kormanic do-
prowadziły do odkrycia śladów osadnictwa z młodszej
epoki kamiennej, prawdopodobnie związanego z po-
bliskimi słonymi źródłami, chociaż nie potwierdzono
tego tak jednoznacznie jak w przypadku Tyrawy Solnej
(Aksamit 1971, 107–113, Dębiec et al. 2015, 353–367).
Z eksploatacją soli wiązano również lokację pradzie-
(Kotlarczyk 1969/1970, 239–269).
Od X wieku do połowy XIV wieku tereny solono-
śne na Rusi Czerwonej pozostawały częścią Rusi Kijow-
skiej, a później Księstwa Halicko-Wołyńskiego. Z tego
okresu pochodzą pierwsze dokumenty dotyczące wa-
rzenia soli na tym terenie (Ciszewski 1922, 16). Jed-
nym z najstarszych ośrodków wydobycia solanki była
Sól (dziś Stara Sól), której dotyczą zapisy z XIII wieku
(Krip’âkevič 1938, 34).
Po powrocie Rusi Czerwonej do Królestwa Polskiego
informacje o salinach ruskich pojawiają się w dokumen-
tach polskich. Można je znaleźć w piętnastowiecznych
przywilejach Władysława Warneńczyka przyznające-
go coroczne dotacje z żup na rzecz parafii w Samborze
(Smb, 174) czy też w liście inhibicyjnym króla Włady-
sława Jagiełły zakazującym używania tańszej soli dro-
hobyckiej w ziemi przemyskiej (Dicker 1924, 19).
Pierwsze szczegółowe zapisy dotyczące technologii
pozyskiwania soli na tym terenie pochodzą z lustracji
królewszczyzn z XVI wieku. Saliny we wschodniej części
Pogórza Przemyskiego zaliczano do tak zwanych żup ru-
skich, rozlokowanych w kierunku południowo-wschod-

645
nim od ziemi sanockiej (Szajnocha 1891, 17–35). Na ob-
szarze ekonomii samborskiej znajdowało się wówczas
siedem salin, z których najważniejszą rolę odgrywały
trzy: starosolska (zwana też solską lub przemyską), dro-
hobycka (Modrycz, Kołpiec, Jasienica i Nahujowice) oraz
kotowska (inaczej samborska) (Żer, 1–73; Osuchowski
1930, 1–75, Wrona 2019, 222–223). Według niektórych
źródeł do żup przemyskich włączano również okresowo
saliny w Tyrawie Solnej (Jabłonowski 1903, 461).
Pozostające początkowo w gestii władcy regale sol-
ne z nastaniem ery królów elekcyjnych stawało się co-
raz częściej źródłem zarobku możnowładców i szlach-
ty (Dicker 1924, 1–27). O ile historia żup królewskich
jest dość dobrze udokumentowana w zachowanych lu-
stracjach królewszczyzn, o tyle informacje o salinach
prywatnych są raczej fragmentaryczne.
Solanki do celów warzelniczych pozyskiwano ze
specjalnie kopanych, ocembrowanych studni zwanych
oknami solnymi (łac. fenestrae salinariae). Pozyskana
surowica, określana także lokalnie ropą lub rosołem,
była poddawana procesowi warzenia („warzby”) w pro-
stokątnych żelaznych panwiach podgrzewanych na spe-
cjalnych paleniskach do temperatury około 70–75°C.
Sól krystaliczną osadzającą się na dnie panwi wybiera-
no do koszy i suszono przy piecach. Sól sypką, inaczej
miałką (łac. minuta), produkowaną zwykle w salinach
królewskich i przeznaczoną do dalszego transportu, po
wysuszeniu pakowano do beczek o różnej pojemności.
Ponadto znaczną część warzonki, zwłaszcza w żupach
prywatnych, wyrabiano w specjalnych formach w kształ-
cie ściętego stożka, uzyskując sól zestaloną w tzw. topki,
tołpie lub hurmany (Siarczyński 1857, 41–42). Warzba
odbywała się w budynkach noszących miano wież lub
szop, a cały obiekt nazywano saliną, banią bądź żupą,
chociaż tą ostatnią określano również wydzieloną włość
razem z folwarkami, wsiami i zapleczem przeznaczo-
nym nie tylko do produkcji soli. Istotnym aspektem
przemysłu solnego były również kwestie transportowe.
Tysiące beczek soli transportowano corocznie z ekono-
mii samborskiej do składów w Sośnicy i Torkach do
dalszego spławu Sanem i Wisłą w kierunku Bydgosz-
czy (Osuchowski 1930, 30–37; Wrona 2019, 229–233).
Opisana technologia nie zmieniła się istotnie od
średniowiecza do początku XVIII wieku, kiedy to au-
striackie władze zaborcze wprowadziły ścisły monopol
na produkcję soli, jednocześnie znacznie ograniczając
liczbę czynnych salin. Należy podkreślić, że szczegó-
łowa inwentaryzacja salin wykonana w 1733 roku na
polecenie gubernatora Johanna Baptista Antona von
646
Pergena z powodów fiskalnych jest jednocześnie naj-
dokładniejszym materiałem dokumentującym stan gór-
nictwa solnego Galicji w końcu XVIII wieku (Kelb 1876,
135–208). W efekcie takiego przeglądu w całym dys-
trykcie przemyskim (liczącym 24 żupy od Tyrawy Sol-
nej aż do Truskawca i Drohobycza) roczne pozyskanie
soli oceniono na 319 265 cetnarów (około 18 tys. ton),
a we wszystkich żupach ruskich na 1 013 943 cetnarów
(około 56,8 tys. ton) (Kelb 1876, 135–208). Materiał
ten pozwolił na ekonomiczną analizę funkcjonowania
salin prywatnych i królewskich, a w konsekwencji był
podstawą decyzji dotyczących zamykania lub wykupy-
wania i utrzymywania żup.
Reorganizacja przeprowadzona przez austriacki urząd
salinarny doprowadziła do zaniku na terenie Galicji oko-
ło siedemdziesięciu drobnych bani o charakterze ma-
nufaktur, pozostawiając z końcem XVIII wieku jedynie
18 żup w ruchu (Alth 1871, 50). W połowie XIX wieku
ogólną produkcję warzonej soli galicyjskiej prowadzo-
no w dziewięciu najbardziej wydajnych salinach (Lacko,
Drohobycz, Stebnik, Bolechów, Dolina, Kałusz, Delatyn,
Łanczyn i Kosów), które na początku XX wieku stały
się zakładami o charakterze przemysłowym o rocznej
produkcji 55,3 tys. ton, z czego aż 53,8 tys. ton przypa-
dało na sól topkową (Kamiński 1911, 329).
Budynki zamkniętych bani najczęściej zmieniały
przeznaczenie lub były rozbierane, natomiast opusz-
czone szyby solne niekiedy zasypywano lub zakrywa-
no, chociaż trudno stwierdzić, czy było to powszechną
zasadą. Część źródeł solnych pozostawiono i wydawa-
no z nich bezpłatnie solankę do celów gospodarczych
(Kamiński 1906, 234–235). Z pewnością ślady części
zlikwidowanych osiemnastowiecznych żup przetrwały
nie tylko w toponomastyce, ale również w pamięci lo-
kalnych mieszkańców, a pozostałe studnie solne bywa-
ły okresowo użytkowane podczas kryzysów gospodar-
czych czy wojen (Burzmiński 2005, Lesʹkiv 1996, 13).
W okresie II Rzeczypospolitej utrzymano produkcję
dawnych ośmiu galicyjskich żup, oprócz zniszczonej
w czasie pierwszej wojny światowej saliny w Delaty-
nie, a  dodatkowo uruchomiono kopalnię soli pota-
sowej w Hołyniu koło Kałusza (Windakiewicz 1939,
45–46). Produkcja roczna dawnych żup ruskich w 1926
roku spadła do poziomu 48,0 tys. ton NaCl (Jackiewicz
1927, 563–570). Oprócz funkcjonujących salin według
ówczesnych danych w pasie wschodniego Podkarpacia
występowało około 800 źródeł solnych (Windakiewicz
1939, 45). Sporo z nich, zwłaszcza na Huculszczyźnie,
było nielegalnie użytkowanych, chociaż ówczesne służ-
by skarbowe zwalczały ten proceder, likwidując nie-
legalne warzelnie (Iwaszko 1937, 434). Po II wojnie
światowej teren dawnych żup ruskich znalazł się na
obszarze Ukraińskiej SRR, a saliny z uwagi na zmiany
w technologii pozyskiwania halitu były stopniowo za-
mykane lub przekształcane w uzdrowiska. Produkcja
w niektórych, jak np. w Drohobyczu, jest utrzymywa-
na do tej pory, chociaż raczej jako atrakcja turystycz-
na (Bukowski i Czapowski 2009, 27–34; Bishko 2011,
strona internetowa; Tsar’ov 2019, strona internetowa).
Celem niniejszej pracy jest ustalenie, czy do czasów
współczesnych we wschodniej części Pogórza Przemy-
skiego (Solon et al. 2018, 143–170) zachowały się czy-
telne ślady terenowe wskazujące na wydobycie solanki
w miejscach wymienianych w dokumentach historycz-
nych. W badaniach terenowych wspierano się archi-
walnymi austriackimi mapami z XVIII i XIX wieku,
mapami Wojskowego Instytutu Geograficznego z okre-
su międzywojennego, Atlasem geologicznym Galicji
(Wiśniowski 1908, mapa) i niektórymi innymi danymi
geologicznymi (Watycha 1964, tabl. 6). Poszukiwania
prowadzono w punktach lokalizowanych turystycznym
odbiornikiem GPS (GPSMAP 62s firmy Garmin), wy-
typowanych na podstawie wcześniejszej analizy lida-
rowego numerycznego modelu terenu, który dostępny
jest na Geoportalu Krajowym Infrastruktury Informacji
Przestrzennej. Szukano przede wszystkim najbardziej
trwałych terenowo otworów dawnych studni.
Wyniki badań
Wstępnymi poszukiwaniami w źródłach historycz-
nych objęto teren leżący w dawnym powiecie przemyskim
z okresu przedrozbiorowego (ryc. 1). Nie zajmowano się
żupami i słonym źródłami w okolicach Tyrawy Solnej
przynależnymi do żup sanockich (Dicker 1924, 13). We-

Ryc. 1. Rozmieszczenie słonych źródeł i salin na terenie dawnego powiatu przemyskiego. Objaśnienia: 1 – historyczne saliny oraz rok
likwidacji, 2 – słone studnie lub źródła, 3 – cieki wodne, 4 – obecne granice państwowe
Fig. 1. Distribution of salty sources and salines in the former Przemyśl County. Explanations: 1 – historical saline and the year of
liquidation, 2 – salt wells or springs, 3 – watercourses, 4 – current state borders

647
dług wykorzystanych spisów salin i słonych źródeł po-
między Przemyślem a Starą Solą stwierdzono 18 lokali-
zacji (Aksmanice, Berezów, Chyrów (Zawalina), Huczko,
Hujsko, Jordanówka, Jureczkowa, Kormanice, Lacko,
Łopuszanka, Rudawka pod Smolnicą, Smolnica, Sólca,
Stara Ropa, Stara Sól, Starzawa, Szumina, Tarnawa), przy
czym z publikowanych źródeł wynika, że w czasach no-
wożytnych saliny funkcjonowały w 10 miejscowościach
(Alth 1871, 49–93; Hacquet 1794, 3 tabele; Kamiński
1905, 237–240; Kelb 1876, 135–208; Szajnocha 1891,
1–111). Cztery opuszczone żupy i jedno wymieniane
w publikacjach źródło znajdują się w obecnych grani-
cach Polski, we wschodniej części Pogórza Przemyskiego
(tab. 1). W tych pięciu lokalizacjach w latach 2016–2020
prowadzono ekstensywne badania terenowe, przy czym
udało się odnaleźć ślady trzech salin funkcjonujących
do drugiej połowy XVIII wieku i prawdopodobne ślady
żupy z przełomu XVI i XVII wieku. Nie udało się po-
twierdzić jednoznacznych śladów terenowych warzelni
w Nowych Sadach, chociaż materiał dokumentacyjny
dotyczący tej lokalizacji jest najszerszy.
Nowe Sady (Hujsko)
Dla położonej na terenie dóbr królewskich saliny
w Hujsku (inne warianty nazwy to Hoysko, Wuysko,
Oszko, Iosko, Voszko, Oszyko, Oysko, Voisko, Wijsko,
Wijsko, Wujsko) zachował się w źródłach historycz-
nych najszerszy opis pochodzący z końca XVIII wieku,
nie odnaleziono jednak danych pozwalających ustalić
początki jej funkcjonowania. Obecność śladów wcze-
snośredniowiecznego grodziska sugeruje wczesne wy-
korzystanie miejscowych słonych źródeł (Kotlarczyk
1969, 63–79). Lustracje królewszczyzn z XVI (1565 r.)
i XVII wieku (1664 r.) nie informują o funkcjonowa-
niu żupy na terenie Hujska (Żer 120–131 i 164, AGAD
MK1, skany 85–87).
Najstarszym, a jednocześnie bardzo cennym doku-
mentem opisującym szczegółowo urządzenie miejscowej
żupy jest zachowane w Inwentarzu ekonomii przemyskiej
z 1765 roku „Opisanie żuppy Hoyskiey” (AGAD MK2,
skany 76–79), które w całości spisano poniżej według
oryginalnego źródła, zachowując ówczesną pisownię:
Opisanie żuppy Hoyskiey
Wiezdzaiąc od Wiaru Zuppa solna pod gorą któ-
rej płoty ze wszystkiem poopadały. Budynek w którym
mieszka zupnik około płotem puł starym puł nowym
ogrodzony przez ktory idąc na podworze wrota w płocie
648
proste za ktoremi na pagórku wyżej wspomniany budynek
z drzewa budowany pod dachem gontowem, do ktorego
sieni wchodząc drzwi z tarcic na biegunach drewnianych
bez zadnego zamknięcia. Ta sien ziemią wysypana bez
powały z ktorej po lewej ręce drzwi z tarcic heblowa-
ne na zawiasach y hakach z antabkami wrzeciądzami
y skoblami zelaznemi, do izby ta ziemią wysypana po-
wała z oszwarow układana, oken dwoie szyby w ołów
oprawne w ktorych kwatery na zawiasach y haczykach
żelaznych przy tych okennice z tarcic były, lecz ich teraz
niemasz. Piec z kafli szarych, piecyk piekarski z komin-
kiem z gliny lepionym na gorę wywiedzionym. Stoł okrą-
gły stolarskiej roboty ieden, ław pod oknami dwie, ławek
pod piecykiem dwie, ztej drzwi z tarcic na zawiasach
y hakach z wrzeciądzem antabką y skoblem zelaznem,
do komory ta ziemią wysypana z powałą z oszwarow
układaną, okno iedno duże w ołów oprawne z okiennicą
zewnątrz zamykające się powrociwszy nazad z komory
do sieni przez izbę, w tej drzwiczki na tył małe na bie-
gunie drewnianym bez zadnego zamknięcia, po koniec
tego budynku stajnia z drzewa ciosanego przybudowna
pod iednym dachem, do ktorej drzwi z tarcic proste na
biegunie drewnianym z  wrzeciądzem y  skoblem zela-
zanemi do zamykania w tej pomost z dylow układany.
Złob y drabina iedna, browarek za tymze ktorego drzwi
stare na biegunach drewnianych z wrzeciądzem y sko-
blem zelaznemi do zamykania, idąc dalej do Żuppy po
lewej ręce chlew z chrostu grodzony słomą poszyty stary
do ktorego drzwi z deszczek na biegunie drewnianym
bez zadnego zamkniecia. Szopa pod ktorą się sol warzy
nowa z drzewa budowana gontami pobita do której drzwi
z tarcic poiedyncze na biegunie drewnianem z wrzecią-
dzem y skoblem do zamykania ta ziemią wysypana bez
powały y podłogi w niej. Panew wielka samsonowska1,
do warzenia soli na siedemdziesiąt kulkach żelaznych2
wysząca, z tej drzwi na wylot ku komorze ktora przy
szopie z drzewa na skład soli wybudowana pod dachem
gontowem do której drzwi z tarcic na zawiasach hakach
z wrzeciądzem y skoblem, do komory ta z powałą i pod-
łogą z tarcic układanemi przegród czyli sąsieków na skła-
danie soli dwa, okno bez skła w scienie wyrznięte iedno
powróciwszy z tej komory do szopy gdzie kadz wielka
stoi do której surowica rynewkami idzie od okna, z któ-
rej to szopy drzwi ku drugiej szopie z tarcic poiedyncze
na biegunie drewnianym z wrzeciądzem y skoblem do
zamykania. Panew wyżej wspomniana kosztem arędu-
1
Z huty w Samsonowie.
2
Czyli hakach.
iącego żuppe hojską sprawiona wraz z kadzą y inszym
naczeniem tegoz arendarza własną. Szopa druga stara
z chrostu grodzona na słupach iodłowych stoiąca pod
dachem z  dranic ktora teraz pusta stoi do niej drzwi
z  tarcic poiedynczych na biegunach drewnianych bez
zadnego zamknięcia dwoie, do tej szopy rynewki ciągną
się stare y koryto w które surowica zciaga się zte3, idąc
dalej naprzeciw tej szopy, kierat czyli okno za JP. Hala-
burdy wystawione in a. 1757 zreparowane y ocembro-
wane z ktorego surowice ciągną linwą łyczaną wiadrami
skorzanemi ktore są z zelaznemi obręczami kabłonkami
obwiedzione przy tym ze oknie koryt na surowice dwie
ktoremi do szopy z okna przez rynewki zcieka, nad tym
oknem szopa na słupach słomą poszyta płotami ogro-
dzona, w niej kierat ze wszystkiem dobry, okowany ze-
lazem. Okno drugie nowe ocembrowane in a. 1759 wy-
kopane przy nim koryt dwie na surowice y linwa nowa
iedna nad którym szopa na słupach stoiąca słomą po-
szyta płoty około ogrodzone, w niej kierat nowy dobry ze
wszystkiem okowany żelazem przytym ze oknie drugie
stratne okno nazywaiące się ocembrowane bez zadnego
nakrycia inne zas okna które były poniżej reparowane te
woda powynosiła y ze wszystkiem pozawalane.
Z dokumentu wynika, że żupa w Hujsku była sporym
zakładem i składała się z siedmiu budynków, w tym:
drewnianej krytej gontem siedziby żupnika połączonej
ze stajnią, browaru, chruścianego chlewika, dwóch wa-
rzelni (jednej nieczynnej) drewnianych krytych gon-
tem, dwóch okien solnych zabezpieczonych szopami
pod strzechą, jednego niewykorzystywanego okna nie-
pokrytego oraz nieokreślonej liczby okien niżej poło-
żonych, nieczynnych, częściowo zasypanych. Zapisy
dokumentują ciekawe szczegóły dotyczące technologii
czerpania i transportowania solanki ze studni do wa-
rzelni (skórzane wiadra, system rynien drewnianych,
koryta itp.). Żupa założona była przez szlachcica Hala-
burdę (Haraburdę?) przed 1757 rokiem, kiedy to zosta-
ła poddana remontowi i w roku lustracji pozostawała
w dzierżawie. Z dalszego opisu wsi Hujsko i spisu po-
winności wynika, że czterej chałupnicy (Stefan Wasy-
low, Senko Steckow, Tymko Humnicki, Macko Czuba)
obwiązani do szarwarku pieszego w wymiarze 29 dni
i dostarczenia 6 łokci przędzy z przędziwa dworskiego
mają adnotację „do Żuppy” i wymienieni są w kategorii
„Zawierzanie” (od część wsi „Za Wiarem”, gdzie oprócz
żupy była również arendowana karczma). Pracowni-
kiem żupy był także prawdopodobnie klucznik Iwan
3
Nieczytelne.
Zając, również zaliczony do chałupników Zawierzan,
lecz bez wyznaczonych powinności. Żupa położona
była pod górą zwaną Korohut (prawdopodobnie póź-
niej przemianowaną na Górę Oliwną). Poniżej warzelni
była również arendowana karczma (jedna z trzech ist-
niejących wówczas w Hujsku), zlokalizowana tuż nad
Wiarem, w części lewobrzeżnej. Zysk z żupy według
kontraktu z arendy wynosił wówczas 4000 zł (MK2,
skany 81 i 82).
Spisy urzędowe Ministra Stanu i Gubernatora hra-
biego Pergena z 1773 r. informują, że nadal funkcjono-
wała tu salina królewska, z której zyski czerpał Starosta
Branicki (Franciszek Ksawery Branicki, starosta prze-
myski). W warzelni wyposażonej w dwie duże panwie4
produkowano rocznie 18 720 stosów (w oryg. haufen)
soli o wadze 13 104 cetnarów (około 734 ton), osiągając
orientacyjny zysk 8000 złotych polskich. Każdą panew
napełniano i warzono 12 razy tygodniowo (czyli dwa
razy dziennie), uzyskując z  każdego procesu 15  sie-
demdziesięciofuntowych stosów (haufen) soli (około
588 kg) wg inwentaryzacji pergenowskiej. Przyjmując
podaną przez Hacqueta wydajność surowicy, można
obliczyć, że jednorazowy ładunek panwi wynosił oko-
ło 2,5 m3. Przy każdej panwi pracowało dwóch chło-
pów, którym płacono tygodniowo 6 zł (roczny wydatek
1248 zł). Solankę pompowano za pomocą dwukonne-
go kieratu. Salina zatrudniała pisarza z pensją roczną
400 zł. Do wywarzenia soli w jednej panwi zużywano
2 łatry5 drewna o wartości 20 zł. Oznacza to roczne za-
potrzebowanie na drewno w wysokości 10–12 tys. m3
(wydatek 24 960 zł), co z pewnością przyczyniało się do
znacznego przetrzebienia okolicznych lasów. Żupa nie
była wówczas wydzierżawiana, ale wcześniej za kwotę
8 tys. zł oddawano ją w pacht Żydom, którzy byli go-
towi płacić większy czynsz dzierżawny. Sól sprzedawa-
no w miejscu po 4 zł za 70 cetnarów (czyli teoretyczny
przychód wynosił 74 880 zł), a kupujący przyjeżdżali
po nią z gór leżących przy węgierskiej granicy (Kelb
1876, 171).
Hujsko jest wymienione w  Uniwersale Józefa II
Habsburga „Soli warzonej zaprzedaż obwieszczającym”
z 21 sierpnia 1781 r. jako miejsce sprzedaży mniejszej
4
Do tej kategorii zaliczano panwie o  długości 18–24 stóp,
szerokości 18–20 stóp i głębokości 1 stopy.
5
Niemieckie słowo Latter to prawdopodobnie zepsute Lachter,
co jest starą górniczą miarą długości, a w trzeciej potędze również
miarą objętości odpowiadającą około 8,2 m3 (Łabęcki 1868, 136)
– chociaż u Kelba opisane jako miara objętości około 320 stóp
kubicznych, czyli około 10 m3.
649
ilości soli6 dla dystryktów przemyskiego, leskiego, so-
kalskiego, tomaszowskiego, zamojskiego, krośnieńskie-
go (Pill., 43–52).
Według opisu Baltazara Hacqueta z 1782 roku sa-
lina z  jedną czynną studnią i  trzema opuszczonymi
była położona u podnóża wzgórza. Maksymalna głę-
bokość studni sięgała 55 sążni, a solankę o wydajno-
ści 24% czerpano z głębokości 30 sążni. Roczna pro-
dukcja w  1782 roku wynosiła 8400 cetnarów (6 tys.
beczek po 140–145 funtów) czyli około 470 ton. Do
wyprodukowania 11 1/6 beczek soli zużywano klafter7
drewna z kameralnego lasu Makowskiego. Roczne zu-
życie drewna spadło wraz z obniżeniem produkcji do
537 sągów (klaftrów), czyli około 5,5 tys. m3. Z ładun-
ku jednej panwi uzyskiwano 17 5/8 beczek soli (Kelb
1876, 192, Hacquet tabl. 2 i 3).
Według danych Windakiewicza roczna produkcja
w  1788 roku, w  którym zamknięto salinę, wynosiła
5488 cetnarów, czyli około 307 ton (Kelb 1876, 192).
Według opisu z 1846 odnotowano opuszczoną sa-
linę z 1 studnią (Kelb 1876, 192).
Istniejące źródło siarkowo-słone w przysiółku Dub-
nik zaznaczono na mapie Watychy (1964, tabl. 5 i 6)
sporządzonej w latach czterdziestych ubiegłego wieku.
Poszukiwania terenowe prowadzono na obszarze
wskazanym w opisie lustracji królewszczyzn – w części
wsi Hujsko zwanej „Za Wiarem” (późniejszy Dubnik)
na lewym brzegu rzeki. Na numerycznym modelu te-
renu zlokalizowano stare drogi, kilka miejsc po dawnej
zabudowie oraz kilkanaście większych zagłębień. Ob-
szar, na którym mogła być zlokalizowana żupa, zajmuje
około 10 ha na zachód od mioceńskiej skały Dubnik
i obejmuje dawne osuwisko (1,5 ha). W terenie widocz-
ne są jary starych dróg i wyraźne ślady kilkunastu bu-
dynków w postaci wyrównanych miejsc posadowienia,
płytkich otworów po zasypanych studniach, usypisk
kamieni i cegieł oraz skupisk drzew owocowych. Nie
odnaleziono większych zagłębień czy starych studni
z  wodą. Prawdopodobne miejsce, w  którym mogły
być zlokalizowane studnie do poboru solanki, to ob-
szar około 4 arów na lokalnym grzbiecie ponad stromą
skarpą, gdzie stwierdzono kilka (siedem czytelnych)
płytkich kolistych otworów o średnicy 2–3 metrów. 135
metrów na wschód od tego miejsca odnaleziono źró-
6
W ilościach uważanych za niehurtowe, czyli w całych beczkach
skarbowych 140-cetnarowych i półbeczkach o wadze 70 cetnarów,
a także po 140- lub 70-cetnarowych hurmanów.
7
Klafter – jednostka o  objętości 320 kubicznych stóp wie-
deńskich.
650
dło siarkowo-słone (ryc. 2) wskazane wcześniej przez
Watychę (1964, tabl. 5 i 6). Prawdopodobnie szyby so-
lankowe stanowiące własność tabularną zostały zasy-
pane jeszcze przez władze austriackie lub przez póź-
niejszych użytkowników działek i budynków, którzy
zamieszkiwali ten przysiółek do połowy lat czterdzie-
stych ubiegłego wieku. Trzeba zaznaczyć, że w prze-
ciwieństwie do innych badanych lokalizacji, które po
zarzuceniu warzelnictwa pozostawały praktycznie
poza strefą stałej zabudowy, przysiółek Dubnik aż do
powojennej depopulacji pozostawał stale zasiedlony,
a z kolejnych map wynika, że liczba zagród wzrasta-
ła szczególnie w okresie międzywojennym. W takich
warunkach szansa na utrzymanie śladów po dawnej
warzelni jest mniejsza niż na terenach leśnych czy eks-
tensywnie użytkowanych rolniczo.
Kormanice
Funkcjonujące toponimy potoku i przysiółka Żupa
potwierdzają tradycję wydobywania soli w tym miej-
scu, być może już w okresie pradziejowym. W doku-
mentach pisanych żupa kormanicka pojawia się dopie-
ro w XVII wieku, mimo że pierwsze informacje o wsi
pochodzą już z wieku XV.
Dopiero w  1658 roku kasztelan lwowski Andrzej
Maksymilian Fredro, właściciel Fredropola i  okolic,
urządził w Kormanicach salinę składającą się z trzech
studni solankowych oraz warzelni z jedną dużą panwią
solną (Przyboś 2002, 69; Kelb 1876, 177). Tygodniowa
produkcja w kormanickiej żupie wynosiła 90 dużych
beczek, sprzedawanych po 4 zł polskie w  okolicach
Dynowa i w pobliskich górach (Kelb 1876, 177). Rocz-
ną produkcję w 1773 roku oceniono na 4680 beczek
o łącznej wadze 3276 cetnarów (około 184 ton), przy
osiągniętym zysku 2000 zł polskich. W chwili likwi-
dacji żupa prywatna należała do hrabiego Potockiego
(prawdopodobnie chodzi o Stanisława Szczęsnego Po-
tockiego) (Kelb 1876, 177). W 1846 roku stwierdzono
istnienie trzech studni solnych nieużytkowanych od
1773 roku (Kelb 1876, 191).
Istniejące źródło słone oznaczono sygnaturą na kar-
cie Dobromil Atlasu geologicznego Galicji (Wiśniowski
1908). Garlicki (1973, 102) w latach siedemdziesiątych
pisał, że spośród wymienianych w literaturze licznych
miejsc dawnej eksploatacji źródeł słonych udało się od-
naleźć tylko źródło w Żupie, ale jest ono w znacznym
stopniu zasypane i wysłodzone.
Podczas wizji terenowej przeprowadzonej w 2016 ro-
ku na podstawie zagłębień wytypowanych na nume-
 Ryc. 2. Widok na siarkowo-słone źródło w Nowych Sadach, data 18 stycznia 2020 r., fot. S. Kucharzyk
Fig. 2. View of the sulfur-salt source in Nowe Sady, date 18 January 2020, photo: S. Kucharzyk
rycznym modelu terenu w okolicach przysiółka Żupa
w Kormanicach odnaleziono dobrze zachowane i czy-
telne ślady dawnej saliny w postaci:
– trzech studni solankowych rozmieszczonych na wierz-
chołkach trójkąta o długości boków: 44 × 38 × 17 m;
– obwałowań o  szerokości 10–12 m  z  zewnętrznym
płytkim rowem (od strony N, W i S) o łącznej dłu-
gości około 135 m, otaczających trzydziestoarowy
teren ze studniami.
Najlepiej zachowane solne okno położone jest na
dnie leja o głębokości 3,5 m i średnicy 8 m (ryc. 3).
Przy niższym stanie wody widoczna jest drewnia-
na, zrębowa obudowa studni solankowej o  wymia-
rach wewnętrznych 1,45 × 2,20 m. Ponieważ grubość
belek ciosanych, z  których wykonano konstrukcję,
wynosi około 22 cm, zewnętrzne wymiary studni to
około 1,90 × 2,65 m. Dwa częściowo zasypane otwory
w mniejszych, lecz równie głębokich lejach, o średni-
cy po około 4 m, położone są 40 m na wschód. Rów-
nież i tutaj częściowo widoczne są drewniane obudo-
wy okien. Ponieważ sól w połączeniu z wodą dobrze
konserwuje drewno, materiał ten może być bardzo
stary, być może siedemnastowieczny. Badania podob-
nej, niedawno odnalezionej studni solankowej w So-
łonce pod Rzeszowem wykazały, że drewno użyte do
jej ocembrowania zostało ścięte zimą 1596/97 (Kuc
2016, 174–175). Głębokość kormanickich studni nie
jest znana, lecz wstępne badania wykazały, że prze-
kracza 30 m, stąd też przy ich oglądaniu należy za-
chować szczególną ostrożność. W 2017 roku zosta-
ły zabezpieczone przez pracowników Nadleśnictwa
Krasiczyn barierkami drewnianymi i ogrodzeniami
z siatki leśnej.
Woda w studniach kormanickich jest powierzch-
niowo mocno wysłodzona i  organoleptycznie smak
słony jest niewyczuwalny, dość intensywny jest nato-
miast zapach siarkowodoru. Odparowanie w warun-
kach domowych wody z  powierzchniowych warstw
pozostawia ślad krystalizującej soli (Kucharzyk 2016,
strona internetowa).
Sólca
Nazwy miejscowości Sólca (także Solca) oraz płyną-
cego przez wieś cieku – Solski Potok mogą wskazywać
651
 Ryc. 3. Widok na studnię solankową nr 1 w Kormanicach, data 13 lutego 2016 r., fot. S. Kucharzyk
Fig. 3. View of the salt well No. 1 in Kormanice, date February 13, 2016, photo: S. Kucharzyk
bardzo dawne tradycje pozyskiwania soli w tym miej-
scu. Według informacji zawartej w jedenastym tomie
Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych
krajów słowiańskich Kazimierz Jagiellończyk dokumen-
tem wydanym w Samborze 26 sierpnia 1451 r. nadał
kościołowi Świętej Trójcy w Niżankowicach (Krasnem-
polu) 20 beczek soli rocznie z żup królewskich w Sól-
cy leżącej na terenie parafii. Autor hasła słownikowe-
go prof. Ludwik Dziedzicki powołuje się przy tym na
dokument źródłowy opublikowany w „Aktach grodz-
kich i ziemskich z czasów Rzeczypospolitej Polskiej”
(Słownik, t. 11, 1882, 42). W rzeczywistości łaciński
przywilej mówi o  „zuppa nostra Soll dicta, in terra
Russie et districtu Premisliensi”, czyli żupie królewskiej
Sól w ziemi ruskiej w obwodzie przemyskim, jedynie
przypis wydawców źródła (Oktaw Pietruski i Ksawe-
ry Liske) identyfikuje Soll jako pobliską Niżankowi-
com Sólcę (AGZ, 35–36). Z uwagi na to, że mianem
Sól określano wówczas salinę królewską w Starej Soli
(salina solska) (Jabłonowski 1903, spis miejscowości),
a Sólca leżała poza dobrami koronnymi, przypis nale-
ży uznać za omyłkowy.
652
Według danych z inwentaryzacji pergenowskiej żupa
działała do 1774 roku, eksploatując jedno „okno” i użyt-
kując jedną dużą panew. Tygodniową produkcję osza-
cowano tutaj na 150 dużych beczek, które były sprzeda-
wane po 6 zł polskich na Wołyniu i w górach. Roczną
produkcję oceniono na 7800 beczek o wadze 5460 cet-
narów (około 306 ton), przy osiągniętym zysku 2000 zł
polskich. W chwili likwidacji była to żupa prywatna na-
leżąca według oryginalnego zapisu do „Wojewody Ky-
nowskiego”, lecz prawdopodobnie chodzi tu o wojewodę
kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego (Kelb 1876,
178). W 1846 roku stwierdzono istnienie jednej studni
solnej nieużytkowanej od 1774 roku (Kelb 1876, 191).
Źródło słone w Sólcy oznaczone jest jako istniejące
na karcie Dobromil Atlasu Geologicznego Galicji (Wi-
śniowski 1908). Istnienie tutaj słonego źródła w latach
sześćdziesiątych ubiegłego wieku odnotował również
Kotlarczyk (1993, 15–40). Obie powyższe publikacje
wskazywały, że słone źródło znajdowało się gdzieś w po-
bliżu krańca historycznej i aktualnej zabudowy. Nieste-
ty prace ziemne na końcowym odcinku współczesnej
drogi mogły zniszczyć zachowane ślady.
 Ryc. 4. Widok na źródło i prawdopodobne miejsce studni solankowej w Sólcy, data 5 marca 2017 r., fot. S. Kucharzyk
Fig. 4. View of the source and the likely location of the brine well in Sólca, date March 5, 2017, photo: S. Kucharzyk
Podczas kilkukrotnej wizji terenowej prowadzonej
w latach 2016–2018 sprawdzono kilkadziesiąt nieregu-
larności widocznych na numerycznym modelu terenu
w historycznym, stosunkowo niewielkim zasięgu Sólcy
i na terenach ościennych. Teren ten ma jednak urozma-
iconą i dynamicznie zmieniającą się mikrorzeźbę z uwagi
na liczne ślady po nieistniejących zabudowaniach oraz
wciąż czynne osuwiska. Najbardziej prawdopodobnym
miejscem lokalizacji dawnej saliny wydaje się stawek
położony około 300 m na zachód od krańca historycz-
nej i współczesnej zabudowy Sólcy (ryc. 4). Jest to około
3,5-arowe oczko wodne w lesie (30×10 m) o wyraźnie
antropogenicznej proweniencji. Od dołu stoku od stro-
ny wschodniej znajduje się wyraźny wał ziemny z prze-
kopem, przez który wycieka nadmiar wody. Rozlewisko
ma charakter niewysychającego przez cały rok źródliska.
Ewentualnych śladów studni solankowej w tym miej-
scu nie można potwierdzić bez dalszych badań archeo-
logicznych. Otoczenie wokół oczka wodnego porasta
sukcesyjny las wyrosły na terenie dawnych, częściowo
zakrzaczonych łąk opatrzonych na austriackich mapach
katastralnych nazwą Sady.
Jureczkowa
W spisie z 1773 roku saliny nie wykazano. W 1846 ro-
ku stwierdzono istnienie jednej studni solnej i jednego
słonego źródła, występowania saliny nie potwierdzono
(Kelb 1876, 191).
Według opracowania Horna (1976, 27) za czasów
starosty Jana Tomasza Drohojowskiego (okres sprawo-
wania urzędu 1578–1605) poddani królewscy z  tzw.
„krainy strwiążskiej” skarżyli się na przymuszanie do
zakupu po wysokich cenach soli pochodzącej ze staro-
ścińskiej żupy w Liskowatem. Lustracje królewszczyzn
z lat 1564–1565 ani też późniejsze z lat 1663–1664 nie
informują jednak o funkcjonowaniu żupy w Liskowa-
tem (Żer, 118–119, AGAD MK1, skany 98–100). Moż-
na więc przypuszczać, że w przywołanym sporze sta-
rosta przemyski jako właściciel sąsiedniej Jureczkowej
przymuszał chłopów do zakupu soli ze swojej prywat-
nej żupy właśnie w tej miejscowości.
W  trakcie badań terenowych przeprowadzonych
w 2018 roku w okolicach toponimu Żupy (część lasu
w paśmie Braniowa w północno-zachodniej części Ju-
653
 Ryc. 5. Widok na słone źródło w Jureczkowej, data 26 sierpnia 2018 r., fot. S. Kucharzyk
Fig. 5. View of the salt source in Jureczkowa, date 26 August 2018, photo: S. Kucharzyk

Ryc. 6. Widok na miejsce studni solankowej w Jureczkowej, data 26 sierpnia 2018 r., fot. S. Kucharzyk
Fig. 6. View of the place of the brine well in Jureczkowa, date 26 August 2018, photo: S. Kucharzyk

654
reczkowej, według mapy Wojskowego Instytutu Geogra-
ficznego z 1938 roku arkusz Dobromil Pas 50 Słup 35,
według Państwowego Rejestru Nazw Geograficznych
dla obszaru Polski oznaczono tak szczyt sąsiedniej góry)
w punktach wytypowanych na numerycznym modelu
terenu zlokalizowano w źródlisku bezimiennego poto-
ku pod Przełęczą Braniowską spory stawek (4 × 6 m)
o wyraźnie słonawej wodzie przyciągającej liczne zwie-
rzęta kopytne (ryc. 5). W odległości 20 m w kierunku
wschodnim stwierdzono prawdopodobny ślad po wy-
kopie studni, bez śladów wody. Schodząc w dół potoku,
w odległości 570 m na południe odnotowano głęboki
na 3,5 m regularny wykop o średnicy 6 m, częściowo
zasypany ściołą (ryc. 6). Pobieżna kontrola za pomocą
tyczki pozwoliła na stwierdzenie, że pod warstwą liści
i gałęzi jest otwór studni wypełnionej wodą o zapachu
siarkowodoru. Od strony zbocza (północnej) zauwa-
żalny jest półkolisty 30-metrowy rów prawdopodobnie
stanowiący element ogrodzenia lub mający na celu za-
bezpieczenie przed napływem wód opadowych.
Aksmanice
Według Antoniego Schneidera Aksmanice to stara
osada o początkach z czasów rządów książąt ruskich
w Przemyślu. Od XV wieku przechodziła w ręce róż-
nych rodów, poczynając od Jaksmanickich herbu Leliwa
(Schneider 1871, 21–23). W 1846 roku stwierdzono tu
istnienie jednego słonego źródła, jednak funkcjonowa-
nia saliny nie potwierdzono (Kelb 1876, 191). W obec-
nie prowadzonych badaniach nie odnaleziono w  hi-

Tabela 1. Syntetyczny opis salin i słonych źródeł we wschodniej części Pogórza Przemyskiego
Table 1. Synthetic description of salterns and salt sources in the eastern part of the Przemyśl Foothills

Okres funkcjonowania
saliny i szacunkowa roczna Opis historyczny Szerokość Długość
Lokalizacja Zachowane ślady
wielkość produkcji soli Historical geogr. N geogr. E
Location Preserved traces
Period and estimated annual description Latitude N Longitude E
volume of salt production
Założenie pomiędzy rokiem
1664 a 1757 funkcjonowała kilka (7 wyraźnych) płytkich
do 1788 r. otworów na powierzchni 4 arów
1 studnia czynna, 49°38’29,4” 22°44’04,2”
Hujsko 734 tony w 1773 roku several (7 distinct) shallow
307 ton w 1788 roku 3 opuszczone
(Nowe holes on 4 ares
Sady) 1 well open,
Foundation between 1664 3 wells abandoned
and 1757 functioned to 1788. źródło siarkowo-słone
734 tonnes in 1773 49°38’30,8” 22°44’10,6”
sulfur-salt source
307 tons in 1788
studnia nr 1
49°41’34,6” 22°43’9,2”
1658 r. – 1773 r. salt well no. 1
184 tony 3 studnie studnia nr 2
Kormanice 49°41’34,4” 22°43’11,4”
1658–1773 3 salt wells salt well no. 2
184 tonnes studnia nr 3
49°41’34,0” 22°43’10,9”
salt well no. 3
? – 1774 r. źródło i prawdopodobne
306 ton 1 studnia miejsce studni solankowej
Sólca 49°39’39,0” 22°43’42,1”
? – 1774 1 salt well source probable place
306 tons of salt well
1 słone źródło słone źródło
49°32’15,9” 22°36’10,6”
XVI/XVII w.? i 1 studnia salt source
Jureczkowa
16th / 17th century? 1 salt source studnia
and 1 salt well 49°32’30,2” 22°36’26,6”
salt well
Brak danych 1 słone źródło śladów nie odnaleziono
Aksmanice – –
No data 1 salt source no traces were found

655
storycznych granicach Aksmanic istniejącego słonego
źródła ani tym bardziej śladu po użytkowaniu saliny.
Poszukiwania prowadzone w miejscach słonych źró-
deł i  historycznych salin pozwoliły również odnaleźć
ślady wykopów prowadzonych na sąsiednich terenach,
być może w celach poszukiwawczych słonych źródeł lub
przejściowo użytkowanych do poboru solanki. Przykła-
dem mogą być dwa okrągłe wypełnione wodą otwory na
historycznym obszarze wsi Sierakośce (dziś Sólca) w uro-
czysku leśnym Korytyska (49°39’24.5”N 22°43’58.7”E).
Wnioski
Prezentowane wyniki mają charakter wstępny, a po-
twierdzenie charakteru odnalezionych obiektów (poza
najlepiej zachowaną żupą kormanicką) wymaga badań
o charakterze archeologicznym.
Ślady dawnego warzelnictwa solnego są trwałe, a te
położone na terenach niepoddanych intensywniejszym
przekształceniom antropogenicznym zachowały czy-
telność do tej pory i po odpowiednim zabezpieczeniu
i ekspozycji mogą się stać atrakcyjnymi obiektami geo-
turystycznymi.
Literatura
Aksamit T. 1971. Z  badań osady neolitycznej w  Kormanicach
pow. Przemyśl. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego za rok 1967, 107–113.
Alth A. 1871. Pogląd na źródła solne i naftowe, tudzież na warzel-
nie soli kuchennej w Galicyi i Bukowinie. Sprawozdanie Komisji
Fizjograficznej 5, 49–93.
Bishko = Бішко П. 2011, Урочище Саліна – соляні шахти та їх
історія. http://dobromyl.org/2011/11/urochyshhe-salina-solyani-
shahty-ta-yih-isto/, dostęp: 15.01.2019.
Bukowski K., Czapowski G., 2009. Salt geology and mining tradi-
tions: Kalush and Stebnyk mines (Fore-Carpathian region, Ukra-
ine). Geoturystyka 3, 18, 27–34.
Burzmiński W. 2005. Mineralna pod nogami. https://nowiny24.
pl/mineralna-pod-nogami/ar/5950079, dostęp: 15.01.2019.
Ciszewski S. 1922. Studia etnologiczne. Sól. Wisła 21, 1–91.
Dębiec M., Saile T., Posselt M. 2015. Tyrawa Solna. Salz, Siedlungen
und eine Magnetometerprospektion an der Tyrawka in den
Salzbergen der Beskiden. Sprawozdania Archeologiczne 67, 189–197.
Dicker J. 1924. Górnictwo na Rusi Halickiej w XV i pierwszej po-
łowie XVI wieku. Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Prze-
myślu 5, 1–27.
Garlicki A. 1973. Wyniki badań miocenu solonośnego na południe
od Przemyśla. Kwartalnik Geologiczny 17 (1), 92–105.
656
Hacquet B. 1794. Hacquet’s Neueste physikalisch-politische Reisen
in den Jahren 1791. 92, und 93. durch die Dacischen und Sarma-
tischen oder Nördlichen Karpathen tom 3. Nürnberg: Verlag der
Raspischen Buchhandlung.
Horn M. 1976. Walka chłopów czerwonoruskich z wyzyskiem feu-
dalnym w latach 1600–1648. Cz. 2: Chłopi dóbr koronnych w wal-
ce przeciw zwiększeniu robocizn i danin (supliki i zaburzenia wiej-
skie). Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Seria B Studia i monografie
50, 1–203.
Iwaszko S. 1937. Tajne warzelnictwo soli i  kradzieże leśne na
Huculszczyźnie – spostrzeżenia i wnioski. Przegląd Policyjny 6,
433–446.
Jabłonowski A. 1903. Polska XVI wieku pod względem geograficz-
no-statystycznym. T. 7: Ziemie ruskie. Ruś Czerwona. Cz. 2. War-
szawa: Skład główny u Gebethnera i Wolffa.
Jackiewicz A. 1927. Złoża soli i ich eksploatacja w Polsce. Przegląd
Górniczo-Hutniczy 19, 563–571.
Kamiński Z. 1905. Źródła solanki w Galicyi. Przegląd Górniczo-
-Hutniczy 11, 237–240 + mapa.
Kamiński Z. 1906. Źródła solanki w Galicyi. Przegląd Technicz-
ny 20, 234–235.
Kamiński Z. 1911, Żupy solne w Galicyi. Przegląd Techniczny 49,
25, 328–330.
Kelb M. 1876. Die Soolequellen von Galizien. Jahrbuch der kaiser-
lich-königlichen geologischen Reichsanstalt 26, 135–208.
Kotlarczyk J. 1969/1970. Grody Czerwieńskie a karpacki system
obronny pod Przemyślem we wczesnym średniowieczu. Acta Ar-
chaeologica Carpathica 11, 239–269.
Kotlarczyk J. 1993. Budowa geologiczna, rzeźba i  krajobraz.
W: S. Michalik (red.), Turnicki Park Narodowy w polskich Kar-
patach Wschodnich. Dokumentacja projektowa, 15–40. Kraków:
Polska Fundacja Ochrony Przyrody „Pro Natura”.
Kotlarczyk J. 1969. Dwa nowo odkryte grodziska (Nowosiółki
Dydyńskie i Nowe Sady, pow. Przemyśl). Acta Archaeologica Car-
pathica 11, 63–79.
Krip’âkevič = Крип’якевич І. 1938. Княжий Самбір і Самбірська
волость. Літопис Бойківщини 10, 26–34.
Kuc W. 2016. Złoża soli w Polsce w ujęciu przeglądowym. Studia
i Materiały do Dziejów Żup Solnych w Polsce 31, 151–208.
Kucharzyk S. 2016. Topki, tołpie czy hurmany?, http://napogorzu.
blogspot.com/2016/03/topki-topie-czy-hurmany.html, dostęp:
13.01.2019.
Lesʹkiv = Леськів О. 1996. Довга дорога до Війська. Історико-
культурний нарис. Самбір: ТзОв «Соляріс».
Łabęcki H. 1868. Słownik górniczy polsko-rossyjsko-francuzko-
-niemiecki i rossyjsko-polski (z dodaniem wyrazów odnoszących
się do mineralogii, geologii, chemii oraz ważniejszych rzemiosł
kruszcowych) tudzież Glossarz średniowiecznej łaciny górniczej
w Polsce. Wydanie pośmiertne. Warszawa: Drukarnia K. Kowa-
lewskiego.
Przyboś K. 2002. Andrzeja Maksymiliana Fredry „rachunek opie-
ki” z lat 1659–1664. Studia Historyczne 45 (1), 69–78.
Osuchowski W. 1930. Gospodarka solna na Rusi halickiej od XVI
do XVIII wieku. Pamiętnik Historyczno-Prawny 8 (4), 1–75.
Schneider A. 1871. Encyklopedya do krajoznawstwa Galicyi
T. I. Lwów: Zakład Narodowy Imienia Ossolińskich.
Siarczyński F. 1857. Galicja, jej ziemie, płody i ludy. Z pism po-
śmiertnych księdza Franciszka Siarczyńskiego. Dodatek Tygodnio-
wy do Gazety Lwowskiej 11, 41–42.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiań-
skich. 1890. T. 11: [Sochaczew – Szlubowska Wola], B. Chlebow-
ski, F. Sulimierski, W. Walewski (red.), Warszawa: Władysław
Walewski Druk „Wieku”.
Solon J., Borzyszkowski J., Bidłasik M., Richling A., Badora K.,
Balon J., Jodłowski M. 2018. Physico-geographical mesoregions of
Poland: Verification and adjustment of boundaries on the basis of
contemporary spatial data. Geographia Polonica 91 (2), 143–170.
Szajnocha W. 1891. Źródła mineralne Galicji, pogląd na ich roz-
położenie, skład chemiczny i powstanie. Rozprawy AU 22, 1–111.
Tsarʹov = Царьов В. 2019, Найстаріше підприємство України
перетворять на туристичний об’єкт. https://uprom.info/
news/other/najstarishe-pidpryiemstvo-ukrainy-peretvoriat-na-
turystychnyj-ob-iekt/, dostęp: 15.01.2019.
Watycha L. 1964. Budowa geologiczna okolic Birczy, Olszan i Ry-
botycz (Karpaty Dobromilskie). Biuletyn Państwowego Instytutu
Geologicznego (bez numeru).
Windakiewicz E. 1939. Występowanie soli w Polsce. AGH Kraków.
Życie Techniczne 1–2, 41–50.
Wiśniowski T. 1908 – Tekst do zeszytu XXI – arkusz Dobromil.
Atlas Geologiczny Galicji. Wyd. Kom. Fizyograf. Akademii
Umiejętności. Kraków, 104. Atlas geologiczny Galicyi. Z. 21, Karta:
Dobromil (VIII.6) http://igrek.amzp.pl/result.php?cmd=id&god=6_
VIII&cat=agg075, dostęp 4.01.2019.
Wrona G. 2019. Problematyka żup solnych w kontraktach skar-
bowych na dobra ekonomii samborskiej z drugiej połowy XVII
i XVIII wieku. Wschodni Rocznik Humanistyczny 16 (2), 219–237.
Źródła:
AGZ – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej
z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie w skutek
fundacyi śp. Alexandra hr. Stadnickiego, wyd. staraniem Galicyj-
skiego Wydziału Krajowego, t. 6, Lwów 1876, 302.
Pill. – Continuatio Edictorum et mandatorum Universalium in
Regni Galiciae et Lodomeriae a die 1 Januarii ad ultimam Decem-
bris anno 1781r. Kontynuacya Wyroków y Rozkazów Powszech-
nych w Galicyi y Lodomeryi Królewstwach od dnia 1 stycznia aż
do końca grudnia roku 1781 wypadłych, Lwów, J. Piller.
Smb – Materiały do historii miasta Sambora 1390–1795. Wyd.
A. Dörfler Wydawnictwa Towarzystwa Naukowego we Lwowie.
Zabytki Dziejowe IV/2. Lwów 1936. ss. XVII + 238.
Żer - Жерела до історії України-Руси. Red. Грушевський М. –
Т. 2. – Lwów, 1897. 376 s.
AGAD MK1 – Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 50.
Lustracja województwa ruskiego, ziemi przemyskiej. 1663–1664.
Sygn.: Lustracje, dz. XVIII, 50. Wersja online: http://www.agad.
gov.pl/inwentarze/Metr_Korx.xml, dostęp: 15.01.2019.
AGAD MK2 – Metryka Koronna Lustracje dz. XVIII, sygn. 54. In-
wentarz ekonomii Przemyskiej To jest Miasta Przemyśla z Przed-
mieściami Podzamcze y Psarce zwanemi 1765 anno. Lustracje,
dz. XVIII, 55. Wersja online: http://www.agad.gov.pl/inwentarze/
Metr_Korx.xml, dostęp: 15.01.2019.
Stanisław Kucharzyk; 6 Nadgórna Street, 38-700 Ustrzyki Dolne, Poland; stku@o2.pl
Jan Kucharzyk; 6 Nadgórna Street, 38-700 Ustrzyki Dolne, Poland;
jmkucharzyk@gmail.com
657
 POTENTIAL GLASS, GLAZING AND SEMI-MAJOLICA
MATERIALS IN PODKARPACIE (SUBCARPATHIA), POLAND
Joanna Trąbska

Abstract: Podkarpacie (Subcarpathia) is a physico-geographical region located in five countries. In south-eastern Poland it is covered
by the administrative boundaries of the Podkarpackie Voivodeship. The area within Poland abounds in numerous glass factories enjoying
a favorable reputation. Between the 16th and 18th centuries several glassworks and workshops producing glazed pottery, tiles and semi-
majolica were active. Toponymic analysis reveals the names of numerous localities reminiscent of the glass industry. The purpose of this
work is to identify potential glass raw materials that were available in the present Podkarpackie Voivodeship and those that had to be
imported. This is the first such study. Reference was primarily made to the borders of the current Podkarpackie Voivodeship, reaching
beyond them only in the cases of rare or non-occurring raw materials. The basic glass and glaze raw materials are quartz sand, along
with alkali and other fluxes, alkaline earths, chromophores, opacifiers, clarifying substances and other specific raw materials. Raw
materials for the construction of all technological components of a glasswork, raw material for packaging and dispatch of glasses, fuel
and water, tools, and above all experienced glass workers and glaziers are also necessary. The area of the Podkarpackie Voivodeship
abounds in basic glass raw materials. The exceptions are metals and their compounds, which were certainly imported.
Keywords:  Podkarpacie (Subcarpathia), glass, glazed pottery, semi-majolica raw materials

Introduction eastern border of Poland, within the state borders of the

Podkarpacie (Subcarpathia) is a physico-geographical
region located in five countries: Austria, Czech Republic,
Poland, Romania and Ukraine. In south-eastern Poland
it  is covered by  the administrative boundaries of  the
Podkarpackie Voivodeship (Fig. 1). The area within
Poland abounds in numerous glass factories enjoying
a favorable reputation. Among them, Krosno deserves
special attention, a city where there is an excellent glass
museum (Glass Heritage Center) exists, created on the
basis of  the experience of  the glass factory opened
in the 1920s.
Between the 16th and 18th centuries, in  the area
of  the present voivodeship, glass works in  Styków
and Niwiska near Kolbuszowa, in  Raniżów in  the
Sandomierska Forest and in Brzeźnica, on the other
side of  the San, in  Wola Zarczyńska near Leżajsk,
in Jazowa between Rzeszów and Jasło, in Rybotycze
near Przemyśl and in  the Lubaczów region in  the
north-east part of the province worked. Glassworks
operated at that time also outside the current south-
16th–18th centuries (Kamieńska 1982). Workshops
producing glazed pottery, tiles and semi-majolica were
active from Middle Age up to now in, among others,
Biecz, Jarosław, Krosno, Leżajsk, Łańcut, Miechocin,
Rzeszów and Przemyśl (Czopek, Lubelczyk 1993,
Szetela-Zauchowa 1994). Toponymic analysis reveals
the names of numerous localities reminiscent of the
glass industry (Huta Kryształowa, Szklary, Szklarki,
Szklarska Góra, Hadle Szklarskie, Bania Szklarska
and others) (Fig. 2).
In  this context, the lack of  a  comprehensive
development of glass material obtained in the region
during archaeological research is  astonishing. Only
glass production of ‘crystal glass’ from the Lubaczów
glassworks, founded in  the 18th century and located
in the NE of the province, has been tested, including
technological research (Kunicki-Goldfinger et al. 2018).
Technological research concerning the glass and glazed
pottery of the region are scarse, they include imported
Celtic beads (Braziewicz et al 1996, Karwowski 2006),
glazed pottery from the medieval Przemyśl workshops

659

(Auch 2006) and examples of glazed pottery and semi-
majolica from Rzeszów (Trąbska et al. 2019).
Methodological assumptions
The purpose of  this work is  to identify potential
glass raw materials that were available in the present
Podkarpackie Voivodeship and those that had to  be
imported. This is  the first such study. Reference
was primarily made to  the borders of  the current
Podkarpackie Voivodeship, reaching beyond them only
660
Fig. 1. Location of  the Pod-
karpackie Voivodeship on the
map of Poland and neighbour-
ing countries
Fig. 2. Toponyms of metallur-
gical and glassmaking names
(blue signs) and locations
of semi-majolica related plac-
es mentioned in the text and in
the cited sources (purple signs).
Green signs: 14th–18th century
glassworks mentioned in  the
text. Orange signs: Kraków
(W), Lublin (N) and Lviv (E)
– large trade and administra-
tive centers)
in the cases of rare or non-occurring raw materials.
Raw materials from other current Polish provinces
will not be discussed here, as long as they are located
in the Podkarpackie province, unless they are directly
adjacent to  it. This methodological assumption has
of course very limiting character.
Procurement of  raw materials in  the past had,
of course, nothing to do with the scope of today’s borders
and economic zones. Glass and tiling workshops,
regardless of  their size, were taken into account.
Therefore, the volume of production and the usefulness
Fig. 3. Localities (labels) of
explanations of the geological
maps sheets cited in this article
of  the deposits were not estimated in  this respect.
Analyzes of Polish geological map sheets were carried
out on a scale of 1:50,000 (Detailed Geological Map
of Poland, DGMP) and 1:50 000 (Geo-Environmental
Map of Poland, GEMP, if explanations to the DGMP
were not accessible) covering representative physical-
geographic and geological regions located within the
voivodeship (Fig. 3, Table I). The northeast area, whose
glass materials were discussed in the work of Kunicki-
Goldfinger et al. (2018) was omitted.
Research part
The Podkarpackie Vivodeship is a morphologically
diversed region with foothills, plains and mountains
(Kondracki 2011). Geologically, the area in question
lies in the overthrust zone of the Outer Carpathians
on the Miocene foreland deposits mostly within the
Carpathian Foredeep. The south-eastern part belongs
to  the Carpathians, whereas the north-eastern area
is covered by the Cretaceous and Neogene sediments.
In a significant part of the region, under the Miocene
sediments, paleozoic and crystalline rocks occur. Vast
area of  the Voivodeship is  covered by  Quarternary
deposits resulting from glacial phenomena as  well
as  Holocene processes (Radwanek-Bąk et  al. 2012,
further information and literature therein).
Basic glass and glaze raw materials are quartz sand,
along with alkali and other fluxes, alkaline earths,
chromophores, opacifiers, clarifying substances
and other specific raw materials. Raw materials for
the construction of  all technological components
of a glasswork, raw material for packaging and dispatch
of glasses, fuel and water, tools, and above all experienced
glass workers and glaziers are also necessary.
Silica raw materials
Silica is  introduced into the glass set primarily
as glass sand. The requirements for this resource are
high. It must be of high purity (the current requirements
for common household glasses are only a few hundredths
of a percent of iron content) and appropriate graining,
from 0.1 to 0.5 mm for household glasses (Nowotny
1978). Otherwise, homogeneous glasses with high
transparency will not be  obtained without greenish
glow. Glass sands, macroscopically white, almost iron-
free, are a rare and valuable resource.
There is  only one deposit (according to  current
criteria) of glass sands in the region, Koziejówka in the
north-eastern part of the province. In the neighboring
province, almost at  the border of  the Podkarpackie
province, two deposits are documented: Świniary II and
Piaseczno (geoportal.pgi.gov.pl). The sand of  these
deposits belongs to the Neogene formation of Baranów
sands, found only in the area covered by the Tarnobrzeg
sheet and Mielec sheet 1:200 000). These are quartz,
fine and medium-grained sands, often calcareous, they
may be accompanied by shell clumps. “Rich in lime,
fine-grained sandstones”, most likely Miocene, were
661
 Table 1. A list of potential silica and calcareous raw materials on the basis of analysis of geological maps. If aeolian sands are
not described in details, it means that the necessary data were not accessible in cited sources

A sheet of Author(s) of A variety

Siliceous raw materials Calcareous raw materials
geological map explanation for maps of a map
Baranów Aeolian sands, among others – Szajn, 1991 1:50 000
Sandomierski fine-grained DGMP
Błażowa Diatomaceous shales Organodetritic limestones Laskowicz et al. 2007 1:50 000
Aeolian sands GEMP
Cmolas Aeolian sands, medium – Wójcik 1997 1:50 000
grained, bright yellow DGMP
Dynów Spongiolites – Pająk et al. 2007 1:50 000
GEMP
Grębów Aeolian sands, among others – Szajn 1988 1:50 000
fine-grained DGMP
Jasło Spongiolites Lake limestone Wójcik et al 1993 1:50 000
Diatomites Tylawa limestone DGMP
Diatomaceous shales Lithotamnia and oyster limestone
Aeolian sands Red algae and Bryozoa limestone
Sandy limestone
Kolbuszowa Aeolian sands, medium – Kwapisz B., 1996 1:50 000
grained, bright yellow DGMP
Krosno Spongiolites Jasło limestone Szeląg et al. 2007 1:50 000
GEMP
Lesko – Jasło limestone Malata et al. 2014 1:50 000
DGMP
Leżajsk Aeolian sands, among others – Wieczorek 2006 1:50 000
fine grained, with up to 95% DGMP
of quartz
Mielec Aeolian sands, bright yellow Organogenic limestone Kurek, Preidl 2002 1:50 000
DGMP
Przemyśl- Spongiolites Lake limestone Gucik, Wójcik 1882 1:200 000
Kalników Diatomites Exotic jurassic limestone GMP
Limestone inserts in the Cieszyn limestones
Cisowa limestone
Bircza limestone (Cretaceous and Tertiary)
Jasło limestone
Radymno Aeolian sands Lake limestone Wójcik 2008 1:50 000
Travertine DGMP
Rybotycze – Bircza limestone Gucik et al. 1991
Pasieczno limestone
Travertine
Rzeszów Aeolian sands, 95–98% of – Zimnal, Malata 2014 1:50 000
quartz DGMP
Sanok Diatomites (in olistolite Jasło limestone Malata, Zimnal 2013 1:50 000
series) Lake limestone DGMP

Sokołów Aeolian sands, up to 95% of – Rączkowski, Wójcik 1:50 000

Małopolski quartz 1997 DGMP

662
 A sheet of
Siliceous raw materials Calcareous raw materials
geological map
Strzyżów Diatomites
Aeolian sands, fine grained,
95–98% of quartz
Tarnobrzeg Baranów glass sands Lithotamnia limestone
Calcareous Baranów sands Pecten limestone
Aeolian sands Sarmatian white limestone
Tyrawa – Jasło limestone
Wołoska
described by Władysław Szajnocha (1896) in the cities
of Mszanka and Glinik on the Ropa River (area of the
contemporary Jasło sheet).
The entire area of the Podkarpackie Voivodeship,
to  a  lesser extent mountainous areas, is  covered
with sands of  aeolian origin, which form plains
of winnowed sands and dune forms reaching a height
of up to about 20 m, through light gray (Jasło sheet)
to yellow (the whole area). Chemical EDS analyzes
of  selected yellow varieties (unpublished studies
by the author) reveal the presence of about 4 wt.%
of Fe2O3. Interestingly, locally in the dune sands there
are varieties containing up to 98% quartz (Strzyżow
sheet). In addition to aeolian formations, in all areas
of the analyzed sheets there are river and fluvioglacial
sands, usually yellow and yellow-gray. They are
of definitely lower quality compared to the former,
due to variable grain size and polymictic composition
and as such will not be considered here.
In addition to a large amount of Miocene sands and
Quaternary aeolian, fluvial and fluvioglacial formations,
there are numerous other silica rocks in the province
(Table I). As potential glass raw materials, diatomites
should be taken into account. Composed of almost pure
silica, diatomites, shales and diatomite earths reach
considerable thicknesses, e.g. up to about 50 m (sheets
of Jasło, Strzyżów, Przemyśl-Kalników; Kotlarczyk et al.
1986). Similarly, geses and spongiolites (in other words:
spiculites, these terms are used interchangeably here,
Přichystal 2010), they are also rocks made of almost pure
silica, quartz, chalcedony and opal, whose numerous
exposures occur on the areas covered by the Jasło and
Przemyśl-Kalniki sheets. The availability of exposures
and the ability to  use this rock is  evidenced by  the
foundry form attributed to the culture of Mierzanowice,
and found at the Przemyśl 20 site (Bober et al. 2019).
Spongiolites (Waśkowska et  al. 2013) have been
Author(s) of A variety
explanation for maps of a map
– Malata, Zimnal 2016 1: 50 000
DGMP
Romanek 1988 1:50 000
DGMP
Malata, Rączkowski 1:50 000
1996 DGMP
suggested as  the probable raw material of  thriving
the Renaissance Myślenice glassworks in  western
Małopolska.
In the Lublin province neighboring from the north,
quartz sands are located in  the vicinity of  Chełm
Lubelski (Jankowski, Margielewski 2014). They are
also known in Western Ukraine, e.g. around Berezowica
Wielka on  Zbrucz, near Tarnopol (Teisseyre 1900).
Not all quartz sands probably met the criteria of glass
sands. Near Olkusz, in Western Lesser Poland, a city
of  intensive silver and lead ore mining from early
Mediaeval Age, there are small deposits of glass sands.
It can be presumed that in this region there could have
been factories in which lead frit was produced, which
was then sold to other regions of Poland.
Alkali
Due to the abundance of forests, the most available
raw material was potassium from tree ashes, forest cover
(fern) and farm plants, peas, broad beans, sunflower
stalks, and especially ergot, cereal parasite (Torzewski
2002). In  the 18th century glassworks in  Lubaczów,
this element was, next to lead, the basic flux (Kunicki-
Goldfinger 2018), a similar situation occurs in the 17th
century and younger semi-majolica from Podkarpacie
workshops, unless this role was entirely taken over
by lead (Trąbska et al. 2019).
Potassium introduced into the glass set reduces
its melting point, compared to  the same amount
of sodium, which makes it possible to process the glass
in a longer temperature range. Potassium glasses were
easier to discolor than soda glasses (Kinel, Młynarska
1972). Potassium was obtained in the form of potash
(K 2CO 3) extracted from wood ash or  its carrier
was crude wood ash. Art historians and restorers
of antique glasses emphasize that the use of ash recipes
663
often strengthened vessels due to  the unintentional
introduction of  aluminum, silica or  / and calcium
(Davison 2003).
The main supplier of wood ash were the trees of the
Carpathian forests, among which the Carpathian beech,
famous in this region, dominated. Beech ash is valued
by glaziers and glassworkers (Torzewski 2002) due to the
presence of elements that increase the hardness of glasses,
especially calcium, silicon and magnesium (Michałek 2018,
Jackson, Smedley 2006). Maple, birch (wytch elm) and
Fraxinus were also valued by glaziers. Some ingredients
may have caused the glass to be cloudy, as Torzewski
mentions. This fact is due to the presence of phosphorus.
The ash of each plant species has a different chemical
composition depending on  the part of  the plant
(Michałek 2018), the composition of the substrate (Stern,
Gerber 2004), climate, harvesting season, even on ashing
temperature (Jackson et al 2005). This knowledge was
certainly known to  glaziers and glassworkers who,
in a manner appropriate to their needs, used certain
ashes and their mixtures.
Potash plant ashes were often processed to obtain pure
potash. The potash houses were part of the Bieszczady
landscape (south-eastern part of the voivodship) from
the 16th to  the 2nd half of  the 20th century and were
concentrated even in places deeply immersed in forested
mountains (villages and settlements: Sianki, Beniowa,
Bukowiec, Tarnawa Wyżna, Dźwiniacz Górny, Smolnik).
A side effect of their functioning was clear losses in the
stand (Kukulak 2004). Potash could also be obtained
from distillery waste (in recent times it was molasses)
(Kinel, Młynarska 1972) or from wine stone (potassium
bitartrate, KC4H5O6).
At  present, as  in the past, Podkarpacie has been
a heavily forested Polish voivodeship, covered with both
deciduous and coniferous stands. Forests cover 38.3%
of its area (Statistical Yearbook of Forestry 2019), and
the main forest areas are the Karpacka Primeval Forest,
in the southern part of the province, with a dominant
beech and fir, and the Sandomierska Primeval Forest
in  the northern part, with species-varying stands,
in  which pine predominates. Palynological research
in  Trzcinica, a  unique archaeological site called the
Carpathian Troy, revealed that the species composition
of the region’s forests about 4,000 years ago and currently
is  in general similar, taking into account, of  course,
the changes that occurred in it as a result of dynamic
settlement processes (Kukulak 2004, https://www.you
tube.com/watch?v=C8BW_shNzsI). Deciduous forests
664
were a  source of  charcoal, potential fuel, colophony
and turpentine, used to grind frit pigments and other
purposes mentioned below (Nowotny 1978). Pine resin
could also be used for lighting, because glass melting was
a process that required round the clock commitment
(Torzewski 2002).
It is worth mentioning at this point, that a potential
source of alkali for glass works in Podkarpacie, could
have been potassium mineral salts from nearby
Kałusz, now in  western Ukraine. Brines from this
area are known since the Neolithic, other sources
on the subject of brewing salt there date from the 15th
century (Pieczonka et al. 2011, Poborska-Młynarska,
Andrusikiewicz 2010).
Sodium added to  the glass batch plays a  similar
role to  the role of  potassium: it  lowers the melting
point, but also makes the glass soft and less resistant
to  physical and chemical factors (Kinel, Młynarska
1972). In favorable circumstances, i.e. the availability
of  deposits or  a  developed commercial network,
glassworkers and glaziers could use natural sodium
carbonates, which include natron (Na2CO3·10H2O)
and trona (Na3H(CO3)2 · 2H2O). With regard to modern
glass in Podkarpacie, imports from Turkey can be taken
into account, where there are rich deposits of this raw
material near Ankara (mindat.org). It was also possible
to import from other parts of the world, eg Egypt via
Venice. Minor occurrences of  natron and trona are
known from many places in Europe, including Central
Europe (mindat.org). In European glassmaking, until the
beginning of the 19th century, sodium was obtained from
plant ashes. The processes of chemical soda production
on an industrial scale are 1792 (Leblanc process), 1861
(Solvay process) and 1930 (Hou process).
Sodium, although unusual for the glasses of Central
Europe, could have come from ashes of  halophytes
growing in  the vicinity of  salty sources, numerous
in  Podkarpacie. Torzewski (2000) mentions the
advantages of  such plants and the unjust disregard
of  them by  glassworkers. Halophyte ash was used
as  a  source of  sodium probably as  long as  glass
production began. These plants, defending themselves
against excessive salinity of groundwater, have created
various defense mechanisms and are also characterized
by different flexibility of reacting to salinity (so-called
optional halophytes and strict halophytes). Halophytes
also contain other elements, depending on  the type
of  plant and other factors mentioned above. For
example, a plant of the genus Salicornia contains in the
leaves about 1000 parts of sodium, 650 potassium, 240
calcium and about 50 magnesium, the other elements
are zinc, iron, copper, nickel and manganese. The
difference in sodium content in leaves and roots is over
300 units (Rhee et al 2009). It should be mentioned
that in semi-majolica, probably 17th century, recently
discovered in Rzeszów, a small amount of sodium (up
to 1 wt% Na2O) was identified on the contact between
the glaze and the body, and it certainly did not come
from feldspars (Trąbska et al. 2019).
Sodium chloride, halite, was also added to the glasses
as a clarifying agent and flux (Kinel, Młynarska 1972).
Sodium chloride could have come from numerous
brines, salty sources and occurrences of  rock salt
in Podkarpacie and Western Małopolska (Wieliczka,
Bochnia) and western Ukraine, where e.g. in the vicinity
of the village of Sołotwycze it has been known since
the Bronze Age (Maślankiewicz 1965, Pieczonka et al.
2011, Radwanek-Bąk et al. 2012).
Sodium sulfate plays a  similar role in  glass
technology, so I will mention the rare and unlikely
raw material that could be thenardite (Na2SO4) and
mirabilite (Na2SO4·10H2O) identified in  numerous
locations in Central Europe, including Wieliczka and
Bochnia salts (mindat.org), but there as a mineralogical
curiosity rather than a  raw material. It  should
be  remembered that this substance may have been
obtained from vegetable ashes or introduced together
with water from sulfate sources, but such occur only
in the vicinity of Kraków (Pazdro 1983). Alkalis were
also used to  clean glasses before decorating their
surfaces (Nowotny 1978).
Other fluxes: borax, lead
Borax (Na2 [B4O5(OH)4] · 8H2O) is mentioned by the
18 century Polish encyclopedist, Fr. Krzysztof Kluk
th
(1995) and also by the eighteenth-century first glass
technologist who described in  Polish the method
of making glasses, Józef Torzewski (2002). The addition
of boron causes the glass to have a lower coefficient
of  thermal expansion, and its chemical resistance
increases. It  is often used for optical glasses (Kinel,
Młynarska 1972). If its use were proven in the glassworks
of Podkarpacie glassworks, it would mean that it had
to be imported – for example from Tuscany or Turkey
(deposits in the broadly understood area of Istanbul)
or from Russia, because in the central part of Europe
this mineral does not occur (mindat.org).
The addition of lead to the glass batch, in addition
to its features as a flux, causes a clear increase in the
refractive index of the glasses and the dispersion of the
refractive index, giving them a  characteristic glow.
Leaded glasses containing over 20% PbO did not appear
until the 17th century, but in Central Europe in the 17th
and 18th centuries they were not produced (Kunicki-
Goldfinger et  al 2018). The basic raw material was
minium, its various species have been known, mainly
depending on the amount of PbO (Kinel, Młynarska
1972), although other lead-bearing substances are
known in this aspect, e.g. massicot, lithargite or poorly
purified galmans (Rozmus 2014).
Lead is also a component of valued and widespread
lead glazes. As such, it was undoubtedly needed in the
medieval and modern workshops of Podkarpacie. It had
to be imported because it does not appear on site. It was
definitely bought in Krakow, there are archives in which
information on this subject has been preserved (Ślawski,
Ślawska 1994). The extent of  the trade in  this metal
in Krakow is testified by strong anthropogenic pollution
of the medieval and modern layers in the vicinity of the
so-called Lead Scale, and later the Great Scale on the Main
Square in Kraków (Wardas-Lasoń, Garbacz-Klempka
2016). The deposits supplying this raw material were
Silesian-Kraków deposits. Lead could also come from the
calcite-barite veins that had been exploited at least since
the 15th century, located in the Świętokrzyskie Mountains
(Rubinowski 1971), distant from Podkarpackie by about
100 km. Near the southeastern border of Poland, lead
is  known from polymetallic volcanic rocks (mainly
basalts) around Truskavets (Dobis 1938, Pieczonka et al
2011, mindat.org). It was also possible to import lead
frits. This form of raw material is characterized by much
more attractive parameters than ordinary raw material
and is more liked by glaziers.
Alkaline earths and aluminum
The alkaline earths are calcium or/and magnesium
compounds. Calcium increases the melting temperature
of the glasses, and also increases their chemical and
mechanical resistance. At low temperatures, it increases
the viscosity of the glasses. This effect is leveled by the
partial replacement of calcium with magnesium (Kinel,
Młynarska 1972).
Calcium and/or magnesium were introduced into
the glass batch together with wood ash, calcareous sand
or separately. In the latter case, it could have been calcium
665
derived from the mineral compounds of this element,
e.g. from slaked lime or  ground limestone or  from
limestone river pebbles. The Carpathian rivers in some
places of their course abound in pebbles of limestone,
for example San near Przemyśl (unpublished research
by  the author). There are a  lot of  carbonate rocks
in Podkarpacie (Table I). For example, the so-called Jasło
shales, spread in the Carpathians, thin-layered, very
fine-grained limestones (Haczewski 1989), seemingly
not very attractive in exploitation, however, they were
obtained as a mortar raw material (Szajnocha 1896),
so there is no reason to reject them as a potential raw
material for glass a priori. Lake limestone should not
be ruled out from our considerations.
Alumina gives glass similar properties to alkaline
earths, especially with regard to  chemical resistance
(Kinel, Młynarska 1972). It  can be  introduced into
the glass batch with feldspars or with plant ash. The
source of the former are igneous rocks and their effusive
counterparts or tuffs. Rocks of this kind occur in the
Podkarpackie region only in scarce amount, moreover,
they are often rich in iron compounds. As such they
should not be  considered as  a  potential glass raw
material. There are also feldspar sands in Podkarpacie,
but they are also rocks contaminated with other
minerals, largely containing iron. Also, they should
not be considered as a raw material for glazing or glass.
In historical glasses, alumina was usually introduced
with vegetable ashes (Davison 2003) and this source
seems to be the most probable.
Coloring matter (chromophores)
Coloring substances can be considered as coloring the
entire volume of glass, as colored shapes, as glaze paints
(colored frit), lazure pastes, iridescent and lusters, and
finally paints used for cold painting and metallic coatings
(Nowotny 1978). To obtain the desired color effect, the
type of chromophore, its concentration, combination
of several coloring components, the form of the substance
used, glass chemistry, melting conditions (e.g. Shaw
1971) were important. The range of chromophores used
in archaeological and historical glasses is limited, although
it increases at the end of the 18th century. Manganese,
cobalt, copper compounds, iron, silver, gold and mixtures
there of should be  mentioned (Davison 2003, Kinel,
Młynarska 1972).
Copper, an  important chromophore, does not
occur in Podkarpacie. Only mineralogical occurrences
666
of copper can be found in the Bieszczady Mountains,
according to the author’s experience as well as in the
Węglowiec marls (Jasło sheet). Due to  commercial
contacts, it was certainly available in raw or processed
form, including ready-made frit pigments. The potential
direction of raw material imports is to the south: today’s
Slovakia, e.g. Banská Bystrica, Banská Štiavnica, Nova
Bania or Kremnica, from where the ore came to the
enterprise operating in the 16th century near Krakow
(Hubicki 1991) or  Maramureş in  Romania (Kacsó
2009). The Świętokrzyskie Mountains with copper
occurrences in Miedzianka and Miedziana Góra may
have been the northern direction (Rubinowski 1971).
Behind the eastern border, in Ukraine, there are the
Berestoveć – Żyriczi – Ratno deposits (Pieczonka et al.
2011). Kraków should again be mentioned as a probable
import center (Wardas-Lasoń, Garbacz-Klempka 2016).
Of course, patina of different composition or easy-to-
produce verdigris could have been used.
Cobalt compounds are definitely inaccessible
in Podkarpackie Voivodeship and nearby. They had to be
imported, perhaps from Dresden, where, as we know,
some of the glass workesr employed in the Lubaczów
glassworks came from (Kamińska 1987). Saxony and
Bohemia were significant producers of cobalt paints
and this direction seems very likely. Half-raw materials
for the production of cobalt paints were also imported
to Europe on a large scale from Persia (Zucchiati et al.
2006), and the markets of the Podkarpackie cities were
famous for trade with the East, among others Jarosław
(Supryn 1975).
Iron, except for the disadvantages mentioned
above, also has an advantage as a chromophore. It is
widespread in nature and as such could have come from
anywhere. Potential sources of raw material available
in Podkarpackie include natural variegated shales, bog
ores, spherosiderites, and among semi-raw materials
– metallurgical scale mill or rust. Nevertheless, it was
likely to be used as a frit pigment, imported or produced
locally. Such a pigment has been identified in the colored
layer of  semi-majolica from Rzeszów, unfortunately
the place of its production is unknown (Trąbska et al.
2019). It is known that modern glass and metallurgical
production of mountainous areas of southern Poland has
left large amounts of vitreous, olive-green, blue-green
and black colored glassy slags to this day. Such a source
of glazing and glazing pigments cannot be excluded.
Manganese occurs in  Podkarpacie in  form and
quantity making it not very attractive for exploitation.
In the form of minor concretions, it is present in the
upper Cretaceous marls, for example around Kołaczyce
(Jasło sheet). Therefore, for the needs of glass works,
both as  a  chromophore and glass soap (see below),
it also had to be imported. Where and in what form
we do not know yet.
Coloring matter includes pigments used for grounds
(colored background) of  Podkarpacie semi-majolica.
The current state of research is not satisfactory, but it is
already known that the cream-white grounds were made
of a mixture of kaolinite, illite and very fine quartz, and
red ones from ferruginous frit pigment (Trąbska et al
2019). White kaolinite-illite clays are available about
160 km northwest of the capital of the Podkarpackie
Voivodeship, Rzeszów, and about 100 km from Miechocin
(Osika 1987), in which a large semi-majolica production
center funcioned (Szetela-Zauchowa 1994). Very rich
deposits of kaolin are located in Western Ukraine, on the
Pobuże (Pieczonka et al 2011), and hence could be more
easily accessible. The location of frit pigment production
sites remains a separate issue.
Opacifiers
The substances used to opacify glasses were calcium
phosphates, tin and fluorine compounds. A common
source of phosphorus is defatted (and thus previously
calcined) bone meal, a widely available raw material.
The source of  phosphorus is  also vegetable ash. Raw
materials of mineral origin may also be taken into account:
phosphates composed of  cryptocrystalline apatite,
collophane, known from the Carpathians (sheet Jasło
and Lesko: in  the Upper Cretaceous marls), possibly
also from floodplains, we  are talking here about the
vivianite the latter less probable due to high content of iron
(Kociszewska-Musiał 1988). Phosphorus was discovered
in a white-cream paint applied on the surface of a semi-
majolica plate discovered in Rzeszów (Trąbska et al. 2019).
Its composition (10 wt% CaO, 10 wt% P2O5, 30 wt% PbO
and the rest of silica) suggests the use of bone meal. The
place of manufacture of this paint remains unknown.
Outside the current borders of  Poland, but near
Podkarpacie, phosphate rock nodules in the Silurian
formations were described in  the Geological Atlas
of  Galicja (Alth, Bieniasz 1887) as  occurring in  the
vicinity of  Ivano-Frankovsk. In  the sandy limestone
of this region, he noted the presence of individual lumps
of phosphate rock, which could be useful in smaller
workshops.
Fluorite is a substance used in glazing, enamel and
tiling, but in  archaeological objects in  this context
identified very rarely. Its source could be  fluorite
from the Ukrainian shield, widespread there (e.g.
Ivano-Frankovsk, Beregovo; Pieczonka et  al 2011).
Small and only mineralogical occurrences are known
from the Western Carpathians around Krakow
(Bolewski, Manecki 1993). A  further west, fluorite
occurs in hydrothermal veins along with metal sulfides
in Lower Silesia (Osika 1987) and in Bavaria (mindat.
org).
Tin is not present in Podkarpacie and would have
to be imported. Tin was not used as a white medium
in semi-majolica vessels (Trąbska et al. 2019), which
does not mean that its production will not be found.
The sites of the occurrence of cassiterite, the main tin
ore, are numerous in Europe, however, again because
of the distance, its most likely origin would be from
northeastern Slovakia and northeastern Hungary
(mindat.org). Of course, the distance criterion of mines
is not the only and often not the most important, a semi-
product may have been imported as well, but we do not
know from where exactly.
Clarifying substances
and decolorizers
This type of  raw materials support the removal
of gases, in particular carbon dioxide and air, have been
important in  the production of  glass. These include
antimony, sodium nitrate (NaNO3), potassium nitrate
(KNO3), sodium sulfate (Na2SO4), arsenic (As2O3),
sodium chloride (halite, NaCl) (Kinel, Młynarska
1972). Some decolorize glass by oxidizing the iron, like
antimony and manganese (Jackson 2005).
Antimony also removes dissolved gases (Jackson
2005). The most widespread of the element is a mineral
stibnite (antimonite, Sb2S3) but other, like the tennantite-
tetrahedrite series (Cu3AsS3.25 – Cu3SbS3.25) are likely. The
latter occur in the already mentioned Świętokrzyskie
Mountains (Rubinowski 1971). Silver tetrahedrite was
mined in  the Tatra Mountains (Bolewski, Manecki
1993), but because of  silver rather than antimony.
The closest location from the current area of Poland
would be  the Lower Silesian mines, the area of the
Miedzianka mine (Madziarz 2009), but for the Middle
Ages and modern times, it  seemed more rational
to import antimony from the south, i.e. the current areas
of northern Slovakia, where occurrences of stibnitite are
667
numerous, and numerous mines worked (mindat.org).
As a well-known substance, incl. the antimony drugs,
it was on the market and as such had to be available.
Manganese as  a  decolorizer may have been
introduced into glass accidentaly. There are numerous
Mn-bearing minerals in nature but in Podkarpacie, as it
was above mentioned, they do not form any exploitable
occurrences. Nevertheless, their accidental presence
may have resulted in decolorization.
Arsenic in Podkarpacie occurs only as a mineralogical
curiosity in the form of red realgar (AsS) and yellow
orpiment (As2S3) near Baligród (Gucwa, Pelczar 1986).
In  the aforementioned Świętokrzyskie Mountains
there are As-bearing minerals from which arsenic was
generally obtained. Unfortunately, we do not have any
information about particular production sites. Arsenic
would therefore have to  be imported. The probable
direction is  west, the arsenic mine and production
plant in Złoty Stok, active in the 18th and 19th centuries
and mines in the vicinity of Miedzianka (Dziekoński
1972, Madziarz 2009), or  even further, in  Saxony,
where arsenic coexists with some cobalt deposits (e.g.
Colomban et al. 2018).
The mineral used in contemporary glass production,
which is well known in the past, is graphite. It is used
as a strong reducer enabling the production of black
glasses, as well as a glass degassing aid (www.asbury.
com). It can be assumed that experiments with graphite
were also made in old glass production, which obviously
requires proof. Its sources are distant from Podkarpacie.
These include large deposits in  Ukraine, about
500 km from the eastern border of Poland (Humania
region) and much closer to Volhynia (Pieczonka et al
2011). To the west, graphite sources are available in the
areas of present Bavaria, Austria, SE Czech Republic and
the Western and Eastern Sudetes (Jeseniky; mindat.org).
Other raw materials
Grinding substances were needed to  finish the
surface of glass objects. Among the soft ones are chalk,
barite, talc, lime, hematite, burnt clay, and among
the hard ones – flint, hornstone, glass, sandstone,
quartzite, and igneous rocks (Osika 1987). Felt discs
were used for polishing, i.e. a wool or soft wood product
lubricated with suspensions of polishing pastes in water
or  turpentine. Podkarpacie supplies potential raw
materials for grinding and polishing pastes, especially
silica and calcareous. Monomineral hematite (Nowotny
668
1978) does not appear here, if used, it could be replaced
with mill scale or  imported. Barite and talc are also
not available.
The raw materials facilitating the production of glass
include kaolinite clay used for lining crucibles, which
greatly facilitated the separation of the glass mass from
the crucible (Stašiková-Štukovská, Krokker 2019).
Protective coatings used on  glass objects during
decoration, were made of beeswax, ozokerite, ceresine
and colophony, or a mixture of minium with colophony
and varnish, fast-clotting substances on the glass surface
(Nowotny 1978). All of them (except for the minium),
including the mentioned mineral waxes, are available
in  Podkarpacie or  nearby, in  the western Ukraine.
Turpentine, also potentially available as a pine resin
purification product, was used to  remove coatings.
Turpentine and vegetable oils were used to grind frits
into paint (Nowotny 1978).
For control and archiving of complex grooves, plaster
casts of alabaster plaster were used (Nowotny 1978).
Alabaster is available in Podkarpacie in the long-closed
mine in Łopuszka. It should be mentioned that it was
available to a large extent in the mines in the former
Polish borders, in the present western Ukraine (Śliwa
2009).
Raw materials related to
the construction and operation
of the glasswork
The raw materials necessary for the construction
of  furnaces are clays with appropriate parameters.
Podkarpacie is rich in them. Krakowiec Neogene clays
are particularly valued, suitable for the production of red
ceramics, e.g. bricks. The raw material is characterized
by  stable parameters, and is  also easily available
(Radwanek-Bąk et  al. 2012). Typical refractory raw
materials, however, are few, known from the village
of Niwki, in the northern part of the province, just off
the border with Ukraine.
The heating raw material was charcoal, still produced
in the Bieszczady Mountains. It could also be peat. Peat
is widespread throughout (Ilnicki 2002). In particular,
its clusters are located near large rivers, in their middle
and lower course, at which glass, glazed ceramics and
semi-majolica production centers were also located.
In  Roztocze, there is  lignite that was once exploited
in  Rawa Ruska, outside the current Polish border
(Jankowski, Margielewski 2014). Lignite also occurs
in Grudna, where it was mined in the years 1871–1956
(Białas, Białas 1998, Jasło sheet).
Podkarpacie is  characterized by  a  developed
river network, which in the past used to be the only
communication network in the extremely widespread
forests. Settlements that developed above them, became
then significant trade centers, functioning to this day.
An example is the San River with the cities of Przemyśl,
Jarosław, Lesko, Leżajsk, the river Wisłok with the cities
of Rzeszów, Krosno, Strzyżów, the river Wisłoka with
the cities of Jasło and Kołaczyce, the Ropa River with
the cities of Jasło and Biecz.
References
Auch M. 2006. Wczesnośredniowieczne naczynia szkliwione z te-
renu Małopolski. Warszawa: Instytut Archeologii i  Etnologii
PAN.
Alth A. and Bieniasz F. 1887. Atlas geologiczny Galicyi. Kraków:
Komisja Fizjograficzna Akademii Umiejętności.
Białas S. and Białas M. 1998. Grudna. Kopalnia i ludzie. Kraków:
Wydawnictwo Poldex.
Bober M., Trąbska J., Pilarz M. and Trybalska B. 2019. Spongio-
litowa forma odlewnicza ze stanowiska nr 20 w Przemyślu. Re-
zultaty badań. Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka
Archeologicznego 40, 1–10.
Bolewski A. and Manecki A. 1993. Mineralogia szczegółowa. War-
szawa: Wydawnictwa Geologiczne.
Braziewicz J., Karwowski M. and Jaskóła M. 1996. Zastosowanie
rentgenowskiej analizy fluorescencyjnej do  określania stężenia
pierwiastków w szkle zabytków celtyckich z Polski. Archeologia
Polski 41 (1–2), 39–63.
Colomban P., Lu T-A. and Milande V. 2018. Non-invasive on site
Raman study of blue decorated early soft paste porcelain: The use
of arsenic-rich (European) cobalt ores – Comparison with huafa-
lang Chinese porcelains. Ceramics International, 1–24.
Czopek S. and Lubelczyk A. 1993. Ceramika rzeszowska XIV–XVIII
wiek. Rzeszów: Muzeum Okręgowe w Rzeszowie.
Davison S. 2003. Conservation and Restoration of Glass. Oxford,
Tokyo: Butterworth Heinemann.
Dobis N. 1938. Przemysł cynku i ołowiu w Polsce. Katowice.
Dziekoński T. 1972. Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dol-
nym Śląsku od XIII do połowy XIX wieku. Wrocław: Instytut Hi-
storii i Kultury Materialnej PAN.
Gucik S., Jankowski L., Rączkowski W. and Żytko K. 1991. Obja-
śnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Rybo-
tycze. Warszawa: PIG.
Gucik S. and Wójcik A. 1982. Objaśnienia do Mapy Geologicznej
Polski. Arkusz Przemyśl-Kalników. Warszawa: PIG.
Gucwa I. and Pelczar A. 1986. Minerały Karpat Polskich. Warsza-
wa: Wydawnictwa Geologiczne.
Haczewski G. 1989. Poziomy wapieni kokkolitowych w serii me-
nilitowo-krośnieńskiej – rozróżnianie, korelacje i geneza. Annales
Societatis Geologorum Poloniae 59, 435–523.
Hubicki W. 1991. Z dziejów chemii i alchemii. Warszawa: Wydaw-
nictwa Naukowo-Techniczne.
Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Poznań: Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Przyrodniczego.
Jackson C.M. 2005. Making colourless glass in the Roman period.
Archaeometry 47 (4), 763–780.
Jackson C.M., Booth C.A. and Smedley J.W. 2005. Glass by de-
sign? Raw materials, recipes and compositional data. Archaeome-
try 47 (4), 781–795.
Jackson C.M. and Smedley J.W. 2004. Medieval and Post-medi-
eval Glass Technology: Melting Characteristics of Some Glasses
Melted from Vegetable Ash and Sand Mixtures. Glass technology
45 (1), 36–42.
Jankowski L. and Margielewski W. 2014. Tektoniczne i litofacjalne
uwarunkowania rzeźby Roztocza. In: W. Margielewski, J. Urban,
L. Jankowski and K. Buczek (eds), V  Warsztaty Geomorfologii
Strukturalnej, 9–29. Kraków-Zwierzyniec: Instytut Ochrony Pr-
zyrody PAN.
Kacsó C. 2009. Die Salz und Erzvorkommen und die Verbreitung
der bronzezeitlichen Metalldeponierungen in der Maramuresch.
In: J. Garncarski (ed.) Surowce naturalne w Karpatach oraz ich
wykorzystanie w pradziejach i wczesnym średniowieczu, 341–372.
Krosno: Muzeum Podkarpackie w Krośnie.
Kamieńska Z. (ed.), 1982. Polskie szkło do  połowy XIX wieku.
Wrocław–Warszawa: Ossolineum.
Karwowski M. 2006. Major Questions Concerning Celtic Glass
from the Eastern Regions of the La Tène Culture. Analecta Archa-
eologica Ressoviensia 1, 133–159.
Kondracki J. 2011. Geografia regionalna Polski. Warszawa:
Państwowe Wydawnictwa Naukowe.
Kinel S. and Młynarska T. 1972. Surowce szklarskie. In: I. Płoński
(ed.), Technologia szkła, 163–202. Warszawa: Arkady.
Kluk K. 1995 (1781). O Rzeczach Kopalnych. Warszawa: Wydaw-
nictwa Politechniki Warszawskiej.
Kociszewska-Musiał G. 1988. Surowce mineralne czwartorzędu.
Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne.
Kotlarczyk J., Brożek M. and Michalski M. 1986. Diatomity pol-
skich Karpat – występowanie, jakość, przeróbka i zastosowania.
Gospodarka Surowcami Mineralnymi 2 (3–4), 497–523.
Kunicki-Gldfinger J.J., Kierzek J., Małożewska-Bućko B. and
Dzierżanowski P. 2018. Szkło naczyniowe z Huty Kryształowej
pod Lubaczowem na tle szkła okresu baroku w Europie Środko-
wej: technologia, atrybucja, datowanie. Raporty Instytutu Chemii
i Techniki Jądrowej. Seria B, 3, 59.
669
Kurek S. and Preidl M. 2002. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy
Geologicznej Polski. Arkusz Mielec. Warszawa: PIG.
Kwapisz B. 1996. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej
Polski. Arkusz Kolbuszowa. Warszawa: PIG.
Laskowicz I., Strzemińska K., Gałka M., Rolka M., Bliźniuk A.,
Kwecko P. and Tomassi-Morawiec H. 2007. Objaśnienia do Geo-
środowiskowej Mapy. Arkusz Błażowa. Kraków: Oddział Karpacki
PIG.
Radwanek-Bąk B., Laskowicz I., Bąk B. and Kopciowski R. 2012.
Geo-Environmental maps of transborder areas as a tool of sus-
tainable development and geological heritage protection. Biuletyn
Państwowego Instytutu Geologicznego 449, 41–54.
Rozmus D. 2014. Wczesnośredniowieczne zagłębie hutnictwa sre-
bra i ołowiu na obszarach obecnego pogranicza Śląska i Małopolski
(druga połowa XI–XII/XIII wiek). Kraków: Księgarnia Akademicka.
Madziarz M. 2009. Kopalnie „Czarnów”, „Miedzianka” i „Stara
Góra” w poszukiwaniach okruszcowania uranowego oraz rud me-
tali w latach 40. i 50. XX wieku. In: P.P. Zagożdżon and M. Ma-
dziarz M. (eds), Dzieje górnictwa – element europejskiego dzie-
dzictwa kultury, vol. 2, 166–193. Wrocław: Oficyna Wydawnicza
Politechniki Wrocławskiej.
Malata T., Marciniec P. and Starkel L. 2014. Objaśnienia do Szcze-
gółowej Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Lesko. Warszawa: PIG.
Malata T. and Rączkowski W. 1996. Objaśnienia do Szczegółowej
Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Tyrawa Wołoska. Warszawa: PIG.
Malata T. and Zimnal Z. 2013. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy
Geologicznej Polski. Arkusz Sanok. Warszawa: PIG.
Malata T. and Zimnal Z. 2016. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy
Geologicznej Polski. Arkusz Strzyżów. Warszawa: PIG.
Maślankiewicz K. 1965. Z  dziejów górnictwa solnego w  Polsce/
History of Salt Mining in Poland. Warszawa: Wydawnictwa Nau-
kowo-Techniczne.
Michałek J. 2018. Diversity in chemical composition in compo-
nents used in glass making according to Theophylus Presbyter
(in Polish with English summary). Szkło i Ceramika 1, 22–25.
Nowotny W. 1978. Technologia zdobienia szkła. Warszawa: Wy-
dawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.
Osika R. (ed.) 1987. Budowa Geologiczna Polski. Złoża Surowców
Mineralnych. Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne.
Pazdro Z. 1983. Hydrogeologia ogólna. Warszawa: Wydawnictwa
Geologiczne.
Pająk R., Radwanek-Bąk B., Gałka M., Rolka M., Strzemińska
K., Bliźniuk A., Kwecko P. and Tomassi-Morawiec H. 2007.
Objaśnienia do Geośrodowiskowej Mapy. Arkusz Dynów. Kraków:
Oddział Karpacki PIG.
Pieczonka J., Piestrzyński A. and Parańko I. 2011. Geologia wy-
branych złóż surowców mineralnych Ukrainy. Kraków: Wydaw-
nictwa AGH.
670
Poborska-Młynarska K. and Andrusikiewicz W. 2010. Eksploata-
cja soli potasowych w Małopolsce wschodniej w czasach II Rze-
czypospolitej – przyczynek do górnictwa solnego na Podkarpaciu.
Geologia 36 (3), 273–285.
Přichystal A. 2010. Classification of lithic raw materials used for
prehistoric chipped artefacts in general and siliceous sediments
(silicites) in particular: the Czech proposal. Archeometriai Mü-
hely 3, 177–181.
Rączkowski W. and Wójcik A. 1997. Objaśnienia do Szczegółowej
Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Sokołów Małopolski. Warsza-
wa: PIG.
Rhee M.H., Park H-J. and Cho J.Y. 2009. Salicornia herba-
cea: Botanical, chemical and pharmacological review of  halo-
phyte marsh plant. Journal of  Medicinal Plants Research 3 (8),
548–555.
Rocznik Statystyczny Leśnictwa 2019. Warszawa: Główny Urząd
Statystyczny.
Romanek A. 1988. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicz-
nej Polski. Arkusz Tarnobrzeg. Warszawa: PIG.
Rubinowski Z. 1971. Rudy metali nieżelaznych w Górach Święto-
krzyskich i ich pozycja metalogeniczna. Biuletyn Instytutu Geo-
logicznego 247, 5–166.
Shaw K. 1971. Ceramic glazes. Amsterdam-London-New York:
Elsevier.
Stašiková-Štukovská D. and Krokker L. 2019. Výsledky experimen-
tálnich taveb a tvarováni korálků v Hanušovcach v roce 2018/Re-
sults of experimental melts and bead shaping in Hanušovce in 2018.
Conference 23–24.08.2019 Technologie výroby skleněných artefaktů
na  počátku novověku/Technology of  glass artifacts production
at the beginning of the modern age. Klatovy, Czech Republic.
Supryn M. 1975. Półmajolikowa ceramika z Jarosławia. Wiadomości
Archeologiczne 40 (2), 239–264.
Stern W.B. and Gerber Y. 2004. Potassium-Calcium Glass: New
Data and Experiments. Archaeometry 46, 137–158.
Szajn J. 1991. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej Pol-
ski. Arkusz Baranów Sandomierski. Warszawa: PIG.
Szajn J. and 1988. Kwapisz B. 1996. Objaśnienia do Szczegółowej
Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Grębów. Warszawa: PIG.
Szajnocha W. 1896. Atlas geologiczny Galicyi. Tekst do zeszytu szó-
stego: Grybów, Gorlice, Muszyna, Jasło-Dukla, Ropianka, Lisko.
Kraków: Komisja Fizjograficzna Akademii Umiejętności.
Szeląg A., Galka M., Rolka M., Strzemińska K., Bliźniuk A., Boja-
kowska I., Kwiecko P. and Tomassi-Morawiec H. 2007. Objaśnienia
do  Geośrodowiskowej Mapy. Arkusz Krosno. Kraków: Oddział
Karpacki PIG.
Szetela-Zauchowa T. 1994. Miechocin. Nowożytny ośrodek garn-
carski. In: A. Gruszczyńska and A. Targońska (eds), Garncarstwo
i kaflarstwo na ziemiach polskich od czasów średniowiecza do czasów
współczesnych, 45–72. Rzeszów: Muzeum Okręgowe.
Ślawska G. and Ślawski T. 1994. Garncarstwo i kaflarstwo w Bie- Wieczorek D. 2006. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologi-
czu od  późnego średniowiecza do  czasów współczesnych. In: cznej Polski. Arkusz Leżajsk. Warszawa: PIG.
A. Gruszczyńska and A. Targońska (eds), Garncarstwo i  kaf-
Wójcik A. 2008. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej
larstwo na ziemiach polskich od czasów średniowiecza do czasów
Polski. Arkusz Radymno. Warszawa: PIG.
współczesnych. Rzeszów, 211–232. Muzeum Okręgowe.
Wójcik A. 1997. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy Geologicznej
Śliwa T. 2009. Mioceńskie alabastry z zapadliska przedkarpackiego
Polski. Arkusz Cmolas. Warszawa: PIG.
– występowanie i zastosowanie. Geologia 35, 2/1, 87–94.
Wójcik A., Jasionowicz J. and Szymakowska F. 1993. Objaśnienia
Teisseyre W. 1900. Atlas geologiczny Galicyi. Założce, Tarnopol,
do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski. Arkusz Jasło. Warsza-
Podwołoczyska, Trembowla, Skalat. Kraków: Komisja Fizjografi-
wa: PIG.
czna Akademii Umiejętności.
Zimnal Z. and Malata T. 2014. Objaśnienia do Szczegółowej Mapy
Torzewski J. 2002 (1785). Rozmowa o sztukach robienia szkła. Je-
Geologicznej Polski. Arkusz Rzeszów. Warszawa: PIG.
lenia Góra: Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze.
Internet Sources
Trąbska J., Kocańda P. and Trybalska B. 2019. Modern Semi-
Maiolica and Glazed Ceramics from Rzeszów – Research on the www.asbury.com (access 15.11.2019)
Findings from the Archaeological Sites on 3 Maja Street. Analecta geoportal.pgi.gov.pl (access 2.04.2010)
Archaeologica Ressoviensia 14, 109–136. www.mindat.org (access 15.03.2020)
https://www.youtube.com/watch?v=C8BW_shNzsI (access
Wardas-Lasoń M. and Garbacz-Klempka A. 2016. Historical me- 15.03.2020)
tallurgical activities and environment pollution at the substratum
level of the Main Market Square in Kraków. Geochronometria 43 (1),
59–73. Joanna Trąbska; University Rzeszów, Institute of Archaeology,
10 Moniuszki Street, 35-015, Rzeszów, Poland;
Waśkowska A., Bąk M., Ciurej A. and Michalik M. 2013. Skały
joanna.trabska@archeologia.rzeszow.pl
krzemionkowe okolic Myślenic jako prawdopodobny surowiec
dla dawnych hut szkła. Przegląd Górniczy 3, 17–23.
Zucchiati A., Bouquillon A., Katona I. and D’Alessandro A. 2006.
Della Robia blue: A case study for the use of cobalt pigments in cera-
mics during the Italian Renaissance. Archaeometry 48 (1), 131–152.

671