Czcigodnym i drogim

Panom Profesorom

Andrzejowi Kempistemu i Janowi Machnikowi

zasuonym badaczom kopcw

Kurhany i obrzdek pogrzebowy

w IV-II tysicleciu p.n.e.

Kurhany i obrzdek pogrzebowy

w IV-II tysicleciu p.n.e.
pod redakcj
Hanny Kowalewskiej-Marszaek i Piotra Wodarczaka

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk

Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego
Krakw, Warszawa 2011

Copyright by Authors

Ksika recenzowana i zatwierdzona do druku przez Komisj Wydawnicz Instytutu Archeologii i Etnologii PAN
w skadzie: dr hab. Andrzej Janeczek, prof. IAE PAN (przewodniczcy), prof. dr hab. Bogdan Balcer,
prof. dr hab. Mirosawa Drozd-Piasecka, doc. dr hab. Marek Dulinicz, dr in. Zdzisaw Hensel, prof. dr hab. Andrzej Klonder,
dr Magorzata Mogielnicka, dr hab. Zofia Sulgostowska, prof. IAE PAN, dr hab. Piotr Taracha, prof. IAE PAN

Projekt okadki
Agnieszka Kulczyska
Joanna Kulczyska
Zdjcie na okadce przedstawia kurhan w ernikach Grnych. Fot. Piotr Wodarczak

Skad komputerowy i Redakcja techniczna

Joanna Kulczyska

Skad komputerowy wykonano

w Instytucie Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk, Oddzia w Krakowie

ISBN: 978-83-923556-8-7

Druk:
Wydawnictwo-Drukarnia Ekodruk s.c.
ul. Powstacw Wielkopolskich 3
30-553 Krakw

Nakad: 400 egz.

Spis treci

Od Redakcji
Maria Mikiewicz
Andrzej Kempisty? Znam Go dosy dobrze ........................................................................................................... 15
Bogdan Balcer
Profesor Jan Machnik dowdca i nauczyciel ...................................................................................................... 19

I. Kurhany jako przedmiot bada ......................................................................................................................... 27

Piotr Wodarczak
Pnoneolityczne i wczesnobrzowe kurhany w Europie rodkowej, poudniowej i wschodniej
zarys problematyki ....................................................................................................................................................... 29
Zygmunt Krzak
Symbolika kurhanu ...................................................................................................................................................... 37
Mateusz Wierciski
Pomidzy mrowiskiem a ppkiem, czyli o symbolice kopca grobowego ............................................................ 41
Jacek Wony
Eschatologiczne funkcje wyposaenia zmarych w grobowcach pnoneolitycznych z Polski
i terytoriw ssiednich ................................................................................................................................................. 65

II. Kurhany w kulturach neolitu i epoki brzu ............................................................................................. 75

Przemysaw Bobrowski, Agnieszka Czekaj-Zastawny, Romuald Schild, Fred Wendorf
Najstarsze kurhany wiata. Neolityczny kompleks ceremonialny z Nabta Playa na Pustyni
Zachodniej w Egipcie .................................................................................................................................................. 77
Wodzimierz Wojciechowski, Piotr Cholewa
Grobowce megalityczne u podna Sudetw ......................................................................................................... 91
Marzena Szmyt
Kurhany w kulturze amfor kulistych. Dwa przykady z Kujaw .......................................................................... 109

Janusz Czebreszuk, Marzena Szmyt

Kurhan, rw i palisada w tradycji kultury ceramiki sznurowej. Prba rekonstrukcji scenariuszy
rytualnych .................................................................................................................................................................... 123
Katarzyna lusarska
Uwagi o uniwersalnym znaczeniu kurhanu w tradycji grzebalnej spoecznoci wsplnoty
katakumbowej wczesnego okresu epoki brzu Nadczarnomorza ..................................................................... 131
Przemysaw Makarowicz
Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym .......................................................................................... 139

III. Kurhany wyyn Europy rodkowej ............................................................................................................ 161

Jozef Btora
Pochovvanie pod mohylami voblasti strednho Dunaja vzvere eneolitu ana poiatku doby
bronzovej ..................................................................................................................................................................... 163
Daniela Kern
neolithische und frhbronzezeitliche Hgelgrber in Oststerreich ............................................................. 171
Lubomr ebela
Mohyly v eneolitu Moravy ........................................................................................................................................ 179
Jacek Grski, Mirosaw Zajc
O najnowszych poszukiwaniach mogi staroytnych na lessach krakowskich i wypadki osignite
z ich bada ................................................................................................................................................................... 199
Piotr Wodarczak
Kurhany i kultura ceramiki sznurowej nad doln Nid ........................................................................................ 211
Tomasz Rodak
Chronologia bezwzgldna grobu kultury ceramiki sznurowej ze stanowiska 4 w Lelowicach,
pow. proszowicki, woj. maopolskie ........................................................................................................................ 231
Marek Florek
Kopce i cmentarzyska kurhanowe na Wyynie Sandomierskiej ......................................................................... 235
Pawe Jarosz

Kurhany kultury ceramiki sznurowej na pogrzach i wysoczyznach karpackich ............................................ 255
Jan Gancarski, Pawe Valde-Nowak
Inwentarze grobowe kultury ceramiki sznurowej w nasypach kurhanw w Karpatach ............................. 279

IV. Kurhany strefy rodkowo-wschodniej ..................................................................................................... 291

..
: ......................................................................... 293

 ,
C y B i C C- ....................... 309
Barbara Niezabitowska-Winiewska, Tadeusz Winiewski
Kurhany kultury ceramiki sznurowej na stanowisku 3 w Ulowie, powiat tomaszowski ................................. 329
Jolanta Bagiska, Wiesaw Koman
Wyniki bada kolejnych kurhanw kultury ceramiki sznurowej na Grzdzie Sokalskiej ............................... 371
Elbieta Nosek, Janusz Stpiski
Zausznice miedziane z cmentarzyska w Machnwku, gmina Ulhwek st. 1, w wietle bada
chemicznych i metaloznawczych oraz analiza naszyjnika z Klekacza st. 10, gm. Tomaszw Lubelski ........ 397

V. Kurhany na Niu Europejskim ......................................................................................................................... 405

Tomasz Goslar, Aleksander Koko
Z bada nad chronologi i topogenez kujawskich kurhanw starosznurowych. Krusza Zamkowa,
powiat Inowrocaw, stanowisko 3 ........................................................................................................................... 407
Agnieszka Matuszewska
Groby podkurhanowe dolnoodrzaskiej grupy kultury ceramiki sznurowej ................................................... 417
Jacek Wierzbicki

Kurhany kultury ceramiki sznurowej na Pomorzu rodkowym (upawa stan. 2, gm. Potgowo,

pow. Supsk) ............................................................................................................................................................... 425
Mateusz Jaeger, ukasz Pospieszny

Nieinwazyjne badania weryfikacyjne kurhanw kultury mogiowej na stanowisku Smoszew 1

(pow. Krotoszyn, woj. wielkopolskie) ..................................................................................................................... 435
Andrzej Pelisiak, Magorzata Rybicka
Nowe dane o kulturze ceramiki sznurowej we wschodniej czci Wysoczyzny Kolskiej ............................... 451
Krzysztof Kurzyk
Pozostaoci kurhanu starosznurowego w ygldzie, gm. Papowo Biskupie, stanowisko 26
(ziemia chemiska) ................................................................................................................................................... 459
Witold Gumiski, Tomasz Kowalski
Aby na grce. Dwa pnoneolityczne groby ze st. Dudka w Krainie Wielkich Jezior Mazurskich .............. 467

Kurhany i obrzdek pogrzebowy w IVII tysicleciu p.n.e.

red. Hanna Kowalewska-Marszaek, Piotr Wodarczak
Krakw 2011

Przemysaw Makarowicz

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

Wprowadzenie
Geneza wznoszenia okrgych kurhanw wie si
z prejamowymi spoecznociami zasiedlajcymi tereny
stepw euroazjatyckich w drugiej poowie V tys. BC.
W strefie pontyjskiej pierwsze niewielkie konstrukcje kamienne, zapewne nakryte nasypem ziemnym, pojawiajce
si midzy 4550 a 4100 BC kultura Skelja wg Jurija
Rassamakina (. . 1997, s. 360); kultura
Srednij Stog wg D. Y. Telegina (1973) interpretowano
niekiedy jako groby miejscowej elity. Nieco pniejsz
chronologi maj kurhany na terenie Kotliny Karpackiej
i na Bakanach (K. lusarska 2007, s. 251, tam dalsza literatura). Jednak zwyczaj w jest w peni czytelny w strefie
pontyjskiej dopiero w IV tys. BC (Y. Rassamakin 2002,
s. 61). W swoich pracach Marija Gimbutas wizaa kurhanizacj Starej Europy z trzema falami ekspansji wojowniczych indoeuropejskich ludw kultury kurhanowej
(np. M. Gimbutas 1979). I cho pniejsze badania i alternatywne koncepcje podwayy jej wizj ekspansji, to
jednak pogld o zwizku spoecznoci pasterskich (nomadycznych, pnomadycznych), czy te mobilnych hodowcw, ze wznoszeniem kopcw na trwae zadomowi
si w literaturze (np. C. C. , B. B.
1997, s. 227; . . 1997, s. 362; J. Chochorowski 1999, s. 266; J. Kruk, S. Milisauskas 1999, s. 215
267; A. Koko, M. Szmyt [red.] 2004). Trzeba te przytoczy
alternatywn hipotez wywodzc kurhany z wczeniejszej tradycji megalitycznej, a wic sytuujc je poza rodowiskiem stepowym, co jednak nie zyskao aprobaty
w gronie fachowcw (szerzej w literaturze polskiej
S. Kadrow 2001, s. 130; K. lusarska 2007, s. 251).
Zwyczaj sypania kopcw rozpowszechniy na ca
stref stepu pontyjskiego i czciowo lasostepu pnomadyczne spoecznoci pasterskiej kultury jamowej

(. . 1997, s. 360362; 2002, s. 60n.). Std

zapewne zaadaptowaa go ludno kultury ceramiki sznurowej (KCS) (szerzej o relacjach kultury jamowej i KCS
por. A. Koko 2000, tam dalsza literatura). Nasypy
ziemne budoway na wschodzie Europy spoecznoci
kultury katakumbowej, kultury mnogowalikowej
chocia czciej wykorzystyway one starsze obiekty
jamowe (C. C. , B. B. 1997)
oraz kultury zrbowej (. . 1986).
Na terenach zajmowanych w pniejszym okresie przez
spoecznoci trzcinieckiego kregu kulturowego (TKK),
w etapie przedtrzcinieckim kurhany wznosiy ugrupowania kultury rodkowodnieprzaskiej, zasiedlajce tereny leno-stepowe i lene midzyrzecza Prypeci i Dniepru (. . 1987a), a take inne regionalne
ugrupowania KCS (J. Machnik 1966; 1979; T. Sulimirski
1968; I. K. 1974). Forma grobu kurhanowego znana bya wrd spoecznoci epoki brzu w Europie rodkowej, chronologicznie bliszych lub te rozwijajcych si czciowo synchronicznie z TKK, tj. w kulturach: unietyckiej, iwieskiej, zrbowej i mogiowej
(ryc. 1).
W rodowisku stepowym kurhany piramidy stepu byy monumentalnym i dominujcym elementem
architektonicznym od eneolitu a po wczesne redniowiecze (J. Chochorowski 1999, s. 269). Na tle paskiego,
monotonnego krajobrazu ich skupiska tworzyy punkty
orientacyjne na szlakach przemieszcze hodowcw stad,
wyznaczay te zapewne przestrze yciow okrelonych
ugrupowa. Wznoszone nad grobami, czsto nad grobami przodkw, byy niekiedy swoistymi wityniami, peniy wic funkcje nie tylko funeralne, ale take sakralne
(. . 1997, s. 359 i n; . . 2001,
s. 227). Wedug niektrych badaczy ukraiskich, rozpowszechnienie obrzdowoci kurhanowej wrd miesz-

140

Przemysaw Makarowicz

Ryc. 1. Kultury kurhanowe i ich potencjalne relacje (bez trzcinieckiego krgu kulturowego)
Fig. 1. Barrow cultures and the potential relations between them (without the Trzciniec cultural circle)

kacw innych stref ekologicznych (lasostepu i lasu)

miao rne przyczyny, wrd ktrych najwaniejsze mogy by powody natury gospodarczej, wizane z kryzysem
spoecznoci agrarnych (C. C. , B. B. 1997, s. 227).
W literaturze przedmiotu podkrela si, i kopce byy
trwaym elementem krajobrazu kulturowego i z uwagi
na brak stabilnych osad jedynym staym (antropogenicznym) punktem odniesienia w zasiedlanym terenie dla
spoecznoci o ruchliwym trybie ycia (S. Shennan 1993,
s. 131; S. Kadrow 1995, s. 109 i n.; J. Chochorowski 1999,
s. 266; M. Florek, H. Taras 2003, s. 70 i n.; J. Grski, P. Jarosz
2007, s. 243).

Reguy rozmieszczenia i funkcje

kurhanw trzcinieckich
Analiza dystrybucji stanowisk sepulkralnych w ramach
rozlegej ekumeny TKK pozwala zaobserwowa szereg
tendencji i prawidowoci w ich rozmieszczeniu w skali
makroterytorialnej. Cmentarzyska i pojedyncze groby
kurhanowe TKK koncentruj si gwnie w poudniowej
czci terytorium zajtego przez omawiany kompleks

kulturowy (ryc. 2). Niemal 85% wszystkich obiektw tego

rodzaju znajduje si w zwartym pasie wyyn, cigncych
si rwnolenikowo od dorzecza grnej Wisy (Wyyna
Maopolska i Lubelska) przez dorzecze grnego Dniestru
(zachodnia cz Wyyny Podolskiej i Przedkarpacie),
grnego Styru, Horynia, Sucza (Wyyna Woyska i cz
Polesia ytomierskiego), grnego i rodkowego Bohu
(wschodnia cz Wyyny Woyskiej i poudniowa cz
Wyyny Naddnieprzaskiej) po dorzecza grnego Teterewu i Rosi (pnocno-wschodnia cz Wyyny Naddnieprzaskiej i wschodnia cz Polesia ytomierskiego).
W rejonie grnej Desny oraz rodkowego Sejmu kopce
sonickie wystpuj na pnocno-zachodnim przedpolu Wyyny rodkoworosyjskiej. Nawet na obszarach znajdujcych si na pnoc od zwartego pasa wyynnego
generalnie w niowej partii Europy rodkowo-wschodniej cmentarzyska kurhanowe sytuowano zazwyczaj
na terenach wyej pooonych, lokalnych pasm wzniesie, charakteryzujcych si urozmaicon rzeb terenu.
Z ca pewnoci mona wic stwierdzi, i nizinne pooenie analizowanego typu stanowisk naley do rzadkoci.
W ostatnich latach pojawio si wiele publikacji, w ktrych podjto rozwaania nad symbolik kurhanw trzcinieckich (J. Grski 1996; P. Makarowicz 1998, s. 261;

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

141

Ryc. 2. Rozmieszczenie kurhanw trzcinieckiego krgu kulturowego. rdo: P. Makarowicz

Fig. 2. Location of the barrows of the Trzciniec cultural circle. Source: P. Makarowicz

2003; 2010; M. Florek, H. Taras 2003, s. 70 i n.; J. Grski

i in. 2004, s. 202; J. Grski, P. Jarosz 2007). Kopce wyznaczay prawdopodobnie terytorium jurysdykcji okrelonej grupy, manifestoway jej prawo do opanowanego
obszaru. Odgryway wic przede wszystkim rol identyfikatora tosamoci grupowej (J. Grski 1996, s. 208).
Prcz tego, kurhany trzcinieckie peniy te inne wane
funkcje religijno-spoeczne (np. grobowe, ofiarne, integracyjne etc.), ktrych omawianie wychodzi poza zakres tematyczny niniejszej pracy (szerzej: J. Grski 1996;
M. Florek, H. Taras 2003, s. 70 i n.). Nie ulega wtpliwoci, e sypanie kopcw byo integraln czci konstruowania przestrzeni kulturowej grup trzcinieckich i trwaym
zwyczajem, regulujcym ycie zorganizowanych krewniaczo struktur spoecznych TKK (J. Grski 1996; P. Makarowicz 2003).

Geneza zwyczaju wznoszenia kurhanw w TKK jest

zjawiskiem zoonym. Kopce wystpuj w rnych czciach jego ekumeny, na zachodzie i wschodzie, w strefie
lenej i leno-stepowej, w ramach krajobrazw wyynnych
i (rzadko) niowych, w strefie piaskowej i lessowej. S
elementem konstytutywnym zarwno trzcinieckiej, jak
te komarowskiej oraz sonickiej tradycji osadniczokulturowej (J. Dbrowski 1972).
Teoretycznie mona zaoy, i kurhany pojawiaj si
od pocztku uformowania si TKK, bd te, e zostay
zaadaptowane przez spoecznoci trzcinieckie w pniejszych etapach jego rozwoju. Konsekwencj przyjcia pierwszego zaoenia musi by powizanie genezy
mogi trzcinieckich z inicjalnym etapem ksztatowania
si TKK, a wic akceptacja tezy o bezporednim lub porednim przejciu zwyczaju wznoszenia kopcw od

142

Przemysaw Makarowicz

Ryc. 3. Trzciniecki krg kulturowy na tle kultur kurhanowych. Strzak zaznaczono najbardziej prawdopodobn transmisj zwyczaju
sypania kopcw
Fig. 3. Trzciniec cultural circle against other barrow cultures. The arrow shows the most likely transmission route of the custom of raising
barrows

przedstawicieli wczeniejszych tradycji kulturowych.

W drugim przypadku natomiast byby on efektem kontaktu midzykulturowego ze spoecznociami wznoszcymi mogiy, wspczesnymi kompleksowi trzcinieckiemu. Naleaoby te zada pytanie, czy zwyczaj budowy
kurhanw w TKK by zwizany z jedn tradycj kulturow,
czy te mia wiele centrw topogenezy, inaczej mwic:
czy by procesem swoistym, zindywidualizowanym kulturowo, czy te ogniwem w trans-europejsko-azjatyckim
procesie kurhanizacji wielu rodowisk kulturowych.
Ludno TKK potencjalnie moga przyj zwyczaj
wznoszenia kopcw ziemnych od kilku kultur rozwijajcych si w schykowym neolicie i wczesnej epoce brzu
midzy ab a Desn, tj. od kultury jamowej, KCS (w tym
kultur: grobw jednostkowych i rodkowodnieprzaskiej),
kultur: katakumbowej, mnogowalikowej, iwieskiej, unietyckiej, zrbowej oraz mogiowej (ryc. 3). Ze wzgldu na
znaczne rnice chronologiczne oraz generalnie zajmowanie innych rodowisk geograficzno-przyrodniczych
(niepokrywanie si lub tylko marginalne pokrywanie si
ekumen), z powyszego zestawu naley wykluczy kultury: jamow, katakumbow, mnogowalikow i zrbow.
Bardziej wiarygodna wydaje si rodkowoeuropejska geneza kurhanw w TKK, tj. przejcie zwyczaju ich wznoszenia przez spoecznoci trzcinieckie od ugrupowa
KCS/kultury grobw jednostkowych, kultury iwieskiej,
unietyckiej lub mogiowej. W tej kolejnoci zostan one
zaprezentowane i ocenione.
Mimo sugestii niektrych autorw o udziale KCS w formowaniu si TKK (np. A. Gardawski 1959; I. K. -

1974; J. Czebreszuk 1996; 2001; P. Makarowicz

1998), hipoteza o przejciu idei wznoszenia kurhanu od
KCS (E. Kosiska 1987) nie bya rozwaana w literaturze
przedmiotu (J. Grski 1996). Jest to zrozumiae z uwagi
na znaczn, kilkusetletni rnic czasow midzy schykowymi spoecznociami sznurowymi, hodujcymi
zwyczajowi sypania kopcw, a pojawieniem si ugrupowa krgu trzcinieckiego (A. Kempisty 1978; por. te
J. Grski, P. Jarosz 2007, s. 246). Wydaje si jednak, e
trudnoci w ustaleniu rda wzmiankowanej praktyki
wynikay z dwch bdnych zaoe. Sdzono mianowicie,
i musiaa by ona zwizana z genez krgu trzcinieckiego, a wic, e kurhany byy identyfikatorem tej jednostki
kulturowej od samego pocztku, a take co istotniejsze e analizowany zwyczaj winien by przekazany
bezporednio (w tym przypadku przez spoecznoci KCS
ludnoci TKK). Kluczem do zrozumienia relacji midzy kopcami KCS i TKK jest odrzucenie tych zaoe.
Punktem wyjcia dla oszacowania wiarygodnoci tej hipotezy bdzie opis usytuowania kurhanw (i ich skupisk)
obu wzmiankowanych ugrupowa w ramach okrelonych
stref krajobrazowych.
Cmentarzyska kurhanowe i pojedyncze kopce czsto
lokowano na wzgrzach w najwyszych punktach
okolicy, np.: Stopczatw w midzyrzeczu grnego Prutu
i Dniestru, Bar i Krasw na Wyynie Podolskiej, Bukwna,
Dla stanowisk na terenie Ukrainy badanych przed rokiem 1945
przyjto nazwy znane z literatury, natomiast dla obiektw rozpoznanych po tej dacie nazwy w brzmieniu ukraiskim.


Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

143

Ryc. 4. Przykady usytuowania kurhanw trzcinieckiego krgu kulturowego (TKK) z Wyyny Maopolskiej i Kielecko-Sandomierskiej.
A Miernw I; B Goszyce; C osady TKK: 1, 2 Jakuszowice; 3, 4 Zagrzyce; 5 Grodowice; kurhany: a Jakuszowice;
b Gabutw; c Zagrzyce; d Grodowice; D Dacharzw, stan. 1 (1), stan. 23 (2) i stan. 19 (3); E Rosiejw, kurhany wschodni
i zachodni. Legenda: 1 kurhany TKK; 2 kurhany o nieznanej chronologii; 3 osady TKK. rda: T. Reyman 1948; A. Kempisty 1967;
J. Grski 1996
Fig. 4. Examples of the location of barrows of the Trzciniec cultural circle (TCC) from the Maopolska and Kielce-Sandomierz Uplands.
A Miernw I; B Goszyce; C TCC settlements: 1, 2 Jakuszowice; 3, 4 Zagrzyce; 5 Grodowice; barrows: a Jakuszowice;
b Gabutw; c Zagrzyce; d Grodowice; D Dacharzw, site 1 (1), site 23 (2) and site 19 (3); E Rosiejw, the eastern and the
western barrow. Legend: 1 TCC barrows; 2 barrows of indeterminated chronology; 3 TCC settlements. Sources: T. Reyman 1948;
A. Kempisty 1967; J. Grski 1996

144

Przemysaw Makarowicz

Ryc. 5. Przykady usytuowania kurhanw trzcinieckiego krgu kulturowego (TKK) z Wyyny Maopolskiej. A Proszowice; B Januszowice;
C erniki Grne. Legenda: 1 osady TKK; 2 kurhany TKK; 3 lady osadnictwa TKK. rdo: J. Rydzewski 1986; J. Grski, P. Makarowicz,
H. Taras 2004 oraz mapa topograficzna w skali 1:10000 udostpniona przez dra J. Grskiego
Fig. 5. Examples of locations of the barrows of the Trzciniec cultural circle (TCC) from the Maopolska Upland. A Proszowice; B Januszowice;
C erniki Grne. Legend: 1 TCC settlements; 2 TCC barrows; 3 traces of TCC settlement. Sources: J. Rydzewski 1986; J. Grski,
P. Makarowicz, H. Taras 2004 and the topographic map in a scale of 1:10000 courtesy of J. Grski, PhD

Komarw, Wolica, Kryos, Bykiv w dorzeczu grnego

Dniestru, wikszo kopcw na terenie Wyyny
Maopolskiej (I. Swiesznikow 1967; T. Sulimirski 1968;
J. Grski 1996). W niektrych przypadkach grupy kopcw TKK sytuowano na grzbietach wzniesie np.
prawdopodobnie niektre due kurhany na Grzdzie
Sokalskiej (J. Machnik 2003) na wododziaach rzek,
np. Koosivka na Wyynie Woyskiej, Kustowcy na

Paskowyu Kijowskim, Teklino we wschodniej czci

Wyyny Naddnieprzaskiej, Ditinii na Wyynie
Podolskiej (. . 1982, s. 51), Komarw
i Bukwna w dorzeczu grnego Dniestru (T. Sulimirski
1938; 1968; R. Rogoziska 1959). W ostatnich latach,
podczas wsplnych bada polsko-ukraiskiego zespou
archeologw w rejonie grnego Naddniestrza, odkryto
wiele nowych stanowisk kurhanowych (. i in.

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

2002; J. Machnik i in. 2006; 2006a; 2006b). Wikszo

kopcw na wymienionych stanowiskach naley zapewne
do KCS, jednak cz z nich mona wiza z komarowsk wersj TKK lub z wtrnym wykorzystaniem wczeniejszych nasypw, np. Bikiv lecy na wododziale Bystrzycy
i jej dopywu Trudnicji (J. Machnik i in. 2006b, s. 195 i n.,
fig. 1).
Na terenie ekumeny TKK kurhany wystpuj pojedynczo, np. kopce I i II w Miernowie (ryc. 4: A), w Goszycach (ryc. 4: B), Jakuszowicach i Gabutowie (ryc. 4:
C), w Bejscach, Proszowicach (ryc. 5: A), Januszowicach
(ryc. 5: B) i ernikach Grnych stan. 1 (ryc. 5: C) na
Wyynie Maopolskiej (J. Grski 1996; J. Grski, P. Jarosz
2007), w Dubecznie stan. 1 i Zienkach na Polesiu
Lubelskim (J. Grski, P. Makarowicz, H. Taras 2004),
w Dacharzowie stan. 1 (ryc. 4: D) na Wyynie KieleckoSandomierskiej (H. Taras 1995), w Polesiu stan. 1 na
Wysoczynie owicko-Boskiej, w Kazimierzowie
stan. 3 na Wyynie Lubelskiej (M. Florek, H. Taras 2003),
w Kustowcach na Wyynie Podolskiej, w Czersku i Trojanowie na Wyynie Woyskiej, w Barze na Wyynie
Naddniestrzaskiej w dorzeczu Bohu (T. Sulimirski 1968).
Niekiedy analizowane obiekty wystpuj parami, np. w Ivanju na Wyynie Woyskiej w odlegoci 100 m od
siebie (. . 1968), w Rosiejowie (ryc. 4: E),
Zagrzycach i Grodowicach (ryc. 4: C) na Wyynie
Maopolskiej (J. Grski 1996), Strugach na Nizinie Wielkopolskiej (E. Kosiska 1987). Rzadziej spotykane s
w grupach po trzy, np. w Hutkach na Roztoczu, w LublinieZemborzycach na Wyynie Lubelskiej (J. Grski, P. Makarowicz, H. Taras 2004). Znane s te wiksze skupiska
o ukadzie liniowym lub liniowo-grupowym, np. w Komarowie (ryc. 6: A), Bukwnie i Wolicy nad grnym
Dniestrem, w ubnej stan. 1 (ryc. 6: B) i Okalewie stan. 3
(ryc. 6: C) we wschodniej czci Niziny Wielkopolskiej,
w Koosivce (. . 1948) i Netiynie na
Wyynie Woyskiej (. . i in. 2004) (ryc.
6: D), w Guciowie na Roztoczu (ryc. 7: A), w kompleksie
stanowisk w Tyszowcach i Turkowicach (ryc. 7: B) na
Wyynie Lubelskiej (J. Kunierz [1988] 1989), w Prybarze
(ryc. 7: C) na Polesiu Biaoruskim (A. Gardawski 1951;
M. M. , M. Y. 1996; J. Grski,
P. Makarowicz 2007). W Bukwnie kurhany wystpoway
w grupach po kilka i kilkanacie obiektw, tworzc ukady
trjktne i liniowe (R. Rogoziska 1959, s. 98 i n., ryc. 2).
Kopce wystpuj niekiedy na odcinku kilkuset metrw, jak np. sonickie cmentarzysko w miejscowoci
Badania prof. dr hab. Lucyny Domaskiej oraz dra Seweryna
Rzepeckiego z Uniwersytetu dzkiego, ktrym serdecznie dzikuj
za informacje.

Plan stanowiska jest jednak bardzo schematyczny, std wzmiankowany ukad kopcw podaj za R. Rogozisk (1959).

145

Prybar w dolinie Ua na Polesiu Biaoruskim (ryc. 7: C)

na odcinku ok. 550 m (M. M. , M. Y. 1996); cign si acuchami wzdu wierzchowin
na przestrzeni nawet kilku kilometrw, m.in. w Komarowie
i Bukwnej w dorzeczu grnego Dniestru (T. Sulimirski
1968, plan 1; R. Rogoziska 1959). Najwiksze koncentracje zajmuj przestrze kilku kilometrw kwadratowych. Licz niekiedy kilkanacie lub nawet kilkadziesit
obiektw, skupiajcych si w kilku grupach, np. Guciw,
gdzie zbadano 18 z 61 kopcw o rnej chronologii
(R. Rogoziska 1961; 1963), ubna stan. 1 27 obiektw w dwch grupach (A. Gardawski 1951), Komarw
co najmniej 32 z ponad 70 kurhanw o rnej chronologii, Bukwna maksymalnie 46 obiektw (R. Rogoziska
1959; T. Sulimirski 1968), Okalew stan. 3 12 kopcw
(B. Abramek 1971), Netiyn 25(?) kopcw w czterech/piciu koncentracjach (S. Berezanska i in. [2001]
2003, s. 184, ryc. 1), Koosivka 31 obiektw w czterech skupiskach (. . 1948, s. 62), Besec
stan. I ponad 20 kopcw (. . 1987a,
s. 110), skupiska w rejonie Tyszowce-Turkowice 26
kurhanw w kilku odrbnych grupach: Tyszowce stan. 2
(3 kopce), Tyszowce stan. 1 i 27 po 4 kopce, Tyszowce
stan. 3 i 25A po 5 kopcw, (J. Kunierz [1988] 1989;
H. Taras 1995), Wolica 11 obiektw (T. Sulimirski
1968, s. 147 i n.), Ditinii (. . 1972) i Dominikanwka (ryc. 6: E J. Machnik 1960) po 9 kopcw, Ivanivka 5 kurhanw (. . 1972).
W wikszoci przypadkw s to liczby zanione, pierwotnie kurhanw byo zapewne znacznie wicej.
Przyczyn destrukcji wielu z nich bya przede wszystkim
intensywna gospodarka rolna, karczowanie lasw oraz
procesy urbanizacyjne. Te niekorzystne dla zachowania
omawianych obiektw dziaania znaczco zuboyy
moliwoci obserwacji terenowej (J. Grski 1996). Czsto
te cmentarzyska kurhanowe, zwaszcza te odkryte w lasach, nie byy badane w sposb kompleksowy.
Zwracano ju uwag na czsty zwyczaj sypania kopcw spoecznoci TKK nad starszymi kurhanami sznurowymi (P. Wodarczak 2006, s. 46), np. w Miernowie,
kurhany I i II, w Rosiejowie kurhan wschodni (T. Reyman 1948), w Guciowie stan. 6, Gabutowie stan. 1 (J. Grski, P. Jarosz 2006; 2007). W ernikach Grnych stan. 1
kopiec trzciniecki przykry cmentarzyska paskie KCS
i kultury mierzanowickiej (A. Kempisty 1978; P. Wodarczak 2006, s. 46, przypis 14). Groby wkopywano take
w nasypy (m.in. kurhany 37 i 38 w Komarowie w dorzeczu grnego Dniestru). Czsto te obserwujemy zjawisko

Sytuacja podobna do rejonu Tyszowiec, gdzie poszczeglne

skupiska potraktowano jako odrbne stanowiska (J. Kunierz [1988]
1989; H. Wrbel 1989; H. Taras 1995).


146

Przemysaw Makarowicz

Ryc. 6. Przykady usytuowania kurhanw trzcinieckiego krgu kulturowego (TKK) z Wyyny Podolskiej, Niziny Wielkopolskiej, Wyyny
Woyskiej i Roztocza. A Komarw. 1 kurhany TKK, 24 inne kurhany, 5 osada TKK; B ubna, stan. 1; C Okalew, stan. 3;
D Netiyn; E Dominikanwka. rdo: T. Sulimirski 1968; A. Gardawski 1951; B. Abramek 1971; J. Machnik 1960
Fig. 6. Examples of locations of the barrows of the Trzciniec cultural circle (TCC) from the Podolia Upland, Wielkopolska Lowland,
Volhynian Upland and Roztocze. A Komarw. 1 TCC barrows, 24 other barrows, 5 a TCC settlement; B ubna, site 1;
C Okalew, site 3; D Netiyn; E Dominikanwka. Sources: T. Sulimirski 1968; A. Gardawski 1951; B. Abramek 1971; J. Machnik
1960

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

147

Ryc. 7. Przykady usytuowania kurhanw trzcinieckiego krgu kulturowego (TKK) z Roztocza, Wyyny Lubelskiej i Polesia Biaoruskiego.
A Guciw, stan. 6; B kompleks stanowisk koo Tyszowcw i Turkawic; C Prybar. rdo: R. Rogoziska 1963; J. Kunierz [1988]
1989; M. M. , . . 1996
Fig. 7. Examples of locations of the barrows of the Trzciniec cultural circle (TCC) from Roztocze, the Lubelska Upland and Belarussian
Polesie. A Guciw, site 6; B a complex of sites near Tyszowce and Turkawice; C Prybar. Sources: R. Rogoziska 1963; J. Kunierz
[1988] 1989; M. M. , . . 1996

148

Przemysaw Makarowicz

Ryc. 8. Przykady usytuowania kurhanw trzcinieckiego krgu kulturowego (TKK) z dorzecza grnego Dniestru. A Sarniki; B Krasw;
C Wolica. Legenda: 1 kurhany kultury ceramiki sznurowej; 2 kurhany TKK. rdo: T. Sulimirski 1968
Fig. 8. Examples of locations of the barrows of the Trzciniec cultural circle (TCC) from the river basin of the Upper Dniester. A Sarniki;
B Krasw; C Wolica. Legend: 1 Corded Ware barrows; 2 TCC barrows. Source: T. Sulimirski 1968

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

wpisywania si obiektw TKK w liniowe i liniowogrupowe ukady wczeniej wzniesionych kopcw KCS
i kultury rodkowodnieprzaskiej w rnych rejonach
(Wyyna Maopolska, Wyyna Woyska, a zwaszcza
grne Naddniestrze, a take w mniejszym stopniu
Polesie Czernihowskie i Nizina Naddesneska). Z takim
zwyczajem mamy do czynienia we wschodniej prowincji
TKK, zwaszcza na terenie Wyyny Podolskiej w dorzeczu grnego i rodkowego Dniestru, np. w Krasowie
(ryc. 8: A), Sarnikach (ryc. 8: B), Wolicy (ryc. 8: C),

149

Komarowie (ryc. 6: A), Kryosie, Rakowej, Kulczycach

(ryc. 9: A), Kawsku, Czyykowie, Daszawie, Dorogoszy,
Tumaczu, Ostapju, Siwkach, Czernielicy, uce Wrblewieckiej i Balicach (T. Sulimirski 1968; I. .
1974, ryc. 3; por. te J. Machnik i in. 2006; 2006a; 2006b),
w miejscowociach Sjabrovii i Chodosovii na Polesiu
Biaoruskim w midzyrzeczu Prypeci i Dniepru (M. Kryvalcevi 1997), a take w zachodniej prowincji omawianego kompleksu kulturowego, na Wyynie Maopolskiej
i Lubelskiej oraz na Roztoczu, m.in. w koncentracjach

Ryc. 9. Przykady usytuowania kurhanw z dorzecza grnego Dniestru (w wikszoci kultury ceramiki sznurowej). A Kulczyce
Szlacheckie; B Krasiv; C Ralivka, grupa I; D Ralivka, grupa II. rdo: T. Sulimirski 1968; . , . , . ,
. 2000; . , . , . , I. 2002; J. Machnik, D. Pavliv, V. Petehyry 2006
Fig. 9. Examples of locations of barrows in the river basin of the Upper Dniester (mainly those of the Corded Ware culture). A Kulczyce
Szlacheckie; B Krasiv; C Ralivka, group I; D Ralivka, group II. Sources: T. Sulimirski 1968; . , . , . ,
. 2000; . , . , . , I. 2002; J. Machnik, D. Pavliv, V. Petehyry 2006

150

Przemysaw Makarowicz

kurhanw wok Tyszowiec, Guciowa czy na wierzchowinach Grzdy Sokalskiej (J. Grski i in. 2004). Podobna
sytuacja moe dotyczy take czci cmentarzysk kurhanowych i pojedynczych kopcw (w wikszoci o nieznanej
jednak chronologii), zarejestrowanych na lessach sandomiersko-opatowskich (M. Florek 1994). Trzeba zaznaczy,
e regua kontynuacji cmentarzysk tego rodzaju bya wyrana take w rodowisku stepowym (np. K. lusarska
2007, s. 252 i n., tam dalsza literatura).
Nie zaobserwowano natomiast kontynuacji w wykorzystaniu przez ludno TKK nasypw nalecych do
kultur: katakumbowej i mnogowalikowej. Stosunkowo
rzadko przedstawiciele omawianego ugrupowania wykorzystywali kopce kultury jamowej. Przykady pochodz
z sonickiej enklawy TKK (C. C. 1985,
s. 368), a take z modawskich stanowisk enklawy komarowskiej, usytuowanych w midzyrzeczu grnego
Dniestru i Prutu, np. Miedviea, Korpa i Dumieny, gdzie
groby wkopane zostay w nasypy kurhanw kultury jamowej (B. A. 1986, s. 149 i n.).

Mechanizmy genezy
Jak moga przebiega adaptacja idei budowy kopcw
ziemnych przez ludno trzcinieck? Ramy interpretacyjne stwarza obserwacja przebiegu zjawiska kurhanizacji maopolskich (J. Grski 1996; J. Grski i in. 2004)
i grnodniestrzaskich spoecznoci TKK. Akceptujc
bardzo wiarygodn hipotez o alochtonicznej genezie
omawianej jednostki kulturowej we wzmiankowanej strefie,
migracji ludnoci trzcinieckiej z pnocnych (lub pnocno-wschodnich) rejonw ziem polskich i pojawienia
si w zachodniej Maopolsce TKK w postaci uksztatowanej (A. Kempisty 1978; J. Grski 1996; J. Grski,
S. Kadrow 1996), trzeba wyjani nieobecno kurhanw
na Nizinie Mazowieckiej. Na terenie Pojezierza MazurskoWarmiskiego oraz na Pojezierzu Kujawskim spotykamy tylko nieliczne najstarsze nasypy KCS (J. Machnik
1979, s. 339 i n.; A. Koko 1997; J. Czebreszuk 2001; por.
S. Kadrow 2001, s. 115). Mao wiarygodne wydaje si zaoenie, i na wzmiankowanym terenie, przy intensywnym osadnictwie, wszystkie kopce trzcinieckie zostay
cakowicie zniszczone. Nasuwa si wic wniosek, e pnocno-wschodnio-polskie spoecznoci TKK nie sypay
kurhanw (J. Grski, P. Jarosz 2007, s. 246 i n.). T zaskakujc konkluzj potwierdzaj obserwacje z terenw
Jedyny odnotowany tu kurhan TKK, kryjcy pochwek zbiorowy, pochodzi z miejscowoci Polesie, stan. 1, w dorzeczu grnej Bzury
na poudniowo-zachodnim skraju Niziny Mazowieckiej (badania L. Domaskiej i S. Rzepeckiego z Instytutu Archeologii U).


Biaorusi rejonu dorzecza grnej Prypeci i rodkowego Niemna gdzie rejestruje si niemal analogiczne do
mazowieckich zespoy TKK (M. Kryvalcevi 1997; . .
2001), nie odnotowuje si natomiast obecnoci
kurhanw trzcinieckich. Jednak grupy ludnoci TKK
mogy natkn si na kopce sznurowe podczas etapowych migracji (przemieszcze) na poudnie w stref
wyynn. Do tej idei powrc w dalszej czci wywodu.
W momencie pojawienia si w Maopolsce Zachodniej
(przed 1700 BC) i w dorzeczu grnego Dniestru (po
1700 BC?), spoecznoci TKK mogy zetkn si jedynie
z ludnoci kultury mierzanowickiej (mechanizmy relacji
J. Grski, S. Kadrow 1996; J. Grski 2003), ktra kurhanw nie wznosia (S. Kadrow 1995; 2001; S. Kadrow, J. Machnik 1997). Jednak kopce ziemne byy obecne w krajobrazie
zachodniomaopolskim, a take nad grnym Dniestrem:
sypaa je bowiem ludno reprezentujca starosznurowy nurt rozwoju KCS, wtrnie (incydentalnie) wykorzystyway je take spoecznoci grupy krakowsko-sandomierskiej (J. Machnik 1994; J. Kruk, S. Milisauskas 1999;
P. Wodarczak 2006). Najmodsze kurhany sznurowe
zarejestrowano nad Dniestrem okoo 2200 BC, np. w miejscowoci Bykiv (J. Machnik i in. 2006b, s. 222, fig. 21).
Dystans czasowy dzielcy schykowe ugrupowania KCS
i wczesne spoecznoci komarowskiej wersji TKK w omawianym rejonie wynosi kilkaset lat (minimum 300400),
wic i tutaj bezporedni kontakt midzy wymienionymi
spoecznociami by niemoliwy. Krtszy by zapewne
przedzia czasowy midzy najmodszymi spoecznociami kultury rodkowodnieprzaskiej (do okoo 1700 BC)
a pocztkami TKK w strefie rodkowego Naddnieprza
i w dorzeczu Prypeci 1600/1500 BC (. .
2001; M. M. Krywalcewicz 2007). Nie mamy jednak wystarczajco wiarygodnych dowodw budowania kurhanw przez spoecznoci rodkowodnieprzaskie w kocowym odcinku ich rozwoju.
Poruszajc si dalej tym tokiem rozumowania, za jedyn wiarygodn i logiczn moliwo interpretacyjn
naley uzna tez o przejciu sznurowej tradycji wznoszenia kurhanw przez ludno trzcinieck bez fizycznego kontaktu obu spoecznoci. Nie mona bowiem
znale w charakteryzowanej enklawie osadniczo-kulturowej adnego strukturalnego porednika w tym procesie. Wobec tego naleaoby wysun hipotez, i wsplnoty TKK przejy zwyczaj sypania kopcw na podstawie
samych tylko obserwacji terenowych, dotyczcych usytuowania i wzajemnego ukadu kurhanw ludnoci KCS.
Nasypy pnoneolityczne musiay by widoczne dla wdrujcych z pnocy grup TKK, gdy zazwyczaj lokowano je na wierzchowinach, wzdu kulminacji i wyszych
partii terenu, na krawdzi wysoczyzny, niekiedy na przestrzeni kilku kilometrw, tworzc charakterystyczne ukady

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

o przebiegu liniowym i liniowo-grupowym, np. Muniakowice (J. Grski, P. Jarosz 2007, tam dalsza literatura)
w zachodniej Maopolsce, gdzie wskutek zniszcze zachowao si niewiele takich zgrupowa, stanowiska na
Grzdzie Sokalskiej, cmentarzyska w Komarowie, Bukownej, Wolicy, Sarnikach, Kryosie w dorzeczu grnego Dniestru, w Guciowie na Roztoczu, w Prybarze na
Polesiu Biaoruskim. Kopce sznurowe wystpuj te
pojedynczo i parami, np. w Kolosach, Miernowie I i II,
Dobrocicach (M. Florek 1994). W dorzeczu grnego
Dniestru odkryto wiele nowych stanowisk kurhanowych,
na ktrych dominoway liniowe i liniowo-grupowe ukady kopcw, np. w pobliu miejscowoci Krasiv (ryc. 9: B),
Ralivka (ryc. 9: C), Bolechivcy (ryc. 10: A, B), Dovhe (ryc.
10: C), Nine Haji (ryc. 10: DH), Volja Jakubova (ryc. 11:
AC), Hynne (ryc. 11: D), czy Bikiv (J. Machnik, D. Pavliv,
V. Petehyry 2006; 2006a) W wielu regionach ludno
trzciniecka odwzorowywaa wic zwyczaje spoecznoci KCS. W tym swoistym procesie naladownictwa wana wydaje si kontynuacja wczeniejszych tradycji uytkowania miejsca obrzdowego, czy raczej przestrzeni obrzdowej. Piotr Wodarczak (2006) w swojej monografii
KCS w Maopolsce twierdzi, e kopce sznurowe byy
przede wszystkim grobami. Ich ukad sugeruje jednak, i
obok tej wanej moe najwaniejszej funkcji, odgryway one jednak rwnie rol punktw orientacyjnych
w przestrzeni, wyznaczay granice terenu oswojonego,
a ich swoiste liniowe i liniowo-grupowe konfiguracje mogy komunikowa cigo grup pochodzeniowych (lineay) tworzcych wiksze segmenty spoecznoci.
Nowo przybya ludno TKK albo rozumiaa symbolik wznoszenia kopcw przez swoich poprzednikw, ze
wszystkimi pierwotnymi znaczeniami, albo te bezrefleksyjnie odtwarzaa (naladowaa) w zwyczaj, powtrnie konstruujc, a raczej wkomponowujc si w istniejc in illo tempore przestrze spoeczno-kulturow (M. Eliade
1988). Liczne kurhany w strefie wyynnej (zwaszcza w dorzeczach grnej Wisy i Dniestru) mogy przypomina
charakteryzowanym wsplnotom kopce sznurowe na
pnocy. Spoecznoci TKK sypay mogiy, aby odrni
si od ludnoci mierzanowickiej, zapewne podobnie
jak te ostatnie nie wznosiy ich, aby odrni si od
wsplnot KCS. Trudniej obroni pierwsz hipotez (naladowanie rozumiejce), jednak wydaje si, e jest ona
bardziej wiarygodna. Nie jest moliwe, by ludno trzciniecka zetkna si fizycznie z grupami spoecznoci
sznurowej (postsznurowej), kultywujcymi tradycj
miejsc obrzdowych swoich przodkw, nie ma bowiem archeologicznych pozostaoci po takich spoecznociach. Ich
przetrwanie wrd terytorialnie zorganizowanych i zasiedlajcych omawiany teren od 400500 lat ugrupowa
kultury mierzanowickiej wydaje si nieprawdopodobne.

151

Ludno mierzanowicka nie sypaa kurhanw, jednak

wykorzystywaa niekiedy cmentarzyska (kopce) KCS
(S. Kadrow, J. Machnik 1997, s. 26). Dla spoecznoci
TKK, szukajcych legitymizacji swojej obecnoci na skolonizowanych terenach (a wic rwnie prawa do zajtych
obszarw), adaptacja omawianego zwyczaju miaa zapewne zoone znaczenie. Usypanie jednego lub wielu
kopcw wizao si z manifestacj wasnej innoci (etnicznoci) wobec tubylcw. Obiekty te byy zatem widzialnymi, w sensie fizycznym, symbolami tosamoci
(J. Grski 1996). Jeli przywoamy hipotez, i grupy ludnoci TKK przesuwajce si z pnocnego wschodu na
tereny wyynne (korzystajc z mapy mentalnej?), obserwoway kurhany sznurowe i znay ich znaczenie, to
mona sobie wyobrazi zaskoczenie kolonizatorw obecnoci swoistych krajobrazw kurhanowych w tej strefie.
Obiekty, z ktrymi zetknli si na terenach niowych, wystpujce tam zazwyczaj pojedynczo lub w niewielkich
grupach, i ktre interpretowali zapewne jako monumentalne groby, a na pewno relikty obecnoci bliej nieokrelonej ludnoci (wasnych przodkw protoplastw?),
na zajtym terenie wystpoway w niewiarygodnym wrcz
nagromadzeniu.
W literaturze przedmiotu nie rozwaano dotychczas
przyczyn migracji spoecznoci TKK na poudnie.
Teoretycznie mona zaoy, e jej zasadniczym powodem byo przeludnienie na mao urodzajnych glebach
strefy niowej midzy rodkow Wis, grn Prypeci
a rodkowym Niemnem, i zwizany z nim kryzys ekologiczny. Jeli zaoenie to jest suszne, wwczas mona
domniemywa, i ziemia bya dla ludnoci krgu trzcinieckiego wartoci podstawow i zapewne rywalizoway
o ni napywajce z pnocy poszczeglne, zorganizowane krewniaczo, grupy lineae (P. Makarowicz 2003).
Wzniesienie kurhanw mogo by wynikiem poszukiwania mitu zaoycielskiego, pozwalajcego zakorzeni si
w nowym, obcym rodowisku, wrd nieznanej, zorganizowanej we wsplnoty terytorialne ludnoci kultury mierzanowickiej. Sypanie kopcw przez spoecznoci TKK
w miejscach wczeniejszych skupisk kurhanw ludnoci
KCS moe sygnalizowa prb inkorporacji przeszoci
przedmierzanowickiej dla uzasadnienia wasnych praw
do zajmowanych terenw. Wpisywanie si w cigi kopcw sznurowych byo z kolei sygnaem komunikujcym mierzanowickim tubylcom swoj wi genetyczn
z wymar ju dawno ludnoci, wczeniej zasiedlajc
w teren. W ten sposb kolonici, jako sukcesorzy (uzurpujcy sobie prawo do sukcesji), zyskiwali argumenty, wynikajce nie z siy demograficznej, prnoci, etc., lecz
sankcjonowane tradycj wystpowali jako spadkobiercy wielkich sznurowych poprzednikw (przodkw?).
Kopce trzcinieckie, wznoszone w ramach wczeniejszych

152

Przemysaw Makarowicz

Ryc. 10. Przykady usytuowania kurhanw z dorzecza grnego Dniestru (w wikszoci kultury ceramiki sznurowej). A, B Bolechivcy;
C Dovhe; DH Nine Haji. rdo: J. Machnik, D. Pavliv, V. Petehyry 2006a
Fig. 10. Examples of locations of barrows in the river basin of the Upper Dniester (mainly those of the Corded Ware culture). A, B
Bolechivcy; C Dovhe; DH Nine Haji. Sources: J. Machnik, D. Pavliv, V. Petehyry 2006a

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

153

Ryc. 11. Przykady usytuowania kurhanw z dorzecza grnego Dniestru (w wikszoci kultury ceramiki
sznurowej). A, B, C Volja Jakubova; D Hynne. rdo: J. Machnik, D. Pavliv, V. Petehyry 2006a
Fig. 11. Examples of locations of barrows in the river basin of the Upper Dniester (mainly those of the Corded
Ware culture). A, B, C Volja Jakubova; D Hynne. Sources: J. Machnik, D. Pavliv, V. Petehyry 2006a

ukadw kurhanowych, s zazwyczaj wiksze ni analogiczne obiekty KCS (A. Kempisty 1978; J. Grski, P. Jarosz
2007, s. 243 i 245), co uwiarygodnia przypuszczenie, i
spoecznoci TKK staray si w ten sposb nie tylko dorwna dawniejszym budowniczym, lecz wrcz zakomunikowa swoj wyszo.
Wedug bardzo sugestywnej koncepcji Jacka Grskiego
i Sawomira Kadrowa (1996), po latach egzystowania
obok siebie (zapewne nie a tak dugotrwaego, jak pierwotnie sdzili wspomniani autorzy) w rnych niszach
ekologicznych, spoecznoci kultury mierzanowickiej i TKK
zaczy si kontaktowa. By moe, dla tych pierwszych
otwarcie na obcych byo koniecznoci (por. uwagi o redukcji struktur mierzanowickich w najmodszym etapie rozwoju: S. Kadrow 1995). W fazie pnej obserwuje
si zwikszenie aktywnoci i interakcji midzykulturowych spoecznoci kultury mierzanowickiej (S. Kadrow
1995, s. 118123; 2001, s. 210 i n.). O kontaktach ludnoci

trzcinieckiej ze spoecznociami kultury mierzanowickiej moe wiadczy udokumentowane przez badaczy

Maopolski (J. Grski, S. Kadrow 1996, J. Grski 1997)
zjawisko powielania przez t pierwsz wzorcw zabudowy osad mierzanowickich. Jednak zaobserwowane
analogie, np. dla kultury mierzanowickiej Iwanowice,
stan. Babia Gra (S. Kadrow 1991), dla TKK KrakwNowa Huta stan. 55 rejon kopca Wandy (J. Grski
1997), tj. sytuowanie obiektw mieszkalno-gospodarczych (zagrd) na planie elipsy, dotycz wczesnej fazy
rozwoju kultury mierzanowickiej, datowanej na okres
22002050 BC (S. Kadrow 1995). W literaturze przedmiotu przyjmuje si, i ludno trzciniecka znalaza si
w zachodniej Maopolsce najwczeniej okoo 1700 BC
(J. Grski, S. Kadrow 1996; J. Grski 2007), tj. w okresie
synchronizowanym z faz pn kultury mierzanowickiej. Jeli tak, to w momencie kontaktu przyjmujc nawet jego wczesn chronologi nie mogo doj do

154

Przemysaw Makarowicz

wzmiankowanego, bezporedniego zapoyczenia wzorcw osadniczych. Jednak mona te zaoy, e ludno

mierzanowicka wznosia swoje osady na planie elipsy
rwnie w fazie pnej lub te, i kolonici reprezentujcy TKK pojawili si na omawianym obszarze wczeniej (przed 1800 BC), co w pewnej mierze wyjania
analizowane zagadnienie. Nie ma wielu dowodw materialnych na intensywne kontakty midzy wsplnotami
obu ugrupowa. Interakcje TKK kultura mierzanowicka mogy polega na obserwacji, wzajemnej tolerancji i respektowaniu praw do eksploatowanych gospodarczo obszarw (rnych nisz ekologicznych), bez specjalnie czstych kontaktw bezporednich. Wydaje si,
i ludno TKK moga przej mierzanowickie wzorce zabudowy osad na podobnej zasadzie, jak zaadaptowaa zwyczaj sypania kurhanw: wycznie przez obserwacj.

Zarys innych moliwoci

interpretacyjnych
Inne wyjanienie zwyczaju sypania kopcw naleaoby przyj, jeli zaaprobujemy migracj spoecznoci
trzcinieckich nie z pnocnego wschodu, lecz z pnocnego zachodu (np. z Kujaw i rejonu rodkowej Warty).
Wwczas genez maopolskich kurhanw TKK naleaoby wiza prawdopodobnie z postiwieskimi spoecznociami z horyzontu klasycznotrzcinieckiego, ktrych materialnymi identyfikatorami s zespoy typu HT
1 i HT 2 (J. Czebreszuk 1996; P. Makarowicz 1998).
Ludno kultury iwieskiej znaa w rytua, podobnie jak
i wzmiankowane ugrupowania TKK. Przykadem mog
by Tupady stan. 2 na Kujawach czy Brusy na Pomorzu
(W. Sarnowska 1969, s. 130; A. Koko 1979, s. 176 i n., ryc.
9, s. 4). Kopce wznosiy take spoecznoci trzcinieckie
z tej enklawy (zespoy typu HT 2: Sarnowo stan. 2A;
Rybiny stan. 16), datowane na okres 18001600/1500 BC
(P. Makarowicz 1998).
W rejonie rodkowej Warty odkryto niedawno osady
z wczesnego i klasycznego horyzontu TKK: zesp typu
HT 1: Janowice stan. 7/8 (P. Makarowicz 2005a), zesp
typu HT 2: Krgola stan. 6 (P. Makarowicz 2005b), cechujce si znaczn powierzchni jak na warunki niowe
(okoo 1,5 ha) i usytuowaniem obiektw mieszkalnogospodarczych na planie owalu. Moliwe wic, i ludno
TKK organizowaa zabudow stabilnych osad wedle
wspomnianego wzorca ju przed przybyciem na tereny
lessw zachodniomaopolskich. Obserwacja ta uwiarygodnia hipotez o migracji ludnoci TKK z pnocnego
zachodu i pozwala czy genez kurhanw trzcinieckich

ze rodowiskiem kultury iwieskiej, a porednio take z pn kultur grobw jednostkowych.

W maopolskich zespoach TKK typu A1 i A2 mona
dostrzec nieliczne cechy wczeniej wystpujce w kulturze
iwieskiej i wyraniejsze, wice si z zespoami typu
HT 2 oraz HT 1/3 i HT 3 (J. Grski 2007). Jednak na terenach pnocno-zachodnich rzadziej spotykane s pogrubione i skonie cite na zewntrz krawdzie wylewu,
charakteryzujce wzmiankowane materiay maopolskie
(i generalnie poudniowopolskie). Najwicej analogii do
tej stylistyki pochodzi z pnocno-wschodniej enklawy
TKK w dorzeczu Wisy, tj. z rejonu Mazowsza i Podlasia,
co z kolei osabia hipotez o pnocno-zachodniej genezie TKK.
Spoecznociami wznoszcymi kurhany wczeniej ni
ugrupowania trzcinieckie byy grupy reprezentujce
klasyczn, moe nawet przedklasyczn (por. S. Kadrow
2001) faz rozwoju kultury unietyckiej. W tym przypadku
mwi si o tzw. grobach ksicych (Frstengrber)
spektakularnych kopcach, zawierajcych zoone konstrukcyjnie groby osobnikw o znaczcym statusie spoecznym, bogato wyposaonych m.in. w wyroby z brzu
i zota (insygnia wadzy, bro, ozdoby). Kurhany unietyckie wystpuj podobnie jak trzcinieckie pojedynczo, rzadko w wikszych skupiskach o ukadzie
grupowym lub grupowo-liniowym, np. ki Mae (A. Knapowska-Mikoajczykowa 1957). Wydaje si, i datowanie
najmodszych kopcw kultury unietyckiej moe pokrywa si z chronologi najstarszych kurhanw TKK.
Spoecznoci kultury unietyckiej wznosiy takie mogiy
gwnie w fazie klasycznej, tj. zasadniczo midzy 2050
a 1800 BC (B. Zich 1996; S. Kadrow 2001). Zwyczaj w
zanik w fazie poklasycznej (po 1800 BC). Potencjalnie
mona wic zaoy unietyckie rdo genezy kurhanw w TKK, cho kopce w kulturze unietyckiej nie s tak
czste, jak w w tym ostatnim. Spoecznoci trzcinieckie
z midzyrzecza Prosny i Warty mogy zetkn si z tym
zwyczajem w rejonie zajtym przez grup kociask kultury unietyckiej (A. Koko 1979; J. Czebreszuk 2001).
Wwczas naleaoby przyj pnocno-zachodni genez TKK.
Na zwizki kurhanw TKK z kultur mogiow zwrci uwag Andrzej Kempisty (A. Kempisty 1978) w swojej pracy o kopcach maopolskich. Niektre szczegy
konstrukcyjne kopcw trzcinieckich, takie jak zewntrzne krgi kamienne, a take kamienne konstrukcje
w formie mniejszych wiecw w centrum nasypu, znajduj
analogie w obiektach wznoszonych przez spoecznoci
kultury mogiowej. Trzeba jednak zaznaczy, e nie s to
Por. te kwesti genezy trzcinieckich garnkw o profilu esowatym z kultury grobw jednostkowych (J. Czebreszuk 1996; 2001;
P. Makarowicz 1998).


Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

przypadki liczne i ograniczaj si waciwie do kilku cmentarzysk z rejonu pogranicza obu ugrupowa tzw.
strefy przemieszania trzciniecko-przeduyckiego (mogiowego) (A. Gardawski 1959). Dotyczy to Okalewa
stan. 3 i 3a (B. Abramek 1971; E. Kosiska 1987, s. 40, ryc.
1, 3, 5) oraz w mniejszym zakresie kurhanw w Strugach (E. Kosiska 1987, s. 41, ryc. 3). Spord najbliszych analogii mogiowych mona wymieni kurhan 2
w Rociszowicach, kurhan 2 w Skoroszowie, kopce 1, 8
i 20 w Smoszewie, kurhan 2 w Wysocku oraz mogiy z Mikowic, Gogoowic i Krotoszyna (M. Gedl 1975, tabl.
XLIV i XLV). Wydaje si, e niektre elementy konstrukcyjne nasypw w czci kurhanw trzcinieckich ze
strefy pogranicznej TKK i kultury mogiowej mogy
rzeczywicie powsta w wyniku inspiracji ze rodowiska
mogiowego. Naley jednak podkreli, i ukad kurhanw na nielicznych, dobrze udokumentowanych
cmentarzyskach kultury mogiowej by grupowy (mniejsze kurhany koncentroway si wok wikszych), nie za
liniowo-grupowy, a tym bardziej liniowy. Kopce mogiowe wystpoway te niekiedy w wikszych aglomeracjach, np. Schwarza (R. Feustel 1958).

Wnioski
W konkluzji zaprezentowanych rozwaa naley podkreli, i najbardziej wiarygodna wydaje si sznurowa
geneza kopcw wznoszonych przez ludno TKK, co nie
neguje moliwoci adaptacji pewnych detali konstrukcyjnych (kamienne konstrukcje jam grobowych, krgi kamienne) w wyniku kontaktw ze spoecznociami wczesno- i rodkowobrzowymi (kultur: iwieskiej, unietyckiej,
mogiowej). Koncepcja sznurowa nie oznacza tu przejcia zwyczaju wznoszenia kurhanw bezporednio od
ludnoci KCS. Jego zaadaptowanie byo zapewne zwizane
z potrzeb zamanifestowania przez migrujc z pnocy
ludno TKK swojej odmiennoci wzgldem wsplnot
kultury mierzanowickiej. Zaprezentowane dane sugeruj,
i pojawienia si kurhanw w TKK nie naley czy z genez tej formacji kulturowej w strefie niowej. Nastpio
ono dopiero w fazie klasycznej (najwczeniej okoo 1800 BC),
w wyynnej czci jej ekumeny, w rozlegym pasie midzy
dorzeczem grnej Wisy i grnego Dniestru a dorzeczami grnego Styru, Sucza i Horynia. Prawdopodobnie
kurhany pojawiy si rwnolegle w pnocno-zachodniej
enklawie TKK na Kujawach, np. Sarnowo, stan. 2a,
Rybiny, stan. 16 (P. Makarowicz 1998) mechanizm ich
inkorporacji mg by podobny jak na poudniu, w strefie
wyynnej.
Na korzy przedstawionej koncepcji przejcia zwyczaju sypania kopcw przez spoecznoci trzcinieckie

155

od KCS drog naladownictwa przemawiaj: (1) czsta

kontynuacja uytkowania miejsc grzebalnych ludnoci
KCS przez wszystkie odamy regionalne TKK, (2) sypanie
kurhanw trzcinieckich ponad sznurowymi i wkopywanie grobw trzcinieckich w nasypy mogi poprzednikw, (3) wystpowanie kopcw pojedynczo lub parami
zarwno w KCS, jak i TKK, (4) wkomponowywanie si
obiektw trzcinieckich w liniowe i liniowo-grupowe
ukady kurhanw KCS kontynuowanie krajobrazw
kurhanowych, (5) pojawienie si kopcw TKK wycznie
w strefie ekumeny KCS, zwaszcza w rejonach o dugiej
tradycji sypania mogi.
Jeli za wiarygodny uznamy zaprezentowany scenariusz adaptacji omawianego zwyczaju przez ugrupowania
TKK, wwczas trzeba te przyj jako jego konsekwencj tez, i spoecznoci trzcinieckie nie przybyy w rejon Maopolski (a zapewne te w pozosta
cz strefy wyynnej ich ekumeny) w peni uksztatowane. Tak wan skadow ich kultury, jakim by rytua sypania kopcw, przyswoiy one sobie dopiero w fazie klasycznej i to z dala od swoich pierwotnych siedzib.
Warto na koniec zada pytanie, czy kurhany dla spoecznoci trzcinieckich miay to samo znaczenie, co dla
ugrupowa sznurowych? Odpowied na nie nie moe
by jednoznaczna. W literaturze przewaa opinia o nieco
odmiennej roli kopcw w obu spoecznociach (J. Grski
1996; P. Wodarczak 2006). Jednak wydaje si, e generalnie symbolika wznoszenia mogi bya podobna. Kopce,
bdc staymi elementami osadniczymi, wsptworzyy
przestrze spoeczno-kulturow (krajobraz kulturowy
swoist map mentaln) obu spoecznoci. czyy one
kilka funkcji zwizanych z tosamoci, integralnoci,
rytuaami pogrzebowymi i zachowaniami przestrzennymi
grup ludzkich zasiedlajcych pogranicze Europy wschodniej i rodkowej w okresie obejmujcym znaczn cz
III i II tysiclecia BC.

Wykaz cytowanej literatury

Abramek B.
1971 Cmentarzysko kurhanowe kultury trzcinieckiej w Okalewie, pow. Wielu. Sprawozdanie za lata 19661968, Sprawozdania Archeologiczne, t. 23, s. 6777.
Berezanska S., Samoljuk W., Taras H.
[2001] 2003 Cmentarzysko kurhanowe kultury trzcinieckiej z okolic Netiszyna
na Woyniu (grupa I), Archeologia Polski rodkowowschodniej,
t. 6, s. 184214.
Chochorowski J.
1999 owcy i pasterze w dobie brzowego ora epoka brzu na obszarach
Eurazji, [w:] Encyklopedia historyczna wiata. Tom I: Prehistoria,
J. K. Kozowski red., Krakw, s. 253303.

156

Przemysaw Makarowicz

Czebreszuk J.
1996 Spoecznoci Kujaw w pocztkach epoki brzu, Pozna.
2001 Schyek neolitu i pocztki epoki brzu w strefie poudniowozachodniobatyckiej (III i pocztki II tys. przed Chr.). Alternatywny
model kultury, Pozna.
Dbrowski J.
1972 Powizania ziem polskich z terenami wschodnimi w epoce brzu,
WrocawWarszawaKrakwGdask.
Eliade M.
1988 Historia wierze i idei religijnych, t. 1, Warszawa.
Feustel R.
1958 Bronzezeitliche Hgelgrberkultur im Gebiet von Schwarza (Sdthringen), Weimar.
Florek M.
1994 Cmentarzyska kurhanowe i kopce na lessach sandomiersko-opatowskich. Stan bada. Charakterystyka. Prba okrelenia funkcji i chronologii, Materiay i Sprawozdania Rzeszowskiego Orodka
Archeologicznego za rok 1993, s. 251280.
Florek M., Taras H.
2003 Dacharzw. Cmentarzysko kultury trzcinieckiej, Lublin.
Gardawski A.
1951 Niektre zagadnienia kultury trzcinieckiej w wietle wykopalisk w miejscowoci ubna, pow. Sieradz, Wiadomoci Archeologiczne, t. 18,
z. 12, s. 184.
1959 Plemiona kultury trzcinieckiej w Polsce, Materiay Staroytne, t. 5,
s. 7189.
Gedl M.
1975 Kultura przeduycka, Prace Komisji Archeologicznej PAN Oddzia w Krakowie, nr 14, WrocawWarszawaKrakw
Gdask.
Gimbutas M.
1979 The three waves of the Kurgan people into Old Europe, 45002500 B.C.,
Archives Suisses danthropologie gnrale, t. 43, z. 2, s. 113
137.
Grski J.
1996 Uwagi o znaczeniu kurhanw dla spoecznoci kultury trzcinieckiej
z obszarw lessowych Zachodniej Maopolski, [w:] Problemy epoki brzu
i wczesnej epoki elaza w Europie rodkowej/Probleme der Bronzeund der frhen Eisenzeit in Mitteleuropa. Ksiga Jubileuszowa powicona Markowi Gedlowi w szedziesit rocznic urodzin i czterdziestolecie pracy w Uniwersytecie Jagielloskim, J. Chochorowski red.,
Krakw, s. 203211.
1997 Gwne etapy rozwoju kultury trzcinieckiej na obszarze Nowej Huty
na tle przemian tej kultury w Zachodniej Maopolsce, Materiay Archeologiczne Nowej Huty, t. 20, s. 737.
2003 Uwagi o datowaniu i kontekcie znalezisk ceramiki o cechach poudniowych w strefie zasigu kultury trzcinieckiej, [w:] Epoka brzu i wczesna epoka elaza w Karpatach polskich, J. Gancarski red., Krosno,
s. 89137.
2007 Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziaskiej,
Krakw.

Grski J., Jarosz P.

2006 Cmentarzysko kultury ceramiki sznurowej w Gabutowie, Sprawozdania Archeologiczne, t. 58, s. 401451.
2007 Tradycje kurhanowe w kulturze ceramiki sznurowej i kulturze trzcienieckiej w Maopolsce, [w:] rodowisko pomiertne czowieka,
Funeralia Lednickie, Spotkanie 9, W. Dzieduszycki, J. Wrzesiski red., Pozna, s. 243250.
Grski J., Kadrow S.
1996 Kultura mierzanowicka i kultura trzciniecka w zachodniej Maopolsce.
Problem zmiany kulturowej, Sprawozdania Archeologiczne, t. 48,
s. 932.
Grski J., Makarowicz P.
2007 Interakcje kulturowe midzy zachodnim i poudniowo-wschodnim (pontyjskim) odamem trzcinieckiego krgu kulturowego, [w:] Wsplnota
dziedzictwa archeologicznego ziem Ukrainy i Polski. Materiay z konferencji zorganizowanej przez Orodek Ochrony Dziedzictwa
Archeologicznego acut (2628 X 2005 r.), L. Bakalarska red.,
Warszawa, s. 148170.
Grski J., Makarowicz P., Taras H.
2004 Podstawy gospodarcze ludnoci krgu trzcinieckiego w dorzeczach
Wisy i Odry, [w:] Nomadyzm a pastoralizm w midzyrzeczu Wisy
i Dniepru (neolit, eneolit, epoka brzu), Archaeologia Bimaris
Dyskusje, t. 3, A. Koko, M. Szmyt red., Pozna, s. 191
213.
Kadrow S.
1991 Iwanowice, stanowisko Babia Gra. Cz I. Rozwj przestrzenny osady
z wczesnego okresu epoki brzu, Krakw.
1995 Gospodarka i spoeczestwo. Wczesny okres epoki brzu w Maopolsce,
Krakw.
2001 U progu nowej epoki. Gospodarka i spoeczestwo wczesnego okresu
epoki brzu w Europie rodkowej, Krakw.
Kadrow S., Machnik J.
1997 Kultura mierzanowicka. Chronologia, taksonomia i rozwj przestrzenny,
Krakw.
Kempisty A.
1967 Wyniki bada kopca I w Miernowie pow. Piczw, [w:] J. Fellmann,
A. Kempisty, M. Mikiewicz, K. Paczek, A. Wierciska, A. Wierciski, Metodyka naukowo-techniczna bada archeologicznych i antropologicznych, Rozprawy Zespou Bada nad Polskim redniowieczem Uniwersytetu Warszawskiego i Politechniki
Warszawskiej, t. 4, Warszawa, s. 147175.
1978 Schyek neolitu i pocztek epoki brzu na Wyynie Maopolskiej w wietle bada nad kopcami, Warszawa.
Kosiska E.
1987 Zagadnienie cmentarzysk kurhanowych kultury trzcinieckiej, [w:]
Kultura trzciniecka w Polsce (Materiay z Sympozjum, ktre odbyo si
w dniach 1516 padziernika 1984 r. w Krakowie), P. Poleska,
J. Rydzewski red., Krakw, s. 3555.
Knapowska-Mikoajczykowa A.
1957 Wczesny okres epoki brzu w Wielkopolsce, Fontes Archaeologici
Posnanienses, t. 7, s. 31115.

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

Koko A.
1979 Rozwj kulturowy spoeczestw Kujaw w okresach schykowego neolitu
i wczesnej epoki brzu, Pozna.
1997 Chronological-genetic framework of the A horizon features in the
development of the Kuiavian FBC, [w:] Early Corded Ware Culture.
The A-Horizon fiction or fact? International Symposium in Jutland
2nd-7th May 1994, P. Siemen red., Arkologiske Rapporter nr. 2,
Esbjerg-Museum, Esbjerg, s. 125133.
2000 From research into the issue of the developmental dependencies of the
Corded Ware Culture and Yamnaya Culture, [w:] A Turning of
Ages/ Im Wandel der Zeiten. Jubilee Book Dedicated to Professor Jan
Machnik on His 70th Anniversary, S. Kadrow red., Krakw, s. 337
346.
Koko A., Szmyt M. red.
2004 Nomadyzm a pastoralizm w midzyrzeczu Wisy i Dniepru (neolit,
eneolit, epoka brzu), Archaeologia Bimaris Dyskusje, t. 3,
Pozna.
Kruk J., Milisauskas S.
1999 Rozkwit i upadek spoeczestw rolniczych neolitu, Krakw.
Kryvalcevi M.
1997 Z bada nad kultur trzcinieck na Polesiu Biaoruskim w dorzeczu
Prypeci, Folia Praehistorica Posnaniensia, t. 8, s. 6997.
Krywalcewicz M.
2007 Prorwa 1, Cmentarzysko z poowy III pocztku II tysiclecia przed
Chr. na grnym Naddnieprzu, Archaeologia Bimaris
Monografie, t. 2, Pozna.
Kunierz J.
[1988] 1989 Sprawozdanie z bada na cmentarzysku kurhanowym kultury
trzcinieckiej w Tyszowcach, stanowisko 25A, woj. Zamo, Sprawozdania Archeologiczne, t. 40, s. 217230.
Machnik J.
1960 Kurhan kultury trzcinieckiej z Dominikanwki, pow. Zamo, Materiay Archeologiczne, t. 2, s. 7983.
1966 Studia nad kultur ceramiki sznurowej w Maopolsce, Wrocaw
WarszawaKrakw.
1979 Krg kulturowy ceramiki sznurowej, [w:] Prahistoria ziem polskich,
W. Hensel red., t. II. Neolit, W. Hensel, T. Wilaski red.,
WrocawWarszawaKrakwGdask, s. 337411.
1994 Dwa nurty rozwoju kultury ceramiki sznurowej w Maopolsce,
Sprawozdania Archeologiczne, t. 46, s. 712.
2003 An interrupted process of cultural integration between the upper Bug,
Vistula and Dniester rivers in the early second half of the third millenium BC (in light of taxonomic and chronological analyses of grave
assemblages on Grzda Sokalska, [w:] The foundations of radiocarbon
chronology of cultures between the Vistula and Dnieper: 40001000 BC,
A. Koko red., Baltic-Pontic Studies, t. 12, Pozna, s. 212240.
Machnik J., Pavliv D., Petehyry V.
2006 Results of the archaeological field survey on the Sambir upland, [w:]
Environment and Man at the Carpathian Foreland in the Upper
Dnister Catchment from Neolithic to Early Mediaeval Period, K. Harmata, J. Machnik, L. Starkel red., Prace Komisji Prehistorii
Karpat, t. 3, Krakw, s. 126142.

157

2006a Results of the archaeological field survey on the Drohoby Upland, [w:]
Environment and Man at the Carpathian Foreland in the Upper
Dnister Catchment from neolithic to Early Medieval Period, J. Machnik
red., Prace Komisji Prehistorii Karpat, t. 3, Krakw, s. 143161.
2006b Barrow of the Late Corded Ware Culture from Bikiv, Drohoby
District, [w:] Environment and Man at the Carpathian Foreland in the
Upper Dnister Catchment from Neolithic to Early Mediaeval Period,
K. Harmata, J. Machnik, L. Starkel red., Prace Komisji
Prehistorii Karpat, t. 3, Krakw, s. 195227.
Makarowicz P.
1998 Rola spoecznoci kultury iwieskiej w genezie trzcinieckiego krgu kulturowego (20001600 BC), Pozna.
2003 The construction of social structure: Bell Beakers and Trzciniec complex
in north-eastern part of Central Europe, Przegld Archeologiczny,
t. 51, s. 123158.
2005a Osadnictwo pradziejowe, redniowieczne i nowoytne w Janowicach, woj.
wielkopolskie, stan. 7/8 (AUT. 385), praca w maszynopisie,
Fundacja Patrimonium, Pozna.
2005b Osadnictwo trzcinieckiego krgu kulturowego, [w:] Osadnictwo pradziejowe, redniowieczne i nowoytne w Krgoli, stan. 6 (AUT 378), P. Makarowicz red. praca w maszynopisie, Fundacja Patrimonium,
Pozna.
2010 Trzciniecki krg kulturowy wsplnota pogranicza Wschodu i Zachodu Europy, Archaeologia Bimaris, Monografie, t. 3, Pozna.
Rassamakin Y.
2002 Aspects of Pontic steppe development (45503000 BC) in the light of
the new cultural-chronological model, [w:] Ancient interactions: East
and West in Eurasia, K. Boyle, C. Renfrew, M. Levine red.,
Cambridge, s. 4973.
Reyman T.
1948 Dokumentaryczne wartoci odkry w kopcu wschodnim w Rosiejowie,
w pow. piczowskim, Slavia Antiqua, t. 1, s. 4283.
Rogoziska R. (Rogoziska-Goszczyska R.)
1959 Cmentarzysko kultury komarowskiej w Bukwnie, Materiay
Archeologiczne, t. 1, s. 97114.
1961 Sprawozdanie z bada kurhanw trzcinieckich w Guciowie, pow.
Zamo, Sprawozdania Archeologiczne, t. 13, s. 4550.
1963 Sprawozdanie z bada stanowisk kultury trzcinieckiej w Guciowie
i Bondyrzu, pow. Zamo w 1961 roku, Sprawozdania Archeologiczne, t. 15, s. 8493.
Rydzewski J.
1986 Przemiany stref zasiedlenia na wyynach lessowych zachodniej Maopolski w epoce brzu i elaza, Archeologia Polski,
t. 31, z. 1, s. 125194.
Sarnowska W.
1969 Kultura unietycka w Polsce, t. 1, WrocawWarszawaKrakw.
Shennan S.
1993 Commodities, transactions, and growth in the central-European
early Bronze Age, Journal of European Archaeology, t. 1, z. 2,
s. 5972.
Sulimirski T.
1938 Kurhany komarowskie, Zoty Szlak, nr 4, s. 2533.

158

Przemysaw Makarowicz

Corded Ware and Globular Amphorae north-east of Carpatians,

London.
Swiesznikow I.
1967 Kultura komarowska, Archeologia Polski, t. 12, z. 1, s. 39
107.
lusarska K.
2007 Kurhan w tradycji grzebalnej spoecznoci pnocnego nadczarnomorza
we wczesnym okresie epoki brzu, [w:] rodowisko pomiertne czowieka. Funeralia Lednickie. Spotkanie 9, W. Dzieduszycki, J. Wrzesiski red., Pozna, s. 251256.
Taras H.
1995 Kultura trzciniecka w midzyrzeczu Wisy, Bugu i Sanu, Lublin.
Wodarczak P.
2006 Kultura ceramiki sznurowej na Wyynie Maopolskiej, Krakw.
Wrbel H.
1989 Kurhany ze stanowiska 1 w Tyszowcach, gm. loco, na tle osadnictwa
kultury trzcinieckiej w okolicach Tyszowiec, Sprawozdania
Archeologiczne, t. 40, 197214.
Zich B.
1996 Studien zur regionalen und chronologischen Gliederung der nrdlichen
Aunjetitzer Kultur, BerlinNew York.
. .
1987a
, [w:] , ,
s. 106119.
1987b
P. (,
, -, ), [w:]
, , s. 3551.
. .
1972 , .
1982 , .
1985 , [w:]
. : , , s. 437445.
. ., . ., . .
2004 o . ,
t. 1, s. 111125.
. ., . .
1997 [w:] , 1:
, , s. 384544.
. .
2001 , [w:]
, t. 1, ,
, s. 227232.
. .
1986 , .
. ., . .
1996 , - , t. 9, s. 6176.
. .
1948 , ,
t. 2, s. 6278.
1968

. .
2001. - , [w:] Od neolityzacji do pocztkw
epoki brzu. Przemiany kulturowe w midzyrzeczu Odry i Dniepru
midzy VI i II tys. przed Chr., J. Czebreszuk, M. Kryvalcevi,
P. Makarowicz red., Archaeologia Bimaris Dyskusje, t. 2,
Pozna, s. 291314.
. .
2001 ,
, .
., ., ., .
2000
, , . IV,
, c. 3646.
2002 ,
, t. 244, s. 481505.
. .
1997 i, [w:] i
, 1: , , s. 231383.
. . ( I. .)
1968 .
, , nr 2, s. 159168.
1974 I , III
II , K.
. .
1973 , K.
. .
1986 , [w:]
, . . , . . , . . , . . red., , s. 4482.

Przemysaw Makarowicz

The origins of Trzciniec Cultural

Circle barrows
The article concentrates in particular on the impact
of Corded Ware culture (CWC) populations tradition of
raising barrows on the emergence of this custom among
later societies of colonists descending from the north
and representing the Trzciniec Cultural circle (TCC).
They appeared in the region in question several hundred
years after the CWC has disintegrated.
An overview map (Fig. 2) shows certain patterns in
the distribution of TCC barrows on a macro-territorial
scale. Groups of these structures and single mounds
concentrate chiefly in the southern portion of the territory occupied by the TCC and earlier settled by the CWC.

Geneza kurhanw w trzcinieckim krgu kulturowym

Almost 85 percent of all features of this type are found

in a compact belt of uplands stretching east-west from
the upper Vistula drainage, across the drainage of the
upper Dniester, as far as the drainages of the upper Teterev and Ro rivers tributaries of the Dnieper. In the
drainage of the upper Desna and the middle Seym river,
the mounds of the local variety of the Trzciniec complex
are found in the north-western peripheries of the Central
Russian Upland.
Trzciniec barrows occurred alone like in Miernw,
mounds I and II (Fig. 4A), erniki Grne site 1 (Fig. 5C),
Goszyce (Fig. 4B), Gabutw near Jakuszowice, and
Januszowice (Fig. 4C), Maopolska Upland, Dubeczno,
site 1 and Zienki, Lublin Polissya, Dacharzw site 1,
Sandomierz Upland (Fig. 4D), Kazimierzw site 3, Lublin
Upland, Kustovcy, Podolia Upland, ersk and Trojaniv,
Volhynia Upland, and Bar, Dniester Upland. They occurred also in pairs, relatively close to each other, e.g. in
Ivanje on Volhynia Upland, Rosiejw (Fig. 4E), Zagrzyce
and Grodowice (Fig. 4C), Maopolska Upland, rarely in
threes, e.g. in Proszowice (Fig. 5A), Maopolska Upland,
Hutki, Roztocze Upland, Lublin-Zemborzyce, Lublin
Upland, often in the neighbourhood of settlements located on the same forms of terrain, but always above them.
Similar arrangements can be observed in the case of
CWC mounds: they appeared alone, e.g. in Miernw site 2
and 3, Maopolska Upland (under the TCC barrows), and
in pairs, e.g in Kolosy, Maopolska Upland and Dobrocice,
Sandomierz Upland. Barrows of both cultural groups
formed larger clusters as well. The clusters had linear or
linear-group arrangements which followed hill ridges from
several hundred meters up to several kilometres, with the
largest barrow fields occupying several square kilometres,
like in Bukwna and Komarw (Fig. 6A), upper Dniester
Basin, on the hilltops of Grzda Sokalska, western
Volhynia Upland, in ubna site 1 (Fig. 6B), and Okalew
site 3 (Fig. 6C) in Wielkopolska Lowland, in Netiyn,
Volhynia Upland (Fig 6D), in Guciw, Roztocze (Fig. 7A),
Tyszowce, Lublin Upland (Fig. 7B) or Prybar, Prypets
Polissya (Fig. 7C). They often consist of over a dozen up
to several dozen features clustered in several groups.
Note has already been taken of the frequent custom of
raising mounds by TCC societies over older corded barrows, e.g. in Miernw, barrows I and II, Bejsce, Rosiejw,
Eastern barrow, Gabutw site 1, Maopolska Upland,
Guciw site 6, Roztocze, South-East Poland. In erniki
Grne site 1, on the Maopolska Upland, a Trzciniec
barrow covered flat CWC and Mierzanowice culture
cemeteries. Sometimes, Trzciniec graves were sunk into
the mounds of CWC barrows, e.g. barrows 37 i 38 in
Komarw, upper Dniester Basin. What else is frequently
observed is the inscribing of TCC features in the linear

159

and linear-group arrangements of CWC mounds erected

earlier. We deal with this custom in the TCC eastern province, in particular on the Volhynia and Podolia uplands
as well as in the drainage of the upper and middle Dniester, e.g in Kopiec, Krasw (Fig. 8A), Sarniki (Fig. 8B),
Komarw, Kryos, Rakowa, Kulczyce (Fig. 9A), Kawsko,
Czyykw, Daszawa, Dorogoszcz, Tumacz, Ostapje,
Siwki, Czernielica, uka Wrblewiecka and Balice. It is
also encountered in the TCC western province, specifically on the Lublin Upland and in Roztocze, South-east
Poland, especially on the hilltops of Grzda Sokalska.
When they appeared on the Maopolska Upland (before 1700 BC) and in the drainage of the upper Dniester
(shortly after 1700 BC?), TCC societies could come in
contact only with Mierzanowice culture populations, who
did not raise any barrows. However, earthen mounds
were found in the regions in question they had been
raised earlier by the populations representing a traditionalist streak in the CWC. The youngest corded barrows date
back to the end of the 3rd millennium BC and were recorded in the upper Dniester drainage; even earlier they
stopped being built in the upper Vistula drainage. The
period of time separating decline CWC groups and early
TCC societies in the region was several hundred years
(300400 at a minimum). Hence, a direct contact between
the two communities was not possible. Therefore, the
taking over of the corded tradition of raising barrows
by Trzciniec populations took place without a physical
contact of the two communities. Instead, what happened
was an adoption of the custom by observation alone of
the location and arrangement of the barrows of CWC
populations. Corded mounds must have been visible to
TCC groups coming from the north as the features were
usually placed conspicuously in the landscape, for instance, on hilltops along watersheds. These landforms
were deforested then, which has been shown by the palynological studies of soil underneath barrows. It follows
then that in many places Trzciniec populations imitated
the customs of CWC societies. What is important in this
peculiar process of emulation is the continuation of earlier traditions of the using a ritual place or rather ritual
space. Corded mounds were above all graves. Their arrangements suggest, however, that next to this important function possibly the most important one they served
also as orientation points in space, they marked the limits
of familiar territory while their peculiar linear and lineargroup arrangements may have communicated the continuity of lineages making up larger communities.
For any society to continue in existence, in particular
in a strange cultural environment, the most important is
the continuation of identity, preservation of distinguishing
characteristics, and integrity which are usually defined in

160

Przemysaw Makarowicz

opposition to aliens by practising rituals and liturgical

acts recreating the ties with the past and the ancestors.
Such practices are present in the construction of barrows. The adoption of the custom of raising barrows
could have been a material embodiment of a new foundation myth, allowing the newcomers to take root in the
new environment, among the strange, organized in territorial communities, Mierzanowice culture populations.
Raising barrows was a foundation sacrifice of a kind.
The building of barrows by TCC communities in places
where earlier clusters of CWC population barrows stood
may be interpreted as an attempt to incorporate the preMierzanowice past for the purpose of legitimating their
own claims to the occupied territories. The continuing of
CWC barrow sequences could have been a signal sent to
the native populations that the newcomers were genetically related to the long extinct populations that once settled the occupied area. Thus, the colonizers, as successors

or rather usurping the right to succession, won arguments

sanctioned by tradition, hence carrying the most weight
with illiterate societies. They styled themselves as heirs of
great corded predecessors (mythical ancestors?).
The mechanisms of adopting the practice of raising
barrows obviously call for further research. However, it
can be seen already now that the adoption of barrow
building illustrates well how prehistoric groups, using
specific social strategies, took advantage of physical,
cognitive and symbolic potential inherent in a culturally
transformed landscape.
Translated by the author
Przemysaw Makarowicz
Instytut Prahistorii UAM
ul. wity Marcin 78
61-809 Pozna