Professional Documents
Culture Documents
Bierzanek Symonides Prawo Miedzynarodowe Publiczne Skrypt Poprawiony
Bierzanek Symonides Prawo Miedzynarodowe Publiczne Skrypt Poprawiony
_______________________________________________________________________________________________
społeczność międzynarodowa:
o ogół suwerennych państw, utrzymujących stosunki wzajemne regulowane przez prawo
międzynarodowe
o ogół suwerennych państw a także niesuwerennych podmiotów, czyli wszystkich uczestników
stosunków międzynarodowych wyposażonych w zdolność do działania na płaszczyźnie
międzynarodowej, których prawa i obowiązki są regulowane przez prawo międzynarodowe
(znaczenie szersze)
geneza społeczności międzynarodowej:
o w Europie państwa należały do wspólnego kręgu kulturowego (rodzina „narodów państw
chrześcijańskich”), sprzyjało to rozwojowi stosunków międzynarodowych (od czasów średniowiecza)
o pokój westfalski z 1648 r.- oznaczał kres panowania cesarza i rozpoczął w Europie okres stosunków
opartych na stopie równości
konferencje dyplomatyczne w Osnabrück i Münster – powstanie „rodziny narodów”
o wiek XIX – powstanie pierwszych organizacji międzynarodowych (unii administracyjnych) w wyniku
szybkiego postępu na płaszczyźnie nauki, wymiany międzypaństwowej itp. (ujednolicenie miar i wag,
zagadnienia komunikacji i łączności międzynarodowej itp.)
o wykształcenie się poczucia wzajemnych więzów, czemu towarzyszył rozwój prawa
międzynarodowego określającego zasady i formy stosunków międzynarodowych
o poszerzanie się społeczności międzynarodowej: Ameryka Łacińska, kraje bałkańskie, Turcja, Japonia,
Persja, Synaj, Chiny
skład społeczności międzynarodowej:
o ogół państw, które weszły do społeczności nie tyle w wyniku czy poprzez uznanie międzynarodowe,
lecz głównie w konsekwencji swego powstawania i nabycia zdolności w płaszczyźnie
zewnętrznej
1. Definicja
PRAWO MIĘDZYNARODOWE – zespół norm regulujących stosunki wzajemne między państwami oraz
organizacjami międzynarodowymi i innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych mającymi
zdolność do działania w stosunkach międzynarodowych
spory dotyczące definicji rozbieżności dotyczące podmiotowości, źródeł i specyfiki prawa międzynarodowego
2. Nazwa
termin „prawo międzynarodowe” pojawił się w literaturze w XVIII w. – autor angielski J. Bentham w 1780 r.; do
języka polskiego wprowadził go F. Kasparka
prawo narodów – termin używany początkowo wywodzący się z dosłownego tłumaczenia rzymskiego
terminu ius gentium (w Rzymie oznaczało ono prawo cywilne regulujące stosunki obywateli rzymskich z
cudzoziemcami: przepisy i instytucja wspólne wszystkim narodom)
o „prawo międzynarodowe” w XVI i XVII w. ius inter gentes - F. Suarez
prawo międzynarodowe – od XVIII w. obie nazwy występują równolegle
o słowo „naród” (nation) w języku angielskim i francuskim jest synonimem państwa; dzisiaj naród ma
także prawo do samostanowienia; naród walczący o niepodległość jest podmiotem prawa
międzynarodowego gdy wykształci organy zdolne go reprezentować na arenie międzynarodowej
3. Systematyka
systematyka ścisły podział na pozostające ze sobą w określonych relacjach podziały – brak powszechnej
akceptacji dla którejkolwiek propozycji usystematyzowania PM, jako konsekwencja ciągłego rozwoju i
przystosowywania się do zmieniającej się rzeczywistości
od prawa wojny do prawa pokoju:
o Grocjusz w swoim dziele „o prawie wojny i pokoju” określił podział prawa międzynarodowego na dwa
działy
o w miarę upływu czasu akcent przesuwał się na normy regulujące pokój
o prawo wojny zostało zredukowane do fragmentu całości prawa międzynarodowego
o polskie propozycje systematyki: 1958 r. L. Ehrlich (prawo międzynarodowe, nauka PM, podmioty PM,
mechanizm stosunków między podmiotami PM); S. E. Nahlik (społeczność międzynarodowa,
współdziałanie międzynarodowe, konflikty międzynarodowe)
5. Sankcje
stosunek PM do PW nie jest regulowany normą PM dlatego też państwa określają swoje zdanie z tej kwestii w
klauzuli konstytucyjnej
Prawo międzynarodowe publiczne 5
o każde państwo ma swobodę określania relacji PM do PW, nie może jednak przyjąć rozwiązania
uznającego wyższość prawa wewnętrznego. Istnieje obowiązek przestrzegania umów
międzynarodowych
o państwa mogą przekazywać organizacjom o charakterze integracyjnym uprawnienia do stanowienia
prawa, które stosowane jest bezpośrednio w wewnętrznym porządku prawnym państw członkowskich
art. 89 ust. 1 Konstytucji RP stwierdza: „Ratyfikacja przez RP umowy międzynarodowej i jej wypowiedzenie
wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, jeżeli umowa dotyczy:
1. pokoju, sojuszy, układów politycznych lub układów wojskowych,
2. wolności, praw lub obowiązków obywatelskich określonych w Konstytucji,
3. członkostwa RP w org. międzynarodowej,
4. znacznego obciążenia państwa pod względem finansowym,
5. spraw uregulowanych w ustawie lub w których Konstytucja wymaga ustawy.”
art. 91 Konstytucji RP określa relacje między PW a PM – „ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej
ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw RP, stanowi integralna część krajowego porządku prawnego i jest
bezpośrednio stosowana”
o ust. 2 – wyższość umownych norm PM nad PW: „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią
zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z
umową”
o ust. 3 – jeżeli Polska stanie się członkiem organizacji, która ma kompetencje do stanowienia prawa,
prawo to będzie miało pierwszeństwo nad ustawodawstwem polskim – „Jeżeli wynika to z
ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową,
prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z
ustawami”
art. 9 Konstytucji RP – normy zwyczajowe i umowy międzynarodowe niepodlegające ratyfikacji nie mają
pierwszeństwa przed ustawami polskimi „Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa
międzynarodowego”
§ 1. Starożytność
typy historyczne PM odpowiadają poszczególnym epokom. Treść i cechy PM pozostają w ścisłej zależności
od systemu politycznego i gospodarczego, jaki wykształcił się w wyniku rozwoju historycznego.
a. „klasyczne prawo międzynarodowe” – typ historyczny, który wykształcił się w Europie w okresie
przejścia ze średniowiecza do nowożytności. Cechował się wielością państw suwerennych o
podobnych cechach ustroju ekonomicznego i społecznego (kapitalizm przy zachowaniu struktur
feudalnych, brak władzy ponadpaństwowej, rywalizacja kolonialna, system bezpieczeństwa oparty na
sojuszach i wojna jako legalny sposób załatwiania sporów międzynarodowych, korzystanie na
równych prawach z obszarów morskich); stosunki między państwami oparte na zasadzie równości
wobec prawa; typ ten dominował aż do XX w.
b. „współczesne prawo międzynarodowe” („prawo Narodów Zjednoczonych”) – wykształcone po
doświadczeniach I i II wojny światowej (układ międzynarodowy składający się z państw
kapitalistycznych, socjalistycznych i bardzo dużej liczny państw nowopowstałych głównie w wyniku
rozpadu systemu kolonialnego; wojna nie mogła być już instrumentem polityki narodowej ze względu
na wynalazek broni jądrowej i rakiet; rozwój współpracy międzynarodowej na płaszczyźnie nauki i
techniki; nowy typ historyczny PM wiąże się z działalnością ONZ.
rozwój PM przedstawia się od czasów Hugona Grocjusza („ojca prawa narodów”);starożytne państwa nie
znały pojęcia PM chociażby z powodu, że pozostawały ze sobą w nieustającej wojnie („starożytność nie znała
Prawo międzynarodowe publiczne 6
– zdaniem opinii panującej – prawa narodów, ponieważ opinia panująca nie znała prawa narodów
starożytności”)
2. Bliski Wschód
najstarsze znane dokumenty PM pochodzą z Bliskiego Wschodu, z IV p.n.e. – napis na steli kamiennej; część
traktatu między Lagaszem (władca miasta Mezopotamii) a mieszkańcami miasta Umma (obowiązek
respektowania rowu granicznego i kamienia, który to obowiązek został zaprzysiężony przez stronę
zwyciężoną)
działalność dyplomatyczna i prawnomiędzynarodowa państw – gliniane tabliczki w Tell El Amarna i tekst
traktatu zawartego pomiędzy królem Hattuszilem IV a faraonem egipskim Ramzesem II ok. roku 1300 p.n.e.
3. Grecja
a) w państwach miastach związanych wspólnym językiem i historią stosunki międzynarodowe były bardziej
intensywne, wynikiem czego była bogatsza treść PM. Umowy zawierane między miastami greckimi dotyczyły
różnych dziedzin: przymierza (symmachie) np. zawieszenia broni, traktaty pokojowe „na wieczne czasy”;
stosowano represalia (sylia) w celu wymuszenia respektowania prawa np. androlepsja – schwytanie i
więzienie obywatela drugiego państwa do czasu uzyskania zadośćuczynienia; azyl (asylia) – nie stosowanie
represaliów wobec jednostki; proksenia – opieka nad obywatelem obcego państwa przebywającego w kraju,
którego nie jest obywatelem przez obywatela państwa przyjmującego (pierwowzór opieki konsularnej);
b) arbitraż był stosowany w sporach między miastami greckimi; izopolitije – umowy o przyznaniu obywatelom
drugiego miasta na zasadzie wzajemności praw obywatelskich.
c) amfiktionie – organizacje w starożytnej Grecji (związki państw) o charakterze religijno-polityczne mające na
celu ochronę miejsca kultu religijnego. Np. amfiktionia pylijsko-delficka (jej organem Rada Amfiktionów
złożona z 24 członków, po 2 z każdego plemienia), związek ateńsko-delijski i peloponeski (od początku
instrumentem hegemonistycznej polityki najpotężniejszych – Aten i Sparty)
4. Chiny
w starożytnych Chinach PM rozwijało się w okresie rozbicia Chin na wiele państw 770-221 r. p.n.e. rozwojowi
sprzyjały wspólny język i historia
w stosunkach międzychińskich obowiązywała zasada równości prawnej i zasada suwerenności
zasada nietykalności posłów (ludzie z wyższych szczebli drabiny feudalnej)
wojna sprawiedliwa nie były uważane za sprawiedliwe wojny zaczepne i zaborcze
doskonały system stosunków między państwami polega na utworzeniu związku państw, w którym członkowie
byliby reprezentowani przez delegatów wybranych spośród obywateli najbardziej zdolnych i cnotliwych
o związek państw troszczyłby się o właściwe wykorzystanie bogactw naturalnych i dobrobyt wszystkich
ludzi
5. Rzym
celem Rzymu było panowanie nad światem, dlatego też stosunki Rzymu z innymi państwami (wojny zaborcze)
nie stwarzały warunków do rozwoju PM
jednakże Rzymianie zawierali umowy międzynarodowe z innymi państwami: traktaty przyjaźni (amicitia) i
traktaty przymierza (societas, foedus),
charakterystyczne dla Rzymian było zawieranie nierównoprawnych umów przymierza (foedus iniquum)
gdzie Rzym był silniejszą stroną zapewniającą obronę słabszej stronie w zamian za dostawy pożywienia itp.
przestrzeganie zasady nietykalności posłów (iure gentium sanci sunt) i zawartych umów
wojna sprawiedliwa – wypowiedziana według przepisanej procedury sakralnoprawnej,
w Rzymie wykształciło się pojęcie prawa narodów (ius gentium). Prawo rzymskie było prawem obywateli (ius
civile) i nie przyznawało żadnych uprawnień cudzoziemcom
o gdy Rzym stał się światową metropolią konieczne było rozwiązanie trudności w rozstrzyganiu sporów
między cudzoziemcami i Rzymianami. Powołano specjalnego sędziego (praetor peregrinus). Stosował
on pewne ogólnie przyjęte zasady, kierując się zasadą słuszności.
o ius gentium regulowało także w pewnym stopniu stosunki między państwami: „Ius gentium dotyczy
zajęcia, zabudowy i umocnienia miejscowości, wojny, jeńców, niewolnictwa, traktatów pokojowych,
zawieszenia brani, świętego obowiązku nieznieważania posłów i zakazu małżeństwa z
cudzoziemcami
Prawo międzynarodowe publiczne 7
poglądy na prawo międzynarodowe nie rozwinęła się w starożytności nauka PM – brak idei wspólnego dobra
różnych narodów
o przedmiotem rozważań przede wszystkim zjawisko wojny
o u wielu ludów rozpowszechniona legenda o „złotym wieku ludzkości” – bez wojen
§ 2. Średniowiecze
okres średniowiecza nie sprzyjał rozwojowi stosunków międzynarodowych ani prawa regulujących te stosunki
struktura międzynarodowego układu średniowiecznego składała się z państw o ustroju monarchii stanowej,
powstało kilka państw o podobnych ustroju politycznym, gosp. i społecznym oraz o wspólnej religii i kulturze
tzw. rodzina narodów chrześcijańskich
cechą tego układu politycznego był dualizm: w stosunkach wewnętrznych (władza podzielona między
monarchie i stany) i zewnętrznych (rywalizacja o supremacje między cesarzem a papieżem)
prowadzone były liczne wojny zarówno wewnętrzne jak i zewnętrzne; Kościół dążył do humanitaryzacji wojen
wprowadzając pokoje boże zakazujące wojen w pewnych okresach roku bądź przeciwko konkretnej kategorii
ludzi np. rolnikom. Monarchowie idąc podobna drogą wprowadzili pokoje cesarskie lub królewskie
złagodzono los jeńców (nie zabijano, nie czyniono z nich niewolników) praktyka wykupu
chrześcijańska Europa pozostawała w okresie średniowiecza w stanie nieustannej wojny z państwami islamu.
Prowadzone były wyprawy krzyżowe mające na celu odzyskanie Ziemi Świętej. Wezwanie papieża do świętej
wojny było równoznaczne z ogłoszeniem pokoju bożego miedzy państwami europejskimi. Humanitaryzacja
wojen dotyczyła tylko wojen między chrześcijanami; w okresie średniowiecza złagodzono los jeńców
(koncepcja rycerza chrześcijańskiego opiewanego np. w „Pieśni o Rolandzie”)
zgodnie z zakazem (wynikającym z prawa islamskiego) nie można było zawierać Muzułmanom pokoju z
chrześcijanami, w stosunkach między państwami europejskimi i islamskimi zawierano 10-letnie rozejmy.
w roku 1535 król francuski Franciszek I zawarł z sułtanem tureckim Solimanem Wspaniałym umowę
międzynarodową zwaną kapitulacją: określenie praw Francuzów znajdujących się na terenie państwa
otomańskiego – ustanowienie pierwszych konsulów francuskich sprawujących jurysdykcję w stosunku do
Francuzów w sprawach cywilnych i karnych
rozwinięcie szczególnych form kontaktów pomiędzy państwami (synody i sobory kościelne, na których
omawiano najważniejsze zagadnienia polityki międzynarodowej średniowiecza; uważa się je za prototyp
konferencji międzynarodowych; oprócz osób duchownych uczestniczyły z nich także władcy świeccy)
tworzono związki miast z celu ochrony wymiany handlowej i interesów oraz rozstrzygania sporów – ożywienie
handlowe i gospodarcze (Wielka Hanza jednocząca miasta nad Bałtykiem i Morzem Północnym)
poprawienie sytuacji prawnej cudzoziemców, którzy znaleźli się pod opieka monarsza, płacąc w związku z tym
odpowiedni podatek
wykształcenie się wielu zwyczajów regulujących sprawy handlu morskiego i żeglugi (wraz z rozwojem tych
dziedzin); spisanie zwyczajowego prawa morskiego średniowiecznego np. Tablice Amalfitańskie, Konsulat
Morski)
chrześcijańska koncepcję wojny sprawiedliwej rozwinął św. Augustyn (wojna usprawiedliwiona względami
moralnymi); teologowie średniowieczni rozwijali koncepcje wojny sprawiedliwej np. św. Izydor Sewilski lub św.
Tomasz z Akwinu, który twierdził, iż dla wojny sprawiedliwej niezbędne są trzy elementy: autorytet panującego,
sprawiedliwa przyczyna i prawa intencja
w XVI w. powstała grupa tzw. prekursorów Grocjusza, którzy rozwijali poglądy w zakresie stosunków
międzynarodowych i prawa międzynarodowego. Należeli do niej m.i.: Alberico Gentili, Dominik Soto,
Franciszek de Vitoria i Franciszek Suarez. Zajmowali się moralnymi aspektami wojen prowadzonych przez
Hiszpanię z indianami
projekty utworzenia związku państw europejskich, których autorem był przede wszystkim Piotr Dubois.
Organizacja miałaby na celu utrzymanie pokoju w Europie, załatwianie sporów między państwami
europejskimi i zjednoczenia w celu odzyskania Ziemi Świętej
wieki XV i XVI były okresem bujnego rozwoju myśli politycznej zarówno w sprawach polityki, prawa
wewnętrznego jak i stosunków międzynarodowych; dyplomacja polska w związku z licznymi wojnami
prowadzonymi przez państwo polskie np. wojna z Krzyżakami
poglądy dotyczyły głównie problemu wojny sprawiedliwej jako, że Polska także należała do chrześcijańskiej
rodziny narodów
polska szkoła prawa wojny – Stanisław ze Skarbimierza i Paweł Włodkowica z Brudzenia; sprawy dyscypliny
wojskowej, dozwolone sposoby walki i brania łupów, dopuszczalność przymierzy z państwami pogańskimi
Andrzej Frycz Modrzewski – zajmował się zagadnieniami prawnymi wojny, zalecał procedurę rozjemczą w
celu uniknięcia wojny, humanitaryzacja wojny, właściwe traktowanie ludności na terytoriach zajętych
arianie czyli bracia polscy – poglądy pacyfistyczne – przeciwko karze śmierci i wojnie
zmiany społ.-gosp. i polityczne zapowiadające upadek feudalizmu (poczynając od XV w.); wykształciło się
państwo w swej nowożytnej postaci jako organizacja terytorialna, niepodległa, kierowana przez władze
centralną (wzrost znaczenia klasy mieszczańskiej)
proces reformacji i rozbicia religijnego obniżyło autorytet papiestwa; okres renesansu rozbił i wyeliminował
hierarchiczna drabinę feudalną wewnątrz państwa oraz utrwalił władzę państwowa jako suwerenną i
centralistyczną (monarchia absolutna)
utrwalenie się zasady równości prawnej (państwa są równe wobec prawa) w stosunkach między
suwerennymi państwami, niepodlegającymi żadnej władzy zewnętrznej: zasada wolności mórz (równe prawo
do korzystania z mórz)
zasada równowagi politycznej, która stała się wytyczną polityki zagranicznej państw europejskich –
zmierzała do tego, aby żadne państwo nie wyrastało nadmiernie potęgą nad inne; zapobieganie hegemoni
politycznej danego mocarstwa (sojusze przeciwko państwu najsilniejszemu – np. przeciwko Ludwikowi XIV
oraz Napoleonowi)
traktat augsburski z 1555 r. potwierdził zasadę cuius regio eius religio – wzmocnienie władzy świeckiej, która
decydowała jaka religia obowiązuje na danym obszarze
wojna trzydziestoletnia – zakończona podpisaniem traktatów w Munster przez katolików i w Osnabruck
przez protestantów w 1648 r.; duże znaczenie dla rozwoju PM i stosunków między państwami: uznanie
niepodległości 332 państw i miast niemieckich, każde mogło decydować o religii
walka o niepodległość 13 kolonii angielskich, która zakończyła się powstaniem niepodległego państwa
zwanego Stanami Zjednoczonymi Ameryki Północnej; ograniczenie prawa innych państw w zakresie żeglugi i
handlu morskiego – powstanie I Ligi Neutralności Zbrojnej (1780)
Grocjusz i szkoła prawa naturalnego – autor dzieła „O prawie wojny i pokoju” (De iure belli ac pacis), które
wywarło ogromny wpływ na rozwój nauki o PM [cóż za odkrycie normalnie… SP]
o „Wolność morza”, „O prawie łupu” – bronił zasady wolności mórz,
o wydzielenie nauki PM z nauk teologicznych i powiązanie mocy obowiązującej prawa narodów z naturą
rzeczy i rozumem ludzkim
o obok prawa naturalnego istnieje prawo pozytywne, ludzkie, które dzieli się na cywilne i prawo
narodów (można udowodnić przez zwyczaj i świadectwo biegłych)
o teoria umowy społecznej – przejście ze stanu natury do stanu społecznego poprzez umowę
społeczna, którą należy przestrzegać zgodnie z zasada pacta sunt servanda
o rozważania na temat prawa wojennego, odpowiedzialności państw, zawierania i wykładni umów
międzynarodowych, prawa dyplomatycznego
szkoła prawa naturalnego – rozwijała poglądy Grocjusza o związku prawa narodów z prawem naturalnym.
Nie przykładali wagi do takich źródeł PM jak umowy i zwyczaj. Wyprowadzali w rozważaniach
racjonalistycznych przepisy PM z natury człowieka, z jego przyrodzonych praw. Najbardziej znanymi
przedstawicielami tej szkoły byli: Samuel Pufendorf, Jan Chrystian Wolff i Emeryk de Vattel
pozytywiści – odmienne stanowisko w przedmiocie istoty i źródeł PM od szkoły prawa naturalnego. Szkoła
pozytywistyczna uważała przepis prawny za przejaw woli państwa, a w konsekwencji za źródła PM uznawali
umowę międzynarodowa i zwyczaj. Przedmiotem zainteresowania nauki PM powinny być umowy
międzynarodowe jak wyraz woli państw tworzących normy prawne. Pozytywiści gromadzili i opracowywali
umowy międzynarodowe
o do przedstawicieli szkoły pozytywistycznej należeli: Ryszard Zouche, Korneliusz van Bynkershoek,
Jakob Moser (badanie jakie normy znajdują zastosowanie we wzajemnych stosunkach między
państwami, a źródeł PM należy doszukiwac się w traktatach i innych pismach dyplomatycznych)
o Jerzy Fryderyk Martens - jego dzieło zdobyło uznanie na arenie europejskiej jako wykład PM.
Prawem Narodów nazywa on ogół praw i obowiązków przyjętych przez większość lub wszystkie
państwa Europy, bądź w drodze umów, bądź przez milczące stosowanie w praktyce; wydawał zbiory
traktatów.
wiek XVII i XVIII – projekty utworzenia związku państw:
o plan księcia Sully – Europa podzielona na 15 państw tworzących federację z wielką rada na czele
o projekt Williama Penna – utworzenie parlamentu europejskiego
o projekt Emeryka Cruce – związek wszystkich państw niezależnie od religii, z radą na czele w Wenecji
o projekt księdza de Saint Pierre – org. związku państw byłby senat złożony z 24 delegatów
3. Nauka prawa międzynarodowego w Polsce
wielu zwolenników prawa naturalnego w Polsce – nauczanie prawa natury i prawa narodów na uniwersytetach
i szkołach
Hieronim Stroynowski „Nauka prawa przyrodzonego, politycznego, ekonomiki politycznej i prawa narodów” –
zwolennik prawa naturalnego; Tadeusz Morski „Myśli o potrzebie i sposobach przystąpienia młodzieży do
służby dyplomatycznej w Polszcze” – poglądy zbliżone do pozytywistów
gromadzenie i publikowanie przez Polaków umów międzynarodowych: Ks. Maciej Dogiel, „Traktaty między
mocarstwami europejskimi od roku 1648 zaszłe”
3. Doktryna Monroego
wystąpienie Prezydenta Stanów Zjednoczonych Jamesa Monroe w 1823 r., w którym sformułował zasadę
nieinterwencji państw europejskich w sprawy amerykańskie; hegemonia Stanów Zjednoczonych nad
kontynentem amerykańskim (dyplomacja dolarowa, „polityka grubego kija”)
5. Ekspansja kolonialna
intensywna ekspansja kolonialna; Anglia objęła zwierzchnictwo w Indiach, Birmie, Egipcie; Francja podbiła
tereny Północnej i Zachodniej Afryki oraz Indochiny; Belgia objęła zwierzchnictwo w Kongo; Włochy objęły
władzę w Afryce Wschodniej (Somalia i Abisynia); Rosja zwierzchnictwo aż po Amur i objęła protektorat nad
Chiwą i Bucharą
Chiny – po wojnie opiumowej stały się przedmiotem ekspansji gosp. i politycznej. Traktat nankiński 1842 r.-
Anglia objęła zwierzchnictwo nad wyspą Hongkong (zmuszenie do otwarcia portów, przyjęcie sądownictwa
kapitulacyjnego i inne przywileje); rywalizacja miedzy Anglią, USA, Francją, Rosją i Niemcami o koncesje
gosp. i przywileje dla swych obywateli w Chinach – podzielenie Chin na tereny wpływów;
konferencja Berlińska z 1885 r.- dokonano na niej podziału wpływów w Afryce
USA weszły również na drogę polityki imperialistycznej, zajmując – w wyniku wojny z Meksykiem – Teksas,
Kalifornię i Arizonę, a pod koniec stulecia – po wojnie z Hiszpanią – rozciągnęły swe wpływy na Kubę i Filipiny
6. Traktat paryski
traktat paryski kończący wojnę krymską (1856) był istotny dla rozwoju polityki międzynarodowej i PM
o w wojnie krymskiej Francja i Anglia stanęły po stronie Turcji w jej konflikcie z Rosją, oznaczało to
całkowity rozpad „Świętego Przymierza”
istotne postanowienia traktatu paryskiego: dopuszczenie Turcji do społeczności międzynarodowej,
utworzenie Serbii jako państwa wasalnego Turcji, neutralizacja Morza Czarnego, utworzenie Europejskiej
Komisji Dunaju z udziałem wielkich mocarstw („państwo rzeczne”), demilitaryzacja Wysp Alandzkich,
deklaracja dot. prawa wojny morskiej (rozszerzyła ochronę własności prywatnej w wojnie morskiej)
zjednoczenie Włoch, utworzenie Związku Północnoniemieckiego pod hegemonią Prus, wojna prusko-
francuska zakończona odebraniem Francji Alzacji i Lotaryngii; zjednoczenie Niemiec i utworzenie cesarstwa.
traktat berliński z 1878 – zakończył wojnę rosyjsko-turecką; proklamowano niepodległość Serbii, Czarnogóry
i Rumunii, zapowiedziano utworzenie Bułgarii jako państwa zależnego od Turcji (1908 – niepodległość
Bułgarii, 1912 – I wojna bałkańska)
wzrost znaczenia Japonii na arenie międzynarodowej; wygrana wojna z Chinami i uzyskanie Tajwanu (1895);
wygrana wojna z Rosją i uzyskanie Półwyspu Liaotuńskiego i protektoratu na Koreą
8. Konferencje haskie
§ 5. Okres współczesny
tradycyjne PM dopuszczało podboje kolonialne; Karta NZ stworzyła system powiernictw uznających prawo
narodów kolonialnych do samostanowienia i traktujących zarząd powierniczy jako formę przejściową (system
powiernictw objął 11 obszarów: byłe terytorium mandatowe i kolonie odebrane państwom zwyciężonym w II
wojnie światowej)
dekolonizacja Afryki i Azji oraz Oceanii i Karaibów
deklaracja ONZ o kresie kolonizacji (1960) zobowiązanie państw kolonialnych do położenia kresu
kolonializmowi we wszystkich jego formacjach i przejawach, uznanie prawa wszystkich narodów do
samostanowienia oraz stwierdzenie, że brak należytego przygotowania politycznego, gospodarczego,
społecznego i kulturalnego nie może stanowić pretekstu do zwlekania z przyznaniem niepodległości
w rezultacie w skład społeczności międzynarodowej weszły 3 grupy państw – rozwinięte państwa
kapitalistyczne, państwa typu socjalistycznego i tzw. kraje rozwijające się
5. Okres powojenny
zimna wojna między państwami kapitalistycznymi a blokiem państw socjalistycznych, zakończona w Europie
w pracach Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie 1 sierpnia 1975 r. podpisanie Aktu
Końcowego w Helsinkach;
rozrost organizacji międzynarodowych uniwersalnych i regionalnych; rodzina ONZ czyli ONZ plus wszystkie
organizacje wyspecjalizowane; Pakt Północnoatlantycki NATO 1949 r. (charakter polityczno-militarny); w
odpowiedzi – 1955 r. Układ Warszawski; konferencja w Bandungu 1955 r. (polityka „państw
niezaangażowanych”)
integracja państw Europy Zachodniej – Unia Europejska;
rozwój i kodyfikacja PM:
o konwencje kodyfikujące prawo morza (4 konwencje genewskie 1958 r. i konwencje na Jamajce w
1982 r.)
o prawo dyplomatyczne (konwencje wiedeńskie 1961)
Prawo międzynarodowe publiczne 13
o prawo konsularne (konwencja wiedeńska 1963)
o humanitarne prawo konfliktów (4 konwencje genewskie 1949 i 2 protokoły z 1977)
o prawo traktatów (konwencja wiedeńska 1969)
o ochrona praw człowieka;
zasady PM skodyfikowane w Deklaracji zasad PM dot. przyjaznych stosunków i współpracy między
państwami uchwalonej przez ZO ONZ 24 października 1970 r.
nowe działy PM np. prawo kosmiczne, prawo dotyczące korzystania z energii atomowej;
hierarchia norm PM:
o 1. imperatywne normy PM (ius cogens) – zasady o charakterze konstytucyjnym,
o 2. ogół norm PM umownego i zwyczajowego
o 3. reguły zawarte w uchwałach organizacji międzynarodowych (miękkie PM).
6. Nauka prawa międzynarodowego
pozytywiści D. Anzilotti, P. Fauchille, C.C. Hyde; kierunek prawa neonaturalnego podkreślający wartości
etyczne wiążące się z normami PM; kierunek socjologiczny zwany realistycznym – prawo jako zjawisko
społeczne; wpływ doktryny funkacjonalistycznej – funkcjonalna interpretacja przepisów PM; socjalistyczna
doktryna PM podkreślała znaczenie suwerenności państwowej;
utworzenie Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze 1921r.
różne znaczenia terminu „źródła PM” (proces normatywny, sposoby tworzenia prawa, działania ustalające
prawo):
o w sensie materialnym (źródła wewnętrzne, realne, głębsze) źródłem prawa jest to co sprawia, że PM
kształtuje się i nabywa moc obowiązującą; przyczyny sprawcze maja charakter pozaprawny – wola
państw (kierunki pozytywistyczne), nakazy rozumu (kierunki prawa natury), więź społeczna (kierunki
socjologiczne), świadomości i emocje ludzi (kierunki psychologiczne)
o w znaczeniu formalnym (źródła zewnętrzne, pozytywne) źródłami PM nazywamy zewnętrzny wyraz
procesu, który doprowadził do powstania normy prawnej; należą do sfery prawnej
o są dwa niekwestionowane źródła PM: umowy międzynarodowe (pacta sunt servanda) i zwyczaj
międzynarodowy; brak ustaw, gdyż nie istnieje żadna władza ponadpaństwowa zdolna narzucić swą
wolę suwerennym państwom.
źródła poznawcze – zbiory umów, kompilacje zwyczajów pomocne w wyszukiwaniu przepisów prawnych; nie
są to osobne źródła PM; wydawany przez ONZ „Treaty Series”, w Polsce „Zbiór dokumentów” Polski Instytut
Spraw Międzynarodowych;
podstawa wyrokowania sądów międzynarodowych – państwa, określając kompetencje sądów
międzynarodowych, powołują się na źródła prawa międzynarodowego jako podstawę wyrokowania
o pojęcie źródła prawa międzynarodowego nie pokrywa się całkowicie z pojęciem podstaw wyrokowania
np. w art. 38 ust. 1 statutu Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości: „Trybunał, którego
funkcją jest rozstrzygać zgodnie z prawem międzynarodowym przedłożone mu spory, stosuje:
a. Konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź partykularne, ustanawiające normy uznane
przez państwa spór wiodące;
b. Zwyczaj międzynarodowy, jako dowód ogólnej praktyki przyjętej za prawo;
c. Ogólne zasady prawa, uznane przez państwa cywilizowane;
d. Z zastrzeżeniem art. 59, orzeczenia sądowe i poglądy posiadających najwyższe kwalifikacje
pisarzy różnych narodów w zakresie prawa międzynarodowego, jako pomocniczy środek
ustalania norm prawa”
za podstawę wyrokowania państwa mogą uznać również zasadę słuszności; możliwość orzekania ex aequo et
bono jeżeli strony się na to zgodzą (art. 38 ust. 2)
rozwój historyczny - w epoce feudalizmu umowy międzynarodowe zawierane były głównie przez
monarchów, musiały one spełniać ogólne wymogi formalne; obecnie forma jest bardziej uproszczona, mimo to
zachowane są dla umów o większym znaczeniu formy bardziej uroczyste:
zgodnie z dawnymi wymaganiami formalnymi umowy powinny obejmować:
1. tytuł umowy (np. traktat przymierza)
2. inwokacja, czyli wezwanie do Boga
3. intytulacja – wyszczególnienie monarchów zawierających umowę wraz z ich tytułami
4. arenga – przyczyny, które skłoniły do zawarcia umowy
5. narracja – opis czynności i wydarzeń, które spowodowały wszczęcie rokowań, wyznaczenie
pełnomocników, zbadanie pełnomocnictw, wyrażenie zgody
6. dyspozycja – właściwa treść umowy podzielona na art. i rozdziały; klauzule odnośnie ratyfikacji,
wejścia w życie, czasu trwania itp. lub milczącego przedłużenia mocy obowiązującej umowy
7. korroboracja – wzmocnienie umowy
8. data i miejsce zawarcia umowy
9. podpisy i pieczęcie
obecnie forma uproszczona; umowy o większej wadze politycznej poprzedzone zazwyczaj są wstępem
(preambułą)
umowę dwustronną sporządza się w dwóch egzemplarzach – reguła alternatu wymienienie w egzemplarzu
przeznaczonym dla danego państwa w pierwszej kolejności jego nazwy (zasada równości i kurtuazja
międzynarodowa); w umowach wielostronnych państwa zawierające umowę wymieniane są w porządku
alfabetycznym
o w umowach wielostronnych podpisy w porządku alfabetycznym państw albo wg reguły pêle-mêle – w
dowolnym miejscu pod tekstem
język, w jakim sporządza się umowy – w okresie feudalizmu językiem umów międzynarodowych była łacina;
w XVII w. – j. francuski; od I wojny światowej j. angielski wypiera powoli j. francuski
o obecnie umowy bilateralne sporządza się w dwóch językach (językach stron), czasami spisuje się
także w trzecim języku, kopia ta jest rozstrzygająca w przypadku sporu
o dokonywanie interpretacji w przypadku trudności z przekładem tekstu umowy
„porozumienie dżentelmeńskie” – umowy ustne zakładające znaczny stopień wzajemnego zaufania
o konwencja wiedeńska w art. 3 stwierdza, że jej postanowienia nie znajdują zastosowania do
„porozumień międzynarodowych zawieranych w innej formie niż pisemna”, co jednak nie wpływa na
moc prawną takich porozumień
przygotowanie tekstu umowy – opracowania i uzgadniania tekstu umów dwustronnych dokonuje się w
drodze wymiany not lub w toku rokowań między zainteresowanymi państwami
o dla zawarcia umowy wielostronnej zwoływane są konferencje z udziałem pełnomocników.
Uzgadnianie tekstu umowy następuje w drodze głosowania (Konwencja wiedeńska 1969 art. 9),
wymagana większość 2/3 głosów obecnych
o projekty umów wielostronnych są często przygotowywane przez org. międzynarodowe np. przez ONZ
– Komisja Prawa międzynarodowego przygotowuje projekty konwencji kodyfikujące działy PM
parafowanie i podpisanie umowy – uzgodniony tekst jest przedłożony do podpisania, niekiedy dokonuje się
parafowania umowy czyli złożenia parafy przez pełnomocników pod umową (potwierdzenie ukończenia
uzgadniania tekstu umowy, poświadczenie jego autentyczności, niemożliwość dokonywania w nim zmian)
o podpisanie umowy nadaje moc wiążącą tylko umowom nie wymagającym ratyfikacji lub zatwierdzenia
(o mniejszym znaczeniu politycznym czy gosp.)
pełnomocnictwa – osoba, która przedstawi odpowiednie pełnomocnictwo jest uważana za przedstawiciela
państwa (może przyjąć lub ustalić autentyczność tekstu umowy lub wyrazić zgodę państwa na przyjęcie
umowy) lub też pełnomocnictwo wynika z praktyki państw. Bez pełnomocnictw za przedstawicieli państw
uważa się:
o szefów państw, rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla wszystkich czynności związanych
z zawarciem umowy;
o szefów misji dyplomatycznych – dla przyjęcia tekstu umowy z państwem przyjmującym;
Prawo międzynarodowe publiczne 16
o przedstawicieli akredytowanych przez państwa bądź na konferencjach międzynarodowych,
bądź przy organizacji międzynarodowej bądź przy jednym i drugim – dla przyjęcia tekstu umowy na
danej konferencji itd.
czynności związane z zawarciem umowy dokonane przez osoby nieupoważnione do reprezentowania
państwa mogą być uznane za prawnie skuteczne, jeśli zostaną później przez dane państwo zatwierdzone
art. 2 Konwencji wiedeńskiej 1969 – „pełnomocnictwo oznacza dokument wystawiony przez kompetentną
władzę państwową, wyznaczający pewną osobę lub osoby do reprezentowania państwa w negocjowaniu,
przyjęciu lub ustaleniu autentyczności tekstu traktatu, w wyrażeniu zgody państwa na związanie się traktatem
lub dokonaniu jakiejkolwiek czynności związanej z traktatem”
w Polsce pełnomocnictwa do prowadzenia rokowań i parafowania podpisuje bądź minister spraw
zagranicznych bądź odpowiedni minister (umowy resortowe)
o pełnomocnictwa do podpisania umowy – Prezydent RP (umowy państwowe), premier (umowy
rządowe), właściwy minister (umowy resortowe)
ratyfikacja jako sposób zabezpieczenia się monarchów w okresie feudalnym przez zaciąganiem zobowiązań
przez swych pełnomocników (klauzula zastrzegająca, iż umowa będzie obowiązywała dopiero po ratyfikacji);
w państwach konstytucyjnych ratyfikacja stała się instrumentem wpływania parlamentu na politykę
zagraniczną prowadzona przez rządy (zgoda parlamentu na ratyfikację umowy przed jej podpisaniem przez
głowę państwa)
ratyfikacja według prawa polskiego – art. 133 Konstytucji RP z 1997 r. stanowi: „Prezydent RP jako
reprezentant państwa w stosunkach zewnętrznych ratyfikuje i wypowiada umowy m., o czym zawiadamia
Sejm i Senat [...]. Prezydent RP przed ratyfikowaniem umowy m. może zwrócić się do Trybunału
Konstytucyjnego z wnioskiem w sprawie jej zgodności z Konstytucją [....”.
o Ustawa z 14 kwietnia 2000 r. o umowach m. określa zasady oraz tryb zawierania, ratyfikacji,
zatwierdzania, ogłaszania, wykonywania, wypowiadania i zmian zakresu obowiązywania umów
międzyn.
umowy niepodlegające ratyfikacji – stosowanie uproszczonej procedury ratyfikacyjnej – ratyfikacja lub
zatwierdzenie umowy przez szefa rządu lub ministra bez udziału parlamentu; występuje tendencja do
rozszerzania pojęcia „umów resortowych” w celu wzmocnienia władzy wykonawczej
o przyjęło się, że ratyfikacji nie podlegają: deklaracje o treści politycznej zawierane przez mężów stanu,
umowy resortowe lub administracyjne, umowy zawierane w czasie wojny przez dowódców
wojskowych
o w Polsce umowy państwowe podlegają ratyfikacji przez Prezydenta RP, przy czym w odniesieniu do
określonych kategorii umów wymagana jest uprzednia zgoda Sejmu; umowy rządowe – zatwierdza
Rada Ministrów; umowy resortowe – Prezes Rady Ministrów lub Rada Ministrów
klauzule ratyfikacyjne – w treści umowy zaznacza się , że dana umowa podlega ratyfikacji. Umowy, w
których brak klauzuli, dochodzą do skutku po podpisaniu lub zatwierdzeniu
o art. 11 Konwencji wiedeńskiej: „Zgoda państwa na związanie się traktatem może być wyrażona przez
podpisanie, wymianę dokumentów stanowiących traktat, ratyfikację, przyjęcie, zatwierdzenie lub
przystąpienie albo w jakikolwiek inny uzgodniony sposób”
o art. 14 Konwencji wiedeńskiej – zgoda państwa na związanie się umową następuje w drodze
ratyfikacji, jeśli:
umowa to przewiduje
w inny sposób można ustalić, że państwa zgodziły się, aby umowa podlegała ratyfikacji
przedstawiciel państwa podpisał umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji
zamiar podpisania umowy z zastrzeżeniem ratyfikacji wynika z pełnomocnictw przedstawiciela
lub zamiar ten został wyrażony w czasie negocjacji
skutki prawne braku ratyfikacji – odmowa ratyfikacji z punktu widzenia prawnego jest dozwolona – odmowa
ratyfikacji traktatu wersalskiego z 1919 r. przez Stany Zjednoczone wynikała ze zmiany partii rządzącej
o art. 18 Konwencji wiedeńskiej: „państwo jest obowiązane powstrzymać się od działań, które
udaremniałyby przedmiot i cel umowy, jeżeli podpisało umowę lub dokonało wymiany dokumentów
stanowiących umowę z zastrzeżeniem ratyfikacji, przyjęcia lub zatwierdzenia, dopóki wyraźnie nie
ujawni, że nie zamierza stać się stroną tej umowy”
wymiana dokumentów ratyfikacyjnych – o ratyfikacji (aby wywołała skutki prawne) muszą zostać
powiadomione państwa umawiające się – wymiana dokumentów ratyfikacyjnych przy umowach bilateralnych
o dokumenty ratyfikacyjne dot. umów wielostronnych składane są u depozytariusza (z reguły państwo,
na terytorium którego podpisano umowę; jeśli umowa podpisana na konferencji zwołanej przez ONZ
lub inną org. międz. – depozytariuszem Sekretariat ONZ lub innej organizacji)
3. Przystąpienie do umowy
na skutek przystąpienia (akcesja) do umowy państwo , które nie brało udziału w procedurze zawierania
umowy staje się stroną umowy; możliwość przystąpienia przed wejściem umowy w życie
o adhezja – przystąpienie do części umowy
art. 15 Konwencji wiedeńskiej „Zgoda państwa na wiązanie się traktatem jest wyrażona przez przystąpienie,
gdy 1. traktat postanawia, że zgoda taka może być wyrażona przez to państwo w drodze przystąpienia; 2. w
inny sposób ustalono, że państwa negocjujące uzgodniły, iż zgoda taka może być wyrażona przez to państwo
w drodze przystąpienia, lub 3. wszystkie strony później zgodziły się, że taka zgoda może być przez to
państwo wyrażona w drodze przystąpienia”
zasada jawności stosunków międzynarodowych i zaniechanie „tajnej dyplomacji”, która stała się przyczyną
wojen światowych – art. 102 Karty NZ nakłada na państwa członkowskie obowiązek rejestracji umów jednak
bez sankcji nieważności w przypadku nie zarejestrowania
publikacja umów przez Sekretariat ONZ w zbiorze traktatów „Treaty Series”
klauzula wzajemności – traktowanie obywateli (osób prawnych, statków, towarów) układającej się drugiej
strony w taki sam sposób, w jaki jej obywatele (osoby prawne itd.) są traktowani przez to państwo
o często klauzula ta ogranicza zakres zastosowania umowy lub innych klauzul w niej występujących
klauzula narodowa – traktowanie obywateli itd. drugiej strony tak, jak traktuje własnych obywateli itd. (nie
obejmuje nigdy praw politycznych)
klauzula największego uprzywilejowania – przyznanie drugiej stronie praw i przywilejów, które zostały lub
zostaną przyznane w przyszłości jakiemukolwiek państwu trzeciemu (stosowana w umowach handlowych,
nawigacyjnych i konsularnych)
klauzula arbitrażowa (koncyliacyjna) – zobowiązanie do przekazywania jakichkolwiek sporów wynikłych na
tle stosowania umowy do sądu rozjemczego (komisji koncyliacyjnej)
klauzule o ratyfikacji lub zatwierdzeniu – jeśli umowa podlega w jednym państwie ratyfikacji, a w innym
zatwierdzeniu, to wówczas zamieszcza się klauzulę o przyjęciu zgodnie z prawem każdej umawiającej się
strony
2. Zastrzeżenia
praktyka, że państwa przy podpisywaniu ratyfikacji lub przystąpienia do umowy zgłaszają zastrzeżenia
(rezerwacje); uznanie przez MTS w 1951 r., iż „zastrzeżenia są dopuszczalne pod warunkiem, zgodności
zastrzeżenia z przedmiotem i celem konwencji”;
art. 19 konwencji wiedeńskiej „Przy podpisywaniu, ratyfikacji, przyjęciu lub zatwierdzeniu traktatu oraz przy
przystąpieniu do niego państwo może zgłosić zastrzeżenie, chyba że: a) zastrzeżenie to jest zakazane przez
traktat; b) traktat postanawia, że mogą być składane tylko określone zastrzeżenia, a dane zastrzeżenie do
nich nie należy, lub c) chodzi o przypadki nie objęte literami a) i b), a zastrzeżenie jest niezgodne z
przedmiotem i celem traktatu”
zastrzeżenia, na które umowa zezwala, nie wymagają przyjęcia przez pozostałe strony; gdy umowa jest aktem
konstytucyjnym organizacji międzyn., zastrzeżenie wymaga przyjęcia przez właściwy organ tej org.
przyjęcie zastrzeżeń może być wyraźne lub milczące (brak sprzeciwu w ciągu 12 miesięcy od notyfikowania
mu zastrzeżenia lub w dniu wyrażenia zgody na związanie się umową). Zgłoszenie sprzeciwu wobec
zastrzeżeń przed jedno państwo nie stanowi przeszkody dla wejścia w życie umowy międzynarodowej między
państwem sprzeciwiającym się a państwem zgłaszającym zastrzeżenia (niestosowanie postanowień, co do
których zostały zgłoszone zastrzeżenia)
zawierane są umowy wywierające skutek prawny w państwach trzecich: umowy ustanawiające prawa dla
państw trzecich i umowy ustanawiające obowiązki dla państw trzecich (nie bez zgody państwa trzeciego)
2. Ius cogens
w stosunkach międzynarodowych obowiązują pewne normy prawne o nadrzędnym znaczeniu (ze względu na
istotne znaczenie dla społ. międzynarodowej), które nie mogą być uchylone żadna umowa międzynarodową
np. zakaz użycia siły, zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw, zasada wolności morza otwartego,
przepisy o treści moralnej i humanitarnej
stanowią one w pewnej mierze odpowiednik zasady porządku publicznego w prawie wewnętrznym,
zabezpieczając interes społeczności międzynarodowej jako całości
Konwencja wiedeńska – określa imperatywne normy powszechnego PM jako przyjęta i uznaną „przez
międzynarodową społeczność państw jako całość za normę, od której żadne odstępstwo nie jest dozwolone i
która może być zmieniona jedynie przez późniejszą normę postępowania PM o tym samym charakterze”;
wszystkie umowy muszą być zgodne z ius cogens pod sankcją nieważności (art. 53 & 64)
3. Wygaśnięcie umowy
zasadnicza zmiana jest wynikiem pogwałcenia przez stronę, która na nią się
powołuje, bądź to obowiązku wypływającego z umowy, bądź też jakiegokolwiek
innego międzynarodowego obowiązku wobec którejkolwiek z pozostałych stron
umowy
wygaśnięcie różni się od stwierdzenia nieważności tym, że pociąga ono za sobą skutki prawne od chwili
wygaśnięcia (ex nunc), a stwierdzenie nieważności oznacza, że umowa była nieważna od samego początku i
nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych (ex tunc)
4. Wypowiedzenie umowy
klauzula w tekście umowy dotycząca wypowiedzenie umowy przez strony i określająca tryb tego procesu;
jeśli umowa nie określa trybu wypowiedzenia, notyfikacja dot. zamiaru wypowiedzenia umowy powinna być
złożona co najmniej na 12 miesięcy naprzód (art.56 Konwencji wiedeńskiej)
zawieszenie spowodowane może być przyczynami podobnymi do przyczyn wygaśnięcia oraz naruszeniem
umowy przez kontrahenta, niemożność jej wykonania lub zasadniczą zmianę okoliczności
umowy wielostronne nie tracą mocy obowiązującej w następstwie wojny, a tylko ulega ona zawieszeniu w
stosunkach między państwami wojującymi; są przywracane po przywróceniu stanu pokoju
kategorie umów, które nie tracą mocy obowiązującej podczas wojny: umowy zawierane na czas wojny (prawo
wojenne), umowy zawierające klauzule obowiązywania w czasie także wojny (np. konwencja o latarni morskiej
pod Tangerem), umowy ustalające stan rzeczy (np. o cesji terytorium), umowy powołujące do życia org. m.
(Karta NZ);
obowiązek przestrzegania zawartych umów (pacta sunt servanda) – moc obowiązującą tej zasady wywodzi
się z prawa zwyczajowego; znalazła ona potwierdzenie w wielu umowach międzynarodowych: na konferencji
londyńskiej 1871, w Pakcie Ligi Narodów; Karta NZ; Deklaracja przyjaznych stosunków i współpracy z 1970 r.
wg Konwencji wiedeńskie „każdy traktat będący w mocy wiąże jego strony i powinien być przez nie
wykonywany w dobrej wierze” (art. 26)
w czasach minionych: przysięga, dawanie zakładników, oddanie w zastaw ruchomości lub nieruchomości
w czasach nowszych: okupacja pokojowa części terytorium do czasu wykonania zobowiązań, oddanie w
zastaw pewnych źródeł dochodów
w celu zabezpieczenia skuteczności umowy może odbywać się kontrola wykonania umowy, przeprowadzana
na zasadzie wzajemności przez same państwa zainteresowane bądź przez organizację międzynarodową
o przewidziana w wielu umowach o charakterze humanitarnym a także np. dotyczących ochrony
biologicznej zasobów morskich
przedmiotem gwarancji może być utrzymanie niepodległości lub integralności terytorialnej jakiegoś państwa
teorie interpretacyjne:
o szkoła subiektywistyczna (L. Ehrlich)– interpretacja powinna zmierzać do ustalenia prawdziwej woli
umawiających się stron; co strony chciały wyrazić w danym postanowieniu
interpretacja autentyczna – dokonana przez strony zawierające umowę; interpretacja sądowa – dokonana
przez sądy międzynarodowe (zwłaszcza MTS); interpretacja doktrynalna – przeprowadzona przez
poszczególnych prawników; interpretacja urzędowa – dokonana przez jedno z umawiających się państw
interpretacja wg Konwencji wiedeńskiej – traktat należy interpretować „w dobrej wierze, zgadnie ze zwykłym
znaczeniem, jakie należy przypisywać użytym w nim wyrazom w ich kontekście oraz w świetle jego
przedmiotu i celu” (art. 31)
o przy interpretacji należy brać pod uwagę kontekst (tekst umowy, wszelkie porozumienia w związku z
tą umową oraz dokumenty dot. tej umowy) oraz: późniejsze porozumienia między stronami dot.
interpretacji lub stosowania, późniejsza praktykę stosowania umowy (jako porozumienie w sprawie
interpretacji), wszelkie normy prawa międzynarodowego obowiązujące w stosunkach między stronami
o do pomocniczych środków interpretacji, łącznie z pracami przygotowawczymi do umowy, oraz
okoliczności, w jakich została ona zawarta, wolno sięgać w celu potwierdzenia znaczenia
wynikającego z zastosowania wyżej wymienionych wskazówek interpretacyjnych albo wówczas, gdy
interpretacja oparta na tych wskazówkach pozostawia wątpliwości lub niejasności albo też prowadzi
do rezultatu oczywiście absurdalnego lub nierozsądnego (art. 31-32)
§ 7. Zwyczaj międzynarodowy
przez długi okres PM było głównie prawem zwyczajowym, obecnie zostaje ono wypierane w związku z dużą
ilością umów wielostronnych;
zwyczaj międzynarodowy, zgodnie z art. 38 statutu MTS, jest dowodem ogólnej praktyki uznanej za prawo;
dla wykształcenia się przepisu prawa zwyczajowego konieczne są dwa elementy: praktyka (usus) i
przekonanie o zgodności praktyki z prawem (opinio iuris vel necessitatis)
statut MTS – zwyczaj jest „ dowodem istnienia powszechnej praktyki przyjętej za prawo” (art. 38)
praktyka – istotne znaczenie ma działalność państwa (szef państwa, minister spraw zagranicznych,
przedstawiciele dyplomatyczni) oraz innych organów (sady, parlament)
o również działalność organizacji międzynarodowych
nie może być jednostronna i dotyczyć tylko jednego państwa, przepis prawny obowiązuje w kręgu
społeczności międzynarodowej;
praktyka powinna być długotrwała (dawny pogląd); obecnie przepis prawa zwyczajowego może wykształcić
się w krótkim okresie czasu ze względu na dynamikę stosunków międzynarodowych;
praktyce musi towarzyszyć przekonanie, że dana reguła jest norma PM (element psychologiczny); brak
działań ze strony państwa jak również działanie państwa, może wyrazić jego zgodę na wykształcenie się
normy PZ;
uzasadnienie mocy obowiązującej prawa zwyczajowego – podstawą mocy obowiązującej jest zgoda
państwa; zwyczaj często jest określany jako „milcząca zgoda” (tacitus consensus)
polskie orzecznictwo sądowe potwierdza moc obowiązującą zasad prawa zwyczajowego i poszczególne
ustawy odsyłają do zwyczajów międzynarodowych
sądy międzynarodowe, zajmując stanowisko w jakiejś kwestii prawnej, nie tworzą nowych przepisów prawa,
gdyż opierają zawsze swe orzeczenia na przepisach prawa umownego lub zwyczajowego
sąd międzynarodowy nie może oprzeć orzeczenia wyłącznie na poprzednich wyrokach, może je tylko
wykorzystać w celu ustalenia treści nie dość jasnej normy prawa umownego lub zwyczajowego
sądy oddziałują w pewnej mierze na rozwój prawa, precyzując i wyjaśniając treść przepisów prawnych
2. Doktryna
poglądy nauki prawa – doktryna wyjaśnia i precyzuje przepisy prawa, kształtuje poczucie prawne
społeczeństwa, poddaje krytyce przepisy prawa obowiązującego i przedstawia propozycje nowych przepisów
bez mocy obowiązującej
tylko w epoce rozwoju prawa rzymskiego doktryna była źródłem prawa, kiedy sądy musiały wyrokować
zgodnie z jednomyślną opinią grona prawników (przyznano im ius publice respondendi)
wg art. 38 statutu MTS orzecznictwo i doktryna pełnią rolę „środka pomocniczego do stwierdzenia przepisów
prawnych”
pośrednie oddziaływanie doktryny i orzecznictwa na proces tworzenia prawa zajęcie stanowiska w kwestiach
prawa międzynarodowego przez poszczególne państwa jest z reguły poprzedzone analizą doktryny i
orzecznictwa w departamentach prawnych MSW; MTS i STSM często odwoływały się do orzeczeń, natomiast
unikały odwoływania się do doktryny
3. Ustawodawstwo państw
akty ustawodawcze poszczególnych państw dot. stosunków międzynarodowych nie są źródłem PM, gdyż nie
mogą one nakładać obowiązków na inne państwa; wyrażają jedynie stanowisko tego państwa w danej sprawie
co może w konsekwencji stanowić część procesu tworzenia się nowej normy prawa zwyczajowego lub
umownego (np. ustawa o szelfie kontynentalnym)
4. Akty jednostronne
akty jednostronne - wydawane przez państwa w celu wywołania określonych skutków prawnych
o notyfikacja – oficjalne, pisemne powiadomienie drugiego podmiotu PM o pewnym wydarzeniu, z
którym prawo łączy skutki prawne. Często notyfikacja jest niezbędna celem wywołania skutku
prawnego
miękkie PM – soft law w przeciwieństwie to prawa twardego (hard law);„słabe prawo”, „zobowiązania
paraprawne”, poprzedzające prawo, prawo niedoskonałe itp.
przykładem porozumienia międzynarodowego, któremu świadomie nie nadano charakteru umowy jest Akt
końcowy Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie z 1975 r.
zawarcie 13 konwencji haskich w 1907 r. i podpisanie deklaracji londyńskiej w 1909 r. – kodyfikacja prawa
wojennego i dot. pokojowego rozwiązywania sporów międzynarodowych
3. Następstwa kodyfikacji
proces kodyfikacji PM jest zjawiskiem pozytywnym głównie ze względu na to, iż prowadzi on do wyjaśniania i
usystematyzowania przepisów obowiązującego prawa.
negatywnym następstwem kodyfikacji PM jest dwoistość stanu prawnego, w którym jedne państwa
związane są tylko przepisami prawa zwyczajowego, a inne – przepisami konwencji, która rozwija i precyzuje
przepisy prawa zwyczajowego (niektóre państwa nie przystępują do nowych konwencji, jednakże nadal
obowiązują je przepisy prawa zwyczajowego, które maja charakter powszechny)
Sekcja I.4;
pojęcie podmiotowości – podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do
posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych – możliwość bezpośredniego
zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach
międzynarodowych;
podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli:
utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych,
zawierania umów, ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.
podmiotowość a suwerenność – podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także
niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica
Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak
suwerenne podmioty PM
PIERWOTNA WTÓRNA
podmiotowość państwa powstaje w stworzona przez państwa, które
konsekwencji jego utworzenia, jest przyznały jej zdolność prawną i
następstwem suwerenności, zdolność do czynności;
niezależnie od czyjejś woli podmiotowość wtórna jest zależna
od stopnia zdolności do czynności
prawnych
Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3 „Fakt, że niniejszej
konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi
podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani
do porozumień międzynarodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: a) moc prawną
takich porozumień; b) zastosowanie d nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej konwencji,
którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego niezależnie od tej konwencji; c)
zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunków między państwami, opartych na porozumieniach
międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego”
nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby
fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie
reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi,
nie podlegają prawu traktatów itp.
trzy elementy niezbędne do powstania i istnienia państwa: ludność, terytorium i władza najwyższa
konwencja z 1933 r. (Montevideo) o prawach i obowiązkach państwa – czwartym elementem jest zdolność
do utrzymywania stosunków z innymi państwami
wymóg posiadania efektywnego rządu, jako najważniejszego elementu warunkującego istnienie państwa –
np. Polska jako państwo przestała istnieć po rozbiorach mimo istnienia ludności polskiej i terytorium,
przyczyną był brak władzy najwyższej
o Stuyt efektywne funkcjonowanie organizacji politycznej jest najważniejszą okolicznością dla
powstania i istnienia państwa
suwerenność – niezbędnym warunkiem istnienia państwa jako podmiotu PM jest niezależność i
samodzielność występowania w stosunkach międzynarodowych – tylko gdy państwo jest suwerenne. Istnienie
suwerenności jest formalnym kryterium podmiotowości prawno-międzynarodowej. Obecnie suwerenność
oznacza przede wszystkim niezależność konstytucyjną (wewnętrzną i zewnętrzną). Do utraty
suwerenności dochodzi w przypadku zniknięcia państwa, połączenia kilku państw w federację, bądź rozpadu
federacji na samodzielne państwa
znaczenie ludności – naród jest nosicielem suwerenności (przejaw zwierzchnictwa narodu); państwo jest
wyrazem jego woli i interesów (rezultat samostanowienia)
PM a powstanie państwa – PM nie ma bezpośredniego wpływu na powstawanie lub upadek państw, jest
tylko świadkiem jego narodzin bez wpływu na przyczyny i skutki. Pośrednio determinuje powstawanie państw
zakazem kolonializmu. PM ustala jednakże warunki, które państwo musi spełnić aby stać się pełnoprawnym
uczestnikiem stosunków międzynarodowych
sposoby powstania nowych państw – oderwanie się czy wyodrębnienie z istniejących podmiotów, ich
połączenie lub powstają na terytorium res nullius
o prawo narodów do samostanowienia – prawo narodów do tworzenia własnej organizacji
państwowej (konsekwencja rozwijania się świadomości narodowej i kulturowej)
o dekolonizacja – proces wyzwalania się kolonii zapoczątkowany oderwaniem się USA od Anglii a
osiągnął swój szczyt w latach 60. i 70. XX w.
o system mandatowy – procedura prowadząca do usamodzielnienia się niektórych obszarów
zależnych – Pakt Ligi Narodów (art. 22 „[…] Niektóre wspólnoty, należące poprzednio do Cesarstwa
Otomańskiego, osiągnęły taki stopień rozwoju, że ich istnienie jako narodów niepodległych może być
tymczasowo uznane, pod warunkiem że rady i pomoc mandatariusza kierować będą ich administracją
aż do chwili, kiedy się staną zdolne do samodzielnych rządów […]”; Irak, Palestyna, Transjordania
(mandaty brytyjskie), Syria i Liban (mandaty francuskie)
o system powierniczy – ustanowiony w Karcie NZ; celem doprowadzenia obszarów powierniczych do
samodzielnego bytu państwowego; wszystkie tereny powiernicze osiągnęły już niepodległość poprzez
utworzenie nowego państwa, bądź samorządność poprzez stowarzyszenie się z sąsiednim państwem
ocena legalności – klasyczne PM nie zakładało oceny legalności powstania czy zniknięcia państwa,
jednakże obecnie, ze względu na zakaz wojny i kolonializmu, praktyka ONZ dowodzi, iż taki proces jest
możliwy np. uznanie za nielegalną i sprzeczną z zasadą samostanowienia deklarację niepodległości Rodezji
(Zimbabwe) przez rasistowski rząd białej mniejszości
sukcesja – przejęcie praw i obowiązków w odniesieniu do określonego terytorium przy powstaniu lub
zniknięciu państwa
1. Państwa jednolite
2. Państwa złożone
istotą państwa złożonego jest podział suwerenności między całość i części składowe
w przeszłości państwami złożonymi były unie realne i personalne
państwa związkowe – całość jest podmiotem PM a części składowe mogą mieć jedynie ograniczoną
zdolność do utrzymywania stos. międzynarodowych (federacje). Federacja występuje jako jeden podmiot w
stosunkach międzynarodowych
związki państw – podmiotami PM są części składowe, a całość albo w ogóle nie ma, albo ma ograniczoną
zdolność do czynności (konfederacje). Konfederacja jest luźnym związkiem państw opartym na umowie
międzynarodowej dla prowadzenia wspólnej polityki zagranicznej i obronnej. Państwa związkowe pozostają
suwerenne i stanowią odrębne podmioty PM
o konfederacja współcześnie nie występuje, jej historycznymi przykładami są konfederacja USA 1776-
1787, konfederacja szwajcarska 1648-1848 i Związek Niemiecki 1815-1866 wszystkie przekształciły
się z czasem w federacji
3. Związek Radziecki
utworzona w grudniu 1991 r. po rozpadzie ZSRR (częściowy sukcesor ZSRR). Skład: Rosja, Białoruś,
Ukraina, Armenia, Kazachstan, Kirgistan, Mołdawia, Tadżykistan, Turkmenia, Uzbekistan i Gruzja
Prawo międzynarodowe publiczne 27
założenia – członkami są państwa niepodległe, suwerenne, prowadzące własną politykę zagraniczną,
należące do ONZ; współpraca gospodarcza, wprowadzenie ekonomii wolnorynkowej itp.
wyraźne rozdźwięki w momencie określania celów i zasad Wspólnoty (Rosja, Białoruś, Kazachstan -
ekonomiczna i polityczna integracja między członkami, Ukraina i Gruzja – organizacja państw całkowicie
niezależnych)
szczególna forma prawnomiędzynarodowych stosunków i więzi jakie łączą państwa wchodzące w skład
imperium brytyjskiego (uprzednio jako kolonie lub dominia)
proklamowanie w 1926 r. brytyjskiej Wspólnoty Narodów, po drugiej wojnie światowej – Wspólnota Narodów
w skład wchodzą dominia, republiki i samodzielne monarchie, które łączy uznanie monarchy brytyjskiego za
głowę państwa (dominia – na zasadzie unii personalnej) lub za głowę Wspólnoty (republiki i samodzielne
monarchie)
o całkowita równość w stosunkach, nieograniczone zdolności do czynności prawnych (mogą zawierać
umowy międzynarodowe, korzystają z czynnego i biernego prawa legacji); w stosunkach wzajemnych
między członkami Wspólnoty przedstawiciele dyplomatyczni noszą nazwę Wysokich Komisarzy
więzy o charakterze ekonomicznym, stosowanie wzajemnych preferencji gospodarczych, strefa funta
szterlinga; wspólnym fundamentem prawnym jest prawo angielskie; kooperacja w dziedzinach kultury, oświaty,
polityki i gospodarki
elementem organizacji międzynarodowej jest doroczna konferencja premierów państw członkowskich, a także
spotkania ministrów finansów i handlu oraz oświaty; od 1967 r. działa w Londynie Sekretariat (rozsyłanie
informacji do wszystkich państw członkowskich w sprawach interesujących całą Wspólnotę, popieranie i
rozwijanie więzów łączących Wspólnotę we wszystkich dziedzinach, przygotowywanie konferencji premierów)
1. Państwa zależne
państwa zależne – w rozumieniu PM zależne jest państwo, którego zdolność do utrzymywania stosunków
międzynarodowych i prowadzenia polityki zagranicznej jest ograniczona na rzecz innego podmiotu
(występowanie w imieniu jednego państwa przez inne państwo). Upośledzenie podmiotowości
międzynarodowej poprzez odebranie zdolności do czynności prawnych
o protektoraty:
międzynarodowe (państwa) – umowa między 2 suwerennymi państwami, w której jedno
państwo (zwane protegowanym) zrzeka się w całości lub części swej zdolności do działania w
płaszczyźnie zewnętrznej i przekazuje je państwu protektorowi przykładem Bhutan (Indie)
kolonialne (terytoria i obszary nie mające takiego statusu)
o państwa wasalne – istnienie państwa wasalnego (lennego) i państwa suwerennego; zobowiązania
charakterystyczne dla stosunków feudalnych w postaci daniny – do niedawna przykładem była Andora
(symboliczna danina dla Francji w wysokości 960 franków i Hiszpanii 460 peset); po 1993 konstytucja
wprowadziła zmiany w systemie feudalnym
2. Minipaństwa
1. Podmiotowość narodu
podmiotowość narodu – prawo narodów do samostanowienia tylko ogólnikowo wymienione w Karcie NZ;
deklaracja ONZ z 14 grudnia 1960 r. w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym
„Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają wg własnej woli swój
status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze, społeczne i kulturalne”
o uściślenie zasady (deklaracja z 1970 r.), aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania
integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych (ruchy separatystyczne) „Nic, co zostało
powiedziane […] nie będzie rozumiane jako upoważnienie lub zachęta do podjęcia jakiegokolwiek
działania, które prowadziłoby do rozbicia lub naruszenia, całkowicie lub częściowo, integracji
terytorialnej lub jedności politycznej suwerennych i niepodległych państw, które postępują zgodnie z
zasadą równouprawnienia i samostanowienia narodów […] i które posiadają tym samym rząd
reprezentujący całą ludność należącą do danego terytorium, bez względu na rasę, wyznanie lub
kolor”
wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze
pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia
własnej państwowości lub przyłączenia się do istniejącego podmiotu
naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy
cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM
(państwo in statu nascendi)
§ 6. Uznanie międzynarodowe
uznanie międzynarodowe to akt prawny, w którym podmiot PM (państwo lub organizacja międzynarodowa)
stwierdza istnienie pewnych faktów oraz przyznaje im określone skutki prawne. Przedmiotem uznania może
być państwo, rząd, powstańcy, strona wojująca, naród; szersze rozumienie uznanie może odnosić się do
każdej w zasadzie sytuacji prawnej
uznanie może być udzielane indywidualnie przez poszczególne pomioty PM lub kolektywnie przez grupę
państw lub organizację międzynarodową (w tym przypadku uznaniem podmiotowości państwa jest przyjęcie
go w poczet członków)
o uznanie wyraźne (notyfikowanie tego zainteresowanemu podmiotowi w sposób jednoznaczny i nie
budzący wątpliwości) i dorozumiane (wynika ono z faktów konkludentnych uznanie państwa lub
rządu wynika z nawiązania stosunków dyplomatycznych lub podpisania umowy bilateralnej z
państwem lub rządem uznanym)
uznanie de facto i de iure – uznanie de facto traktowane jest jako niepełne i ograniczone, a więc warunkowe
i odwoływalne (uznanie jeśli zostanie wypełniony sformułowany przezeń warunek); uznanie de iure jest
bezwarunkowe i nieodwracalne
obowiązek uznania – uznanie, zgodnie z PM, jest faktem pozostającym w sferze swobodnej decyzji
poszczególnych podmiotów PM; obowiązek nieuznawania w przypadku gdy mamy do czynienia z
nieuznawaniem fundamentalnych zasad PM (np. nielegalna okupacja jakiegoś terytorium)
w szczególnych sytuacjach, jak miało to miejsce w przypadku Rodezji (przed powstaniem Zimbabwe), obok
obowiązku nieuznawania, na członków Narodów Zjednoczonych może być nałożony obowiązek zastosowania
sankcji
2. Uznanie państwa
istnienie pewnych kryteriów pozwalających na rozstrzygnięcie wątpliwości czy należy udzielić już uznania
nowopowstałemu państwu jednym z nich jest efektywność – stabilność i skuteczność władzy najwyższej
nowopowstałego państwa, jej zdolność do utrzymywania stosunków międzynarodowych; uzyskuje wtedy
zdolność do czynności prawnych w rozumieniu PM (staje się suwerennym podmiotem PM)
o inne kryteria można podzielić na polityczne i prawne (subiektywne i obiektywne), przy czym pierwsze
odnoszą się do opinii, drugie zaś do faktów
gdy rząd dochodzi do władzy w drodze pozakonstytucyjnej czyli w drodze puczu, zamachu stanu, przewrotu
czy rewolucji
kryteria uznania rządu kryteria prawne (obiektywne) – efektywność grupy pretendującej do władzy
(zasadą przeciwstawną w przedmiocie uznania efektywności jest legitymizm, postulujący nieuznawanie
rządów, które nie mogą się powołać na odpowiednią legitymację prawną, czyli zgodność z określonym
wewnętrznym porządkiem prawnym); rzeczywiste sprawowanie władzy państwowej nad określoną grupą
ludzi, na określonym terytorium (milczące lub wyraźne poparcie ludności i zdolność do wykonywania
zobowiązań międzynarodowych) i kryteria polityczne (subiektywne)
o doktryna Tobara MSZ Ekwadoru, który postulował, by państwa amerykańskie działające wspólnie
odmawiały uznania wszystkich rządów ustanowionych w drodze rewolucyjnej, sprzecznie z
porządkiem konstytucyjnym
o doktryna Estrady 1930, Meksyk będzie utrzymywał bądź wycofywał swych przedstawicieli
dyplomatycznych bez wypowiadania się przedwstępnego czy następnego co do prawa innych
narodów do zachowania czy zmiany ich rządów lub władz; specjalny akt uznania nowych władz jest
zbędny
zagadnienie uznania rządów na emigracji powstało w okresie pierwszej wojny światowej
o podstawa uznania – rząd na emigracji ma kompetencje pod warunkiem efektywnych działań tak
długo, jak istnieje okupacja; prowadzenie działalności mającej na celu odzyskanie niepodległości
(walka z okupantem, posiadanie własnych sił zbrojnych lub kierowanie ruchem oporu na okupowanym
terenie)
o jeśli okupacja się kończy, a rząd emigracyjny nie odzyskał rzeczywistej władzy nad okupowanym
terytorium, traci on swą kompetencję i nie może być dłużej uważany za rząd tego państwa gdy na
terytorium okupowanego kraju zostaje utworzony rząd sprawujący efektywną władzę przy poparciu
ludności
ruch niepodległościowy, wojna domowa lub powstanie przekształciły się z konfliktu wewnętrznego w konflikt o
charakterze międzynarodowym
dwa zespoły kryteriów: obiektywne (własny rząd i organizacja wojskowa powstańców, kontrola rządu nad
częścią terytorium będącego w stanie wojny domowej, powstanie ma przybrać formę działań wojennych) i
subiektywne (prawdopodobieństwo sukcesu powstańców, jak też istnienie bezpośredniego własnego interesu)
Prawo międzynarodowe publiczne 31
poprzez nabycie uznania powstańcy uzyskują prawa i obowiązki państwa prowadzącego wojnę
o następuje zmiana w odpowiedzialności międzynarodowej rząd konstytucyjny zostaje zwolniony z
odpowiedzialności za wydarzenia, jakie mają miejsce na terytorium niepodlegającym jego władzy, a
na jego miejsce wchodzi, z racji sprawowania rzeczywistej władzy, rząd strony wojującej
różnica między uznaniem za stronę wojującą i za powstańców grupa powstańcza nie jest upoważniona
do uzyskania statusu strony wojującej, jeżeli: walczy dopiero o stworzenie warunków do powołania własnych
organów rządowych, nie ma pod swą rzeczywistą władzą części terytorium, siły jej nie działają pod jednolitym
dowództwem bądź nie przestrzegają obowiązujących sposobów prowadzenia wojny
konsekwencje prawne: powstańcy nie są przez uznające państwo traktowani jako przestępcy czy piraci;
państwa trzecie nie mają obowiązku do zachowania neutralności w stosunku do państwa wojującego.
5. Uznanie za naród
miało miejsce w stosunku do Czechów i Polaków walczących w I wojnie światowej po stronie Ententy;
stworzenie narodowych komitetów uznanych przez mocarstwa pozwoliło im na korzystanie z pewnych
kompetencji rządowych (prawo posiadania armii, trybunałów wojskowych, używanie flagi narodowej) nie było
równoznaczne z automatycznym uznaniem przyszłej państwowości
obecnie instytucja ta nie jest stosowana
koncepcje odpowiedzialności:
o konserwatywna – odpowiedzialność państwa za szkody poniesione na jego terytorium przez
cudzoziemca (szkody finansowe); obowiązek naprawienia szkody (reparacja i satysfakcja)
o postępowa – centralnym zadaniem PM jest zachowanie pokoju i bezpieczeństwa
międzynarodowego, dlatego tez odpowiedzialność za naruszenie zakazu uciekania się do wojny, za
zbrodnie międzynarodowe wysunęła się na pierwsze miejsce; poza naprawieniem szkody również
sankcje
1. Źródła odpowiedzialności
odpowiedzialność bezpośrednia (pierwotna) jest ponoszona przez państwo za swe własne działania, tj.
swoich organów
odpowiedzialność pośrednia (pochodna) odpowiedzialność ponoszona za akty poszczególnych osób
prywatnych
Prawo międzynarodowe publiczne 32
państwo odpowiada nie tylko za swoje działania ale także za działania swoich obywateli a nawet
cudzoziemców przebywających na jego terytorium; różne konsekwencje wynikające z odpowiedzialności
bezpośredniej (zobowiązanie odszkodowania) i pośredniej (ukaranie winnych)
odpowiedzialność za działania organów wykonawczych – państwo odpowiada za działania swoich
organów wykonawczych sprzeczne z ich kompetencjami, podobnie jest z przedstawicielami dyplomatycznymi;
w przypadku członków sił zbrojnych należy rozróżnić okres pokoju i wojny (w czasie wojny strona wojująca
jest odpowiedzialna za każdy czyn osób wchodzących w skład jej sił zbrojnych)
odpowiedzialność za działania władzy ustawodawczej – państwo może odpowiadać za samo uchwalenie
ustawy sprzecznej z jego zobowiązaniami międzynarodowymi
odpowiedzialność za działania organów sądowych – jeśli akty sądów są sprzeczne z PM powstaje
odpowiedzialność międzynarodowa (niezależnie czy były one wynikiem omyłki, czy świadomego działania)
odpowiedzialność za działania osób prywatnych – państwo odpowiada za działanie bezprawne osób
prywatnych wymierzone przeciw innemu państwu bądź cudzoziemcom, jeżeli szkoda wynikła wskutek
zachęcania czy tolerowania tych działań, niezastosowania przez państwo środków prewencyjnych bądź nie
ukarania sprawców bezprawnych działań
3. Formy odpowiedzialności
reparacja (naprawienie szkód) – w formie restytucji (przywróceniu poprzedniego stanu rzeczy, jaki istniał
przed popełnieniem deliktu np. wykonanie zobowiązań, odwołanie bezprawnego działania itp.); w pewnych
sytuacjach, gdy doszło do zniszczenia obiektu podlegającego zwrotowi, występuje tzw. restytucja zastępcza;
lub odszkodowania (zapłacenie pewnej sumy, bądź danie ekwiwalentu w celu wyrównania szkód
materialnych będących wynikiem deliktu); PM nie dopuszcza kar pieniężnych jako formy zadośćuczynienia
satysfakcja – forma wynagrodzenia niematerialnych szkód poniesionych przez państwo, polega na wyrażeniu
dezaprobaty wobec aktów jednego państwa skierowanych przeciwko czci i honorowi innego państwa;
przeprosiny i wyrazy ubolewania, zobowiązanie ukarania winnych itp.
sankcje – zbrodnie międzynarodowe – sankcje ekonomiczne i wojskowe (np. embargo) art. 41 i 42 Karty NZ;
sankcje mogą być stosowane także przez inne organizacje międzynarodowe (1991 – EWG nałożyła embargo
na Serbię i Czarnogórę, OPA w 1992 r. na Haiti)
PM nie określa, na jakich zasadach na być oparty proces podejmowania przez państwo decyzji w stosunkach
międzynarodowych
przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji państwa (kto i na
jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stosunkach zewnętrznych); art. 7 pkt. 2 Konwencji
wiedeńskiej o prawie tratatów z 1969 r.: „ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania
pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za reprezentujące swoje państwo:
o głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla dokonania wszelkich czynności
związanych z zawarciem traktatu
o szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a
państwem przyjmującym
o przedstawicieli skredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy org.
m. lub przy jednym z jej organów – dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub
w tym organie.”
innym zagadnieniem, którym zajmuje się PM w związku z reprezentacja są przywileje i immunitety, jakie
przysługują osobom występującym w charakterze organów państwowych poza granicami jego terytorium
organy państwowe występujące w stosunkach międzynarodowych dzieli się na:
2. Parlament
udział w kształtowaniu i kontroli polityki zagranicznej jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki
zagranicznej i określaniu jej kierunków [oczywiście jego rola jest różna i zależy od ustroju społeczno-
ekonomicznego i systemu rządów, jak napisał autor .. SP] – parlamenty są najwyższymi organami władzy
państwowej, podejmuje uchwały określające podstawowe kierunki działalności państwa oraz sprawuje
kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej
ogłaszanie stanu wojny – sejm decyduje o stanie wojny (tylko w przypadku napaści zbrojnej na terytorium
RP lub gdy wynika to z zawartych umów) i pokoju
udział parlamentu w realizacji polityki zagranicznej – wzajemne kontakty między parlamentami, wymiana
wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowań; komisje spraw zagranicznych przesłuchują kandydatów na
ambasadorów
Unia Międzyparlamentarna od 1889 r. służy popieraniu kontaktów osobistych między członkami wszystkich
parlamentów, zorganizowanych w grupy narodowe
kompetencje ministra spraw zagranicznych: reprezentuje państwo, może prowadzić rokowania dwu- i
wielostronne oraz podpisywać umowy bez pełnomocnictw; jego oświadczenie pisemne i ustne są wiążące dla
państwa
o utrzymywanie stałego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udział w
składaniu listów uwierzytelniających, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji państwowych i
Prawo międzynarodowe publiczne 34
rządowych, powoływanie własnych i przyjmowanie obcych charges d’affaires, kontrasygnuje listy
uwierzytelniające dyplomatom itd.
o może wystawiać listy komisyjne własnym i udzielać exequatur obcym konsulom
o udziela zezwolenia na opublikowanie umów w kwestiach prawnomiędzynarodowych dotyczących
m.in. obowiązywania umów, immunitetów i przywilejów obcych przedstawicieli, wzajemności,
uznawania bądź nieuznawania praw i tytułów państw obcych
minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejów jak przedstawiciele dyplomatyczni
ministerstwo spraw zagranicznych – prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z
obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje pracą własnych placówek
o spoczywa na nim obowiązek ochrony interesów własnego państwa i jego obywateli; również
koordynacja działalności zagranicznej innych centralnych urzędów
struktura MSZ trzy rodzaje departamentów:
o terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów)
o funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.)
o administracyjne (charakter pomocniczy – gabinet ministra, kadry, łączność itp.)
minister właściwy do spraw zagranicznych kieruje działalnością MSZ przy pomocy sekretarza stanu,
podsekretarzy stanu oraz gabinetu politycznego ministra w czasie nieobecności ministra jego obowiązki pełni
sekretarz stanu, który w tym czasie używa tytułu: kierownik MSZ
§ 2. Organy zewnętrzne
2. Misje specjalne
obok stałych przedstawicielstw dyplomatycznych państwa wysyłają doraźne delegacje w celu załatwienia
określonych spraw – misje specjalne, zwane też misjami ad hoc
cele misji specjalnych – polityczne (prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i
podpisywanie deklaracji i umów), ceremonialne (udział w koronacjach, pogrzebach, uroczystościach
związanych z objęciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwiązanie lub uzgodnienie problemów
specjalistycznych); osobną grupę stanowią misje specjalne wysyłane na konferencje międzynarodowe
gdy między państwami nie ma stałych stosunków dyplomatycznych, misje specjalne stanowią jedyną formą
bezpośrednich kontaktów między tymi państwami
o niekiedy (tzw. ambasadorzy „wędrujący”, ambasador-at-large) jedna osoba jest wysyłana w celu
przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów
wysłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi państwami; wcześniejsze
określenie celu misji
3. Przedstawicielstwa handlowe
stałe przedstawicielstwa państw członkowskich przy org. m. wynikają ze wzrostu znaczenia i dynamicznego
rozwoju organizacji międzynarodowych; rozwój stałych przedstawicielstw nastąpił po drugiej wojnie światowej;
istnieją nie tylko przy ONZ ale także przy wielu organizacjach wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryżu, FAO
w Rzymie itp.) oraz innych organizacjach tj. Unia Europejska, NATO itd.
cele stałych przedstawicielstw – utrzymanie stałego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie
dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać stanowisko z innymi
członkami organizacji także w okresach między posiedzeniami i sesjami organów
Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi - 14 marca
1975 r. uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny stałych przedstawicielstw i stałych obserwatorów
państw nie będących członkami, sytuacje prawna delegatów do organów i na konferencje międzynarodowe
zadania przedstawicielstw – (art. 6 powyższej Konwencji) reprezentacja państwa, utrzymanie więzi między
państwem a organizacją, prowadzenie negocjacji, zaznajamianie się z działalnością organizacji, zapewnienie
udziału państwa w działalności organizacji, ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów organizacji
o konwencja przewiduje przyznanie przez państwo, w którym znajduje się siedziba organizacji
regionalnych, ułatwień przedstawicielstwom umożliwiającym im wykonywanie swych funkcji (zakres
przywilejów i immunitetów w znacznym stopniu wzorowany na odpowiednich postanowieniach
Konwencji wiedeńskiej z 1961 różnicą np. to, iż precedencja między szefami stałych
przedstawicielstw, nieróżniących się między sobą rangami, określana jest wg porządku
alfabetycznego nazw ich krajów używanych w organizacji
5. Urzędy konsularne
6. Misje wojskowe
przypadki działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa
(wszelkie zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub morskie przebywające poza granicami
swego kraju)
o okręty wojenne poza swoimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym korzystają z pełnego
immunitetu, są wyłączone spod jurysdykcji miejscowej; działają jednocześnie jako organy
społeczności międzynarodowej zwalczanie niewolnictwa czy piractwa
rodzaje misji wojskowych – misje doraźne (dla załatwienia określonej sprawy), stałe misje wojskowe w
wyniku umów międzynarodowych i przebywające stale na terytorium innego państwa (te z kolei dzielą się na
mające uprawnienia do reprezentacji państwa oraz misje wysyłane na podstawie umów o pomocy i
współpracy wojskowej)
§ 3. Stosunki dyplomatyczne
stosunki dyplomatyczne są regulowane przez zespół norm prawa dyplomatycznego, normy kurtuazyjne i
normy prawa wewnętrznego
Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych z 18 kwietnia 1961 r. – opracowana przez
Komisję Prawa Międzynarodowego; nie uchyliła prawa zwyczajowego
Prawo międzynarodowe publiczne 36
o Konwencja zakazując dyskryminacji w stosunkach dyplomatycznych, ustala pewne minimum, od
którego strony mogą odchodzić na zasadzie porozumień, przyznając swoim misjom i ich personelowi
bardziej uprzywilejowane traktowanie
prawo dyplomatyczne daje państwu swobodę w określeniu organów i stopnia reprezentacji w stosunkach
dyplomatycznych, organizacji służby dyplomatycznej oraz kształtu protokołu dyplomatycznego
stosunki dyplomatyczne można rozumieć szeroko, obejmując nimi działalność i pozycję wszystkich organów
reprezentujących państwo w stosunkach zewnętrznych, lub wąsko, sprowadzając je do stosunków
utrzymywanych za pomocą stałych przedstawicielstw (misji) dyplomatycznych
prawo legacji – prawo wysyłania własnych (czynne prawo legacji) i przyjmowania obcych przedstawicieli
dyplomatycznych (bierne prawo legacji); ustanawianie stosunków dyplomatycznych następuje na podstawie
wzajemnego porozumienia
nawiązanie stosunków dyplomatycznych:
o porozumienie o nawiązaniu stosunków dyplomatycznych
o znalezienie odpowiedniego kandydata na szefa misji (spełniającego warunki państwa wysyłającego i
zaakceptowanego przez państwo przyjmujące)
o agrément – zgoda państwa przyjmującego na proponowaną osobę; odmowa nie musi być
uzasadniona, nie jest czymś wyjątkowym w stosunkach dyplomatycznych
o listy uwierzytelniające – po uzyskaniu agrément szef państwa wysyłającego (ambasador lub poseł) i
minister spraw zagranicznych (w odniesieniu do charges d’affaires) wystawiają listy
uwierzytelniające i wprowadzające, które są składane głowie państwa przyjmującego lub ministrowi
spraw zagranicznych (przyjęcie ich jest warunkiem niezbędnym)
o po wręczeniu listów uwierzytelniających ambasador jest przyjmowany przez głowę państwa na
audiencji prywatnej, w której uczestniczy z reguły minister spraw zagranicznych
akredytacja w kilku krajach – szef misji dyplomatycznej może mieć za zgodą państw przyjmujących
akredytację w więcej niż w jednym państwie np. ambasador RP w RPA jest równocześnie akredytowany w
Lesotho, Namibii, Mozambiku i Suazi
o misja dyplomatyczna w państwie, w którym szef misji nie ma stałej siedziby, może być kierowana
przez chargé d’affaires ad interim
członkowie personelu dyplomatycznego powinni mieć w zasadzie obywatelstwo państwa wysyłającego
wyłączenia, ulgi, prawa i szczególna ochrona, z jakiej korzystają przedstawiciele dyplomatyczni poza
granicami swego kraju
umowy międzynarodowe traktujące o przywilejach i immunitetach: Karta NZ, Konwencja o przywilejach i
immunitetach Narodów Zjednoczonych z 1946 r., konwencja o przywilejach i immunitetach organizacji
wyspecjalizowanych 1947 r., Konwencja wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych
teoria eksterytorialności – Grocjusz założenie, że misja dyplomatyczna powinna być traktowana tak, jak
gdyby ambasada czy poselstwo, znajdujące się poza krajem pobytu, było cząstką państwa wysyłającego;
teoria ta jest odrzucana w nauce jako sprzeczna z rzeczywistością
teoria reprezentacji – pochodzi z czasów absolutyzmu; założenie, że skoro przedstawiciel dyplomatyczny
jest osobistym reprezentantem – alter ego monarchy-suwerena, który nie podlega żadnej władzy, to i on
powinien być traktowany tak samo i mieć takie same przywileje i immunitety. Przedstawiciel dyplomatyczny
reprezentuje naród i państwo, a skoro wszystkie państwa są sobie równe to organy jednego państwa nie
powinny podlegać organom drugiego
o uzasadnia jednak tylko przywileje organów wewnętrznych i zewnętrznych występujących w
stosunkach międzynarodowych, nie uzasadnia natomiast przywilejów innych osób, które nie mają w
pełni przedstawicielskiego charakteru
teoria funkcjonalna – założenie, że warunkiem wykonania przez personel misji powierzonych mu zadań jest
korzystanie z określonych przywilejów i immunitetów; różnym funkcjom, wykonywanym przez różne kategorie
personelu misji, przysługują różne przywileje i immunitety
o zawężające interpretowanie przywilejów
we współczesnym prawie międzynarodowym przywileje i immunitety oparte są częściowo na teorii
funkcjonalnej, a częściowo na teorii reprezentacji
przywileje i immunitety można podzielić na rzeczowe (przysługujące placówce dyplomatycznej) oraz
osobowe (poszczególne kategorie pracowników misji)
§ 6. Korpus dyplomatyczny
węższe i szersze znaczenie korpusu dyplomatycznego – korpus to: wszyscy szefowie placówek
dyplomatycznych akredytowanych w danej stolicy (węższe znaczenie); wszystkie osoby zaliczane do
personelu dyplomatycznego i korzystający z przywilejów dyplomatycznych, którzy są wpisani na specjalną
listę prowadzona przez protokół dyplomatyczny miejscowego MSZ (szersze znaczenie)
dziekan korpusu dyplomatycznego (doyen) – z reguły najstarszy przedstawiciel dyplomatyczny, a więc
ambasador najdłużej przebywający w danym kraju; w niektórych państwach funkcję tą pełni nuncjusz Stolicy
Apostolskiej. Obowiązki protokolarne i reprezentacyjne. Dziekan (dziekanka w stosunku do pań) pomaga
nowo przybyłym dyplomatom, informuje o miejscowych zwyczajach, o kolejności składania wizyt itp., w imieniu
korpusu składa życzenia, wygłasza toasty lub przemówienia z okazji świąt państwowych
istotą korpusu dyplomatycznego jest fakt, że nie jest to żadna organizacja i nie ma osobowości prawnej,
pełni rolę niemal wyłącznie ceremonialną. Stosunki z korpusem utrzymuje MSZ poprzez departament
protokołu dyplomatycznego
zakończenie misji na skutek notyfikacji – notyfikacja przez państwo wysyłające państwu przyjmującemu o
zakończeniu misji i odwrotnie (art. 43 Konwencji wiedeńskiej); na skutek notyfikacji państwu wysyłającemu
przez państwo przyjmujące, że odmawia uznania przedstawiciela dyplomatycznego za członka misji
uznanie za persona non grata – po uznaniu przez państwo przyjmujące przedstawiciela dyplomatycznego
za persona non grata, państwo wysyłające powinno odwołać taka osobę
zakończenie misji dyplomatycznej na skutek wypadków losowych – np. śmierć szefa placówki (placówką
kieruje charges d’affaires ad interium do czasu nominacji nowego szefa), zmiana stanowiska głowy państwa,
przy której przedstawiciel dyplom. jest akredytowany (potwierdzenie listów akredytacyjnych)
dymisja (zgubienie szyfru , doznanie ciężkiej obrazy i brak zadośćuczynienia)
zerwanie stosunków dyplomatycznych – ogłoszenie stanu wojny, rewolucja w państwie wysyłającym lub
przyjmującym lub w przypadku utraty podmiotowości przez któreś z państw
zakończenie misji dyplomatycznej w skutek podniesienia rangi misji, czyli zmiany poselstwa w ambasadę
§ 8. Stosunki konsularne
stosunki konsularne określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych składających się
na międzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewnętrznego (wielka rola dwustronnych
norm umownych)
o konwencje dwustronne - pierwsze zawarte były już w XII i XIII w.
o konwencje wielostronne - obecnie istnieją trzy konwencje wielostronne: dwie regulują stosunki
konsularne państw amerykańskich – konwencja o funkcjach konsularnych z Caracas z 1911 r. i
konwencja hawańska o funkcjonariuszach konsularnych z 1928 r. Powszechną umowa jest
Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych podpisana 24 kwietnia 1963 r. (weszła w życie w
1967 r.)
o zwyczaj międzynarodowy – konwencje dwustronne zawierające identyczne rozwiązania, mogą być
traktowane jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej przez prawo
o ustawodawstwo wewnętrzne – w granicach dozwolonych PM; każde państwo samo określa
pragmatykę służbowa urzędów konsularnych, określa ich prawa, obowiązki, rangi itp.
3. Funkcje konsularne
K. Libera właściwość rzeczowa konsula obejmuje: kompetencje o charakterze ogólnym, opiekę nad
obywatelami państwa wysyłającego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i
powietrznej oraz kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym
art. 5 Konwencji wiedeńskiej:
a. ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli,
b. popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między
państwem wysyłającym i przyjmującym,
c. zapoznawanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego,
gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz składanie sprawozdań swemu rządowi,
d. wystawianie paszportów i wiz,
e. udzielanie pomocy własnym obywatelom,
f. pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodności z przepisami
miejscowymi,
g. ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób
pozbawionych pełnej zdolności do czynności prawnych,
h. reprezentowanie współobywateli przed sądem oraz innymi władzami państwa przyjmującego,
i. wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami,
j. udzielanie pomocy statkom i samolotom
w punkcie m konwencja stwierdza, że konsulowie mogą wykonywać wszelkie czynności, jakie zostały im
powierzone przez państwo wysyłające, a które nie są zakazane przez ustawodawstwo państwa
przyjmującego, nie spotykają się z jego sprzeciwem lub są przewidziane w umowach międzynarodowych
obowiązujących państwo wysyłające i przyjmujące
4. Immunitety i przywileje konsularne
prawo używanie flagi i godła oraz nietykalność placówki konsularnej – władze państwa przyjmującego
bez zgody szefa placówki nie maja prawa wkraczania do pomieszczeń konsularnych domniemanie zgody
szefa placówki w przypadku pożaru lub innej katastrofy. Pomieszczenia, wyposażenie itp. są wyłączone spod
rekwizycji; nietykalność dokumentów; zwolnienie od opodatkowania
prawo porozumiewania – swoboda porozumiewania się wszelkimi środkami łączności, włączając w to
kurierów dyplomatycznych i konsularnych
konsul zawodowy – urzędnik państwa wysyłającego, mianowany spośród jego obywateli (publiczny
charakter do państwa wysyłającego), otrzymuje stałe wynagrodzenie i nie może oddawać się innemu zajęciu
zarobkowemu
konsul honorowy – powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców
(obywateli) państwa przyjmującego (prywatnoprawny stosunek do państwa wysyłającego), nie otrzymuje
stałego uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków
przywileje i immunitety konsula honorowego – zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum
otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji; może być aresztowany i uwięziony;
nietykalność dokumentów i archiwów konsula honorowego
§ 1. Terytorium państwowe
jest ono niezbędne do istnienia państwowości, odgrywa ogromną rolę w stosunkach międzynarodowych
rodzaje terytorium terytorium państwa składa się z przestrzeni lądowej, morskiej i powietrznej. Może być
jednolite lub obejmować wiele fragmentów (enklawy, półenklawy). Ląd stanowi trzon każdego terytorium
państwowego, a powierzchnia lądowa utożsamiana jest z terytorium państwa. W skład terytorium
państwowego wchodzi też przestrzeń powietrzna nad obszarem lądowym i morskim
granice terytorium jest trójwymiarowe. Bezsporna jest teza, że władza państwa rozciąga się również na jego
obszar podziemny, a zasięg zwierzchnictwa państwowego determinowany jest możliwością eksploatacji
teoria przylegania i ciągłości – powoływana przy rozważaniu praw państwa do wnętrza ziemi – może być
odniesiona także do terytorium morskiego i powietrznego, które podobnie jak wnętrze ziemi nie mogą być
rozpatrywane w oderwaniu od terytorium lądowego (w przypadku granicy morskiej może ona sięgać max 12
mil od linii podstawowej; w przypadku przestrzeni powietrznej zasięg zwierzchnictwa terytorialnego nie jest
wyraźnie uregulowany)
geneza pojęcia integralności terytorialnej zwrot „integralność terytorialna” pojawił się w stosunkach
międzynarodowych na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. kiedy zagwarantowano integralność Szwajcarii i
części Sabaudii. Również późniejsze traktaty gwarantowały integralność innym państwom. Art. 10 Paktu Ligi
Narodów również zawierał sformułowania dotyczące integralności – „Członkowie Ligi zobowiązują się
szanować i utrzymywać przeciwko wszelkiej napaści zewnętrznej integralność terytorialną i obecną
niezależność polityczną wszystkich członków […]”
Karta Narodów Zjednoczonych po drugiej wojnie światowej sprawa poszanowania integralności terytorialnej
zajęła centralne miejsce w stosunkach międzynarodowych. Zasada ta obecna jest w wielu umowach i
deklaracjach międzynarodowych, które nawiązują do zasady Karty Narodów Zjednoczonych – w
szczególności art. 2 ust. 4 zawiera zakaz groźby i użycia siły „przeciwko integralności terytorialnej i
niepodległości jakiegokolwiek państwa”. Porównując art. 10 Paktu z art. 2 ust. 4 KNZ widoczna jest ewolucja
pojęcia integralności
Deklaracja KBWE zawiera wszystkie istotne elementy zasady poszanowania integralności. Deklaracja
Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie została przyjęta 1 sierpnia 1975 r. Chroni zarówno
Prawo międzynarodowe publiczne 43
całość terytorium poprzez zakaz i nielegalność nabywania go siłą, jak i nietykalność poprzez zakaz okupacji
wojskowej, a także zakaz podejmowania innych, bezpośrednich lub pośrednich aktów przymusu
§ 2. Zwierzchnictwo terytorialne
1. Pojęcie i istota zwierzchnictwa terytorialnego
zwierzchnictwo terytorialne jest formą wykonywania przez państwo suwerenności na swoim
terytorium. Jest cechą państwa wynikającą z jego suwerenności. Obejmuję władzę polegającą z jednej strony
na sprawowaniu w obrębie terytorium wszystkich działań i funkcji właściwych państwu, z drugiej zaś – na
zapobieganiu wykonywania analogicznych działań ze strony innych podmiotów
cechy zwierzchnictwa można sprowadzić do dwóch zasadniczych aspektów:
o zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie pozytywnym: podporządkowanie władzy państwowej
wszystkiego co się na terytorium danego państwa znajduje i w jego obrębie zachodzi. A więc nie tylko
własnych obywateli, jak i cudzoziemców, lecz także bogactwo naturalne kraju (Rezolucja
Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 12 grudnia 1962 r.podkreśla niezbywalne prawo wszystkich państw
do swobodnego dysponowania zasobami i bogactwami naturalnymi, zgodnie z ich własnymi
interesami narodowymi)
zwierzchnictwo personalne państwo sprawuje również zwierzchnictwo personalne, będące
konsekwencją obywatelstwa i przynależności państwowej. Państwo określa w swym
ustawodawstwie wewnętrznym sposoby nabycia i utraty obywatelstwa jak również organizuje
całą działalność państwa i jego służb
o zwierzchnictwo terytorialne w aspekcie negatywnym państwo może wyłączyć działanie
jakiejkolwiek obcej władzy na swym terytorium. Ekskluzywizm ten widoczny jest zwłaszcza w
monopolu przymusu i jurysdykcji lub monopolu organizacji służb publicznych. Jego konsekwencją jest
to, że na określonym terytorium istnieć może tylko jedno państwo i działać jedna tylko władza
najwyższa. Terytorium jest jak to się czasem określa „nieprzenikliwe”
zakaz wyrządzania szkód innym państwom państwo wykonuje swe kompetencje nie tylko w interesie
własnym, lecz także w interesie społeczności międzynarodowej, musi więc brać pod uwagę i chronić prawa tej
społeczności i jej członków. We współczesnym prawie międzynarodowym w związku z zakazem stosowania
siły, ale i jej groźby, konsekwencją zwierzchnictwa jest obowiązek państwa zapobiegania w obrębie swego
terytorium przestępstwom przeciwko pokojowi i propagandzie wojennej
zasada dobrosąsiedztwa konsekwencją sprawowania zwierzchnictwa jest zobowiązanie państwa do
niedopuszczenia do prowadzenia na swym terytorium działalności zabronionej przez prawo międzynarodowe,
takiej, która mogłaby zaszkodzić państwom sąsiadującym. Z tej zasady wynika również wiele innych
zakazów: zakaz zmiany spływu jakiejś rzeki, jeśli płynie ona w innych państwach; zakaz budowania zapór bez
zgody sąsiada; zakaz zanieczyszczania środowiska, jeśli ma to skutki w państwie sąsiednim
kompetencje państw wynikające ze zwierzchnictwa terytorialnego teoretycznie są całkowite i dyskrecjonalne,
w praktyce jednak zmuszone są one często ograniczyć wykonywanie swoich praw zwierzchnich z uwagi na
wymogi stosunków międzynarodowych. Ograniczenia te mogą być nie tylko ratione personae, lecz także
ratione materiae – w obu przypadkach jest ograniczone z uwagi na konieczność współpracy i obrotu
międzynarodowego oraz względy bezpieczeństwa zbiorowego
2. Bazy wojskowe
3. Dzierżawa
polega na udzieleniu czasowej zgody przez suwerena terytorialnego na wykorzystywanie części jego
terytorium przez inne państwo na warunkach określonych w zawartej umowie dwustronnej. Umowa o
dzierżawę jest dopuszczalna i zgodna z prawem międzynarodowym, jeżeli ma równoprawny charakter, nie
prowadzi do wyłączenia zwierzchnictwa terytorialnego wydzierżawiającego państwa i nie jest utrzymywana
przez dzierżawcę wbrew woli suwerena
1. Cesja
najczęściej w stosunkach międzynarodowych zmiany terytorialne następują w wyniku cesji na mocy umowy
międzynarodowej następuje transfer terytorium, kiedy jedno państwo przestaje a drugie rozpoczyna
wykonywań zwierzchnictwo nad przekazanym obszarem
podmiotem cesji mogą być tylko państwa; niezależnie od liczby stron umowy o cesji, ma ona charakter
dwustronny
elementy cesji. Do przeprowadzenia cesji niezbędne są dwa elementy:
o prawny – zawarcie umowy zobowiązującej cedenta do opuszczenia terytorium
o faktyczny – realizacja tego zobowiązania i objęcie terytorium przez drugie państwo
umowa o cesji legalizuje objęcie terytorium w posiadanie
legalność cesji nie jest ona uwarunkowana ani koniecznością przeprowadzenia plebiscytu, ani uznaniem
cesji przez państwo trzecie. Uzasadniona jest interwencja państw trzecich tylko, gdy cedowane terytorium ma
określony status prawny, zachowaniu, którego są zainteresowane inne podmioty
efektywna okupacja uzyskała swe ostateczne znaczenie w XIX w. ekspansja kolonialna w Afryce
„efektywna okupacja” obejmuje dwa zakresy pojęciowe: po pierwsze wskazuje, że jest rzeczywista i
faktyczna, a po drugie, że okupacja ta daje tytuł suwerenny i wywołuje określone skutki w prawie
międzynarodowym
warunek efektywności okupacja daje tytuł tylko wtedy, gdy terytorium podlega wyłącznej, efektywnej władzy
państwa rządzącego. Efektywność zależy od dwóch czynników: charakteru okupowanego terytorium oraz
stopnia, w jakim społeczność międzynarodowa jest nim zainteresowana
efektywna okupacja straciła na znaczeniu współcześnie, w związku z zakazem i potępieniem kolonializmu
3. Zasiedzenie
Prawo międzynarodowe publiczne 45
niezbędne jest ciągłe i pokojowe wykonywanie praw suwerennych na danym terytorium oraz jedynie we
własnym imieniu
jest to nabycie suwerenności poprzez efektywne, trwałe wykonywanie kompetencji państwowych. Jednak
działanie zasiedzenia jest ograniczone przez prawo międzynarodowe w wielu przypadkach np. okupacji
wojskowej lub rezultatów wojny
4. Przyrost
terytorium państwa może być powiększone wskutek działalności sił przyrody lub pracy człowieka. Przyrost jest
sposobem nabycia terytorium, niewymagającym od państwa podjęcia żadnych specjalnych aktów
5.
6. Zawojowanie (podbój)
7. Utrata terytorium
sposoby utraty terytorium. Prawo międzynarodowe zna tyle samo sposobów nabycia, co utraty terytorium. A
więc cesja, zasiedzenie może być sposobem nabycia jak i utraty terytorium. Efektywna okupacja ma
odpowiednik porzucenia, a przyrost – zmniejszenia itp. Zwykle, jeśli jedno państwo nabywa terytorium to inne
je traci, zdarza się jednak, że traci się nie na rzecz innego państwa, lecz np. ono zanika na skutek działania
żywiołów itp.
derelikcja jest przykładem utraty terytorium nie na rzecz innego podmiotu państwo przestaje wykonywać
swe kompetencje na danym obszarze i porzuca je, co prowadzi do przekształcenia w ziemie niczyją .
Wspólnym mianownikiem wszystkich sposobów utraty terytorium jest brak lub niemożliwość wykonywania
kompetencji państwowych, bez względu na powody z wyjątkiem zawojowania, które jest wyłączone z
możliwości
§ 5. Granice
1. Pojęcie i rodzaje granic
granicę linearną zawdzięczamy rewolucji francuskiej, gdyż tak rozumiana była w traktatach zwieranych przez
Francję w latach 1797 i 1801. Granica jest to linia, a ściślej płaszczyzna, w obrębie, której zawiera się
terytorium państwowe; oddziela ona je od terytorium innego państwa
rodzaje granic naturalne (morza, góry, stepy, pustynie) lub sztuczne. Natomiast ze względu na sposób ich
ustalania dzielą się na orograficzne (uwzględniające ukształtowanie powierzchni) i geometryczne
(przebiegające niezależnie od rzeźby terenu). Szczególnym rodzajem granic są granice astronomiczne
biegnące wzdłuż południków i równoleżników (np. między USA a Kanadą lub między Egiptem a Libią i
Sudanem)
granicę ustala się zwykle za pomocą odpowiednich umów międzynarodowych, rzadziej w wyniku decyzji
arbitrażowej lub sądowej.
o 3 etapy ustalania granicy: decyzja polityczna przyznająca terytorium; delimitacja granicy w umowie
międzynarodowej i demarkacja granicy
5. Nienaruszalność granic
deklaracja ONZ z 1970 roku stwierdza, że każde państwo ma obowiązek powstrzymać się od groźby lub
użycia siły celem naruszenia istniejących międzynarodowych granic innego państwa jako środka
rozwiązywania sporów międzynarodowych, włączając w to spory terytorialne i problemy dotyczące granic
deklaracja KBWE państwa uczestniczące uznały wzajemnie za nienaruszalne wszystkie granice każdego z
nich, jak również granice wszystkich państwa w Europie i zobowiązały się do powstrzymania teraz i w
przyszłości od zamachów na te granice
2. Granica polsko-niemiecka
§ 7. Rzeki międzynarodowe
1. Pojęcie rzeki międzynarodowej
§ 8. Obszary morskie
kategorie obszarów morskich najogólniej: wody terytorialne i morze otwarte. W skład terytorium
morskiego państwa wchodzą dwie kategorie wód: wody wewnętrzne oraz morze terytorialne
o biorąc za punkt wyjścia zakres jurysdykcji państwa, obszary morskie można podzielić na 3 kategorie:
na obszary wchodzące w skład terytorium państwowego, na obszary podlegające w ograniczonym
stopniu jurysdykcji lub prawom suwerennego państwa i na obszary znajdujące się poza granicami
jurysdykcji państwowej
pierwsza i druga konferencja prawa morza. Pierwsza konferencja odbyła się w Genewie i trwała od 24
lutego do 27 kwietnia 1958 r. W wyniku jej prac podpisano 4 konwencje: w sprawie morza terytorialnego i
strefy przyległej; w sprawie morza otwartego; w sprawie rybołówstwa i konserwacji zasobów żywych morza
otwartego, oraz w sprawie szelfu kontynentalnego
druga konferencja odbyła się w 1960 r. i miała na celu wyraźnie określić szerokość morza terytorialnego,
jednak nie udało się tego zrobić
trzecia konferencja prawa morza ONZ w istocie miała ona za zadanie rewizję całego istniejącego prawa
morskiego. Trwała 10 lat (od 1973 do 1982) i uznawana jest za jedną z największych i najważniejszych
konferencji w historii stosunków międzynarodowych. Uczestniczyło w niej 157 państw, a w wyniku jej prac
doszło do wypracowania i przyjęcia konwencji o prawie morza, będącej swoistą konstytucją mórz i oceanów.
10 grudnia 1982 w Montego Bay na Jamajce podpisano powyższą
§ 9. Obszary podbiegunowe
2. Antarktyka
roszczenia do Antarktyki Antarktyka obejmuję obszar wokół Bieguna Południowego, obejmujący Antarktydę,
przylegające doń wyspy, a także część oceanu Atlantyckiego, Spokojnego i Indyjskiego. Mimo wielu roszczeń
terytorialnych odnośnie Antarktyki rozmaitych państw, żadne z nich nie zostało uznane
układ w sprawie Antarktyki zawarto i podpisano 1 grudnia 1959 r. na konferencji waszyngtońskiej (12
państw). Stwierdza on, że Antarktyka będzie wykorzystywana wyłącznie do celów pokojowych. Sygnatariusze
zobowiązali się utrzymywać wolność badań naukowych oraz rozwijać międzynarodową współpracę naukową.
Układ nie odrzucał, ale też nie uznawał roszczeń terytorialnych poszczególnych państw, wyraźnie jednak
zabronił wysuwania nowych roszczeń lub rozstrzygania istniejących
2. Przestrzeń kosmiczna
status prawny przestrzeni kosmicznej:
o zasięg suwerenności państwowej w przestrzeni nadziemskiej w związku z rozwojem technologii
kosmicznej, pojawiła się potrzeba określenia zasięgu suwerenności w przestrzeni kosmicznej, jednak
żadna z dotychczasowych konwencji nie miała do niej zastosowania
o niepodleganie przestrzeni kosmicznej suwerenności państwowej decydujące okazało się
stanowisko społeczności międzynarodowej – państwa nie miały nic przeciwko, by nad nimi krążyły
satelity i statki załogowe
13 grudnia 1963 r. Zgromadzenie Ogólne ONZ na XVIII sesji przyjęło deklarację zasad
prawnych regulujących działalność państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni
kosmicznej
27 stycznia 1968 r. podpisano układ w 3 stolicach: Waszyngtonie, Moskwie i Londynie, o
zasadach działalności państw w badaniu i wykorzystywaniu przestrzeni kosmicznej.
Stwierdza on, że przestrzeń kosmiczna jest otwarta dla badania i wykorzystania przez
wszystkie państwa, na zasadzie wolności. Zasada wykorzystywania w celach pokojowych
oraz działanie dla dobra i w interesie wszystkich państw – całej ludzkości
o zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej w celach pokojowych układ z 1963 r. zakazywał
prób z bronią nuklearną w przestrzeni kosmicznej. Układ z 1967 r. zakazał umieszczania na orbicie
okołoziemskiej obiektów zawierających broń masowej zagłady, niedozwolone jest budowanie
jakichkolwiek instalacji wojskowych w przestrzeni kosmicznej
o zasada wykorzystania przestrzeni kosmicznej dla dobra i w interesie wszystkich państw
państwa muszą się konsultować, informować o swoich zamierzeniach, oraz umożliwiać sobie
obserwowanie lotu obiektów kosmicznych. Mają także informować Sekretarza Generalnego ONZ,
opinię publiczną, oraz międzynarodową wspólnotę naukową
granice przestrzeni kosmicznej:
o granica zewnętrzna nie może być ostatecznie ustalona, jeśli przyjmiemy, że Wszechświat jest
nieskończony, w praktyce jest ruchoma i wyznaczana aktualnym poziomem naukowych i technicznych
możliwości człowieka
o granica wewnętrzna ma istotne znaczenie, gdyż wskazuje równocześnie, dokąd sięga suwerenność
państwa. Istniej wiele propozycji, co do wysokości, na której kończy się suwerenność państw, a
zaczyna przestrzeń kosmiczna, najczęściej mówi się o 80-100km i obecnie mogłaby być w tym
przedziale ustalona
ratownictwo kosmiczne:
o umowa o ratowaniu kosmonautów z 22 kwietnia 1968 r. układ z 1967 r. uznaje kosmonautów za
wysłanników ludzkości i nakazuje udzielenie im wszelkiej pomocy. Umowa z 1968 r. zgodnie z jej
postanowieniami, państwo, które uzyska informacje lub ustali, że załoga statku kosmicznego uległa
wypadkowi, znajduje się w niebezpieczeństwie lub dokonała przymusowego lądowania na jego
terytorium, zawiadamia o tym niezwłocznie: władzę wypuszczającą statek oraz Sekretarza
Generalnego ONZ, który zobowiązany jest do rozpowszechnienia tej informacji
odpowiedzialność za szkody kosmiczne:
o Konwencja o międzynarodowej odpowiedzialności za szkody kosmiczne, z 29 marca 1972 r.
zawiera zasadę o odpowiedzialności absolutnej i rozwija ogólne postanowienia o odpowiedzialności
znajdujące się w układzie z 1967 r.
o zasada odpowiedzialności absolutnej państwo wysyłające obiekt ponosi absolutną
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną na powierzchni ziemi lub statkowi powietrznemu. (Utratę
życia, mienia; uszkodzenie ciała, mienia itp.)
o przedstawienie roszczeń państwo, które poniesie szkodę lub, którego osoby fizyczne lub prawne
poniosą szkodę, może przedstawić roszczenie o odszkodowanie w ciągu roku od powstania szkody
problemy prawne wykorzystania sztucznych satelitów Ziemi:
„ludność państwa” obejmuje w prawie międzynarodowym ogół osób fizycznych zamieszkujących terytorium
określonego państwa i podlegających jego jurysdykcji. Są nimi w większości obywatele pozostający w
szczególnej, stałej więzi prawnej z państwem oraz cudzoziemcy zazwyczaj przypadkowo czy okresowo
przebywający na jego terytorium. W skład „ludności” nie wchodzi grupa tzw. cudzoziemców
uprzywilejowanych, a więc osoby korzystające z przywilejów i immunitetów i nie podlegające jurysdykcji
miejscowej
ludność będąca podstawowym, niezbędnym elementem państwa, niegdyś traktowana jako przydatek
terytorium, dzieląca bierne jego los, stała się współcześnie elementem aktywnym, zasadniczym, decydującym
poprzez uznaną w prawie międzynarodowym zasadę samostanowienia narodów o kształcie swej
państwowości, o ustroju i o losach swego terytorium narodowego
§ 1. Obywatelstwo
obywatelstwo stanowi podstawę, na której opiera się ogół praw i obowiązków jednostki wobec państwa.
Powołuje ono szereg doniosłych konsekwencji w płaszczyźnie międzynarodowej. Państwo, z którym jednostka
pozostaje w trwałym związku prawnym, sprawuje nad nią opiekę dyplomatyczną i konsularną, a w pewnych
przypadkach, gdy było zobowiązane do zapobiegania naruszenia prawa, ponosi też odpowiedzialność za jej
działanie. Obywatelstwo daje państwu podstawę do wykonania swej jurysdykcji także poza granicami kraju.
Zgodnie z obowiązującym prawem międzynarodowym, sprawy obywatelstwa należą do wyłącznej kompetencji
państwa, które w swym ustawodawstwie decyduje, jakim osobom przysługuje ono, w jaki sposób można je
uzyskać i utracić
sposoby nabycia obywatelstwa obywatelstwo można nabyć wskutek urodzenia, oraz przez neutralizację,
niekiedy zamążpójście, reintegrację. Nabycie obywatelstwa przez urodzenie może następować na zasadach:
prawa krwi (ius sanguinis) lub prawa ziemi (ius soli)
nabycie obywatelstwa przez naturalizację, czyli nadanie, następuje wówczas, gdy obywatelstwo uzyskuje
osoba nie mająca żadnego lub mająca obywatelstwo innego kraju. Obywatelstwo można uzyskać na prośbę
zainteresowanego skierowaną do odpowiedniego organu państwa, przez zamążpójście lub adopcję. Tryb
uzyskania obywatelstwa określany jest przez ustawy poszczególnych państw, które wymagają spełnienia
pewnych warunków. Najczęstszym z nich jest wymóg zamieszkiwania na terytorium danego państwa przez
określony czas: 5,7 lub 10 lat. Niekiedy formułuje się takie warunki jak: znajomość języka, dobre obyczaje,
dobra reputacja, posiadanie środków utrzymania itp.
o projekt polskiej ustawy z 2000 r. mówił, że cudzoziemiec może nabyć obywatelstwo przez uznanie za
obywatela polskiego na własną prośbę, jeśli zamieszkiwał przez okres 5 lat w Polsce, posiada
urzędowe poświadczenie znajomości języka polskiego, nie stanowi zagrożenia dla obronności lub
bezpieczeństwa państwa, nie stanowi zagrożenia dla porządku publicznego, ma zapewnione w RP
mieszkanie i utrzymanie w ten sposób, że posiada dochody lub mienie wystarczające na pokrycie
kosztów utrzymania jego samego i członków rodziny pozostających na jego utrzymaniu
reintegracja – czyli odzyskanie obywatelstwa poprzedniego. Odzyskać obywatelstwo mogą kobiety, które
utraciły obywatelstwo polskie w skutek nabycia obcego w wyniku zamążpójścia i obecnie, po ustaniu lub
unieważnieniu małżeństwa, powracają do obywatelstwa polskiego przez złożenie oświadczenie przed
odpowiednim organem polskim, który wydaje akt o przyjęciu oświadczenia
obywatelstwo można utracić przez nabycie obcego obywatelstwa, zwolnienie z dotychczasowego na prośbę
zainteresowanego, niekiedy przez zamążpójście, wstąpienie do służby wojskowej lub państwowej obcego
kraju, odmowę spełnienia obowiązku służby wojskowej oraz pozbawienie. Przy utracie obywatelstwa każde
państwo określa w swym ustawodawstwie szczegółowe warunki. Niedopuszczalne jest pozbawienie
obywatelstwa ze względów rasowych, religijnych, narodowościowych czy z uwagi na poglądy
źródłem tzw. pozytywny zbieg okoliczności ustaw o obywatelstwie np. wówczas, gdy dziecko urodzi się na
terytorium państwa uznającego zasadę ius soli (Brazylia) z rodziców będących obywatelami państwa
uznającego zasadę ius sanguinis (Norwegia) – w konsekwencji będzie mieć dwa obywatelstwa; również w
wyniku zamążpójścia
zgodnie z konwencją haską z 12 kwietnia 1930 r. i praktyką międzynarodową potwierdzoną orzeczeniem MTS
w sprawie F. Notteböhma z roku 1955, podstawę wyboru obywatelstwa powinna stanowić zasada
rzeczywistej więzi, czyli tzw. efektywnego obywatelstwa
4. Bezpaństwowość i uchodźstwo
§ 2. Cudzoziemcy
ograniczenie dostępu do terytorium żadne państwo nie ma obowiązku wpuszczenia cudzoziemców na swe
terytorium. Pewne ograniczenia w tym zakresie mogą być rezultatem dwu- lub wielostronnych umów
międzynarodowych, jakie państwa zawierają w kwestiach związanych z ruchem osobowym
ograniczenia praw cudzoziemców pakt w art. 25 przyznaje prawo uczestniczenia w kierowaniu sprawami
publicznymi, korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego oraz dostępu do służb publicznych tylko
obywatelom. Cudzoziemcy ograniczeni są w zakresie prawa posiadania własności wykonania określonych
zawodów. W wielu państwach cudzoziemcy nie mogą być zatrudnieni jako kapitanowie, oficerowie lub nawet
członkowie załogi statków morskich ni powietrznych i nie mogą uzyskać zezwolenia na wykonywanie tych
zawodów. W wyniku umów o obronie pomocy prawnej, obywatele drugiej strony traktowani są na zasadzie
klauzuli narodowej, mają oni swobodny i nieskrępowany dostęp do sądów, prokuratury czy organów
notarialnych. Z Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych wynika dla stron obowiązek zapewnienia
cudzoziemcom m.in. prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego, do równości przed sądami i trybunałami
§ 3. Azyl terytorialny
azyl terytorialny polega na udzielaniu zezwolenia na wyjazd oraz pobyt cudzoziemcom dyskryminowanych
czy prześladowanym za swe przekonania i działalność polityczną, religijną lub naukową. Udzielanie azylu
oznacza wyłączenie w stosunku do zainteresowanej osoby możliwości ekstradycji
prawo ubiegania się o azyl w powszechnym prawie międzynarodowym nie ma norm regulujących instytucje
azylu. Cudzoziemiec ten, jeżeli nie popełnił przestępstw pospolitych lub czynów niezgodnych z celami i
zasadami Narodów Zjednoczonych „ma prawo ubiegać się o azyl w innych krajach”, ale nie musi go w każdym
przypadku uzyskać
azyl w praktyce polskiej Konstytucja z roku 1952 w pierwotnym brzmieniu w art. 88 przewidywała udzielenie
azylu obywatelom państw obcych „prześladowanymi za [...] działalność w obronie pokoju, walkę
narodowowyzwoleńczą lub działalność naukową”. Postanowienie o udzielenie azylu w brzmieniu nadanym
ustawą z 18.października 1991 r., głosi, że „obywatele innych państw i bezpaństwowcy mogą korzystać z
prawa azylu na zasadach określonych ustawą”. Konstytucja z 1997 r. również nie formułuje zasad udzielania
azylu, lecz odsyła do ustawy
o Ustawa z 13. czerwca 2003 r. o udzielaniu ochrony cudzoziemcom na terenie RP w art. 90 stanowi, iż
„cudzoziemiec może, na swój wniosek, otrzymać azyl w Rzeczpospolitej Polskiej, gdy jest to
niezbędne do zapewnienia mu ochrony oraz gdy przemawia za tym ważny interes Rzeczpospolitej
Polskiej”. Zgodnie z art. 91 cudzoziemca można pozbawić azylu, jeżeli: 1) ustały przyczyny, dla
których azyl został udzielony; 2) prowadzi on działalność skierowaną przeciwko obronności,
bezpieczeństwu państwa lub porządkowi publicznemu
deklaracja ONZ o azylu Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z roku 1948 przewiduje w art. 14, że:
„każdy człowiek ma prawo ubiegać się o azyl i korzystać z niego w innym kraju w razie prześladowania” .
zgromadzenie Ogólne w roku 1967 uchwaliło Deklarację w sprawie azylu terytorialnego, w której uznało, że
udzielenie azylu jest pokojowym i humanitarnym aktem. Prawo do azylu nie przysługuje osobom winnym
popełnienia zbrodni przeciwko pokojowi, zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości
§ 4. Ekstradycja przestępców
procedura ekstradycyjna regulowana jest w drodze umownej. Najczęściej wniosek ekstradycyjny wraz z
uzasadnieniem i dokumentacja przekazywany jest w drodze dyplomatycznej, choć coraz częściej komunikują
się ze sobą ministerstwa sprawiedliwości i prokuratury generalne. Ostatnią czynnością ekstradycyjną jest
przekazanie przestępcy przez władze policyjne
na istniejący obecnie międzynarodowy system ochrony praw człowieka składają się liczne umowy, przyjęte
przez Organizacje Narodów Zjednoczonych, organizacje wyspecjalizowane, zwłaszcza MOP i UNESCO, oraz
organizacje regionalne: Rade Europy, Unię Europejską i OBWE, Organizację Państw Amerykańskich oraz
Organizację Jedności Afrykańskiej
prawa człowieka traktowane są obecnie jako niepodzielna całość złożona zarówno z praw politycznych,
obywatelskich, jak i z praw ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Prawa człowieka zarówno polityczne jak
i ekonomiczne, ciągle są naruszane w wielu częściach świata
Międzynarodowa Karta Praw Człowieka. Na konferencji w San Francisco wysunięta została idea
opracowania międzynarodowej karty praw człowieka. Organem, który miał określić jej formę i treść, była,
stosownie do art. 68 Karty NZ, Komisja Praw Człowieka wyłoniona przez Radę Gospodarczo-Społeczną. Na
swej pierwszej i drugiej sesji Komisja zastanawiała się nad formą i treścią Międzynarodowej Karty Praw.
Ostatecznie w grudniu 1947 r. zdecydowano, że będzie się ona składać z trzech części:
postanowienia Powszechnej Deklaracji prace nad Deklaracją prowadzone były w latach 1947-1948,
została ona uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne 10 grudnia 1948 r.
pierwsze trzy artykuły maja ogólny charakter i poświęcone są zasadom Wolności, Równości i
Braterstwu
artykuł 29 podkreśla obowiązki jednostki wobec społeczeństwa, bez którego niemożliwy jest
swobodny i pełny rozwój jej osobowości
charakter prawny Powszechnej Deklaracji Powszechna Deklaracja Praw Człowieka jako rezolucja ZO
ONZ nie miała formalnie wiążącego charakteru. Stała się ona punktem wyjścia wielu rezolucji Zgromadzenia
Ogólnego, Rady Bezpieczeństwa, Rady Gospodarczo-Społecznej i Rady Powierniczej. Powołuje się na nią
wiele konstytucji. Liczne konstytucje powtarzają jej postanowienia nawet bez wyraźnego odwoływania się do
niej. Powszechna Deklaracja wpłynęła i wpływa na praktykę ustawodawczą, administracyjną i sądową wielu
państw. Powszechna Deklaracja stała się obecnie obowiązującą w wyniku przekształcenia jej postanowień w
zwyczaj międzynarodowy. Dzień uchwalenia Powszechnej Deklaracji został proklamowany przez
Zgromadzenie Ogólne NZ jako Międzynarodowy Dzień Praw Człowieka (10 grudnia)
układ Paktów jest w zasadzie identyczny. Poza wstępem dzielą się na pięć części, z których pierwsza
zwiera jeden tylko artykuł poświęcony prawu ludów i narodów do samostanowienia, druga obejmuje
postanowienia ogólne, trzecia traktuje odpowiednio: o prawach ekonomicznych, społecznych i kulturalnych
lub o prawach obywatelskich i politycznych, czwarta poświęcona jest kontroli międzynarodowej, piąta to
postanowienia końcowe. Artykuł 2 obu paktów nakłada zobowiązania na strony. W pierwszym przypadku –
każda ze stron zobowiązuje się przedsięwziąć odpowiednie kroki, włączając w to środki ustawodawcze,
indywidualne oraz w ramach pokoju i współpracy międzynarodowej. W drugim – każda ze stron zobowiązuje
się przestrzegania i zagwarantowania wszystkim jednostkom znajdującym się na jej terytorium i podlegającym
jej jurysdykcji praw uznanych Paktem
znaczenie Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka przyoblekały wyrażone w niej idee, prawa i
wolności w szatę prawną, nadając im charakter norm prawa międzynarodowego; rozwijały i konkretyzowały
postanowienia Deklaracji, uznawały one prawa, które nie figurowały w Powszechnej Deklaracji; rozszerzyły
znacznie zakres praw ekonomicznych, społecznych i kulturalnych, sformułowały również wyraźny zakaz
propagandy wojennej. Ustanawiały także procedurę kontrolna nad ich implementacją, której pozbawiona jest
Deklaracja
o w porównaniu z Deklaracja Pakty nie zawierają jednak trzech istotnych praw człowieka: praw do
własności i zakazu jej arbitralnego pozbawienia, prawa każdego do ubiegania się i otrzymania azylu
w innych krajach, jak też prawa każdego do posiadania obywatelstwa i zakazie samowolnego
pozbawiania go
4. Zakaz dyskryminacji
apartheid:
o problem apartheidu w ONZ sprawa rasistowskiej polityki rządu Republiki Południowej Afryki,
poczynając od I Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w roku 1946, była problemem stale
dyskutowanym w różnych organach ONZ. W 1952 po raz pierwszy do porządku dziennego
Zgromadzenia Ogólnego włączono nowy punkt: problem konfliktu rasowego w Południowej Afryce
wynikającego z polityki apartheidu. Ciągła i całkowita odmowa ze strony Południowej Afryki
zastosowania się do żądań ONZ spowodowała, że w roku 1961 Zgromadzenie Ogólne wezwało
państwa do rozważenia podjęcia indywidualnych i zbiorowych sankcji wobec Republiki Południowej
Afryki. W rezultacie z 6 listopada 1962 r. Zgromadzenie Ogólne, wezwało państwa członkowskie do
podjęcia sankcji wobec RPA
o konwencje dotyczące zwalczania apartheidu ważnym nowym środkiem walki z apartheidem stała
się Międzynarodowa Konwencja o zwalczani i karaniu zbrodni apartheidu uchwalona 30
listopada 1973 r. na XXVIII Sesji Zgromadzenia Ogólnego. W roku 1991 doszło do zasadniczej
zmiany w stanowisku rządu i parlamentu Południowej Afryki. Ustawy stanowiące fundament polityki
apartheidu zostały anulowane. Rozpoczęto proces zmierzający do opracowania nowej konstytucji i
przyjęto ją
MKOL podjął decyzję o dopuszczeniu RPA do udziału w igrzyskach olimpijskich w roku 1992
w Barcelonie, a ONZ na wniosek N. Mandeli zniosła sankcje w roku 1993
konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa. W dwa lata od uchwalenia rezolucji o
ludobójstwie, 9.12.1848 r. Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Konwencję w sprawie zapobiegania i karania
zbrodni ludobójstwa. Konwencja potwierdziła w art. I uprzednie stanowisko Zgromadzenia Ogólnego, że
ludobójstwo, i to popełnione zarówno w czasie pokoju, jak i wojny, stanowi zbrodnie w obliczu prawa
międzynarodowego. Jest nim w rozumieniu konwencji: „[...] jakikolwiek z następujących czynów dokonany w
zamiarze zniszczenia w całości lub części grup narodowych, etnicznych, rasowych lub religijnych, jako takich:
Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w roku 1994 doszło w Ruandzie do masowych morderstw i masakry
osób, w wyniku których zginęło około pół miliona ludzi. Rada Bezpieczeństwa powołała do życia
Międzynarodowy Trybunał dla Ruandy w celu osadzenia winnych ludobójstwa i pogwałcenia
międzynarodowego prawa humanitarnego. Mimo osadzenia w więzieniu tysięcy osób podejrzanych o
zbrodnie ludobójstwa pierwsze wyroki skazujące winnych ludobójstwa na dożywocie lub wieloletnie więzienie
zapadły dopiero w 1999 roku
prawa dzieci:
o udzielanie pomocy dzieciom, jak tez ochroną ich praw zajmuje się Fundusz ONZ Pomocy Dzieciom
utworzony w roku 1946 (UNICEF)
o Deklaracja Praw Dziecka Zgromadzenie Ogólne 20.listopada 1959 r. przyjęło Deklarację Praw
Dziecka, która potwierdza postanowienia Powszechnej Deklaracji odnoszące się do dzieci oraz
podkreśla, że dziecko potrzebuje specjalnej troski i gwarancji, łącznie z właściwą ochroną prawną,
zarówno przed, jak i po urodzeniu. Deklaracja podkreśla, iż dzieci powinny korzystać ze specjalnej
ochrony oraz posiadać możliwości rozwoju w normalny i zdrowy sposób, w warunkach wolności i
szacunku
prawa mniejszości:
o rodzaje umów z uwagi na kontrolę międzynarodową. Ogólnie można podzielić je na trzy grupy:
o skargi państw oraz badania na miejscu jeżeli jakiś państwo podaje w wątpliwość, czy inna strona
wykonuje swe zobowiązania konsekwentnie, ona w niektórych systemach kontrolnych przesłać skarg
do wskazanego organu bądź od razu, bądź po uprzedniej próbie załatwienia sporu w drodze rokowań
dwustronnych. Skargi są przedstawiane tym samym organom, które rozpatrują sprawozdania państw
o petycje odwołanie skierowane do organu międzynarodowego, w którym osoba fizyczna lub prawna
zazwyczaj bezpośrednio zainteresowana, wskazuje na naruszenie odpowiedniej umowy
międzynarodowej
o organy kontroli w zasadzie dwa rodzaje organów wspólnych, polityczne oraz niezależne, o
charakterze niesądowym. Organy polityczne złożone są z przedstawicieli państw. Można je podzielić
na główne i pomocnicze. W systemie organizacji międzynarodowych organy główne są także
podporządkowane najszerszemu organowi przedstawicielskiemu, co w praktyce oznaczać może
trójstopniowość systemu kontroli
o Światowa Konferencja Praw Człowieka (Wiedeń, czerwiec 1993 r.) sformułowała postulat powołania
do życia instytucji Wysokiego Komisarza Praw Człowieka rezolucję przyjęto na XLVIII sesji ZO ONZ
w grudniu 1993 r., a Sekretarz Generalny powołał na to stanowisko w lutym 1994 r. Ayalę Lasso z
Ekwadoru, który w 1997 r. zrezygnował z pełnienia tej funkcji. Sergio Viera de Mello z Brazylii (który
zastąpił Mary Robinson z Irlandii), zginął w zamachu terrorystycznym w Bagdadzie w 2003 r.
organizacja międzynarodowa – zrzeszenie państw bądź innych osób prawnych (najczęściej krajowych
związków lub stowarzyszeń) lub osób fizycznych z różnych krajów, powołane do życia dla realizowania zadań
określonych w statucie
podział organizacji międzynarodowych:
o organizacje rządowe – członkami są państwa. Państwa w tej organizacji są reprezentowane przez
rządy lub pełnomocników rządowych. Powołanie do życie takich organizacji oraz przyjęcie statutu
następuje na drodze zawarcia umowy międzynarodowej
„system Narodów Zjednoczonych” zwany „rodziną ONZ” to organizacje wyspecjalizowane ONZ, które
łącznie z ONZ oraz autonomicznymi agencjami i funduszami ONZ tworzą właśnie system Narodów
Zjednoczonych
do najważniejszych organizacji wyspecjalizowanych ONZ należą:
o Powszechny Związek Pocztowy (1874)
o Międzynarodowa Organizacja Pracy (1919)
o Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny (1932)
o UNESCO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wychowania, Nauki i Kultury)
o WHO (Światowa Organizacja Zdrowia)
o WMO (Światowa Organizacja Meteorologiczna)
o ICAO (Międzynarodowa Organizacja Lotnictwa Cywilnego)
o IMO (Międzynarodowa Organizacja Morska)
o FAO (Organizacja ds. Wyżywienia i Rolnictwa)
o IDA (Międzynarodowe Stowarzyszenie Rozwoju)
o IBRD (Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju)
o IMF (Międzynarodowy Fundusz Monetarny)
o UNIDO (Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju Przemysłu)
o IFC (Międzynarodowa Korporacja Finansowa)
zbliżony charakter do organizacji wyspecjalizowanych ma IAEA
Światowa Organizacja Handlu (WTO) współpracuje z IMF, IBRD, UNIDO, UNCTAD i ILO
§ 2. Międzynarodowe organizacje rządowe
1. Rozwój historyczny
2. Podmiotowość prawnomiędzynarodowa
organizacje rządowe w swych stosunkach z państwami i innymi organizacjami rządowymi występują jako
podmiot prawa międzynarodowego, zawierają umowy o charakterze międzynarodowym, występują jako strony
przed sądami międzynarodowymi, uczestniczą w konferencjach międzynarodowych. Konwencja wiedeńska w
„sprawie reprezentacji państw w ich stosunkach z powszechnymi organizacjami międzynarodowymi”
z roku 1975 określa funkcje i przywileje stałych misji przy organizacji międzynarodowej, wzorując się pod
wieloma względami na prawie dyplomatycznym
żadna organizacja nie posiada jednak pełnej podmiotowości tak jak suwerenne państwa, gdyż nie może
występować jako podmiot w stosunkach wynikających z posiadania własnego terytorium i własnej ludności
podmiotowość prawnomiędzynarodową ONZ stwierdził MTS w swej opinii doradczej w sprawie
odszkodowania w związku z zabójstwem przedstawiciela ONZ na Bliskim Wschodzie, hrabiego F. Bernadotte,
zaznaczając jednocześnie, że „podmioty prawa niekoniecznie są identyczne, jeśli chodzi o ich charakter i
zakres uprawnień”
2. Rodzaje uchwał
wiele uchwał, w szczególności Zgromadzenia Ogólnego ONZ zawiera powtórzenie dosłowne czy tez
odmiennymi słowami norm prawa międzynarodowego obowiązującego jako prawo umowne lub zwyczajowe;
to samo odnosi się do uchwał Zgromadzenia Ogólnego zawierających interpretację Karty NZ. Czerpią one
moc obowiązującą z przepisów Karty i dlatego tego rodzaju uchwała „przyjęta jednomyślnie jest prawnie
obowiązująca dla członków ONZ”
uchwały organizacji międzynarodowych zwane „prawem wewnętrznym” danej organizacji przyjęcie uchwał
dotyczących ściśle wewnętrznych spraw organizacji. Uchwały te są wiążące dla członków danej organizacji
uchwały mogące wyjaśniać i konkretyzować obowiązujące normy prawne (secundum legem)
uchwały mogą obejmować dziedziny nie objęte dotychczas normami prawa międzynarodowego ( praeter
legem) Uchwały tego rodzaju nie mają mocy obowiązującej
uchwały Zgromadzenia Ogólnego ONZ oddziaływują silnie na proces tworzenia prawa międzynarodowego i
jego kodyfikację
1. Rozwój historyczny
podstawą istnienia i działania ONZ jest jej Karta Podpisana w San Francisco 26 czerwca 1945 r. Karta jest
umową obejmującą 111 art., załącznikiem do Karty jest Statut Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości
„Karta” (charter) – w języku angielskim oznacza dokument szczególnej wagi, konstytucję lub deklarację o
podstawowym znaczeniu; sporządzona po angielsku, chińsku, francusku, hiszpańsku i rosyjsku, przy czym
wszystkie teksty są jednakowo autentyczne
poprawki do Karty Narodów Zjednoczonych uchwała Zgromadzenia Ogólnego przyjęta większością 2/3
głosów oraz ratyfikacja tych poprawek przez 2/3 członków, w tym wszystkich stałych członków Rady
Bezpieczeństwa
o do tej pory 3 poprawki do tekstu Karty”:
1963 poprawka do art. 23, 27, 61
1965 poprawki do art. 109
1973 zwiększono liczbę Rady Gospodarczo-Społecznej do 54 członków
przepisy Karty dotyczące mocy obowiązującej mają pierwszeństwo przed postanowieniami innych umów
międzynarodowych, zajmują one wyższe miejsce w hierarchii przepisów prawnych art. 103 „[…] w razie
sprzeczności między zobowiązaniami członków ONZ, wynikającymi z niniejszej Karty, a ich zobowiązaniami
wynikającymi z jakiejkolwiek innej umowy międzynarodowej, zobowiązania wynikające z Karty mają
pierwszeństwo”
we wstępie (preambule) do Karty, rozpoczynającym się od słów „My, ludy Narodów Zjednoczonych”,
członkowie Organizacji wyrazili swą wolę:
1) uchronienia przyszłych pokoleń od klęski wojny oraz zjednoczenia swych sił dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
2) przywrócenia wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość jednostki, równość
praw mężczyzn i kobiet oraz narodów wielkich i małych
3) popierania postępu społecznego i poprawy warunków życia w większej wolności,
4) postępowania tolerancyjnego i utrzymywania dobrosąsiedzkich stosunków,
5) stworzenia warunków do przestrzegania sprawiedliwości i poszanowania zobowiązań
międzynarodowych,
6) korzystania z organizacji międzynarodowych w celu popierania gospodarczego i
społecznego postępu wszystkich narodów
art. 1 Karty NZ wymienia cztery cele, jakim ma służyć ONZ:
o utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa,
o rozwijanie przyjaznych stosunków miedzy narodami, opartych na poszanowaniu zasady równości
praw i samostanowienia narodów,
o rozwiązywanie w drodze współpracy zagadnień międzynarodowych o charakterze społecznym,
gospodarczym, kulturalnym i humanitarnym oraz w zakresie ochrony praw człowieka,
o stanowienie ośrodka uzgodnienia działalności międzynarodowej, zmierzającej do osiągnięcia
wymienionych wyżej wspólnych celów
w art.2 Karty NZ podano zasady, według których postępować powinna organizacja i jej członkowie:
o Zasada nr 1 – zasada suwerennej równości wszystkich jej członków
o Zasada nr 2 – członkowie organizacji powinni wykonywać w dobrej wierze zobowiązania przyjęte
zgodnie z niniejszą Kartą
o Zasada nr 3 – zasada załatwienia sporów międzynarodowych środkami pokojowymi
o Zasada nr 4 – wszyscy członkowie powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od
groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko całości terytorialnej lub niezawisłości politycznej
któregokolwiek z państw
o Zasada nr 5 – zasada zobowiązująca państwo członkowskie do udzielania pomocy organizacji w akcji
podjętej zgodnie z Kartą i powstrzymania się od udzielania pomocy państwu wobec któremu ONZ
zastosowało środki zapobiegające
Prawo międzynarodowe publiczne 70
o Zasada nr 6 – organizacja zapewni by państwa, które nie są jej członkami , postępowały zgodnie z
niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym do utrzymania międzynarodowego pokoju i
bezpieczeństwa
o Zasada nr 7 – żadne postanowienia niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do
ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa
3. Członkostwo ONZ
4. Organy ONZ
kompetencje Rady Bezpieczeństwa:
o art. 24 Karty: „członkowie nakładają na Radę Bezpieczeństwa główną odpowiedzialność za
utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz uznają, że Rada Bezpieczeństwa przy
wykonywaniu swych obowiązków wynikających z tej odpowiedzialności działa we wspólnym ich
imieniu”
o szerokie kompetencje w sprawach dotyczących pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego
opracowanie przy pomocy Wojskowego Komitetu Sztabowego planów ustanowienia systemu
regulowania zbrojeń w celu przedstawienia ich państwom członkowskim,
rozpatrywanie sporów i sytuacji zagrażającym pokojowi,
podejmowanie decyzji w sprawie zastosowania sankcji
6. Sankcje
są to operacje zmierzające do utrzymania pokoju lub przeciwdziałania rozszerzeniu się konfliktu zbrojnego,
często przy udziale oddziałów wojskowych. Operacje pokojowe są podejmowane na podstawie:
o uchwały Zgromadzenia Ogólnego
o uchwały Rady Bezpieczeństwa
o decyzja Sekretarza Generalnego
finansowane albo przez zainteresowane strony (np. w konflikcie dotyczącym Zachodniego Iranu – Holandia i
Indonezja), albo pokrywano je z budżetu zwyczajnego ONZ (gdy były niewielkie) lub z dodatkowych składek
członków ONZ
cele pokojowych operacji ONZ:
o militarne – rozdzielenie stron konfliktu, rozminowanie obszaru objętego konfliktu, nadzór nad
przestrzeganiem sankcji i procesu rozbrojeniowego
o cywilne – ochrona ofiar i uchodźców, nadzór nad realizacją porozumień pokojowych, organizacja i
sprawowanie kontroli nad wyborami
Karta nie zawiera żadnych wskazówek co do charakteru i zakresu tego rodzaju działalności; operacje
pokojowe nie wchodzą w zakres sankcji: wymagają one zawsze zgody państwa, na terenie którego są
przeprowadzane
postanowienia Karty nie wyłączają istnienia układów lub organizacji regionalnych, mających na celu
załatwianie spraw związanych z utrzymaniem pokoju, pod warunkiem, że są one zgodne z celami i zasadami
ONZ
Karta wyraźnie zastrzega, że bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa żadne środki przymusu nie mogą być
stosowane przez organy regionalne
w praktyce organów ONZ jest regułą, że organy te wstrzymują się z podejmowaniem decyzji, jeśli sporem
zajęła się organizacja regionalna
realizacja działań w dziedzinie gospodarczej i społecznej; w ramach tej funkcji w Radzie występują komisje:
o funkcjonalne do spraw transportu i komunikacji, narkotyków, praw człowieka, spraw społecznych,
zagadnień ludnościowych
o ekonomiczne dla Europy (w Genewie), dla Azji i Pacyfiku, dla Afryki, dla Ameryki Łacińskiej i
Karaibów, dla Zachodniej Azji
w dziedzinie społecznej doszło dzięki pracom Rady Gospodarczo-Społecznej do opracowania i uchwalenia
aktów normatywnych:
o m.in. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) i Deklaracja Praw Dziecka (1959)
działalność Rady Gospodarczo-Społecznej polega na współdziałaniu w rozwiązywaniu problemów
ekonomicznych i społecznych z innymi organizacjami międzynarodowymi
o współdziałanie z organizacjami rządowymi – bardziej ogólne, wiąże się z kwestią właściwego ułożenia
stosunków między organizacją międzynarodową, mającą za zadanie rozwój wszechstronnej
współpracy międzynarodowej, a organizacjami zajmującymi się poszczególnymi działami tej
współpracy
państwa nie wyraziły zgody na podporządkowanie ONZ specjalistycznych organizacji międzynarodowych –
Karta NZ przewiduje powiązanie z ONZ pewnej liczby organizacji rządowych, a mianowicie tzw. organizacji
wyspecjalizowanych poprzez zawarcie układów między tymi organizacjami a ONZ (art. 57 i 63 Karty)
po I wojnie światowej powołano instytucję mandatu międzynarodowego, którą objęto kolonie i terytoria
odebrane państwom zwyciężonym. Terytoria te oddano w zarząd niektóry państwom (najwięcej Anglii, Francji)
System ten wyróżniał trzy kategorie mandatów (A, B, C) w zależności od stopnia rozwoju danego terytorium i
jego znaczenia dla innych krajów
Karta Narodów Zjednoczonych zastąpiła mandaty międzynarodowe instytucją powiernictwa i powołała do
życia Radę Powierniczą. W związku z procesem dekolonizacji wszystkie terytoria powiernicze uzyskały
niepodległość
Rada Powiernicza z uwagi na zakończenie powiernictwa (nad wyspami O. Spokojnego w 1994 r.) i przyjęcie
ich jako 185 członka ONZ w 1995 r. wypełniła misję powierzoną jej przez Kartę Narodów Zjednoczonych
„obszary niesamodzielne” są to obszary nad którymi państwa kolonialne mają sprawować „święte
posłannictwo”, czyli do szanowania interesów tej ludności, popieranie postępu w dziedzinie gospodarczej,
społecznej. Państwa kolonialne mają obowiązek przesyłania Sekretarzowi Generalnemu informacji
dotyczących gospodarczych, społecznych i oświatowych warunków na tych obszarach
w późniejszym czasie Zgromadzenie Ogólne ONZ wypowiedziało się zdecydowanie za całkowitą likwidacją
systemu kolonialnego. Wyrazem tego była Deklaracja 1960 roku „ w sprawie przyznania niepodległości krajom
i ludom kolonialnym”
Sekretarz Generalny na podstawie zasad uchwalonych przez Zgromadzenie Ogólne mianuje personel ONZ
w 1947 roku podpisana została prze ONZ a USA konwencja w sprawie siedziby ONZ (Nowy Jork)
państwa członkowskie zobowiązały się zapewnić ONZ na swych terytoriach zdolność prawną oraz przywileje i
immunitety niezbędne do realizacji jej celów, jak również przywileje i immunitety dla przedstawicieli i
funkcjonariuszy ONZ w zakresie koniecznym do niezależnego wykonywania ich funkcji
budżet ONZ na lata 2002-2003 wynosił 2,6 mld $
po stronie wpływów główną pozycję stanowią składki od państw członkowskich, których wysokość obliczana
jest wg określonej skali opartej na wielu wskaźnikach (Polska – 0,353% ogółu składek od 2001 r.)
po stronie wydatków – utrzymanie Sekretariatu, sesje i konferencje, wydatki na utrzymanie urzędów
Wysokiego Komisarza Praw Człowieka i dla Spraw Uchodźców oraz MTS, niektóre operacje pokojowe oraz
spłata długów
od wielu lat ONZ jest w trudnej sytuacji finansowej
założycielami NATO były USA, Wielka Brytania, Francja, Włochy, Belgia, Dania, Holandia, Islandia, Kanada,
Luksemburg, Norwegia i Portugalia
organy NATO:
o Rada Atlantycka podejmuje zasadnicze decyzje, zarówno wojskowe, jak również polityczne i
organizacyjne
państwa członkowskie reprezentowane są w Radzie przez Ministrów (obrony, spraw
zagranicznych, finansów) w zależności od treści obrad
obradom przewodniczy Sekretarz Generalny
o organ wojskowy/strategiczny – Komitet Wojskowy – złożony z szefów państw członkowskich.
Obszar strategiczny NATO podzielony jest na trzy dowództwa:
Dowództwo Europy – Bruksela
Dowództwo strefy Atlantyku – Norfolk (USA)
Dowództwo strefy Kanału La Manche
oraz na jedną grupę regionalną Ameryka Północna
o w roku 1966 z NATO wycofała się Francja a 1974 Grecja (z organizacji wojskowej, pozostając nadal
stroną Paktu); 12 marca 1999 roku do NATO przystąpiły Polska, Czechy i Węgry
ANZUS Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku – powstał w 1951 roku i miał na celu wspólną obronę i prowadzenie
konsultacji w przypadku zagrożenia integralności terytorialnej państw basenu Pacyfiku; może on
przeprowadzać konsultacje także z innymi państwami oraz regionalnymi organizacjami państw basenu
Pacyfiku; do obowiązków państw członkowskich należy podnoszenie poziomu potencjału militarnego oraz
udzielanie pomocy wojskowej w razie agresji
o założycielami były Australia, Nowa Zelandia i USA
o organami ANZUS są:
Rada Ministrów Spraw Zagranicznych (raz w roku)
Stała Rada
Wojskowa Grupa Łącznikowa
Prawo międzynarodowe publiczne 75
SEATO Organizacja Paktu Azji Południowo Wschodniej
o organizacja powstała w 1954 r., a utworzyły ją Australia, Filipiny, Nowa Zelandia, Pakistan, Tajlandia,
USA, Wielka Brytania, Francja
o miały one przyhamować rozprzestrzenianie się komunizmu w tym regionie oraz zmniejszyć aktywność
ZSRR i Chin również w tym rejonie
o w 1977 rozwiązano tą instytucję
CENTO Pakt Bagdadzki
o utworzyły go w 1955 r. Irak, Iran, Pakistan, Turcja, Wielka Brytania
o końcem działania tej organizacji buł wybuch rewolucji islamskiej w Iranie w 1979r.oraz wieloletnia
wojna miedzy Irakiem a Iranem
Układ Warszawski – powstał w 1955 r. Była to organizacja współpracy politycznej i wojskowej państw
socjalistycznych. Członkami: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, NRD, Węgry, Rumunia, Bułgaria i Albania
(zgłosiła wystąpienie w 1968 r.); układ początkowo zawarty na 20 lat, następnie przedłużony, przewidywał, że
w razie napaści na jedną ze stron inne przyjdą jej z pomocą
o naczelne dowództwo znajdowało się w Moskwie (Doradczy Komitet Polityczny i Zjednoczone
Dowództwo Sił Zbrojnych)
o układ stał się gwarantem hegemonii radzieckiej w Europie Środkowej i Wschodniej
o w 1956 r. ZSRR podjął samodzielną interwencję wojskową przeciw Węgrom, natomiast w roku 1968 w
ramach Układu Warszawskiego wojska ZSRR, Polski, Węgier, NRD i Bułgarii dokonały inwazji
zbrojnej w Czechosłowacji, zmuszając ją do powrotu do systemu radzieckiego (jedynie Rumunia była
przeciwna interwencji)
o w marcu 1991 r. organizacja ta przerwała działalność wojskową, a w czerwcu 1991 przywódcy państw
członkowskich podjęli decyzję o rozwiązaniu
UNIA EUROPEJSKA:
o początki tej organizacji sięgają czasów 1951 r. gdy na podstawie traktatu paryskiego powstała
Europejska Wspólnota Węgla i Stali (EWWiS) , którą założyły Belgia, Holandia, Luksemburg,
Francja, Włochy, RFN
organami wspólnoty były Wysoka Władza, Rada Ministrów i Sekretariat z siedzibą w Brukseli
był to początek działań integracyjnych w sferze gospodarczej Europy Zachodniej
o w 1957 r. sześć tych państw na podstawie traktatów rzymskich utworzyły dwie nowe wspólnoty:
Europejską Wspólnotę Energii Atomowej (EURATOM)
zapewnienie rozwoju przemysłu atomowego poprzez popieranie badań naukowych,
wprowadzenie ułatwień inwestycyjnych, zaopatrzenia w surowce, spowodowanie
wolnego przepływu kapitału, swobodnej cyrkulacji fachowców i tworzenia wspólnych
zakładów produkcyjnych
Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG)
powołanie do życia EWG było wyrazem dążenia do stworzenia jednego
zintegrowanego organizmu gospodarczego poprzez obniżanie i znoszenie ceł oraz
likwidację ograniczeń w przepływie kapitału i siły roboczej a stopniowo także
tworzenie jednego organizmu politycznego
o w 1957 r. państwa członkowskie Wspólnot Europejskich zawarły w 1957 r. umowę uznającą
Europejskie Zgromadzenie Parlamentarne i Trybunał Sprawiedliwości za wspólne organy trzech
wspólnot
o 1986 r. uchwalenie Jednolitego Aktu Europejskiego, który przewiduje m.in. współdziałanie państw
członkowskich w zakresie polityki zagranicznej
o w 1992 r. podpisano w Maastricht przez 12 państw Traktat o Unii Europejskiej (trzy filary). Następnie
traktat ten został zmodyfikowany Traktatem amsterdamskim z 1 października 1997 r. , który wszedł
w życie 1 maja 1999 r.
o ministrowie spraw zagranicznych państw członkowskich UE podpisali 26 lutego 2001 r. w Nicei traktat
nicejski. Jego przyjęcie umożliwiło dalszy proces integracji i rozszerzenia Unii
o daty przystąpienia do Unii Europejskiej:
1973 – Wielka Brytania, Irlandia i Dania
1981 – Grecja
1986 – Hiszpania i Portugalia
1995 – Austria, Finlandia, Szwecja
2004 – Litwa, Łotwa, Estonia, Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Cypr, Malta
Prawo międzynarodowe publiczne 76
organy Unii Europejskiej:
o Rada Europejska – (nie należy jej mylić z Radą Europy lub Radą Unii Europejskiej) Wytycza
strategiczne cele rozwoju Unii (ma ona nadawać Unii Europejskiej niezbędne impulsy dla jej rozwoju
oraz ustalać ogólne kierunki polityczne). Powołana w grudniu 1974 r., stanowi formę systematycznych
spotkań szefów państw członkowskich Wspólnot Europejskich. Rada zbiera się co najmniej dwa razy
do roku pod przewodnictwem głowy państwa lub szefa rządu państwa członkowskiego, któremu
przypada przewodnictwo w Unii Europejskiej. Przewodnictwo trwa pół roku i zmienia się rotacyjnie
Rada Europejska ustala zasady i główne kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i
Bezpieczeństwa, wskazuje na interesy strategiczne Unii, łącznie ze sprawami dotyczącymi
wspólnej obrony; interweniuje w dziedzinie polityki ekonomicznej, monetarnej i zatrudnienia;
pełni również istotną rolę w procesie rozszerzania Unii Europejskiej
o Rada Unii Europejskiej – Rada jest głównym organem decyzyjnym UE. Podobnie jak Parlament
Europejski, Rada została powołana w latach 50. na mocy traktatów założycielskich. Reprezentuje ona
państwa członkowskie, a w jej obradach uczestniczy jeden minister z każdego rządu krajowego UE
różni ministrowie uczestniczą w różnych posiedzeniach w zależności od rodzaju zagadnień
ujętych w porządku obrad. Jeśli, na przykład, Rada ma obradować nad problemami z zakresu
ochrony środowiska, w obradach weźmie udział Minister Ochrony Środowiska z każdego
państwa UE; w tym przypadku będzie ona zwana "Radą Ochrony Środowiska"
rada spełnia sześć głównych funkcji:
uchwala europejskie akty prawne. W wielu dziedzinach dzieli władzę ustawodawczą z
Parlamentem Europejskim
koordynuje ogólną politykę gospodarczą państw członkowskich
zawiera umowy międzynarodowe między UE a jednym lub większą liczbą państw, lub
organizacji międzynarodowych
wraz z Parlamentem Europejskim zatwierdza budżet UE
określa kierunki Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa, opierając się na
wytycznych ustalonych przez Radę Europejską
koordynuje współpracę miedzy krajowymi organami sądowymi i służbami policyjnymi
w sprawach kryminalnych
przewodnictwo Rady zmienia się co 6 miesięcy i sprawowane jest kolejno przez wszystkie
państwa w systemie rotacyjnym
głosowania większościowe (ważone) zastępują stopniowo jednomyślność, stając się
zasadniczym symbolem „ponadpaństwowości” Unii:
Francja, RFN, Włochy i Wielka Brytania – 29
Hiszpania i Polska – 27
Holandia, Grecja, Portugalia – 13
Belgia – 12
Luksemburg, Cypr, Estonia, Słowenia, Litwa, Łotwa – 4
Malta – 3
o http://europa.eu.int/institutions/parliament/index_pl.htm - top#topKomisja Europejska organ
wykonawczy Wspólnot Europejskich. W skład Komisji wchodzi 25 członków-komisarzy na czele z
Przewodniczącym. Kadencja obecnej Komisji, której Przewodniczącym jest José Manuel Barroso
zaczęła się 22 listopada 2004 roku
Komisja Europejska spełnia cztery główne funkcje:
przedstawia Parlamentowi i Radzie projekty aktów prawnych;
zarządza i realizuje politykę i budżet UE;
egzekwuje prawo wspólnotowe (razem z Trybunałem Sprawiedliwości);
reprezentuje Unię Europejską na arenie międzynarodowej, na przykład podczas
negocjowania umów między UE a innymi krajami
choć „siedziba" Komisji mieści się w Brukseli (Belgia), jej biura znajdują się również w
Luksemburgu, przedstawicielstwa - we wszystkich państwach UE, a delegatury - w wielu
stolicach różnych krajów świata
o Parlament Europejski – złożony z wybranych na 5 lat przedstawicieli społeczeństw państw
członkowskich. Deputowani w Parlamencie Europejskim zasiadają nie w blokach narodowych, ale
według ogólnoeuropejskich frakcji politycznych, które skupiają wszystkie główne partie polityczne
działające w państwach członkowskich UE
w 2004 roku na Przewodniczącego Parlamentu Europejskiego został wybrany Josep Borrel
Prawo międzynarodowe publiczne 77
miesięczne sesje plenarne, w których uczestniczą wszyscy eurodeputowani, odbywają się w
Strasburgu (Francja) – „siedzibie” Parlamentu. Posiedzenia komisji parlamentarnych oraz
wszelkie dodatkowe sesje plenarne odbywają się w Brukseli (Belgia), natomiast w
Luksemburgu znajdują się biura administracyjne Parlamentu („Sekretariat Generalny")
parlament pełni trzy ważne funkcje:
dzieli z Radą władzę legislacyjną. Sam fakt, że jest on organem wybieranym w
wyborach bezpośrednich pomaga zagwarantować legitymację demokratyczną prawa
europejskiego
sprawuje demokratyczny nadzór nad wszystkimi instytucjami UE, a zwłaszcza nad
Komisją. Jest uprawniony do zatwierdzania lub odrzucania kandydatur Komisarzy, a
także ma prawo zgłaszania wotum nieufności wobec całej Komisji
Dzieli z Radą kompetencje w zakresie uchwalania budżetu UE i może w związku
tym wpływać na wydatki dokonywane przez UE. Na końcu procedury przyjmuje lub
odrzuca cały projekt budżetu
w latach 2004-2007 liczebność parlamentu wynosi 732 deputowanych. Polska posiada 54
eurodeputowanych
o Trybunał Sprawiedliwości organ Unii Europejskiej pełniący funkcję sądu międzynarodowego,
konstytucyjnego, administracyjnego. Jako sąd międzynarodowy rozstrzyga wszelkie spory
pojawiające się przy realizacji traktatów i dotyczą naruszenia prawa europejskiego. Jako sąd
konstytucyjny kontroluje legalność aktów prawnych przyjmowanych przez Parlament Europejski i
Radę Unii Europejskiej oraz dokonuje m.in. interpretacji traktatów, wykładni prawa europejskiego.
Spory między Wspólnotami a funkcjonariuszami Unii Europejskiej rozstrzyga w ramach funkcji sądu
administracyjnego. Trybunał Sprawiedliwości jest także instancją odwoławczą od decyzji Komisji.
Składa się z 15 sędziów, którymi są obywatele państw członkowskich Unii. Ich kadencja trwa 6 lat i
może być odnawiana. Przewodniczącego wybierają sędziowie spośród siebie. Trybunał
Sprawiedliwości obraduje na sesjach plenarnych i w sprawach szczególnych może tworzyć 3-5-
osobowe izby
o Trybunał Obrachunkowy złożony z 15 niezależnych osób, po jednej z każdego państwa
członkowskiego, mianowanych przez Radę, kontroluje prawidłowość realizacji budżetu
RADA EUROPY została powołana do życia na podstawie umowy londyńskiej z roku 1949 r. Zadaniem Rady
jest „osiągniecie większej jedności miedzy członkami w celu zabezpieczenia i urzeczywistnienia ideałów i
zasad, które są wspólnym dziedzictwem, oraz ułatwienie postępu gospodarczego i społecznego”
o działalność Rady to głównie przygotowanie projektów umów międzynarodowych i innych aktów
normatywnych zmierzających do unifikacji praw i standardów oraz ochrony praw człowieka na
obszarze państw członkowskich. Rada przygotowała m.in. projekty:
Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (1950)
Europejskiej Konwencji Kulturalnej (1954)
Konwencji o Zapobieganiu Torturom (1987) etc.
o członkami Rady Europy jest 45 państw europejskich. Polska została członkiem 26 listopada 1991 r..
Siedzibą organizacji jest Strasburg
o głównymi organami Rady są: Komitet Ministrów (przedstawiciele ministrów są akredytowani jako stali
przedstawiciele przy Radzie), Zgromadzenie Parlamentarne złożone z przedstawicieli parlamentów
państw członkowskich i Sekretariat wybierany na 5 lat, na czele którego stoi Sekretarz Generalny
RADA WZAJEMNEJ POMOCY GOSPODARCZEJ (RWPG) została utworzona w 1949 przez Bułgarię,
Czechosłowację, Polskę, Rumunię, Węgry, ZSRR. Była to swego rodzaju opowiedz na Plan Marshalla, do
którego państwa socjalistyczne nie przystąpiły na skutek decyzji Stalina. Jednym z celów Rady było
podnoszenie stopy życiowej ludzi oraz rozwój gospodarczy według gospodarki planowanej, a także integracja
gospodarcza państw członkowskich
o w latach późniejszych do RWPG przystąpiły Albania, Kuba, Mongolia, NRD, Wietnam. W roku 1991
rozwiązano RWPG
RADA NORDYCKA jest organizacją współpracy państw skandynawskich. Podstawę prawną działalności
Rady stanowi uchwała parlamentów Danii, Szwecji, Norwegii, Finlandii i Islandii w roku 1952
o Rada nie ma prawa podejmowania wiążących uchwał, formułuje tylko zalecenia pod adresem rządów.
W swej dotychczasowej działalności Rada Nordycka przyczyniła się w dużym stopniu do unifikacji
prawa w państwach skandynawskich, a w pewnej mierze także do rozwoju współpracy kulturalnej i
gospodarczej
o w RN zasiadają przedstawiciele parlamentów i przedstawiciele rządów państw członkowskich, ci
ostatni jednak nie głosują. Przedstawicieli parlamentów (Szwecja i Norwegia mają po 20, Finlandia –
18, Dania – 16, Islandia – 7, Wyspy Alandzkie, Wyspy Faroe oraz Grenlandia – po 2) wybierają partie
polityczne proporcjonalnie do liczby miejsc w parlamencie
Liga Państw Arabskich to organizacja powstała w 1945 r. na podstawie paktu podpisanego w Kairze; należą
do niej państwa o różnych ustrojach politycznych i społeczno-gospodarczych, monarchie feudalne obok
republik przeprowadzających daleko idące reformy – załącznik do paktu LPA zapewnia w niej miejsce dla
Palestyny
o organami LPA są Rada złożona z przedstawicieli państw członkowskich oraz komisje będące
organami do spraw współpracy w dziedzinie gospodarczej, społecznej i kulturalnej (w 1950, po
powstaniu państwa Izrael, utworzono Komisję Obrony)
Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA) powstała w wyniku uchwał konferencji w Addis Abebie w roku
1963, w której wzięły udział 32 państwa afrykańskie
o celem organizacji było umacnianie jedności i solidarności państw afrykańskich , obrona ich
suwerenności, niezawisłości i integralności terytorialnej, koordynowanie współpracy w stwarzaniu
narodom Afryki lepszych warunków bytu i likwidacji kolonializmu. Organizacja dążyła także do
integracji gospodarczej i współpracy miedzy państwami afrykańskimi
o w 1999 r. Konferencja Szefów Państw i Rządów OJA przyjęła deklarację, w której wskazywano na
konieczność przyspieszenia procesu integracji na kontynencie afrykańskim oraz powołania w miejsce
OJA Unii Afrykańskiej (UA) w 2002 r. podczas szczytu w Durbanie uroczyście proklamowano
utworzenie UA, składającej się z 52 państw
o organami UA są:
Zgromadzenie Szefów Państw i Rządów, Rada Wykonawcza, Komisja, Stały Komitet
Przedstawicieli, Parlament Panafrykański, Rada Pokoju i Bezpieczeństwa, Rada
Gospodarcza, Społeczna i Kulturalna, Trybunał Sprawiedliwości
o głównymi celami UA są obrona suwerenności, integralności terytorialnej i niepodległości państw
członkowskich; przyspieszenie integracji politycznej, ekonomicznej i socjalnej; promocja i obrona
wspólnego stanowiska państw afrykańskich w sprawach dotyczących kontynentu i ludności Afryki;
rozwijanie współpracy międzynarodowej, z uwzględnieniem założeń Karty NZ i Powszechnej
Deklaracji Praw Człowieka; promocja i ochrona praw człowieka i ludów zgodnie z przyjętymi zasadami
w Afrykańskiej Karcie Praw Człowieka i Ludów oraz z innymi instrumentami dotyczącymi praw
człowieka
Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) powstała na podstawie traktatu bogotańskiego z roku 1948.
Członkami są nie tylko kraje rozwijające się Ameryki Łacińskiej ale także Stany Zjednoczone. Do OPA nie
należy Kanada. W 1962 r. Kuba została wykluczona z Komitetu ds. Obrony i od tego czasu nie uczestniczy w
wg MTS z 1950 spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”
wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu
faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”
Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub
sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”
pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na
stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od
którego utrzymanie pokoju zależy”
napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno
zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji
kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów
doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do
usunięcia
konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też
siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne)
negocjacje określane są jako proces, w trakcie którego państwa starają się usunąć różnice zdań w drodze
wymiany poglądów w celu osiągnięcia porozumienia
obie strony powinny wynieść jakąś korzyść z rokowania czy tez przynajmniej wynieść przekonanie, że
odniosły pewną korzyść
rokowania należy prowadzić „w duchu wspólnych interesów”
podział rokowań na:
o dwustronne
o wielostronne
w rokowaniach mogą brać udział nie tylko strony uczestniczące w sporze, np. w konferencji paryskiej w 1973
w sprawie Wietnamu uczestniczyły również Węgry, Polska, Kanada, Indonezja oraz sekretarz generalny ONZ
za jedną z form rokowań uważa się także konsultacje strony odbywają je w wyniku przyjętych wcześniej w
tym względzie zobowiązań odbywają się one na żądanie jednej ze stron, gdy zajdzie potrzeba ku temu lub
też w ustalonych odstępach czasu
ONZ nie zastępuje dyplomacji, ale jest „koniecznym uzupełnieniem tradycyjnych metod dyplomatycznych”,
gdyż ONZ spełnia swe zadanie „tylko wówczas, gdy pomaga dyplomacji w dojściu do porozumienia między
zainteresowanymi państwami”
art. 33 Kart NZ strony przed przekazaniem do RB ONZ lub do ZO sporu zagrażającego utrzymaniu
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa przede wszystkim powinny dążyć do jego załatwienia w drodze
rokowań i innych sposobów pokojowego załatwiania sporów
obecnie w wielu przypadkach strony zgadzają się na podjęcie rokowań pod naciskiem opinii publicznej, mimo
że wcale nie mają zamiaru osiągnąć porozumienia
dobre usługi i mediacja (czyli pośrednictwo) są „procedurą pomocniczą, która ułatwia rokowania bezpośrednie
między stronami i nawiązuje je w razie ich zerwania”
rola mediatora polega na „pogodzeniu przeciwnych pretensji i na złagodzeniu niechęci, jaka mogłaby wynikać
między państwami spór wiodącymi”
dobre usługi oraz mediacja mogą mieć miejsce na skutek zwrócenia się o nie jednej albo obu stron lub też
mogą być zaofiarowane przez państwo trzecie, organizację międzynarodową a nawet przez poszczególne
jednostki
mediatorami mogą być nie tylko państwa ale także osoby fizyczne
4. Komisje badań
w przypadku gdy rokowaniach miedzy stronami powstaje różnica zdań co do stanu faktycznego, strony mogą
powołać komisję badań (zwaną również komisją śledczą) w celu wyjaśnienia kwestii spornej
wynik badań tworzy zazwyczaj punk wyjścia dla dalszej procedury pojednawczej
MTS zgodnie z art. 50 swego statutu, może „powierzyć śledztwo lub ekspertyzę każdej osobie, ciału, biuru,
komisji lub organowi przez siebie wybranemu”
5. Koncyliacja
koncyliacja różni się od mediacji tym, że komisja koncyliacyjna sama formułuje propozycję załatwienia sporu,
a nie wspólnie ze stronami uczestniczącymi w sporze
o wnioski, do jakich doszła komisja koncyliacyjna są tylko propozycją skierowaną do stron bez
jakiejkolwiek mocy wiążącej
wg definicji uchwalonej przez Instytut Prawa Międzynarodowego w roku 1961 „koncyliacja jest metodą
załatwienia sporów międzynarodowych wszelkiego rodzaju, zgodnie z którą strony powołują komisję bądź to
na podstawie stałej, bądź też w trybie ad hoc dla zajęcia się sporem: komisja ta zmierza do bezstronnego
zbadania sporu i podejmuje próbę ustalenia warunków rozwiązania, które mógłby być przyjęte przez strony,
albo też dostarczenia stronom pomocy w załatwieniu sporu, o jaka one się zwrócą”
koncyliacja ma więcej zalet ponieważ organ koncyliacyjny nie jest zmuszony do stosowania obowiązujących
przepisów prawa, tzn. norm postępowania wykształconych w przeszłości, ale może zaproponować
konstruktywne rozwiązanie uwzględniające przyszłość
§ 3. Sądy międzynarodowe
1. Rozwój historyczny
sądy międzynarodowe możemy podzielić na sądy rozjemcze czyli arbitraż międzynarodowy i sądy stałe
początki arbitrażu najdawniejsze okresy historyczne
konferencje haskie 1899 i 1907 wysiłki zmierzające do utworzenia stałych sądów międzynarodowych
o Stały Trybunał Rozjemczy (1902) istnieje do dzisiaj; zgodnie z postanowieniami konwencji – każde
państwo będące jej sygnatariuszem ma prawo wyznaczyć cztery osoby, zarówno spośród własnych
obywateli, jak i cudzoziemców, mające odpowiednie kwalifikacje sędziowskie; w przypadkach
powstania sporu między państwami mogą one wybierać z listy arbitrów w celu uformowania sądu
rozjemczego
Pakt LN art. 14 – Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej (1922-1945)
po II wojnie światowej – MTS
2. Arbitraż międzynarodowy
arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą
orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony
o I konwencja haska w art. 37 podaje, że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między
państwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”
B. Kompetencje MTS
kompetencje ratione personae
o art. 34 statutu głosi, że tylko państwa maja prawo stawać jako strony przed trybunałem
o zgodnie z art. 62 statutu, państwo mające interes natury prawnej, który mógłby być naruszony
wyrokiem trybunału w danej sprawie, może domagać się uczestnictwa w procesie w charakterze
interwenienta
o Trybunał może zwrócić się do rządowych organizacji międzynarodowych o informacje mające
znaczenie dla rozpatrywanej sprawy oraz może przyjmować takie informacje dostarczone przez
organizację z własnej inicjatywy
kompetencje ratione materiae
Prawo międzynarodowe publiczne 84
o kompetencje trybunału wg art. 36 ust.1 statutu obejmują „wszelkie spory, które strony doń wniosą
oraz wszelkie sprawy wyraźnie wymienione w karcie NZ albo w obowiązujących traktatach i
konwencjach”
o statut przewiduje jednak możliwość zaciągnięcia przez państwo zobowiązania ustanawiającego
kompetencję obligatoryjną, to znaczy stworzeniu sytuacji, w której trybunał będzie działał na wniosek
jednej tylko strony. Tę kompetencję obligatoryjną określa art. 36 ust. 2 statutu, nazywany zazwyczaj
„klauzulą fakultatywną”
o art. 96 Karty NZ – ZO ONZ lub RB ONZ mogą zwrócić się do MTS o wydanie opinii doradczej w
każdej kwestii prawnej
kompetencje ratione iuris
o trybunał wydaje swoje decyzje na podstawie przepisów określanych w art. 38 ust. 1 statutu. Zgodnie z
tym postanowieniem trybunał, którego zadaniem jest orzekać na podstawie prawa międzynarodowego
w sporach, jakie zostaną mu przekazane, stosuje:
konwencje międzynarodowe, bądź ogólne, bądź specjalne, ustalające reguły wyraźnie uznane
przez państwa wiodące spór
zwyczaj międzynarodowy jako dowód istnienia ogólnej praktyki przyjętej jako prawo
ogólne zasady prawa uznane przez narody cywilizowane
z zastrzeżeniem art. 59,według którego wyrok wiąże tylko strony i tylko w stosunku do danego
sporu, wyroki sadowe oraz opinie najznakomitszych znawców prawa publicznego, różnych
narodów jako środek pomocniczy do stwierdzenia przepisów prawnych
funkcje MTS:
o sądu o kompetencji dobrowolnej, rozstrzygającego spór między państwami przedłożony mu na
podstawie kompromisu zawartego przez strony w odniesieniu do danego sporu lub na podstawie
klauzuli zawartej w umowie międzynarodowej obowiązującej strony uczestniczące w sporze
o sądu o kompetencji obowiązkowej opartej na deklaracji złożonej zgodnie z art.36 ust.2 statutu,
działającego na podstawie skargi wniesionej przez jedną ze stron
o doradcy prawnego ONZ i organizacji wyspecjalizowanych ONZ, wydając opinie doradcze na żądanie
zgromadzenia ogólnego, rady bezpieczeństwa lub innych organów i organizacji upoważnionych przez
zgromadzenie ogólne
o sądu polubownego orzekającego ex aequo et bono, jeśliby strony się na to zgodziły
w roku 1996 po wejściu w życie konwencji o prawie morza, został utworzony zgodnie z artykułem 287
konwencji z Montego Bay Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza
trybunał złożony jest z 21 niezawisłych sędziów reprezentujących główne systemy prawne świata
w składzie nie może być dwóch obywateli tego samego państwa
Trybunał powołał ze swojego składu Izbę złożoną z jedenastu sędziów, która ma zajmować się sporami
dotyczącymi interpretacji lub stosowania konwencji o prawie morza
decyzje trybunału są ostateczne i wiążące tylko dla stron sporu i w danej sprawie
językami roboczymi są francuski i angielski
siedzibą Trybunału jest Hamburg
Pakt Ligi Narodów nałożył na państwa członkowskie obowiązek kierowania sporów powstałych między nimi
bądź to na drogę postępowania rozjemczego lub sądowego, bądź to do rozpatrzenia przez Radę Ligi, przy
czym w żadnym przypadku nie powinny one uciekać się do wojny przed upływem trzech miesięcy od wyroku
sadu rozjemczego lub sądowego lub decyzji Rady
Pakt Ligi Narodów nie wykluczał wojny jako środka załatwiania sporów międzynarodowych
określone w Pakcie LN zobowiązania dotyczące załatwiania sporów oparte były na założeniu, że spory
międzynarodowe można podzielić na spory prawne i polityczne oraz że spory pierwszej kategorii powinny być
kierowane na drogę rozjemczą lub sadową, natomiast spory drugiej kategorii – do organów Ligi. Pakt
wymieniał w art. 13 cztery rodzaje sporów uważanych za prawne („nadające się w ogólności do
rozstrzygnięcia rozjemczego lub sadowego”)
Karta NZ w art. 1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i rozstrzyganie
sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad
sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”
zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczące w sporze: „będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w
drodze rokowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sadowego, odwołania do organów
lub układów regionalnych albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”
Rada Bezpieczeństwa:
o ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać
międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art. 34)
o wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosować sankcje bez
użycia sił zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił zbrojnych (art. 42)
o zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczeństwa w sprawach innych niż
proceduralne, powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby
piętnastu członków Rady
art. 11 ust. 2 Karty NZ upoważnia Zgromadzenie Ogólne do omawiania spraw dotyczących utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach zaleceń
Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ art. 2 ust. 7 zawiera ogólna zasadę: „żadne
postanowienie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty
swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”
zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami, postępowały
zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i
bezpieczeństwa”
art. 31 przewiduje, że państwo nieczłonkowskie na równi z państwami członkowskimi nie będącymi członkami
Rady Bezpieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w omawianiu każdej sprawy przedstawionej
Radzie Bezpieczeństwa, jeżeli Rada uzna, że sprawa dotyczy szczególnie interesów tego państwa
w uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwiania sporów, zawartej w deklaracji zasad prawa
międzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 24 października 1970 r., stwierdzono, że
państwa mają obowiązek załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby
nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym
stosować będą środki wymienione w art. 33 Karty
statuty wielu organizacji przewidują kierowanie do sądu rozjemczego lub do MTS sporów wynikłych z ich
interpretacji
inne spory znacznie większa różnorodność
o Międzynarodowa Organizacja Pracy – skomplikowany system kontroli, mającej na celu wywarcie
nacisku na państwa, by przestrzegały postanowień konwencji pracy (spory rozpatruje Rada
Administracyjna, która może je przekazać do komisji śledczej)
w niektórych organizacjach wyspecjalizowanych spory rozpatrują komisje koncyliacyjne, komisje dobrych
usług i różnego rodzaju organy specjalnie powoływane w tym celu
przy załatwianiu sporów powstałych na tle stosowania umów międzynarodowych (umowy takie noszą
zazwyczaj nazwę umów dotyczących promocji i ochrony inwestycji zagranicznych) najczęściej stosowane są
rokowania bezpośrednie i arbitraż
1965 – inicjatywa MBOiR podpisano w Waszyngtonie Konwencję o regulowaniu sporów dotyczących
inwestycji między państwami a obywatelami innych państw utworzenie MORSI
o Konwencja uznaje zdolność osoby fizycznej lub spółki do uczestniczenia bezpośrednio w procesie
toczącym się na forum międzynarodowym, a ponadto stanowi, że w przypadkach, kiedy inwestor i
państwo-gospodarz zgodziły się przekazać spór do załatwienia przez MORSI, państwo inwestora nie
może w danej sprawie sprawować opieki dyplomatycznej, z wyjątkiem sytuacji, w której państwo-
gospodarz nie zastosuje się do orzeczenia
tradycyjnie określa się wojnę jako stan walki orężnej między państwami i jako przeciwstawienie stanu pokoju.
Określenia te w przeszłości były podstawą do podziału prawa międzynarodowego na prawo wojny i pokoju,
nie odpowiada to jednak współczesnym tendencjom zmierzającym do objęcia przepisami prawa
międzynarodowego działań o charakterze zbrojnym, dlatego coraz częściej znajduje zastosowanie szersze
określenie ,,konflikt zbrojny”
w konwencjach genewskich o ochronie ofiar wojny stwierdza się, że konwencje te znajdują zastosowanie ,,w
razie wypowiedzenia wojny lub powstania jakiegokolwiek konfliktu zbrojnego...”, znajdują one zastosowanie
nawet, gdy jedna ze stron nie uznała stanu wojny, w przypadku okupacji całości lub części terytorium, nawet,
gdy ta okupacja nie napotkała oporu zbrojnego. Ustanawiają one pewne minimum obowiązków, jakie przyjęły
państwa w odniesieniu do ,,konfliktu niemającego charakteru międzynarodowego i powstającego na
terytorium jednej z umawiających się stron”
począwszy od konwencji haskiej z roku 1954 o ochronie dóbr kulturalnych w razie konfliktu zbrojnego,
określenie ,,konflikt zbrojny” jest szeroko stosowane w prawie międzynarodowym zamiast określenia
,,wojna”
podział konfliktów zbrojnych na konflikty międzynarodowe i konflikty niemające charakteru międzynarodowego
o zakres zobowiązań, co do konfliktów zbrojnych jest znacznie szerszy. Konferencja dyplomatyczna
obradująca nad projektami protokołów dodatkowych do konwencji genewskich dotyczących ochrony
ofiar w międzynarodowych konfliktach zbrojnych (w r. 1974) uznała za konflikty międzynarodowe –
poza wymienionymi w art. 2 konwencji z 1949 r. – także ,,konflikty zbrojne, w których narody walczą
przeciwko panowaniu kolonialnemu i obcej okupacji oraz przeciwko reżimom rasistowskim w
wykonaniu praw narodów do samostanowienia”
o pojęcie konfliktu zbrojnego nie mającego charakteru międzynarodowego definiuje się jako
konflikt, który się toczy ,,między siłami zbrojnymi państwa a rozłamowymi siłami zbrojnymi i innymi
zorganizowanymi grupami uzbrojonymi, dowodzonymi przez odpowiedzialne dowództwo”; nie są to
konflikty między państwami – stronami konwencji genewskich
pojęciem szerszym niż wojna i konflikt zbrojny jest użycie siły. Obejmuje nie tylko przypadki starcia się dwóch
lub więcej zbrojnych przeciwników, ale także akcje zbrojne, które nie napotykają zbrojnego oporu (np.
interwencje zbrojne).
w Pakcie ograniczono w istotny sposób prawo państwa do wszczynania wojen państwa nie miały prawa
wszczynania wojen przed wyczerpaniem procedury załatwiania sporów określonej w art.12-15 Paktu Ligi. W
szczególności nie wolno było państwom należącym do Ligi odwoływać się do wojny w następujących
przyczynach:
o jeżeli spór przekazano do rozstrzygnięcia na drogę arbitrażu lub drogę sądową i jeżeli druga strona
zastosowała się do orzeczenia
o jeżeli spór przekazano do załatwienia Radzie Ligi, a Rada przyjęła sprawozdanie jednomyślnie (nie
licząc głosów stron sporu)i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków sprawozdania
o jeżeli spór na żądanie Rady lub jednej ze stron został przekazany Zgromadzeniu Ligi, a jego
sprawozdanie zostało przyjęte przez członków Rady i przez większość pozostałych członków Ligi (nie
licząc głosów stron sporu) i jeżeli strona przeciwna zastosowała się do wniosków w sprawozdaniu
zatem Pakt znał przypadki wojny legalnej w przypadku państw, które nie zastosowały się do wyroku
rozjemczego lub sądowego, lub, gdy sprawozdanie Rady nie zostało jednomyślnie przyjęte. Przyjęto tez, że
nie budzi zastrzeżeń legalność wojny obronnej. Zgodnie z art.10 Paktu Ligi członkowie powinni się ,,szanować
i utrzymać przeciwko wszelkiej napaści z zewnątrz integralność terytorialną i niepodległość polityczną
wszystkich członków Ligi”. W przypadku napaści Rada zaproponuje środki do wykonania tego zobowiązania
art. 11 – wszelka wojna interesuje Ligę i powinna ona zastosować wszelkie środki, aby zabezpieczyć pokój
między narodami.
Pakt Paryski o wyrzeczeniu się wojny podpisany w 1928 r. (zwany także Paktem Kelloga lub Branda-
Kelloga) zawiera w art.1 oświadczenie państw, iż potępiają wojnę i wyrzekają się jej jako narzędzia polityki
narodowej w swych wzajemnych stosunkach
art. 2 – załatwianie sporów i konfliktów międzynarodowych powinno być osiągane tylko za pomocą środków
pokojowych. W preambule państwo uciekające się do wojny ,,będzie musiało być pozbawione korzyści
traktatu niniejszego”. Pakt Paryski został ratyfikowany przez prawie wszystkie państwa (m.in. przez Niemcy).
Zajmował on ważne miejsce w uzasadnieniu wyroków skazujących w procesie norymberskim i tokijskim
jedna z siedmiu zasad wg których członkowie ONZ zobowiązani są postępować ,,wszyscy członkowie
powstrzymują się w swych stosunkach międzynarodowych od groźby użycia siły lub użycia jej przeciwko
integralności terytorialnej lub niezawisłości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób
niezgodny z celami Organizacji Narodów Zjednoczonych”.
o wyjątkiem od zasady zabraniającej użycia siły jest naturalne prawo do obrony indywidualnej lub
zbiorowej przed napaścią, zanim Rada Bezpieczeństwa zastosuje środki konieczne dla utrzymania
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa – ale nawet prawo samoobrony zostało ograniczone w
czasie (przysługuje do momentu podjęcia skutecznej akcji przez Rade Bezpieczeństwa)
o drugi wyjątek o charakterze przejściowym – art. 107 – Upoważnienie do działań przeciwko
,,któremukolwiek z państw nieprzyjacielskich z okresu drugiej wojny światowej podjętych lub
sankcjonowanych w wyniku tej wojny przez rządy, które za te działania odpowiadają”
Deklaracja zasad prawa międzynarodowego z 24 października 1970 r. – działanie wbrew zasadzie
zabraniającej użycia siły jest pogwałceniem prawa międzynarodowego i Karty NZ, a ,,wojna agresywna jest
zbrodnią przeciwko pokojowi, za którą ponosi się odpowiedzialność zgodnie z prawem międzynarodowym”.
Państwa mają się powstrzymać od: propagandy na rzecz wojny, groźby użycia siły, lub jej użycia w celu
naruszenia istniejących granic międzynarodowych, od przemocy, które pozbawiają narody ich prawa do
samostanowienia, wolności i niepodległości, od stosowania represaliów pociągających za sobą użycie siły
terytorium państwa nie może być w wyniku użycia siły okupowane
wg Aktu Końcowego KBWE państwa powinny powstrzymać się od groźby użycia lub bezpośredniego albo
pośredniego użycia siły, od demonstracji siły w celu skłonienia innego państwa do rezygnacji z pełnego
wykonywania jego praw suwerennych
2. Zasada nieinterwencji
interwencja – mieszanie się do spraw drugiego państwa w sposób władczy (dictatorial interference),
zwłaszcza w drodze groźby użycia siły lub jej użycia
o niektórzy autorzy opowiadają się za interwencją w przypadku pogwałcenia podstawowych praw
człowieka (tzw. interwencja humanitarna), w praktyce jednak ochrona praw człowieka wielokrotnie
była pretekstem dla interwencji mających na celu osiągnięcie określonych celów politycznych
o w doktrynie odróżnia się interwencję od intercesji, którą określano jako udzielanie przyjacielskich rad
i wskazówek
zawarta w Karcie zasada zabraniająca użycia siły obejmuje zakaz interwencji zbrojnej. Deklaracja Zasad
Prawa Międzynarodowego z 1970 r. – państwa zobowiązane są powstrzymać się od organizowania lub
zachęcania do organizowania nieregularnych sił lub grup zbrojnych, w celu wtargnięcia na terytorium innego
państwa oraz do organizowania, podżegania, wspomagania lub uczestniczenia w aktach wojny domowej lub
w aktach terrorystycznych w innym państwie bądź zezwolenia na zorganizowaną działalność na jego własnym
terytorium obliczoną na dokonanie takich aktów, jeżeli wiążą się one z groźbą użycia siły lub jej użyciem
wg Karty na państwach ciąży obowiązek nieinterweniowania w sprawy należące do wyłącznej
kompetencji jakiegokolwiek państwa. Każde państwo ma prawo do swobodnego wyboru własnego systemu
politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego
Akt Końcowy KBWE nakłada na państwa obowiązek powstrzymania się od : ingerencji (bezpośredniej,
indywidualnej lub zbiorowej) w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy należące do zakresu wewnętrznej
jurysdykcji innego państwa. Zakaz ingerencji obejmuje nacisk militarny, polityczny, gospodarczy. Również
obowiązek powstrzymania się od udzielania pomocy terrorystycznej, wywrotowej lub innej zmierzającej do
obalenia siłą ustroju innego państwa uczestniczącego
prawo międzynarodowe nie zawiera zakazu wszczynania wojen domowych; jakkolwiek powstańcom
walczącym z rządem zarzuca się zazwyczaj zdradę stanu, to ani oni, ani też rząd legalny, uczestnicząc w
wojnie domowej, nie naruszają obowiązującego obecnie prawa międzynarodowego. Wyjątkiem jest użycie siły
przeciwko prawu narodów do samostanowienia uznanemu w Karcie i innych aktach międzynarodowych
o przy podejmowaniu prób uzasadnienia legalności udzielanej pomocy w wojnach domowych wyłoniły
się dwa stanowiska:
rząd każdego państwa tak długo jak długo sprawuje władzę ma prawo zwracać się do innych
państw o udzielenie mu pomocy przeciwko próbom obalenia go w drodze przemocy
lub dozwolone jest udzielanie pomocy jednej ze stron wojny domowej, gdy druga strona już
taką pomoc od innego państwa otrzymuje, w celu zrównoważenia obcej przemocy i ochrony
niepodległości państwa, w którym toczy się wojna domowa
3. Samoobrona indywidualna i zbiorowa
wg Karty NZ żadne postanowienie Karty nie narusza prawa każdego członka ONZ do indywidualnej lub
zbiorowej samoobrony przeciwko zbrojnej napaści, zanim Rada Bezpieczeństwa nie zastosuje środków
koniecznych do utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa
środki, które podjęły państwa do samoobrony powinny być poddane do wiadomości Rady i w niczym nie
powinny naruszać kompetencji i odpowiedzialności Rady do podjęcia w każdym czasie akcji, jaką uzna za
konieczną, aby przywrócić pokój
Karta NZ zakwalifikowała prawo państwa do samoobrony jako „prawo naturalne”, nawiązując do zasady
przyjętej przez inne systemy prawne ,,na odparcie siły siłą wszystkie prawa pozwalają”. Art. 51 zawiera jednak
istotne ograniczenia: przedmiotowe i czasowe
o użycie siły jest dopuszczalne w celach samoobrony przed bezprawnym użyciem siły, ale nie przed
innymi naruszeniami prawa
o prawo takie przysługuje tylko do czasu podjęcia przez Radę Bezpieczeństwa środków koniecznych do
utrzymania pokoju
wg Karty następujące akty bez względu na to czy wypowiedziano wojnę będą uważane za akt napaści:
o inwazja lub atak dokonany przez siły jednego państwa na terytorium drugiego albo okupacja
wojskowa, nawet czasowa, będąca następstwem takiej inwazji, albo aneksja (przy użyciu siły)
terytorium państwa lub części terytorium
o bombardowanie lub użycie jakiejkolwiek broni przez siły zbrojne jednego państwa na terytorium
drugiego państwa
o blokada portów lub wybrzeża państwa przez siły zbrojne drugiego państwa
o atak dokonany na siły lądowe, morskie lub powietrzne drugiego państwa
o użycie sił zbrojnych jakiegoś państwa, które znajduje się na terytorium drugiego państwa na mocy
porozumienia z państwem przyjmującym, w sposób naruszający warunki ustalone w tym
porozumieniu lub przedłużenie obecności tych sił zbrojnych na danym terytorium poza okres
przewidziany w porozumieniu
o działalność państwa polegająca na udzieleniu zezwolenia w odniesieniu do terytorium oddanego do
dyspozycji drugiego państwa, aby było ono użyte przez to państwo dla wykonania aktu napaści
przeciwko trzeciemu państwu
o wysyłanie przez jakieś państwo w imieniu tego państwa zbrojnych band, grup, oddziałów
nieregularnych lub najemników, które dokonują zbrojnych działań przeciwko drugiemu państwu o
takiej wadze, że równają się one aktom wymienionym powyżej lub poważnemu zaangażowaniu na
tym obszarze (art. 3)
wg Karty wojna napastnicza jest zbrodnią przeciwko międzynarodowemu pokojowi i żadne względy polityczne,
gospodarcze, wojskowe lub innej nie są usprawiedliwieniem
§ 4. Rozbrojenie
1. Rozwój historyczny
3. Rokowania rozbrojeniowe
w latach 1945-1949 sprawą rozbrojeń zajmowały się dwa organy ONZ: Komisja Energii Atomowej i Komisja
Zbrojeń Konwencjonalnych. W pierwszej komisji USA, mające wtedy monopol w zakresie produkcji energii
atomowej przedstawiły tzw. Plan Barucha zmierzający do przekazania międzynarodowemu organowi (w
którym decyzje podejmowane byłyby większością głosów) produkcji energii atomowej; organ ten mógłby
udzielać państwom pod kontrolą zezwoleń na tą produkcję w celach pokojowych
propozycje radzieckie zmierzały do zakazu produkcji i stosowania broni atomowej, stworzenia zorganizowanej
kontroli międzynarodowej; państwa miały posiadać swobodę produkcji energii atomowej w celach pokojowych;
ZSRR chciał przekazać te sprawy Radzie Bezpieczeństwa, natomiast USA Zgromadzeniu Ogólnemu (miały
tam większość głosów)
1954-1955 ZSRR w części zaakceptował memorandum francusko-angielskie zawierające m.in. wyrzeczenie
się przez mocarstwa broni atomowej i określenie maksymalnej liczebności sił zbrojnych
1957-1963 rokowania doprowadziły do podpisania w 1963 w Moskwie traktatu o częściowym zakazie
doświadczeń z bronią jądrową ; w roku 1959 zawarty został traktat w sprawie demilitaryzacji Antarktyki;
w tym samym roku Związek Radziecki przedstawił plan całkowitego rozbrojenia w trzech etapach w ciągu 4
lat, USA odpowiedziały kontrpropozycjami
od 1962 rokowania rozbrojeniowe prowadzone były w Genewie Komitet Rozbrojeniowy (genewski)
opracował traktat o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej który został podpisany w roku 1968 i uzyskał ponad
100 ratyfikacji, oraz bakteriologicznej i toksyn oraz ich zniszczeniu podpisanej w 1972
rokowania radziecko-amerykańskie doprowadziły do porozumienia SALT I (Strategic Armaments Limitation
Talks) oraz SALT II. Następnie porozumienie w sprawie wyrzeczenia się produkcji, magazynowania i
stosowania broni chemicznej (1990). Natomiast rokowania wiedeńskie doprowadziły w 1990 do układu w
sprawie redukcji broni konwencjonalnych w Europie
o inne porozumienia: denuklearyzacja Ameryki Łacińskiej (traktat z 1967), Afryki (Uchwała
Zgromadzenia Ogólnego z 1965) i Oceanu Indyjskiego (Uchwała ZgromadzeniaOgólnego z 1971 r.)
1967 – układ dotyczący przestrzeni kosmicznej (zabrania wprowadzenia na orbitę wokół ziemi obiektów z
bronią nuklearną), podobna treść – układ z 1971 w odniesieniu do mórz i oceanów oraz wnętrza ziemi pod
tym dnem
na sesji w 1978 ZO ONZ przyjęło Dokument końcowy obejmujący Deklarację i Program działania w sprawie
rozbrojenia
traktaty pokoju zawarte z satelitami Osi w 1947 zabraniają państwom zwyciężonym posiadania broni
atomowej, biologicznej i chemicznej
polska inicjatywa to plan sfery bezatomowej (Plan Rapackiego), zapowiedziany na sesji ZO ONZ w 1957 i
przedstawiony w 1958 r.
o w memorandum z 26 lutego 1964 r. Polska zaproponowała zamrożenie zbrojeń nuklearnych i
termonuklearnych na obszarze dwóch państw niemieckich, Polski i Czechosłowacji, z tym
zastrzeżeniem, że strefa ta mogłaby ulec rozszerzeniu w drodze przystąpienia innych państw do niej
także w czasie wojny istnieją pewne wspólne wartości, które są w jakiejś mierze uznawane i respektowane
przez wojujących. Są to nie tylko określone wartości humanitarne, ugruntowane w świadomości społeczeństw,
jak zakaz zabijania starców i dzieci, niszczenia pól uprawnych itp. Istotne znaczenie mają także wartości
polityczne i militarne, które wymagają, aby w wojnach zaniechano określonych działań wykraczających poza
zakres racjonalnie uzasadnionych celów wojny i które by prowadziły do biologicznego wyniszczenia
przeciwnika
przepisy prawa wojennego cechuje mniejsza skuteczność w porównaniu z przepisami podczas pokoju (np.
pogwałcenie podstawowych zasad prawa wojennego w czasie II wojny)
wśród czynników skłaniających państwa do przestrzegania prawa wojennego wymienia się obawy, że zgodnie
z zasadą wzajemności strona przeciwna odpowie w podobny sposób na naruszenie prawa wojennego.
Nowsze konwencje dotyczące humanitarnego prawa konfliktów kładą nacisk na upowszechnienie znajomości
tego prawa i nakładają na państwo obowiązki w tym zakresie
konwencje haskie (1907) – istotne znaczenie dla rozwoju prawa wojny. Szczególnie IV konwencja z
dołączonym regulaminem praw i zwyczajów wojny lądowej. III konwencja – rozpoczęcie kroków wojennych; V
i XIII konwencja – o neutralności wojennej. Także konwencje haskie o stanowisku prawnym statków
handlowych nieprzyjacielskich po rozpoczęciu wojny (VI) i przemiany takich statków w okręty wojenne (VII),
bombardowaniach morskich (IX), polepszaniu losów rannych (X), o ograniczeniach w wykonaniu prawa łupu
(XI) itd.
Klauzula Martena – zamieszczona w preambule do IV konwencji haskiej zobowiązuje państwa do
przestrzegania przepisów prawa haskiego oraz prawa zwyczajowego nieobjętego kodyfikacją haską i do
dostosowania swego postępowania do zasad ludzkości i wymagań sumienia publicznego
konwencje genewskie – 1925 – podpisanie protokołu genewskiego w sprawie użycia gazów i środków
bakteriologicznych:
o Konwencje genewskie z 1929 o traktowaniu jeńców i polepszeniu losu rannych i chorych
o Konwencje genewskie z 1949 o ochronie ofiar wojny (dwie pierwsze to rozwinięcie przepisów
dotyczących konwencji o polepszeniu losu rannych i chorych w wojnie lądowej i morskiej, trzecia –
rozwija przepisy prawa dotyczącego jeńców, czwarta – dotyczy ochrony ludności cywilnej i zawiera w
znacznej części przepisy zupełnie nowe)
przyczyny zahamowania rozwoju prawa wojennego – prawo wojenne w ograniczonym zakresie może
przyczynić się do humanitaryzacji wojny. Główny wysiłek powinien być skierowany na rozwój prawa
antywojennego, gdyż w epoce broni masowej zagłady trudno jest oczekiwać humanitaryzacji wojny. W Karcie
NZ państwa zobowiązały się do powstrzymania użycia siły, więc wg niektórych autorów prawo wojenne w
ogóle powinno przestać istnieć, a przynajmniej nie należy troszczyć się o jego dalszy rozwój. KPM również
stwierdziła ze jest przeciwna badaniu tego problemu w obecnym stanie sytuacji
4. Rozpoczęcie wojny
wojna rozpoczyna się z chwilą jej wypowiedzenia, bądź z chwilą rozpoczęcia działań wojennych
III konwencja haska zabrania rozpoczynania wojny bez uprzedniego i umotywowanego wypowiedzenia bądź
ultimatum z warunkowym wypowiedzeniem wojny
Konwencje genewskie znajdują zastosowanie we wszystkich konfliktach nawet, gdy jedna ze stron nie uznała
stanu wojny
po rozpoczęciu wojny stosunki dyplomatyczne i konsularne zostają zerwane; opiekę nad obywatelami
państwa nieprzyjacielskiego oraz nad budynkami i archiwami przedstawicielstw dyplomatycznych przejmują
placówki dyplomatyczne jednego z państw neutralnych, tzw. mocarstw opiekuńczych. Cudzoziemcy mogą
opuścić to państwo, gdy wyjazd nie jest sprzeczny z interesami danego państwa
Konwencja zaleca by pozwolono odpłynąć statkom handlowym
prawo wojenne dopuszcza zawieranie porozumień między państwami wojującymi. Mogą być zawarte przez
rządy lub przez dowódców wojskowych (np. w sprawie polepszenia losu ofiar wojny)
rozejm wstrzymanie działań wojennych za zgodą stron wojujących
kartele porozumienia między dowódcami stron wojujących
kapitulacje wojskowe umowy kończące na uzgodnionych warunkach lub bezwarunkowo obronę (należy
odróżnić od faktycznego poddania się)
prawo wojenne umożliwia prowadzenie rokowań poprzez zapewnienie nietykalności parlamentarzystom
(osoby przybywające z białą flagą)
6. Mocarstwa opiekuńcze
instytucja mocarstw opiekuńczych służy potrzebie kontaktowania się wojujących stron ze sobą. Są nimi
państwa neutralne pełnią funkcje pełnomocnika i pośrednika w przekazywaniu protestów, propozycji,
rokowań, w sprawie rozejmu, wymiany jeńców itp.; sprawują opiekę nad obywatelami państwa, o którego
interesy się troszczą
Konwencje genewskie z 1949 zobowiązują je do ochrony interesów jeńców, a także osób internowanych jak
również do ogólnego nadzoru nad wykonywaniem konwencji genewskich
8. Jeńcy
status jeńca przysługuje wszystkim członkom sił zbrojnych którejkolwiek strony w konflikcie mającym prawo
uczestniczenia w działaniach wojennych (Protokół dodatkowy I z 1977). Jeńcy znajdują się we władzy
państwa nieprzyjacielskiego, a nie we władzy poszczególnych osób lub oddziałów, które wzięły ich do niewoli
powinni oni być traktowani w sposób humanitarny, mieć prawo do poszanowania swojej osoby i czci; wolno
zatrudniać (z wynagrodzeniem) zdrowych jeńców (praca nie może być upokarzająca)
nie można zmuszać do pracy oficerów, podoficerowie tylko do prac nadzorczych
jeńcy mają prawo do korespondencji, otrzymywania paczek z żywnością itd. Jeniec ujęty w czasie ucieczki
podlega tylko karze dyscyplinarnej. Konwencja przyznaje prawo delegatom mocarstw opiekuńczych i MKCK
do wizytowania obozów i miejsc pracy jeńców
9. Ranni i chorzy
zazwyczaj zawarciem traktatów pokoju, w których państwa regulują swe stosunki związane z przywróceniem
pokoju i likwidacją skutków wojny
często państwa w jednostronnych aktach stwierdzają zakończenie stanu wojny, co pociąga za sobą
określone skutki prawne w danym państwie, a ponadto oznacza formalne potwierdzenie zakończenia działań
wojennych
zakończenie wojny przez zawojowanie – w kolizji z zasadami prawa międzynarodowego
traktaty pokoju zawierają z reguły szereg postanowień wojskowych, politycznych, majątkowych związanych z
likwidacją skutków wojny
o reparacje wojenne (w pieniądzach lub naturze)
o restytucja – zwrot przedmiotów zabranych przez władze okupacyjne z obszarów okupowanych
o odmienny charakter mają odszkodowania należne osobom, którym państwa wojujące wyrządziły
szkody na skutek niezgodnego z prawem międzynarodowym prowadzenia wojny (odpowiedzialność w
tym zakresie wynika z podstawowych zasad prawa międzynarodowego – z tytułu deliktu) art. 3 IV
konwencji haskiej, kodyfikującej prawo wojny lądowej: „strona wojująca, która by naruszyła
postanowienia powyższego Regulaminu, będzie obowiązana do odszkodowania, jeśli tego zajdzie
potrzeba; będzie ona odpowiedzialna za każdy czyn osób wchodzących w skład jej siły zbrojnej”
§ 6. Wojna lądowa
art.1 Regulaminu haskiego z 1907 – ustawy, prawa i obowiązki wojenne stosuje się nie tylko do armii,ale też
do pospolitego ruszenia i oddziałów ochotniczych, jeżeli:
o mają na czele osobę odpowiedzialną za podwładnych
o noszą stała i dającą się z daleka rozpoznać odznakę wyróżniającą
o jawnie noszą broń
o przestrzegają praw i zwyczajów wojennych
o ludność terytorium zajętego, która przy zbliżeniu nieprzyjaciela dobrowolnie chwyta za broń, aby
walczyć, i nie miała czasu się zorganizować będzie uznawana za wojującą, jeżeli jawnie nosi broń i
zachowuje prawa i zwyczaje wojenne
o Protokół dodatkowy z 1977 – siły zbrojne strony w konflikcie to ,,wszelkie zorganizowane siły zbrojne
grupy i jednostki, które pozostają pod dowództwem odpowiedzialnym za swych podwładnych także
wówczas gdy ta strona jest reprezentowana przez rząd lub władzę nieuznaną przez stronę przeciwną;
takie siły zbrojne powinny być poddane systemowi siły wewnętrznej, który między innymi powinien
wymusić przestrzeganie przepisów prawa międzynarodowego, znajdującego zastosowanie w
konfliktach zbrojnych” . O wcieleniu do sił oddziałów paramilitarnych lub policyjnych należy
powiadomić inne strony
o najemnikom nie przysługuje status kombatanta i jeńca; najemnik to osoba, która:
została specjalnie zwerbowana na miejscu lub za granicą do walki w konflikcie zbrojnym
uczestniczy faktycznie w działaniach wojennych
motywem uczestniczenia w działaniach wojennych jest w istocie rzeczy pragnienie prywatnej
korzyści i faktycznie uzyskała ona obietnicę, od strony w konflikcie lub w jej imieniu,
materialnego wynagrodzenia w sposób znacznie przewyższający wynagrodzenie obiecywane
lub wypłacane kombatantom podobnej rangi i funkcji w siłach zbrojnych tej strony
nie jest ani obywatelem strony w konflikcie, ani stałym mieszkańcem terytorium
pozostającego pod władzą tej strony
nie jest członkiem sił zbrojnych w konflikcie
nie jest wysłana przez stronę niebędącą w konflikcie w misji oficjalnej jako członek sił
zbrojnych tej strony (art. 47)
regulamin haski – „strony nie mają nieograniczonego prawa wyboru środków szkodzenia nieprzyjacielowi”.
Nie można używać broni, pocisków mogących zadać niepotrzebne cierpienia. Cele jakie powinny sobie
postawić państwa to tylko osłabienie sił zbrojnych nieprzyjaciela
regulamin haski z 1907 r. zabrania w szczególności:
o używać trucizny lub broni zatrutej
o zabijać lub zadawać rany nieprzyjacielowi, który złożywszy broń lub mniemając już środków obrony
zdał się na łaskę
o oświadczać że nikomu nie da się pardonu
o wydawać na łup miast i miejsc nawet zdobytych szturmem
o zabijać lub ranić zdradziecko osoby należące do ludności lub wojsk nieprzyjaciela
„podczas bombardowań powinno oszczędzać się świątynie, gmachy służące szkolnictwu, sztuce,
dobroczynności, pomniki historyczne, szpitale, miejsca zgromadzenia rannych, pod warunkiem ażeby te
gmachy nie służyły jednocześnie celom wojennym (art. 27)”
w r. 1980 podpisana konwencja zawierająca zakazy i ograniczenia w stosowaniu nowych rodzajów broni
konwencjonalnej, protokół II zawiera zakazy i ograniczenia w stosowaniu min, mini-pułapek itp., a III zakaz
atakowania ludności cywilnej, obiektów cywilnych i wojskowych w rejonie skupienia ludności cywilnej przy
użyciu broni zapalającej
konwencja haska z 1954 zobowiązuje do szanowania dóbr kulturalnych. Zobowiązanie to może być uchylone
w przypadku konieczności wojskowej. Protokół z 1977 zabrania działań wojennych przeciwko zabytkom
historycznym, dziełom sztuki itp.
regulamin haski stwierdza ze szpieg pojmany na gorącym uczynku nie może być ukarany bez uprzedniego
sądu
Protokół genewski z 1925 zabronił używania w czasie wojny gazów duszących, trujących lub podobnych
środków wojny bakteriologicznej. Konwencja z 1972 o zakazie badań, produkcji i magazynowania broni
bakteriologicznej i toksyn oraz ich niszczeniu („państwa zdecydowane całkowicie wyeliminować w interesie
całej ludzkości możliwości stosowania środków bakteriologicznych (biologicznych) lub toksyn jako broni”)
broń jądrowa – nie ma konwencji zabraniającej jej stosowania. W doktrynie rozpowszechniony pogląd, że jej
stosowanie narusza prawo haskie. Zgromadzenie Ogólne w 1961 stwierdza że,, użycie broni nuklearnej i
termonuklearnej jest sprzeczne z duchem, literą i celami ONZ, a w związku z tym stanowi pogwałcenie Karty”
3. Okupacja wojenna
okupowane terytorium to takie, które znajduje się pod władzą armii nieprzyjacielskiej
przepisy dotyczące okupacji zostały skodyfikowane w regulaminie haskim z 1907. Władza okupanta ma
charakter przejściowy, los terytorium zostanie rozstrzygnięty po wojnie
okupant nie może decydować jednostronnie o losie tego terytorium ani zmieniać porządku prawnego
od okupacji wojennej trzeba odróżnić okupacje pokojową i okupację, będącą następstwem
bezwarunkowego poddania się
okupant powinien podjąć środki w celu przywrócenia i zapewnienia porządku życia społecznego,
przestrzegając prawa obowiązującego w tym kraju. Terytorium pozostaje pod dotychczasowym
zwierzchnictwem państwowym, jednak wykonanie władzy należy do okupanta
okupant powinien respektować honor i prawa rodzinne, życie jednostek i własność prywatną, przekonania
religijne. Może pobierać podatki (musi z nich pokrywać koszty administracji danego terytorium).Okupant jest
jedynie „administratorem i użytkownikiem gmachów publicznych, nieruchomości, lasów i rolnych gospodarstw
należących do państwa nieprzyjacielskiego”. Obowiązek ochraniania tych majątków.
armia zajmująca daną miejscowość może zabrać gotówkę, fundusze i papiery wartościowe stanowiące
własność państwową, składy broni, środki transportu itp., które mogą służyć do celów wojskowych
art. 47-78 konwencji genewskiej z 1949 zabrania masowego i indywidualnego przesiedlania oraz deportacji
ludności z obszarów okupowanych. Zobowiązuje okupanta do zaopatrzenia ludności w żywność i leki w razie
zaistnienia takiej potrzeby
§ 7. Wojna morska
wojna morska jest w wyższym stopniu wojną gospodarczą niż wojna lądowa, gdyż zmierza do zniszczenia
handlu przeciwnika
nieprzyjacielska własność na morzu nie jest chroniona przez prawo międzynarodowe i podlega prawu łupu
niektórzy wyodrębniają dwie koncepcje wojny: kontynentalną (kładzie nacisk przede wszystkim na działania
przeciw siłom zbrojnym nieprzyjaciela) oraz anglosaską (która zmierza do osłabienia gospodarczego
przeciwnika)
miny i torpedy – prawo haskie ogranicza ich stosowanie, zakazuje stosowania min automatycznych i
niezakotwiczonych (chyba, że stają się nieszkodliwe w godzinę po utracie nad nimi kontroli)
korsarstwo (kaperstwo) – upoważnienie statków prywatnych do zajmowania statków nieprzyjacielskich,
które stawały się ich łupem; utraciło znaczenie w XIX w .W deklaracji paryskiej z 1856 r. państwa wyrzekły się
korsarstwa; od korsarstwa należy odróżnić piractwo, czyli rozbój na morzu
blokada wojenna – operacja wojenna podjęta przez okręty jednego państwa z zamiarem przerwania
wszelkiej komunikacji drogą morską z pewnym odcinkiem wybrzeża lub portem strony przeciwnej. Dla swej
ważności blokada wymaga oficjalnego ogłoszenia.
użycie okrętów podwodnych – protokół londyński z 1936 nie wolno im zatapiać statku handlowego, ani
uczynić niezdolnym do żeglugi nie umieściwszy uprzednio pasażerów, załogi i dokumentów okrętowych w
bezpiecznym miejscu (wyjątek – statek handlowy uporczywie odmawia zatrzymania się po skierowaniu do
niego przepisowego żądania lub stawia opór przy rewizji)
wizytowanie i rewizja statków handlowych – w celu sprawdzenia czy statek okazuje banderę państwa
neutralnego, jest rzeczywiście statkiem uprawnionym do podnoszenia bandery, a jeśli tak – czy ładunek który
wiezie nie będzie stanowił pomocy dla nieprzyjaciela w prowadzeniu wojny
o zwizytowanie – polega na wysłaniu łodzią oficera na pokład statku wizytowanego w celu sprawdzenia
dokumentów okrętowych; może też mieć miejsce udanie się kapitana statku handlowego łodzią na
pokład okrętu wojennego dla okazania dokumentów okrętowych
o rewizja – przeszukanie statku handlowego przez członków załogi okrętu wojennego; ma ona na celu
stwierdzenie naruszenia prawa wojennego i ewentualnie zabezpieczenie dowodów
3. Prawo łupu
własność nieprzyjacielska, z wyjątkiem tej znajdującej się na statku neutralnym, chyba ze stanowi
kontrabandę wojenną, podlega prawu łupu. Nie obejmuje ono przybrzeżnych statków rybackich, kartelowych,
żeglugi lokalnej, statków sanitarnych służących bezpieczeństwu żeglugi lub przeznaczonych do nadań
religijnych, dobroczynnych czy naukowych. Zasada, iż tylko sąd może zatwierdzić zabór statku lub towaru
tytułem prawa łupu
deklaracja londyńska zawiera przepisy utrudniające zmianę bandery z nieprzyjacielskiej na neutralną w czasie
wojny (domniemanie, że zmiana bandery została dokonana in fraudem legis)
4. Kontrabanda wojenna
są to towary przeznaczone na cele wojenne i dostarczane stronom wojującym wbrew zakazowi. Podlega
zaborowi także wówczas, gdy stanowi własność neutralną
deklaracja londyńska przyjęła podział kontrabandy na bezwzględną (materiały używane wyłącznie na wojnie
– broń, amunicja itd.) i warunkową (mogą służyć zarówno użytkowi wojennemu, jak i pokojowemu – odzież,
żywność itd.)
§ 8. Wojna powietrzna
1. Rozwój historyczny
w minionych wiekach prawo wojenne z reguły nie znajdowało zastosowania w wojnach domowych
przez długie lata rządy były zdecydowane niechętnie podejmowaniu jakichkolwiek zobowiązań
międzynarodowych w zakresie traktowania powstańców
projekt konwencji w sprawie ochrony ofiar wojen domowych, przedstawiony w 1912 na Międzynarodowej
Konferencji Czerwonego Krzyża w Waszyngtonie spotkał się z bardzo chłodnym przyjęciem
art. 3, wspólny dla wszystkich konwencji, nakłada na każdą ze stron w konfliktach zbrojnych niemających
charakteru międzynarodowego obowiązek stosowania się do postanowień:
o osoby nie biorące bezpośrednio udziału w dziedzinach wojennych, włącznie z członkami sił zbrojnych,
którzy złożyli broń, oraz osobami które stały się niezdolne do walki powinny być traktowane w sposób
humanitarny
o zakazane są:
zamachy na życie i nietykalność cielesną, zabójstwa, powodowanie kalectwa, tortury
branie zakładników
zamachy na godność osobistą, w szczególności traktowanie poniżające
skazywanie na karę śmierci i egzekucje bez uprzedniego wyroku
o ranni, chorzy i rozbitkowie powinni być zbierani i leczeni
państwa zgodziły się, że bezstronna organizacja humanitarna może oferować swe usługi stronom konfliktu.
Art. 3 rozciąga ochronę prawną także na powstańców którzy nie są uznani za stronę wojującą. Art. ten nie
chroni powstańca, który wpadł w ręce przeciwnika, przed postępowaniem karnosądowym, a nawet karą
śmierci
protokół dodatkowy II do konwencji z 1949 dotyczy konfliktów zbrojnych nie mających charakteru
międzynarodowego. Rozwija zasady prawne art. 3 konwencji genewskich z 1949 i w ogólnych
postanowieniach zobowiązuje do ochrony rannych i chorych, rozbitków, do ochrony personelu medycznego i
religijnego, ludności cywilnej, do ochrony dóbr niezbędnych dla przeżycia ludności cywilnej, ochrony zakładów
i urządzeń ujarzmiających niebezpieczne siły, obiektów kulturalnych i miejsc kultu religijnego
zabrania przymusowego przesiedlania ludności, poza przypadkami w których wymaga tego jej
bezpieczeństwo. Upoważnia stowarzyszenia pomocy (Czerwonego Krzyża) do wykonywania swych funkcji w
odniesieniu do ofiar konfliktu
dodaje zakaz stosowania kar zbiorowych, zakaz działań terrorystycznych, zakaz niewolnictwa i handlu
niewolnikami, grabieży oraz groźby popełnienia jednego z zabronionych czynów. Szczególna ochrona dzieci
na państwach wojujących ciąży obowiązek respektowania nietykalności terytorium państwa neutralnego, które
w żadnych okolicznościach nie powinno być objęte działaniami wojennymi
państwom wojującym nie przysługuje prawo przejścia przez terytorium państwa neutralnego. Nie wolno
również zakładać na terytorium państwa neutralnego stacji radiotelegraficznych i innych urządzeń służących
do komunikacji wojskowej. Państwo neutralne może dopuścić do wywozu i tranzytu na koszt strony wojującej
broni itp., a także zezwolić na korzystanie z kabli telefonicznych i komunikacji radiowej pod warunkiem, że
ograniczenia i zakazy w tych sprawach będą równomiernie stosowane wobec stron wojujących
państwo neutralne obowiązane jest internować oddziały należące do państw wojujących, które przyjmuje na
swe terytorium. XIII konwencja haska dotycząca wojny morskiej zabrania państwom wojującym
prowadzenia działań wojennych na wodach terytorialnych państw neutralnych; ta sama konwencja zabrania
państwom neutralnym odstępowania bezpośrednio lub pośrednio państwom wojującym okrętów wojennych,
sprzętu wojennego
w braku odmiennych przepisów, zawartych w ustawodawstwie państwa neutralnego nie wolno okrętom
wojennym państw wojujących pozostawać w portach, na redach i na wodach terytorialnych państwa
neutralnego dłużej niż 24 godziny
w portach neutralnych okręty wojenne państw wojujących mogą naprawiać swe uszkodzenia tylko w granicach
koniecznych dla zapewnienia bezpieczeństwa żeglugi i nie mogą zwiększać swej siły bojowej
nierówne traktowanie przez państwo neutralne obu stron wojujących nazywane jest ,,życzliwą
neutralnością”
o w okresie II wojny światowej wykształciła się doktryna nieczestniczenia w wojnie (non-belligerncy),
zwana także doktryną neutralności kwalifikowanej, wg której państwo deklarujące zamiast
neutralności – nieuczestniczenie w wojnie nie byłoby zobowiązane do równego traktowania obu stron
wojujących
w Karcie państwa zobowiązały się okazać Organizacji wszelką pomoc w każdej akcji podjętej zgodnie z Kartą
i powstrzymać się od pomocy państwu przeciw któremu organizacja podjęła środki przymusu. Idea
bezpieczeństwa zbiorowego wchodzi w kolizje z zasadami prawa neutralności, jednak art. 43 Karty pozwala
zwolnić pewną liczbę mniejszych państw od obowiązku udziału w zbiorowych akcjach zbrojnych