1.

0 Pengenalan

Fonetik adalah kajian mengenai bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan oleh manusia.
Secara ringkasnya, dapat dikatakan fonetik adalah kajian mengenai bunyi - bunyi bahasa
yang yang digunakan dalam bahasa untuk berkomunikasi. Bunyi-bunyi bahasa boleh dikaji
dari beberapa segi. Seseorang boleh melakukan kajiannya dengan melihat sifat-sifat fizik
bunyi-bunyi bahasa ketika bunyi-bunyi bahasa ketika bunyi-bunyi itu dipindahkan melaui
udara, mengatur jumlah tenaga gelombang menurut gejala-gejala serta bagaimana sifat-sifat
ini berubah dalam proses penghasilannya. Menurut Siti Hajar Abdul Aziz (2011), asal
perkataan fonetik adalah daripada bahasa Greek yang kemudiannya disebut sebagai phone
yang bermaksud bunyi (suara), iaitu kajian tentang bunyi-bunyi ujaran manusia. Kajian
fonetik memberikan tumpuan kepada ‘fon’ atau bunyi-bunyi bahasa dan bagaimana bunyi-
bunyi bahasa itu dihasilkan, didengar dan diinterpretasikan.

Maksud dan makna fonologi adalah seperti yang berikut menurut kamus dewan, fonologi
merupakan kajian tentang bunyi sebutan dalam sesuatu bahasa

Siti Hajar Abdul Aziz (2011) pula menjelaskan bahawa fonetik ialah bidang yang
mengkaji fenomena bunyi atau pertuturan manusia yang direalisasikan melalui lambang-
lambang tertentu. Manakala fonologi pula bertugas untuk merumus, menghurai dan
menjelaskan segala bentuk bunyi sesuatu bahasa secara teliti dan terperinci untuk
menentukan peraturan dan bentuk bunyi secara spesifik. Fonetik ialah kajian terhadap bunyi
fizikal percakapan manusia. Ia berkaitan dengan sifat fizikal bunyi (fon) serta proses
penghasilan fisiologi, penerimaan auditori, dan persepsi neurofizikal. Manakala Fonologi
ialah kajian yang dilakukan mengenai pola bunyi bahasa iaitu tentang bunyi-bunyi yang
berfungsi dalam sesuatu bahasa yang dikenali sebagai bunyi bahasa.

Sebagai rumusan, didapati kedua-dua bidang ini saling melengkapi antara satu sama
lain. Bagi memahami fonologi, aspek fonetik perlu dikuasai terlebih dahulu. Apabila sudah
menguasai bidang fonetik, baharulah sistem bunyi bahasa dalam sesuatu bahasa dapat
difahami dan dihuraikan dengan sempurna. Dengan demikian dapat dilihat bahawa fonetik
dan fonologi adalah saling berkaitan antara satu sama lain. Garis pemisah antara kedua-
duanya adalah kurang jelas walaupun ada bijak pandai cuba meletakkan garis pemisahnya.
2.0 Kajian lagu

Saya telah memilih sebuah lagu dari Negeri Dibawah Bayu iaitu Sabah. Lagu ini bertajuk
‘Macam di KK (Kota Kinabalu). Di dalam lagu ini, saya menganalisis mengenai
pengguguran sesuatu vokal atau konsonan dalam sesuatu perkataan dan digantikan
dengan vokal atau konsonan yang lain.

2.1 Transkripsi Ejaan

Macam di KK

/ter/ja/ga/ /da/ri/ /le/na/ /ra/sa/ /bo/san/ /pun/ /me/lan/da/

/ku/ /pi/kir/-/pi/kir/ /mau/ /pi/gi/ /ma/na/ /tak/ /kan/ pe/rap/ /sa/ja/

/la/lu/ /ku/ /cu/ba/ /te/le/pon/ /sa/tu/ /ka/wan/

/ma/na/ /tam/pat/ /pa/ling/ /siok/

/asal/ /ja/ngan/ /bi/kin/ /me/ngan/tuk/

/si/ /ka/wan/ /bi/lang/ /ba/gus /pi/gi /se/be/rang

/ko/ta/ /ra/ya/ /in/dah/ /ma/lam/ /pun/ /ma/cam /siang/

/ta/pi/ /sia/ /ingat/

/di/si/ni/ /la/gi/ /de/kat/

/se/pan/jang/ /ma/lam/ /lam/pu/ /te/rang/

/la/gi/ /de/kat/ /ka/lau/ /mau/ /pu/lang/

/sia/ /bi/lang/ /ma/cam/ /di/ /KK/

/ada/ /di/ /KK/

/se/mua/nya/ /ma/cam/ /di/ /KK/ /ara/mai/

/se/mua/nya/ /ada/ /di/ /si/ni/

/si/ /ka/wan/ /bi/lang/ /di/ /sa/na/ /la/gi/ /cang/gih/

/ba/ngu/nan/ /ting/gi/-/ting/g/i /dan/ /ra/mai/ /o/rang/ /pu/tih/

/ta/pi/ /sia/ /i/ngat/ /di/si/ni /la/gi/ /de/kat/

/can/tik/ /bai/tu/ /Ki/na/ba/lu/ /sa/tu/ /du/nia/ /pun/ /ta/hu/

/sia/ /bi/lang/ /ma/cam/ /di/ /KK/

/ada/ /di/ /KK/

/se/mua/nya/ /ma/cam/ /di/ /KK/ /ara/mai/

/se/mua/nya/ /ada/ /di/ /si/ni/

/dan/ /bi/la/ /te/ra/sa/ /rindu

/kau/ /dan/ /ku/ /pi/gi/ /Tan/jung/ /Aru/

/du/duk/ /ber/jam/-/jam/ /atas/ /ba/tu

/me/li/hat/ /se/nja/ /ber/la/buh/

/sia/ /bi/lang/ /ma/cam/ /di/ /KK/

/ada/ /di/ /KK/

/se/mua/nya/ /ma/cam/ /d/ /KK/ /aramai/

/se/mua/nya/ /ada/ /di/ /si/ni/

2.2 Transkripsi fonetik

Kemahiran menulis perkataan dalam bentuk transkripsi fonetik merupakan

kemahiran yang penting dalam membuat analisis fonetik (Abdullah Hassan, 2006).
Dalam pada itu, terdapat beberapa kegunaan transkripsi fonetik dalam bahasa,
khususnya dalam bidang fonetik dan fonologi. Transkripsi fonetik digunakan untuk
merakamkan bunyi setepat mungkin dalam bahasa. Dengan demikian, sebutan
perkataan atau ayat dapat dilakukan tanpa ketaksaan. Perkataan yang ditulis dalam
transkripsi fonetik ialah sebutan yang sebenar, bukannya seperti ditunjukkan dalam
bentuk otografi. Ada cara tertentu supaya bunyi tersebut dapat dinyatakan dalam
bentuk yang lebih nyata. Salah satu cara ujaran bahasa dapat diwakili disebut
sebagai transkripsi fonetik, iaitu penggunaan lambang (abjad) untuk mewakili bunyi
bahasa. Berikut adalah transkripsi fonetik lagu yang saya kaji.

[terjaga][darI][ləna][rasa][bosan][pun][məlanda]
[ k u ] [ p I k I r ] - [ p I k I r ] [ ʔ m au ] [ p I g I ] [ m a n a ] [ t a Ɂ ] [ k a n]
[pərap] [saja]
[lalu] [ku] [cuba] [ t ə l ə f o n] [ s a t u ] [ k a w a n ]
[mana] [tampat] [palIŋ] [ʔ sIoɁ]
[ʔasal] [jaIŋan][bIkIn][meIŋantuɁ]

[sI] [kawan][bIlaŋ][bagus][pIgI][seberaŋ]
[ k o t a ] [ r a y a ] [ I n d a h ] [ m a l a m ] [ ʔp u n] [ m a c a m ] [ ʔs I a ŋ]
[ t a p I ] [ ?s I a ] [ I ŋ a t ]
[ d I s i n I ] [ l a g I ] [ d e k a t]
[sepanja ŋ][malam][lampu][tera ŋ]
[ l a g I ] [ d e k a t ] [ k a l au ] [ ?m au ] [ p u l a ŋ ]

[ ?s I a ] [ b I l a ng ] [ m a c a m ] [ ?d I ] [ kk ]
[ ?a d a] [ ?di ] [ kk ]
[ s e m u a ɲ a ] [ m a c a m ] [ ?d I ] [ kk ] [ a r a m a I ]
[ s e m u a ɲ a ] [ a d a ] [d I ] [ s i n i ]

[sInI] [kawan] [bIlaŋ] [ʔdI][sana][lagi][caŋih]

[ b a ŋ u n a n ] [ t I ŋ g I ]-[ t I ŋ g I ] [ d a n ] [ r a m ai ] [ o r a ŋ ] [ p u t I h ]
[ t a p i ] [ ?s I a ] [ I ng a t ] [ d I s I n I ] [ l a g I ] [ d e k a t ]
[ c a n t i? ] [ b a I t u ] [ k i n a b a l u ] [ s a t u ] [ d u n I a ] [ pun ] [ t a h u ]
[ ʔs I a ] [ b I l a ŋ ] [ m a c a m ] [ ʔ d i ] [ kk ]
[ a d a ] [ ʔ d i ] [ KK ]
[ S e m u a ɲ a ] [ m a c a m ] [ ʔ d i ] [ kk ] [ a r a m aI ]
[ S e m u a ɲ a ] [ ʔ a d a ] [ ʔ di ] [s I n I ]

[ʔdan][bila][terasa][rindu]
[ k a u ] [ ʔ d a n ] [ k u ] [ p I g I ] [ t a n j u ŋ] [ ʔ a r u ]
[ d u d u k ] [ b e r j a m ]- [ j a m ] [ ʔa t a s ] [ b a t u ]
[melihat][senja][berlabuh]
[ ʔ s I a ] [ b I l a ŋ ] [ m a c a m ] [ ʔ d i ] [ kk ]
[ ʔ a d a ] [ ʔ d I ] [ kk ]
[ s e m u a ɲ a ] [ m a c a m ] [ ʔ d i] [ KK ] [ a r a m a I ]
[semuaɲa][ʔada][ʔdi][sini]

2.3 Lirik lagu dalam bahasa Melayu standard

Sebelum saya menganalisis dengan lebih rinci dan kritis fonetik dan fonologi
dialek dalam lagu ini, saya menukarkan lirik lagu ini kedalam bahasa Melayu
standard supaya lebih saya lebih jelas akan perbezaan dialek lagu ini dengan
bahasa Melayu standard.

Terjaga dari lena/tidur rasa bosan pun melanda

Ku fikir-fikir mahu pergi mana tak kan perap(terperap) saja
Lalu ku cuba telefon satu/seorang kawan
Mana tempat paling syok / seronok
Asal jangan bikin mengantuk

Si kawan bilang/beritahu bagus pergi seberang

Kota raya indah malam pun macam siang
Tapi saya ingat
Disini lagi dekat
 Sepanjang malam lampu terang
Lagi dekat kalau mahu pulang

saya bilang/beritahu macam di KK

Ada di KK
Semuanya macam di KK aramai
Semuanya ada di sini
Si kawan bilang/beritahu di sana lagi canggih
Bangunan tinggi-tinggi dan ramai orang putih
Tapi saya ingat disini lagi dekat
Cantik baitu Kinabalu satu dunia pun tahu

Saya bilang/beritahu macam di KK

Ada di KK
Semuanya macam di KK aramai
Semuanya ada di sini

Dan bila terasa rindu

Kau dan ku pergi Tanjung Aru
Duduk berjam-jam atas batu
Melihat senja berlabuh

Saya bilang/beritahu macam di KK

Ada di KK
Semuanya macam di KK aramai
Semuanya ada di sini

3.0 Analisis dan kajian lirik lagu.

3.1 Pengguguran fonem geseran bibir-gigi tidak bersuara [ /f/ ] digantikan

dengan fonem letupan dua bibir tidak bersuara [ /p/ ] dalam sesuatu perkataan.
 Kajian saya mengenai dialek Sabah hasil daripada pendengaran dan pengamatan
saya terhadap perbualan rakan-rakan dari Sabah dan lagu-lagu mereka, saya mendapati
dialek ini tidak menggunakan fonem geseran bibir-gigi tidak bersuara [ /f/ ] didalam
pertuturan mereka. Saya dapati, terdapat dua contoh perkataan tersebut didalam lirik lagu
ini.

Lirik lagu dalam dialek Sabah Lirik lagu dalam bahasa Melayu standard
Ku pikir-pikir mahu pergi Ku fikir-fikir mahu pergi
Lalu ku cuba telepon satu Lalu ku cuba telefon satu
Jadual 1

Dialek sabah sangat kurang mengamalkan penggunaan bahasa pinjaman fonem

geseran bibir-gigi tidak bersuara [ /f/ ]. Ia digantikan fonem letupan dua bibir tidak bersuara
[ /p/ ] . Pengguguran dan penggantian ini berlaku di awal,,tengah dan akhir perkataan..

Awalan Tengah Akhir

Fikir – pikir Telefon – telepon Lif – lip
Jadual 2

Terdapat juga contoh lain yang berlaku pengguguran seperti ini didalam dialek
bahasa Sabah. Jadual 3 dibawah menunjukkan beberapa contoh lain bagi menyokong hujah
saya sebelum ini. (rujukan : http://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Melayu_Sabah)

Dialek Sabah Bahasa Melayu Standard

/Paham/ /Faham/
/Pitnah/ /Fitnah/
/Piraun/ /Firaun/
/Pungs/i /Fungsi/
/Pilem/ /Filem/
Jadual 3
Rajah 1 di bawah menunjukkan bagaimana fonem geseran bibir-gigi tidak bersuara

[ /f/ ] dihasilkan.

Rajah 1

Rajah 2 menunjukkan bagaimana penghasilan fonem letupan dua bibir tidak

bersuara [ /p/ ]

Rajah 2
 3.2 Pengguguran vokal tengah [ /ə/ ] dan digantikan dengan vokal depan luas atau
lapang /a/ .

/Tempat/ di dalam lagu ini dibunyikan menjadi /tampat/.Kajian saya mengenainya,

saya mendapati terdapai beberapa perkataan lain juga berlaku pengguguran seperti ini.

Dialek sabah Bahasa melayu standard

/Empat/ /Ampat/
/Sempat/ /Sampat/
Jadual 3

Hasil dari pemerhatian saya, pengguguran vokal tengah [ /ə/ ] dan menggantikan
vokal depan luas atau lapang /a/ . berlaku diawal dan ditengah perkataan setelah bertemu
dengan bersama-sama dengan konsonan sengauan dua bibir bersuara [ /m/ ]: dan
konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p]. Tambahan lagi, tidak berlaku sebarang
pengguran vokal tengah [ /ə/ ] jika ia bertemu dengan konsonan sengauan dua bibir
bersuara [ /m/ ] sahaja atau konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p].

Jadual 4 dibawah disertakan contoh tidak ada pengguguran jika fonem [ /m/ ] dan
fonem [ /p/ ] tidak hadir bersama-sama.

Dialek sabah Bahasa Melayu standard

/Cepat/ /Cepat/
/Kembung/ /Kembung/
/Emas/ /Emas/
Jadual 4

Berdasarkan contoh di jadual 4, /cepat/ tidak disebut /capat/, /kembung/ tidak disebut
/kambang/ dan /emas/ tidak disebut /amas/. Ini kerana, ketidakhadiran salah satu konsonan
sama ada [ /m/ ] atau [ /p/ ] dalam perkataan tersebut menyebabkan tidak berlakunya
pengguguran pengguguran vokal tengah [ /ə/ ] dan digantikan vokal depan luas atau lapang
[ /a/ ] dalam perkataan tersebut. Rajah 3 dan rajah 4 menunjukkan bentuk bibir untuk
menghasilkan kedua- dua vokal tersebut.
 Rajah 3 menunjukkan keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ə]
( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara,)

Rajah 4 menunjukkan keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ a ]

( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara)

3.3 Penggunaan vokal depan sempit (tinggi) [/i/] bagi menggantikan vokal depan
separuh sempit ( separuh tinggi ) [/e/].

Agak sukar untuk menentukan perkataan seperti /pergi/ yang disebut /pigi/ ini dalam
dialek Sabah. Ini kerana, kemungkinan ianya disebabkan berlakunya pengguguran
vokal depan separuh sempit (separuh tinggi) [/e/] atau pun ianya cuma sekadar proses
asimilasi didalam dialek Sabah. Jadual 5 dibawah menunjukkan pengguguran tersebut.
 Dialek sabah Bahasa Melayu Standard
/Pigi/ /Pergi/
Jadual 5

Melihat kepada contoh di atas, vokal depan separuh sempit ( separuh tinggi ) [/e/]
dan digantikan dengan vokal depan sempit (tinggi) [/i/] namun getaran gusi bersuara [/r/]
tidak pula digantikan dengan huruf vokal atau konsonan lain.

Terdapat beberapa contoh perkataan lain dimana berlakunya pengguguran dan

penggantian huruf vokal namun tidak melibatkan pengguguran huruf konsonan seperti
ditunjukkan dalam jadual 6 dibawah.

Dialek Sabah Bahasa Melayu Standard

/Sijuk/ /Sejuk/
/Mimang/ /Memang/
/Bisuk/ /Besok/
Jadual 6

Pengguguran dan penggantian vokal seperti ini hanya berlaku di tengah perkataan
sahaja. Jika vokal depan separuh sempit ( separuh tinggi ) [/e/] hadir di awal perkataan
seperti /emak/ , tidak berlaku penggantian menjadi /imak/ . Vokal ini tidak hadir di akhir
perkataan dalam bahasa Melayu standard mahupun di dialek Sabah itu sendiri. Rajah 5 dan
rajah 6 dibawah menunjukkan bagaimana kedudukan bibir ketika menghasilkan fonem vokal
[/e/] dan [/i/].
Rajah 5 menunjukkan keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e]
( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara, )

Rajah menunjukkan kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [ i ]

( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara,)