ORR ceWydawea: AMCONEX Sp. 70.0. (02.662 Warsrava, ui Sweradowska 49 te1.022.843 66 56 fol 022 047 1108 Dyrektor Michal Majewski Redaktor naczoiny: ‘Tomasz Charazka w2ka@24wlek compl pol redakeyiny ‘Stanistaw Gajéa, Anna Lato, Jarostaw Piotrowski Sokretariat: Agata Rudnicka ‘Wespdipracownlay: ‘Anna Bogusz, Jolanta Lowandowska-Trola, Malgorzata Nowak, Lukasz Czarnockl Dyrektor biura roklamy: Pawel Tresetiski paweltrescinski@24wiek.com pl Key Account Manager Beata Obrebska ‘emall: beata.obrebska@21wiek.com.pl ‘Specialista ds. reklamy: ‘Skiad OTP: GRAFIK ART Druk: Coska Unigrafie, as. U Stavoservisu 2 100 40 Praha 1 Prenumerata: rane: POCZTA POLSKA Wpaty na 2009 ok rjmuja do 25 utgo 2000 nse ured oeziowe, bez wzgeduna mle zamiesthanla (Giezive) prenumeratra oraz Istonosze na wsi (masta ho o¢ 0:60 niepenaspranych UGH SA: Wotatyna 2008 ok prayimula do Smarca 2008 jdnost koportatowe wae ‘da mise amiesiona Wb sedi prenumertera Zagjanicena: RUCH SA, Oza renumeraty, te1.$48 22 $32 8809 (ub 10, 11) DRejestraca: INDEX: 201-295 Issw: 1996-4117 kod hreskowy- 9771896411706 ona: 6,90 (wy 7% VAT Foto na okladce: U stodkowodne stulbi odkryta owe biatko ~ hydramacina-d = 0 éziataniu przeciwbakteryinym. Biaiko Jest wyjatkowo skuteczne: niszezy bakterie Gramdodatnle Gramajerne, w tym wyizolowane Ww szpitalach szezepy oporne nna antybiotyki Do daisiaj nie wiadome, jaka jest nature smu. Badania na wierzetach wykazaly, ze jest on aktywnym procesem ste- kt6rych uczonych za sen odpowiedzlaine s9 zwiazki o bu- dowie peptydowey, nagromadzone w organizmie podczas burzenia snu w najglebsze] jogo fazle — tzw. énie wolno- falowym - negatywnie wplywala ne pamigé as é a nego za utrwalanie | praywolywanie wspomnien. 1 Uczeni wkazal, Ze dla procesu zapamietywa- falogramu zbadal altywmosselektryeana mézgu Spiacych 0860. Gay badani osiagnel faze snu wolnofalowego, uruchamiano rodzaj budeika emitujacogo kréthle dZwek Diugosé snu byla taka sama, zmienila sie tylko jego glebokosé. Po obudzeniu podkano ich testowi zapamietywania, w ktbrym woypadii gorze od tych, kt6rym nie 0 wykazolo, Ze maja oni zmnieszona aktywnosé w obreble hipokampu. Po dalse informacje na temat rlisnu odsyfam Farr crn or pe aerreey ner Eerie rere TUneneyecnenr etre netted pepe aes rowanym przez specjaine orodki pnia mézgu. Wedlug nie- czuwania, Ostatnio holenderscy naukowcy dowiedl, Ze ze- i zmniejszaja aktywacje hipokampu, odpowiedzial nila rodzaj snu jest tak samo wainy jak jego dlugosé. Za pomoca elektroence- ‘Nie budeity one uczestnikow, ale powodowaly, ze przechodzili w plytsza forme snu. preerywano snu. Badanie aktywnosel mézgu za pomoca rezonansu magentyczne do stosownego artykulu w tym numerze. Zyeze mite lektury owano grupe substanci, ktore Doki | oer tienes Peete ta PS See era) (Gdzie; Instytut Biotechnologii Molekularnej w Wiedniu, eee Ck et ec Gen wielofunkcyjny ee te ec Serene agra eterno te nie bélu wptywa réwniez na procesy dia ludzi cierpiacych z powodu preewlek- Pees Pec meee ser a) ee ee oie 2002 r.naukowey z Uniwersytetu { w starszym wieku, zwlaszcza w choro- eh cu ee yes Ceci u pen es ees ot ats w percepcji bélu. Myszy, ktére pet erate rnéw wapnia w organizmie woty- eee aR ou) Ce mc w mézgu plytek starczych (nisz- Rue aus bioiogéw z Uniwersytetu Pablo Cece) cenirag Pree eres Se a Ce etc ne eae ce eee i zaanalizowal ich zdolnosci pamigclo- | ich r6wnowaga w organlzmie maze oka Pee eee ee eos Pee eeu han ct ca RR cca a Bei ea edRae A Sortie Min en ict murimcecho horus dnma) NNN | Wciee Scanowna Redakcjo | BRTSTUTTITCT Witam serdeczniet Droilzy Ceytelnicy Dyskusja na temat ocieplenia ‘Na poezar pozdrasiam cal Neustanie naphywaig nda si Smescna, Skoro sate- | Witarn redakeje czasepisma ,21.Wiek” fad Was list, w ktorych pis fa moe Ceytam wasce ceasopisnio | Lest ono dla mnie bardzo inte ie 0 swoich spostrezeniach, fadczta’ltety | prawie od samego poccatku, | resuigce i powczajace, dae mi ‘pomyslach, entucacmie ir waerecie | brakmi tylko dws pierw-~ odpowied:i na wiele pra czaroaniach. Za wszystkie rymanej szych egcemplarcy. Cicialbym | i réznych zagadnier. Jestem rile (i mniej mile) lowa wrelu prez | zaréwno pogratulowac, jak | jego wielka fanka. Mam jednak senieccnie diekujemy. prechodnia | ipodziekowaé cate redakej | mala patbe. Bard:o cheialabym na lies a ak weysinieninglelaure. sie dowiedsieé czegos o polskich a rocey wk — | Wrummerze 1/09 mona byto | stacjach badawezych na Antar Wracqe do arykulu o pirami- | trudno jest ustalié roomiary top- | proeezyiaé dlugi arty aydzie, Jae badania sq sam ‘o preeprowadzce w kosmos, | prowaadzone i jakie wykszttce ‘mid Cheopsa powstata, zanim | polecam artykul zamiescezony | igesie mana Byte mitzy in- | nie maja pracjgey tam ludzie? Exipcjanie zaczeli sie osiediae. | w poznasskim wydaniu ,Gacery | nymio braku wystarczaiace) | Iu jest pracowniko, jak dugo WaAmeryce w tym samy cza- | Wyborece)" pt .Zielony wojow- | ilosei energii Wedlug nie- | sam pracuja iw jakich warun dec png enmety pi | cena lowed? Pry oad Seponsiy | ke Clema ad” 224 so. | amma afer | hack? Cx tte satay prsnamote) | pada 2008 FREER) iedomos- | ter tona lec! sc ne emack tran | Cy jeden memes ! Seoyere alert cml | dhetce | 21 ea még be pose Rithna | decode Zpovetmier tapiramity | Sony wesain wynaicon nen ents Zabora Gleapse. | ehlogicoam tsecovanm ne | AR ome | Wodkrytych | Swiecie), ktére mozna by zasto- DBsctrota? energie ‘Witamy Pania niedawno tu- | sowac' w domkach jednorod:i ‘bid oars ne. Stacje badaweza na Antar relat pod pramidontw Gite | nnjeh astm big? Clekw | ade pif Kida mene | Wt a Wana pala, Dnalecon podbo caps take xem cx ids dor | ase Jodhaa w tm owned Polak Calo incacele nage chet, | sbwtunaneanch beg mp | Ua) ming terres voezn tana ulm sgce do mityeznej rystywamne sterowce napedcane | ezstaéw teori Sexpowa daweza im. Henryka Arctow- Addaniydy ido tow. proroctw | bateriami slonecmyni? Czy nie | ~ wedlug tego wysmienitego | sklego, zalozona w 1977 r, Griona. Prey okazi cheiathym | war popularyzowae zaglow- | rosyjskiego naukoweca 1 em’ | polozona jest nad Zatoka ronnie: nawigzaé do mitu ‘cdw do uprawiania turystyki? | tej enengié mégiby wystarceyé | Admiraleji na Wysple Kréla ‘0 Thacie, bogu zevtanyn znie- | Zachecam réunies do prsygo- | calejludckosei na 100 ia. | Jerzego w archipelagu Szet- bios, sigh kidremu Egipcjanie | cowania artkutu o tev: efekivw- | Takie w CERN jeduym : za- | tandow Potudniowyeh. inna otrafli Sts. fatten wstwo- | nych mikroorganizmach (EM) | dari niedawno wuchomionego | okresowa stacja, noszaca imie 12y¢ prad i mieli ponoé cos | odkeyryeh w larach 70. w Ja- | zdersacza hadrondw jest ba- | Antoniego Bolestawa Dabro- proypominajacego dzisie onli przez prof Teruo Higa | daniezakrzywienia przesaeni. | wolskiego, ledy w Oazie Bun- ‘ardwke, Odkrycia archeolo- | Pozdrawiam najserdeccniej Badania polskick naukoweds | gera na Ziemi Wilkesa. Stacia siczne ponwierd:ajg posiadanie Pawel Z. nal polani rorssinymi dai | ta Jest sporadyeenie wzythowa- aawansowane} technologi pr nnadziej, 2e Ried bedciemy | na przez badaczy rosyjskich Exipcjon. Takse inne stavsymme | Seanowny Panio ‘iogli pokomwac kowmos be2 | \australljskich. Postaramy eywilizacje preekazujg nam Artykuly 0 ekologieznych —wipkssych proessked. Nawet | sig 608 wigee) o nich napisaé. informacje o prawdopedobuym | Srodkach transportu prezen- —Einsiin opracowa teorie | Dzigkujemy za pomyst. Kontakcie < UFO (mamy wiele | tujemy co jakis czas. 0 pracy | tunelu czasoprcesizenne30, | ame dowodiy, by je calkiem ignore: | nad samolotem zasilanym — | jediak nie das:to do publi- ‘Dele dobry vue), Freykladem moze bye rez energla stofica pisalismy acji rej pracy ojrcsaleaie) neg taadnena mara cla Piotr Jaranowski | ele, gdyz technologia ta daje misty pojacdy antygrawitac. _bymt cos 0 nich przeczytac Imodivose prackeratenia —ne(nece pm aigamit po | Ram = Raina | ani Pitre wanysh rodzajow seb (ne Twoje stove) 0d Nene | _Diiekujemy za paiskie sta | wet pustyi) w ziemie uprawna, cr kay jue wtedy preepr | ante Kamilla nowisko w sprawach, ktore na ktére] mozna uzyskiwaé wus pierce priby stworze- | Patiskie tematy znalazty sie nurtuja wielu naukoweow na wysokie plony bez nawozow nic takich pojacdéw), Kontakiy — w naszej poczekalni pomystow, calym swiecie od wielu lat. Zaprezentujemy jego syiwetke —_{ teclinologie pozaziemskie. w stosownej chwili po nie w jecnym 2 wydan 24. Wea" ZAPRASZAMY NA NASZA STRONE ~ www.21wiek.com.p! 4 | 21.wiex | marzec 2009Swiat w 2050 r. (Czy zanikna réznice miedzy ludzmi i robotami? Kambryjski Big Bang Czy zycie dzisiejszych zwierzat zapoczatkowala eksplozja? Od robinii Postepy medycyny XX wieku iol noa Da zewal Towarowe nanolodzle pomagala w walce z nowotworami 410 rosiin, ktére wymknely sie pod naszej kontrol W swiecie owadow ‘Seksuaine zachowania muszki owocowej Nadzieja dia chorych Czy uda sie pokonaé tuszczyce? Nowe odkrycie: Stonie wykonuja proste dtziatania matematyczne Zartoczne morskie Kosmiczny karambol parzydetkowce Jak doszlo do zderzenia ___Diaczogo medunyszatein? _| w eiwlardocbiorze Barana? Wielki terror w Rosji 1000 ogzokueji dzionnie wMoskwie! x nis Kiedy seks staje sie es aaa EeUmareel Uwaiajcie na to Tajemnice rozmnazania zwierzat ih ‘Sztuka dzwiekowa Muzyka w Swiecie nauki Nowoczesne konstrukcje Tajemnice snu Kolonizacja kosmosu Weeki most na wodach Cay mozna obejse sie Wyewania, Ktorym musiny Oceanu Indyjskiego __ber spania? sprostaé Departament Otrony USA storzy program W obiektywie fomputerow, ny umes ecm Fetonknalnel (2.5at oman rts redzoon. ABC... ar waicadewi Doda on deiecku otuchy w sytuacjach, sy Protonauka ‘mein jest kota teletoncny hab = Makrofoto aerate degutcioe omecay ies Nowoéci techniczne tng oer pono tray eae wt = — Panorama Daychican.Nieobecross praynamne) Mimee FAQ Jednego z rodzicow stuzacych w wojsku Revue ,.21.Wieku' eA eedraypocediseretae ahsey ceBCA Sya Cy) STE eed eet) te) Teed acy UL ae ‘yaukpng - q BeOS EME r eae I Mrcb cy) PO ert tvs a PON e yt mC een i Mlroe rere Mey a Cw ey mec TCL BST AT ier Med Ana Bc Ce a ra oC) cycA Ly _4. Wuidunfoseg _-FUTURE Czy zanikna roznice Do 2050 r. pozostaje niewiele ponad poko- lenie. Wedtug specja- list6w z firmy Intel do tego czasu technika stopniu, ze réznice mie- dzy ludzmi i robotami zupetnie zanikna. 40 ta ten oswiadcryl Justin Rat: et, wicepre ds, teehnicznych firmy Intel. Wed nietrych prognos zblizany sig do fomonego moment, od ktorego postep schuologiczny bedzie sie odbywal w tempie wykladniceym, W niedalekie) preysclosei Komputer beds ,rozumowal” spravnie) nis eclowiel ‘Sztuczna Inteligen- je czeka w na blizszym ezasie dynamiczny rorw6j Zona-robot Robot Emil miat kanciaste ksztalty, a 23- rmiastnosaZarswke, W niezbyt oles pry- sali roboty beda bardzo. preypominaly calowieka. Juz w 2004 r.konstruktorzy Zuni- wersytet w Osace Zaprezentowali model robota, a racze} robotki, Mimo kobiecej twarzy robot otrzymal niezbyt romantyczne imig Replice QI. Jego powloka jest wyko- nana 7. sylikonu, Potrafi mrugaé oczami, biust unos sie rytmicznie, swarzajac wwravenie oddychania. Najbizsza preys K€? Jedng 2 moaliwych drog_rozwoju wskaruje brytyjski naukowiee David Le Tendencje w robotyce ‘malzeristwa prawdopodobnie dopro- wadea do tego, 2e zaawansowane tec: nie roboty bedg uwazane za doskonatych nie beda sie réznily wyslader Moe to jednak powodowaé wile proble- éw. Czy poradnie psychiatryezne zapel- rozwinie sie w takim: miedzy | irobotami? Justin Rattner 2 firmy Intel ‘werd, 2e .w niodalekie) przyszlosei komputer ‘bedzle rozumowal sprawnie) nid ezlowiek” nig sig lndémi zakochanymi w przepie aych robotach preeciwne) pei Robot z poczuciem humoru |W powiesciach SF czgsto zdarzaia sig apoks: lipiyeme wizje — roboty podnosza bunt i terrorymugludkose. Ay ak le chyba. je udzmi ‘Szachowy mistrz éwiata Rosjanin Wiadimir Kramnik rzegrat mecz z komputorom 4:2 nak nie bpdzie, Posty w deiedinie psyehiki robotéw sa znacrace. Na brytyjskim uniwer- sytecie Reading preeprowadzono cickawy eksperyment. Dwanascie osob biorgcych udzal w tescie bylo praekonanych, Ze pod: czas czatu komuniku sig tylko 7 ludzmi ‘Tymezasem jednym 7 partnerdw_inere- = CZY KOMORKA MOZE ZMIENIC SIE W KOMPUTER? Notions: znpezt nformatyki Uniwersyte- ‘tu Camogie Mellon badala moiliwosé samoorgani- 2Zacji miliardow minkature- lad zapowiada sie budowe urzadzonia, hte zwygoding) + omerid zmient sie w pet owymiarowy Komputer, 2auzym ekranem | klawia- dal albo zostanie rosszarpa- ny przez blterera. W ka ‘dym razie ponownie obie uj sig nam raoczy, Ktre po chwil astanowtenia ‘wach robotow nazvanych | tura.Podstennie uknywa bud wigco| watpliwosel nie ‘catomami’. by tworzvy | sie przytym to, zeniezbod- | nadziel. Elementy wykonaw- ‘wiekaze strktury o wyma- | nym elementem takiej ma- + eze pozwalajace zmienlé ganym zaprogramowanym { seyny musialby bye przynal- | organizacje czescl sklado Ksztalle. Koneepcja pry | mie] sporykanster na chw- | wych czy chocby ich barwe ‘Pomina rico utopiay lek fy metal 2 Terminatora po- ~2walajacy robotom pr2y} ‘mowae dowolne form Ipowierzchownose.Jednak | wkoncepoll welat jeszoze | ‘wiges jost fantasti nie realnyeh rozwazan. Na pray lowo 2bedne atomy. Jest Dowiem mozna soble Jes2- cae myobrazi ine polacse- nla miedzy standardowyni ‘ementari na podobienstwo lockéw lego, to ani masy, ani objetocelzbioru atomow Z2mionie sig nie da. Pera ka Komputera w homorke vwymagalaby odraucenia \wiekszejczescielementow, Teo 2 nimi robie do czas. powrotu de komputora? Ulepienie stucanego yorka | roa urata cennyeh czese, | Jes plesek ucieknie w sina _zajelyby tyle miejsca i zuzy- fy te ener na zmiane ontigurae, 2e na aziatanle ic by uz ne zostalo. Neco bardzle obiecujace jest Zastosowanie teh modlow ‘wehoralrse elektroniczno} Bly, ktéra porwala dowol io ksataltowaé Byte mo- ell prototypow. Ale xy orayScz slinotronik” edykolwiek bed warte nnakéadow poniesionych ‘a badania | wytwarzanie ‘modulow? .24.Wiek” jest racze) scepiyezny. 8is Claas Program potafil analizowaé oirzymane § informacje, preetworzyje i reagowal tak jak # calowiek. Jedna cawarta uczesnik6w dak i@-nabrac. W podsumowaniu znstazly sie nawt opine, 2e w rormowie 7 komputerem £ nie brakowalo humor. El Wiek dodaje: Na pew ‘mo robot6w w Scisiym tego slowa znaczeni ntcligencja poszerzy moi- ci programu, W roku 2080 bedzie podyskutowaéz robotem © wielu sprawach ~ 0 fllozofi, polityce albo o plee noznej. Inteligencja maszyn Tp istiejgca drsiaj stuczna intligen «ja pod wieloma pezewy 7a ludaka, Praykhdem moga byé pojedynki szachowych mistre >> Powloka robota pet j Replies Qi jest sylikonu, ‘le rytmicznie, stwarzajac ‘wrazenie oddychania Kroatywnosé | dzlatalnosé ROBOT SLUZACY Japonl od 2005 r. motna kuplé hhumanoidalnego robota ‘stracyina Ido mowa. Jogo produkle 20 owiadano od 2003 Fobot ma wy sokosé 1 m, rezpoznale po thar dziesioe ‘9800 | rozumie 10 ty. s6w. Jego pre ‘atnose jest jednak niewictka, mimo Upiywu pigci lat welad jest racze oe eawosta nie naprawde uzytecenym Uurzadzeniom. Zapewne wplywa na to fakt, 49 zasiajace robota akumulatory wyst ‘raja zaledule ne dwle godziny. Poze) ‘maseyna oglasza stralk | odjezdia do ke ta.w cel tadowania akumulatorow. Cc 19FUTURE ROBOT NA WIELBEADZIE i a Wostece session Inne zastosowanie. Wielka popu: lamoscia ciesza sie tam tradyeyine wy Scig wiebladw. Wediug fen 2asad nie ‘ma ofvaniczen dla cigzaru d2okeja. Im Jest lesz, tym lawl wlerzchowcow Diatogo na grabietach wielbladow sia- dala czesto dzieci w wicku przedszkol rym. Praeciw takim praktykom protestujajeanak ‘migdzynarodowe frganizace praw extowicka. Organizatorzy wyscigow oftosili kon- ‘ears na robota Jeddica, Wyere- fasawajearska firma Team, 25 robot6w juz dosiada wielbladow. ‘ssiata 2 Komputerami. Dwa lata temu kom- puter pokonal Rosjanina Wiadimira Kram. nika 4:2. Kramnik odnids! iylko jedno zawycigstwo i zremisowsal dwie partie, kom pier wysral try, Nie ma wapliwosei, 2 svtucrna inteligencja nadal bed Wijac. LudzkoS¢ oczekuje cigglych ulepszet i postgpatechnicznego. W pewnym momen: ie pojawi sie jednak problem etyeeny -mo- 2e jednak czlowiek powinien zapewnic tak- ze Sobie troche s7tuczne}inteligencji? Mote zapomeca inteligeninych” implantow zwigk: Sy moiliwosci suo} re SY) nornsi ae note pozwala © eee DISS ectaciemy PS Miotcocet tobka ~ Door Kurzweil, amerykariski futurolog i wynala ca, poszedt w swych rozwazaniach jeszcze dalej: —Te nici daje obe bhi oc nanove Jestom pre w pry strukture naseych kosci i migsni, a prawdo- pdabnie rivniez wphnge na wri teligencji robo- t6w. Moma ja wprawdzie przypisywaé postaciom filmowym (na przyklad kom- puter Holly z serialu Czerwony Karzet ‘Stuchawld Emotiv EPOC odbioraja fa. mézgowe ezlowieka I prretwarzaja jo nna poleceni ma IQ 6000), sa jednak dziedziny, ktorych sztuczna inteligencja_nie dota opanowaé nawet do 2050 KreatywnoS¢ i dzialani ne, jesli nie zanikna, zostana zape domena czlowieka. Inteligencje robo nalezy jednak traktowaé powainic. Poludniowokores rormy etyezne, ktdre w prayselosel m: zapobice preestepezemu wykorzystan robotéw przez ludzi. Normy te opier sie na trzech podstawowych prawach robotyhi sformulowanych przez pisarza Tzaaka Asimowa w opowiadaniu Zabawa w berka 2 1942 r: Podobna maszyng zbudowano juz 240 lat toma. Drewniany Turek po- trafil preestawiaé figury na szachow- ney, alo wyboru ruchow dokonywat tukryty wownatrz znakomity szachista artystyea ki rzad_opracowal © Dyletantéw najbardzio} faseynuje zastosowanie robotow wrol zon zastepozyeh 101) Robot nie mote skraywdzié eelowieka ‘ani przex zaniechanie dialania dopt | ei, aby extowiek doznat kezywd. | 2) Robot musi byé postusany rozkazom | ctowieka, cyba Ze stoja one w sprzer: | nose Pierwszym Prawen: 3) Robot musi chron sa | tytko nie stot tow sprzeca szym lub Drugim Prawe Natomiast ulepszanie ludzkiego organiz- mu produktami nowoczesne techniki dai watpliwosei,ezy aby nie jest to dro do piekiel, wyhrukowana — jak zwykle = dobrymi checiam Emogje robota Nicdawno pisalismy o tym, 2¢ navkowey Z Uniwersyietu Bristolskiego w Wielkiej Bryt owalrobota okazuiaceso cemocje. Urzalzenie oddycha, ae bije. Kiedy praytulimy robota je slabaie i puls spowalniaja_ sic, w kosiczynach, pigcie i jednak skreyczymy robota, wytrzeszczy na nas o¢7y jezo pals, prayspieszy. Oczywisie nie chodsi w tym pda 0 pea zaprogramowane. moeje, tylko 0 reakcje >> Cho najuzyteczniejszymi robotam! welaé sa coraz doskonalsze manipula- tory przomysiowe, dzionnikarzy fasey- rnuje raczo] ewolucja wygladu maszyr (od stosu zlomu do lateksowyeh lalek W 2050 ROKU MISTRZAMI SWIATA W PILCE NOZNEJ BEDA ROBOTY Joboty niezgrabnie porusza- + Ze wegledu na ograniczona, | pojemnose akumulatorow ace sie po Botsku pitkarskim wywotuja Gaisiaj usmmiech poltowania. Jednak forganizatorey tumicjéw ‘Ww robofutbolu preoko. nua, 28 do 2050 hhumanodaine roboty pokonaja w mecru Ditki nozne} mistrzow Swit Podezas mocau roboly sa ste rowane 2dalnie przez Komp ter, Drudynyt6zniasle kotor Ini zawodnikéw | korzystajia EzlWiek doda; Jest raczej malo prawdopodobne, by juz + 2080 r roboty zdolne byly do okazya: nia Iudzkich emoeji. To procesy bardzo skomplikowane 4 trudne do naukowe 3, ez W ogéle Kiedy stworzyé roboty reagu- opisu. Nie kolwiek uda Jace w emocjonalny sposib. Pomyé! i ruszaj! Australske Laboratori fry Emoti Systems, Zaprezentowaly zestaw shichawkowy EPOC Diigki caujnikom preylozonym w ch do czascki (vzytkownik W + Obyawie druzyny moga dw { kcotnie prosi¢ 0 preerwanie gy, | 2 powodu nieustannych awari. << mmecze trwaja zazmy— | (za) 2x5 min, a spotha is finalowe 257.5 min, Mikroroboty a recznic rorstawione prece ‘trenera” na ealym Boiska. Po rorpoczeciu 1y zaden calo maze dotknaé ani klawiatury, ani myszy Komputora. Pravciwko 1 sobie graja tylko komputery. Po kazdym golu roboty sa ponownie recznie rozmies2. { Gzane na Dolsku, a gra r0zp0- Zz Gznyeh pasm czestotlwoscl, | ecyna sig od srodka pola, Etiten Pee eee renee eee ee Cre ees Sens ale do storowari riestety, jak gdyby siedisly ma na glowie “lbrzymie pajghi) urzadzenie odbiera i prze we ezowika. Opie: nia interpretacja takiego zapisu BEG pozwa- la odezyt¢ inten uzyikovnika i przetwo- rye jena przykiad na polecenia w ezase gry omputerowe}. Emotive EPOC potrat w chi obecne} zidentyikowaé ponad 30 réznych reakci gracza. O wile sensowniejszym zaso- sowaniem wae sie jednak sprzegniece shu chawek 2 wyposazeniem dia os6b niepeln senych, na pryilad wékiem inwalikim lub komputerem do komurikacji ze Swviatem renym. row Ornsc. Zaionew Gawnys $ co jest praydatne zwiaszeza EX LA | (11>) Sopel utworzony jest z szerogu stozkowyeh warstw, ktoryeh srednica zmnlejsza si¢ zna konica 2? Gera lodowa to ptywajaca bryta, ktora ‘oaiamata sie od jednolite) pokrywy. Po- inlewaz gestose lodu jost 0 10 proc. mate}- ‘sza od wody, gora plywa, ale 90 pr ‘objetosci pazostaje pod powlerzchnia woay Poets $A ZABOJCZE 7 krysztalow. Powstaje najezesciej z mely osadzajace] sia na bardzo chlodaym podiozuPlathi énlogu maja postaé plaskich, Fisécioramiennyeh ‘gwiazdek Niezwykty ‘Oblodzenie stale w nilejscach ‘kontaktu wilgotnego Szadé sklada slo z bardzo malyeh, aren lodu. Obrasta przod- alo modo byé zabarwiony substan. _ ‘lami rozpuszezonymi w wodzio lod Przyroda potrafi two- aera keto we formy. Przypomnij- Le Mom ty 423 MVS clara eral tej wody. Snieg, kry- Sac CMC Sniezne, kulki gradu, szron, kra, sople to rézne postaci lodu. Pe Neca ee ueu cronies Przy Srednim cignieniu atmo- Coen uneuea las Pr ken acters eee cry Seen cunt acu) ee eee es Pray resublimac)i pary na bardzo zim- eee oe ee) Dee tere ‘Sopel jest forma nacieku lodowego, Cee ee eee ea erty owietrzu sople sa skierowane ku dolo- ene ans See ee! eee es Cocina acd See peur ee coe eee ety Soe ate ny Coe Cee yen Corea ee ed Pe en aa a Re ey Pee eee ot) eer ror ecm nee kawiczne formowanie sie grudek lodu. Cee eee ni PAR eo es Piece ent ora aaa Cee ety marzee 2009 | 24.wieK | 13Zycie na naszej_planecie pojawito sie okoto 3,5 mid lat temu i stanowity je gtéwnie proste, jednokomérkowe orga- nizmy. Jednak na poczatku kambru - ok. 542 minlattemu ~ bedacego najstarszym okre- sem ery paleozoicznej doszto do gwattownego zwrotu w ewo- lucji. Miata wowczas miejsce tzw. eksplozja_kambryjska, wwyniku kt6rej na Ziemi nagle pojawita sie ogromna rézno- rodnosé form zycia. Najnow- sze badania wskazuja jednak na to, ze ze stynna eksplozja. nie do korica byto tak, jak wezeSnie] przypuszczano! akroewolucja, jk Fachowo na zzywamy ewolucig calych grup ‘organizmow Zywych (prowadzi do. pojawienia sie zasad czych mian w budowie organizmaw, w wy niku ktérych powstaja nowe gatunki, rdza- je, rodziny, a nawet typy), nie jest zbyt > Na podstawie znalezionych skamionlalosc! mona przypuszezaé, Ze na Zioml _zaczely sig masowo pojawiaé nowe stworzenia wraz z mastaniom kambru casie jest zjawiskiem znanym ol davna i ezasami bywa uzywany jako argument przeciw teori ewolueji, Mimio 2e naukowey tsilnie sara si, by ich wyjasnienia byly jak majbardzie) zrozumiale i preekonujace, _arza sig, 2 17 migdzy sda bezsensow= ne batale. .21,Wiek" preedstawia najnovs sze spojrenie na fen etap rorwoju 2ycia na naszej planecie Przerywana rownowaga Szeroka opinia publicma ezesto wyobraza sobie 2ycie naukowew jako idlicama sie- ianke. Jednak taki obraz jest daleki od prawdy. Nawet migdzy naukoweami twaja ‘azar boje,cho¢ S410 jedynie ma argumenty. Jedna z najbardzie}. znanych batali naukowych dotyezy_pogladow na historig rozwoju #ycia na Ziemi. Jud od kilkudziesieciu lat rywalizujg 2e ba 2wo- lennicy gradualizmu i teori praerywane} rownowagi, Gradual, ktérych znajdzie CO TO SA TYPY ZWIERZAT? aczego tak exesto mow sioo typach zwlorzat? Dia 20010850 ‘ypy oznaczaja podstawo- vay anak orientaey}ny w sy= tematyce krolestwa zie ‘rat. Terminem tym trady- oye okreslamy kategorc systematyczna, Ktora w ra ‘mach krolestwa (awierzat, rosiin,grzybow) obelmuje | organiamew Okresla | waselaie podsta- ‘wows coehy orga: ow cla, Ke <3 | wspéine dia wseysthich fm nalezacych do danego | motskie plaskowce (Placo- my ghéwnie wird biolog6w molekularnych, reprezentuja teorig, wedlug kts) w prey roxeie nie s4 mozliwe ,skoki" lee wsey kic zmiany ewolucyjne odbywaia si w spo- sob ciagly, Naukowey 2 preeciwnego obozu podkreslaja 7 Kole, 2¢ w kopalnym zapisie Bardzo ezesto zmajujemy Slady wyraznyeh skokdw, po kiérych przyroda o7ywiona w)- sladala zupelnie inacze) nz wezesnie). Nie Aaiwi zapewne fakt.2e 2wolennik6w tej tori iajdriemy gkiwnie wsr6d paleontologsv. Zycie przed kambrem (Od dawna koscig niezgody migdey repre zentantami obydwu obozéw byla whsnie cksplozja kambryjska. Owezesne organizmy zywe z pewnoscia nie byly pierwszymi, Jakie pojawily sig na Ziemi, Kambr Scsle nawigzuje do okresu, Kidry swa nazwe ys: kal od miejsea_w poludniowej Australi = w2g6ra Ediacara. Wsréd fauny ediakarat- skie} (600-542 min lat tem) znajdziemy 1 wacko zy wig) gatun- {how niz wszyskle pozosta- EZ grupe podobaych do siebe | Te organimay razem waite. nie? typy, do ktoryeh P zalicza sig tytko jeden znany 1 ~ sa to np. drobriutkle za ~ na zdjeciy) czy tez Pledawno odkryty typ pros: 9) gatunkow nelezy do sta | tych morskich Dezkregow. wonogew - sama gromada | cow Microgfathazoa. << 14 | 21.wiex |do prawidiowege funkejonowania pierwsze znane organizmy tkankowe. Od lat 80. XX w. wigks7oseé naukowesw pezypusz- czala, #e organizmy ediakaratskie byly sepa ulicaka, a wre? eksperymentem evo. Tucji, i mie zostalo po nich Zadne potomst wo, Wielu przedstawicielifauny ediakarat skiej po prostu wymarlo, jak zresrig wiele innych. Naukowey, poczawszy od paleonto- logow, a skoriczywszy na biologach mole. kularnych i ewolueyjnych, prébujg abecnie prayjeé sie zaleznosciom pomiedzy zwie- raat tkankowymi zalicranymi do fauny Ediacara a nagiym rozkwitem réanorodnych form bycia w kambrze. Plonierzy wsrod skaml W faunie ediakaraiskie} prym wiodly dzi- waczne stworzenia. zaliczane do. rodzaj Rangea. Nie ma rawet pewnosci, czy na- Jedaly do krélestwa zwierzat, czy rosin Niektérzy paleontolodzy nazywajq. te niezwykla erupe organizmaw Vendobion Teh ciala miaky bardzo dzivna strakture ‘ady2 zbudowane byly z:malych ,komerek 4 AtGrych eambnigte byly jeszcze mniejsze ‘komsrhi"~budowa preypominaly rosyiskie Talki marioszk, Prawdopodobnie pozbawio- ne byly organGw rozrodczych, a rozmna- | tanie odbywato sig przez pacrkowanie = poxobnie jak w wspdtezesnych drozdzy. Gaybysmy 7a pomoca wehikulu crash przeniesi sie $80 min lat wstecz, musiel Zwiorzeta wydychaja dwutionok wala, kt6ry roslinom jest nlezbedny bysmy possukiwaé ich na duzych glebo. kosciach dna dwezesnych méz. W plythich ‘morzach prawdopodobnie nie wystepowaly 2d)2 nie odnaleziono ani jednej skamienie Tiny. Zniknely 2 powierzchni Ziemi praw \dopodobnie 545 mln lat temu i costly zasiapione przez nowe pokolenia zwierzit tworzacych mineralny szkielet. Z glebin na plycizne Pod Koniec okresu ediakaraiskiego doszto do wielkiego rorkwins sG2noeodnych form izycia. W piytkich wodach prehistorycznych mérz zaczely pojawiac sig dziwne stwo- renia 0 nigjasnej praynaleznosi systema tyczne). Nie wiadomo rownie?, jak w rae- czywistosei wygladaly. Prayklady sq liczne ~ Spriggina zaliezana byta przez niektorych naukowesw do pierscienic, a przez innych tuwazanabyla za organizm_kolonijny podobny do parzydetkowed. Dickinsonia byl duzym robakiem osiagajacym dlugos? I'm, a Kimberella bywaczasem wwvazana 7 prehistoryeznego migezaks, ezylikrewnego iisicszych Slimakéw, may cey glowo: ogo. O zadnym z. tych organizmow nie Wwiadomo rowniez na pewno, jak sig od. aywial ani jakie potomstwo pozostawit na Ziemi, Jeli jednak 2ycie przygotowywalo sie na 9w6} wielki rozkwit na poczatku kam- bra, mialo to 7 pewnoscia miejsce w plyt kich i cieplych morzach ediakaraiskich Trudno powiedzieé, ezy nlezwykle stworzenla z rodzaju Rangea byly zwierzetaml, exy rostinam byt dol robakiom, osiaga- Jacym dlugesé 1m Zylacy relikt 2 W morza E daisicjszego mova spotkaé niezweykle stwo- reenie, kore wyplada jakby 2yweem wyjete 2 aglebin kambryjskiego morza. Jest t0 skrzyplocz (Limulus polyphemus),reprezen tant prehistorycznych stawonog6w 2 groma- {ay slarorakow (Merostomata). Rozwingt sig juz 445 mln lat tem i jego wyslad do dnia Aaisieizego pozostal praktycznie niezmie- niony. Mimo Ze ten pancerny rycerz wy ‘dem praypomina raczejkraba, Ww rzeezyis tosci pod wzgledem pokrewierstwa blize| mu jest do pajeezakow, Kambryjska eksplozja Co laczy Kontynentalne obszary potudaio- We} Australi, Gory Skaliste w Ameryce Po- hudniowe} i polskie Gory Swigtokrzyskie? ‘Choé sa to miejsca bardzo odlegie, a wspdt- cezesne Zycie mocno sig migdzy nimi r67ni, majdujemy tam Swiadectwo dawnych edy Zycie na Ziemi bylo jeszcze w powijakach. We wszystkich wyiienio- nych miejseach mozemy znaleé. skaly pochodzace 7 kambru, najstarszeg0 okrest ery paleozoiczne). Okres ten rozpoczal si jakieS $42 min lat temu i nawigzywal ‘wlasnie do ediakary, a konitec kambny gre niczy 2 drugim okresem ery paleozoicznej ~ oralowikiem ~ ktory trwal od 488 mln lat temu, Przez. $4 mln lat kambru 2ycie na Zieeni zien sie nie do poznania. Zzes7a, xdyby czlowick zosta preeniesiony wezasy Kambryjskie, mialby zapewne spore tru: rnosci 2 rozpormaniem nasze} Ziemi. Nie bylo jeszcze sladu dzisiejszych kontynentow 8 (esscze w permie, okoko 270 min lat temo, na Ziemi init jeden wielki kontynent zwany Pangea), a wiekszos¢ powierzchai Ziemi pokrywalo plytkie morze. Istniejace lady byly puste i niezamieszkane. Wszystkie oF sanizmy 2ywe bytowaly jeszcze w wodach cceandw: Kawalek suchego du udaloby sig wprawdzie znale?¢, ale jeg0 wyelad nie byt yt pociagajacy —foslny dopiero zaczynaly sie tam urzadzaé w sylurze. 'Na podstawie zmalezionyeh skamienia Josci mozna preypuszezac, 2e na poczatk wc 2009 | 2a.wieK | 15»> W okresie kambru Zylo wiele typow zwlerzat, kt6re potom wymarty. Naloza do nich rownled przedstawietel rodzaju Anomalocarls| amr na ziemi lub rene} w oceanaeh masowo zaczely pojawiaé sie stworzenia tdryeh na promo by suka we wezes niejszych okresach. Wsréd_ skamicniclin datowanych na stosunkowo kestki przedial ezasowy znajdujemy reprezentantow prak- tyeznie wszystkich rodzajow, rodzin, gro- mad i typow zwierzat aranych rowniez Azisia Od tego czas Zadne inne typy sig nie wyksztalcly ~ poczattistienia wszyst- ich 2wierzqt mialy miejsce wissnie w kamb js-4o0 [90400 ‘ordowik sylur : PALEDZOI amber ora poczatki okresu kami. Tego jednak ha pewno nic wiemy, nie isinija eiwnier mozliwosel sprawdzenia exo. Diatego wielb specjalisiow zapraecza itnieniu eksplozji >> Spriggina zaliezana bywa do plerscie- nie lub prehistoryeznych skorupiakow > Mustracja ukazule rozw6] naszej planety od wezesnego az po pémny kambr +e. Najbardze) typowym przedstawicielem krolestwazwierzal tamtego okresu 99 Jobity, krewni dzisiejszych_skorupiakow. palakow i owadéw, ora grapoliy, ktore ‘isi zaliczamy do specjainego i read: kiego typu polstrunovic6w (Hemichondana), Wedlug SJ. Goulda (1941-2002), amery kaiskiego paleontologa 7 Uniwersytet Harvarda, Ktéry poswigeit sie dokladnym badaniom kanadyjskiego.stanowiska pa- leontologicenego Burgess Shale, w kambrze ‘yt preedscawiciele wielu typow zwierzat, tre picnic} wymarly. Gould zaliczat do nich mp. dziwnego stwara 2 rodzaju Ano- ‘malocaris. Naukowiee byt przckonany, 2¢ cksplozja kambryiska potwierdza teorie ‘© ewoluefi jako o procesie zmian zachadza- yeh skokowo. Gould byt aczywiscie zw0. lennikiem teori praerywane} rownowagi Efokt uboczny Jednak sceptyezny gradualista, wardo bro- nigey plynnejewolucjiméglby w tymmomen- ie zapponawae: Zamiené sig w skamienie- Ting to prawlziva sztuka! Bye moze kam- bryjskie zwierzeta mialy wlasnie to szezes- cig, 2e byly wystarezajgeo duze i twarde, bysmy drsia} moglizmalezé pozostalose ich cial. Juz w okresie kambru mogly mieé za soba dlugi okres ozs, si ‘kambryjskie), uwazajae ja za efekt ubocany _wynikajgey 2¢ zdolnosc Zwieraat do pozost ‘wiania po sob Sladéw kopalaych. Odkry Diologdw -molekularnych, —nazywanyeh aegarmistrzami molekularaym, wskazua ha to, 22 wspélnego przodka réznych typéw _yierzatnaledy szakat dl kambryjskim, moze nawet 1,6 mid lat temut »21.WIEK” WYJASNIA: CO ZEGAR MOLEKULARNY? yzas mozna mierzyé : rr Sposa, Mecha nlamy sognow fnicjonia | NrBinor spose = mo na pacsypywae nish, naciagoe metals spre 2yne ub mie east ‘ose dra atamow: Me™ Thank zegara musing — tylko na poczatku wyskalo- + wat, cal preporzadkowae | Jehox era do kag Process try wim ae! chodzi, Biolodzy znalezi Jesez jeden iecuyny | Spec na to jak oom | ‘os, Niejest yt Sowag | ny | mazrazajego pomeca ! aye oo eave was | Sm vernal Diba | reed okresem | sia jediak pwna ogroma zakete ~ -zegarek” ten {yka bowiom wownatrz ‘samyeh ofgentzmow. Urey jest abo w Jadrze ko- ‘morkowym, alba w mito- ‘chondriach, metych orga- hella Komérkowyeh, Nam ‘wystarezy tylko 2a pomoca "SKALA CZASU GEOLOGICZNEGO (MLN LAT TEMU) 3.138 fsae65 Mezoz01K roa | Zapomniane rostiny ZalebooSci istaigjace pomigdzy roslinami i pwieregtani s bardzo delikaine i wywazo- ne, Nie tylko dlatego, 2e (2 pewaym wy~ Jatkami) pierwsze staq sig pozywieniem dla Grugich, Istieja migtz mnie] spektakulame powiazania, Zierzeta ‘wyéychaja dwutlenek weela, rosliny 238 potrzebuia go do prawidlowego prrebiegu procesu fotexyntery. Drigki temu nazywane ‘1 .zielonym plucami” Ziemi i maja wplyw na dycie calejplanety — main. wplywaja na cyrkulacje wody, rogulu temperature, wo: 12a 12 dla 2wierzatsrodowisko Zycia. Sat Fauny i flory jest wige-ze soba Seisle pawig- zany, Niemiseey naukowey 2wrécili uwag, 22 wieksz0sé dyskusji o eksplogji kambry)- ‘kie} pomija ten fakt. Zaproponowali wige hipoteze, dzieki ktGre) moglibysmy inacze) spojrzeé na rozw 2ycia na Ziemi. Dosych- ras movwiono jedvnie 0 zwierzetach, Werner Bloch 7 Instytuta Badas Klimatycrnych wv Pociamie jest praekonany, Ze 7a eksplor~ jg kambryjska adpowiedzialne sq rosliny, KiGre ochtodzily. planets i preyspiescyly ‘erozjegleby ( okresie kambyskim stay tylko glony, a pierwszerosliny wysely na lad 4 pod Koniec ordowiku), Dzigki tema do ‘ean6w dastalo sie wilecej jondw. wapnia {i mogly sig tam cozwingé organizmy, kore bbuduja zewnetrzne sakiclety ochronne 2 lanw_wapnia. Takie orvanizmy lawie), zi nieniaj se w skamienieliny. To wyjasialo by tajemnicza eksplozje tycia". Choe teoria fa nie zostala jeszere patwienlzana ale ziskami paleontologicznymi, wydaje sie prostym i eleganckim wyjasnieniem nierar ‘wigranego od wiel lt problemu. << (Ornac. Area Bosse TO JEST } z2swansowane) techni { laborataryne) spojrzeé na Cyferbiat’. Mechanizm ze ara jest pray tym bardzo rst). Podczas koplowanie [DNA dochart do spontanicz { nych Bledow ~ mutagh { Bledy te powinny wystepo- \wae przypadkowo 12 19m Samy prawdopodobier stwem. esl porownamy {aki sam adinek DNA np. rnorika i extowioka, bed Sig one nie wlasnie liceba nagromadzonyeh ‘mutag)Potem nietrudno Jz policzye le czesu uphy- inglo od moment, Kiedy ‘obyda occink byl zupel- tile ientyezne, Wank be- die odpowiedzia pa pyta. hl: Kledy po Zlemi chodalt nase wapOiny przodeh? << 16 | 21.wiSPOLECZENSTWO Dzieci zrodzin dwujezycznych sa bardziej podatne na jakanie Ktéz nie chciatby méwié wieloma jezykami? Najbardziej na- turalne i najtatwiejsze jest opanowanie jezyk6w obcych jeszcze w dziecifistwie. Badania przeprowadzone niedawno wérdd lon- dyfiskich dzieci z rodzin dwujezycznych wykazaty jednak, ze ist- nieja pewne problemy, zktorymi maluchy musza sobie poradzi¢. kultur. Osoba dwujezyezna to jakby dwie a eae te eee See ee Tac Wapioacges ies fe ease Ren ae eae fp neciinas seers es jerk oie aisle SacEO AT eae el, Pycien ties cas Wychowanie dzieci w Srodowisku dwujezycznym sprayja powstawaniu u nich, | ondynie, kyl jeseve jedno negatyvne ‘sklonnosei do jakania sie 7iawisko, Dokladnym badaniom poddal jedy kupujemy chleb, zadko 2darza sig, | w zwiazku 2 coraz powszechniejszym zje- grupe 317 londytskich dzieci w wieku od by sprzedawezyni nas nie zrozumiata. | wiskiem globalizacji, Zagadsieniom tym wie- $ do 10 lat, ktrych rodaice zwrseil sig do Ae nie zawsze tak bywalo. Statystyki mé- | le uwagi peswigcajg psyeholodzy, zwlasieza_psychologa w zwigrku z ich jqkaniem sig. | wia. Ze srolowiskajednojeryezne wystepuja |W rajach, gute odsetek imigrantéw jest | Okavalo sic, 2e ponad jena pita badanych a Ziemi race] wyjatkowo. W takich krajach jak Indie, Indoneja, Liban, w szeregu krajow Afryki (Kamerun, Kenia, Ruanda, Tanzania, «g Usanda, RPA), ale nawet iw Szwaicari mo 9 te sie ndaraye, e przy zakupie wyklej bulk J hedriemy musieli wykazaé sie majomoscia ieee) niz dwu jezvkow, Szacue sig, Ze a § die trecie ludzkie} populacji jst co na E mniej dwujeryczne. Oznacza to, Ze poza je 3 rykiem ojezytym wicle oxdb wiada rownie & biegle przynajmnie} jeszcze jednym jezykiem, Problem dwujezyezn0sci siaje sie bandziej siosunkowo duzy —W Stanach Zjednaczonych, Kanadzie, Wielkej Brytanii czy Niemezech, Dwie w jednym Osoby dwujeryczne porozumiewaja sie ww dwich jezykach ojerystych, Mow nimi plynnie, poshiguige sig pelnym zasobem slow. Prawdzivie dwujgzycana osobe mo2: ropa to prawdziwa ‘wieea Babel, Warunk Tpit ace ‘eydowanie nie sprzyjaly ich ‘allot i20- na poznaé po tym, Ze tumaczae, nie pars gee razuje ona zwrotow jednego |e dug, nie modyfikuje pierwoine) tes. Z obu jezykow korzysta w tej same} mierze. Zjawisko bilingwizmu nie cogranicza sie wykacanie do kwe- ‘ii Hingwistycznych, ale i spo- lecenych, bowiem oznacca tak ‘2p koniecznost jednoczesne r W wiotu krajach na Swiocie powszechna MO Jost wielojezyeznose BH swe narodow i awoch n lagl od reset Swiata. Ne 1 keore kaje sa znacenie bar | opie najbar | dail 20znIco- | wanyeh pod | tymwadledem | dzieei rozmawiala w domu 2 rodzicami \w wigoejnizjednym jezyku ~ w jezyku o} ezysiym oraz po angielsku, Badania bez- spornic dowiodly, 2e dzieci, ktore do pia tego roku Zycia mOuily jednoczesnie dwoma jezykami, mialy wieksze sklonnosci do je ania. Crescie) adarzal sig to u chlopedw Pod tym wagledem wyeryWwali 2 driewezyn WIELOJEZYCZNA EUROPA nalezy Wielka Brytania (angielski, wali, korn- walliski, lalekty shockie {ilandekie), Hiszpania tare) arent kil urozmat. | (vsmpanakkotalonsk aktualny | onwojm ‘onojessiowo | galiyeh, Dace), Wie- Spolcrnogl nitinne WE | Gy toss mimioe so wens saris franck) 'Szwajearia (sawajcarski rlomieek,nlemieckt wok, francusk,retoromafsk). ami 4:1. Badia Howella pozswoliy te 2na JeA€ sposob na zmniejszenie negatywnych skutkow dwujezyconosei praejawiajace sig w postacisklonnosei do jakania. Zaleca sie mianowicie, by dict najpierw nauczyly sie ddobrzejednego jezyka. a dopieo potem. po Uukoriczeniu piaiego roku Zycia, rozpoczely nauk drugiego jezyka (angielskiego) ‘Oreac. JoLnts Lewanoowsna-TREtA 17pomagaja w wa Dla oséb chorych na raka po- jawita sie nadzieja. Dawniej nowotwory ztosliwe byty trud- ne do rozpoznania, szczegol- nie w poczatkowych stadiach, a jeszcze trudniej poddawaty sie leczeniu. Dzig medycyna we wspétpracy z najnowo- czeéniejszymi technologiami Zaczyna oferowaé nowe mi tody diagnostyki oraz terapi tych chordb. Amerykaiiscy na- ukowcy prowadza obecnie do- Swiadczenia zmikroskopijnymi agentami do zadan specjal- nych, ktérzy maja celnie trafiac »pod wskazany adres”, omija- Jac zdrowe tkanki i niszezac tylko komérki nowotworowe. 4 zasu Kiedy amerykariski fizyk Richard Faynman wyztosil sw} siyony wyklad o ym, Ze tam na dole jest ciagle micjsce™ there's always room athe boom), upiyneo juz bez po kiérej mala pél wieku. Siynny naukowiee cvatkowal badania w- dziedzinie, wykorzystanie do celéw technologicznyeh ‘wydawalo sie dwezesnym fizykom nicosa galne. Feynman byl prekursorem nano. {echnologil, nauki zajmujace sig badaniem strukturiurzadizentw skal tomo ih ro miary mieszeza sig w granicach 1-100 nm) (0d lat 90, nanotechnwlogia przezywa burz liwy rorw6j, a dzisiaj postep w wielu dzie- zinach zwiazanyeh Z nowymil technolo- lami wydaje sig he7 niejniemorliwy Popyt na nanoprodukty Wedlug amerykaviskiogo ,Projekta rozwo- ju nanotechaologi monitorowanie rozwoju, a zwtasseza bez pivezetstwa w te szerokiej dziedzinie na ki, w Kwieiniu zesztego roku. zarejestto- wanych bylo 609 produktéw opartych na nanotechtologii. Autorzy tego. faportu ~racaa jednak wage, Ze Hiczba nowych térego celem jest es aera mae Ree ee Recon heroes een reeoaeemaponiae Sees Rear set ren ovens pee ee entrance Beers Sa *. eta Pe ety Pn aa aerate cee ty er een aan ee Here ratriy Bere Cee prety on Ice z rakie produktéw w 1} dynamicznie rozwijajace| sig branzy rosnic bardzo szybko i zmienia sig niemal 2 godziny na goding NNanotechnologia znajduje zaiosowanie .w majznigjsryeh driedzinach, tore po- zomg nie maja ze soba nic wspslnego. Glowaym obsearem, gdzie wykorzystue sie nanotechnologe, est chemia. Tata nano- produhty stosue sig jako kaalizatory, jako | Stax dooezyszezania wo, Sciekw fi tuowania spain predostajaeych si do aimo- | fer. Nanomaterialy aja zastosowanic rowniez prey produkeji energiielektrye nej oraz w technologiach porwalajacych na-zmniejszenic ej nuzycia, Sawykorzysty vane ap. pez’ Konsteuowani kolektoro slonecznych o wigksze) sprawnosei czy 23- rowek, kre bardziejefektywnie praen reajq energig.elektrycznq. na swat. Eektrnika i techrike komputerowa wy PRZYSZLOSCI pee ec aa ee OLS preerers Becerra eer ecient Bresette ee en Ee een rete peace eer aie erection eco ploruna. << WryMaterialy uzywane s4 rownie? w praemysle cig2kim. Sa Izesze, bardzie| wytrzymate i np. o¥ ome na wysokietemperatury. Wykorzystu- € Je sie je zwlaszeza w urzadzeniach, ki6re 3 odidawane sq duaym obcigzeniom = w ra Kietach kosmicznych, ale takZe coraz czeS- Cie] w powsvechnie wywanych maszynach. Wiek precyzuje: Roumiary wybranych obickt6w w Swieci snometeycznym: Srednica helisy (pod ng i 20 nm ~ grubos¢ rzeski bakterit 90 nm - wielkose wirusa HIV 200 nm —bakteria rodzaju Mycoplasma, a komérkowa forma iycia = 1000 nm) ~ Srednica typowe| £80 jum ~ Sredniea lndzkiego wlosa Pomoc dla tkanek Driedzing, w kidrej nanotechnologia odnosi daze sokcesy, jest medyeyna, Ogromne modliwosei nanoproduktow wynikai zt 2e funkejonuig one bezpostednio W mano- sowicie procesGw biologicznych i dick tem uczeni moga je precyzyinie wykorzystywat ‘Wayobra/my scbie mnolodzie kazace w krwio- biegu pacenta, kde rozwada po onganizmie czasieczki pelniace pine] svereg waPnych zadas, Pomyst ten znalazl zastosowanie np. w jedne} 2 nowyeh dyseyplin medycenych, Tard Crear eae ene ees Serer rman NC) Corer crer orm ree eae TUM ce eee tea Prenat Sty repent tt Sort erates eee Cee ery ze) i Poti pees or ee jaka jest indynieria tkankowa, Zaimuje sie ‘ona posvukiwaniem | rozwijaniem nowych metod gojenia tkanck, uszkodzonych na prayklad w czasie transplanacji narzqd6w Tub podczas wseezepiania seweznych on Gw lakh jak implanty stawow czy kandio- stymulatory. Dzigki tym mikxoskopijaym srodkom tansporty naukowey moga siymu lova¢ odpowiednie thanki do szybszej re neracji. Kaa nanol6sdotze do odpowied- niegotypu tkanki i destarczy ej odpoviedni cezynnik wzrostu. Stymulowane w ten sposab omaeki Beda szybciej rosy, dic sie dig- i tema szybeie) sig regenerowaly POR M Lesa iad eee homens ened ee rr cee Sra erert) ere err a rae ra nowotworowyeh Era nanoarmi Najwighsze nadzicje wigzane sq z mozliwos ig zastosowania nanoproduktow w diagno- styoe i terapi, zwlaszcza w zakresie lez novwotwordw zlosliwych, Wielu Smiertelnych praypadkow mona by uniknaé, sdyby walo sig odpowiednio wezesnie powstrzymaé ro \w6j noworwonsw. Erkki Ruoslahti, profesor biologi Komérkowej 7 universytets w Sant racuje obecnie nad nowa gene urzadzet do wykrywania nowotworiw cierzysta nanolidé skonstruowana jest ze sperjalnie spreparowaaych fragmentow bia eK, Kore na co dzie lanowia budule blon Komorkowych. Ich zadaniem jest rozpomae ipreylacry¢ si do specyficmych reeptonie ra powierzchni komérek guza i naczyt Krwionosnych, Kore go od/ywiaia. Dzieki spocjalnemu przygotowanin fodzie te moe, rozwovié sw6j ladunek po calym organizmie {nie sq narsdone na .zatopienie" proc uklad Ant peers) ona Pena = * s Promrec penetoarinenn peereane ey 2elagnozows oa B bra ord coe cxese | nmunologiczny celowika, Ldalnie byloby adyby te superkrazowniki mogly przeworie Wwigksze fadunki. Najnowsze badania wska- ‘ujana to, ¢ os takiego ju? sig udalo, - Bylo dla nas ogromnyn zaskoczeniem, 2 lode te sq_w stanie preewozié bardzo néinorodne tadashi (magnetyczne nanoccastecchi, punkty Fvantowe i nanoesgstecckilekow) ~ mdi Michale Sailor, profesor biochemii 2 San Diego w Kaliforii, térego 2espdl wspst pracuje znaukoweami z Sania Barbar. okie fadunki znaida sig na owych lodziach kr 2acych w naszym krwiobiegu? Pierwsze da typy nanomateriakow sluza do celow diagno- siyemych. Supermagnetyczme c7astki, skla- dajgce sig’ 7 tlenku Zelaza, sq widocme podezas badania tkanki za pomocg rezonansu magneiycrnego, Fluoryzujace punkty kwan {owe (p, ramka) moina z kolei wykry€ 7a po- moca skanerafluoresceneyjn stancjom magnetycanym ade sig dokladhie ‘okreslic, w Kiorym miejscu znajduja sie anki nowotworowe, 2 matgpnie moina je ppeeyzyjnie usuna’. Podezas operacj znaceni ki Tuorescencyjne umoaliwiajg Kontrolowa- nie, czy wszystkie Komik rakowe zostaly usunigi. Lodz moze dostaczyé rGvieg lek Preciwnoweworowy uzywany w chemiote api, Ktéey zatreymuje proces namnazania omérek nowotworowych, Nanoczasteczki moga takre zamknié naczynie krwionosne keére od/ywia guza, popraez stworzenie skreepliny. Nowotw6 obumiera na skutek braku nu isubstangji odéywerych, W takic syluaci operacia chirugicana jus nie jest potrzebna. Wye sig, 2e jesteSmy uw progu owe} ery stojce) pod znakiem zwycieskiego ‘marszu nanoarmil przez tasze cio ‘Opeac. Luxasz Czannock!W popreednim numerze zaprezen- ‘towalismy sylwetki dziesieciu ga- tunkéw zwierzat, ktorych obecnosé znaczaco wplywa na dziatalnosé cztowieka oraz prawidiowe funk- conowanie ekosysteméw. Inwa- ayine gatunki pojawiaja sie réwniez wsrdd roslin i - co najbardziej istotne - saw stanie zupetnie od- ienié warunki siedliskowe na zajmowanym przez siebie obsza- ze. W miejscu ich wystepowania obserwuje sie szereg niekorzyst- nych zmian, m.in, ustepowanie gatunkow wrazlinych oraz 0 was- kim zakresie tolerancji ekologicz- nj, rozprzestrzenianie sie gatun- kéw mato wymagajacych siedlis- kowo (np. chwastéw), zmiany w kraj- obrazie oraz sktadzie gatunkowym fauny danego rejonu. Systematyka: bobowate (Fabaceae) Rozmieszezenie w kraj roslin ktore wymknely sie ywazyjne gatunki roslin majq pewna wspdlng cache ~ nale2a do tz antro pofitéw, ezyli coslin eelowo sprows dzonych (iniodukowanych) preee cao wicka lub przypadkowo zawleczonych. Antropofitydzilimy na dwie grupy: metal {y (rostiny trwale zadomowione) oraz dafty (nietrwale zadomowione). Najczescie) 10 ezlowiek jest odpowiedzialny za ich intr dukeje lub zawleczenie, Niekiére gatunki sprowadzilismy Swiadomie ~ jako rosliny ‘ozilobne do park6w i ogrodév (ndestowee, arszcze, hozosrzewy), Wigkszoxe 7 nich rozprzestrzenila sie jednak ber naszego przj- zzsolenia, Preewaznie rostina zdobywa nowa ljezyene atakiem. W pierws2e} Kolejnosei rosliny inwazyjne zasielaja teeny wadlwe tras przemierzanych przez luz ~ torowisk, sos, dg, Nastgpne spotykamy Je takze na wwysypiskach oraz w okolicach, ludzkich siedzb (aw. siedliska ruderalne i segotane). oniewas- gatunki inwazyjne w stosunk do gatunkéw rodzimych charakteryzuja. sig sabszym wzrostem i wysoka plodnosia (produlkcja wigkszej liczby nasion, szybkie rozrastanie sie Klge7y i bul), rozpezesie= praktycznie _, wszedzle, choé czesciej spotykamy ja na terenach nizinnych | Siedliska: zwlaszeza na nasionecznionych zboczach | obrzeZach las6w ~ robinia wkracza na te tereny jako Luciekinier”z parkéw I ogrodw spod naszej kontroli niane sig na znscene odleglosei nie sprawia im wiekszego problema. Ostatni etap eks- pansji nowego gatunku obejmuje masowa inwazje obeych preybyszév, podcras kre} zaborezy gatunek zacryna dominowaé w no- wym Srodowisku i zupelnie wypiera rodzime elementy lory ksaltyjace nauralny charak- ter migjscowego ekosystemu Ekolodzy maja wystarczajaco duzo powo- dow, by wszcza¢ alarm i zmobilizawac sity do walkiz intruzami, Wieks20S¢ tych rstin ‘ma piekny, preyciagajacy oko wyglad — wa cise najezesciej wlasnie 7 tego powodu 20- staly one sprowsdzone, Dzialaniem zapobie- gawezym ch rorsiewaniu sig jest monitorowa. ie miejse, kee by'vaja ogniskani inwazji Gatunki obce stanowig w Polsce oko!0 32 poe. ory. NaleZy jednak pamitat, ze nie ‘azdy gatunek obey la danego terenustanie sig gatlnkiem inwazyjnym. Stosowana jest ‘tutaj tv regula diesiatek méwigea, 2 prze cite jeden na driesge gatunk6w intra owanych wymyka sie spod kontrol. Ztyeh ‘gatunké tylko 10 proc. podlega natural 7acii, a sposrid nich dopiera jeden gatunek na driesigéstaje sig gatunkiem inwazyjnym. Robinia akacjowa, powszechnie zwana akacja, to drzewo, kre za praktycenie kaady 2 nas. Pochodzi z Ameryki Polnocnej. Do Europy zostaka sprowadzona w XVI w. jako drzewo azdobne. Sadzono ja w parkach, a na- stepnie w lasach, Akacja to nie tylko drzewo ordobne, Dostarcza cennego, twardego drewna, ktie doskonale nadaje sie np. do wytwarzania rekojesi Jest to rostina malo wymagajgca i moze rosnaé praktycrnie na kazdym siedliska, a ze wzeledu na lcane odrosty korzeniowe czesto sad sig ja w cela ‘wzmocnicni i zabezpieczenia przederozja trudno dostepnych zbocry. Zyjace w symbiozie 2 Korzeniami bakterie brodawkowe, majgce 2dolnosé wigeania azotw almesferycenego, \webogacaja glebe w ten cenny pierwiastek, Robinia zaliczana jest do roslin miododajaych je) silmie pachnace kwiaty daja jeden z najpardzie} wartosciowych lecaniczo miodov. Gatunek ten ma jednak pewna nieprzyjemna ceche, ey potralt sie niemal Iawinowo samorautnie rorprzestrzeniac, co obserwawane jest zwlaszcra w widnych i rzadkich lasach, gz zabiera miejsce rosnacym naturalnie tam gatunkom, |Wiek dodaje: Opadte Hseie akacji wplywaj ficme substa zmaczgco na okolicg tego drzewa, gay wyds cje (main, kwas fenylokarboksslowy), ktére nie porwalaja innym, ategoziemia pod akacjami Finke daje seansy raz ktdre kochaja kwasng glebe i tereny ruderalne. laa‘Systematyka: bukowate (Fagaceae) | Wystepowanle w Polsce: rosnle racze) na nize} polozonych terenach ~ do 500 m n.p.m. | Ulubione miejsce wystepowania: slonie gleby piaszczyst | jatowe Dab ezerwony to porg2ne drzewo sporykane glownic w parkach. Do Polski trait w podobny sposob jak akaeja, Pochodzi ze wschodniego regionu Stangw Zjednaczonych. W Europie pojavil sie w XVII w, Poniewa2 jest bardzo odporny na susze, mrozy oraz zanieczyszczenia powietrza, wypiera inne wystepujace u nas gatunki debow: Niepozgdany jest zwlaszcza tam, gdzie prayczynia sig do zaniku gatunk6w draew wykorzystywanyeh w celach jego liscie mienia sie pieknymi kolorami sospodarezyeh, Jesiei caerwienia, 26g i brazem ~ a ich cecha charakterystyerna jest powolny rozklad, co w znaczacy spos6b utrudnia wegetacje innym gatunkom muna, Wick dodaj Tarde drewno dgbu czerwonego wykorzystywane jest gléwnie w budownictwie. Doskonale nadaje sig takie na podklady kolejowe. imyodukowana jako rostina ozdobna — ma nie tylko pigkne, duze 26ite kwiaty, ale rowniez okazale dekoracyjne liscie, Rozprzestrzenia sie bardzo dynamicenie drighi temu, 2 rozmnaza sie zaréwmno poprzez nasi, jak wwegetatywnie, Z podmoklyeh lak wypiera am pierwotnie rosliny Wiek dodaj Mimo ie nie jest uwazana za rosling ‘trujaca, zawiera substancje, ktére w os6b ucrulonych moga wywolaé alergiczna reakeje sk6rn: ‘Systematyka: gatunek zrodziny astro- ‘watych (Asteraceae) | Wystepowanie w Polsce: dziko rosnie tylko w Bleszcza- dach. Poza tym jest czesto uprawiana. Latwo dziczeje | Ulublone miejsce wystepowania: wymaga wilgotne) gleby, 8 roénie na podmokiyeh Igkach, w rowach, {iw poblizu parkow ‘Smosrawa okazata to bardzo odporna bylina dorastajgca do wysokesci ok. 1m, w wy jaikowych wypadkach osiqga nawet 2 m. ‘gj praojczyana jest Europa Wschodia i re jony Bliskiego Wschodu, gdzie rosnie na \wy2ej potozonych terenach ~ w Karpatach, Alpach i na Kaukavie. Smotrawa zostala Sot eel coc) ee eats) en ns érskich jako uciekinier z upraw | Ulubione miejsce wystepowania: Ce ee tems ech a ry CO ae aes See Ce ross Dee rcs Se kan Peer eerie epee yay eee) ee ee cs aoe wn Caer) Sees ecoat) oe es oe) eens orate a katt CeCe mts ene) Se ocean Fee eee emer sprowadzony w drugie} polowie XIX w. Ze wzgledu na swoja ekspansywnosé Secu eT Panne Ao Ce eon) pe ee) Re Re amg) Pek ers Cua os Dac a orscy ee ee cos CertsPocono (eae Ca (ace ue Stoo eT ad Need wymaga gleby pulch Ro Peo iar! Ce eee ry Cael er ts Sere eur ele eT ee eae eal rosting dwupienna). Nie jest to duze eC ee) Seon) eu ee DR Dee eS Cue aies stalo do sprowadzone do naszych par- ee ee Cee ois ao ore eines ee ead Coe ec a ere essecnc par Pee eater cg ey kklonu wytwarzano cukler. Do Europy Oa ers oe cone | Systematyka: konopiowate (Cannabaceae) | Rozmieszezenie w kraju: rosiina wystepujaca dosé powszechnie | Siedliska: wystepuje na polach jako chwast, porasta tereny ruderalne i stanowiska 0 wyzsze) kwasowosc\ sleby Konopie drikie to jednorocena rslina zielna osiagajaca wyso kosé do |-m, Jest bardzo podobna do konopi siewnych (Can nobis sativa) wprasianyeh dla cel technicenych i leczniczyeh Do Polski rosling te sprowadzono z Azji, poludniowe} Rosji 20 Wschodu. Jest to chwvastcieplolubay Y ‘uj sig duza liceba latwo osypujacyeh sig nasion. Rosina ta stanowi zagrozenie dla konopi siewnych uprawianych dla celow technicanyeh. Laczy sie z nimi, iworzae hybrydy, i po- hava wartosci, dla ktorych Sq uprawiane EzlWiek dodaje: W odrénieniu od konopi siewnych konopie dzikie nie za- wieraja, ski ‘odpowiedsialnych 24. psychoaktyw rosé. Do wytwarzania narkotyk6w sq wige nieprzydat | Systematyka: bylinaz rodziny selerowatych (Apiaceae) | Rozmieszezenie w kraj ra calym obszarze Polski | Sedliska: w poblizu dawnych plantacii oraz wadluz salakéw komunikacyjnych | ciokéw wodnyeh rozproszona Barszez to bylina os Preez ekologsw uwazana jest za jeden 2 najbardzie} niebezpiecznych i agresywnych garunkow rostin in wazyjnyeh. Do Polski praybyla w potowie XX w. 2 zachodu (Anglia) jako roslina ozdobna. Pochodzi jednak z resionu Kaukaru i Azji Ceotraling. Jest 10 rostina bardzo niebezpieczna ~ porafiniszczy6 cale ekosystemy. a w dodatku dala forotoksycznie. Kon takt 2 je] sokiem wywohuje na sk6rze piekace babl ktGre bardzo trudno sie goja a jego preeniesienie do lepoe. Tak silne drialanie drigezafurokumarynom obeenym w li iach, lodygach, kwiatach, nasionach i korzeniach, | Diatego fizyczne jej zwalezanie nalezy przeprowa- | m wysokosei axe w specjanym ubrani skiadajgcym sig 2 kombine- zonu ochronnego i okulaecw. E2lWiek dodaj Aby skutecmie zwalezaé barszcz Mantegazziego, zaloiy€ nowej populacji Bardzo wane sa wige przy tym dialania edi kacyjne — jak najwiece} je likwidowae. 22) I‘Systematyka: nieclerpkowate (Balsa minaceae) | Rozmieszezenie w kraju: caly obszar ~ glownie ezeSé potudniowo- -wschodnia Siedliska: nad bregami wéd, gdzie zacayna dominowaé Baurszez, ‘dest i niecierpek naleeq do najbardriej agresywnych roslin inwazy} nych zagrazajacych iemom, Mimo ze ojczyena niecierpka jest tegion zachodnich Himalajém, preywe- drawal do nasz Angi. Sprowadzono go jako rosling ozdobna i miododajng. Pierwsze wemianki 0 jeg0 pojawi niejsza metodg Wiek dodaje: Gatunek ten wyksztalelt rdestowate Systematyk: (olygonaceae) Rozmieszezenie w kraju: caly obszar ~ najliczniejsze stanowiska w czesci potudniowo-zachodnie| | Siedliska: preferuje wilgotna glebe,tereny ruderaine, paarki, doliny reczne W Polsce wystepuja try porski, sachaliiski_ ora rlestowiec czeski (Polska pki.-zach. 20 dorodne byliny 0 ,hambusovsatych pedach osiggajace wysok0sé 3 m, Rdestow zostaly sprowadzone 2 Dalekiego Wschodu jako rosliny ozdobne Pierw: sze w2mianki pojasviena si te} Tiny w Polsce pochodza z XIX w, roslina, ktora wyks2talea moeno rozwi nity system podziermnych klgcey i nilatwo jest sig jej pozbye unk desta — ja ich mieseanice, Wiek dodaj Réestowiee naledy do najbardziej proble- atyeznych gatunk6. wore) 2warte respoly roslinne, wypierajae_niemal woryathe rodzime gatunki, Konkurencje 2 rdestoweem wytrzymuje jedynie po- iu sie pochoda 7 Doine poabycia sig nievierpka jet wykoszenie te) roslny, a na yechanizm, kt6ry pozwala rostinien Sato | aa ne hk : 3 o Slaskaz poceatku XX w. Najskutecz tepnic je spalnie. wystrzeliwanie nasion kezywa zwyezajna (Urtica dioica) i pod ‘gryeznik pospolity (Aegopodium poda- varia). eo ee es De Caen eT, Pere eee a) Cee ears ewes Re ks ee te ey Pe eis ee een as ee Dec eu Cee Cec ee ty De eau eens De eee eee eo eats eae LWiek dodaje eee ery Re Ro ed eee ee eed rowniez do rostin miododajnych. <<i. : ie ‘ } - . shi & Gta x 9 Hi q f 28 es y “3 a ; , L : rn ‘nS jo : \ bs 3 P : fA, v | on & ; 2 ss | » ch . a Nad % ras % f at ok o Te? ~ COCCee ee peer ert oer eal ret Eee ees tet Kiedy obserwujemy ich powolne i majestatyczne ruchy w wo- dzie, bardzie] niz zwierzeta przypominaja nam porzucone welony morskich nimf. Jednak w ostatnim czasie ich spo- kojne dostojenistwo coraz czeSciej zaczyna wzbudzac raczej panike niz podziw. Wszystko wskazuje na to, ze populacje me- duzwwielu morzachi oceanach zaczely sie rozmnaza¢ wnad- miernej ilosci. Sytuacja ta nie tylko utrudnia zycie rybakom i turystom, ale takze zaburza prawidtowe funkcjonowanie .w niewielkim stopni) do samoxizielnego po- ruszania sig. Meduza preypomina ksztaitem jnwarty parasol lub dzwon, wewnatr. kt rego dochodi do. procest trawieni Jak kaddy praedstawiciel parzydelkowesw (Cnidaria), do krych nalezarownie? main oralowee, ukwialy i stub, meduza 2b dowana jest tylko 7 dw6eh listkow zarod- Kowyeh (wigkszose zwierzat- ma ich ty) = epidermy (warstwy zewnewzne) ocho: venia ektodermalnezo) ors gasirxlermy ‘(warstwy wewinetrzne} pochodzenia endo: ‘dermalnego). Pomigzy tymi dwoma warst- wami. wystepuje jeszeze mezoglea bedaca eduzy to jedne 2 najstarszych rganizm6w, jake mona spot- morskich ekosysteméw. eerie st ene te M no adkryto skamieliny meduz igee dowodem ich istnienia w wodach nasze) planety juz preed $00 min Ist. Co wigee), wiademo réwnied, 2 juz wie odunaczaly sig Wielka sO2norodnoseig lunkéw, co swiadezy o weesniejszym dlu- gim okresie rozwoju tyeh zwierzat. Jest Jesreze weémiemy pod uwage, 2 galaret wate cialo meduzy nie jest idealnym materia Jem do skamienienia, okaze sig, 2e naj sze osobniki musialy pojawie sie w wodach Dr TC Meg CO eee oat ay Corea Seer ars epee Per ee aa Peer tree See veh. pare en cere ta Coen Te tty poets aos Ziemi 0 wiele wezesni), Bardzo modlive, fe sialo sig to nawet preed_poczatkiem picrwszego 7 okses6w paleoroiku, kambry, podlezas trwania ediskaru (ostatniego okre ‘su neoproterozoiku), praed 630-540 mn lt O takich tworach natury Smialo moana wige powiedziec, ie sq Zywymi wysteicami praeselosc Sita prostoty (O bardzo starym mdowodzie meduz Swiad- cay réwniez malo skomplikowana budowa ich cial. Sq to bowiem jedne z najprost Poe ry rete Cee one Sere iy eariere a eon pies eats Meets oe Peron ee ee atric ‘oremu ma ona zd Cae wydzielina obu warstw. Meduzy nie maja parzydetows > Schemat obrazule komérki parzydetko- ‘we meduzy, ktdre sluéa do skutecznego lunieszkodliwiania ofiary wigkszosei organdw, bez ktdryeh trudno obie zwietze ~ szkeletu, serca Jedyna jame ciala stanowi sgastrocel(enteron, jama chlongco-trawiaca) bedacy r6waoczeSnie przewodem pokarmo- wym zwierzecia. U parzydelkoweow ie wystepuje atwir odbytowy, wige wszelkie niestrawione resziki usuwane sq przez otwér gehowy: Ciato meduzy w 95 proc sklada sie 2 wodly, co jest doskonale wi dacene po wydobyciujej z morza, kiedy tobardzo szybko zmienia sig w bezksctaling, galaretowata mase (lla prownanis elowiek {ako organizm typowo adowy ma duo tal: ‘a butdowe ~ woda stanows okolo 65 proc masy ciala), Fakt, 2e tak proste organizmy prvezyly a7 do drisejszych czasé, jest dla naukowedw zajmujacych sig ewolucja warnym dowodem na to, 2 proces ten nie zawsze musi zmierzaé w kierunku coraz wigkszej zlozonose! | Droga do dzwonu Podstawowa przyezyna opanowania priez parzydeikowee morskich wéd jest ich hiebywala zdolnosé do reprodukeji >) Jedyna jame ciata stanowi gastrocel petniacy rownoczesaie funkeje przewodu pokarmonego zwierzecta Peet poicorerrcmmnm tes cron Ty ean cui! Panera Pre ees remeron! Cee et Bosra) eat paras eee Comat ome pecan ere rrcc ic Se ee peer meted enor eS tccaa een erect EYEE aCe ee eae i Prot Parone Wigks20se 2 nich preechodet w swoim rozwoju cykl preemiany pokoles, nazywa- ay metageneza. Jedynie u kra/koplawow i niektorych stubioplawéw rozrézniamy ddwa stadia rozwojowe — polipa (pokolenie bezplciowe) i meduzy (pokolenie plciowe). Pierwsza fara rozwoju odbywa sie jeszeze Ww sposoh tradyeyjny. Aby powstala mala pokryta rzeskami Jarwa (planuls), musi Deere tet eet ers Senin i £ > Meduzy, ktére terroryzula wody wokét Japonil, osiagala wage 200 ke, £ a leh liczha wzrosta ostatnio stukrotnie nastapie polaezenie homérkijajowe} z ple nikiem, Kure pochodza od rodzicow 162- nych lei. Kazda dojrzala meduza moze produkowae ogromne liczby Komdrek rorradczych — niekt6re gatunki navwet do 40 tys. Komérek jajowyeh dzienni Nastepnie planula znajduje odpowiednie miejsce na dnie oceanu i przywiera tam na tak dlugo, az praeksztalci sie w nastepne stadium rozwojowe — polipa bedacego po- koleniem bezplciowym. Polipy do dzis stanowiq dla naukoweow prawdziwa za udke — nie u wszysthich gatunkéw udalo ig bowiem 10 stadium zaobserwowaé (czasami sq one bardzo niepozorne). W te kiej postaci organizm moze przetrwat nawet bardzo dlugi okres w oczekivaniu na sprayjajace warunki, Kiedy to dochodzi Es prnenea tater pear ty ek: pene- ee Sect Eee) peer et eter eons Tics wiciele gromady kostkow. pen ery Erte erry Peery eee ore Shier ats reese Comite cee eee Crom enn aie Crone do pewnego rodzaju eksplogji = 7 polipa ww iseie Kosmicenym tempie zaczynaja ‘oairywat sie efyry (mode medu7y). Proces ten nazwano strobilizacja. Nastepni kiedy meduzy'osiagna dojraatose plciowa, ogi movu preystapi€é do rozmnazania, a eykl zaczyna sie od nova. Dzwon naj wiekszaj meduzy, heltwy festonowe} (Cy ‘anes capilleta), ma do 2 m Stednicy EEBWiek dodaj Meduzy terroryzuja Japonie W wodach otaczajacych Japonie pojawt- Jy sig astatnio ogromne meduzy’ 7 gatun- ku Nemopilema nomurai. ‘Te olbezymy posréd meduz moga wazyé nawet ponad 200 kg, czyli mnie} wigee) tyle co samiee Ia. Liezba tych zwierzal, ktére dotyeh- ‘czas ayy w wodach pomigdzy Chi a Koreg Pétnoena, wzrosla w ostatnieh Jatach stukrotnie. Produkowane przez toksyny pozbawily juz ‘sob, Rybacy pracujaey'w tym rejonie sa zmuszeni nosié specjalna odziez ochron- ng i okulary, poniewaz meduzy ezesto Problem jest Y robowiazal sie 1awet do realizacjispecjalnego projektu majacogo na celu podjecie dzialah prze ciwko tym Zarlocznym parzydelkoweom, zakladanie prewency} sieci wylapujacych nadmiar Leniwi plywacy Wigkszosé 2 nas uwaza meduzy za leniwie Kiedy indziej catkiem 2wawo proemierza jace ovean siworzenia, Tak naprawde med zy nie sa dabrymi pywakami — 2wykle sa imoszone prze7 prady morskie, na ogot poruszaja sie w gore i w dal, Teh Koméeki ‘mublonkowo-migsniowe maj cienkie wypus. i zawierajgce wlokna migSniowe. Jednak takie migSnie nie maja wystarezajgce) sy na pracciwstawienic sig prqdom morskim, Is hija dwa podstawowe sposoby poruszania sig meduzy, Pierwszy z nich -mozemy ‘okreslié jako .naped odrautowy", najlepi) | widocany uv malyeh meduz. Wsysaja one >) Zaréwno naukowey, jak I lalcy 2 przeraieniem obserwuja, jak szybko praybywa meduz w wielu morzach wode do wneirza dawonu, a nastepnie sity rieSni wypychaja ja na zewnatre — dzieki ‘emu moga blyskavicznie uciee preed dra piednikiem. Drugi sposib jest charakte rystyezny dla gatunkow o wiekszejstenicy [eh migstie 9 zbytstabe, aby podolae s7yb- iemu odksztaceniu duzego dawonu, Te medzy racze} :vioskyj” W taki spostb, 2e wypieraja wode przez zaciskanie brzegow ewon, Dzigki tem tatwviej dosiggaia cofiary, kite nie plosza zawirowania wody powstajace pray oWrzulowym” sposobie poruszania, | ek| 27