2.Ulusal Krmata Sempozyumu'99, Istanbul-1999, ISBN B.16.0.KGM0.63.00.03/606.

AIK OCAK DELME-PATLATMA LEMLERNDE MALYET AZALTILMASI IMPROVEMENTS IN QUARRY BLASTING COST EFFECTIVENESS
Ayhan TEK*

ZET Istanbul ili kitelli blgesinde krmata retimi yapan Marmara A. ta ocanda,delmepatlatma ilemlerinde verim artrma ve maliyet drme almalar yaplmttr.Bu bdiride;patlayc tr ve delik dzeni gibi parametrelerin para boyutu,pasa ekli ve patlatma hasarna etkileri aratnlmtr.Saha patlatma veri ve gzlemleri, patlatma uygulamalarnn iyiletirilmesinde birok parametreyi gz nnde bulundurarak hem verim artrmada hem de maliyet drmede faydalar salayan SABREX bilgisayar program sonulan ile karlatn mi tr. ABSTRACT This paper discusses the studies which have been conducted into blast optimization and cost reduction at the quarry of Marmara A. in stanbul.The work has included a focus on fragmentation sizing,and muckpile distribution profile with respect to explosive type,and drilling pattern.The blasting results were compared to the SABREX Blasting Model which gives practical and graphic information about cost optimization.

* Maden Mhendisi

169

1.GR Gnmz agrega ocak iletmeciliinde kaliteye dayanan sert bir rekabet yaanmaktadr.lkel yntemlerle alan iletmelerin pazar paylan hzla derken.yeni teknojileri aklc bir ekilde uygulayan iletmelerin sektrdeki konumu glenmektedir. Ocak verimi ve maliyetlerini belirleyen en nemli unsur retimin lk aamas olan delmepatlatma ilemidir.I gvenlii ve minimum toplam maliyetin salanmas bu ilemin optimizasyonu le mmkn olmaktadr.Toplam maliyeti oluturan delme, patlatma, ykleme, tama ve krma operasyonlarnda yaplacak gereki maliyet analizleri,iletmenin ana amac olan minimum toplam maliyetin elde edilmesinde byk nem tamaktadr.Fakat lkemizde birok iletme toplam maliyeti sadece grnr kalemlerle deerlendirme - yanllna dmektedir.zelIikle,dier ilemlerin verimini dorudan etkileyen delme-patlatma leminde ucuzluk endiesi ile kalitesiz malzeme kullanm ardk maliyetler yaratmaktadr.ou kez gz ard edilen bu maliyetler sadece iletme ekonomisine deil lke ekonomisine de ar ykler getirmektedir. Iletmede,toplam maliyeti oluturan kalemler ayn ayn incelendiinde,en yksek kalemin krma ileminden kaynakland grlmtr.Kmcya beslenen malzemenin tane boyutu krma ileminin verimini ve maliyetini tayin etmektedir.Bu bldiride,optimum tane boyutunun elde edilmesi iin delme-patlatma ileminde yaplan pratik almalara yer verilmitir.Ortaya kan sonular;kaya,kuI lan lan patlayc ve yzey parametrelerine gre tane boyutu,pasa ekli ve maliyetler hakknda bilgiler veren SABREX bilgisayar program sonulan ile karlatn lmtr.

2.UYGULANAN YNTEMN TANITILMASI Delme sistemi ve patlayc madde zerinde yaplan almalar verim artrma ve maliyet drme ynteminin ana hatlann oluturmaktadr.Uygulanacak yntemin daha verimli olabilmesi in aada belirtilen n almalar yaplmtr. a)Saha jeolojisi ve kaya zelliklerinin belirlenmesi Kaya ktlesinin yapsal durumu ve zeIIkleri,hem gvenlii hem de patlatma verimi ynnden nemlidir. Saha ve labaratuvar almalan sonucunda belirlenecek bu zelliklerin bilinmesi dizayn parametreleri ve patlayc seiminde byk faydalar salamaktadr. alma sahasndaki litolojiyi kumta-eyl ardmndan oluan Trakya formasyonu tekil etmektedir.Kuvars,feldispat,kaya paraIar,biotit-muskovit ve opak minerallerinin imentolanmasyla oluan kayacn baz fiziksel ve mekanik deerleri Tablo 1 .de gsterilmitir. Tablo 1 Kayaca ait baz fiziksel ve mekanik zellikler Tek eksenli basn dayanm(Mpa) Younluk (kg/m3) Sismik dalga hz (m/sn) Elastsite Modl (Gpa) Poisson oran 50.65 2690 4678 50.40 0.24

170

b)lietmede daha nce yaplan delme-patlatma verilerinin analizi Daha nce iletmede uygulanan delikler aras mesafe,yk mesafesi,sk lama boyu gibi yzey patlatma parametreler,patlayc madde zellikleri,zg] arj ve patlatma sonular incelendiinde iri blok ve trnak problemlerinin yaand anlalmtr. c)Personel eitimi. Birok iletmede delme-patlatma ilerini yrten personelin eitim seviyesi dktr.Patlatma ileminin ve milyarlarca deerindeki makinalannm bilgisiz ve yetkisiz ellere teslimi hem i gvenliini hem de ocak verimini tehlikeye atmaktadrjletmede zel likle dec makina operatrleri ve patlatma ekibine;delik delmenin nemi ve sonulan,patlayc madde zellikleri,patiatma emniyeti ve patlatma parametreleri hakknda teorik ve uygulamal bilgiler verilmitir.Verim artrmada yararna inanlan ekip almasnn salkl olarak yaplmas bu bilgilerin gncelletirilerek tekrar ve yaplan ilerin sk bir denetimi ile mmkn olmaktadr. d)Uygulanacak alma programnn belirlenmesi Yaplacak almalarn sistematik bir ekilde yrtlebilmesi iin ekil l.de gsterilen program uygulanmtr.Bu programda optimum tane boyutunun elde edilebilmesi iin,kaya ve patlayc madde zelliklerine gre hazrlanan patlatma parametreleri her atm sonras deerlendirilerek en uygun sonular elde edilene kadar yenilenmitir.Kaya paralanmasna etki eden parametrelerin her defasnda bir tanesi deitirilmitir. Uygun deerler elde edildiinde dier parametrenin kesinletirilmesi yoluna gidilmitir.

ekil 1 Uygulanan Program emas

171

e)SonuIann deerlendirilmesinde kullanlacak .gzlem belirlenmesi

ve deneysel

lmlerin

Atm sonularnn deerlendirilmesinde zaman alc ve pahal teknikler yerine retimi aksatmayacak sbjektif tekniklere bavurulmutur.Bu teknikler; -Birim operasyonlar baznda maliyet analizi. -Delici,ykleyci ve kinci makina enerji tketimleri ve zaman esasl delme,ykleme lmleri. -Video kamera.fotoraf,patar saym,geri taraf rselenmesi lmleri. 3. VERM ARTIRMA VE MALYET DRME ALIMALARI 3.1 DELME UYGULAMALARI ZERNDE YAPILAN ALIMALAR Delme-patlatma ileminin optimizasyonunda,delme iinin hassasiyeti hayati nem tamaktadr.Hatah olarak yaplan bir delme ilemi,patlatma gvenliini tehlikeye att gibi maliyet art ve zaman kaybna neden olmaktadr. lkemizde,delici makina operatrlerinin byk blm delik delme iinin nemini yeteri kadar kavrayamamtr.Deliklerin lm yaplmadan geliigzel delinmesi, yzeyde yanl iaretleme,gereinden ksa veya uzun delik delinmesi ve delik sapmalar ska rastlanan hatalardr.Delic makina operatrlerinin eitimi ve denetlenmesi hatal delme ilemlerini byk lde azalttndan personel eitimine azami zen gsterilmitir. "letmede ayna boyundan daha ksa delinen delikler ve trnak problemini nlemek iin ayna altnda yardmc delik delinmesi" esasna dayanan eski delme sisteminin i gvenlii ve ekonomi ynnden sakncalar tad grlmtr.Zra ayna altnda delme ve arj ilemi srasnda meydana gelebilecek bir kaza faturas para ile llemeyecek kadar byk olacaktr.Bu sistem terkedilerek "deliklerin uygun bir alt delme ile ayna yksekliinden bir miktar daha fazla delinmesi" esasna dayanan sisteme geilmitir.Ocak iin yaplan kaya mekanii deneyi eri,kul lan lan patlayc madde zelkleri,yemlemenn yeri ve miktan,yk mesafesi gibi faktrler gz nnde bul undum lduunda,0.5 metrelik bir alt delmenin yeterli olaca hesaplanmtr.ekil I.de gsterilen alma programna gre,delikter 10 metrelik ana retim basamaklarnda 0.5 metrelik bir alt delme verilerek hazrlanmtr.Mevcut patern ve kullanlan patlayclar deitirilmeden yaplan patlatma sonular eski sistem le u noktalarda karlatrln tr; a)Delic makina performans :Net delme zaman,yakt tketimi ve manevra sreleri zerinde zaman ve enerji tketim lmleri yaplmtr.Eski sisteme gre zamanda %30,enerjide %17 tasarruf salanmtr. b)Patlayc tketimleri ve arj sresi :Yatay deliklere arj edilen ekstra patlayc tketimleri ve patlayc arj sreleri gz nnde tutularak yaplan karlatrmada, patlaycdan %15,arj sresinden %20 tasarruf salanmtr.

172

c)Atim Kalitesi :Timak, patar, pasa ekli,tane boyutu,geri taraf rselenmesi gibi sonular sbjektif olarak deeri endi rildiinde.bu sorunlarda bir azalma olduu grlmtr. d) gvenlii:Olaya gvenlii asndan bakldnda elde edilen kazanm hibir ekonomik karlatrma yaplamayacak kadar byktr. 3.2 PATLAYC PERFORMANSI Kaya patlatmalarnda ilk ama gvenliini tehlikeye atmadan minimum toplam maliyetin elde edilmesidir.lkemizde birok iletme,minimum toplam maliyeti sadece patlayc madde maliyeti ile deerlendirme yanllna dmektedir.Etim eksiklii, patlaycy sadece patlayp patlamadna bakarak deerlendirmek ve ucuzluk endiesi ile kalitesiz patlayc kullanm le verimsiz ve tehlikeli patlatmalar yaplmaktadr. Meydana gelen verimsiz patlatmalar sonucu,birm metrekp bana daha ok patlayc tketimi ve iilik malyeti,iri blok ve trnak ile ikincil patar atmlar, ykleyici ve tayclarda byk ypranmalar ve krclarn daha ok almas gibi ardk maliyetler gz ard edilmektedir. 3.2.1 Kuru Deliklerde yaplan almalar Patlayc madde seimi konusunda ilk olarak J.dinamite gre gvenlii ve ekonomik ynden daha avantajl olan kapsle duyarl emlsiyon patlayc kullanm tercih edmitr.Daha sonrajletmede kullanlan Tgsa Teknik Amonyum Nitrat le hazrlanan Anfo yerine fabrika koullarnda hazrlanm prill-poroz Teknik Amonyum Nitrattan imal edilmi hazr ANFO kullanlmtr.Patlayc deiiklii le elde edilecek verimi veya olumsuzluu pratikte grmek zere iletmede ayn basamaklar zerinde delikler hazrlanmtr. Deliklerin yars delik dzeni kademeli olarak (0.25 metrelik artlarla) geniletilerek tamamen fabrika koullarnda hazrlanan ANFO ile dier yars ise delik dzeni deitirilmeden letmenin normal artlarda hazrlad ANFO ile doldurulmu ve ayn ateleme sistemleri le patlatlmtr. Yaplan atmlar;birim metrekp kaya bana den maliyet,pasa kalitesi,paralanma boyutu,iilik,i gven I ii,ykleyici ve krc ekipmanlarn performanslar gibi parametrelerle deerlendiril m iti r.Bu parametrelerin degerlendirilmesinde.patar saym, pasa profili deerlendirmesi,ykleyici makna ykleme zamanlan gibi sbjektif (yan-objektif) tekniklere bavurul mutur.Her atm ncesi ve sonras ile atm srasnda ayna,pasa ve atm fotoraflanm ve kameraya alnmtr. Tm bu lemler nihai sonulara ulalana kadar tekrarlanmtr.Tablo 2.de iletmenin eski uygulad ve ulalan nihai sistemin teknik ve ekonomik karlatrlmas grlmektedir. Sonu olarak; a)Birim metrekp kaya bana den maliyete bakldnda hazr ANFO kullanm le patem %30 genilerimitir.Bu toplam maliyette %17'lik bir d salamtr.(Tablo 2) b)Mazot ekleme,nitrat karma ve hazrlanan ANFO'nun tekrar torbalanmas ilemleri ortadan kalktndan iilikten %50 tasarruf salanmtr. c)Uygun tane boyutu ve pasa ekli elde edldnden,ri blok ve trnak ile ikincil patar atmlannda %23'lk bir azalma salanmtr.

173

d)YkIeyici makinalann enerji tketimleri ve zaman esast ykleme lmleri gz nnde bulundurulduunda %19'luk tasarruf salanmtr.

TABLO I. Eski sistemle Ulalan nihai sistemin karlatrlmas Fabrika koullarnda hazrlanan ANFO Litik Arenit 10 m 10.5 m 3.5 m 2.5 m 89 mm j 2.5*3.5*10=87.5 m thal prill poroz 7.5 m 38 kg Ikg. 1 adet elektrikli kapsl J 38/87.5=0.434 kg/m letmenin kendi bnyesinde hazrlad ANFO Litik Arenit 10 m 10.5m 2.5 m 2.5 m 89 mm J 2.5*2.5*10=62.5 m TUGSAT.A.N 7.5 m 45 kg lkg. 1 adet elektrikli kapsl 3 45/62.5=0.720 kg/m

Kaya Ayna ykseklii Delik boyu Dekeraras mesafe Dilim kahnh\(Yk) Delik ap Bir delikten elde edilen hacim Kullanlan T.A.N ANFO an" boyu Bir delikte kullanlan ANFO Bir delikte kullanlan yemleyici miktar Bir delikte kullanlan ateleyici miktar J Birim m bana den ANFO miktar

Birim mJ bana den 1/87.5=0.011 kg/m3 yemleyici miktar Bnm m"* bana den 1/87.5=0.011 kg/m3 ateleyici miktar J Birim m bana delik 10.5/87.5=0.120 m/m3 metraj Birim ANFO maliyeti 0.40 $/kg Bnm yemleyici maliyeti 1.9 S/kg Birim ateleyici maliyeti 1.00$/adet Birim delik maliyeti 2 S/m J Birim m3 ANFO maliyeti 0.434*0.40=0.174 $/m Birim m3 yemleyici 0.011*1.9=0.021 $/m3 maliyeti Birim m3 ateleyici 0.011*1.00=0.011 $/m3 maliyeti j Birim m3 delik maliyeti 0.120*2=0.240 $/m 5 Toplam maliyet 0.446 S/m

1/62.5=0.016 kg/m3 1/62.5=0.016 kg/m3 10.5/62.5=0.168 m/m3 0.25 $/kg 1.9$/kg 1.00 $/adet 2$/m 0.720*0.25=0.180 $/mJ 0.016*1.9=0.030 $/m3 0.016*1.00=0.016 $/m3 0.168*2=0.336 $/mJ 0.562 $W

174

3.2.2 Sulu deliklerde yaplan almalar lkemizde,iletmelerde su problemi le karlaldnda genellikle uygulanan yntem delikteki suyun hava ile boaltlmaya allmas ve/veya Anfo'nun torbalara konularak arjlanmasdr.Bu uygulamann sakncalar unlardr; a)Torba delikten brakldktan sonra serbest d yaparak suya arpmakta,bu arada delik ierisindeki kntlara srtnerek yrtlma olasl artmaktadr.Bu durumda su amonyum nitrat zerek ANFO'nun zelliklerini ve patlatma performansn olumsuz olarak etkilemektedir. b)Torbalanarak hazrlanan ANFO'nun younluu delikte bulunan su younluundan az olduundan torbalar yrtlmasa bile dibe batmamakta bu da trnak ve iri blok problemi yaratmaktadr. Tm bu abalarda delik ine konulan patlaycnn patlama garantisi olmamaktadr. Patlama olsa bile,verimsiz patlatmalar sonucu oluan blgeler kazc makinalarla kazlamayacak kadar sert,tekrar delinip pat 1 atlamayacak ekilde rselenmi olduundan hem tehlikelere maruz kalnmakta hem de maliyet ykselmektedir. Bu gibi sorunlarn nne geebilmek iin letmede sulu delik probleminin olduu yerlerde suya dayankl emlsiyon patlayc kullan!mtr.{Powergel P-750).Patern daraltlmadan ve patlatma verimi riske sokulmadan yaplan patlatmalarla,torbalama sistemine gre iilik,tmak ve iri blok problemlerinde nemli azalmalar salanmtr. 33.3 ALIMA SONULARININ DEERLENDRLMES

iletmede ki yldan bu yana srdrlen verim artrma ve maliyet drme uygulamalarnn odak noktasn delme-patlatma almalar oluturmaktadr.Patlayc madde reticisi ve iletmeci ibirlii ile yrtlen bu almada i gvenlii ve verim ynnden nemli avantajlar salanmtr. Bu almadaki en byk eksikliimiz deney saylarnn kstl olmas ve yaplan deerlendirmelerin sbjektif tekniklere dayanmasdr.lletmede retimin aksatlmamas iin uygulanamayan elek analizi gibi hassas tekniklerle tane boyu deerlendirilmesi ve ateleme sisteminin tane boyutuna etkisi nmzdeki yllarda yaplacak almann ana konulan olacaktr. Tane boyutuna etki eden bir ok parametrenin varl dnldnde, geleneksel deneme-yanlma yntemleri ile optimum patlatma dizayn yapmak bir hayli g olmaktadr.Bu durumda bilgisayar modelleme teknikleri nem yararlar salamaktadr.Bu almada,tane boyutu ve pasa durumu hakknda pratik ve grafiksel bilgiler veren SABREX bilgisayar programndan yararlanlmtr.Bu ve benzeri bilgisayar programlan belirli koullar altnda gerekletirilmi pek ok atm sonucu elde edilen deneyimlerin matematiksel olarak modellenmesiyle olumutur. Dolaysyla her sahada dorudan optimum sonu vermelerini beklemek hata olur.Nitekim program sonulan gerek atm sonulan ile karlatrldnda tane boyutunda %20,pasa eklinde %25'ler mertebesinde farkllklar gzlemlenmitir. Bununla birlikte bu programlann lkemizde de ele alnarak gelitirilmeleri ve kullanlmalar nemli faydalar salayacaktr.

175

4.SONU Gnmzde artan sanayileme ve ehirleme sonucu krmataa olan talep hem kalite hem de miktar olarak artmtr.Kalteden dn verilmeden bu talebin karlanmas agrega ocak iletmeciliinde minimum toplam maliyet ile istenilen boyutlarda maksimum malzeme elde edilmesi retimin ilk aamas olan dehne-patlatma ileminin optimizasyonu ile olasdr.Kendisinden sonraki ilemlerin randmann dorudan-etkileyen delme-patlatma iinin sorumluluk sahib,yi eitilmi personel tarafndan gerekletirilmesU gvenlii ve patlatma verimini belirleyen en nemli zelliktir. Toplam maliyeti delme leminden krclarn verimine kadar bir btn erisinde deerlendiremeyen iletmeler kendi ekonomilerine olduu kadar lke ekonomisine de zarar vermektedir.UIkemizde zellikle patlayc madde seimi konusunda byk hatalar yaplmaktadr. Birim maliyete bakp szde ucuz patlayc kullanm ile ykleyici ve kinci makinalarda an ypranmalar ve yksek maliyet yaratlmakta,dozer ve kinci gibi yardmc ekipman kullanmna ihtiya duyulmakta en nemlisi ise i gvenlii tehlikeye atlmaktadr.Tm bu olumsuzluktan nlemenin yolu,patlatIacak kaya zelliklerinin bilinmesi,bu kayaca uygun patlayc seimi ve yzey dizaynlarnn salkl bir ekilde yaplmasdr. maknalar ve patlayc reticileri ile iletmelerin bu konuda yapacaklar ibirlii verim artrma ve maliyet drme almalarnda nemli yararlar salamaktadr. 5.TEEKKR Bu almann yaplmasnda hibir yardmn esirgemeyen sayn Necmi akc ve personeline teekkr bir bor bilirim. 6.KAYNAKLAR l.Bellairs,P.G,1995 Optimum Drilland Blast an Ever Changing Target,Intemational Society of Explosive Engineers-Proceedings of the Twenty-First Annual Conference 2.ErdiI,M-Erko,.Y,1995 Patlatma Sonras Paralanan Malzemenin Tane Dalmn Belirlemeye Ynelik Modelleme almalarna Bir Yaklam.Trkiye H.MadenciUk Kongresi 3-Tek.A -Erdil,M,1998 ANFO Kalitesinin Kaya Patlatma Verimine Etkisi,3.Delme ve Patlatma Sempozyumu,Ankara 4.T.N Hagan,1983 The Influence of Controllable blast parameters on fragmentation and mining costs,First International Symp.on Rock Fragmentation by blasting.

176