Asbest en asbestafval

laatst aangepast: 25 januari 2005

Inhoudsopgave

1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.4.1 1.4.2 1.5 1.6 1.7 1.8 2 2.1 2.2 2.2.1
2.2.1.1 2.2.1.2

ASBEST EN ASBESTAFVAL: PRAKTISCH EN BONDIG...........................4 TWEE SOORTEN ASBESTHOUDENDE MATERIALEN ...................................................4 HOE ASBEST HERKENNEN ?......................................................................................6 MOET U ASBESTHOUDENDE MATERIALEN STEEDS VERWIJDEREN ? .......................13 WAAR NAARTOE MET UW ASBESTAFVAL ?............................................................14 De verwijdering van asbestcement en ander afval met hechtgebonden asbest ....14 De verwijdering van afval uit losgebonden asbest...............................................15 HOE ASBESTAFVAL VERPAKKEN ?.........................................................................16 WAT GEBEURT ER VERDER MET UW GEVAARLIJK ASBESTAFVAL ? ........................17 MAG U NOG ASBESTHOUDEND MATERIAAL GEBRUIKEN? ......................................19 WELKE VERPLICHTINGEN HEBBEN ONDERNEMINGEN ?.........................................20 VOOR WIE MEER WIL WETEN OVER ASBEST ......................................21 WAT IS ASBEST ?...................................................................................................21 VOORKOMEN EN HERKENNING VAN ASBEST .........................................................22 Asbest in materialen.............................................................................................22
Waar(in) vindt u het ?........................................................................................................ 22 Meten van asbest in materialen ......................................................................................... 26

2.2.2
2.2.2.1 2.2.2.2 2.2.2.3 2.2.2.4

Asbestconcentraties in de omgevingslucht ...........................................................26

Inleiding ............................................................................................................................ 26 Is meten weten ? ................................................................................................................ 27 Normen voor lucht ............................................................................................................ 28 Metingen in Vlaanderen: conclusies.................................................................................. 29

2.3 2.4 2.4.1

2.4.1.1 2.4.1.2 2.4.1.3 2.4.1.4

WAAR NAARTOE MET ASBESTAFVAL.....................................................................32 DE GEZONDHEIDSRISICO'S BIJ AANWEZIGHEID EN VERWIJDERING VAN ASBEST ....35 Gezondheidsrisico's bij omgaan met asbest .........................................................35
Inleiding ............................................................................................................................ 35 Asbestziekten .................................................................................................................... 35 Gevaarseigenschappen in functie van vezel(type) ............................................................. 37 De risicogroepen ............................................................................................................... 37

2.4.2 2.5 2.5.1 2.5.2 2.5.3

2.5.3.1 2.5.3.2

Risicosituaties en maatregelen.............................................................................39 ASBEST IN BOUW- EN SLOOPAFVAL.......................................................................41 Hoeveelheden .......................................................................................................41 weren van asbest uit puinafval .............................................................................42 Normen voor asbest in puin .................................................................................42
In Vlaanderen .................................................................................................................... 42 In Nederland...................................................................................................................... 43

2.6 2.6.1 2.6.2

2.6.2.1 2.6.2.2 2.6.2.3 2.6.2.4 2.6.2.5

WERKWIJZE VOOR VERWIJDEREN VAN GEVAARLIJK ASBEST UIT EEN GEBOUW .....44 Inkapseling ...........................................................................................................44 Verwijdering.........................................................................................................44
Administratieve verplichtingen ......................................................................................... 44 Inrichting van de werkzone .............................................................................................. 44 Reiniging van de werkzone .............................................................................................. 45 Metingen tijdens de werken.............................................................................................. 45 Meest frequente problemen .............................................................................................. 47

2.7 2.7.1
2.7.1.1 2.7.1.2 2.7.1.3

ASBEST IN BODEMS ..............................................................................................47 Een Nederlands onderzoek..................................................................................47

De labosimulatie............................................................................................................... 48 De praktijkgegevens ......................................................................................................... 49 Conclusies TNO-studie en voorstel nieuwe normen......................................................... 49

2.7.2
2.7.2.1 2.7.2.2 2.7.2.3

Bodemvervuiling met asbest in Vlaanderen ........................................................50

Risico-inschatting............................................................................................................. 50 Bodemonderzoek.............................................................................................................. 50 Monsterneming................................................................................................................. 51
1

2.7.2.4 2.7.2.5

Mogelijke maatregelen ..................................................................................................... 52 de toekomst: een beleidsmatige aanpak............................................................................ 54

2.8 2.8.1 2.8.2 2.9 2.9.1 2.9.2 2.9.3 2.9.4 2.9.5

2.9.5.1 2.9.5.2 2.9.5.3

JURIDISCH BEKEKEN: WELK ASBESTAFVAL IS GEVAARLIJK AFVAL ?....................54 algemeen .............................................................................................................54 meer specifiek: asbesthoudend bouwmateriaal...................................................55 ENKELE VEEL GESTELDE VRAGEN MET BETREKKING TOT ASBEST ........................56 Kan men via de merknaam weten of een product asbest bevat ? ........................56 Moet asbest steeds verwijderd worden ?.............................................................59 Wat kost het om asbestafval te laten verwerken (eind 2001) ? ...........................60 Mag men asbestafval met een stofzuiger opruimen ?..........................................61 Is het ontmossen van dakbedekkingen met hogedruklansen toegelaten ? ...........61
onderzoeksgegevens ......................................................................................................... 61 huidige wetgeving ............................................................................................................ 62 een juridisch precedent..................................................................................................... 62

2.9.6 2.9.7 2.9.8 2.9.9 2.9.10 2.9.11 2.9.12 2.9.13 2.9.14 2.9.15 2.9.16 2.9.17 2.9.18 2.10 2.11 2.12 3 4

Hoe zich beschermen tegen het inademen van vezels ?.......................................62 is er een asbestrisico in de omgeving van stortplaatsen ? ..................................63 Mag asbest nog gebruikt worden in producten ? ................................................63 Zijn andere minerale vezels ook schadelijk voor de gezondheid?.......................64 Wie dient het ARAB na te leven ?........................................................................66 Wat is de asbestinventaris ? ................................................................................66 Wat zijn de plichten van werkgevers bij werken met asbestvrijstelling ?............67 Hoe erkend worden als verwijderaar van asbesthoudende materialen ?............68 Moet een overbrenger asbestafval ook voldoen aan de ADR-reglementering ? .68 Wat te doen wanneer er asbest in een bodem wordt aangetroffen? ....................69 Zijn er andere verwerkingsmogelijkheden dan immobilisatie met cement?........69 Mag asbestafval in Vlaanderen in- of uitgevoerd worden ? ..............................70 Hoeveel asbestafval wordt in Vlaanderen verwerkt ? .........................................71 ASBEST OP HET INTERNET ....................................................................................72 HET ASBESTBELEID ..............................................................................................76 MOGELIJKE ONTWIKKELINGEN IN DE WETGEVING ...............................................77 DEFINITIES EN BEGRIPPEN ........................................................................78 BIJLAGEN .........................................................................................................82

ASBEST EN ASBESTAFVAL

Disclaimer: Dit document verstrekt informatie betreffende de asbestproblematiek, zonder dienaangaande volledig te kunnen zijn. De praktische consequenties van de wettelijke verplichtingen met betrekking tot asbestafval en asbest worden toegelicht waar dit nodig geacht wordt. De hyperlinks werden uitsluitend gekozen in functie van hun informatieve waarde. De OVAM wenst op geen enkele wijze de hierin vermelde activiteiten/instellingen/ondernemingen op enigerlei wijze te promoten, noch is de OVAM verantwoordelijk voor de inhoud van de website van deze instellingen/ondernemingen. Het is onze bekommernis om de inhoud van dit document zo correct mogelijk te maken doch de tekst is niet juridisch bindend. De OVAM kan dan ook op generlei wijze aansprakelijk gesteld worden voor eventuele tekortkomingen in de onderstaande tekst. Bij elke redelijke twijfel gelieve de bevoegde overheden te raadplegen. Uw suggesties, opmerkingen, aanmerkingen, bedenkingen betreffende dit document worden op prijs gesteld en kunnen gemeld worden aan damiaan.de.backer@ovam.be Het is ten stelligste verboden gegevens uit deze tekst geheel of gedeeltelijk te reproduceren zonder de expliciete toelating van de auteur.

Asbest en Asbestafval: praktisch en bondig

1.1

Twee soorten asbesthoudende materialen

Vrije asbestvezels zijn bij inademing schadelijk voor de menselijke gezondheid. Asbest werd in het verleden echter op grote schaal gebruikt. Vandaar deze tekst. Het risico dat asbesthoudende materialen kenmerkt wordt in de eerste plaats bepaald door de wijze waarop de asbestvezel gebonden is. Asbesthoudend materiaal kan op deze wijze in 2 soorten ingedeeld worden: materialen die vrije asbestvezels bevatten of deze bij hun normaal gebruik of bij hun verwijdering relatief gemakkelijk kunnen vrijstellen (NHA of niethechtgebonden asbest). De asbestvezels zijn derhalve niet stevig in een matrix ingebed. materialen waarin de asbestvezels hecht in een matrix gebonden zijn (HA of hechtgebonden asbest). Deze materialen stellen hun asbestvezels in principe slechts vrij na ondoordachte mechanische bewerkingen of doordat de normale levensduur van het product ruim overschreden is.

Materialen met niet hechtgebonden asbest zijn o.m. spuitasbest (op wanden en plafonds), zacht geperste isolatieplaten (brandwerende deuren, verwarmingsinstallaties), asbestisolatie rond leidingen. Dergelijke materialen kunnen, wanneer deze gemanipuleerd worden zonder de nodige beschermingsmiddelen en zonder kennis van zaken, een aanzienlijk risico voor de gezondheid opleveren. De ontmanteling/verwijdering van producten die vrije asbestvezels bevatten uit gebouwen e.d. is dan ook uitsluitend het terrein van gespecialiseerde ondernemingen. materialen met losgebonden asbest worden slechts zelden aangetroffen in particuliere woningen behalve eventueel als isolatie rond verwarmingsleidingen. Deze materialen werden in het verleden wel op grote schaal toegepast in openbare en overheidsgebouwen zoals zwembaden en kantoorgebouwen, omwille van hun brandwerende toepassingen. Het massale gebruik van losgebonden asbesthoudend materiaal kwam in Belgi vooral goed op gang na de desastreuze brand in de Brusselse "Innovation" in 1967. Materialen met (min of meer) hechtgebonden asbestvezels zijn vooral bekend onder de vorm van asbestcement. Asbestcement werd veelvuldig in particuliere woningen gebruikt en met name in asbestcementhoudende dakbedekkingen zoals golfplaten en leien en onder de vorm van gladgepolijst, gelakt of gekleurd asbestcement in vensterbanken, dorpels e.d., in badkamers ("masal" en "glasal", nauwelijks herkenbaar als asbesthoudend materiaal). Asbesthoudende kunststoffen zoals asbestvinyltegels ("colovinyl"), asbesthoudende mastiek/coatings en asbesthoudend bitumen worden ook als materialen met hechtgebonden asbest beschouwd. materialen met hechtgebonden asbest kunnen asbestvezels enkel vrijstellen wanneer men de materialen op ondoordachte wijze verwijdert of behandelt. Vooral bij verbrokkeld of beschadigd asbestcement is dit mogelijk. U hebt het gezondheidsrisico echter zelf in handen: indien u het asbestcement met de nodige zorgvuldigheid verwijdert is het risico minimaal.

De onderverdeling in materialen met al of niet hechtgebonden asbestvezels is slechts een eerste element voor de inschatting van het gezondheidsrisico. Het risico wordt ook niet in het minst bepaald door lokale omstandigheden en dient geval per geval beoordeeld te worden. Een beperkt aantal foto's van asbesttoepassingen vindt u op het volgende internetadres: www.heimer.com/photographs/asbestos.html.

1.2

hoe asbest herkennen ?

Naarmate het bewustzijn groeide dat het gebruik van asbestvezels een zeker risico inhoudt voor de volksgezondheid zijn de producenten geleidelijk overgeschakeld naar asbestvrije producten. Deze producten bevatten andere vezels dan asbest. Het onderscheid maken tussen asbesthoudende en asbestvrije producten is echter niet evident. De aanwezigheid van asbest in een materiaal kan enkel met absolute zekerheid in een labo vastgesteld worden. Er zijn echter wel een aantal gevallen waarbij men enige tot vrij grote zekerheid kan hebben over de aard van de vezels die een materiaal bevat. De fotos en de vuistregels hieronder kunnen U mogelijk helpen om het onderscheid te maken tussen asbesthoudende en asbestvrije producten. De vuistregels zijn vooral van toepassing op dakbedekkingen en gevelbekledingen, welke ongeveer 95 % van de asbesthoudende materialen uitmaken.

producten met het merkteken NT zijn steeds asbestvrij. het merkteken kan gedrukt of in profiel aangebracht zijn en is niet altijd even duidelijk zichtbaar

Figuur 1: menuiserite, asbestvrij

Figuur 2: golfplaten, asbestvrij

wanneer men asbesthoudende producten breekt ziet men grote, goed zichtbare vezels op het breukvlak

Figuur 3: breukvlak met asbestvezels

Figuur 4: breukvlak met asbestvezels

asbestvrije producten hebben daarentegen veel fijnere vezels op een breukvlak

Figuur 5: breukvlak met fjnere vezels ( asbestvrij)

Figuur 6: breukvlak met fijnere vezels (asbestvrij)

een asbestvezel blijft gloeien wanneer men hem met een aansteker verhit zoals de gloeidraad van een gloeilamp. De asbestvezel smelt niet weg want is onbrandbaar bij deze temperatuur (ca. 400 C) andere vezels zijn meestal organisch en smelten weg of verliezen hun structuur bij verhitting met een aansteker

Figuur 7: opgloeiende asbestvezel

asbesthoudende producten hebben vaak een verweerd uitzicht asbestvrije producten hebben daarentegen een veel egalere kleur (zie figuur 2)

Figuur 8: asbesthoudende golfplaten

niet-geverfde asbesthoudende platen vertonen soms een duidelijke "asbestbloem" (gespikkeld uiterlijk) asbestvrije platen hebben een egaler uitzicht

Figuur 9: asbesthoudende (links) en asbestvrije plaat

Bij de dunnere leien zijn er meestal geen vezels te onderscheiden aan het breukvlak. Hier bieden andere kenmerken mogelijk soelaas: bij donkere leien wijzen witte spikkels in het breukvlak op de aanwezigheid van asbestvezels. Een ander onderscheid is de aanwezigheid van een gelaagde structuur in het breukvlak van asbestvrije leien. Asbesthoudende en asbestvrije producten werden immers gemaakt door een papje van water, cement en (asbest)vezels via een lopende band verschillende keren over een cilinder te laten lopen tot de gevormde plaat dik genoeg was. Het asbest zorgde ervoor dat de verschillende laagjes mooi in elkaar grepen, bij asbestvrije producten is dit echter minder het geval waardoor de gelaagdheid zichtbaar blijft. Asbesthoudende producten zijn op dit moment meestal nog een stuk ouder dan hun asbestvrije tegenhangers. Een verweerd uiterlijk, de aanwezigheid van mos, het opduiken van vochtranden op de plaats waar 2 golfplaten of leien over elkaar lagen duidt aan dat men waarschijnlijk met een asbesthoudend materiaal te maken heeft.

Een asbestplaat voelt harder en brosser aan en klinkt helderder. Een asbestvrije plaat is iets buigzamer en klinkt doffer. Recente golfplaten uit vezelcement waarin een versterkende kunstoflint is ingebed (meestal blauw gekleurd) zijn gegarandeerd asbestvrij. Dit lint is ingebed in elke golf van de golfplaat. Rioleringsbuizen e.d. op basis van cement bevatten bijna altijd asbest. De vaak voorkomende honingraatstructuur op de achterzijde van golfplaten is geen indicatie dat de golfplaat asbesthoudend is. Een honingraatstructuur zorgt voor stevigheid, het productieproces werd zowel bij asbesthoudende als bij asbestvrije producten gebruikt. Soms kan men uit de productnaam afleiden of het materiaal al of niet asbesthoudend is. De consumentenorganisatie Test-Aankoop biedt een test aan die zekerheid verschaft over de aanwezigheid van asbest in een materiaal. Voor 40 ontvangt u van Test-Aankoop een enveloppe met plastiek zak waarop het adres van een labo vermeld is en waarin u het staal moet voegen. De enveloppe bevat ook precieze instructies over hoe u het staal moet nemen. Het labo bezorgt u de analyseresultaten per post. Meer info over deze 'Asbesttest' vindt u bij Test-Aankoop Dienst Bestellingen, Hollanderstraat 13, 1060 Brussel, via het faxnummer 02/542 35 13 of via abonnement@test-aankoop.be. Sommige golfplaten of leien met specifieke afmetingen zijn steeds asbesthoudend, voor andere afmetingen geldt net het tegendeel. Dit wordt toegelicht in onderstaande beslissingsbomen voor de identificatie van golfplaten en leien. De beslissingsbomen zijn wel specifiek voor asbestcementhoudende producten van Belgische oorsprong. In Nederland werden vooral golfplaten gebruikt, in Belgi komen leien ook frequent voor.

10

Beslissingsboom golfplaten
ja NT markering in oppervlak neen ja ( A S B E S T H O U D E N D ) Verstevigingsstrippen in golven neen ja J ) ja Uitzicht nieuw neen ja Ongekleurd ja egaal lichtgrijs neen asbestbloem zichtbaar neen Gekleurd : geen onderscheid ja grote vezels fijne vezels ja vezels blijven gloeien vezels smelten weg
11

Fabrikagedatum na 1997 neen ja Fabrikagedatum vr 1992 neen

ja

AT

Zichtbare vezels in breuklijn ja ja

vuurtest ja

NT

( A S B E S T V R I

Beslissingsboom leien
ja NT markering op rugkant neen ja ( A S B E S T H O U D E N D ) fabrikagedatum na 1996 neen ja J ) ja ja ja grotere witte vezels veel fijne haartjes ja vezels blijven gloeien vezels smelten weg
12

fabrikagedatum voor 1990 neen merknaam

ja

Eterna Multex Big Ben Country neen formaat

Alterna Stonit neen

AT

ja

40 X 20 40 X 24 neen

60 X 40 60 X 32 45 X 32 neen zichtbare vezels in breukvlak

ja

vuurtest ja

NT

( A S B E S T V R I

1.3

Moet u asbesthoudende materialen steeds verwijderen ?

De aanwezigheid van asbest in materialen heeft geleid tot bezorgdheid die in sporadische gevallen de vorm van lichte paniek aanneemt. Tot voor enkele jaren was verwijdering dikwijls de enige reflex op de aanwezigheid van asbest in een gebouw. De laatste jaren is een meer genuanceerde benadering merkbaar: u bepaalt deels zelf het risico. Algemene regel is nu dat de aanwezigheid van nietverweerd asbesthoudend materiaal in goede toestand en dat men onaangeroerd laat een heel beperkt risico voor de gezondheid met zich meebrengt. Dergelijk materiaal dient dus meestal niet verwijderd te worden. Bij de beslissing tot al of niet verwijdering dient men naast een visuele inspectie ter plaatse om de toestand te beoordelen ook rekening te houden met de bezettingsgraad en het gebruik van de lokalen of machines, de waarschijnlijkheid van beschadigingen, de mate waarin personen die zich niet bewust zijn van enig risico toegang hebben tot de locatie (vb. openbare ruimtes) e.d. Onderzoek heeft uitgewezen dat het verwijderen zelf ook risicos oplevert: bij het onoordeelkundig verwijderen van sommige soorten asbesthoudend materiaal uit gesloten ruimtes blijft er vaak nog gedurende lange tijd een hoge restconcentratie in de ruimte hangen. Indien u toch vermoedt dat er asbestvezels vrijkomen of dat er iets schort aan de kwaliteit van het asbesthoudende materiaal kan u een beroep doen op iemand met kennis van zaken om te beoordelen of er al of niet een risico is dat de asbestvezels in belangrijk mate in de omgevingslucht kunnen voorkomen. Personen met dergelijke ondervinding vindt u o.m. bij de laboratoria die erkend zijn voor de identificatie van asbest in materialen en/of voor het meten van asbestvezels in de lucht. U vindt een lijst van deze labo's in bijlage 2 van de interessante digitale brochure "asbest, veelzijdig maar levensgevaarlijk" (www.environment.fgov.be/Root/Pub/Asbest/main_nl.htm). De gratis brochure kan ook bij besteld worden op het volgende telefoonnummer: 02/210.45.32. (Mevrouw Anthierens van de Federale Diensten voor het Leefmilieu). De brochure "asbest in en om het huis" geeft U meer info over vragen zoals waar kan asbest in mijn huis voorkomen, welke voorzorgsmaatregelen kan ik nemen en moet ik het altijd laten verwijderen. U vindt deze brochure bij de website www.lucht.milieuinfo.be. Het laboratorium voor Industrile Toxicologie van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg beschikt over veel praktische kennis over de noodzaak tot asbestverwijdering uit gebouwen en over de interpretatie van meetresultaten (algemeen telefoonnummer: 02/233.41.11, website www.meta.fgov.be). Indien het gebouw of de constructie waarin het asbest zich bevindt afgebroken wordt moet het vrijkomende asbest wel steeds afzonderlijk van het overige materiaal verwijderd worden. De te volgen procedure en de hierbij betrokken, complexe, wetgeving wordt in dit document toegelicht.

13

1.4
1.4.1

Waar naartoe met uw asbestafval ?

De verwijdering van asbestcement en ander afval met hechtgebonden asbest
Asbestcement wordt op dit ogenblik (en ten laatste tot 17 juli 2005) nog steeds niet als gevaarlijk afval beschouwd. Asbestcement mag afgevoerd worden naar een vergunde stortplaats voor inert afval (cat. III stortplaats) of naar een containerpark, mits het asbestcement er in een afzonderlijke container wordt opgeslagen. Volgende eenvoudige maatregelen zijn belangrijk bij demontage en afvoer van asbestcement: te demonteren platen worden met water bevochtigd. Bij de bevochtiging kan men eventueel een fixerende stof aan het water toevoegen; de asbestcementplaten worden n voor n verwijderd. De platen worden niet naar beneden gegooid of gebroken; men gebruikt geen sneldraaiende werktuigen zoals schuurschijven en hoekslijpmachines voor het bewerken of snijden van stukken in asbestcement. Dit laatste is trouwens verboden door het ARAB; het asbestcement moet op de bouwwerf in een afzonderlijke container ingezameld worden (dus niet samen met het andere puinafval). Puinafval wordt tegenwoordig vaak in een puinbreekinstallatie gerecycleerd. Het asbestcement mag niet in een dergelijke installatie terechtkomen om te vermijden dat de gevaarlijke asbestvezels zich tijdens het breekproces in het milieu verspreiden; eventueel kan men werkkleding en wegwerphandschoenen dragen die na de werken worden verwijderd. Zo vermijdt men contaminatie van bijvoorbeeld voertuigen. Men kan ook best een douche nemen en het haar goed wassen. asbestcement wordt met een dekzeil afgedekt bij afvoer; afvoer gebeurt naar een containerpark of naar een vergunde stortplaats voor inert afval (categorie 3-stortplaats). Het containerpark moet hierbij een eigen container voor inzameling van het asbestcement hebben. tenzij het asbestafval naar een containerpark wordt afgevoerd moet het transport van het asbestafval steeds vergezeld gaan van een identificatieformulier. De gegevens op het formulier moeten ingevuld worden voor het transport plaatsvindt en moeten ondertekend en gedateerd worden door de overbrenger en door de producent. Wanneer de hoeveelheid niet kan bepaald worden voor het vertrek mag de hoeveelheid ingevuld worden op de plaats van de bestemming; bij werken binnen zorgt men voor een goede verluchting.

Lijsten van categorie 3-stortplaatsen en van containerparken vindt u op onze website www.ovam.be, klikken bij de rubriek "onderneming" en vervolgens bij " overbrengers/verwerkers". U kan een dergelijke lijst ook telefonisch aanvragen bij mevrouw Seghers

14

( 015/284.311) of op de dienst anorganische afvalstoffen van de OVAM ( 015/284 325).

Belangrijkste veiligheidsmaatregel bij verwijderen van asbestcement zijn: vermijd elke manipulatie die aanleiding geeft tot stofvorming en dus tot mogelijke inademing van de asbestvezels. Neem eenvoudige maatregelen waardoor de verspreiding van stof wordt beperkt

Er zijn nog andere materialen met hechtgebonden asbest dan asbestcement. Bij deze materialen is het asbest ingekapseld in vb. kunststof of kunsthars. Voorbeeld hiervan zijn sommige soorten imitatiemarmer, asbestvinylvloertegels, asbestbitumen, asbesthoudende remschoenen en koppelingsschijven, asbesthoudende mastiek. Deze afvalstoffen dienen met de huidige wetgeving zonder verdere voorbehandeling te worden afgevoerd naar een vergunde stortplaats voor bedrijfsafval (een zogenaamde categorie 1-stortplaats). De afvalstoffen dienen wel dubbelwandig te worden verpakt en te worden voorzien van een asbestetikettering. De afvalstoffenwetgeving betreffende deze producten zou in de toekomst veranderd kunnen worden. Voor informatie over de wettelijke verplichtingen betreffende de ophaling en verwijdering van dergelijke soorten asbesthoudende producten kan u dan ook best de OVAM contacteren.

1.4.2

De verwijdering van afval uit losgebonden asbest

Deze materialen hebben vaak volgende kenmerken: een vezelige of wollige structuur, wit of grijs, de vezels komen makkelijk los. Dit materiaal wordt frequent aangetroffen onder de vorm van "touwvormig" materiaal rond buizen of als spuitasbest op constructie-elementen. Een visuele herkenning is echter moeilijk en enkel mogelijk door mensen met de nodige ervaring. Voor absolute zekerheid over de aanwezigheid van asbest is meestal een analyse nodig. Volgende zaken zijn belangrijk bij verwijdering van materialen met vrije asbestvezels of met weinig hechtgebonden asbestvezels: wanneer u geen particulier bent moet u een beroep doen op een door de FOD werkgelegenheid, arbeid en sociaal overleg erkende verwijderaar voor het verwijderen of demonteren uit gebouwen en/of constructies van gevaarlijk asbestafval. Een lijst van dergelijke erkende asbestverwijderaars vindt u op de volgend webadres van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg: www.meta.fgov.be/pg/nlg00.htm; bent u wel een particulier dan bent u niet verplicht de ARAB wetgeving na te leven. Doch wordt het u ten stelligste ontraden om zelf dergelijke gevaarlijke asbesthoudende producten te demonteren opdat u uw gezondheid niet in gevaar zou brengen. Vrije asbestvezels kunnen immers bij inademing aanleiding geven tot een aantal longziekten met vaak dodelijke afloop. Typisch voor deze ziekten is dat ze een lange incubatietijd hebben, dat ze m.a.w. nog kunnen optreden tientallen jaren na de blootstelling; het gedemonteerde gevaarlijke asbesthoudend afval moet opgehaald en afgevoerd worden door of in opdracht van een erkende overbrenger voor asbestafval. Deze verplichting geldt zowel voor bedrijven als voor particulieren.
15

Het asbestafval dient bij transport verpakt te worden in een dubbelwandige verpakking met asbestetikettering. Een lijst van erkende overbrengers voor asbestafval kan u telefonisch bij de OVAM aanvragen ( 015/284.311) of vindt U op de OVAM website (rubriek "onderneming", "overbrengers/verwerkers"). Afvoer van asbestafval naar een containerpark is op de moment enkel voor asbestcement toegelaten; het transport van het asbestafval moet steeds vergezeld gaan van een identificatieformulier (zie ook vorige paragraaf). U vraagt steeds een kopie van het identificatieformulier aan de erkende overbrenger. Dit document vermeldt onder meer de hoeveelheid afgevoerd materiaal, de aard van het materiaal, de datum van afvoer, de bestemming en naam en adres van de producent van het afval, van de opdrachtgever en van de vervoerder (indien deze niet de opdrachtgever is). U houdt dit document bij, het kan bij eventuele latere betwistingen als bewijs voor legale afvoer dienen.

Informatie over beschermende kledij voor asbestsloop vindt u op de website http://www.horyon.nl/materiaal.htm. Algemene info over persoonlijke beschermingsmiddelen en over gevaarlijke stoffen vindt u op de website http://www.opb.be/pbm.htm.

Wanneer u enige twijfel hebt over de toegelaten verwijderings- en verwerkingswijze voor uw asbestafval dient u bij voorkeur de dienst anorganische afvalstoffen van de OVAM te contacteren ( 015/284.325, 015/43.44.02).

1.5

Hoe asbestafval verpakken ?

Asbestafval moet zodanig worden verpakt dat er geen asbestdeeltjes in het milieu kunnen vrijkomen. Gevaarlijke asbesthoudende afvalstoffen moeten met name verpakt worden in een stofdichte, gesloten kunststofverpakking met de nodige asbestetikettering. De kunststofverpakking dient dubbelwandig te zijn wanneer het gevaarlijk asbestafval niet kan vermalen en gecementeerd worden of niet kan samengeperst worden. In deze gevallen is er immers nood aan een extra bescherming die het risico op vrijstelling van asbestvezels kan verminderen.

16

Een asbesthoudende afvalstof die in een dubbelwandige zak moet worden verpakt is bijvoorbeeld een metalen profielbalk bedekt met spuitasbest. Asbesthoudende afvalstoffen waarvoor een enkelwandige stofdichte verpakking volstaat zijn vb. asbestkoord, asbestisolatiemateriaal of met asbest verontreinigd kunststof. Het asbestetiket moet minimaal 5 cm hoog en 2,5 cm breed zijn en bestaat uit een witte letter "a" tegen een zwarte achtergrond en daaronder een witte of zwarte standaardtekst tegen een rode achtergrond. Indien het product blauw asbest of crocidoliet bevat moet de tekst "bevat asbest" vervangen worden door "bevat crocidoliet/blauw asbest". Een meer gedetailleerde toelichting over de asbestetikettering vindt u in het KB van 03.02.98 betreffende het beperken van het op de markt brengen, het vervaardigen en het gebruik van asbest. Het ARAB noch het Vlarem bevatten gelijkaardige bepalingen over de wijze waarop asbestcement moet worden verpakt: asbestcement moet enkel zo uit de werkzone verwijderd worden dat er geen stofverspreiding is.

Figuur 10: asbestetiket

In Walloni moeten golfplaten/leien/buizen in asbestcement, producten zoals Glasal, Masal, Pical, Pierrite en Granit vloertegels in dubbelwandige, van een etiket voorziene en hermetisch gesloten zakken verpakt worden. De binnenzak moet van doorzichtig polyethyleen zijn, min. dikte 80 m, de buitenzak moet bestaan uit polypropyleen met een minimale dikte van 200 m. Deze voorschriften gelden wel enkel voor asbestafval afkomstig van ingedeelde werven !

1.6

Wat gebeurt er verder met uw gevaarlijk asbestafval ?

De verwerking van gevaarlijke asbestafval (dus asbestafval met uitzondering van asbestcement en enkele andere afvalstoffen met hecht gebonden asbest) verloopt verder als volgt: De asbesthoudende afvalstoffen worden, indien mogelijk, vermalen (in vakjargon: "vershredderd") tot asbestbrokken van max. 1 cm groot. Het asbestafval wordt vervolgens gecementeerd zodat de asbestvezels in het cement worden gefixeerd. De gecementeerde blokken worden verpakt in een stofdichte plastiekverpakking met asbestetikettering. Verpakkingsafval en plastiekafval verontreinigd met asbest wordt niet vermalen doch enkel in balen samengeperst (tot een minimale
17

dichtheid van 400 kg/m). De balen worden eveneens in een stofdichte plastiekverpakking met de nodige asbestetikettering verpakt. Tenslotte heeft men nog asbestafval dat vermalen noch geperst kan worden zoals vb. metalen balken waarop spuitasbest is aangebracht. Dergelijk afval wordt enkel verpakt in een dubbelwandige stofdichte plastiekverpakking. Het ingepakte of gecementeerde asbestafval wordt vervolgens gestort. Het behandelen of storten gebeurt zodat geen asbest of asbestvezels kunnen vrijkomen in de lucht en geen vloeistoffen worden verloren die asbestvezels of asbeststof kunnen bevatten. Bovenvermelde werkwijze wordt voorgeschreven in artikel 5.2.4.1.3. van het Vlarem. Er is in Vlaanderen slechts 1 onderneming die de technische knowhow en de noodzakelijke milieuvergunning heeft voor het cementeren van gevaarlijk asbestafval: de onderneming Rematt, Lichtstraat 20 te Mol ( 014/86 18 62 of 86 60 21).

18

Onderstaande tabel geeft de evolutie weer van de hoeveelheid gevaarlijke asbesthoudende afvalstoffen die de laatste jaren In Vlaanderen verwerkt werd.

6000 5000 4000

ton

3000 2000 1000 0 1997 1998 jaar 1999 2000

Figuur 11: in Vlaanderen behandeld gevaarlijk asbestafval

1.7

Mag u nog asbesthoudend materiaal gebruiken?

Het hangt ervan af wat men onder gebruik verstaat: Er is in Belgi sedert 1998 een quasi volledig verbod voor het op de markt brengen, het vervaardigen of het gebruik van alle asbesthoudende materialen. Het verbod werd nog verscherpt in december 2001. Er zijn uitzonderingen voor asbesthoudende materialen voor onderzoeks-, ontwikkelings- of analysedoeleinden en, tot 1 januari 2005, voor chrysotielhoudende dichtingen en bekledingen die gebruikt worden bij installaties met vloeistofcirculatie bij hoge drukken en temperaturen. U mag dus geen nieuwe producten met asbest kopen en/of gebruiken. Dit betekent echter HELEMAAL NIET dat u alle asbesthoudende producten die zich op dit ogenblik in uw huis, onderneming of machinepark bevinden onmiddellijk moet laat verwijderen. U mag deze bestaande producten/materialen laten zitten tot wanneer de normale levensduur van deze bestaande producten verstreken is of tot wanneer de constructie waarin ze zich bevinden uit gebruik wordt genomen. Met normale levensduur kan verstaan worden de periode waarbinnen de kwaliteit van de asbesthoudende producten niet zodanig verslechtert dat er vrije asbestvezels vrijkomen of dreigen vrij te komen. Eens asbesthoudende producten/materialen uit gebruik worden genomen mogen deze NIET meer doorverkocht en/of door uzelf of door anderen hergebruikt worden doch dienen deze producten als afvalstoffen verwerkt te worden op de in dit document toegelichte wijze.

19

1.8

Welke verplichtingen hebben ondernemingen ?

De verplichtingen die werkgevers hebben met betrekking tot asbest worden beschreven in het ARAB (zie hoofdstuk II van dit document). Elke werkgever dient zo sedert 1 januari 1995 een asbestinventaris en het eventuele asbestbeheersplan op te stellen. Bij de verwijdering van oud, verweerd asbestcement zou een ondernemer de arbeidsgeneesheer moeten raadplegen. Laatste kan oordelen over de noodzaak om de werknemers te voorzien van de ademhalingstoestellen en andere individuele beschermingsmiddelen. Voor meer info hieromtrent gelieve de administratie Arbeidshygine en -geneeskunde (meta.fgov.be/pc/pcb/nlcb06.htm) van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg te raadplegen. Werkgevers hebben nog andere verplichtingen wanneer ze gevaarlijk asbestafval uit een gebouw of machine willen laten verwijderen.

20

Voor wie meer wil weten over asbest

2.1

Wat is asbest ?
Asbest is een verzamelnaam voor een aantal vezelachtige, magnesiumhoudende silicaten die slijtvast, brand- en geluidswerend, (elektrisch) isolerend en vrij goedkoop zijn. Men onderscheidt in hoofdzaak: Bij de groep van de serpentijnen (plaatvormige silicaten): witte asbest (chrysotiel), komt het meest voor (ca. 90 %). Chrysotielasbest zou het minst schadelijk zijn voor de menselijke gezondheid. Chrysotiel is vooral zuurbestendig; bij de groep van de amfibolen (kettingvormige silicaten): blauwe asbest (crocidoliet), is de gevaarlijkste vorm. Is vooral in spuitlagen gebruikt, komt volgens sommige bronnen ook in asbestcementplaten voor, toch veel minder frequent dan witte asbest. Blauwe asbest werd tot 1978 wel frequent in buizen van asbestcement aangewend. Blauwe asbest is vooral basebestendig; bruine asbest (amosiet). Dit type asbest werd zelden gebruikt. Bruine asbest is gevaarlijker dan witte asbest. Amfiboolvezels munten uit door hun hittebestendigheid.

Daarnaast worden ook nog actinoliet, anthofylliet en tremoliet als asbest beschouwd. Tevens komen er in de natuur nog meer dan 100 andere mineralen sporadisch in een vezelige vorm voor. De vezelige vorm van deze mineralen wordt echter niet als asbest beschouwd. De term "amfibolen" en "serpentijnen" zijn verzamelnamen voor uitgebreide groepen rotsvormende mineralen die in vele gesteentes worden aangetroffen en die een gelijkaardige chemische samenstelling maar een verschillende stgructuur kunnen hebben. Deze rotsformaties bevatten maar zelden de gevaarlijke vezelige structuur. De asbestvezels worden aangetroffen in aders of in lagen, tussen gesteente met eenzelfde chemische samenstelling. Deze lagen zijn soms maar enkele centimeters dik. Wanneer dergelijke aders meer dan 1 % van het gesteente vormen is commercile exploitatie mogelijk. Dit is onder meer zo in Canada, Rusland, Zimbabwe en ZuidAfrika. De wereldproductie van asbestmineralen bedroeg in het jaar 2000 1,9 miljoen ton. Er is jammer genoeg nog voldoende over: de bewezen wereldwijde reserves bedragen 200 miljoen ton. Op microscopische schaal bestaan bruine en blauwe asbest uit rechtere en dikkere vezels dan witte asbest. Witte asbest of chrysotielasbest heeft een pluizig, wollig uitzicht. De pluisjes zijn eigenlijk bundels van zeer fijne vezels. Een individuele chrysotielvezel heeft een dikte van 0,02 tot 0,04 m en is hiermee de dunste natuurlijk voorkomende vezel.
700 600 500 400 300 200 100 0 1999 jaar 2000

ton (x 1000)

Rusland China Canada Brazili

21

Figuur 12: wereldproductie van asbest

Smeltpunt van de asbestmineralen bedraagt ca. 1500 C voor witte en bruine asbest en 1200 C voor blauwe asbest. De dichtheid bedraagt ca. 2,4 kg/dm. Volgende fysische kenmerken maakten asbest tot een gegeerd product: een grote specifieke vezeloppervlakte waardoor asbest gemengd met andere stoffen (vb. cement) een zeer coherente massa vormt; een lage warmtegeleiding en nagenoeg onbrandbaar waardoor asbesthoudende producten bij brandbestrijding worden ingezet; Een ; isolerend daar lucht tussen de vezels wordt vastgehouden; bestand tegen vocht (het rot niet); schokbestendig en trillingswerend. Het werd om deze reden o.m. in de cabine van treinstellen gebruikt; trekvast (ca. 34 000 kg/cm), wegens een structuur gevormd uit grote stabiele moleculen waardoor asbest vaak als verstevigend bindmiddel met andere producten werd gemengd (golfplaten, beton, vinyltegels e.d.).

Omwille van hun verschillende fysische en chemische eigenschappen werden de asbestvezels soms gemengd om een ideale blend van eigenschappen in het eindproduct te bekomen.

2.2
2.2.1
2.2.1.1

Voorkomen en herkenning van asbest

Asbest in materialen
Waar(in) vindt u het ? Asbest wordt 4500 jaar geleden al gebruikt als grondstof voor het pottenbakken. Het Griekse woord asbestos betekende in de oudheid zoiets als onverwoestbaar. Asbest wordt sedert de industrile revolutie op grote schaal gebruikt, het werd o.m. in stoommachines aangewend. De uitvinding van asbestcement door de e Oostenrijker Hatscheck dateert van iets later, namelijk uit het einde van de 19 eeuw. Het gebruik van asbest is wijd verspreid: asbest wordt aangetroffen in honderden, mogelijk zelfs duizenden producten. Vroeger bevatte bijvoorbeeld zowat elke dichtingsring van een motor asbest. In Amerika werd crocidolietasbest tussen 1952 en 1957 zelfs gebruikt als filter voor sigaretten (http://loper.org/~george/trends/1998/Jan/88.html), wat een niet echt aan te bevelen combinatie was.

22

Vanuit humaantoxicologisch standpunt is het onderscheid tussen hecht gebonden asbest (door middel van cement of van kunsthars) en asbest in min of meer losse vorm belangrijk. Asbest is vaak hecht gebonden in/als: golfplaten als dakbedekking (geproduceerd tot 1998). Kenmerk: asbestcement, grijsachtig; asbestleien als dakbedekking (geproduceerd tot 1998). Kenmerk: vlakke, vierhoekige platen, vaak met zwarte coating aan de buitenzijde; vlakke gevelplaten als decoratie van buitengevels, balkons (geproduceerd tot 1998). Kenmerk: asbestcement, al of niet fel uitwendig gekleurd, asbestboard (geproduceerd tot jaren 90). Kenmerk: vlak, dun, lichtbruine tot gele plaat, voelt zacht aan, bestaat uit asbestcement met eventueel cellulosevezels,) in diverse binnenhuistoepassingen zoals in ketelwanden, bij timmerwerk, in elektriciteitskasten, als onderdakplaat; gas-, water-, rookgas-, dakafvoer- en rioleringsleidingen (tot in 1998 geproduceerd). Kenmerk: asbestcement, grijze kleur, zonder coating; bloembakken (geproduceerd tot in jaren '80). Kenmerk: asbestcement; koppelingsplaten en remvoeringen van oude voertuigen, van vliegtuigen en in liften; asbesthoudende vinylvloertegels. Werd vaak gebruikt in vochtige ruimten zoals keukens, toiletten. Deze tegels duiken eerder zelden op en dan vooral in vloeren uit de jaren 70. Uitzicht: hard, beetje glanzend, vaak met wit "gevlamde" decoratie, de tegels zijn o.m. te herkennen doordat ze makkelijk breken wanneer men ze wil buigen; onderlaag van vloerbekleding (geproduceerd tot 1993). Bestaat uit asbestkarton, gebruikt als dunne, schimmelwerende onderlaag van vinylvloerbedekking in keukens, op trappen e.d.. Het werd toegepast omdat het rotbestendig was. Diverse combinaties komen voor: in lijm, tussen jute, enzHet werd vooral in Belgi gebruikt. Kenmerk: kartonachtig laagje aan de onderkant met lichtgrijze, lichtgroene of lichtbeige matte kleur. Wanneer de onderlaag stug is en dus makkelijk breekt en de vloerbedekking oud is, is er een behoorlijke kans dat de vloerbedekking asbesthoudend is. Het product is weinig risicovol: ook bij breken komen er weinig vezels vrij. Het is dan ook een grensgeval tussen hechtgebonden en niet-hechtgebonden asbestvezels; asbest als wapening of vulstof in kunststoffen (o.m. bij elektrische installaties als elektrische isolatie); asbest in betonnen vloeren (enkel sporadisch); imitatiemarmer voor vensterbanken, schoorsteenmantels en trappen (geproduceerd tot in jaren 80). Kernmerk: glad gepolijst oppervlak, zwart, soms met witte tekening; in bitumen; in brandwerende verven, coatings, lijmen e.d.;

Asbest in losse of niet hecht gebonden vorm komt o.m. voor als: spuitasbest (gebruikt in gebouwen opgericht tussen einde jaren 60' en 1978) als thermische en akoestische isolatie en als brandwerend materiaal). Spuitasbest werd vaak toegepast voor de bekleding van stalen balken, muren en plafonds in openbare gebouwen zoals schouwburgen, auditoria, zwembaden, eetzalen e.d.. Spuitasbest of gevlokt asbest heeft een vlokachtig uitzicht, het asbest is zeer los gebonden,
23

asbestkoord rond leidingen en in kachels (geproduceerd tot jaren 80, wit tot licht grijs, vezelachtig, valt zeer gemakkelijk uiteen); geperste isolatieplaten of vloerplaten rond of onder verwarmingsketels en procesinstallaties, in schoorstenen, ventilatiekanalen, in liftkokers, in elektriciteitskasten, in vuilstortkokers, in of op deuren (geproduceerd tot 1982, dit plaatmateriaal bestaat uit asbestcement of uit gipsgebonden asbest, kenmerk: grijsachtig of witachtig, tot 90 % asbest, zeer los materiaal); asbestweefsels in brandwerende kleding en in brandwerende gordijnen; asbesthoudend isolatiegips rond warmte- en stoomleidingen (geproduceerd tot jaren 80, komt meestal voor in kelders van oudere huizen, vaak met doek omwikkeld vezelachtig gips met zeer losse structuur en met asbestgehalte tot 50%); asbesthoudend pleisterwerk (duidelijke vezelstructuur, bijna altijd geverfd); als beschermende mantel van elektriciteitsdraden in oudere woningen; wit-grijze pasta van pure asbestvezels die als muurpluggen gebruikt werden kort na de Tweede wereldoorlog (de zogenaamde "Herculesplug" of "wonderplug"). Er is geen scherp afgebakend onderscheid tussen de begrippen "hecht" en "niet-hecht" gebonden asbestafval. Veel hangt af van de toestand van het materiaal. Zo kunnen asbestcementplaten na 20 tot 30 jaar vaak met de hand verpulverd worden. Producten met gipsisolatie bevatten vaak asbest.

24

Benaming

Plaats van voorkomen

Uitzicht/kenmerken

asbestcement

afdichtkoord

brandwerende plaat Onderlaag van vinylvloerbedekking

grijze plaat gevels, rondom schoorsteen vaak met eenzijdige "wafelstructuur" bloembakken vrije dunne plaat, diverse vormen dakbedekking golfplaat met variabele dikte of vlakke leien toiletafvoer rond kanaal afdichting kachelruitjes- en wit tot vuilgrijs pluizig koord deurtjes, in oude haarden en verwijdering enkel met gepaste allesbranders beschermende maatregelen / vrij stug, moeilijk te buigen plafonds, trapbeschot, elektriciteitskast, onder cvlichtbruin tot geel, voelt zacht aan ketels, ketelwanden keukens, trappen zeer divers (kartonachtig, herkenning (geproduceerd vr 1993) is echter moeilijk) enkel verwijderen indien bekleding beschadigd is

Tabel 1. Vaak voorkomende asbesttoepassingen in woningen.

(op www.worksafe.org/Training/wherefind.shtml vind u een tekening met de voornaamste plaatsen in huis waar asbest kan voorkomen)

Samengevat blijkt asbest vaak voor te komen in leien/platen van gevels/daken en als isolatie en als brandwerend materiaal in en rond de technische installaties van gebouwen. Er is expertise nodig voor de visuele herkenning van asbest. Asbest kan bovendien louter visueel ook nooit met 100 % zekerheid gedentificeerd worden. Een waterdichte identificatie is enkel in een labo mogelijk met behulp van X-stralen of elektronenmicroscopie. Of een golfplaat asbest al of niet bevat is soms af te lezen op de golfplaat: komt de aanduiding NT (Non asbestos Technology) op de achterzijde van de plaat voor dan betekent dit dat de golfplaat geen asbest bevat. Komen de letters AT op de golfplaat voor dan bevat deze golfplaat zeker asbest. Spuitasbest of gevlokt asbest is n van de gevaarlijkste soorten asbesthoudend materiaal omdat het zeer los gebonden is en slecht hecht aan de drager. Het gebruik in Belgi is verboden sedert 1980. De structuren waarop het voorkomt zijn vaak verborgen achter platen e.d. Het spuitasbest is meestal nu al in slechte staat: de minste beroering kan vezels vrijstellen. Gelet op de ingevoerde verboden bij de productie en het gebruik van asbest verschuiven het voorkomen en de ermee samenhangende problemen die asbest kan veroorzaken langzaam van de productiefase en de gebruiksfase naar de fase van de afvalstoffenverwerking.

25

2.2.1.2

Meten van asbest in materialen De concentratie van asbest in een materiaal is een weinig relevante parameter wanneer men moet beslissen om asbesthoudend materiaal al of niet te verwijderen. Het is immers niet de massa in het materiaal maar het aantal vezels per volume-eenheid in de omgevinglucht dat het risico bepaalt. Indien men de concentratie toch dient te meten: Uit vakbekwaamheidsschemas blijkt dat men bij visuele inschatting van hoeveelheden asbest in een materiaal tot een zeer grote spreiding van de schattingen komt en dat men tevens een sterke overschatting maakt van de lage concentraties. Derhalve geven enkel meetresultaten een betrouwbaar beeld van de aanwezige hoeveelheid. De FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg erkent laboratoria voor het meten van asbest in materialen (www.meta.fgov.be/pg/pgc/nlgc6.htm). Indien asbestvezels bewust toegevoegd zijn aan een materiaal zal men het asbest steeds in vrij hoge concentraties terugvinden (meestal aanzienlijk meer dan 1 massapercent). Wanneer men asbestvezels in lage concentraties terugvindt gaat het over een ongewilde vervuiling daar het producttechnisch geen zin heeft om asbest in deze lage concentraties aan een product toe te voegen om het product bepaalde eigenschappen te geven. Naarmate de te bepalen concentratie lager is wordt de invloed van het inhomogeen karakter belangrijker: indien het asbest niet overal in een materiaal in dezelfde concentratie voorkomt (dus inhomogeen voorkomen) dan zal de kans groter worden dat men in een staal geen asbest terugvindt en in een ander staal wel naarmate er minder asbest in het materiaal voorkomt. De meetonzekerheid bij het meten van concentraties asbest in materialen is ook aanzienlijk en bedraagt ongeveer een factor 10 of 1000 %. Meet men 0,1 % kan de werkelijke concentratie net zogoed 0,01 % of 1 % zijn. De massa asbestvezels is geconcentreerd in een beperkt aantal dikke vezel(bundel)s. Het zij echter de fijnere vezels die gevaarlijk zijn bij inademing. Zo kan de massa asbest in een bepaald materiaal laag zijn en toch kan het aantal fijne vezels in het materiaal hoog zijn of vice versa.

2.2.2
2.2.2.1

Asbestconcentraties in de omgevingslucht
Inleiding Asbest wordt overal in de buitenlucht in geringe doch meetbare concentraties aangetroffen, naast andere minerale vezels. Ca.15 % van de minerale vezels die men in de omgevingslucht aantreft bestaan uit asbestvezels. Men veronderstelt dat de achtergrondconcentratie ongeveer 1 000 tot 10 000 keer lager is dan de concentratie asbestvezels die kan optreden in professionele asbestgerelateerde omgevingen. Voor beide situaties worden dan ook verschillende meetmethodes gehanteerd. Bij luchtmetingen die in het kader van de wetgeving voor de bescherming van werknemers worden uitgevoerd (ARAB wetgeving) hanteert men de
26

referentiemethode. De methode is geschikt voor het meten van relatief hoge blootstellingen aan vezels waarvan men kan veronderstellen dat het asbestvezels van een gekende soort betreft (amfibolen of chrysotielen). Bij luchtmetingen waarbij men de achtergrondconcentratie tracht te bepalen (dus de blootstelling waaraan in principe de volledige bevolking in een bepaald gebied kan worden blootgesteld) dient men, gelet op de veel lagere concentraties, veel gevoeliger meetmethodes (elektronenmicroscopen) te gebruiken. Resultaten van beide meetmethodes kunnen dan ook nauwelijks met elkaar vergeleken worden. Meetresultaten van asbestconcentraties in de buitenlucht verschillen ook sterk naargelang o.m. de meetmethode en de meteorologische toestand. Wanneer men zich een betrouwbaar idee wenst te kunnen vormen van de bloostelling van de bevolking aan asbest in een bepaald gebied of wanneer men de asbestbelasting tussen verschillende gebieden met elkaar wenst te vergelijken is het dan ook belangrijk om over een groot aantal meetwaarden te beschikken die ingezameld werden over een voldoende lange tijd en bij gevarieerde meteorologische omstandigheden.

2.2.2.2

Is meten weten ? Metingen van asbest in lucht kunnen zinvol zijn maar zijn op zich niet voldoende: Men ken vb. een luchtmeting in een gebouw uitvoeren om na te gaan of een asbesthoudend materiaal niet in zodanige toestand is dat er een risico is voor de aanwezigen. Zo 'n meting is enkel zinvol wanneer de meetomstandigheden zoveel mogelijk deze tijdens de normale activiteiten benaderen (luchtcirculatie, trillingen e.d.). Soms is een materiaal ook duidelijk gedegradeerd en meet men toch geen asbestvezels in de lucht. Het meten van asbest in lucht moet dan ook kaderen in een risico-evaluatie van de specifieke locatie waar het probleem zich voordoet. Meetwaarden kunnen ook niet zomaar met elkaar vergeleken worden: Concentraties kunnen uitgedrukt worden in gewichtseenheden of in vezels/volume. Methoden waarbij de asbestvezels worden geteld zijn nauwkeuriger dan methoden waarbij de asbestvezels worden gewogen. Analytische balansen hebben immers slechts een nauwkeurigheid tot ca. 1 g, met vb. de elektronenmicroscoop kan men individuele vezels waarnemen die slechts een fractie van een nanogram wegen. Telmethoden beklemtonen het voorkomen van kleine vezels, in tegenstelling tot gewichtsbepalingen. Dit is een voordeel want: kleine vezels komen in veel grotere mate in de omgevingslucht voor dan grote vezels (met uitzondering van plaatsen in de onmiddellijke nabijheid van emissiebronnen). kleinere vezels zijn gevaarlijker dan grote vezels want ze zijn beter inadembaar.

Bij de telmethodes maakt men gebruik van elektronenmicroscopie of optische microscopie.

27

Elektronenmicroscopie is de meest betrouwbare doch tevens een dure meetmethode. De methode laat toe om asbestvezels ondubbelzinnig te identificeren en de resolutie is voldoende om ook fijnere vezels te meten. Meest performant is de analytische transmissie-elektronenmicroscopie. Naast de kostprijs, zijn andere nadelen de soms lange analysetijden, het gebrek aan standaardisatie en het gebrek aan blootstellingsgegevens op basis van deze methodes in epidemiologische studies. Elektronenmicroscopie wordt vaak gebruikt bij milieumetingen. Lichtmicroscopische meetmethoden zijn eenvoudiger en goedkoper doch geven minder nauwkeurige resultaten. In arbeidssituaties waarbij men overwegend te maken heeft met veel hogere concentraties asbestvezels (men werkt vaak in gesloten ruimtes waar asbest voorkomt) gebruikt men de optische referentiemethode (membraanfiltratie gevolgd door optische fasecontrastmicroscopie). Deze referentiemethode moet eerder beschouwd worden als een vergelijkende maatstaf voor blootstelling dan als een exacte meting van de concentratie. De referentiemethode is niet geschikt voor het meten van lage blootstellingen zoals in de buitenlucht of in gebouwen met asbest, zelfs in relatief slechte staat, waarbij dit asbesthoudend materiaal niet beroerd wordt: de getelde vezels zullen voor een groot deel uit andere dan asbestvezels bestaan (gipsvezels, textielvezels). Er is geen vaste omrekeningsfactor om analyseresultaten via lichtmicroscopische metingen te vergelijken met analyseresultaten van elektronenmicroscopische metingen. De verhouding elektronenmicroscopisch versus lichtmicroscopisch waargenomen vezels kan variren van 100/1 tot 1/1. Een elektronenmicroscopische analyse van n staal kost ca 500 (20 000 BEF, situatie 2001), een analyse via optische microscopie ca. 125 of 5 000 BEF. De kostprijs per analyse daalt naarmate meer analyses worden uitgevoerd. Een heet hangijzer bij luchtmetingen is ook de vezeldefinitie. De meetmethodes en alle gezondheidsonderzoeken zijn op deze definitie gebaseerd. Volgens mineralogen zou men met deze definitie echter ook veel vezels meetellen die eigenlijk geen asbestvezels zijn. Men zou deze andere vezels in grotere mate uitsluiten mocht men de verhouding lengte/diameter optrekken (mocht men enkel dunnere vezels als asbestvezel beschouwen). De meeste landen en organisaties hechten op dit moment echter nog steeds aan de klassieke definitie van het begrip vezel. Luchtmetingen op plaatsen waar asbesthoudend materiaal louter aanwezig is en verder niet beroerd wordt, hebben meestal beperkte zin met het oog op risico-inschatting. Er is ook nog andere informatie nodig om eventuele maatregelen te kunnen nemen: visuele inspectie van de materialen ter plaatse, beoordeling van de bezettingsgraad en het gebruik van de lokalen en van de waarschijnlijkheid op beschadiging van de asbesthoudende materialen.

2.2.2.3

Normen voor lucht De Vlaamse milieuwetgeving bevat geen milieukwaliteitsnorm voor asbest (een milieukwaliteitsnorm geeft de maximaal toelaatbare concentratie aan waarmee een polluent overal in het milieu zou mogen aangetroffen worden).

28

Het Vlarem bevat wel een algemene emissienorm voor asbest die nageleefd moet worden door alle vergunningsplichtige inrichtingen. Deze norm bedraagt 0,1 mg/Nm (bijlage 4.4.2. van het Vlarem). Belangrijk is dat de emissienorm voor asbest ook bij het slopen van gebouwen, constructies en installaties gerespecteerd dient te worden (artikel 6.4.0.1. van het Vlarem). De wijze waarop emissies van asbest in de lucht dienen gemeten te worden wordt beschreven in bijlage 4.4.5. van het Vlarem. In de milieuvergunning kan opgenomen worden dat de concentratie van het in de emissies voorkomende asbest moet gemeten worden (artikel 4.4.4.1, 3 van het Vlarem). Ook de verplichte meting van de neerslag in de omgeving (een zogenaamde immisiemeting) kan eventueel in de milieuvergunning opgenomen worden. Volgens het Belgische ARAB mag de concentratie van amfiboolvezels en serpentijnvezels in de werkplaatsen max. 50 000 vezels/m respectievelijk 150 000 vezels/m bedragen zonder dat bijkomende specifieke beschermingsmaatregelen nodig zijn. Het meten van de asbestconcentratie in de lucht van de werkplaats dient te gebeuren door een hiervoor door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg erkend labo (www.meta.fgov.be/pg/nlg00.htm). In Nederland gebruikt men de begrippen verwaarloosbaar risiconiveau (VR) en maximaal toelaatbare risiconiveau (MTR), het VR werd vastgelegd op 1000 vezelequivalenten/m lucht, het MTR werd bepaald op 100 000 vezelequivalenten/m.

2.2.2.4

Metingen in Vlaanderen: conclusies Uit een meetcampagne van december 1998 tot december 1999 blijkt dat de normale achtergrondconcentratie in Vlaanderen (de concentratie in open lucht dus) ongeacht het gebied lager is dan 350 vezels/m. Dit is laag want de analytische detectielimiet bedraagt ca. 100 vezels/m. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de meetresultaten. De meetwaarden zijn gemiddelden over een jaar.

plaats nabij historische bron industrieel stedelijk residentieel verkeersrijk

beschrijving vroegere asbest industrie Gentse kanaalzone globaal achtergrond achtergrond druk kruispunt

concentratie (vezels/m) 260 - 421 191 - 391 65 - 203 72 - 237 128 -262

concentratie (veq/m) 1891 - 3057 742 - 1501 222 - 696 188 - 601 841 - 1718

29

Tabel 2. Jaargemiddelde asbestconcentratie (december 1998- december 1999) (elektronenmicroscopie)

Uit de tabel blijkt dat men nabij een historische bron (vroegere asbestverwerkende industrie) vooral de langere, meer schadelijke, vezels aantreft. Er blijkt ook dat aan een grenswaarde van 1000 v/m (of 5000 veq/m) in Vlaanderen haalbaar zou zijn wanneer in de nabije omgeving geen ondoordachte manipulaties op asbest plaatsvinden. Interessant zijn een ook aantal oudere meetwaarden van asbestconcentraties in en rond risicoplaatsen (metingen dateren van 1983) en recentere meetwaarden in de omgeving van 2 stortplaatsen voor inert afval (1997) en van een monostortplaats voor asbest (1196-1999):

activiteit/locatie Brusselse tunnels (in het verleden !!) slopen van gebouw zonder voorafgaande verwijdering van asbest ongecontroleerd storten (Boom, 1981) bij Vlaamse asbestcementproducent (in het verleden !!) stortplaats voor inert afval 1 stortplaats voor inert afval 2 monostortplaats voor asbest

concentratie (vezels/m) 300 000 220 000 000 tot 353 000 000

170 000 tot 1 200 000 130 000 tot 2 000 000 200 - 482 v/m 285 - 790 /m < 200 v/m

Tabel 3. Concentratie van asbestvezels in de lucht bij risico-activiteiten

De gegevens in tabel 2 en 3 suggereren dat er in de buitenlucht een aanzienlijke verbetering is opgetreden. De cijfers kunnen echter niet volledig met elkaar vergeleken worden: de gegevens uit tabel 3 zijn momentopnames: het betrof metingen met korte monsternemingsperioden (enkele uren tot dagen) i.p.v. meer relevante jaargemiddelden. Opmerkelijk is ook dat de concentratie asbest in de omgeving van de stortplaatsen voor inert afval (waar ook asbestcement mag aanvaard worden) en van de monostortplaats voor asbest laag bleek. Uit recente luchtmetingen bij dakbedekkers werden geen concentraties gevonden die hoger waren dan de toegelaten norm.

30

Op basis van het bovenstaande kan men het volgende besluiten: situatie in open lucht: De achtergrondconcentratie in Vlaanderen is buiten risicozones lager dan 350 v/m. Er kan in het algemeen dan ook niet echt van een risicosituatie gesproken worden. Relevante risico's kunnen enkel nog optreden in of nabij specifieke situaties/locaties zoals bij sloopwerken, in de omgeving van stortplaatsen of rond asbestafvalverwerkers. Bij metingen in de omgeving van stortplaatsen werden echter geen hoge asbestconcentraties gevonden. Op basis van beschikbare gegevens lijkt een grenswaarde van 1 000 vezels/m, te meten met transmissie-elektronenmicroscopie, een haalbare en ook aanvaardbare grenswaarde voor de maximaal toegelaten concentratie asbestvezels in de omgevingslucht: deze grenswaarde veroorzaakt bij een levenslange blootstelling 1 extra overlijden per 100 000 mensen. Dit wordt als een maatschappelijk aanvaardbaar risico beschouwd.

situatie in binnenruimtes: De concentratie van asbest in de binnenlucht schommelt meestal rond het verwaarloosbaar risiconiveau (VR). Bij de aanwezigheid van vrij of niet gebonden asbest komen concentraties voor in de buurt van het maximaal toelaatbare risiconiveau (MTR). Bij het deskundig verwijderen van asbest komen soms hogere concentraties voor. Bij het ondeskundig verwijderen van asbest komen zeer hoge concentraties voor.

Bij het aanbrengen van spuitasbest (verboden sedert 1978) traden zeer hoge concentraties op waartegen het niet mogelijk is zich doeltreffend te beschermen.

31

2.3

Waar naartoe met asbestafval

Regels over het gebruik van asbest en de verwijdering en de verwerking van asbesthoudende materialen zijn verspreid over verschillende wetgevingen. De wetgeving over asbest is dan ook complex en de bevoegdheid is over verschillende overheden verdeeld. De Federale of "Belgische" overheid is bevoegd voor o.m. productnormering (o.m. de verboden op het gebruik van nieuw asbest) en voor de wetgeving betreffende arbeidsomstandigheden welke beschreven wordt in het ARAB, het Algemeen Reglement op de Arbeidsbescherming. De Vlaamse overheid is bevoegd voor de wetgeving met betrekking tot het leefmilieu en dus o.m. voor reglementering over emissies van asbest in lucht en water en over de afvoer en verwerking van asbestafval. In de Vlaamse milieuwetgeving bevatten het Vlarea (Vlaams reglement betreffende afvalvoorkoming en -beheer) en het Vlarem (Vlaams reglement houdende bepalingen inzake milieuhygine) bepalingen met betrekking tot asbest(afval). Belangrijk is wel dat de bepalingen van het ARAB niet van toepassing zijn op privpersonen. De bepalingen van de milieuwetgeving (o.m. het Vlarem en het Vlarea) daarentegen zijn zowel op ondernemingen als op priv-personen. van toepassing. Als priv-persoon mag u dus zelf beoordelen of u het asbest op veilige wijze kan verwijderen. Het wordt u in elk geval sterk ontraden om zonder enige kennis van zaken op eigen houtje asbesthoudende materialen (met uitzondering van asbestcement) te verwijderen. In het algemeen zal u als priv-persoon enkel met asbestcement en eventueel asbestvinyltegels op veilige wijze kunnen omgaan. Eens men het asbesthoudend materiaal uit gebruik genomen heeft en dit materiaal zijn oorspronkelijke functie dus niet meer vervult wordt het materiaal juridisch als een afvalstof beschouwd en dient men het overeenkomstig de Vlaamse milieuwetgeving af te voeren en te verwerken. In onderstaande tabel vindt u de mogelijke verwerkingswijzen van asbestafval.

32

type asbest
benaming gevaarlijk afval ? (Vlarea)

wijze van verwijdering en verwerking

verwijdering via erkend verwijderaar * (ARAB, dus NIET voor privpersonen) afvoer via erkend overbrenger of een geregistreerd vervoerder ?

voorafgaande conditionering ? (Vlarem)

bestemming** (Vlarem)

(Vlarea)
vergund stort voor: - inert afval (cat. III) - voor huishoudelijk afval (cat. II) - voor bedrijfsafval (cat. I) - afgifte op een containerpark (***) cat. I stortplaats welke vergund is voor asbestafval

asbestcement

NEEN (mogelijk tot 16 juli 2005)

NEEN

NEEN (tot 16 juli 2005)

NEEN

hecht gebonden asbestafval

(vb.asbestvinyltegels) ander asbest(houdend) afval

NEEN (mogelijk tot 16 juli 2005) JA

NEEN

NEEN (tot 16 juli 2005)

NEEN

JA

JA

JA (zie ook tabel 5)

cat. I stortplaats welke vergund is voor gevaarlijk asbestafval

Tabel 4. De verwijdering en eindbestemming van asbestafval (*)

(*) Het ARAB meldt betreffende de verwijdering van asbest het volgende: Afbraak via een erkende verwijderaar is niet nodig voor het verwijderen van oud asbestcement, voor het beperkt herstel van buizen en leidingen waarvan de isolatie asbest bevat en voor het verwijderen van asbest en asbesthoudende materialen die gemakkelijk kunnen worden weggenomen door eenvoudige handelingen zoals losschroeven of uitzagen. (**) Op dit ogenblik is er een studie "stortcriteria voor asbest" aan de gang. Het is steeds mogelijk dat op basis van deze studie de toegelaten bestemming voor bepaalde soorten asbest of asbestcement kan wijzigen. In deze studie wenst men nieuwe criteria te ontwikkelen voor de indeling en de bestemming van de verschillende soorten asbestafval. De criteria zouden meer gerelateerd worden aan het effectieve gezondheidsrisico bij blootstelling aan asbestafval dan op dit ogenblik het geval is. Een mogelijk voorstel is: - afval waarvan asbestvezels kunnen loskomen: verpakken en afvoer naar een stortplaats voor huishoudelijk afval (=cat. II); - afval dat hoofdzakelijk uit vrije asbestvezels bestaat: cementeren en afvoer naar een stortplaats voor bedrijfsafval (cat. I stortplaats); - afval dat bij een normale manipulatie geen asbestvezels vrijstelt: vergunde stortplaats voor inert afval.
(***) Containerparken zijn niet verplicht om asbestcement te aanvaarden. Indien men het aanvaardt moet er wel een afzonderlijke container voor het asbestcement moet zijn voorzien
33

(artikel 5.2.2.1.3., 3 van het Vlarem). Sommige containerparken hebben op piekmomenten, onvoldoende personeel zodat er geen efficinte controle is op de zuiverheid van de aangeboden afvalstromen: het is soms nog mogelijk is dat asbestcement in een container voor gewoon puinafval terechtkomt wat men absoluut moet vermijden: indien het asbestcement mee in een puinbreker vermalen wordt komen de asbestvezels vooralsnog in het milieu terecht.

Onderstaande tabel verduidelijkt op welke wijze het gevaarlijke asbestafval onschadelijk wordt gemaakt bij een gespecialiseerde verwerkingsinrichting alvorens het gestort wordt.

soort asbestafval

soort voorbehandeling

vergunde verwerker

-voorafgaand vermalen als asbestbrokstukken > 1 cm -cementeren; -verpakken in stofdichte, kunststofverpakking met asbestetikettering verpakkingsafval en -samenpersing tot min. kunststofafval 400 kg/m; verontreinigd met asbest -verpakken in stofdichte, kunststofverpakking met asbestetikettering -verpakken in dubbelwandige, niet vershredderbaar stofdichte, kunststofverpakking materiaal bedekt met met asbestetikettering asbest(houdend materiaal) afvalstoffen die vrije asbestvezels bevatten zoals spuitasbest en asbeststof

NV Rematt 2440 Geel, Acaciastraat 14C 014/86 60 21 014/86 60 16

Tabel 5. Verplichte voorbehandeling van gevaarlijk asbestafval (artikel 5.2.4.1.3., 1, 3 van het Vlarem)

De lijst van in Belgi erkende ondernemingen voor afbraakwerken van asbest(houdende)materialen vindt je op het volgende internetadres: http://www.meta.fgov.be/pg/pgb/nlgb00.htm. Lijsten van in Vlaanderen erkende overbrengers voor asbestafval, vergunde categorie 3-stortplaatsen, containerparken, categorie 1-stortplaatsen e.a. kan geraadpleegd worden op http://www.ovam.be/lijsten/lijsteninrichtingen.asp.

34

2.4
2.4.1
2.4.1.1

De gezondheidsrisico's bij aanwezigheid en verwijdering van asbest

Gezondheidsrisico's bij omgaan met asbest
Inleiding De eerste volledige beschrijving van asbestose dateert van 1927. Over het verband tussen longkanker en blootstelling aan asbest verschijnen reeds rapporten in Duitsland in 1938 doch het duurt tot het midden van de jaren 60 tot er hierover een wetenschappelijke consensus ontstaat. De maatschappelijke gevolgtrekkingen van de vaststelling van het risico dat asbestblootstelling veroorzaakt gebeurt zoals dit dikwijls het geval is met grote vertraging. De eerste specifieke reglementering in Belgi verschijnt in 1978.

2.4.1.2

Asbestziekten Asbestvezels zijn voornamelijk gevaarlijk bij inademing. Theoretisch kan elke blootstelling, hoe klein ook, leiden tot asbestgerelateerde ziekten. Het is met andere woorden met de huidige beschikbare gegevens niet mogelijk om op puur wetenschappelijke basis een grenswaarde voor blootstelling vast te stellen waaronder er geen enkel risico is op mesothelioom of longkanker. Het risico neemt natuurlijk wel toe naarmate de blootstelling groter is en/of langer duurt. Hoe meer vezels je ingeademd hebt, hoe groter het risico. In praktijk is het zo dat asbest enkel in specifieke situaties een relevant risico schept voor de volksgezondheid. De asbestziektes zijn voornamelijk beroepsgebonden, in zo'n 80 % van de gevallen kan men de asbestziekte toeschrijven aan een beroepsmatig contact met asbest. Asbestgerelateerde ziektes komen ook veel minder bij vrouwen voor als gevolg van hun vroegere afwezigheid op de risicovolle werkplekken. Omdat in gewone buitenlucht ook asbestvezels voorkomen ademt iedereen kleine hoeveelheden asbestvezels in. In de buitenlucht zit echter doorgaans zo weinig asbest dat het risico op asbestgerelateerde ziektes in niet-risicosituaties met de huidige kennis als gering wordt beschouwd, vergeleken met het gezondheidsrisico te wijten aan de talrijke andere gezondheidsbelastende stoffen die in ons milieu voorkomen. Alle epidemiologische studies zijn gebaseerd op de huidige vezeldefinitie. De inademing van asbestvezels kan het voorkomen van volgende ziekten veroorzaken of ertoe bijdragen: asbestose (frequentie ca. 1 % van de asbestziekten ). Asbestose wordt gekenmerkt door een fibrose of verbindweefseling van de longen zodat de zuurstofuitwisseling wordt bemoeilijkt. Door de vermindering van de longfunctie moet het hart harder werken. Hartproblemen vormen een belangrijke doodsoorzaak bij asbestosepatinten. Ca. 10 tot 50 % van de gevallen van asbestose leiden tot longkanker. Asbestose wordt veroorzaakt door een relatief hoge blootstelling aan asbest en komt dan ook vooral voor bij sommige beroepsgroepen: in Nederland bleken veel isoleerders (ca. 5 tot 10 %) aan asbestose te leiden.
35

Asbestose (asbest stoflongen) treedt in de regel op bij hoge tot zeer hoge blootstellingen. Voor chrysotiel zou een grenswaarde van 25 vezeljaren het voorkomen van asbestose nagenoeg uitsluiten. In uitzonderlijke gevallen worden afwijkingen gezien bij een concentratie van 5 vezeljaren; mesothelioom (ca. 1/3). Het betreft een zeldzame vorm van kanker aan het long- en of buikvlies die altijd dodelijk is en bijna enkel veroorzaakt wordt door bruine of blauwe asbest, de incubatietijd bedraagt gemiddeld 38 jaar na de eerste blootstelling. De diagnose is soms moeilijk. Bij mesothelioom is in 85 % van de gevallen een verband met asbest aannemelijk aangetoond. Mesothelioom komt hoofdzakelijk voor als beroepsziekte (dus bij hoge en/of langdurige blootstellingen) maar kan ook veroorzaakt worden door een betrekkelijk lage blootstelling; longkanker (ca. 2/3). Deze ziekte is bijna altijd dodelijk. Men veronderstelt dat het risico op longkanker door asbest niet bepaald wordt door een incidentele hoge piek in de blootstelling, maar door een langdurige verhoogde blootstelling. Voor longkanker wordt als vuistregel gehanteerd dat de kans op het ontwikkelen van deze ziekte met 1% toeneemt per vezeljaar blootstelling. Longkanker gaat vaak samen met asbestose en wordt dan ook als een beroepsziekte beschouwd. Bij asbestverwerkers is er statistisch een lineair verband vastgesteld tussen blootstelling en kankerrisico, bij mensen die aan kleinere doses werden blootgesteld is dit verband niet aangetoond. In het geval van longkanker kan het verband maar zelden met zekerheid rechtstreeks aan asbest toegeschreven worden. Er zijn vele andere invloeden die longkanker kunnen veroorzaken of ertoe bijdragen zoals bijvoorbeeld roken. Het risico op longkanker verhoogt zo met een factor 50 bij asbestblootstelling wanneer men bijkomend ook rookt: men spreekt van een synergetisch effect. Het is bovendien moeilijk om de effecten van roken en asbestblootstelling op de ontwikkeling van longkanker statistisch uit elkaar te halen daar het ziektebeeld niet verschilt; maag- en darmkanker: wordt vastgesteld bij beroepsgroepen die aan blauwe asbest worden blootgesteld. De vezels zijn hierbij waarschijnlijk niet afkomstig van orale opname doch komen in het maag/darmkanaal terecht door migratie vanuit longen buikvlies e.d. Asbestvezels die via het maag/darmkanaal opgenomen worden zijn waarschijnlijk niet gevaarlijk: er is op dit ogenblik geen verband aangetoond tussen vormen van kanker en orale opname. Er zijn wel vermoedens dat dit het geval kan zijn (bron: Ecomanager, n 56), het eventueel risico is bij orale opname echter veel geringer dan bij inademing van asbestvezels.

Over het juiste mechanisme waardoor asbest longkanker veroorzaakt tast men in het duister. Puur hypothetisch worden wel eens volgende mogelijkheden geopperd: asbest kan vrije zuurstofradicalen genereren die een rol kunnen spelen bij de bevordering van tumoren; asbestvezels kunnen als drager voor kankerverwekkende stoffen zoals PAK's dienen.

36

2.4.1.3

Gevaarseigenschappen in functie van vezel(type) Niet elke soort vezel is even gevaarlijk: de kankerverwekkende eigenschappen houden vooral verband met de afmetingen van de vezels en met het type vezel. Langere en dunnere vezels zijn gevaarlijker dan kortere en dikkere. De gevaarlijkste vezels hebben een lengte tussen 5 en 40 m en een diameter tussen 0,05 en 1 m.. Volgens de laatste bevindingen geven vezels met een vezeldiameter van 1-2 m de grootste neerslag in de longblaasjes. Vezels met een lengte/diameterverhouding < 3 zijn minder gevaarlijk. Ook de duurzaamheid en splijtbaarheid spelen een rol: hoe duurzamer en hoe beter splijtbaar hoe gevaarlijker de vezel. Blauw en bruin asbest zijn zeer duurzaam in het lichaam. Uit het voorkomen van mesothelioom en longkanker blijkt dan ook dat blauwe en bruine asbest gevaarlijker zijn dan wit asbest. Het relatief risico op mesothelioom en longkanker wordt in onderstaande tabel weergegeven.

ziektebeeld

chrysotiel (witte asbest)

amfibolen amosiet crocidoliet (blauwe asbest) (bruine asbest)

mesothelioom longkanker

1 1

100 10 tot 50

500

Hodgson en Darnton, UK, Annals of Occupational Hygiene 44 N 8, 565-601, 2000

Tabel 6. Relatieve gevaarseigenschappen in functie van vezeltype

de niet -zichtbare vezels zijn gevaarlijk: deze vezels zijn zo fijn dat de verdedigingsmechanismen van onze luchtwegen (neusharen-trilhaartjes in slijmvlies) omzeild worden en de vezels zich in onze longblaasjes kunnen nestelen.

2.4.1.4

De risicogroepen De 2 belangrijkste risicogroepen zijn: mensen die tewerkgesteld waren bij de "primaire" productie of bewerking van asbest of asbesthoudend materiaal: de producenten van isolatiemateriaal, scheepswerven, ovenbekleders, producenten van remschoenen enz; mensen die beroepsmatig omgaan met asbesthoudende producten ("secundaire sector"): de bouw en de sloopsector, de sector van verwarmingstechnieken, de energiecentrales enz
37

Sedert 1992 worden er in Belgi in epidemiologische studies meer gevallen van met asbestlichaampjes besmette longen waargenomen bij de laatste bevolkingsgroep dan bij de eerste. De geraadpleegde bronnen geven niet altijd nduidige informatie: Asbestgerelateerde ziekten zouden enerzijds vooral optreden in de gebieden waar veel met asbest is gewerkt, met name bij scheepswerven, isolatiebedrijven, asbestcement- en petrochemische bedrijven. De gegevens in het Britse mesothelioomregister lijken anderzijds te suggereren dat de beroepsgroepen die zich meestal van geen enkel gevaar bewust zijn op het gebied van asbest, zoals installateurs van centrale verwarming en sanitaire toestellen, elektriciens schilders, schrijnwerkers en loodgieters, het grootste risico lopen. Dit register wordt sedert 1968 in Groot-Brittanni bijgehouden en vermeldt alle gevallen waarbij mesothelioom op het overlijdenscertificaat is vermeld. In een periode van 20 jaar van 1971 tot 1991 werden er 183 doden uit de asbestnijverheid geregistreerd. In dezelfde periode vielen er buiten de asbestindustrie 10 985 doden te betreuren. De meeste blootstellingen zouden plaatsgehad hebben in beroepen waar het asbestrisico niet werd onderkend. Voornamelijk in de bouwwereld werd weinig aandacht geschonken aan het risico van blootstelling terwijl een groot aantal mensen in deze sector toch met asbest in aanraking is gekomen (weliswaar op minder intensieve wijze dan in de eigenlijke asbestnijverheid). In de asbestnijverheid zelf zorgde de strenger geworden reglementering en de groeiende bewustwording geleidelijk aan voor een steeds hoger beschermingsniveau van de werknemers. De gegevens uit het Britse mesothelioomregister zijn mogelijk niet zomaar naar andere landen te extrapoleren (o.m. de wetgeving en de mate waarin ze werd toegepast kunnen van land tot land verschillen). Het aantal slachtoffers zal volgens diverse bronnen in de nabije toekomst nog toenemen omdat het geruime tijd duurt eer de effecten van blootstelling zich vertalen in de typische asbestgerelateerde ziektes en omdat de grootste mate van blootstelling aan asbest rond 1970 zou gebeurd zijn. De toename kan o.m. te wijten zijn aan een betere diagnose, een betere rapportering van doodsoorzaken (artificile stijging), een verandering van de leeftijdspyramide, een langere gemiddelde levensduur (echte stijgingen). Men verwacht dat 1 op 100 van alle Britse mannen ouder dan 50 zouden kunnen overlijden door mesothelioom. In Nederland zijn er ca. 600 slachtoffers/jaar als gevolg van vroegere blootstelling aan asbest. Omgerekend zou dit ongeveer overeenkomen met ca. 400 slachtoffers/jaar in Belgi. Ter vergelijking: het aantal jaarlijkse Belgische verkeersdoden bedraagt ca. 1 500.
(zie ook www.nivre.nl/artikelen/0501br01.htm , www.lkaz.demon.co.uk/ban19.htm)

Andere bevolkingsgroepen die een zeker risico lopen zijn: bewoners van bepaalde regio's in de wereld waar er een aanzienlijke "natuurlijke blootstelling is aan asbestvezels als gevolg van de geologische aanwezigheid van asbesthoudende formaties. Dit is bijvoorbeeld het geval voor grote delen van Turkije. Contact treedt dan op door landbouw, door circulatie op besmette gronden, door het huishoudelijk gebruik van met asbest verontreinigde grond (gebruik als dakbedekking of als witmiddel);
38

huisgenoten van mensen die met asbest omgaan (contactbesmetting via kleding, voertuig enz..).

Het meest bekende asbestslachtoffer is ongetwijfeld de Amerikaanse filmacteur Steve McQueen. Steve McQueen stierf op 7 november 1980 aan de gevolgen van mesothelioom. Mogelijke oorzaken waren het dragen van met asbest gesoleerde racepakken tijdens autoraces of de blootstelling aan asbest tijdens zijn legerdienst bij de Amerikaanse "Marines".

2.4.2

Risicosituaties en maatregelen
De verspreiding van asbestvezels in het milieu zal mogelijk toenemen wanneer vele asbesthoudende producten zoals asbestcementplaten het einde van hun levensduur bereikt hebben en op al of niet legale wijze verwerkt worden. Er wordt niet verwacht dat dit een merkbare invloed zal hebben op de achtergrondconcentratie in open lucht en op de volksgezondheid. De gemeten achtergrondconcentraties zijn en blijven immers laag vergeleken met het blootstellingsniveau bij risicoberoepen/risicosituaties. De verspreiding van asbestvezels kan o.m. tegengegaan of beperkt worden door een meer doorgedreven aandacht en controle bij het slopen, de inzameling en verwerking van bouw- en sloopafval, door legale verwerking en door specifieke risicosituaties zoals het onzorgvuldig reinigen van asbestdaken (met hogedrukreiniger) te vermijden of met zorg te benaderen. Als risicosituaties worden beschouwd: de aanwezigheid van asbest op paden, landbouwwegen e.d.; asbesthoudend afval in puinbrekers; asbest bij sloop- en schrootbedrijven; het reinigen van asbescementen daken met hoge druk; het agressief bewerken (zagen, breken, verkleinen) en verwijderen van asbestcement tijdens klusjes of bij het slopen; opruimen van puin na brand; particulieren/KMOs die zich ontdoen van kleine hoeveelheden gevaarlijk asbestafval (er is geen goed inzamelcircuit voor dergelijke kleine partijen); afgifte bij containerparken (weinig toezicht/opleiding bij gemeentearbeiders, risico op besmetting asbestcement met gevaarlijk asbestafval); storten op een stortplaats.

De tabel hieronder is een samenvatting van een beperkte studie uitgevoerd door Fibrecount in opdracht van Rematt. In deze tabel worden een aantal typische asbestproducten gerangschikt in de mate waarin ze in laboratoriumomstandigheden vezels vrijstellen bij een geforceerde beluchting. Deze tabel kan derhalve een indicatie geven van de sterkte waarmee asbestvezels gebonden zijn in sommige asbesthoudende producten. De resultaten kunnen echter niet rechtstreeks als leidraad fungeren om de schadelijkheid van asbesthoudende producten in rele omstandigheden in te schatten.

39

type asbestmateriaal asbestbevlokking asbesthoudende gipsisolatie 1 asbestplaat low density

benaming spuitasbest

asbestgehalte (in volume%) > 95 % 15 %

andere kenmerken
Dikte 5 cm zeer broze gipsmatrix vlakke, lichte plaat, gemakkelijk te breken

vezels/l 52 727 47 857 25 667

"pical" brandwerend e platen

tot 60 %
(10 tot 50 % wit, 1 tot 10 % blauw),

rest = kalk verweerde golfplaten asbestcementplaat voor high density dakbedekking asbesthoudende gipsisolatie 2 abestcementplaat "menuiserite" high density geverfde asbestdoek asbesthoudende "klingerite" pakking (voor dichten van leidingen) asbesthoudende "collovinyl" vloertegel met resten van asbestlijm plafondtegel van asbestkarton "panocel" 50 % 60 % 5 %, rest = kalk/cement 95 % 70 %
dikte 0,5 cm golfplaat Dikte 3 cm broze gipsmatrix dikte 0,5 cm vlakke plaat dikte 0,4 cm dikte 0,3 cm cellulosematrix

4 018 954 600 280 167

1%

dikte 0,3 cm kunststof dikte 1 cm met nzijdige alufolie

109

50 %

67

Tabel 7. Vrijkomen van asbestvezels bij geforceerde beluchting

Uit deze tabel zou blijken dat naast de producten die los gebonden asbest bevatten, ook sommige producten met zogenaamde hechtgebonden asbestvezels in niet onaanzienlijke mate asbestvezels kunnen vrijstellen wanneer deze producten verweerd zijn. Voorzichtigheid wordt dus steeds aanbevolen, ook bij het verwijderen van het als relatief onschadelijk beschouwd asbestcement. De schadelijkheid van asbestcement hangt blijkbaar in belangrijke mate af van de ouderdom van de plaat en van de plaats van voorkomen: zo zal de aan de buitenlucht blootgestelde zijde van asbestcementplaten sneller verweren dan de beschutte binnenzijde door o.m. de inwerking van zure regen. Bij het verwijderen van asbestcement is de algemene regel: voorkom stofvorming. Dit kan door volgende eenvoudige beschermingsmaatregelen.

40

Een aantal van deze maatregelen worden trouwens verplicht gesteld door het ARAB: Het ARAB verbiedt het gebruik van mechanische werktuigen met grote snelheid, van schuurschijven en van hoekslijpmachines bij het bewerken van asbestcement, het ARAB verplicht tot de bevochtiging van asbestcement tijdens verwijderingwerkzaamheden. Andere types asbesthoudend materiaal dan asbestcement verwijdert u bij voorkeur niet zelf . Als u geen particulier bent moet u voor het verwijderen van gevaarlijk asbesthoudend afval trouwens verplicht een beroep doen op een erkende verwijderaar (zie ook hoofdstuk 6.: waar naartoe met asbestafval). Asbesthoudende materialen moeten zeker niet altijd verwijderd worden: in gebouwen waar asbesthoudende materialen in goede toestand voorkomen en ongemoeid gelaten worden kan het gezondheidsrisico voor de aanwezigen beperkt tot verwaarloosbaar zijn en/of aanzienlijk kleiner dan wanneer men het materiaal op ondeskundige wijze verwijdert. Bij de beslissing tot verwijdering spelen ook factoren een rol zoals de mate waarin het lokaal betreden wordt, het soort asbest en de wijze waarop het in het materiaal verwerkt werd.

2.5
2.5.1

Asbest in bouw- en sloopafval

Hoeveelheden
Asbest is wijd verspreid in de bouwsector: zo werd o.m. op containerparken reeds asbest aangetroffen tussen het grof huisvuil en het bouw- en sloopafval. Ongeveer 80 % van het ooit geproduceerde asbest werd gebruikt in de bouwsector. In Nederland komt er naar schatting nog 4 miljoen ton asbesthoudend materiaal voor (met ca. 4 % puur asbest). In Nederland komt er jaarlijks zowat 70 000 ton asbesthoudend materiaal vrij. Deze hoeveelheid zal in de toekomst waarschijnlijk toenemen. In Duitsland zouden er zowat 1 miljard m asbestcementplaten gebruikt zijn, wat ruwweg overeenkomt met zowat 24 miljoen ton asbestcement. Bij een afbouwtijd van 50 jaar zal er jaarlijks 450 000 ton asbestcement gestort worden. Bij extrapolatie van de Nederlandse en Duitse schattingen zou er in Belgi nog zowat 2,5 miljoen ton asbesthoudend materiaal voorkomen. In de veronderstelling dat dit asbest over een periode van ca. 20 tot 50 jaar vrijkomt betekent dit een jaarlijks vrijkomende hoeveelheid van ca. 50 000 tot 125 000 ton asbesthoudend materiaal in Belgi of ca. 30 000 tot 75 000 ton voor Vlaanderen. Een andere schatting gewaagt van 1 miljoen m of 2 miljoen ton asbestcement in Vlaanderen, half om half leien en golfplaten. Dit betekent dat er jaarlijks ca. 40 000 ton tot 100 000 ton asbestcement vrijkomt. Indien men dit cijfer vergelijkt met de hoeveelheid bouw- en sloopafval die er in Vlaanderen vrijkomt (ca. 5 miljoen ton/jaar) zou het bouw- en sloopafval gemiddeld ca. 0,6 % asbesthoudend materiaal bevatten.

41

2.5.2

weren van asbest uit puinafval

Gelet op de variteit van (constructie)materialen waarin asbest aangewend werd en gelet op het tekort aan bewustwording en kennis over de gevaren van asbest in de bouwsector lijkt het onvermijdelijk dat er een groot gedeelte van het vroeger gebruikte asbest in het bouw- en sloopafval terechtkomt. Wanneer asbesthoudend bouw- en sloopafval in een puinbreker terechtkomt kunnen echter zeer veel asbestvezels vrijkomen. Het vermalen van asbestcement in puinbrekers kan een emissie van asbestvezels bewerkstelligen die zo'n factor 10.000 hoger ligt dan de continue emissie uit verweerd asbestcement. Wat dus ten stelligste moet vermeden worden. Selectief slopen van gebouwen met de nodige aandacht voor het afzonderlijk houden van asbesthoudend materiaal is n van de efficintste en goedkoopste maatregelen om de verdere verspreiding van asbestvezels in het milieu te beperken. De herkenning en identificatie van asbesthoudend materiaal is soms moeilijk daar het asbest vaak als nevenproduct en vermengd met andere stoffen in de leidingen, platen, isolatiematerialen e.d. werd gebruikt. Het gebeurt frequent dat er al of niet gebonden asbest wordt aangetroffen in granulaten die werden aangewend als materiaal voor onderfunderingen bij wegenbouw e.d. Zo is er bijvoorbeeld asbest gebruikt bij de aanleg van wandelpaden in het natuurgebied Blaasveld in de gemeente Willebroek (opm. ondertussen is dit asbest deskundig afgedekt) of werd er asbest teruggevonden in puingranulaten gebruikt in het "Rivierenhof" te Antwerpen. Indien er asbest wordt gevonden in bodems is het bodemsaneringsdecreet van toepassing. Dit decreet bepaalt in welke omstandigheden een bodem dient gesaneerd te worden. Het decreet bevat echter geen saneringsnormen voor asbest. Derhalve zal geval per geval bekeken worden of sanering al of niet noodzakelijk is.

2.5.3
2.5.3.1

Normen voor asbest in puin

In Vlaanderen Volgens het Vlarea (dat de voorwaarden voor hergebruik van afvalstoffen in vb. de wegenbouw bepaalt) mogen er geen "vrije asbestvezels of asbeststof" in bouw- en sloopafval voorkomen. Dit komt in de praktijk neer op een toegelaten concentratie die gelijk is aan de detectielimiet van asbest. Hierbij wordt niet vermeld welke meetmethode men moet gebruiken Men kan zich vragen stellen bij een dergelijke "nulnorm": de meetmethodes zijn zo geavanceerd dat men bijna altijd een asbestvezel kan vinden wanneer men een electronenmicroscoop gebruikt. Belangrijker lijkt het de OVAM echter dat er een zodanige norm komt waarbij: er betrouwbare doch zo eenvoudig mogelijke meetmethodes zijn om de norm in de praktijk ook te kunnen gebruiken; het risico voor de mens aanvaardbaar is;

42

de inrichtingen die puin bewerken aan deze norm kunnen voldoen wanneer ze een streng acceptatiebeleid voeren, dit door het systematisch weigeren van vrachten die elke visueel waarneembare rest asbestcement bevatten.

Volgens het door de OVAM erkende labo "laboratoria Van Vooren" zou de praktische detectielimiet voor het aantonen van asbest in grond of puin 0,1 tot 0,5 gewichts% bedragen of ca. 1000 tot 5000 mg/kg. Het moge duidelijk zijn dat dit een eerste benadering is, mogelijk betreft het hier louter een visuele inspectie van de grond of het puin. Moderne meetmethodes zoals elektronenmicroscopie zijn immers zo geavanceerd dat zelfs individuele vezels kunnen waargenomen worden.

2.5.3.2

In Nederland Indien er in Nederland meer dan 0,1 % asbest (of > 1000 mg/kg) in een gebouw aangetroffen wordt, moet volgens de toelichting in het Asbestbesluit Arbeidsomstandighedenwet, de sloop onder het zogenaamde asbestregime geplaatst worden. In Nederland zijn er nog geen vastomlijnde procedures om het hergebruik van met asbest besmet puin of grond toe te laten. Verschillende overheden gebruiken er verschillende normen. De Nederlandse "Inspectie Milieuhygine" adviseert om hergebruik van met asbest verontreinigd puin of grond toe te laten wanneer het chrysotielgehalte < 100 mg/kg en/of het amfiboolgehalte < 10 mg/kg bedraagt (wat overeenkomt met ca. 4 x 1012 vezels/kg grond). Dezelfde norm wordt gehanteerd om te bepalen of een met asbest verontreinigde bodem al of niet gesaneerd moet worden. Deze impliciete norm werd berekend met behulp van het mathematisch model C-soil en is gebaseerd op de maximaal toelaatbare dagelijkse inname en op mogelijke blootstellingsroutes. De methode zou echter onvoldoende wetenschappelijk onderbouwd zijn. De Nederlandse Arbeidsinspectie daarentegen hanteert de nulnorm. Er wordt ondertussen gewerkt aan nieuwe gestandaardiseerde meetmethoden van asbest door het Nederlandse TNO-MEP: de NEN 5896 (bepaling van asbest in materialen met behulp van polarisatiemicroscopie) en de NEN 5897 (monsterneming en analyse van asbest in bouw- en sloopafval en puingranulaat). De NEN 5897 ontwerpnorm omvat een getrapte procedure: een visuele inspectie met het doel de aard en omvang van een mogelijke verontreiniging van afval met asbest in een zo vroeg mogelijk stadium op te sporen; het nemen van representatieve monsters uit een partij, gevolgd door een globale beoordeling met behulp van een stereomicroscoop; het voorbewerken van de monsters zodat goed gedefinieerde representatieve deelmonsters kunnen worden genomen voor onderzoek met fasecontrastmicroscopie, zonodig aangevuld met elektronenmicroscopie en rontgenmicroanalyse (EM/RMA); een kwantitatieve en een kwalitatieve bepaling van asbest met fasecontrastmicroscopie en/of EM/RMA waarbij in verschillende zeeffracties van de monsters afval of puingranulaat de concentratie aan asbest wordt bepaald.

43

2.6

Werkwijze voor verwijderen van gevaarlijk asbest uit een gebouw

Het ARAB bevat strenge matregelen voor het verwijderen van asbest uit gebouwen. Niet onderworpen aan deze maatregelen zijn "eenvoudige werkzaamheden' zoals het vervangen, herstellen en onderhouden van leidingen die asbest bevatten en het verwijderen van asbestcement. Het onderstaande geeft U een beeld van de maatregelen die erkende verwijderaars moeten nemen om een gebouw asbestvrij te maken.

2.6.1

Inkapseling
Bij inkapselen worden de asbesthoudende materialen niet verwijderd maar men zal het risico dat asbestvezels vrijkomen beperken door het: aanbrengen van een (elastische) verflaag via spuit of kwast of het stofdicht inkasten van de asbesttoepassing (via verlaagd plafond, voorzetwand e.d.).

Inkapseling moet niet door een erkende verwijderaar uitgevoerd worden. Inkapseling is dus een goedkope doch voorlopige oplossing. Inkapseling is een preventieve methode en derhalve niet geschikt voor het behandelen van asbesttoepassingen die zich reeds in slechte staat bevinden.

2.6.2
2.6.2.1

Verwijdering
Administratieve verplichtingen opstellen van een werkplan; de werken moeten gebeuren door een door het ministerie van arbeid erkende verwijderaar; melding van de werken aan de Medische Inspectie 14 dagen voor uitvoering; bijhouden van een werfregister.

2.6.2.2

Inrichting van de werkzone De werkzone moet luchtdicht gemaakt zijn met een dubbele afdichtlaag. Er worden voorbereidende werken uitgevoerd zoals het inpakken en luchtdicht maken van het airconditioningssysteem, het afsluiten en isoleren van de elektriciteit, het reinigen en verwijderen van toestellen, het plastificeren van niet verwijderbare toestellen en van de werkruimte zelf. Er moet een personeels- en materiaalsas geplaatst worden bestaande uit 3 in onderdruk gehouden compartimenten: een propere zone, een douchezone en een vuile zone.

44

Strenge procedures worden gevolgd bij het binnengaan en verlaten van de besmette zone via dit sas: bij het binnengaan: in propere zone: eigen kledij vervangen door beschermende kledij; gelaatsmasker en luchtdichte wegwerpoverall opzetten; alles aftapen; via douchezone naar vuile zone; laarzen aantrekken en luchtdicht aftapen; naar werkzone.

Bij het verlaten van de werkzone: wegwerpkledij stofzuigen en/of bevochtigen; naar vuile zone; wegwerpkledij uitdoen en in asbestafvalzak gooien, beschermende kledij in waszak; met masker op naar doucheruimte, hier masker afspoelen, uitdoen en grondig reinigen, douchen; naar propere zone, eigen kledij of propere werkkledij aantrekken.

Er wordt onderdrukapparatuur (extractoren) geplaatst zodat de werkzone voortdurend in onderdruk staat. een onderdruk van 10 tot 15 Pa is vereist. De afgezogen lucht wordt gereinigd met voorfilter en absoluutfilter. Via een rooktest moet worden nagegaan of er geen lekken in de werkzone over het hoofd worden gezien. Overeenkomstig het ARAB mag men de "couveuse methode" gebruiken voor het verwijderen van leidingsisolatie en dichtingen. Men gebruikt hierbij couveusezakken. Deze zakken zijn zo vervaardigd dat er geen werkzone moet ingericht worden. Het toepassingsgebied is wel beperkt en soms zijn leidingen moeilijk bereikbaar of te warm om couveusezakken te kunnen gebruiken.

2.6.2.3

Reiniging van de werkzone Reiniging kan droog of nat gebeuren. Bij nat reinigen ligt de asbestconcentratie merkelijk lager dan bij droge reiniging. Er is echter meer schoonmaakwerk en er is een kans op waterlekken. Na de eerste reiniging vindt nog een fijnreiniging plaats van asbestresten op de folies en van de toestellen in de werkzone.

2.6.2.4

Metingen tijdens de werken voormetingen om de achtergrondconcentratie te bepalen; dagelijkse metingen door een erkend labo tijdens de werken. Hierbij mag de concentratie max. 0,01 vezels/cm boven de voormetingen liggen; vrijgavemetingen na de werken. De vrijgavelimiet om de werkzone te ontmantelen bedraagt 0,01 vezels/cm ongeacht de voormetingen.

45

Risicozones zijn de propere zone in het sas, de uitgang van de extractoren en de nabije omgeving. Indien te hoge meetwaarden worde opgetekend moeten de werken stilgelegd worden en de oorzaak opgespoord worden.

46

2.6.2.5

Meest frequente problemen Meest voorkomende problemen zijn: het loskomen van de kunststoffolie door een slechte hechting en/of door teveel onderdruk; toestellen of leidingen in de werkzone worden te warm door de hermetische afsluiting van de werkzone; het werk is heel zwaar daar om bovengenoemde reden de temperatuur in de werkzone ook oploopt; het afnemen van het gelaatsbeschermingsmasker omdat het irriteert, omdat het te warm is enz. Hierdoor wordt de meest optimale beschermingsfactor (2000) vaak zelfs niet benaderd; branddetectoren veroorzaken rookalarm bij de rooktest; de werkzone kan moeilijk afgedicht worden, metingen tonen lekken aan; nieuwsgierigen verbreken de collectieve bescherming.

2.7

Asbest in bodems
De laatste jaren wordt vaker asbestverontreiniging in bodems opgemerkt. Behalve op een groot aantal puntbronnen zoals op stortplaatsen en (vroegere) sites van asbestverwerkende ondernemingen komt asbesthoudende grond op grote schaal voor als diffuse bodemverontreiniging. Er is nog geen scenario uitgewerkt om bodemvervuiling door asbestcement op uniforme wijze aan te pakken, zowel voor de delen bodemonderzoek, bodemanalyse als bodemsanering. De vraag is bij welke asbestconcentratie er sprake is van een significant milieurisico of van een ernstig bodemprobleem. Er is nood aan: een grenswaarde voor bodemsanering; een hergebruikswaarde voor uitgegraven grond; een risico-evaluatiemodel.

Onderstaande tekst kan als eerste opstapje gebruikt worden. De voornaamste asbestblootstelling is inhalatie van gronddeeltjes of vezels, eventueel na contactbesmetting via de kleren/schoeisel waaraan zich vezels hebben gehecht. Indirecte blootstelling (vb. via drinkwater, via het eten van gewassen) is veel minder belangrijk.

2.7.1

Een Nederlands onderzoek

Het Nederlandse TNO uit Delft heeft recent een risico-analyse uitgevoerd van blootstelling aan asbesthoudende bodem met behulp van: labosimulaties op niet-hechtgebonden asbest;
47

 2.7.1.1

praktijkgegevens (21 onderzoeken met ca. 1000 metingen)

De labosimulatie

ventilator

detector

zandgrond, NHA (worst-case scenario)

Figuur 13: proefopstelling vrijstelling asbestvezels

Bij deze simulatie werd uitgegaan van het slechtst mogelijke geval: niet hechtgebonden asbestvezels die zich bevinden in een slecht bindende zandgrond. De vochtigheidsconcentratie van de grond werd tijdens de metingen gewijzigd.

vrijstelling asbestvezels op laboschaal in functie van asbestconcentratie in de grond

1000000
concentratie in lucht (veq/m)

100000 10000 1000 100 10 1 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

concentratie NHA in zandgrond (mg/kg)

Uit de grafiek links blijkt dat bij een worst-case scenario de concentratie asbestvezels in de omgevingslucht enerzijds snel toeneemt wanneer de concentratie vezels in de bodem stijgt.

Figuur 14: vrijstelling asbestvezels: resultaten

Zo wordt het VR wordt reeds overschreden bij een concentratie > 5 mg/kg, het MTR bij ca. 70 mg/kg. Anderzijds is de invloed van bevochtiging aanzienlijk: bij een bodemvochtgehalte van 10 % (wat overeenkomt met een lichte bevochtigde bodem) daalt de vrijstelling van asbestvezels in de lucht reeds met een factor 10 tot 20.
48

2.7.1.2

De praktijkgegevens Praktijkgegevens hadden betrekking op stortplaatsen van asbestverwerkende nijverheid (Goor, Harderwijk), op het ontgraven en herstorten van puin en/of grond en op het behandelen (zeven of wassen) van puin en/of grond. Indien de verontreiniging NHA (niet-hechtgebonden asbest) betrof en de concentratie asbest > 1000 mg/kg werd de MTR-waarde meestal overschreden, doch enkel in de onmiddellijke nabijheid van de bron. De invloed van de vochtigheidsgraad van de asbesthoudende bodem blijkt primordiaal voor het risico op vrijstelling van asbestvezels:

maximale concentratie van asbest in grond waarbij geen asbest in omgevingslucht wordt gemeten (mg/kg) vochtigheidsgraad / type asbest droog vochtig NHA 10 100 HA 100 10 000

Tabel 8. Invloed vochtigheid/type asbest : samenvatting

2.7.1.3

Conclusies TNO-studie en voorstel nieuwe normen Bij het beoordelen van het risico op blootstelling zijn volgende factoren belangrijk: de aard van het asbest (hechtgebonden of niet, inadembare of nietinadembare vezels, chrysotiel of amfibool); de bodemvochtigheid.

Op basis van de studie komt het TNO tot een voorstel voor nieuwe Nederlandse normen voor de maximaal toelaatbare concentratie asbestvezels in een bodem. Deze nieuwe normen zijn soepeler dan de huidige grenswaarden. De risico's dienen genuanceerd te worden en worden in eerste instantie bepaald door lokale factoren en door de wijze waarop men lokaal met de verontreiniging omgaat.

49

concentratie (mg/kg) <5 5-100 100-1000 > 1000 huidige Nederlandse "normen" voorstel nieuwe Nederlandse normen:

hechtgebonden asbest OK OK ? ? OK OK ? ?

niet-hechtgebonden asbest OK ? ? NOK OK ? ? NOK

10

100

?: te weinig meetgegevens voor een conclusie Tabel 9. Asbest in bodem: risico-inschatting

Volgens sommigen zou het risico door blootsteling aan asbest in bodem slechts leiden tot een "handvol" bijkomende sterfgevallen. Vergeleken met het verwacht aantal asbestgerelateerde overlijdens in Nederland (geschat op 40 000 in een periode tot 2030) is dit een zeer beperkt aantal.

2.7.2
2.7.2.1

Bodemvervuiling met asbest in Vlaanderen

Risico-inschatting Met de huidige kennis wordt het risico van verspreiding van asbestvezels in de omgevingslucht tijdens manipulatie van met asbest verontreinigde grond als laag ingeschat wanneer de verontreinigde grond vochtig is of bevochtigd wordt. Bevochtiging zorgt ervoor dat de vezels aan gronddeeltjes of aan het asbesthoudend materiaal zelf gehecht blijven. Indien de verontreiniging heterogeen is (m.a.w. het asbesthoudend materiaal is niet volledig opgemengd met de grond maar nog duidelijk herkenbaar als min of meer afzonderlijks substantie, de verontreiniging beperkt zich tot enkele duidelijk identificeerbare spots) kan men de bevochtiging en andere beschermende maatregelen beperken tot de verontreiniging(en) zelf en de omgevende grond.

2.7.2.2

Bodemonderzoek Analyses zijn op zich onvoldoende. Voor een bodemverontreiniging moet een risicobeoordeling gebeuren. De risicobeoordeling moet vooreerst gebeuren op basis van de historiek van het bodemgebruik.
50

Er zijn in Vlaanderen geen saneringsnormen voor asbest (saneringsnormen zijn normen waarboven de grond moet gesaneerd worden). De afdeling bodemonderzoek en attestering van de OVAM hanteert de volgende richtlijn: Indien uit een orinterend bodemonderzoek blijkt dat meer dan 0,1 % vrije asbestvezels aanwezig zijn dan is verder onderzoek (een zogenaamd "beschrijvend bodemonderzoek") noodzakelijk. Dit beschrijvend bodemonderzoek zal dan moeten uitwijzen of er ook een ernstige bedreiging uitgaat van de bodemverontreiniging en of er dan al dan niet verder moet worden gesaneerd. Beschrijvende en orinterende bodemonderzoeken moeten steeds uitgevoerd worden door hiervoor door de OVAM erkende bodemsaneringsdeskundigen. Een lijst van dergelijke erkende deskundigen vindt u bij http://www.ovam.be/afval_bodem/bodsanering/LIJSTBSD.asp.

2.7.2.3

Monsterneming Een asbestverontreiniging in de bodem is veelal heterogeen (een niet volledig uniform verdeelde asbestverontreiniging zoals vb. brokken asbestcement in grond) wat hoge eisen stelt aan de procedure voor een representatieve monsterneming. Voor het onderzoek voor asbest in bodem, wegdek of puin(depots) dienen er dan ook een groot aantal monsters genomen te worden waarvan verzamelmonsters worden gemaakt. Bij een goede monsternemingsstrategie zijn volgende elementen belangrijk: een werkplan waarbij aan de hand van een visuele inspectie en historisch onderzoek een monsternemingsstrategie wordt gekozen, zodat op basis van een representatieve monsterneming een betrouwbare schatting van de asbestconcentratie kan worden uitgevoerd; een stapsgewijs opgebouwd analyseschema waarbij in verschillende zeeffracties van het bodemmonster de concentratie asbest wordt bepaald.

51

Totale hoeveelheid in m 0-1 1-2 2-5 5-10 10-15 15-20 20-50 50-100 100-150 150-500 500-1000 >1000

Minimaal aantal grepen 1 2 4 6 8 10 20 30 40 50 60 60 {volume(m)/1000}

Minimaal aantal verzamelmonsters 1 1 1 1 1 1 2 3 4 5 6 6 {volume(m )/1000}

3

Tabel 10. Aantal te nemen grepen en aantal verzamelmonsters (analysemonsters) in relatie tot de grootte van de partij

De OVAM erkent laboratoria voor het analyseren van verontreinigingen in afvalstoffen. De OVAM schrijft per verontreiniging in het afvalstoffencompendium procedures uit voor de wijze waarop de analyses moeten uitgevoerd worden. Voor asbest is er echter (nog) geen analyseprocedure voorzien. Bijgevolg, hoewel dit niet in de Vlaamse milieuwetgeving verplicht wordt, wordt het aanbevolen de bemonstering van het asbest in de grond te laten uitvoeren door een door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg erkend labo voor het meten van asbest in vaste stoffen. Enkel deze labo's hebben voldoende expertise in huis voor het bemonsteren en analyseren van asbest in materialen (en eventueel in grond). Overigens kan opgemerkt worden dat de bodemanalysetechnieken voor asbest slechts matig betrouwbaar zijn.

2.7.2.4

Mogelijke maatregelen Indien de OVAM na onderzoek besluit dat de asbesthoudende grond moet worden afgegraven kan de verontreinigde deel volgende bestemmingen hebben: indien de verontreiniging een visueel waarneembare verontreiniging met asbestcement betreft (brokken asbestcement) kan de verontreinigde grond tot op heden naar een vergunde stortplaats cat. III worden afgevoerd. Hierbij moet geen beroep gedaan worden op een erkende overbrenger voor gevaarlijk
52

asbestafval. Het transport moet gebeuren in afgedekte containers mits inachtname van bovenvermelde maatregelen ter voorkoming van stof; Bij aanwezigheid van ander hechtgebonden asbesthoudend materiaal (asbesthoudend vinyl, asbesthoudende kunststoffen, asbesthoudende mastieken en dichtingsmaterialen, asbesthoudend bitumen) dient de verontreinigde grond naar een vergunde stortplaats cat. I te worden afgevoerd. De verontreinigde grond moet in dubbelwandige folie (vb. bigbags) voorzien van een asbestetikettering worden verpakt. De afvoer moet niet gebeuren door een erkende overbrenger voor gevaarlijk asbestafval; indien de verontreiniging bestaat uit grond waarbij redelijkerwijze kan vermoed worden dat de grond met asbestvezels besmet is zonder dat dit visueel waarneembaar is, is een bodemanalyse vereist. Wanneer de grond > 0,1 % vrije asbestvezels bevat (vb. resten van spuitasbest) dan dient de grond door een erkende overbrenger afgevoerd te worden naar een vergunde immobilisatie-inrichting. Bij een lagere concentratie kan geval per geval bekeken worden wat de verdere bestemming is; indien de verontreiniging bestaat uit bros asbesthoudend materiaal (spuitasbest, asbestkoord, zachte niet cementgebonden asbestplaten enz..) moet de verontreiniging door een erkende overbrenger afgevoerd worden naar een vergunde immobilisatie-inrichting. De verontreinigde grond moet vooraf in dubbelwandige folie (vb. bigbags) worden verpakt en van een asbeststicker worden voorzien. De lijst van erkende overbrengers voor asbestafval vindt u op de website van de OVAM (www.ovam.be, databanken overbrengers/verwerkers aanklikken). er kan eventueel nagegaan worden of de asbesthoudende grond gereinigd kan worden in een hiervoor vergunde grondreinigingsinrichting. In Nederland kunnen partijen grond soms gereinigd worden tot een restconcentratie < 10 mg/kg. Volgens de VROM is er in Nederland dan ook een nood aan bijkomende reinigingscapaciteit.

Afhankelijk van bovenvermelde factoren en met het oog op de bescherming van de werknemers tijdens de uitgravingswerken is het soms aangewezen dat de uitgravingswerken uitgevoerd worden door een door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg voor de verwijdering van asbest erkende onderneming (item 5.9.3.4 van art. 148decies 2 van het ARAB). Overeenkomstig item 5.9.2.5 van art. 148decies 2 van het ARAB moet de aannemer van de uitgravingswerken eventueel gepaste individuele beschermingsmiddelen ter beschikking stellen voor de werknemers. Hierbij wordt opgemerkt dat de OVAM niet bevoegd is om te beoordelen of en op welke wijze het ARAB van toepassing is op de uitgravingswerken: het ARAB regelt de bescherming van werknemers en is immers nationale wetgeving, de OVAM is in voorliggend geval enkel bevoegd om ervoor te zorgen dat bij de uitgraving van de afvalstoffen de gezondheid van de mens en het milieu gevrijwaard worden (art. 5 van het Afvalstoffendecreet). Men kan dienaangaande de administratie voor Arbeidshygine en geneeskunde van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg raadplegen (meta.fgov.be/pc/pcb/nlcb06.htm). De heer Eddy Wille van de afdeling bodemonderzoek en attestering van de OVAM (015/284 460) volgt deze thematiek op.

53

2.7.2.5

de toekomst: een beleidsmatige aanpak In de regio Kapelle-Op-Den-Bos en Willebroek zijn er in het verleden (vr 1980) een onbekend aantal particuliere en publieke wegen voorzien van een onderfundering met asbesthoudend afval. De OVAM bekijkt of men kan komen tot een project dat uitgaat van een systematische aanpak (inventarisatie, risicoanalyse, sanering). De nodige middelen zijn hiervoor echter nog niet begroot. De begroting zal gebeuren op basis van de gevonden/geschatte hoeveelheden asbest. De uitwerking van het concept voor Kapelle-op-Den-Bos en Willebroek en de goedkeuring ervan door Vlaamse regering wordt verwacht tegen het einde van 2003. De eventuele saneringen zullen plaatsvinden in 2004 2005. Contactpersoon voor een stand van zaken is de heer Eddy Wille (015/284 460). Wanneer dit een onderzoek blijkt dat gronden met asbest verontreinigd zijn wordt dit gegeven in de databank verontreinigde gronden van de OVAM opgenomen. Bij bodemonderzoeken wordt wel niet systematisch naar asbestsporen gezocht. Analyses op asbestvezels gebeuren wanneer uit de context van het onderzoek blijkt (historiek van de site, visuele vaststellingen ter plaatse) dat de grond mogelijk met asbest verontreinigd kan zijn.

2.8
2.8.1

Juridisch bekeken: welk asbestafval is gevaarlijk afval ?

algemeen
De stof asbest zelf behoort tot de gevaarlijke stoffen (T= giftig, R45, carcinogene stof cat. I). De juridische indeling van een afvalsof als gevaarlijke afvalstof brengt bepaalde verplichtingen met zich mee zoals de verplichte afvoer van de afvalstof door een erkende overbrenger voor afvalstoffen en de afvoer naar een verwerker die vergund is om dit gevaarlijk afval te behandelen of storten. Asbestafval wordt volgens het Vlarea meestal als gevaarlijk afval beschouwd: een aantal soorten asbestafval worden expliciet vermeld in de lijst van gevaarlijke afvalstoffen (met name EAC codes 060701: asbesthoudend afval van elektrolyse en code 170601: asbesthoudende isolatiematerialen). Een aantal andere soorten asbesthoudende afvalstoffen (afgedankt materiaal met vrije asbestvezels met code 160204, afval van de asbestverwerkende industrie met code 160206, asbesthoudend bouwmateriaal met code 170105) komen echter (nog) niet op de lijst van gevaarlijke afvalstoffen uit het Vlarea. Sommige van deze afvalstoffen zijn echter duidelijk wel "gevaarlijk" in de betekenis van schadelijk voor de menselijke gezondheid. Het Vlarea vermeldt ook dat afvalstoffen die een concentratie > 0,1 % of > 1000 mg/kg carcinogene stoffen bevatten steeds als gevaarlijk afval moeten beschouwd worden. Gelet op bovenvermelde juridisch onduidelijkheden (sommige asbesthoudende afvalstoffen worden expliciet vermeld in de lijst van gevaarlijk afval, andere niet, daarnaast heeft men de concentratiegrens voor kankerverwekkende stoffen) concludeert de OVAM het volgende:
54

Wanneer asbest in concentraties > 1000 mg/kg in de afvalstof voorkomt n bovendien in zulk een vorm dat deze afvalstof kankerverwekkend is (m.a.w. de asbestvezel is niet zo hecht in de afvalstof gebonden dat de kans dat de vezel vrijkomt vrijwel verwaarloosbaar is), moet het asbestafval steeds als gevaarlijk afval worden beschouwd.

2.8.2

meer specifiek: asbesthoudend bouwmateriaal

Asbesthoudende bouwmaterialen (en dus ook asbestcement) worden in principe sinds kort als gevaarlijk afval beschouwd (EEG beschikking 2001/573/EEG van 23 juli 2001 tot wijziging van de beschikking 2000/532/EEG). Dit heeft onder meer gevolgen voor de voorwaarden waaronder asbestcement mag worden gestort. Vlaanderen maakt echter gebruik van de ingebouwde mogelijkheid van opschorting van de classificatie als gevaarlijk afval tot er, volgens de procedure van art. 17 van de richtlijn 1991/31/EEG betreffende het storten van afvalstoffen, passende maatregelen voor de behandeling van asbesthoudende afvalmaterialen in de Vlaamse milieuwetgeving opgenomen zijn. Dit betekent concreet dat asbesthoudend bouwmateriaal en meer bepaald asbestcementafval in Vlaanderen vanaf 17 juli 2005 als een gevaarlijke afvalstof wordt beschouwd (dit is de uiterste datum waarop de EEG beschikking 2001/573/EEG via een wijziging van de Vlaamse milieuwetgeving ook in Vlaanderen van kracht moet worden). Het asbestcement zal vanaf deze datum nog wel op een stortplaats voor ongevaarlijk afval kunnen worden gestort maar deze stortplaatsen zullen hierbij aan bijkomende maatregelen moeten voldoen. De bijkomende maatregelen zullen mogelijk bestaan uit het plaatsen van een sproei-installatie, het voorzien van afzonderlijke stortvakken op de stortplaats voor het asbestcement, het dagelijks afdekken van het gestorte asbestcementafval en dergelijke meer. De huidige vergunde stortplaatsen cat. III (die nu nog steeds asbestcementafval mogen aanvaarden) zullen dan ook hun milieuvergunning moeten aanpassen indien ze in de toekomst (dus na 16 juli 2005) nog asbestcementafval willen blijven storten. Bij het vervoer van asbesthoudend bouwmateriaal zal men ook moeten voldoen aan de verplichtingen die van toepassing zijn op het vervoer van gevaarlijke afvalstoffen (identificatieformulier voor afvalstoffen, mogelijke erkenning als overbrenger voor gevaarlijke afvalstoffen). Ook andere asbesthoudende bouwmaterialen waarvan 100 % zeker is dat het asbest hecht gebonden is (en waarbij deze binding niet geacht wordt op korte termijn te degenereren als vb. gevolg van manipulatie, weersinvloeden e.d.) worden op dit moment nog als niet-gevaarlijk afval beschouwd. Een voorbeeld hiervan zijn materialen waarbij de asbestvezels integraal in de kunststofmatrix of harsmatrix ingebed zijn (zoals asbestvinyltegels, masal of glasalvensterbanken e.d.). De OVAM beschouwt asbestafval in de praktijk steeds als gevaarlijk afval, behalve wanneer het niet-verweerd asbestcementafval betreft of wanneer het afvalstoffen betreft waarin de asbestvezels zeer hecht in een (kunststof)matrix gebonden zijn (vb. glasal, masal, asbestvinyltegels).
55

Op dit moment mag asbestcement nog steeds op een vergunde stortplaats voor inert afval (cat. III stortplaats) worden gestort. Vanaf 17 juli 2005 wordt nietverweerd asbestcementafval ook gevaarlijk afval. De stortplaatsen zullen dan bijkomende beschermende maatregelen moeten nemen.

2.9
2.9.1

Enkele veel gestelde vragen met betrekking tot asbest

Kan men via de merknaam weten of een product asbest bevat ?
Soms. Echte zekerheid is enkel mogelijk via analyse. In vele gevallen is de producent van een product niet meer te achterhalen en worden commercile benamingen, afkomstig van n producent, voor vergelijkbare producten van andere producenten gebruikt. Indien men zeker weet dat het product afkomstig is van Eternit of SVK en men heeft eventueel ook een idee van de productiedatum dan kan men deze ondernemingen contacteren: SVK: Aerschotstraat 114, 9100 Sint-Niklaas, tel. 03/7604900, www.svk.be Eternit: Kuiermansstraat 1 - 1880 Kapelle-op-den-Bos, www.eternit.be telefoon: 015/71.71.71 - Fax: 015/71.71.79, gratis info: 0800/14.144 (particulieren) - 0800/14.145 (professionelen)

Onderstaande tabel bevat een lijst van diverse producten die hoofdzakelijk door de onderneming Eternit geproduceerd werden, met bijhorende informatie over hun asbesthoudende karakter. Deze info (met uitzondering waar gemarkeerd met ***) werd meegedeeld door de onderneming Eternit.

Tabel 11.

Asbest in producten

(product)naam

asbesthoudend ?

eerste producten asbestvrij sinds

-

altijd asbestvrij sinds

wanneer zeker asbestvrij ?

wanneer zeker asbesthouden d?

Alterna AC hanggoten en bakgoten* Acimex * Balmatt koord*** Bardit gevelplaten*

nooit altijd

altijd

? nu

altijd

56

Big-Ben leien* bloembakken B-platen* bouwmaterialen van Eternit Buizen van Eternit

altijd soms altijd soms

1985 1980

1985 einde 1997

soms

midden 1998 -

Canaletas* Carat** Country Glasal * Country leien * Doublex onderdakplaten* Duraco** Ecolor Eflex

altijd nooit altijd altijd altijd

nooit soms soms

1986

1994 1994 dikke platen van 4,5 of 7.5 mm dikke platen van 3.2 en 6 mm

Elo, Elostone* Eterboard** Eterdecor** Eterflex** Eterna leien* Eterspan

altijd nooit noot nooit altijd soms

1985

1986 vermelding NT

Etertile** Eterwall platen* Exterelo* extru

nooit altijd altijd soms (niet indien extru NT)

1992

1994

Fassal* Flexomuur tegels* G-tegels* Glasal

altijd altijd altijd soms

1986

1994 - Glasal met vermelding dikke platen van

57

NT dikke platen van 4, 5 of 7.5 mm Glasal S* golfplaten altijd soms 1988 einde 1997 -merknaam Ecolor (vanaf 1994) - platen met veiligheidsstrip Granit vloertegels* granitex Induco M** Induco HD** Klingerit*** (dichtingsmateriaal) leidingkokers, afvoerbuizen en andere vormstukken leien soms 1996 altijd soms nooit nooit altijd 1986 1994 -

3.2 of 6 mm

soms

1988

1996

-merknamen Alterna en Stonit, -formaten 60*40, 60*32 en 45*32

Massal* menuiserite

altijd soms (behalve NT)

1986

1994 steeds gemarkeerd als menuiserite NT

Metallic** Mineral Hardboard Mirral** Multex leien* Multiboard** Multico** Natura** New Promina**

nooit altijd nooit altijd nooit nooit nooit nooit

58

Nobranda** Pical plafondtegels* Pical (A)* Picalux* Pieritte* Promabest* Promassal** Promina, new Promina** Promatect-H** Promatect-L of Promatect LA** Promatect-100** Rairnur* riool- en persbuizen van Eternit Romana dakplaten* Schoolborden Sidings** Sidingboard* Stonit Tac-Fire** Tacboard** Unico** Winco**

nooit altijd altijd altijd altijd altijd nooit nooit

nooit nooit

nooit altijd altijd

afvoerbuizen ('batiment' buizen) kunnen zowel AT als NT zijn

altijd soms nooit nooit soms nooit nooit nooit nooit

altijd -

altijd -

* niet meer in productie, ** nieuw product, *** niet meegedeeld door Eternit

2.9.2

Moet asbest steeds verwijderd worden ?

Neen. Algemene regel is dat niet verweerd asbesthoudend materiaal in gebouwen niet verwijderd zou moeten worden daar dergelijke materialen geen gevaar voor de gezondheid met zich meebrengen. Uit talrijke studies met duizenden meetresultaten blijkt immers dat de concentratie aan vezels in gebouwen waarin asbesthoudende stoffen zijn aangewend extreem laag is en vaak ook niet hoger is dan in de buitenlucht (nl. 100 tot 1000 vezels/m, bron: Environmental Protection Agency).
59

Het verwijderen zelf zou vaak meer gevaren opleveren. Bij het verwijderen van sommige soorten asbesthoudend materiaal uit gesloten ruimtes kan er nog gedurende lange tijd een hoge restconcentratie in de ruimte achterblijven: Uit metingen is gebleken dat de concentratie aan asbestvezels in gebouwen toeneemt na een verwijdering van asbest, zelfs indien deze verwijdering volgens the "state of the art" gebeurde. De verhoogde concentraties worden in sommige gevallen waargenomen tot 5 jaar na de verwijderingswerken. Om het gezondheidsrisico te beperken is het dan ook niet altijd nodig om asbesthoudende materialen in goede staat uit gebouwen te verwijderen. In Nederland heeft het TNO een onderzoek uitgevoerd naar de gevaren bij het verwijderen van asbest. Het Nederlandse ministerie van VROM heeft vervolgens standaardvoorschriften opgesteld. Deze standaardvoorschriften zijn gepubliceerd in de Staatscourant 1994, 106 (08.06.94) en kunnen besteld worden bij het distributiecentrum van de VROM ( 00 31/ 900 8052). Bij het verwijderen van vb. gelijmde asbestbevattende vinyltegels en van geschroefde hechtgebonden asbestbevattende materialen is het risico eerder gering. Bij het verwijderen van asbestbevattende vinylvloerbekleding op steenachtige of houtachtige ondergrond is het risico dan weer groter (bron: standaardvoorschriften van de VROM). Indien het asbest toch verwijderd wordt dient dit in de meeste gevallen te gebeuren door een erkend verwijderaar (zie ook tabel 4). Particulieren zijn niet onderworpen aan het ARAB en worden dus ook niet verplicht een erkend verwijderaar te consulteren. In vele gevallen is dit echter wel sterk aan te raden, gelet op het risico op inademing van asbestvezels. De heer Grosjean van het laboratorium voor Industrile Toxicologie van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg beschikt over veel praktische kennis over de te nemen beschermende maatregelen bij asbestverwijdering (algemeen telefoonnummer federale overheidsdienst werkgelegenheid, arbeid en sociaal overleg: 02/233.41.11, www.meta.fgov.be).

2.9.3

Wat kost het om asbestafval te laten verwerken (eind 2001) ?

De verwerking van afvalstoffen die losgebonden of vrije asbestvezels bevatten is niet goedkoop. Op dit ogenblik bedraagt de verwerkingsprijs voor losgebonden asbest ca. 900 euro/ton (of ca. 35 000 BEF/ton). Deze prijs omvat alle eindverwerkingskosten: zowel de behandelingskosten als de kosten voor het storten van het behandelde materiaal. Niet inbegrepen zijn de kosten om het asbest uit het te slopen gebouw/constructie te verwijderen en om het asbest te vervoeren van de sloopplaats tot bij de vergunde behandelingsinrichting. De bovenvermelde verwerkingsprijs is gebaseerd op het gewicht van de aangevoerde afvalstof (dus het gewicht vooraleer de noodzakelijke cementering plaatsvindt). De verwerking van asbestcement daarentegen is op dit ogenblik merkelijk goedkoper: een voorafgaande behandeling is niet vereist, de stortkosten voor een stortplaats van inerte afvalstoffen bedragen, exclusief aanvoerkosten, ongeveer 19 euro/ton of 750 fr/ton (waarvan 10 euro of 405 fr milieuheffingen, dit is het gedeelte dat de exploitant aan de overheid moet betalen).

60

2.9.4

Mag men asbestafval met een stofzuiger opruimen ?

Het verwijderen van asbeststof met een stofzuiger is absoluut uit den boze, tenzij men gebruik maakt van een speciale filter. Een gewone stofzak van een stofzuiger houdt het asbeststof niet tegen, integendeel: het asbeststof wordt nog meer in de omgevingslucht geblazen. Asbeststof kan daarentegen wel als volgt verwijderd worden: de bodem wordt licht met water bevochtigd om opwaaien van het stof tegen te gaan. Het asbeststof wordt opgeveegd en in een dubbele kunststof verpakking gedaan (dubbele verpakking enkel verplicht voor niet-particulieren); op de verpakking brengt men een asbeststicker aan (enkel verplicht voor nietparticulieren); men laat de verpakking ophalen door een voor het ophalen van asbest erkende overbrenger. Dit laatste is een verplichting voor particulieren zowel als niet-particulieren.

Er zijn stofzuigers op de markt die met een absoluutfilter of HEPA-filter uitgerust zijn. Dergelijke stofzuigers kunnen wel gebruikt worden voor het verwijderen van asbest. Het betreft hoofdzakelijk stofzuigers voor industrile toepassingen. Er zijn ook reeds "huishoudelijke" stofzuigers op de markt die met een absoluutfilter kunnen uitgerust worden. De prijs van dergelijke filters is bovendien geen hinderpaal. Deze filters zijn trouwens ook geschikt om een aantal allergieveroorzakende stoffen in huis zoals excreties van de stofmijt te verwijderen. Men moet wel opletten wanneer men deze filters gebruikt om asbeststof te verwijderen: zo is vb. de wijze waarop de filterzak van het toestel zonder risico op stofverspreiding vervangen kan worden cruciaal. Industrile toestellen geven dienaangaande meer garanties. Ook moet een gebruikte filter bij vervanging beschouwd worden als gevaarlijk afval en overeenkomstig afgevoerd.

2.9.5
2.9.5.1

Is het ontmossen van dakbedekkingen met hogedruklansen toegelaten ?

onderzoeksgegevens Het afspuiten van daken gebeurt meestal met hoge druk reinigers. Uit metingen blijkt dat bij het reinigen van asbestdaken er onaanvaardbaar hoge concentraties asbest in de omgevingslucht kunnen voorkomen (het Federaal ministerie mat in 1998 en 1999 concentraties van ca. 1 miljoen vezels/m, dit zijn concentraties waarbij er volgens het ARAB strenge beschermingsmaatregelen nodig zijn). Er zou ook telkens asbesthoudend slib in de goten terechtkomen. Per m dak dat wordt gereinigd zou er zowat 5 g asbest vrijkomen. Het grootste deel ervan komt in het reinigingswater terecht, de rest wordt via de lucht in de omgeving verspreid. werknemers die gedurende lange tijd (20 jaar, helft van de werktijd) reinigingswerken uitvoeren aan asbesthoudende daken en geen beschermingsmiddelen gebruiken hebben een significant risico op mesothelioom en longkanker (Conclusie van de studie "asbestvrijstelling door het reinigen van asbesthoudende daken" (WTCB, 2002))

61

2.9.5.2

huidige wetgeving Er is dan ook een ontwerptekst met een voorstel tot het verbieden van het afspuiten van asbestbevattende daken. Deze tekst zal in het Vlarem opgenomen worden. Het is mogelijk dat ook het ARAB in de toekomst het afspuiten van asbestbevattende daken met hoge druk reinigers of het reinigen met mechanische werktuigen met hoge snelheid zal verbieden. Deze verbodsbepaling zou (net als het volledige ARAB) wel enkel van toepassing zijn op niet-particulieren. In afwachting van een expliciet wettelijk verbod op het afspuiten van asbestbevattende daken neemt de OVAM voorlopig het volgende standpunt in: Het verspreiden van vrije asbestvezels is strijdig met artikel 12 en met artikel 5 van het afvalstoffendecreet: "het is verboden afvalstoffen achter te laten of te verwijderen in strijd met de voorschriften van dit decreet of de uitvoeringsbesluiten ervan" en "het afvalstoffenbeleid heeft tot doel de gezondheid van de mens en het milieu te vrijwaren tegen de schadelijke invloed van afvalstoffen ." . Het verspreiden van asbestvezels is ook strijdig met artikels 4.7.0.1.3 en 6.4.0.1 van het Vlarem waarin o.m. vermeld wordt dat er bij bewerkingen met asbesthoudende producten geen noemenswaardige milieuvervuiling door verspreiding van asbestvezels of -stof mag plaatsvinden. Bij overtredingen tegen het afvalstoffendecreet kunnen de daartoe aangewezen OVAM ambtenaren en de officieren van gerechtelijke politie een Proces Verbaal opstellen (artikel 55, 2 van het afvalstoffendecreet). Overtredingen tegen het Vlarem kunnen bovendien geverbaliseerd worden door de gemeentelijke milieuambtenaren. Er is overigens nog geen milieuvriendelijk alternatief met aanvaardbaar resultaat voor de ontmossing en/of reiniging van asbestcementen daken. De enige milieuhyginische aanvaardbare oplossing is dan ook het vervangen van de dakbedekking door, natuurlijk asbestvrije, nieuwe materialen.

2.9.5.3

een juridisch precedent Op 12 oktober 1999 heeft de Burgerlijke Rechtbank te Leuven een professioneel dakwerker veroordeeld tot het betalen van een materile en morele schadevergoeding aan omwonenden. De dakwerker voerde ontmossingswerken uit met een hogedrukreiniger waarbij een grijze nevel zich over de tuin en de woning van de buren verspreidde. De rechtbank oordeelde dat het al jaren bekend is dat asbest schadelijk is zodat wie professioneel actief is niet onwetend kan en mag zijn. Tijdens de werken werd geen enkele maatregel genomen om de verspreiding van asbestvezels te voorkomen, wat in strijd met het Vlarem (zie hierboven) en met de Richtlijn EEG 87/217 van 19 maart 1987.Ook het uitgieten van het vervuilde water in de tuin van de omwonenden werd als een fout bestempeld. Ook de verzekeraar van de opdrachtgever werd mee veroordeeld. De dakwerker werd eveneens veroordeeld om de verzekeraar BA priv-leven van deze opdrachtgever te vrijwaren (Tijdschrift voor Milieurecht, 2000, nr. 338)

2.9.6

Hoe zich beschermen tegen het inademen van vezels ?

De maskers met zogenaamd P2- of (nog beter) P3-filter bieden een behoorlijke bescherming tegen inademing van vezels bieden.
62

Een gewoon wegwerpmasker is absoluut niet geschikt want dit houdt de kleinste deeltjes niet tegen. Met de huidige kennis van zaken lijkt het echter een beetje overdreven om een maskers met zogenaamd P2- of P3-filter te gebruiken bij de verwijdering van asbestcement, mits men bovengenoemde voorzorgsmaatregelen maar in acht neemt. De meest optimale bescherming biedt een volgelaatsmasker aangesloten op persluchtfles. Het masker wordt in overdruk gehouden. Een beschermingsfactor van 2000 is hiermee theoretisch haalbaar.

2.9.7

is er een asbestrisico in de omgeving van stortplaatsen ?

In de periode tussen 1996 en 1999 werd de asbestconcentratie in de lucht in de omgeving van 2 stortplaatsen voor inert afval en van een monostortplaats voor asbest gemeten. De meetresultaten bleken geruststellend: de gemeten concentraties zijn slechts lichtjes hoger dan de achtergrondconcentratie in een stedelijke of residentile omgeving. De gemeten concentraties zijn ongeveer even groot als deze in een industrile omgeving en zijn lager dan de door de VITO voorgestelde grenswaarde van 1000 v/m (de VITO is de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek). Het bijkomende risico voor de omgeving van een stortplaats wordt op basis van de beschikbare gegevens als beperkt ingeschat. Metingen blijven natuurlijk wel momentopnames. Wanneer de exploitant op de hoogte is van de aanwezigheid van het meetteam is de exploitatie gedurende de meetcampagne niet altijd representatief voor de dagelijkse gang van zaken. Een onberispelijke dagdagelijkse bedrijfsvoering is dan ook van het grootste belang om pieklozingen te vermijden en om vooral de eigen werknemers van de stortplaats te beschermen.

2.9.8

Mag asbest nog gebruikt worden in producten ?

Bijna geen enkel asbesthoudend product mag nu nog op de markt gebracht, vervaardigd of gebruikt worden. Het gebruik van blauwe asbest is reeds sedert 1978 verboden. Het KB van 03.02.98 (gepubliceerd in het BS op 21.02.98) verbiedt het op de markt brengen, het produceren en het gebruik van alle amfiboolasbesthoudende en bijna alle chrysotielasbesthoudende producten (ook asbestcement), met behoud van enkele specifieke uitzonderingen. Het KB van 23.10.2001 beperkt de uitzonderingen verder: dit KB verbiedt ook het op de markt brengen en het gebruik vanaf 1 januari 2005 van chrysotielhoudende "dichtingen en bekledingen die gebruikt worden in industrile processen en installaties bestemd voor vloeistofcirculatie ter voorkoming van risico's verbonden aan hoge temperaturen en drukken". De Europese richtlijn 1999/77/EG verbiedt het op de markt brengen en het gebruik van alle soorten zuivere asbestvezels of van producten waarin deze asbestvezels opzettelijk zijn toegevoegd. Enige uitzondering op deze richtlijn is het gebruik van chrysotielasbest in membranen voor elektrolyse.
63

Deze richtlijn treedt pas in werking in de verschillende lidstaten op het moment dat de betrokken lidstaat de richtlijn in haar wetgeving opneemt. Dit moet ten laatste op 1 januari 2005 gebeuren. Samengevat: ongeveer geen enkel asbesthoudend product mag nu nog op de markt komen. Dit verbod betekent NIET dat nog in gebouwen/constructies/machines aanwezige asbesthoudende materialen ogenblikkelijk moeten verwijderd worden: verwijdering is enkel noodzakelijk wanneer de levensduur van deze producten ten einde loopt (wanneer vb. er een risico is dat er asbestvezels uit deze producten vrijkomen) of wanneer het gebouw/de constructie/de machine gesloopt of gedemonteerd wordt. Eens het asbesthoudend materiaal verwijderd wordt mag dit echter nooit meer hergebruikt of doorverkocht worden maar moet op de elders in deze tekst beschreven legale wijze als afvalstof verwerkt worden.

2.9.9

Zijn andere minerale vezels ook schadelijk voor de gezondheid?

Het juiste mechanisme waarop asbestvezels sommige ziekten veroorzaken is onbekend. Volgende factoren zouden echter volgens de huidige kennis de schadelijkheid van asbestvezels mee teweegbrengen: asbestvezels zijn heel fijne vezels met diameters van 0,03 tot 0,04 m. Asbestvezels kunnen net als andere vezels met een diameter < 3 m de longblaasjes bereiken (= definitie van inadembaar). Dikkere vezels zijn niet inadembaar en worden dus als veilig beschouwd. Dikkere vezels kunnen wel nog hinderlijk zijn door ogen, huid en luchtwegen te irriteren; asbestvezels hebben een kristallijn karakter waardoor de vezelbundels in de lengte splitsen in steeds dunnere en dus gevaarlijkere vezels. Amorfe vezels daarentegen breken enkel in dwarsrichting en kunnen dus niet of nauwelijks gevaarlijk dun worden; de biopersistentie: hoe meer persistent hoe langer de schadelijke invloed in het lichaam duurt. Zo is chrysotiel (wit asbest) veel gemakkelijker oplosbaar in het lichaam dan amosiet of crocidoliet (bruin of blauw asbest).Chrysotiel zou dus minder risicovol zijn voor de gezondheid.

De schadelijkheid van vezels zou volgens deskundigen van het instituut voor Toegepast Natuurwetenschappelijk Onderzoek (TNO) uit Delft voornamelijk afhangen van de afmetingen van de vezels en van de snelheid waarmee de vezels oplossen in het menselijke lichaam. Vezels die asbest vervangen zouden dus bij voorkeur bestaan uit niet-bioresistente vezels dikker dan 3 m en met een amorfe (niet-kristallijne) structuur. De MMMF vezels (man made mineral fibres) zijn amorfe vezels. De blootstelling aan dergelijke dunne minerale vezels is al tientallen jaren een feit, zonder dat ernstige ziekteverschijnselen opgedoken zijn. In 1982 werd in een conferentie te Kopenhagen over MMMF besloten dat, mochten deze MMMF vezels onverhoopt toch als kankerverwekkend aangemerkt worden, dan is die mogelijkheid zo gering en de mate van blootstelling zo laag, dat het rele risico op kanker bij zowel werknemers van productiebedrijven als bij gebruikers nihil is.
64

Minerale wol (glas of steenwol) is het meest gebruikte vezeltype bij de MMMF vezels.

Per vezeltype kan men het volgende opmerken: glaswolvezels: hebben een dikte van 3 tot 12 m en zijn dus meestal nietinadembaar, zijn amorf. Glasvezels blijven maximaal 1 tot 3 jaar in het lichaam. Enkele speciale soorten met dunnere vezels kunnen problematisch zijn. Voor glas- en steenwol werd in sommige studies wel, in andere geen carcinogeen effect vastgesteld; rotswol en slakkenwol: zijn amorf, meeste soorten bevatten weinig inadembare vezels: de gebruikelijke dikte van rotswol is 5 tot 7 m; keramische vezels (afkortingen RCF, SVF, MMVF): geven op basis van proefdierenonderzoek aanleiding tot ongerustheid. keramische vezels (siliciumoxydes, aluminiumoxydes, zircoonoxydes e.d.) die langer zijn dan 5 m en dunner dan 3 m worden geclassificeerd als verdacht carcinogeen, dit in afwachting van resultaten van epidemiologisch onderzoek. Het is op tot ogenblik overdreven het risico met asbest gelijk te schakelen; wollastonietvezels: kunnen voorkomen onder de vorm van inadembare kristallijne vezels, doch zijn goed oplosbaar in longvocht en dus niet bioresistent. Worden om laatste reden als relatief veilig beschouwd; whiskers: langwerpige kristallen waarvan sommige zeer persistent zijn. Op basis van huidige theorien is grote waakzaamheid geboden. Worden echter weinig gebruikt.

Nog een aantal tips voor het werken met glas- en steenwol: bewaar de voorraad altijd in een gesloten verpakking en open deze pas op uw werkplaats; snij het materiaal altijd met een scherp mes op een vaste ondergrond en trek het niet onnodig uit elkaar; voorkom het opdwarrelen van stof en verwijder het afval met een stofzuiger met speciale filter voor fijn stof in plaats van met de bezem of de hogedrukreiniger; zet deuren en ramen zoveel mogelijk open; draag in kleine of slecht geventileerde ruimten een stofmasker (type P-3) en een beschermbril, werkhandschoenen en gesloten werkkleding die losjes zit.Trek uw werkkleding uit in een geventileerde ruimte; spoel bij het douchen het stof eerst af met water en gebruik daarna pas zeep.

De Nederlandse Arbeidsinspectie hanteert een veilige grenswaarde van 5 inadembare vezels per ml lucht (gemiddelde waarde gemeten over een periode van 8 uren). Tot slot: Volgens het "safety data sheet" worden keramische vezels door het IARC (International Agency for Research on Cancer) in groep 2B ingedeeld, volgens het CEPA (Canadian Environmental Protection Agency) in groep 2. Afvalstoffen die meer dan 0,1 % kankerverwekkende stoffen bevatten (stoffen uit groep I of II) worden overeenkomstig afdeling 2.4 van het Vlarea als gevaarlijk afval beschouwd. Omwille van het voorzorgsbeginsel meent de OVAM dat afval met meer dan 0,1 % keramische vezels als gevaarlijk afval moet worden beschouwd, hoewel het risico volgens de huidige kennis heel veel lager is dan bij asbestvezels.

65

Gevaarlijke afvalstoffen moeten overeenkomstig art. 23 van het afvalstoffendecreet gescheiden ingezameld en afgevoerd worden. Afvoer moet gebeuren door een erkende overbrenger van gevaarlijk afval. Het afvoertransport moet steeds vergezeld gaan van een identificatieformulier (info over dit identificatieformulier + een downloadbaar voorbeeld vindt u bij www.ovam.be). Afval van keramische vezels moet bij afvoer verpakt worden in luchtdichte recipinten daar er vraagtekens blijken over de onschadelijkheid van de vezels. Het is, gelet op het voorgaande en ook vanuit het voorzorgsbeginsel, niet toelaatbaar dat dergelijk afval zomaar gemengd wordt met ander afval en in verspreide vorm vb. in een containerdienst terechtkomt.

2.9.10

Wie dient het ARAB na te leven ?

Het ARAB legt verplichtingen op aan werkgevers ter bescherming van hun werknemers. Met betrekking tot asbest betreft het o.m. het bijhouden van de asbestinventaris (zie hieronder) en het opstellen van een asbestbeheersplan en het nemen van stringente beschermingsmaatregelen /procedures/meetcampagnes wanner men asbestafval uit een gebouw wenst te verwijderen. Het ARAB is wel enkel van toepassing op: de werkgevers en de werknemers en de daarmee gelijkgestelde personen bedoeld in artikel 2 van de wet van 4 augustus 1996 betreffende het welzijn van de werknemers bij de uitvoering van hun werk. Priv-woningen waar er geen enkele vorm van tewerkstelling is ontsnappen aan de ARAB wetgeving. Dit zal bijvoorbeeld niet het geval zijn wanneer in een appartementsgebouw een concirge met een arbeidsovereenkomst wordt tewerkgesteld. Ook woningen waar een nmanszaak is gevestigd zijn niet onderworpen aan het ARAB.

2.9.11

Wat is de asbestinventaris ?
De asbestinventaris is een verplichte inventaris die door iedere werkgever moet opgemaakt en bijgehouden worden (artikel 148decies 2.5 van het ARAB). De werkgever kan hiervoor natuurlijk ook een beroep doen op een studiebureau/laboratorium dat gespecialiseerd is in asbestonderzoek. De inventaris dient per lokaal een lijst te bevatten van alle producten waar asbest in kan voorkomen of in voorkomt en een lijst van alle werkzaamheden waarbij werknemers aan asbest kunnen blootgesteld worden. Asbesthoudend materiaal moet in de inventaris vermeld worden ongeacht de concentratie van asbest in het materiaal. De inventaris moet ter beschikking gehouden worden voor de arbeidsinspecteur. Wanneer de inventaris aangeeft dat er asbest in het bedrijf aanwezig is dan moet er een programma ter beheersing van het risico uitgewerkt worden. De asbestinventaris wordt ter advies voorgelegd aan de veiligheidschef, de arbeidsgeneesheer van de onderneming en het Comit voor Preventie en Bescherming (of, als er geen dergelijke comit is, de vakbondsafvaardiging). De asbestinventaris wordt voorgelegd aan elke externe onderneming die werken komt uitvoeren op plaatsen waar asbestvezels kunnen voorkomen.

66

U kan op Internet een gratis gellustreerde brochure bestellen die de verplichtingen vermeldt die de werkgever opgelegd worden door het geheel van de reglementeringen met betrekking tot de asbestinventarisatie. Meer info hierover vindt men ook op de website van het laboratorium Fibrecount www.fibrecount.com/bnl_site/inventarisaties3.html.

2.9.12

Wat zijn de plichten van werkgevers bij werken met asbestvrijstelling ?

Indien een werkgever gebouwen, machines, installaties, beschermingsmiddelen of andere uitrustingen afbreekt of laat afbreken of in het geval van belangrijke werkzaamheden waarbij asbest kan vrijkomen en waarbij de werknemers tijdens deze werkzaamheden kunnen worden blootgesteld aan asbeststof dient de werkgever deze werkzaamheden te melden aan de administratie van Arbeidshygine en -geneeskunde (art. 148decies. 2,5.4.1. van het ARAB). Deze meldingsplicht zou enkel van toepassing zijn indien het gevaar van blootstelling aan stof zo wordt beoordeeld dat de berekende of gemeten concentratie van asbestvezels in de lucht op de arbeidsplaats boven een bepaalde drempelwaarde ligt (art 148decies. 2,5.3.2. en 2,5.3.3.).De eventueel vereiste meting van de asbestconcentratie in de lucht en de analyse ervan moet worden uitgevoerd door een dienst of laboratorium erkend door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Bij afbraakwerken of verwijdering van asbest dient er tevens een werkplan te worden opgesteld en dienen beschermingsmaatregelen te worden uitgevoerd zoals o.m. de tweelagige bedekking van vloeren en het plaatsen van een afzuiginstallatie (art. 148decies. 2,5.9.3.). Zoals elders in deze tekst reeds vermeld werd mogen deze afbraakwerken slechts uitgevoerd worden door ondernemingen die erkend zijn door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. Herstelwerkzaamheden die slechts een gering risico inhouden mogen daarentegen door de werkgever zelf uitgevoerd worden mits inachtname van bepaalde maatregelen (punten 5.9.2. en 5.9.5. van artikel 148 decies 2 van het ARAB). Het gaat hier bijvoorbeeld om de vervanging van buizen of leidingen of het verwijderen van platen die kunnen losgeschroefd worden. Wanneer de werkgever een gebouw huurt wordt het aspect financile verantwoordelijkheid complex (informatie onder voorbehoud): De werkgever/huurder blijft verantwoordelijk voor de naleving van de asbestreglementering. De werkgever is aldus afhankelijk van de eigenaar van het gebouw om de wetgeving te kunnen naleven. Bij verhuring van een gebouw is het volgende van toepassing, rekening houden met artikel 7 van de handelshuurwet van 30.04.1951 en met art. 1719 tot en met art. 1721 van het Burgerlijk Wetboek: de huurder-werkgever kan vrijwaring inroepen wanneer een gebouw zodanig is besmet door asbest dat het gebruik ervan verhinderd wordt. De eigenaar/verhuurder moet instaan voor de verwijdering van het asbest; indien de contaminatie minder groot is moet onderzocht worden of de uit te voeren werken als herstelwerkzaamheden kunnen beschouwd worden. Grote herstellingen zijn ten laste van de verhuurder, kleine van de huurder.
67

Onder kleine werken worden soms werken verstaan waarvan de kosten drie jaar huur niet te boven gaan. De huurder mag deze uitvoeren mits hij de verhuurder in kennis stelt. De kosten kunnen door de verhuurder worden terugbetaald wanneer deze zijn akkoord heeft gegeven. De werkgever/huurder zal er dus het beste aandoen de verhuurder in gebreke te stellen. De verhuurder zal moeten tussenkomen op basis van de beginselen van het burgerlijk recht. Dit betekent niet dat hij op strafrechterlijk vlak vrijuit gaat: indien hij opzettelijk zijn medewerking weigert kan hij als mededader of medeplichtige vervolgd worden wegens inbreuken op het ARAB. Voor meer info over huurwetgeving, toepassingsgebied van het ARAB e.d. kan u bij voorkeur mevrouw Ponnet van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg contacteren (PONNETG@meta.fgov.be).

2.9.13

Hoe erkend worden als verwijderaar van asbesthoudende materialen ?

Het verlenen van een erkenning voor het verwijderen/slopen van asbesthoudende producten uit de gebouwen/constructies wordt verleend door de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg (algemeen telefoonnummer: 02/233.41.11, www.meta.fgov.be). De heer Kumpen van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg ( 02/231.41.11) kan u waarschijnlijk meer informatie geven over de ARAB wetgeving en de interpretatie ervan met betrekking tot asbesthoudende producten.

2.9.14

Moet een overbrenger asbestafval ook voldoen aan de ADRreglementering ?

Personen die gevaarlijk asbestafval ophalen moeten hiervoor bij de OVAM erkend zijn als overbrenger van gevaarlijk afval en meer bepaald van asbestafval. Asbest wordt vermeld op de lijst van gevaarlijke stoffen van het ADR. Het wordt als volgt ingedeeld: carcinogeen cat. I, R45 (kan kanker veroorzaken), R48/23 (=gevaar voor ernstige gezondheidsschade bij langdurige blootstelling bij inademing), T (=giftig). Asbest wordt ingedeeld in ADRgevarenklasse 9: diverse gevaarlijke stoffen en voorwerpen.

Figuur 15

De ADR-reglementering kan van toepassing zijn bij het vervoer van sommige soorten asbesthoudende afvalstoffen. Deze reglementering is NIET van toepassing op transporten van : asbest, zodanig gefixeerd in een natuurlijk of kunstmatig bindmiddel dat tijdens het transport geen gevaarlijke hoeveelheden vezels en inadembaar asbest kunnen vrijkomen (vb. asbestcement);
68

asbesthoudende producten die zodanig verpakt zijn dat tijdens het transport geen gevaarlijke hoeveelheden vezels en inadembaar asbest kunnen vrijkomen. Indien de ADR-reglementering van toepassing is moeten de vervoersonderneming en de vrachtwagen over een ADR-erkenning beschikken en de vervoerder moet een aangepaste ADR-opleiding gevolgd hebben. Voor meer informatie over de ADR wetgeving kan men de Federale Overheidsdienst voor Mobiliteit en Vervoer contacteren (mobilit.fgov.be).

2.9.15

Wat te doen wanneer er asbest in een bodem wordt aangetroffen?

In het verleden werd asbestcement vrij frequent gebruikt voor het verharden van opritten, lokale wegen e.d. Deze praktijken vonden vooral plaats in de streken waar de asbestnijverheid gevestigd was zoals in o.m. de gemeenten Londerzeel, Kapelle-Op-Den-Bos, Tisselt, Willebroek, Meise en Nieuwenrode. Zo kon iedereen tot 1976 bij de onderneming Eternit "draailingen" ophalen, wat een afvalproduct is van de productie van asbestcement. De overheid noch de producenten zelf hebben een inventaris bijgehouden van dit wijdverspreid kleinschalig gebruik. Dergelijk gebruik leidt nu vaak tot problemen. Oplossingen voor het omgaan met asbest in bodems worden geval per geval nagegaan. Interessant voor gemeenten is dat de samenwerkingsovereenkomst tussen de Vlaams Minister van Leefmilieu en gemeenten en provincies (contracttekst 20022004 van december 2001) een beperkte subsidie voorziet voor gemeenten die kleine hoeveelheden gevaarlijke afvalstoffen laten verwijderen. Voorwaarde is dat een PV tegen onbekenden is opgemaakt. U dient bij voorkeur de OVAM te contacteren ( 015/284.284) wanneer uw bodem/oprit met asbest verontreinigd is of wanneer U een ernstig vermoeden van een dergelijke verontreiniging hebt. Tenzij het asbestcement zich aan de oppervlakte bevindt en er stof kan opwaaien (vb. bij langdurige droogte) is er wel geen onmiddellijke reden tot grote ongerustheid: asbest is enkel schadelijk zijn wanneer de asbestvezels zich in de lucht kunnen verspreiden.

2.9.16

Zijn er andere verwerkingsmogelijkheden dan immobilisatie met cement?

In Belgi zijn er geen andere verwerkingsmogelijkheden. In Frankrijk heeft de onderneming Inertam (939200 Saint-Denis, 6, rue Ampre, Tour Perrin, tel. 0033 49 22 93 97, een dochter onderneming van Electricit De France) sedert 1995 een mobiele installatie voor het verglazen van asbestafval. De installatie bevindt zich te Morcenx in de Landes. De jaarlijkse capaciteit bedraagt 8 000 ton en wordt eind 2002 verdubbeld. Het asbestafval wordt gesmolten bij 1600 C met behulp van een plasmatoorts. Jaarlijks worden er enkele duizenden tonnen asbest verwerkt. Het verglaasde of lavavormige residu is volledig stabiel en inert en bevat geen vezels meer. Dit materiaal kan als vervanger van kwarts of basalt als bouwstof gebruikt worden.
69

Kostprijs voor de verwerking variert, in functie van de samenstelling en van de aangeleverde hoeveelheden, van 990 tot 1 400 /ton (cijfers van 2003, exclusief transportkosten en taks) wat ongeveer evenveel is als in geval van cementatie. Vanuit milieuhyginisch standpunt is een dergelijke verglazing of vitrificatie op lange termijn wel een betere oplossing dan cementering: bij verglazing wordt de asbestvezel immers volledig vernietigd. Meer informatie over vitrificatie vindt u bij http://www.europlasma.com/. In Japan en Frankrijk zijn er nog andere plasmaovens die aangewend worden voor het verglazen van bodem- en vliegassen van afvalverbranding. In Duitsland had de onderneming asbestEx-System GmbH (19306 NeustadtGlewe) een installatie om asbest in een draaitrommeloven te verwerken bij 800 tot 1200 C. Het asbest viel uiteen in onschadelijke magnesiumsilicaten en in oxiden. In het eindproduct zou met 95 % zekerheid nog max. 0,1 % asbest voorkomen. Het eindproduct zou in aanmerking komen voor hergebruik bij de wegenbouw. Kostprijs zowat 1000 mark/ton. Deze onderneming bestaat niet meer. Er zouden op experimenteel niveau processen ontwikkeld of reeds beproefd zijn om asbest chemisch in zuur milieu volledig af te breken: In Nederland startte de onderneming Sita Ecoservice recent in Almelo een pilootinstallatie op voor de fysisch-chemische verwerking van asbestafval tot een inerte grondstof. De asbestvezels worden in een reactor bij verhoogde druk en temperatuur door de sterke base NaOH omgezet tot onschadelijke nasilicaten. De verwerking zou 80% zuiniger zijn dan het pyrometallurgisch smelten. Het asbesthoudend afval wordt vermalen in 2 luchtdichte voedingsbunkers waarbij de dubbel verpakte kunststofzakken vooraf niet geopend dienen te worden. Het vermalen materiaal wordt naar de reactor geleid. Mocht het experiment succesvol blijken zal een installatie met een jaarlijkse verwerkingscapaciteit van 40 000 tot 80 000 ton gebouwd worden. Als de processen voor het verwerken van asbestafval succesvol blijken te zijn, zou men in Nederland vanaf 2002 een stortverbod voor asbesthoudend afval kunnen instellen. Meer informatie over de fysisch-chemische verwerking kan u bekomen bij de heer Herman Snellink van Sita Ecoservice (tel. 0031 546 58 85 88).

2.9.17

Mag asbestafval in Vlaanderen in- of uitgevoerd worden ?

Dit wordt geval per geval bekeken door de OVAM: asbesthoudend afval is onderworpen aan de Vlaamse en Europese milieuwetgeving, meer bepaald aan het Vlarea en aan de EEG richtlijn 259/93. Volgens deze richtlijn wordt afval dat asbestvezels en -stof bevat als een "rode lijst" afvalstof beschouwd (meer specifiek asbestafval wordt in bijlage IV van EEG richtlijn 259/93 vermeld onder de code RB010), wat wil zeggen dat de in- en uitvoer van asbestafval tussen EEG lidstaten en in/uit de EEG aan de strengste procedure wordt onderworpen. Voor elke afvalstroom van een rode lijst afvalstof is een "kennisgevingsprocedure" van toepassing. De landen van herkomst, doorvoer en bestemming kunnen hierbij stelselmatig bezwaar indienen op basis van volgende
70

principes: nabijheid (de afvalstof moet bij voorkeur verwerkt worden in de dichtstbijgelegen vergunde inrichting), voorrang voor nuttige toepassing (in afvalstoffenverwerkende inrichtingen moeten bij voorkeur afvalstoffen verwerkt worden die nog nuttig kunnen toegepast worden) en zelfvoorziening (elke lidstaat moet bij voorkeur in staat zijn om zijn eigen afvalstoffen te verwerken). Wanneer n van de bevoegde autoriteiten een bezwaar indient mogen de transporten niet plaatsvinden. Concreet zal de OVAM bij de beoordeling van een aanvraag tot in- of uitvoer van een stroom asbestafval o.m. nagaan of de eindverwerking milieutechnisch verantwoord is en of er zich geen afvalverwerkingsinrichting met een kwalitatief gelijkaardige verwerkingswijze dichter bij de locatie bevindt waar het asbestafval ontstaat.

2.9.18

Hoeveel asbestafval wordt in Vlaanderen verwerkt ?

Onderstaande tabel geeft een overzicht van de aan de OVAM gemelde hoeveelheden in Vlaanderen. verwerkingswijze conditioneren recyclage storten tijdelijke opslag verbranden Totaal
Tabel 12.

1998 726 119 17 806 18 651

1999 4 177 315 18 943 120 23 555

2000 5 584 584 7 443 18 13 629

verwerking asbestafval in Vlaanderen: gemelde hoeveelheden

De gegevens zijn gebaseerd op steekproeven en zij dus louter indicatief. De gegevens zijn exclusief het grootste deel van het asbestcement dat jaarlijks vrijkomt. Als dit asbestcementafval al aan de OVAM gemeld wordt, dan gebeurt dit meestal onder de omschrijving bouwafval, asbestcementafval wordt dus niet mee opgenomen in de cijfers over asbestafval. Belangrijk is ook dat recyclage van asbestafval verboden is: asbesthoudende producten mogen niet (opnieuw) in gebruik worden genomen eens ze uit circulatie worden genomen.

71

2.10

Asbest op het Internet

Tabel 13. Asbest op het Internet (sommige van de sites zijn reeds vermeld in bovenstaande tekst)

Belgische sites www.lucht.milieuinfo.b de brochure "asbest in en om het huis" toont u waar u asbesthoudende materialen i uw huis kan terugvinden en wat e u dient te doen hier vindt u een volledige digitale versie van de interessante en practische brochure "asbest, veelzijdig maar www.environment.fgo levensgevaarlijk". Deze brochure bevat o.m. raadgevingen als v.be/Root/Pub/Asbest u met asbest werkt en een aantal kenmerken van veel /main_nl.htm voorkomende asbestmaterialen. Achteraan deze brochure vindt u het KB van 03.02.98 dat het op de markt brengen van bijna alle soorten en types asbestproducten verbiedt. De brochure bevat ook lijsten van erkende labos voor luchtmetingen en van erkende asbestverwijderaars. meta.fgov.be/pc/pcb/n De medische inspectie van de Administratie van Arbeidshygine en Arbeidsinspectie houdt toezicht op lcb06.htm asbestverwijderingswerkzaamheden http://www.fibrecount. com/bnl_site/index.ht ml een uitgebreide en goede site van het in asbest gespecialiseerde laboratorium Fibrecount met veel info over de Belgische asbestwetgeving, de wijze waarop asbest in de lucht gemeten wordt e.d.

http://www.euOverzicht van EU regelgeving over asbest milieubeleid.nl/ch07s1 5.html europa.eu.int/eurlex/nl/search.html www.abeva.be/ via het trefwoord asbest vind je alle EEG -wetgeving over asbest. Vereniging van asbestslachtoffers in Belgi:ABEVA (Asbestos Belgium Victims Association), Sint Bernardusstraat 64,1060 Brussel , tel.: 0479/92 72 37

www.meta.fgov.be/pg/ Hier vindt u lijsten van door het ministerie van Arbeid erkende labo's voor het meten van asbestvezels in de lucht, voor het nlg00.htm identificeren van asbest in materialen en van erkende verwijderaars (slopers) van asbesthoudende materialen uit gebouwen/constructies

72

www2.vito.be/navigat or/default.asp:

via de milieunavigator kan u zelf de volledige Vlarem en Vlarea wetgeving raadplegen. U kan bijvoorbeeld zoeken op het sleutelwoord "asbest". Een handleiding voor het raadplegen van de milieunavigator vindt u bovenaan in de menubalk van de milieunavigator. Op deze site kan u via e-mail een gratis gellustreerde brochure bestellen die de verplichtingen voor de werkgever met betrekking tot de asbestinventarisatie vermeldt. In deze brochure wordt ook een overzicht gegeven van de zogenoemde cat. I asbestbevattende producten (ongebonden asbest) en de cat. II asbestbevattende producten (gebonden asbest). De brochure bevat tevens de belangrijke artikels 148decies2.5 en 723Ter van het ARAB en het uitvoeringsbesluit met betrekking tot de asbestinventaris. Tevens vindt u achteraan de brochure de adressen van de regionale diensten van de FOD Werkgelegenheid, Arbeid en Sociaal Overleg. franstalig document (juni 1997, U.L.B.) met algemene info over asbest en met een aantal verwijzingen naar andere sites.

meta.fgov.be/pd/pdd/ nldd14.htm:

club.ib.be/jean.louis.h ubermont/cv/amiante. htm _Toc396304135:

Nederlandse sites http://www.asbestnet. nl/ www.ggd.nl/ggdinfo/a sbest.htm diverse info met o.m. een lijst van risicoberoepen een beknopt Nederlands document met betrekking tot asbestafval

www.asbestslachtoffe Het Instituut Asbest Slachtoffers is een gezamenlijk initiatief van het Comit Asbestslachtoffers, werkgevers- en rs.nl/ werknemersorganisaties, het Verbond van verzekeraars en de Nederlandse overheid. Het helpt Nederlandse slachtoffers bij het bekomen van schadevergoedingen. www.infomil.nl/publi/p ublicat.htm Op deze site kan u een uitgebreid Nederlands document over asbest ("242 vragen over asbest") bestellen of als zipbestand downloaden. De inhoud is wel voor een belangrijk deel toegespitst op de Nederlandse wettelijke verplichtingen.

andere buitenlandse sites www.pearsonandpear op deze site van het Amerikaanse advocatenkantoor Pearson son& Pearson vindt men cijfers in tabelvorm over het aantal Amerikaanse asbestslachtoffers, onderverdeeld per geslacht, law.com/asbestos/

73

leeftijd, ras, staat, beroep, industrietak. www.oshauitgebreide asbestinfo van de Amerikaanse Occupational slc.gov/SLTC/asbesto Safety & Health Administration (OSHA), met talrijke links naar andere sites. De OSHA-website zelf biedt een s/index.html adembenemende hoeveelheid info. www.oshaslc.gov/dts/osta/oshas oft/asbestos/index.ht ml www.oshaslc.gov/dts/sltc/metho ds/inorganic/id191/id1 91.html dit is een Engelstalig interactief downloadbaar document dat als hulpmiddel kan gebruikt worden voor degenen die belast zijn in het beheer van gebouwen met asbestproblemen. Het is natuurlijk afgestemd op de Amerikaanse wetgeving terzake. uitgebreide info van het Amerikaanse "OSHA" (enigszins te vergelijken met onze Administratie van de arbeidshygine en geneeskunde) over het meten van asbest met een polarisatiemicroscoop

www.pp.okstate.edu/e lijst van talrijke (Amerikaanse) links naar andere sites. hs/LINKS/Asbestos.ht m www.asbestosinstitute.ca/index.html het Canadese asbestos instituut met o.m. info over de opportuniteit van de asbestverwijdering uit gebouwen. Let wel: In het "asbestos institute" participeren zowel de overheid en werknemersorganisaties als niet-gespecificeerde industrien (asbestproducenten ?). Ook wordt als doelstelling vermeld: " work practices and techniques for the safe use of chrysotile asbestos". En: in Canada wordt er nog asbest ontgonnen. Met het nodige voorbehoud dus !

www.mesotheliomasite met info over het voorkomen van asbest in gebouwen. facts.com/whatis.shtm Ook links naar andere websites die voornamelijk over de gezondheidsrisico's gaan en over de verantwoordelijkheid van l). de industrie bij het op de markt brengen van asbesthoudende producten www.ulib.org/webRoo t/Books/National_Aca demy_Press_Books/a sbestiform/asbestifor m.htm www.epa.gov/iris/sub st/0371.htm - I.B. vrij uitgebreide, Engelstalige wetenschappelijke site over nietberoepsgebonden gezondheidsrisico's van asbest. Ook een artikel over de meetmethodes van asbestvezels en over de biologische effecten van andere, natuurlijke en synthetische vezels gedetailleerde medische info over kankerrisico bij asbestblootstelling

74

minerals.usgs.gov/mi cijfers over de ontginning en productie van asbest nerals/pubs/commodit y/asbestos/index.html myb www.ulib.org/webRoo Site over de medische risicos te wijten aan het voorkomen t/Books/National_Aca van asbest of het niet-beroepsmatig omgaan met asbest, met demy_Press_Books/a o.m. epidemiologische studies sbestiform/asbestifor m.htm

varia micro.magnet.fsu.edu/ virtuele bediening van verschillende soorten microscopie. Bij primer/virtual/virtual.ht de collectie beelden zit jammer genoeg geen asbestmonster. ml www.opb.be/inhoud.ht over gevaarlijke stoffen m www.oshaslc.gov/SLTC/silica_a dvisor/mainpage.html over de gevaren van silicose

75

2.11

Het asbestbeleid
In het Milieubeleidsplan 1997-2001 wordt de bestrijding van verontreiniging door asbest als een bindend actiepunt naar voren geschoven. Bij het thema verspreiding van milieugevaarlijke stoffen wordt als te ondernemen actie vermeld: Een actief beleid uitwerken rond de preventie en verwijdering van asbesthoudende stoffen (actie 33) Volgende stappen zijn voorzien: het bepalen van prioriteiten voor verdere acties op basis van een risicoevaluatie; het opstellen van richtlijnen of een reglementering voor de meest risicohoudende activiteiten; het invoeren van een meldingsplicht voor de meest risicovolle activiteiten; het afstemmen op het beleid van de federale overheid inzake arbeidsveiligheid; het opzetten van een informatie- en sensibiliseringscampagne.

Concreet zal men: de noodzaak nagaan van het opstellen van een algemene grenswaarde of richtwaarde voor asbest in de omgevingslucht of van grenswaarden rond risico-activiteiten; risicosituaties identificeren en sensibiliseringscampagnes opstarten; de mogelijkheid voor het opstellen van een sloopbestek of van milieuvoorwaarden bij sloopactiviteiten onderzoeken; de mogelijkheid onderzoeken om via containerparken een inzamelcircuit voor gevaarlijk asbestafval op te zetten; eventueel bijkomende maatregelen opleggen bij het storten van asbestcement op categorie 3-stortplaatsen (afzonderlijke stortvakken, afdek onmiddellijk na het storten).

Het Vlaams beleid inzake asbestbeheersing wordt gedragen door AMINAL (contactpersoon mirka.vanderelst@lin.vlaanderen.be, tel. 02/553 78 76 ). Met deze tekst hoopt de OVAM alvast een bijdrage te hebben geleverd om iedere belanghebbende te informeren en sensibiliseren over het verantwoord omgaan met asbest en asbestafval.

76

2.12

Mogelijke ontwikkelingen in de wetgeving

De EEG beschouwt asbestcementafval ook als gevaarlijk afval. De Vlaamse wetgeving zal in de toekomst ook in deze zin aangepast worden. Uiterste datum hiervoor is 16 juli 2005. Op dit ogenblik is asbestcementafval volgens de Vlaamse milieuwetgeving echter nog geen gevaarlijk afval. Eens dit het geval wordt zal deze tekst in deze zin aangepast worden. Het indelen van asbestcementafval als gevaarlijk afval kan volgende consequenties hebben: u mag het asbestcement niet meer zelf naar een vergunde stortplaats afvoeren. U mag ze nog wel nog naar een containerpark afvoeren of afgeven aan een erkende overbrenger voor gevaarlijk asbestafval; het asbestcement zal op een categorie 1-stortplaats i.p.v. een categorie 3stortplaats moeten gedeponeerd worden. Andere mogelijkheid is dat er categorie 3-stortplaatsen komen met afzonderlijke stortvakken voor asbestcement.

De verwerking van asbestafval kan hierdoor duurder worden. Hoewel deze wijziging een betere bescherming van mens en leefmilieu beoogt dreigt de maatregel gedeeltelijk het doel voorbij te schieten: het risico bestaat dat een toekomstige duurdere verwerkingsprijs voor het asbestcementafval een stimulans zal zijn om asbestcement her en der illegaal te dumpen.

Damiaan De Backer ingenieur

77

Definities en begrippen

absoluutfilter (HEPA-filter of High Efficiency Particulate Air filter): een absoluutfilter is in staat om 99,97 % van de deeltjes groter of gelijk aan 3 m uit de lucht te filteren. De filter werd in eerste instantie ontwikkeld door het Amerikaanse leger om militair personeel te beschermen tegen de inademing van schadelijk radioactief plutoniumstof. De filter bestaat uit ultrafijne glasvezels, welke in lamellen opgevouwen zijn om de oppervlakte zoveel mogelijk te vergroten. Daar de HEPA-filter duur is worden er meestal een aantal andere filters voorgeschakeld. Tegenwoordig heeft men ook reeds ULPA filters (Ultra-Low Penetration Air), welke tot 99.99% van deeltjes groter of gelijk aan 0.12 m (vb. sommige virussen) uit de lucht kunnen filteren; arodynamische dynameter: de snelheid waarmee een partikel in een aerosol uitzakt door de zwaartekracht hangt af van de vorm, de afmetingen, zijn dichtheid en de visceuze weerstand bij het bewegen door lucht. De arodynamisch equivalente diameter (AED) van een partikel berust op een concept dat er van uitgaat, dat de snelheid van zo'n deeltje kan worden vastgesteld. De AED is de straal van een bolvormig deeltje met dichtheid n 3 (1 kg per dm , de dichtheid van water) dat dezelfde uitzaksnelheid in hetzelfde gas heeft. Deeltjes met dezelfde AED vertonen hetzelfde dynamische gedrag; beschermingsfactor: de verhouding tussen de concentratie vezels in de omgevingslucht en de concentratie vezels die ingeademd wordt bij het dragen van een masker. Hoe hoger hoe beter; categorie 1-stortplaats: stortplaats voor bedrijfsafval of voor behandeld gevaarlijk afval. De lijst van deze stortplaatsen vindt u op de OVAM website; categorie 3-stortplaats: stortplaats voor strikt inert afval (beton - en /of metselwerkpuin, natuursteenafval). Ook asbestcement mag voorlopig nog (mogelijk tot 16 juli 2005) op een dergelijke stortplaats worden gestort FOD werkgelegenheid, arbeid en sociaal overleg: FOD staat voor Federale Overheidsdienst. Het betreft het vroegere Ministerie van Arbeid en Tewerkstelling in een nieuw kleedje grenswaarde: concentratie van een verontreinigde stof die niet mag overschreden worden; identificatieformulier voor afvalstoffen: het identificatieformulier bevat volgende info: - oplopend volgnummer door de opdrachtgever toegekend; - datum van vervoer; - naam en adres van de opdrachtgever; - naam en adres van de producent; - naam en adres van de geregistreerde vervoerder (enkel indien transport niet door de opdrachtgever zelf gebeurt); - naam en adres van de bestemmeling met aanduiding van de aard van de vermelding (R- of D-code); - omschrijving, hoeveelheid en Eural-code van de afvalstoffen; Meer informatie over het identificatieformulier en een downloadbaar voorbeeld vindt u op de website van de OVAM, bij de rubriek "onderneming" en vervolgens bij "Transport:identificatie; inert afval: Bij de definities voor afvalstoffenverwerking wordt inert afval in art. 1.1.2. van Vlarem II als volgt gedefinierd: "afvalstoffen die geen significante fysische, chemische of biologische veranderingen ondergaan. Inerte afvalstoffen lossen niet op, verbranden niet en vertonen ook geen andere fysische of chemische
78

reacties, worden niet biologisch afgebroken en hebben geen zodanige negatieve effecten op andere stoffen waarmee zij in contact komen dat milieuverontreiniging of schade aan de volksgezondheid dreigt te ontstaan. De totale uitloogbaarheid en het gehalte aan verontreinigende componenten van de afvalstoffen, en de ecotoxiciteit van het percolaat mogen niet significant zijn en met name de kwaliteit van het oppervlaktewater en/of grondwater niet in gevaar brengen". Vanaf 16 juli 2005 worden de aanvaardingscriteria van cat. III stortplaatsen (of stortplaatsen voor inert afval) gewijzigd. De acceptatiecriteria zullen vanaf dan in alle EG lidstaten identiek zijn (beschikking 2003/33/EG tot wijziging van stortplaatsrichtlijn 1999/31/EG). Hieronder volgt een samenvatting van deze acceptatiecriteria: Op stortplaatsen voor inert afval mogen enkel ongevaarlijke afvalstoffen worden gestort. Sommige ongevaarlijke afvalstromen kunnen zonder analyse op een stortplaats voor inert afval, met name beton, bakstenen, tegels, keramiek en mengsels hiervan, glas & niet-vervuilde grond met stenen. Alle andere afvalstromen dienen geanalyseerd te worden alvorens ze op een stortplaats voor inert afval toegelaten worden. De uitloging van zware metalen en de concentratie van sommige organische parameters moet hierbij worden gemeten. Asbestcement mag vanaf 17 juli 2005 niet meer gestort worden op een cat. III stortplaats.Asbestcement mag dan enkel nog gestort worden op een vergunde cat. I stortplaats met een specifiek voor asbestcement ingericht stortvak. Een aantal cat. III stortplaatsen hebben reeds een vergunning aangevraagd voor de gedeeltelijke omvorming van hun stortplaats tot een cat. I stortplaats met een specifiek stortvak voor asbestcement. Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau (MTR): het maximaal toelaatbaar risiconiveau is een berekende waarde voor de concentratie van een bepaalde stof in het milieu, waarbij 95 procent van de daar levende organismen beschermd zijn tegen de gevolgen van de desbetreffende stof. MTR-waarden worden zeer regelmatig herzien omdat er veel nieuwe kennis vrijkomt over de gevolgen van bepaalde stoffen in het milieu. Soms is er nog weinig kennis over een bepaalde stof, en spreekt men van een indicatieve MTR. (i-MTR). 3 Het MTR voor asbest bedraagt 100.000 vezelequivalenten (veq) per m lucht (als jaargemiddelde); PAKs: poly-aromatische koolwaterstoffen. Familie van organische, ringvormige verbindingen waarvan sommige bewezen kankerverwekkend zijn (benzpoyreen) en anderen verdacht kankerverwekkend. De lichtere verbindingen zijn vluchtig (naftaleen), de hoogmoleculaire verbindingen zetten zich vast op stofdeeltjes in de atmosfeer. De stoffen ontstaan bij verbrandingsprocessen en zijn ook aanwezig in steenkoolteer; referentiemethode voor luchtmetingen: de referentiemethode voor luchtmetingen dient als ijkpunt voor de bescherming van werknemers die in professionele situaties aan asbest worden blootgesteld. De methode maakt gebruik van de membraanfiltermethode met optische fasecontrastmicroscopie. De methode heeft haar beperkingen: met de referentiemethode meet men alle vezels die voldoen aan de criteria van afmetingen, of het nu asbestvezels betreft of niet. Volgens studies zou er bij de chrysotielen 9 % tot 80 % van de vezels met < 3 m een hebben < 0,2 m, bij de amfibolen 33 % tot 66% (Inserm, 1997). Volgens Spurny and Strober (Int. J. Environ. Anal. Chem, 9:256-281,1981) bestaan meer dan 90 % van de minerale vezels die in landelijke streken
79

werden bemonsterd uit andere dan asbestvezels. De methode meet ook geen vezels met een diameter kleiner dan 0,2 tot 0,3 m (dit is de maximale resolutie van de optische microscoop). Deze dunnere vezels zijn ook en zelfs uitgesproken cancerinogeen. Het zijn net de fijnere vezels (< 0,3 m) die overwegend (weliswaar in lagere concentraties) in de buitenlucht voorkomen. Uitzondering dient gemaakt te worden van plaatsen nabij asbestemissiebronnen waar ook langere vezels frequent voorkomen. De methode is derhalve onvoldoende selectief en gevoelig voor het meten van asbest in de lucht bij zeer lage concentraties; richtwaarde: concentratie van een verontreinigde stof die men moet trachten te bereiken of trachten te handhaven; Verwaarloosbaar Risiconiveau (VR): het VR voor asbest bedraagt 1.000 veq per m3 lucht (als jaargemiddelde); vezel (inadembaar): het WHO definieert een inadembare vezel als een partikel met een lengte van min. 5 m, een diameter van max. 3 m en een lengte/diameter verhouding groter dan 3. Vezels met een diameter > 3 m (arodynamische diameter ca. 9 m) zijn niet inadembaar. Alle epidemiologische onderzoeken en de referentiemethode voor het meten van asbest in lucht zijn op deze vezeldefinitie gebaseerd. Toch zijn talrijke vezels die onder de definitie vallen geen asbestvezels en dus niet of minder risicovol voor onze gezondheid. Een verhoging van de lengte/diameter verhouding tot minimaal 5 of 8 zou het relatief aandeel van de asbestvezels flink doen toenemen en dus de bruikbaarheid van de definitie als maatstaf voor de aanwezigheid van risicovolle vezels in de lucht; vezelequivalent (veq): de gewichtsfactor die aan de vezels van de verschillende asbestsoorten worden toegekend om hun relatief risico voor de menselijke gezondheid weer te geven. De gewichtsfactor of equivalentiefactor hangt af van het type vezel en de lengte van de vezel. Volgende gewichtsfactoren worden gebruikt: 1 vezel witte asbest (chrysotiel) met lengte > 5 m: 1 veq; 1 vezel witte asbest met lengte < 5 m: 0,1 veq; 1 vezel blauwe of bruine asbest met lengte > 5 m: 10 veq; 1 vezel blauwe of bruine asbest met lengte < 5 m: 1 veq. vezeljaren: de eenheid vezeljaren is de gemiddelde concentratie asbest in de lucht (in vezels/cm3), gemeten met de lichtmicroscoop, maal het aantal jaren blootstelling. Bijvoorbeeld een 25-jarige blootstelling in een ruimte waarin 0,014 vezels/cm3 werden gemeten betekent een waarde van (0,014 * 25 =) 0,35 vezeljaren. Verwachte sterfte bij asbestblootstelling wordt soms uitgedrukt in percent slachtoffers per vezeljaar blootstelling; verwijdering: het demonteren of selectief wegnemen van asbesthoudende materialen uit gebouwen, constructies en machines n het daaropvolgende transport naar een vergunde inrichting voor het verwerken (behandelen of storten) van de asbesthoudende afvalstoffen. Deze omschrijving verschilt van de juridische definiring van "verwijdering" in de Vlaamse milieuwetgeving; verwerking: de behandeling van de asbesthoudende afvalstoffen in de vergunde inrichting of het storten van asbestafval op een vergunde stortplaats;

80

Vlarea: het Vlaams reglement betreffende afvalvoorkoming en -beheer: deze wettekst bevat o.m. de voorwaarden waaraan afvalstoffen moeten voldoen om als secundaire grondstof herbruikt te mogen worden. Het Vlarea kan u downloaden van de OVAM website; Vlarem: het Vlaams regelement betreffende de milieuvergunning: Vlarem I bevat de procedure voor het aanvragen van een milieuvergunning, Vlarem II bevat de milieuvergunningsvoorwaarden voor inrichtingen die milieuvergunningsplichtig zijn. Het Vlarem kan u downloaden van http://www.mina.be/vlaremteksten.html.

81

bijlage

Lijst van meest voorkomende asbesthoudende materialen opgedeeld in functie van hechtgebondenheid Asbest product Gebruik Asbestgehalte (m/m%) Producten waarin asbest in niet-hechtgebonden vorm voorkomt Spuitasbest Thermische en akoestische isolatie bij stoom turbines (crocidoliet). Brand en condensatie bescherming van staalconstructies (amosiet). Chrysotiel vermengd met minerale wol als cement binder en coating. Asbest isolatiebekleding Thermische isolatie van leidingen, boilers, voorgevormde pijpsecties, drukvaten, platen, tape, koord, golfpapier, deken, vilt en bedekking meestal 60 % - 85 % amosiet soms 60 % - 85 % crocidoliet soms chrysotiel Potentieel om vezels vrij te geven indien niet verzegeld. Dit potentieel verhoogt wanneer het materiaal veroudert, bros wordt en uiteenvalt. Opmerkingen

Alle typen asbest. Gehalte kan variren (vb. 6-8 % in Ca-silikaat bedekkingen, 100 % in dekens, vilt enz.). Losse vezelmassa, soms vermengd met gips of kalk

Brosheid is afhankelijk van de aard van de isolatiebedekking. Potentieel om vezels vrij te geven indien niet verzegeld. Dit potentieel verhoogt wanneer het materiaal veroudert, bros wordt en uiteenvalt. Heeft neiging tot stofvorming wanneer het materiaal bros, gebroken, geschuurd, gezaagd of geboord is.

Brandwerende Isolatiepanelen (Nobranda, Pical)

Brandprotectie, thermische en akoestische isolatie, weerstand tegen vochtinsijpeling en algemeen constructieplaat. Gebruikt in gang, brandweg, opvulpanelen, tussenmuur, plafondstegels, onderdak, wandvoering, badpanelen, externe overkapping en gewelf Afdichting, bedekking.

Crocidoliet gebruikt voor specifieke panelen tot ongeveer 1965. 15-40 % amosiet of een mengsel van amosiet en chrysotiel.

Koord en garen

Alle typen asbest. Gehalte kan variren tot 100 %. Wit tot vuilgrijs pluizig koord

Vezels kunnen vrijkomen bij grote hoeveelheden van ongebonden materiaal. Vezels kunnen vrijkomen indien het materiaal is versleten

Textiel/Pakkingsmateriaa l

Thermische isolatie en isolatiebedekking, verpakkingsmaterialen, branddekens en vuurbestendige beschermgordijnen, hand-schoenen, overalls, schorten enz

Alle typen asbest. Gehalte kan variren tot 100 %.

82

Kartonpanelen en papier

Thermische en elektrische isolatie en brandbescherming. Golfkarton voor leidingisolatie Dakbedekkingvilt en dampschermen. Asbestpapier onder PVC vloerbedekking Zeil met een grijze kartonachtige onderlaag. Vinylvloerbedekking, vuurbestendige laminaat

Van 1900 tot 1965 werd veelal crocidoliet verwerkt in kartonpanelen. Later alleen chrysotiel. Gehalte kan variren tot 100 %. Lichtgrijs, kartonachtig

Ongecoat asbestpapier en karton is niet stevig gebonden en zal vezels vrijstellen indien versleten en beschadigd

Vinylzeil met asbesthoudende onderlaag (o.a. Novilon) Bitumen

30 % - 50 % chrysotiel (onderlaag)

Veelal niet stevig gebonden en zal vezels vrijstellen indien versleten en beschadigd

Zwart teerachtig materiaal. Metaal composiet wandbescherming Muur renovatie

Meestal 2 % - 5 % of 5 % - 10 % chrysotiel

Veelal niet stevig gebonden en zal vezels vrijstellen indien versleten en beschadigd Vervaardigd uit losse asbest en katoenvezel met plaaster

Muur plug materiaal

Meer dan 90 %

83

Asbest product

Gebruik

asbestgehalte Producten waarin asbest in hechtgebonden vorm voorkomt

opmerkingen

Golfplaat

Dakbedekking. Wandbekleding. Grijze golfplaat in diverse diktes, vaak aan n kant een wafelstructuur en soms aan n kant een gemailleerde of gespoten coating Tussenwanden voor boerderijen, luiken voor industrile gebouwen, decoratieve panelen, badpanelen, bekleding van wand en plafond, composietpanelen voor brandbescherming. Grijze vlakke plaat in diverse diktes, vaak aan n kant een wafelstructuur en soms aan n kant een gemailleerde of gespoten coating Zoals hierboven waar sterke materialen vereist zijn.

10-15 % chrysotiel soms 2 5 % crocidoliet of amosiet

Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden

Lage-densiteit vlakke plaat en tussenpanelen

10 % -15 % chrysotiel bij dikke platen soms 2 5 % crocidoliet

Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden

Hoge-densiteit vlakke platen en tussenpanelen

10 % -15 % chrysotiel bij dikke platen soms 2 5 % crocidoliet

Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden

Tegels en AC leien

Bekleding. Wandelpaden. Dakbedekking. Dunne vlakke plaat, 3 mm - 6 mm dik, aan n zijde gecoat

10 % - 15 % chrysotiel soms 2 5 % crocidoliet

Voorgevormde producten

Waterbakken, tanks, afvoerbuizen, riolering, rookkanalen, omheining, dakbedekking, ramen/bloembakken, ventilatiekanalen. Kabelleidingen.

10 % - 15 % chrysotiel soms 2 5 % crocidoliet

84

Vloerbedekking.

Thermoplastic vloertegels. Harde asbesthoudende vinyltegels (o.a. colovinyl)

2 5 % chrysotiel (homogeen verdeeld) soms tot 25 % chrysotiel

Vezelvrijstelling is zeldzaam bij normaal gebruik. Vezels kunnen vrijkomen bij versnijden en verwijdering van asbestpapier

PVC vinyl tegels en PVC vloerbedekking Asbestcement met cellulosevezels (asbestboard) Textuurcoating Geelbruine, dunne plaat, 3 mm 6 mm dik, lijkt op hardboard

Normaal minder dan 10 % chrysotiel 2 5 % chrysotiel soms spoor (0,1 % - 2 %) crocidoliet Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden Vezels kunnen vrijkomen wanneer droog mengsels bereid zijn of bij loskomen van oude verflagen. Kan vezels vrijstellen bij mechanische manipulatie (zagen, hoge druk reiniging enz.) of indien sterk verweerd en ontbonden Alleen risicos bij schuren van uitgehard materiaal.

Coating op wanden en plafonds

3 5 % chrysotiel

Imitatiemarmer

Als marmer, 10 mm - 20 mm dik, in breukvlak zijn dunne witte vezels zichtbaar

30 % - 50 % chrysotiel

Mastiek, voeg- en kleefmateriaal

Algemeen

0,5 2 %

Asbest in huisproducten en verwarmers

Asbestmateriaal

Asbestgehalte

Opmerkingen

Producten waarin asbest in niet-vershredderbaar materiaal voorkomt Haardrogers, elektrische verwarmers, ijzers, toasters, wasmachines, drogers, afwasmachines, koelkasten en diepvriezers Versterk PVC en plastics Papier, remvoeringen, samengeperst vezelpakkingen, afsluiters, gepolymeriseerde pakkingen Variabel In het algemeen zullen remvoeringen en pakkingmaterialen weinig vezels vrijgeven.

Panelen en bekleding. Versterking voor huishoudproducten (handvaten van kookpot)

Variabel

85

Kookfornuis

Isolatiepaneel. Vuursteen, samengeperste vezelhechtingen (gepolymeriseerd).

16 40 %. Variabel

Kookmatjes IJzerstelling

Karton Papier, karton en asbest cement

Kan tot 100 % Kan tot 100 %, en 10 15 % 100 %, soms bedekt met glasvezel Tot 100 % en 16 40 % Variabel

Gasbranders

Samengeperste warmtepanelen

Gasverwarmers Boilers, pijpleiding

Al-papier, bekleding en isolatiepaneel Asbest/plaaster met of zonder een oppervlakte vezellaag

Elektrische warme lucht en opslag branders

Caposil isolatie blokjes. Isolatiepaneel. Papier, koord, vezeldichting.

16 40 % Variabel

Radiatoren Bitumen asbestproducten

Koord, vezeldichting Bitumen dakvilts. Bitumen coating op metalen. Dakgoot bekleding. Half-stijve bitumen dakbedekking.

Tot 100 %, variabel Chrysotiel of asbestpapier (tot 100% asbest) in bitumen Vezelvrijstelling is zeldzaam bij normaal gebruik. Dakvilts en bitumenproducten mogen niet worden verbrand.

86