Mechanica Fiets

Opleiding Fietstechniek
CURSUS Mechanica fiets

Colofon
Titel: Fietstechniek – Mechanica fiets
Auteurs: Patrick Honings
Uitgever: SYNTRA Limburg vzw
Editor: Bart Roux
© SYNTRA Limburg vzw 2016
Niets uit deze opgave mag vermenigvuldigd worden en/of openbaar gemaakt door middel
van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaandelijke
toestemming van de uitgever.
Pagina 1
INHOUDSOPGAVE
INHOUDSOPGAVE ............................................................................................................. 2
Moduleproef .................................................................................................................... 7
Modules traject fietsvakhandelaar .................................................................................... 7
1. Voorbereiding ............................................................................................................ 8
1.1. Veiligheid ..................................................................................................................... 8
1.1.1. Werkkledij ............................................................................................................ 8
1.1.2. Oogbescherming .................................................................................................. 8
1.1.3. Oorbescherming ................................................................................................... 9
1.1.4. Handbescherming ................................................................................................ 9
1.1.5. Brandbeveiliging ................................................................................................. 10
1.2. Milieu ......................................................................................................................... 14
1.3. Omgaan met materieel.............................................................................................. 15
1.3.1. Onderhoud ......................................................................................................... 15
1.3.2. Identificatie-systemen voor gereedschappen.................................................... 15
2. Materialenkennis ..................................................................................................... 16
2.1. Metalen...................................................................................................................... 16
2.1.1. Staal .................................................................................................................... 16
2.1.2. Titanium ............................................................................................................. 17
2.1.3. Magnesium ......................................................................................................... 17
2.1.4. Aluminium .......................................................................................................... 17
2.1.5. Keramische materialen ...................................................................................... 18
2.2. Kunststoffen (Polymeren).......................................................................................... 19
2.2.1. Thermoplasten ................................................................................................... 19
2.2.2. Thermoharders ................................................................................................... 19
2.2.3. Elastomeer.......................................................................................................... 19
2.2.4. ABS (Acrylonitril-butadieen-styreen) ................................................................. 20
2.2.5. PE (Polyetheen) .................................................................................................. 20
2.2.6. PA (polyamide) ................................................................................................... 20
2.2.7. POM .................................................................................................................... 21
Pagina 2
2.2.8. PC ........................................................................................................................ 22
2.2.9. Rubber ................................................................................................................ 22
2.2.10. Koolstofvezel................................................................................................... 23
2.2.11. Polyester ......................................................................................................... 24
2.2.12. Silicone ............................................................................................................ 26
2.2.13. Composiet ...................................................................................................... 26
2.3. Oppervlaktebehandelingen ....................................................................................... 30
2.3.1. Beschermlaag aanbrengen ................................................................................. 30
2.4. Hardingstechnieken ................................................................................................... 34
2.4.1. Harden ................................................................................................................ 34
2.4.2. Oppervlakteharding ........................................................................................... 34
2.5. Materialen uitgeruste fiets ........................................................................................ 38
3. Verspanende bewerkingen ....................................................................................... 39
3.1. Verspanende bewerkingen ........................................................................................ 39
3.2. Vijlen, zagen, boren, slijpen ....................................................................................... 40
3.2.1. Vijlen ................................................................................................................... 40
3.2.2. Zagen .................................................................................................................. 43
3.2.3. Boren .................................................................................................................. 45
3.2.4. Snijsnelheden ..................................................................................................... 53
3.2.5. Snij- en koelmiddelen ......................................................................................... 55
3.2.6. Het ruimen van gaten ......................................................................................... 56
3.2.7. Slijpen ................................................................................................................. 57
3.2.8. Buizensnijder ...................................................................................................... 60
3.3. Aanslijpen van gereedschappen ................................................................................ 62
3.3.1. Hoe slijp je een boor? ......................................................................................... 62
4. Bevestigingstechnieken ............................................................................................ 64
4.1. Bevestigingstechnieken ............................................................................................. 64
4.1.1. Schroefdraden .................................................................................................... 64
4.1.2. Draadsnijgereedschap ........................................................................................ 68
4.1.3. Schroefdraad op een fiets .................................................................................. 73
Pagina 3
4.2. Lastechnieken en hardsoldeertechnieken................................................................. 74

4.2.1. Wat is lassen en solderen? ................................................................................. 74
4.2.2. Braseren of hardsolderen................................................................................... 74
4.2.3. Lassen ................................................................................................................. 76
5. Elektro ..................................................................................................................... 82
5.1. Algemene basisbeginselen elektriciteit ..................................................................... 82
5.1.1. Wat is elektrische stroom? ................................................................................. 82
5.1.1. Geleiders en isolatoren ...................................................................................... 86
5.1.2. Dioden ................................................................................................................ 87
5.1.3. Condensatoren ................................................................................................... 87
5.1.4. Begrippen ........................................................................................................... 88
5.1.5. De wet van Ohm ................................................................................................. 88
5.1.6. De wet van vermogen ........................................................................................ 89
5.1.7. Afgeleide formules ............................................................................................. 89
5.1.8. Veelvouden......................................................................................................... 90
5.1.9. Gelijkspanning en -stroom ................................................................................. 91
5.2. Hoe wek je stroom op?.............................................................................................. 92
5.3. Stroomkring ............................................................................................................... 93
5.3.1. Elektrische stroomkring...................................................................................... 93
5.3.2. Elektrische stroomzin ......................................................................................... 96
5.4. Elektro op de fiets ...................................................................................................... 97
5.4.1. De fietsdynamo .................................................................................................. 97
5.4.2. Naafdynamo ....................................................................................................... 99
5.4.3. De lichtkring met fietsdynamo ........................................................................... 99
5.4.4. Voorlicht ........................................................................................................... 100
5.4.5. Achterlicht ........................................................................................................ 101
5.4.6. De losse fietsverlichting ................................................................................... 102
5.4.7. Serieschakeling en parallelschakeling .............................................................. 102
5.5. Multimeter............................................................................................................... 103
5.5.1. Multimeter gebruik bij de fiets ........................................................................ 103
Pagina 4
6. Handgereedschap en meetinstrumenten .................................................................107

6.1. Soorten sleutels ....................................................................................................... 107
6.1.1. Steeksleutel ...................................................................................................... 107
6.1.2. Ringsleutel ........................................................................................................ 107
6.1.3. Steek-ringsleutel............................................................................................... 108
6.1.4. Pijpsleutel ......................................................................................................... 108
6.1.5. Dopsleutel ........................................................................................................ 108
6.1.6. Verstelbare moersleutel of Engelse sleutel ..................................................... 109
6.1.7. Inbussleutel ...................................................................................................... 109
6.1.8. T-sleutel ............................................................................................................ 109
6.1.9. Torxsleutel ........................................................................................................ 109
6.2. Hamers ..................................................................................................................... 110
6.3. Tangen ..................................................................................................................... 110
6.4. Meetinstrumenten .................................................................................................. 110
6.4.1. Schuifmaat ........................................................................................................ 110
6.4.2. Meetklok........................................................................................................... 115
6.4.3. Momentsleutel ................................................................................................. 116
7. Smeer- en reinigingsmiddelen .................................................................................118
7.1. Smeermiddelen........................................................................................................ 118
7.1.1. Oliën ................................................................................................................. 118
7.1.2. Vetten: lagervet ................................................................................................ 121
7.1.3. Montagepasta .................................................................................................. 122
7.1.4. Additieven ........................................................................................................ 123
7.2. Reinigingsmiddelen ................................................................................................. 123
7.2.1. Detergenten ..................................................................................................... 123
7.2.2. Ontvetters ........................................................................................................ 123
7.2.3. Vlampunt .......................................................................................................... 124
7.3. Correct gebruik van reinigings- en smeerproducten............................................... 125
7.3.1. Waarom je fiets onderhouden? ....................................................................... 125
7.3.2. Verschillende stappen in het fietsonderhoud .................................................. 125
Pagina 5
Pagina 6
Moduleproef
De moduleproef is een WinToets op de computer.
De WinToets bevat een 50 meerkeuzevragen die de volledige inhoud van de module

afdekken.
Modules traject fietsvakhandelaar

Basismodules Basisvaardigheden mechanica fiets 44u
Basis fietstechniek 84u
Ondernemersmodules Fietshersteller 108u
Certificaat fietshersteller
Fietstechnicus 104u
Certificaat fietstechnicus
Bedrijfsorganisatie fietsvakhandel 32u
Getuigschrift fietsvakhandelaar
Pagina 7
1. VOORBEREIDING
Doelstellingen
Na het doornemen van dit hoofdstuk heb je inzicht in:

 Veiligheid
o Veiligheid in het algemeen, de eigen veiligheid in het bijzonder en met het
milieu.
o Veilig gebruik van gereedschappen en toestellen.
o De brandklassen en blusmiddelen.
 Milieu
o Het naleven van een milieuplan voor opslag, verwijdering en verwerking van
afvalstromen.
 Omgaan met materieel
o Ordelijke en zorgzame manier toestellen, gereedschap en machines beheren.
o Beheersysteem gebruiken: controle en informatie.
1.1. Veiligheid
1.1.1. Werkkledij
 Veiligheidsschoenen
 Schort, stofjas of overall
1.1.2. Oogbescherming
Veiligheidsbril
Bij klussen waar stof, splinters of spatten door de lucht vliegen, is het zaak om jouw ogen
goed te beschermen, bijvoorbeeld door een veiligheidsbril te dragen. Deze moet voldoen
aan de Europese veiligheidsnorm EN166 en biedt, in tegenstelling tot een gewone bril, een
goede bescherming voor jouw ogen. Er zijn ook ruimzichtbrillen op de markt die helemaal
aansluiten op de gezichtshuid, vergelijkbaar met een skibril.
Gebruik de veiligheidsbril steeds bij werk waarbij stof of deeltjes vrijkomen, zeker als je
boven jouw hoofd werkt.
Pagina 8
Een gewone bril beschermt de ogen niet, koop een veiligheidsbril die over de gewone bril
past, ook veel ruimzichtbrillen zijn hiervoor geschikt. Er zijn ook veiligheidsbrillen
verkrijgbaar met corrigerende glazen.
Maak regelmatig de bril schoon met een zachte doek. Dat voorkomt krassen en je kunt dan
nauwkeurig blijven werken.
Gebruik bij het bewerken van metaal altijd een ruimzichtbril, een gewone veiligheidsbril is
hierbij niet voldoende. Alleen op deze manier scherm je jouw ogen goed af tegen de fijne
metaaldeeltjes die met grote snelheid wegspringen.
Is er nog meer bescherming nodig, gebruik dan een gezichtsscherm, deze beschermt het
hele gezicht.
Soldeerbril
Tijdens het hardsolderen haal je temperaturen tot 800°C en is er een sterkere gloei van het
metaal, waardoor die bril nodig is om een goed zicht en bescherming te hebben. EN 166 &
EN 169.
Lasbril, -kap of –helm

Draag tijdens het lassen altijd een laskap of -helm die voldoet aan de norm EN 169.
1.1.3. Oorbescherming
 Oordopjes
 Oorkap
1.1.4. Handbescherming
 Nitril handschoenen
 Lashandschoenen
Pagina 9
1.1.5. Brandbeveiliging
Minimum beveiliging in winkel en werkplaats

Volgens art.52 van Arab. moet er één brandblusser aanwezig zijn per 150m2 met minstens
twee eenheden per constructie niveau. Dus eigenlijk wil dat zeggen als je een werkplaats
heb of winkel van 100m2 dat er 2 brandblussers zouden moeten zijn.
Let wel op, dit moeten altijd brandblussers zijn van type ABC ( poeder ) of AB ( waterschuim).
Type BC wordt bijgeplaatst voor gassen, elektriciteit en vloeistoffen.
Een poeder 6kg is één eenheid en dekt 150m2. Een 9kg 1 1/5 eenheid dekt 225m2. Voor een
waterschuim 6L en 9L is dit gelijk.
Een CO2 1/5 eenheid dekt 75m2. Deze toestellen moeten allemaal BENOR gekeurd zijn en
moeten een keer per jaar een jaarlijkse keuring krijgen van een erkende firma.
Er zijn ook 2 verschillende types:
 Toestellen onder permanente druk met manometer

 Toestellen met een drukpatroon
De toestellen, nooduitgangen en uitgangen moeten ook voorzien zijn van de nodige

signalisatie (Pictogrammen). Er zijn diverse andere pictogrammen, maar ook wat te doen bij
brand.
Ook moeten er voldoende noodverlichtingen zijn .En rookmelders is zeker aangewezen.
Wat betreft brandhaspels, deze bepaalt de brandweer, architect of en verzekeraar.
De levensduur van een brandblusser is beperkt tot maximum 20 jaar.
Brandklassen
Brandklasse A: geeft aan dat het blusmiddel geschikt is voor het blussen van vaste stoffen,
zoals hout, papier, textiel enz.
Brandklasse B: geeft aan dat het blusmiddel geschikt is voor het blussen van vloeistoffen en
vloeibaar wordende stoffen, zoals olie, benzine, vetten enz.
Brandklasse C: geeft aan dat het blusmiddel geschikt is voor het blussen van gassen, zoals
butaan, propaan en aardgas. Let wel op bij het blussen van gassen dat je daarna de
gastoevoer kunt afsluiten, anders krijg je een gaswolk, die naderhand bij een
ontstekingsbron kan exploderen.
Pagina 10
Brandblussers
Poeder
Je spreekt dan van een poederblusser. Het poeder van een ABC-blusser bestaat uit een
mengsel van ammoniumfosfaat en ammoniumsulfaat. Het poeder van een BC-blusser
bestaat uit een mengsel van natriumbicarbonaat en kaliumbicarbonaat. Een poederblusser
heeft een groot blussend vermogen, is geschikt voor vele soorten branden, niet elektrisch
geleidend en niet vorstgevoelig. De blussende werking is ongeveer zes maal die van
bijvoorbeeld CO2. Een belangrijk nadeel van een poederblusser is de grote nevenschade aan
elektronische apparatuur en de kans op herontsteking van het brandje als er niet goed
geblust is. Wanneer met een poederblusser is geblust, moet het overgebleven poeder met
een industriële stofzuiger worden verwijderd. Gebruik geen water om het poeder op te
ruimen. Het poeder kan, wanneer het in contact komt met de huid, diarree veroorzaken
omdat ammonium naar de darmen toetrekt. Denk hierbij ook aan het oude begrip
zuiveringszout.
CO2
Deze blussers zijn te herkennen omdat ze een zwarte expansiekoker of sneeuwkoker aan het
uiteinde van de slang hebben. Een CO2 blusser wordt bijgeplaatst waar gassen, elektriciteit
en vloeistoffen aanwezig zijn, is een type BC en kan geen vaste stoffen (hout, papier, enz.)
doven, is wel een toestel genoemd „blussen zonder schade”. Tussen expansiekoker en slang
zit een handvat, dat je tijdens het blussen moet vasthouden. Het handvat is nodig omdat het
uiteinde van de onbeschermde koker zeer koud wordt (tot ongeveer -80°C) en je door deze
extreme koude derdegraadsbrandwonden op kan lopen.
Water gedragen blussers

Een goedkoop middel met een groot koelend effect en (bij een slanghaspel) een onbeperkte
aanvoer. Nadelen: vorstgevoelig en water kan gevaarlijk zijn bij gebruik op brandende
benzine of olie. Ook onder spanning staande apparatuur kan gevaar opleveren als er water
als blusmiddel wordt gebruikt.
Waterschuimblusser
Doeltreffend blusmiddel (water + additief) dat uiterst efficiënt werkt zowel bij branden van
Klasse A ,als branden van Klasse B. 99,4% biologisch afbreekbaar blusmiddel.
De voordelen van een schuimblusser t.o.v. poederblussers:
 Netheid: stuif niet rond. Dankzij de gerichte straal is er propere blussing.

 Makkelijke blussing ( ook voor leken) en minder nevenschade dan poederblussers.
 Geen heropflakkeringen meer doordat de vloeistof doordringt tot de kern van de
brand.
Pagina 11
 Lange werkingstijd (> 15 sec.) in vergelijking met poederblussers ( 6 sec ).

 Goede zichtbaarheid bij het blussen. Geen mistvorming.
 Diëlektrisch ( getest tot 35 000 V). Geen gevaar bij blussen van elektrische brand.
 Ook voor oliebranden. Het schuim vormt een film op de brandende olie en koelt
daarbij de wanden. Geen heropflakkering mogelijk.
Het nadeel is dat het iets duurder is dan poeder en de meeste types zijn vorstgevoelig.
Blussen van kleine brandhaard

Nadat je het juiste blusmiddel hebt gekozen, is het belangrijk dat je het blusmiddel ook op
de juiste manier hanteert.
Het blussen van een brandend voorwerp met een CO2-blusser

 Trek de borgpen uit, de zegel wordt gebroken. Let op! Knijp het handvat niet in.
 Houd de koker vast bij het handvat. Indien je jouw handen ergens anders plaatst kan
er bevriezing optreden.
 Controleer de werking van de blusser op de grond door kort te spuiten.
 Benader de brandhaard tot op 2 meter bovenwinds.
 Spuit laag en onder een kleine hoek richting de brandhaard.
 Loop, terwijl je blijft blussen, in de richting van de brandhaard.
 Beweeg de blusslang rustig heen en weer over het brandend oppervlak.
 Nadat de brand geblust is, loop je rustig en gecontroleerd achterwaarts terug.
 Denk aan eigen veiligheid. Vandaar dat blussen altijd indien mogelijk met twee
bedrijfshulpverleners moet gebeuren.
Het blussen van een brandend voorwerp met een sproeischuimblusser

 Trek de borgpen uit, de zegel wordt gebroken. Let op! Knijp het handvat niet in.
 Pak de slang in de hand vast.
 Controleer de werking van de blusser op de grond door kort te spuiten.
 Benader de brandhaard tot op 3 meter bovenwinds.
 Richt de slang op de brandhaard.
 Spuit laag en onder een kleine hoek richting de brandhaard.
 Loop, terwijl je blijft blussen, in de richting van de brandhaard.
 Beweeg de blusslang rustig heen en weer over het brandend oppervlak.
Het blussen van een beginnende brand met een brandslanghaspel

 Verbreek het Legionella-zegel.
Pagina 12
 Pak de slag met de spuitmond uit de ophanging.

 Draai de waterleiding open door naar links te draaien.
 Rol de slang met afsluiter enkel meters uit.
 Richt de slang op de grond en controleer of er water uitkomt door de afsluiter aan de
slang voorzichtig te openen.
 Benader de brandhaard met de slang tot op een afstand tussen de 3 en 5 meter.
 Spuit niet in het vuur, maar richt de straal of nevel altijd op de onderkant van de
vlammen.
 Start al met blussen vóór de brand en blus van links naar rechts.
Het blussen van een brandend voorwerp met een blusdeken

 Trek de blusdeken uit de koker, door de uittrekbanden vast te pakken en omlaag te
trekken.
 Ontvouw de blusdeken en wikkel de uittrekbanden om jouw handen. Beweeg hierbij
jouw handen naar de blusdeken toe.
 Houd de blusdeken voor jouw lichaam om je tegen de vlammen te beschermen
terwijl je de brandhaard rustig benadert.
 Plaats de blusdeken met beleid over de brandhaard.
 Zorg dat de brand wordt afgesloten en er geen zuurstof meer bij kan.
 Let op! Loop nooit met een brandend voorwerp in jouw handen, maar laat de
blusdeken 15-20 minuten liggen.
 Indien het gaat om het blussen van een vlam in de pan, zet je de afzuigkap uit en
draai je het gas uit.
Pagina 13
1.2. Milieu
Opslag, verwijdering en of verwerking van:
 Oliën: dit is klein gevaarlijk afval (KGA)

 Solventen KGA
 Aerosolen KGA
 Reinigingsmiddelen KGA: bewaar vloeistoffen apart in goed gesloten potten of
flessen. Mengen is verboden.
 Opslag in KGA kan je afleveren op het recyclagepark. Je biedt indien mogelijk het KGA
in de oorspronkelijke verpakking of de vervangverpakking aan.
 Banden: grof vuil
 Papier en karton: papierophaling
 Houtafval: recyclagepark
 Metaal oud ijzer: recyclagepark
 Kunststoffen: recyclagepark
 Batterijen: Bebat
Pagina 14
1.3. Omgaan met materieel
1.3.1. Onderhoud
 Attitude ontwikkelen om op een ordelijke en zorgzame manier jouw gereedschap te

gebruiken.
 Controle van de gereedschappen, toestellen en machines.
 Werkbank, gereedschap en omgeving proper houden.
1.3.2. Identificatie-systemen voor gereedschappen
 Persoonlijk gereedschap kleur geven of graveren …

 Gebruiksaanwijzingen in handbereik.
Pagina 15
2. MATERIALENKENNIS
Doelstellingen

 Verschillende metalen en kunststoffen herkennen en eigenschappen en
toepassingen benoemen.
 Alle materialen op volledig uitgeruste fiets benoemen.
 Vanuit eigenschap van materiaal de toepassing ervan op de fiets verklaren.
 Prijsverschillen en kwaliteitsverschillen van onderdelen verklaren a.d.h.v.
eigenschappen van toegepaste materialen.
 Relevantie van gewicht t.o.v. kwaliteit en klantentevredenheid.
 De belangrijkste oppervlaktebehandelingen, de eigenschappen en toepassingen
benoemen.
 De belangrijkste hardingstechnieken en mogelijkheden van ontlaten.
2.1. Metalen
2.1.1. Staal
Staal heeft het voordeel dat het goed bewerkbaar is, daarom zijn er nog diverse
framebouwers te vinden zijn die graag dit materiaal gebruiken. Verder is het stevig,
duurzaam en relatief onkwetsbaar. Staal is wel sterk, maar ook veerkrachtig. Bij schokken zal
het frame niet snel breken. Dit zorgt ook voor comfort, maar dat hangt wel af van de wijze
waarop het materiaal tot een frame is verwerkt. Reeds lang worden stalen frames gemaakt
door een aantal buizen die op lengte zijn gemaakt, met elkaar te verbinden via zogenaamde
lugs. Dit zijn hulpstukken, ook gemaakt van staal maar dan dikker. Dit zorgt ervoor dat de
verbindingspunten heel stevig zijn. Staal wordt tegenwoordig vooral TIG-gelast.
Een belangrijk nadeel van staal is dat het kan roesten. Een stalen frame zal dus altijd gelakt
moeten worden. Bij beschadiging moet dit goed gerepareerd worden om te voorkomen dat
het frame alsnog gaat roesten. Daarnaast heeft een stalen frames een hoog gewicht.
Het is magnetisch. Kwaliteitsaanduidingen zijn Hi-ten (High-Tensile), ofwel hoge treksterkte,

dit is de laagste (goedkoopste) kwaliteit. Staallegeringen die voorkomen zijn o.a..
chroommolybdeenstaal (CroMo) en mangaanmolybdeenstaal (MnMo).
Pagina 16
2.1.2. Titanium
Titanium zit qua materiaaleigenschappen tussen staal en aluminium in. Dat maakt het
mogelijk lichte en stijve frames te bouwen die daarnaast zeer comfortabel zijn door hun
vermogen om trillingen te dempen. Titanium kan niet roesten, dus de frames zullen zeer
lang mooi blijven. De titanium-legering die het meest gebruikt wordt voor fietsframes is de
grade 9 wat betekent 3Al2.5V (3% Aluminium en 2,5% Vanadium).
Nadelen zijn de bewerkelijkheid en de hoge prijs van het materiaal.
2.1.3. Magnesium
Magnesium is qua eigenschappen vergelijkbaar met aluminium maar 35% lichter en veel
comfortabeler. Dit komt door de hoge dempingscapaciteit van magnesium, het enige metaal
dat zoveel energie absorbeert. Magnesium is behoorlijk corrosiegevoelig en daardoor
moeten de frames een intensieve (keramische) voorbehandeling krijgen. Slechts enkele
fabrikanten zijn in staat gebleken een hoogwaardig magnesium frame te produceren.
2.1.4. Aluminium
De overgrote meerderheid van de moderne fietsen (met uitzondering van de racefietsen)

wordt de dag van vandaag uit aluminium vervaardigd. Aluminium frames komen in een
verscheidenheid van prijs- en gewichtsklassen. Goedkope frames zijn zelfs zwaarder dan
stalen exemplaren. Toch heeft aluminium zijn opmars juist te danken aan het lage soortelijke
gewicht (ongeveer één derde van staal). De wanddikte van een aluminium framebuis is
aanzienlijk groter dan van een stalen exemplaar. Een groot deel van het gewichtsvoordeel
van aluminium ten opzichte van staal ging hiermee echter verloren. Dit probleem is opgelost
door het toepassen van zogenaamde ‘oversized’ framebuizen. De stijfheid van een buis
neemt toe met ongeveer de derde macht van de buisdiameter. Door ‘oversized’ buizen met
een geringe wanddikte te gebruiken is het daarom mogelijk zeer stijve en toch erg lichte
framebuizen te maken. Het toepassen van ‘oversized’ buizen heeft daarna ook zijn weg
gevonden bij stalen frames, zij het veel minder extreem. Een ander voordeel van een
aluminium frame is het feit dat aluminium niet kan roesten. Bij een (lak)beschadiging zal dus
niet meteen roest optreden. Een nadeel van een aluminium frame is dat de stijfheid van het
frame afneemt met de jaren. Hetzelfde geldt na een eventuele botsing of ander ongeluk met
het frame.
Pagina 17
Het lakwerk geeft soms ook hechtingsproblemen en op contactplaatsen (bijv. gepopnagelde

kabelstoppers) gaat het metaal corroderen. Achterpatten zijn soms niet helemaal recht en
moeilijk te richten (grote kans op breuk).
Aluminiumsoorten worden met een viercijferig nummer aangeduid. De duizendtallen geven

aan wat het voornaamste legeringselement is. Het zijn geen kwaliteitsaanduidingen. Alu
7003, 7005, 7020 en 6061 zijn het meest voorkomend. Een achtervoegsel (bijvoorbeeld T6)
zegt iets over de warmtebehandeling van het materiaal.
2.1.5. Keramische materialen
Het bekendste keramisch materiaal is porselein. In de fietsindustrie wordt het gebruikt in de

lagering. De chemische samenstelling is vooral siliciumnitride Si3Ni4.
Keramische lagers in de fietstechniek zijn Hybride keramische lagers. Dit wil zeggen dat de
ringen waarin de kogels draaien van gehard lagerstaal zijn en de kogels van keramisch
materiaal en dit zit afgedicht in een kunststof kooi.
Samenvatting
Dichtheid Treksterkte Hardheid Elasticiteit

(kg/m3) (MPa) (Mohs) (GPa)
Staal 7800 430 4,0 210
Roestvrij staal 7930 860 4,0 210
Chroom/molybdeen staal 7700 1200 4,0 210
Aluminium legering 2700 150 3,0 69
Magnesium legering 1830 340 2,5 45
Titanium 4540 900 6,0 105-120
Keramische materialen 3400 7,0 450
Carbonfiber 1800 4480 70-200
Pagina 18
2.2. Kunststoffen (Polymeren)
2.2.1. Thermoplasten
De thermoplasten zijn smeltbare polymeren. Ze kunnen in een vorm gegoten worden. Deze
polymeren bestaan meestal uit onvertakte of lichtvertakte ketens uit een of meer soorten
monomeren. PVC en polystyreen zijn voorbeelden van thermoplasten. Thermoplasten
worden vaak in de juiste vorm gebracht door ze te smelten en in een mal te spuiten. De
molecuulketens kunnen op een bepaald moment langs elkaar schuiven. Thermoplasten
kunnen door hun eigenschappen (smeltbaar) goed gerecycleerd worden. Een groot voordeel
van thermoplasten is de reversibiliteit van het opwarmen.
2.2.2. Thermoharders
In de thermoharders zijn de ketens onderling verbonden. Er wordt dan een crosslinker

toegevoegd. De polymeren hebben hierdoor de vorm van een netwerkpolymeer en zullen
vaak ontleden voordat ze smelten. Dit maakt het productieproces voor thermoharders
ingewikkelder dan voor thermoplasten. Thermoharders zullen bijv. als 2 componenten in
een mal gebracht moeten worden, waar ze reageren tot het uiteindelijke polymeer. Door de
onderlinge verbinding van de ketens vormt het polymeer bijna één groot molecuul.
Thermoharders kunnen slechts moeilijk gerecycleerd worden, omdat ze niet opnieuw
gesmolten kunnen worden.
2.2.3. Elastomeer
Een thermoplast bevat vrijwel geen crosslinker en een thermoharder juist erg veel. Een
elastomeer bevat weinig crosslinks. Er is wat beweging tussen de moleculen mogelijk, maar
als de uitwendige kracht wegvalt, nemen de moleculen hun oorspronkelijke vorm aan. De
moleculen zijn elastisch. Een mooi voorbeeld hiervan is gevulkaniseerd rubber. Tussen de
polymeren worden zwavelbruggen aangebracht, waardoor het rubber minder tot niet meer
vloeibaar wordt. Dit proces heet vulkanisatie. Als het gevulkaniseerde rubber dan een
uitwendige kracht ondervindt, zullen de zwavelverbindingen meegeven zolang de kracht
aanhoudt. Verdwijnt de kracht, dan zullen de zwavelbruggen weer hun oorspronkelijke
positie innemen. Het materiaal is dus elastisch.
Pagina 19
2.2.4. ABS (Acrylonitril-butadieen-styreen)
ABS is een vormvast materiaal en heeft weinig neiging tot kruip. De maximale
gebruikstemperatuur ligt tussen de 85°C en de 100°C. De minimale gebruikstemperatuur is
vanaf -35°C. Het is een brandbaar polymeer, waar vlamvertragers aan moeten worden
toegevoegd. Het is ook onderhevig aan veroudering door blootstelling aan de
weersomstandigheden (uv-licht, zuurstof, vocht, hitte). Daardoor verkleurt het plastic en
verliest het zijn mechanische sterkte. Om dit tegen te gaan worden er ook uv-stabilisators
aan toegevoegd.
2.2.5. PE (Polyetheen)
Polyetheen is de meest gebruikte kunststof ter wereld. Het is een thermoplast,wat inhoudt
dat polyethyleen na verhitting plooibaar en vormbaar wordt. Na afkoelen neemt het dan
weer een vaste vorm aan. Die eigenschap van polyethyleen maakt het een perfecte
kunststof om te bewerken. Dat is dan ook de reden dat polyethyleen of PE vaak gebruik
wordt voor het maken van producten en apparaten waarbij kunststof lastechniek gebruikt
wordt. PE is sterk en taai. HDPE is door zijn hogere dichtheid sterker dan LDPE. Eén van de
belangrijke eigenschappen en voordelen van polyethyleen is dat het goed bestand is tegen
inwerking van allerhande chemicaliën, zuren, logen en oplossingsmiddelen. PE heeft een
hoge elektrische weerstand wat inhoudt dat het geen stroomgeleider is. Polyetheen is juist
een isolator en wordt als zodanig ook vaak toegepast. Polyethyleen neemt welhaast geen
water op. Ook is polyethyleen minder stijf dan bijvoorbeeld PVC.
2.2.6. PA (polyamide)
Er bestaan talloze kunststoffen van polyamide, zoals nylon en aramide (bijv. Kevlar). Wol en
zijde zijn natuurlijke polyamiden. Polyamide heeft een relatief grote wateropname, die
afhankelijk van het type en toepassing door conditionering aan de relatieve vochtigheid van
de omgeving wordt aangepast. Dan heeft Polyamide pas zijn volledige taaiheid, stijfheid en
slagvastheid. Polyamide vergeelt door veroudering en uv-straling, daarom kan geen garantie
voor de kleur worden afgegeven. Polyamide is bestand tegen gangbare oplosmiddelen, zoals
aceton, alcohol, benzol en tegen oliën, vetten, alle alkaliën en de meeste verdunde zuren.
Het is niet bestand tegen geconcentreerde zuren. Polyamide is voldoende weer- en
ouderdomsbestendig. Onder toenemende warmte-inwerking blijkt polyamide een zeer
goede maatvastheid te hebben. Bij glasvezelversterkte polyamide valt de
uitzettingscoëfficiënt nog geringer uit. Echter als een kunststof product verhinderd wordt om
uit te zetten dan kunnen zich in het product zeer grote spanningen opbouwen. Afhankelijk
Pagina 20
van de belasting en vorm van het artikel liggen de constante maximale

gebruikstemperaturen tussen ongeveer -40 en 80 tot 125 graden.
Hoofdkenmerken:
 Hoge mechanische sterkte, stijfheid, hardheid en taaiheid

 Uitstekende slijtageweerstand
 Goede weerstand tegen vermoeiing
 Hoog mechanisch dempend vermogen
 Goede elektrisch isolerende eigenschappen
 Goede glij- en noodloopeigenschappen
 Hoge weerstand tegen gamma- en X-straling
 Goede verspaanbaarheid (lange spaan)
2.2.7. POM
Polyoxymethyleen (POM), ook bekend als polyacetaal, is een polymeer dat vooral een
industriële toepassing kent, vanwege zijn hardheid en lage wrijvingscoëfficiënt. Het bezit
bovendien goede verende eigenschappen en heeft het een zeer geringe vochtopname. De
stof is tevens bekend als Delrin. POM is een veel gebruikt materiaal wanneer
maatnauwkeurige onderdelen gewenst zijn. De korte en braamvrije verspaning maakt dit
product uitermate geschikt voor de automatendraaier.
De stof wordt veelal toegepast voor onderdelen in machines als vervanging van metaal. Het
voordeel is dat het niet oxideert en dat er geen olie of kogellagers nodig zijn voor een
soepele mechanische beweegbaarheid.
Hoofdkenmerken:
 Hoge mechanische sterkte, stijfheid en hardheid

 Hoge slagvastheid
 Zeer hoge veerkracht
 Goede kruipweerstand
 Zeer hoge maatvastheid
 Nauwelijks vochtopname
 Goede slijtageweerstand
 Goede glijeigenschappen
 Uitstekende verspaning (kort)
Pagina 21
 Fysiologisch inert
2.2.8. PC
Polycarbonaat is een stevig, hard en doorzichtig materiaal dat in tegenstelling tot de meeste
andere kunststoffen hoge temperaturen aan kan. Het is gemakkelijk in gebruik en wordt
daarom veel gebruikt voor een groot gebied aan toepassingen. Polycarbonaat wordt
bijvoorbeeld gebruikt om cd's en dvd's van te maken, maar ook veiligheidsbrillen, helmen,
helmvizieren, politieschilden, verschillende mobiele telefoons, drinkflessen en verpakking
van voedingsmiddelen zijn vaak van polycarbonaat. Toepassingen van deze zijn terug te
vinden in de bouw, industrie als ook in de (licht)reclame.
Hoofdkenmerken:
 Kleurloos, doorschijnend, glashelder

 Extreem slagvast: 250x sterker dan glas van dezelfde dikte
 Laag soortelijk gewicht
 Eenvoudig te bewerken
 Koud te zetten en te buigen
 Goede brandclassificering B1 (moeilijk te ontsteken, vaak zelfdovend)
 Krasgevoelig
 Uitstekend te zeefdrukken
 Hoge mechanische sterkte
 Zeer hoge slagvastheid, zelfs bij lage temperaturen
 Goede kruipvastheid
 Zeer hoge maatvastheid
 Behoud van stijfheid over een breed temperatuurgebied
 Niet UV-gestabiliseerd
 Fysiologisch inert
2.2.9. Rubber
Rubber is een polymeer dat voorkomt als een emulsie in het sap van een aantal
plantensoorten (dit sap is bekend als latex), de naam komt van het Engelstalige werkwoord
voor wrijven (to rub).
Pagina 22
Natuurlijk rubber wordt doorgaans geproduceerd uit latex, gewonnen uit de Braziliaanse
rubberboom. Ongeveer 33% van dit sap bestaat uit rubber. De latex wordt vervolgens
gefiltreerd en verdund met water. Het resultaat hiervan wordt met zuur behandeld om de
rubberdeeltjes te doen stollen. Het resultaat hiervan, ook rubber genoemd, wordt tot dunne
plakken gerold en gedroogd.
Voor het synthetisch produceren van rubber is polymerisatie vereist, een proces dat ook
gebruikt wordt in de productie van plastics.
Voorbeelden van synthetische rubbersoorten zijn:
 Styreen-1,3-butadieenrubber (SBR)
 Polybutadieenrubber (BR)
 Isopreenrubber (IR)
 Chloropreenrubber (CR) = neopreen
 Nitrilrubber (NBR)
 Etheenpropeendieenrubber (EPM, EPDM)
 Butylrubber (IIR)
 Siliconerubber (VMQ)
 Fluorrubber (FKM)
 Ethylvinylacetaatrubber (EVA)
 Gechloorsulfoneerd Polyetheenrubber (CMS)
 Acrylaatrubber (ACM)
 Polyurethaanrubber (AU of EU)
 Vulkanisatierubber
2.2.10. Koolstofvezel
Koolstofvezel of carbonfiber is een materiaal dat bestaat uit extreem dunne vezels van
koolstof. De vezels met een dikte van ca. 5 - 10 micrometer bestaan uit langgerekte
koolstofkristallen die min of meer evenwijdig zijn met de vezel-as. De vezel kenmerkt zich
door een zeer kleine rek voordat de vezel breekt (minder dan een kwart van die van
aramidevezel). Enige duizenden vezels worden getwijnd tot garen, dat als zodanig toegepast
wordt, of eerst tot matten geweven wordt. De vezels en de matten worden voornamelijk
gebruikt als versterking in kunsthars voor de fabricage van zeer sterke en lichte
composieten.
Pagina 23
Deze eigenschappen maken koolstofvezelcomposieten zeer geschikt voor toepassingen waar

een laag gewicht, grote sterkte en grote stijfheid nodig zijn. Dit wordt verder beschreven in
het hoofdstuk composieten.
2.2.11. Polyester
Een polyester is een polymeer dat bestaat uit een keten van esterbindingen.
Polyesters kunnen zowel thermoplastische (onder invloed van thermische omstandigheden

smeltend) als thermo-hardende (onder invloed van een chemische of thermische reactie
uithardende) kunststoffen zijn.
Voor textiele toepassingen wordt thermoplastische polyester gebruikt. De korrels van dit
materiaal worden in een spinmachine gesmolten en gevormd tot filamenten. Dit
filamentgaren kan men gebruiken om te weven, breien enz. Ook kunnen de filamenten tot
vezels gehakt en dan bijvoorbeeld vermengd worden met katoen en tot een vezelgaren
gesponnen.
Een thermo-hardende polyester is vaak een vloeibaar mengsel van onverzadigde polyester
en styreen. Deze twee componenten kunnen onder invloed van een verharder met elkaar
reageren tot een harde kunststof.
Er bestaan veel verschillende soorten polyesters, een ander bekend voorbeeld is

polyurethaan (PUR).
Deze polyester wordt meestal verstevigd met behulp van glasvezel. Dit heet
glasvezelversterkt polyester, maar wordt ook vaak simpelweg "polyester" genoemd.
Bekende toepassingen zijn zeiljachten en roeiboten.
Het verwerken van glasvezelversterkte polyester kan op velerlei manieren. De meest

bekende techniek is het handlamineren. Bij deze techniek worden matten of weefsels op
een open mal geïmpregneerd met hars. Er worden vele polyester producten gemaakt zoals
wildwaterbanen, kano's, allerlei beschermkappen voor machines en dergelijke.
Een andere manier om de hars aan te brengen is met een spuitmachine. Deze machine heeft
een grote en een kleine pomp waarmee respectievelijk de hars en de verharder naar een
spuitpistool worden gepompt. Op het spuitpistool zit een "cutter" die een continu
aangevoerde glasvezel in kleine stukjes hakt en deze glassnippers met de harsstraal
meespuit. Nadat het glas/polyester mengsel op de mal is gespoten moet dit met een
ontluchtingsroller worden ontlucht. Bekende voorbeelden van deze techniek zijn polyester
tuinvijvers.
Pagina 24
Nog een veel gebruikte techniek is het wikkelen van buizen en tanks.
Voor toepassingen in de kledingsector wordt polyester ook wel als partly oriented yarn (POY)
verkocht. Het garen is dan alleen voorverstrekt en wordt daarna geheel verstrekt en meestal
in dezelfde stap getextureerd.
Polyesters smelten voordat ze branden. De vlam is duidelijk roetend en er blijft een hard,
bruin bolletje over. De vezels/draden branden met een zoetige geur en doven als de vlam
weggehaald wordt. De smelttemperatuur ligt rond 255°C.
De elasticiteitsmodulus is hoger dan die van polyamide. Polyester is dus zeer geschikt als
bijmenging in stoffen die niet mogen kreuken en waarvan de vorm behouden moet blijven.
Polyester neemt vrijwel geen vocht op in normaal klimaat. Het percentage is slechts 0,4%.
Polyester is goed bestand tegen zuren, oxidatiemiddelen en verdunde logen. Het is minder
goed bestand tegen warme, geconcentreerde loog. Polyester is goed bestand tegen zonlicht.
Het wordt dan ook veel voor vitrage toegepast. Bacteriën en schimmels tasten de draden
niet aan.
De treksterkte is afhankelijk van het type. Voor de verschillende toepassingen worden

verschillende sterktes gesponnen. De slijtweerstand is niet zo goed als die van polyamide. De
rek bij breuk is afhankelijk van de toepassing en ligt tussen de 20 en 40%.
Polyester wordt in zeer verschillende toepassingen ingezet.
Textieltoepassingen
 Bijmenging bij katoen en wol
 Regenkleding, bedrijfskleding
 Sport- en vrijetijdskleding
 Vitrage
 Meubelbekleding
Technische toepassingen
 Jachtzeildoek
 Trossen voor boorplatforms
 Transportbanden
 Versterking voor autobanden
 Fietshoezen
 Veiligheidsgordels
Pagina 25
2.2.12. Silicone
Siliconen zijn synthetische stoffen met een groot aantal toepassingen. Ze zijn veelal
hittebestendig en rubberachtig en worden gebruikt als kit, lijm, smeermiddel, als grondstof
voor keukengerei en diverse andere producten.
Siliconen zijn polymeren waarin de keten gevormd wordt door silicium- en zuurstofatomen.
Het zuurstofatoom heeft geen vrije bindingen meer, silicium echter wel.
Kenmerken
 Slechte warmtegeleiding
 Beter bestand tegen hoge en lage temperaturen dan vergelijkbare stoffen
 Niet of nauwelijks giftig
 Goed bestand tegen inwerking van zuurstof en uv-licht
Toepassingen
 Smeermiddel
 Siliconenlijm
 Siliconenrubber Polydimethylsiloxaan
 Siliconen-stopverf ter vervanging van mastiek
 Als implantaat bij borstvergrotingen
 Als steunzool bij beginnende O- of X-benen
 Siliconenlenzen
 Siliconenolie in bijvoorbeeld cosmetica
 Als materiaal voor een plastic-mal
2.2.13. Composiet
Een composiet is opgebouwd uit verschillende componenten. Vaak worden hiermee vezel-
versterkte kunststoffen bedoeld. De vezels zorgen voor het overbrengen van trekkrachten
en de matrix (vaak een kunststof) houdt de vezels samen en zorgt voor het overbrengen van
drukkrachten en schuifspanningen. De samengestelde delen behouden hun identiteit en
lossen zich niet volledig in elkaar op. Wel werken de delen van het composietmateriaal
samen met als doel de eigenschappen van het basismateriaal te verbeteren.
Bekendste vezels die in composieten verwerkt worden zijn glasvezel, aramide (twaron en
kevlar), koolstofvezel en recent ook nanotubes. Daarnaast worden ook natuurlijke vezels als
vlas of hennep in composieten toegepast.
Pagina 26
Voorbeelden van toepassingen van composieten:

Glasvezelversterkte constructies worden vaak toegepast en zijn onder andere in de vliegtuig-
en de scheepsbouw (rompen van snelle jachten) te vinden maar ook bruggen, opslagsilo's
voor veevoer en de printplaten voor elektronische schakelingen worden van
glasvezelversterkte kunststoffen gemaakt.
Koolstofvezelversterkte constructies hebben een hoge stijfheid en zijn onder meer in de

Formule 1 en racefietsen te vinden.
Aramidevezelversterkte constructies hebben een hoge slagvastheid en taaiheid. Ze zijn

vooral te vinden in kogelwerende deuren en kogelwerende vesten.
Een ander voorbeeld van composiet is het door Stork Fokker geproduceerde Glare dat in de
vliegtuigbouw wordt gebruikt, onder andere in de Airbus A380. Glare is een gelaagd
composiet bestaand uit aluminium en glasvezel.
Om materiaal te vinden dat aan de vele eisen voldoet, zoeken producenten het steeds meer
bij de 'exotische' materialen zoals composieten en speciale metaalsoorten – denk aan titaan
en zirkoon – die worden gebruikt voor veeleisende toepassingen.
Carbon Fiber Reinforced Plastics

CFRP's bestaan in twee soorten:
Polymer Matrix Composites (PMC's) waarbij de basis uit polymeer bestaat en versterkt
wordt met vezels.
Sandwichmateriaal wordt bekomen door CFRP te combineren met metalen als aluminium of
titanium in structurele dosis. Dat kan in een honingraatstructuur of als laagjes
opeengestapeld worden.
De voordelen van composietmaterialen zijn talrijk:

 Relatief laag soortelijk gewicht, dus vaak gewichtsbesparing
 Hoge specifieke sterkte (hogere sterkte bij minder gewicht) en draagkracht
 Grote ontwerpvrijheid, dus veel productvormen mogelijk
 Tailormade oplossing: kan op maat gemaakt worden voor de belastingen die het
moet ondergaan en de prestaties die het moet gaan leveren
 Elektrische eigenschappen, qua isolatie maar ook geleiding. Thermische en
elektrische geleiding is mogelijk
 Hoge chemische bestendigheid tegen bijvoorbeeld zuren en chemicaliën
Pagina 27
 Weer- en waterbestendigheid: het materiaal corrodeert bijna niet, is uv-bestendig en

neemt weinig vocht op
RAM (Radar Absorbing Materials) -eigenschappen

 Uitstekende vermoeiingseigenschappen: haalt groter aantal cyclische belastingen dan
metalen. Grotere breuksterkte bij vermoeiing
 goede impacteigenschappen
Toepassingen composietmaterialen
De meest gebruikte composietmaterialen zijn materialen die met vezels versterkt werden:
 De koolstofvezelversterkte constructies zijn te vinden in onder meer de formule 1-

bolides en steeds vaker in de vliegtuigbouw en botenconstructie. Ook als primaire
constructies bij de civiele techniek worden koolstofvezel-versterkte
composietmaterialen gebruikt.
 Aramidevezelversterkte constructies zijn vooral te vinden bij voorwerpen waar
slagvastheid en taaiheid van belang is, zoals in kogelwerende deuren en kogelvrije
vesten. Ook in sporten zoals kanovaren, waar slagvastheid en taaiheid gewenst is,
worden de mogelijkheden van aramidevezel benut.
 Een ander voorbeeld is Glare, een gelaagd composiet bestaand uit aluminium en
glasvezel dat in de vliegtuigbouw wordt gebruikt.
Pagina 28
Samenvatting
Soort kunststof eigenschappen toepassingen

ABS licht, hard, slagvast, goedkoop gereedschap, behuizing
boormachines, kettingkasten,
slijkplaten, enz.
PA hoge scheuren slijtvastheid, kleding, bevestigingsmiddelen,
buigzaam, elastisch, vormvast klittenband, machines en
werktuigen, helmen, remblokken,
enz.
PE na verhitting plooibaar en isolatiemateriaal, zakjes,
vormbaar. chemisch goed kettingkasten, folie, oliebussen,
bestand, isolator enz.
POM sterk, stijfheid en hard, maatnauwkeurige onderdelen,
slagvast,hoge veerkracht. Goede vervanging van metaal, geen of
glijeigenschappen en elektrisch weinig smeermiddel nodig,
isolerende eigenschappen afdichtingen
PC Glashelder, slagvast, eenvoudig te cd’s en dvd’s, veiligheids-brillen,
bewerken, krasgevoelig, helmen, helmvizieren,
maatvast, goede elektrisch drinkflessen en verpakking van
isolerende eigenschappen voedingsmiddelen
Rubber elastisch elastieken, banden
Carbonfiber sterk, licht, hard, slagvast frames
Polyester zeer geschikt als bijmenging in kleding, hoezen, banden

stoffen, neemt vrijwel geen vocht
op in normaal klimaat, goed
bestand tegen zuren,
oxidatiemiddelen en verdunde
logen, goed bestand tegen
zonlicht, verschillende
treksterktes
Silicone slechte warmtegeleiding, goed smeermiddel, lijm, rubber, olie,
bestand tegen hoge en lage mal.
temperaturen, niet giftig, goed
bestand tegen inwerking van
zuurstof en uv-licht.
Pagina 29
2.3. Oppervlaktebehandelingen
2.3.1. Beschermlaag aanbrengen
Thermisch verzinken
Thermisch verzinken is een materiaalkundig proces wat ertoe moet leiden dat staal
beschermd wordt tegen corrosie. Het verzinken zorgt voor een beschermende laag die het
metaal tegen corrosie beschermt. Wordt deze laag doorbroken, dan treedt het zink op als
offeranode, zodat het ijzer door het zink beschermd wordt.
Tijdens het verzinkproces wordt ervoor gezorgd dat er een legering ontstaat tussen staal of
ijzer en zink, met daaromheen vaak nog een laagje puur zink.
De laagdikte is afhankelijk van de staalsamenstelling, de materiaaldikte en de tijd in het

zinkbad. Volgens verzinknorm NEN-EN-ISO 1461 wordt voor buitenopstellingen een
laagdikte van minimaal 70 μm verlangd. Deze dikte vormt een uitstekende hechtlaag voor
verdere nabehandelingen als bedekken met poedercoating en verflagen.
De toepassingen zijn zeer divers.
Voordelen
 Er vormt zich een dikke legeringslaag die de hechting tussen ijzer en zink bevordert.
 Hoge weerstand tegen slijtage (de beschermende zinklaag verbindt zich tijdens het
verzinkproces chemisch met het staal, zodat de laag buitengewoon sterk met het
staaloppervlak wordt verbonden).
 Onderroestvorming treedt niet op, je wordt niet verrast door opkomende
roestplekken.
 Er kunnen moeiteloos zeer dikke lagen (50-200 µm) worden verkregen.
 Langs randen en punten, waar voorwerpen over het algemeen extra gevoelig zijn
voor corrosie, is de zinklaag dikker.
 Kathodische bescherming (bij krassen en kleine beschadigingen geen roestvorming),
omdat zink elektronegatief is ten opzichte van ijzer.
 Holle producten worden ook inwendig door een zinklaag bedekt.
 Langdurig corrosie bestendig.
 Meestal geen nabehandeling nodig.
Nadelen
 Kans op vervorming van dun materiaal (< 5 mm).
 Legeringslaag is hard en bros, dus moeilijk na te bewerken.
 De laagdikte afhankelijk van dikte van het materiaal (hoe dikker het materiaal, hoe
dikker de laag).
Pagina 30
 Het ontstaan van zinkdruppels aan de randen (na het afkoelen handmatig te
verwijderen).
 Kleurverschillen bij verschillende materialen (afhankelijk van het siliciumgehalte).
 Nabehandeling schroefdraad.
 Bruikbaarheid: door deze eigenschappen is het thermisch verzinken vooral geschikt
voor stalen of ijzeren eindproducten waar in het geheel geen bewerking meer aan
hoeft te worden gedaan, behalve misschien het aandraaien van een schroef.
Variaties op het proces

Het proces kan op uiteenlopende wijzen aangepast worden aan specifieke omstandigheden.
Het zink bevat gewoonlijk een beetje aluminium, waarvan het gehalte binnen bepaalde
marges kan worden gevarieerd.
Afwijkingen in de samenstelling van staal kunnen ook van grote invloed zijn. Zo heeft een
koolstofgehalte van meer dan 0,2% tot gevolg dat het zink en het ijzer zo snel reageren dat
de legeringslagen vrijwel altijd doorgroeien in de pure zinklaag. Voor de bescherming van
het ijzer maakt dit niet zoveel uit, maar het geeft een dof donkergrijs oppervlak dat men
meestal niet mooi vindt.
Elektrolytisch verzinken
Galvaniseren (ook: galvanisatie, galvanotechniek of elektroplating) maakt gebruik van
elektriciteit om een voorwerp te bedekken met een laagje metaal.
Door middel van galvaniseren kan bijvoorbeeld een ijzeren plaat worden voorzien van een
laagje zink (elektrolytisch verzinken), nikkel (vernikkelen) of chroom (verchromen) om het
meer corrosiebestendig te maken of mooier te laten glanzen.
Het doel van galvaniseren:

Door een metalen werkstuk van een deklaag van een ander metaal te voorzien, kan je
profiteren van de eigenschappen van beide metalen.
De voordelen van de deklaag kunnen zijn:

 Minder gevoelig voor corrosie (bijvoorbeeld roesten)
 Een fraaier uiterlijk (glans en kleur)
 Krasbestendigheid, wat samenhangt met de hardheid van het materiaal
 Gewenste elektrische eigenschappen, zoals de geleidbaarheid
De nadelen van de deklaag kunnen zijn:

 De dunne laagdikten van ca. 5 tot maar ca. 40 µm (waar thermisch verzinken een
dikte van 50-200 µm haalt).
Pagina 31
 Met name het optreden van het effect van de kooi van Faraday leidt er toe dat de
binnenkant van een (open) bak in bepaalde gevallen toch niet of in slechte kwaliteit
verzinkt wordt.
 De verdeling van de stroomdichtheid over het product is helaas niet uniform. Dit
betekent dat de laagdikte op bepaalde plaatsen hoger is (buitenzijde/uitstekend
delen) en op bepaalde plaatsen lager (binnenhoeken/binnenzijden). De stroom zoekt
altijd de weg van de minste weerstand.
 Wanneer men geen glansmiddelen gebruikt, wordt een zinklaag met een poederig
uiterlijk gevormd wat de corrosiebestendigheid nadelig kan beïnvloeden.
 Bij het elektrolytisch verzinken ontstaat waterstofgas, wat vooral bij geharde
staalsoorten in de materiaalstructuur opgenomen kan worden. Hierdoor ontstaat
"waterstof brosheid".
 Minder bestand tegen zeewater.
Natuurlijk zou je hetzelfde fraaie uiterlijk of dezelfde corrosiebestendigheid kunnen bereiken

door bijvoorbeeld een voorwerp uit massief nikkel of chroom te maken. Dan zou het product
echter duurder worden, omdat de meeste metalen die voor deklagen worden gebruikt vele
malen duurder zijn dan ijzer. Bovendien hebben die metalen mogelijk niet de benodigde
materiaalsterkte.
Anodiseren
Anodiseren is een oppervlaktebehandeling om metalen zoals aluminium en titanium te
voorzien van een oxidelaag.
Anodiseren gebeurt door middel van een elektrolytische behandeling. De oxidelaag is hard,
poreus en slijtvast. Daarna kan door afsluiten van de poriën (sealen) de
corrosiebestendigheid worden verbeterd.
Behandelingstypen
Er wordt een globaal onderscheid van drie typen processen gemaakt voor het anodiseren
van aluminium(legeringen):
 Chroomzuur anodiseren
 Zwavelzuur anodiseren
 Hard anodiseren
Bij aluminium kan de oxidelaag, met type II anodiseren, tot 25 μm dik zijn. Standaarddikte is
12 µm.
Pagina 32
Het anodiseerproces bestaat uit de volgende processtappen:

 Reinigen. Als eerste wordt het te bedekken metaal gereinigd om het vuil en de
natuurlijke oxidelaag te verwijderen.
 Eventuele reductie van de dikte door etsen met een zuur, om uiteindelijk op de
oorspronkelijke maat uit te kunnen komen, het zogenoemde 'maatvast anodiseren'.
 Het eigenlijke anodiseren. Het laten aangroeien van een laag oxidekristallen met
behulp van gelijkstroom, door het te bedekken metaal in een bad met zwavelzuur of
chroomzuur te plaatsen waarbij het metaal als anode geschakeld is (een vorm van
elektrolyse), vandaar de benaming anodiseren. Tijdens of na het aangroeien kunnen
de poreuze kristallen met verschillende kleurstoffen (pigmenten) gekleurd worden.
 Het afdichten (sealen) van de poreuze kristallen door stoom of kokend heet water.
 Bij hard anodiseren, type III anodiseren, is de laagdikte standaard 25 tot 50 µm. Een
hard-anodiseerlaag is van nature donkerder gekleurd en moeilijker in een specifieke
kleur te brengen.
Toepassingen
 In de bouw om metaal, zoals aluminium kozijnen, tegen corrosie te beschermen.
 Als elektrische isolatielaag.
 Als zwarte laag op koelplaten, waardoor de warmtestraling wordt vergroot.
 In de fietsen automobielbouw om het uiterlijk te verfraaien en om het tegen
corrosie te beschermen.
 In de machinebouw voor verbeterde drukbelasting en slijteigenschappen. Tevens
kunnen in de anodiseerlaag teflon-achtige materialen aangebracht worden in plaats
van kleurstof. Hierdoor neemt de wrijving af en wordt een anti-hechtlaag gecreëerd.
 In de druktechniek voor de wet-ability van offsetplaten en het aanbrengen van een
lichtgevoelige laag.
 In de laktechniek als hechtlaag voor lakken.
 Als decoratie: om het uiterlijk, meestal met kleuren, te verfraaien. Het
aluminiumoxide is kleurloos en doorzichtig als glas. Lichtere kleuren maken extra
gebruik van deze doorzichtigheid met als resultaat doorzichtige metallische kleuren.
Pagina 33
2.4. Hardingstechnieken
2.4.1. Harden
In het geval van staal wordt het materiaal opgewarmd tot in het austenietgebied, dat dan
met een zodanig hoge snelheid wordt afgekoeld dat perlietvorming wordt onderdrukt, zodat
het staal wordt omgezet in martensiet. De hardheid en de weerstand tegen slijtage worden
hierdoor sterk verhoogd, daar de omzetting van kristalrooster door het in het staal
aanwezige koolstof wordt belet.
Stap voor stap werkt het productieproces als volgt: Het werkstuk wordt gelijkmatig verhit tot
het een KERSRODE (ongeveer 770 graden Celsius) kleur heeft. De kleur is een indicatie voor
de fase/temperatuur waarin het materiaal zich bevindt, een handige indicatie voor de juiste
temperatuur is het verlies van het magnetisme. Aansluitend afkoelen in koud water of olie.
Of er water of olie gebruikt moet worden, hangt af van de samenstelling van het af te koelen
materiaal. Door de warmtegeleidingscoëfficiënt van de afkoelvloeistof kan het materiaal
sneller of langzamer afkoelen. Te langzame afkoeling geeft geen harding, te snelle afkoeling
kan scheuren of breken van het metaal tot gevolg hebben. Na het harden, is het zogeheten
ontlaten van het staal noodzakelijk, anders is het staal te bros. Door het ontlaten wordt het
staal iets minder hard, maar het wordt wel veel taaier.
Het ontlaten gaat als volgt: opnieuw verhitten tot een bepaalde temperatuur, afhankelijk
van de gebruikte legering en gewenste hardheid ±180 - 650 graden C., en het staal daar
vervolgens een bepaalde tijd op houden. Wederom af laten koelen, meestal aan de lucht, tot
kamertemperatuur.
Dit wordt meestal meerdere malen herhaald om rest-austeniet zoveel als mogelijk om te
zetten.
2.4.2. Oppervlakteharding
Oppervlakteharding is een hardingsmethode bij ijzermaterialen waarbij het de bedoeling is

om het oppervlak aanzienlijk harder te maken. De belangrijkste methodes die men
handhaaft zijn carboneren, carbonitreren, inductieharden, nitreren en vlamharden.
Carboneren (cementeren) -carbonitreren

Thermochemisch proces waarbij koolstof doorheen het werkstukoppervlak diffundeert. Dit
gebeurt op hoge temperatuur en in een gecontroleerde koolstofhoudende gasatmosfeer. Na
afschrikken ontstaat een harde randlaag samen met een verhoging van de treksterkte in de
kern. Steeds gevolgd door een ontlaatbehandeling. Onder hoge belasting bieden
Pagina 34
gecementeerde en geharde onderdelen een maximale slijtage- en vermoeiingsweerstand.

Een variante is het carbonitreren waarbij naast koolstof ook stikstof wordt toegevoegd. Het
is toepasbaar op kleine onderdelen in constructiestaal.
Kenmerken
 Modernste procesregeling garandeert het optimale koolstofprofiel
 Dieptes van 0.1 – 3.5 mm
 Minimale vervormingen door optimalisatie afschrikparameters
Toepassing
 Cementeerstaal
 Laag koolstof en constructiestalen (C >0,25%)
 Tandwielen, rondsels, kettingwielen, spindels, …
Inductieharden
Door middel van onder wisselstroom staande inductoren wordt slechts het oppervlak van
een werkstuk elektro-inductief met hoge snelheid verwarmd (ruwweg van 1 tot 5mm).
Onmiddellijk na de opwarming wordt het product afgeschrikt. Het doel van inductieharden
bestaat erin een harde en slijtbestendige randlaag te maken. Het grote voordeel is dat alleen
dat gedeelte van het product wat hard moet zijn verwarmd wordt. Hierdoor zijn de maat- en
vormafwijkingen geringer.
Vlamharden
Waarbij het staaloppervlak tot op een diepte variërend van 2 tot 10mm. met een brander
snel wordt verhit en direct daarop met watersproeiers wordt afgeschrikt. Het proces wordt
meestal toegepast in de machinebouw met lager gelegeerde staalsoorten en kantmessen en
smeedbaar gietijzer.
Nitreren, nitrocarboneren
Thermochemisch proces waarbij stikstof (nitreren) en koolstof (nitrocarboneren) doorheen
het werkstukoppervlak diffunderen. Er ontstaat een harde randlaag met verlaagde
wrijvingscoëfficiënt, verhoogde slijtage- en vermoeiingsweerstand en verhoogde
corrosieweerstand. Bij voorkeur uit te voeren op voorveredeld materiaal.
Pagina 35
Kenmerken:
 Lage temperatuurbehandeling zonder afschrikstap: geringe maat- en
vormverandering en mits de nodige voorzorg toe te passen op afgewerkte
onderdelen
 Dieptes van 0.1 – 0.5 mm
 Partieel afschermen mogelijk
Toepassing staalkwaliteiten:
 Veredelingsstalen
 Nitreerstaal
 Gereedschapstaal
 Matrijsonderdelen, nokkenschijven, nokkenassen, tandwielen, plooigereedschap,
snijgereedschap, …
Vacuümharden
Vacuümharden is het harden van componenten, niet in een volkomen vacuüm, maar onder
een gecontroleerde onderdruk, waarbij temperaturen tot 1.300 °C bereikt kunnen worden.
Doel van deze variante is het voorkomen van eventuele oxidatie of het vermijden van andere
reacties op het oppervlak van de component. Het voordeel van het vacuümharden bestaat
erin dat metalen blanke werkstukoppervlakken geschapen worden die een verdere
mechanische bewerking veelal onnodig maken.
Diepharding
Dit is een hardingsproces dat, zoals het zegt, het staal dieper hardt dan oppervlakteharding.
Dit kan tot 4mm diepte gaan, wat zeer interessant is voor de snij- en ander gereedschap. Dit
gebeurt meestal met inductieharding.
Ontlaten
Gloeien of 'ontlaten' is een warmtebehandelingsproces dat in de metallurgie gebruikt wordt
om spanningen of onregelmatigheden uit een ruw stuk metaal te verwijderen. Het metaal
wordt in een hete oven gelegd, waarbij het gloeiend heet wordt verhit. Door de hoge
temperatuur verzachten de verbindingen tussen de metaalatomen, waardoor het metaal
minder bros wordt en het dus beter bewerkt kan worden. Het ontlaten wordt uitgevoerd als
onderdeel van het hardingsproces, nadat een metaal is afgeschrikt. De gebruikte
ontlatingstemperatuur moet voldoende hoog zijn, en ligt boven een zekere ondergrens.
Voor staal is dit de A1-temperatuur in het ijzer-koolstofdiagram. De warmtebehandeling
Pagina 36
waarbij de temperatuur onder deze grens ligt, wordt temperen genoemd. Het ontlaten gaat
als volgt:
 Opnieuw verhitten tot een bepaalde temperatuur, afhankelijk van de gebruikte

legering en gewenste hardheid ±180 - 650 °C. en het staal daar vervolgens een
bepaalde tijd op houden.
 Wederom af laten koelen, meestal aan de lucht, tot kamertemperatuur.
Zelfhardend staal
Het zogezegd Mushet staal is een snijstaal dat bevat Mangaan en Wolfram en heeft de
eigenschap tijdens het snijden zijn snij-oppervlakte hard te maken.
Hardingstabel
Tabel met gloeitemperaturen voor verschillende warmtebehandelingen.
Pagina 37
2.5. Materialen uitgeruste fiets
Pagina 38
3. VERSPANENDE BEWERKINGEN
Doelstellingen

 De elementaire beginselen van vijlen en vlakvijlen, evenwijdig vijlen en afrondingen
vijlen.
 Waar welke techniek wordt toegepast.
 De elementaire beginselen van zagen, boren en slijpen.
 Hoe op een behoorlijke manier een metaalboor aanslijpen uit de hand.
3.1. Verspanende bewerkingen
Voor elke bewerkingstechniek is het noodzakelijk om werkstukken op te spannen, zodat

deze op een verantwoorde manier kunnen worden bewerkt. Deze verwerkingstechnologiën
kunnen bijvoorbeeld zijn: vijlen, ruimen, draaien, frezen, boren, slijpen. Het meest gebruikte
opspanmiddel is de bankschroef.
Bij de bankschroef voor een bewerking geldt:
 Het opspannen bepaalt voor een deel de kwaliteit van het werkstuk
 Het opspannen bepaalt de efficiëntie van de bewerkingen
 De bankschroef mag de bewerkingen niet belemmeren.
Voor het te gebruiken werkstuk gelden een aantal voorwaarden:
 Het te bewerken deel moet zo dicht mogelijk bij de bekken en in het midden zijn
geklemd.
 De positie van het opspanmiddel moet tijdens de bewerking gehandhaafd blijven.
 Het te bewerken vlak horizontaal spannen.
 Voldoende aanspannen terwijl je de vijl van je weg beweegt, schuif je ze ook van links
naar rechts.
 Het opspanmiddel moet voldoende aanspannen, maar mag het werkstuk niet
vervormen als gevolg van de opspankracht.
 Het opspanmiddel moet voldoende klemkracht overbrengen op het product om de
bewerkingskrachten op te vangen.
Pagina 39
3.2. Vijlen, zagen, boren, slijpen
3.2.1. Vijlen
De vijl
Een vijl bestaat uit een hardstalen blad, voorzien van snijgroeven of tandjes: de zogenaamde
kap. Bij een vijl onderscheid je de arend en het vijlblad. De arend is het ongeharde schuin
verlopende gedeelte waarop het vijlheft wordt bevestigd. Het vijlblad is het geharde
gedeelte waarin de snijgroeven of tandjes zijn 'gekapt'. De lengte van een vijl wordt
aangegeven in Engelse duimen of in millimeters, hierbij wordt de lengte van de arend niet
meegerekend. Om beter vlak te kunnen vijlen, lopen de meeste vijlen naar voren toe dunner
uit. Goedkopere vijlen zijn plat en onbruikbaar voor paswerk.
Om de vijl goed te kunnen hanteren is deze voorzien van een heft, dat meestal van hout of
kunststof is gemaakt. Het gat in het heft moet voldoende diep en smal zijn zodat de arend er
goed inklemt. Vijltjes met geringe afmetingen noem je sleutelvijlen of naaldvijlen. Voor het
scherpen van een zaag wordt vaak een zaagvijl gebruikt, het is een zoetvijl met de doorsnede
van een gelijkzijdige driehoek, bij het uiteinde is de vijl dunner dan bij het heft.
Het vijlen
Een plat vijlvlak is bedoeld voor afronden, ontbramen, enz. Voor het zogenaamd paswerk of
het vlakvijlen heb je een bol vijlvlak nodig. Een goede paswerkersvijl heeft ten minste één
vlak dat bol is. Een vijl is gemaakt van gehard, gelegeerd gereedschapsstaal, omdat een vijl
harder moet zijn dan het werkstuk. Vijlen worden door persen en slijpen in vorm gebracht.
In het nog niet geharde staal worden de tanden met speciale machines in de vijl gekapt of
erin gefreesd. Daarna wordt de vijl in een hardingsoven gehard om deze sterk, hard en
slijtvast te maken. De arend wordt daarbij niet gehard. Een vijl met gefreesde kap is erg
geschikt voor het vijlen van zachte materialen zoals koper en zink. Omdat de vertanding grof
is, zal de vijl niet zo snel 'verstopt' raken.
Kap
Naar de vorm van de kap worden onderscheiden:
 Vijl met enkele kap heeft een groot

aantal schuin gekapte groefjes. Vijlen
met een enkele kap zijn geschikt voor het
bewerken van zachte materialen. Het
vijlsel valt gemakkelijk uit de tanden.
Pagina 40
 Vijlen met dubbele kap, hier zijn de

snijkanten in twee richtingen (gekruist)
aangebracht. Er is dan een groot aantal
scherpe tandjes. Het is de normale kap
voor het vijlen van staal.
Vijlen met dubbele kap zijn niet geschikt voor het bewerken van erg zachte
materialen. De tandjes houden het vijlsel van het zachte materiaal vast, waardoor het
vijlen steeds moeilijker gaat. Deze vijlen zijn daarentegen wel geschikt voor het
bewerken van hardere materialen.
De fijnheid van de kap onderscheid je van grof naar fijn in:
Basterd: grote tanden, verspaant veel materiaal, afruwen en vormvijlen
Halfzoet: middelgrote tanden, paswerk
Zoet: kleine tanden, fijn werk, nauwkeurige afwerking en opzuiveren.
Techniek
Vijlen is een verspanende bewerking die doorgaans met de hand wordt uitgevoerd. Bij het
vijlen wordt het werkstuk in de regel ingespannen in een bankschroef. Het werkstuk moet
steeds zo diep mogelijk worden inspannen zodat het materiaal tijdens de bewerking niet
gaat trillen of kan ombuigen. Ook verhinder je hiermee dat, vooral bij plaatmateriaal, een
hels lawaai ontstaat.
Bij het vijlen moet bij de heengaande beweging druk op de vijl worden uitgeoefend, zodat de
tanden goed in het materiaal kunnen dringen. Bij de teruggaande beweging snijden de
tanden niet, je moet dan geen druk uitoefenen. Een te hoge druk bij de teruggaande slag kan
zogenaamde rollers met diepe krassen veroorzaken. Voor bredere vlakken is de kruisstreek
de beste methode. Hierbij wordt diagonaal twee keer in het midden gevijld terwijl de
hoekpunten eenmaal afgenomen worden, hierdoor wordt het vlak minder snel bol. Vijl
lange, smalle vlakken altijd in de lengterichting, de vijl heeft dan de meeste ondersteuning.
Sommige vijlen hebben een ongetande (ongekapte) zijkant die je spaarkant noemt. Het doel
is om te voorkomen dat bij het vijlen in een hoek het niet te bewerken vlak wordt
beschadigd. Zorg ervoor dat de spaarkant aan de goede kant zit bij het vijlen. Als een aantal
Pagina 41
vijlkappen van de vijl verstopt raken door vijlsel, snijden de tandjes steeds slechter. Het
vijlsel kan verwijderd worden met een vijlenborstel of met een plaatje zacht metaal zoals
messing of aluminium. Vijlen met een fijne vertanding, zoetvijlen, worden ook wel ingekrijt
om te voorkomen dat spanen tussen de tanden komen.
Gebruik
Lichaamshouding: (voor linkshandigen is dit omgekeerd) voeten uit
elkaar, linkervoet naar voor, rechtervoet hoek van 75° met
linkervoet.
Soorten
Blokvijl
Driekante vijl
Vierkante vijl
Ronde vijl
Halfronde vijl
Onderhoud
 Vijl geen geharde metalen voorwerpen zoals een kraspen, centerpons of zaagblad.
 Verwijder roest en de walslaag met de punt van de vijl of met een oude vijl.
 Leg vijlen nooit op elkaar, we doen dit om beschadiging van de tanden te voorkomen.
 Laat de vijl niet op de grond vallen en sla er nooit mee.
 Filmpje controle vijl.
Pagina 42
3.2.2. Zagen
De beugelzaag
Een beugelzaag is een zaag met een vervangbaar, relatief smal zaagblad dat aangebracht is
in een metalen beugel. Het zaagblad is uit hard staal gemaakt, de tandjes op het zaagblad
zorgen voor de verspanende bewerking door de beugel heen en weer te bewegen.
Beugelzagen die toegepast worden in de metaalbewerking worden meestal gebruikt voor
het zagen van staal en andere metalen, ze worden daarom meestal ijzerzaag genoemd. Een
beugelzaag kan, behalve voor metalen, ook voor andere materialen gebruikt worden. In dat
geval moet een ander zaagblad gemonteerd zijn voor het specifieke materiaal. Op deze
manier kunnen ook hout en steenachtige materialen, zoals wandtegels, worden bewerkt, en
in jouw geval het steeds meer voorkomend kunststof.
Voor kleine karweitjes is een juniorbeugelzaag zeer handig. Het zaagblad van dit zaagje heeft
meestal een lengte van 6” (152mm). Een juniorzaag kan gehanteerd worden met één hand.
De mini-metaalzaag is een simpel handvat waarin een normaal metaalzaagblad kan worden
gemonteerd, op één punt ondersteund. Je kunt zowel met het gedeelte tussen het handvat
en het steunpunt zagen, als met het vrij uitstekende deel. Vaak is dit handig om op lastige
plaatsen te zagen.
Zagen
Bij de beugelhandzaag is de heengaande slag de snijdende slag, je oefent druk uit op de
zaagbeugel, zodat de tandjes verspanen. Bij de teruggaande slag wordt geen druk
uitgeoefend om de tandjes te sparen, en om de metaaldeeltjes de kans te geven tussen de
tandjes los te komen. Je zaagt altijd rustig en regelmatig met een zo lang mogelijke slag, de
tandjes slijten dan gelijkmatig over de gehele lengte van het zaagblad. Voor het zagen van
lange, smalle stukken kan het zaagblad in de beugel 90° gedraaid worden.
De tandjes van het zaagblad zijn 'gezet', dat wil zeggen, ze staan niet op een lijn maar
verspringen afwisselend naar links en naar rechts. De meest toegepaste tandzettingen zijn
de normale zetting, en de gegolfde zetting waarbij de tandjes gegolfd of in kleine groepjes
beurtelings naar links en rechts zijn geplaatst. Door de tandzetting wordt voorkomen dat het
zaagblad in het materiaal zal klemmen.
Pagina 43
Werkwijze
Zorg dat jouw werkbank stabiel staat.
Zet het te zagen materiaal goed vast. Doe je dit niet, dan kan het materiaal helemaal of
gedeeltelijk wegschieten. Met een goed vastgezet werkstuk is het bovendien eenvoudiger
precies datgene te zagen, wat je van plan was.
Geleid het zaagblad bij het begin van de zaagsnede met de duim (enkele korte
achterwaartse streken maken).
Begin het zagen op een vlak stuk, en niet op een scherpe hoek. Gebruik hierbij een lichte
druk. Druk ook daarna niet harder als nodig.
Ondersteun tijdens het zagen het afvalstuk. Naarmate het verder doorbuigt, raakt de zaag
steeds meer beklemd. Bovendien kan het afvalstuk afbreken, zeker als je al tot vlak bij het
einde hebt gezaagd.
Wees alert op oneffenheden in het te zagen materiaal.
Houding
Eens de aanzet gemaakt is, pak je de voorkant van de beugel vast (met de tweede hand), om
de zaag te geleiden. Zaag zo dicht mogelijk bij de bankschroef om trilling van het werkstuk te
voorkomen. Zaag ook hier niet gehaast: het zaagblad zou dan over het materiaal heen
glijden en niet snijden.
Rond of buismateriaal kan je, evenals dun plaatmateriaal, probleemloos met de metaalzaag
bewerken. Eventueel kan je een hulpstuk gebruiken om het zaagblad haaks op de buis te
laten geleiden.
Zaagblad plaatsen
Het zaagblad moet een zekere spanning hebben, maar mag niet te strak en ook niet te slap
in de zaagbeugel gespannen worden. In beide gevallen kan snel een breuk optreden. Het
spannen van het zaagblad gebeurt meestal door het aandraaien van een vleugelmoer. Bij het
vervangen van het zaagblad moet op de juiste stand van de tandjes gelet worden, deze
wijzen van het handvat af. De afmetingen van de zaagbladen en het aantal tandjes worden
vaak aangegeven in inch, je gebruikt hiervoor echter ook millimeters. De lengte wordt
gerekend vanuit het hart tussen beide gaten. Over het algemeen wordt een zaagblad
gebruikt met 24 tandjes per inch en een lengte van 12 inch, aangegeven als 12”-24. In
millimeters is de aanduiding van deze zaag 300mm-10. Dit betekent dat het zaagblad
Pagina 44
ongeveer 300mm lang is en 10 tandjes per 10mm bevat. De meest voorkomende breedte
van zaagbladen is ½” of circa 13mm. De dikte en eigenschappen van het te zagen materiaal
zijn van belang bij het kiezen van het juiste zaagblad. Een zaagblad met 32 tandjes per inch
noem je fijngetand. Je gebruikt dit zaagblad voor de hardere materialen en voor dunwandige
werkstukken. Een zaagblad met 14 tandjes per inch noem je grofgetand. Dit zaagblad pas je
toe voor zachtere materialen en voor dikwandige werkstukken.
Onderhoud
Kijk of de zaag nog in goede staat is en herstel eventuele gebreken. Zorg dat het zaagblad
scherp, schoon en van goede kwaliteit is en het juiste type is voor jouw klus.
Gebruik een handzaag met gesloten handvat. Deze beschermt jo uw handen tegen
verwondingen.
Zorg dat de omgeving waar wordt gezaagd, opgeruimd is.
3.2.3. Boren
Boren in metaal
Er zijn heel zachte metalen (zoals lood) en zeer harde (bijv. gereedschapsstaal). Elk
metaalsoort stelt zijn eigen eisen aan de boor en de boorsnelheid. Gebruik van koelvloeistof
bevordert de snijcapaciteit van de boor en vergroot zijn levensduur. Messing, lood en zink
worden zonder koelen geboord. Het gebruik van een boorstandaard, waarin het werkstuk
wordt vastgeklemd, vergemakkelijkt het werk. Met een centerpons sla je eerst een 'putje'
voor houvast. Bij grote diameters wordt eerst voorgeboord.
Metaalboren voor gebruik in zeer hard of taai materiaal worden vaak voorzien van een
speciale coating, bijv. het gele titaniumnitride (TiN) of het grijze titanium aluminium nitride
(TiAlN).
Veel gebruikte metaalboren
Metaalspiraalboor
Deze zijn verkrijgbaar in de kwaliteiten WS (werktuigstaal) en HSS (high speed steel). HSS-
boren zijn sterker en gaan langer mee. De metaalspiraalboor is geen houtboor, maar vooral
in hard hout ook goed bruikbaar.
Pagina 45
Verzink- of souvereinboor
Dit is een boor die een openingshoek van 90 graden kent en waarmee je gaten kan
verzinken. Wie een verzinkboor wil gebruiken, kan dit alleen doen als er al een gat bestaat in
het materiaal. De verzinkboor is namelijk niet geschikt om gaten te boren.
Conische boor
Dit wordt meestal gebruikt voor het boren van relatief grote gaten in dunne metaalplaten.
Naarmate de boor dieper in het materiaal komt, wordt de diameter van het gat groter. Deze
traploze boren zijn verkrijgbaar in verschillende maten.
Trapboor
Deze toepassing is gelijk aan conische boor. De boren zijn verkrijgbaar in een beperkt aantal
vaste diameters. Trapsgewijs kan in één gang, zonder voor te boren, de gewenste diameter
worden bereikt.
Pagina 46
Boren in kunststof
Kunststoffen als PE POM PA enz.

Een normale handboormachine is uitstekend geschikt om kunststoffen mee te boren. De
boor moet in de normale boorstand gezet worden (geen klopboorstand). Bij voorkeur werk
je met een boorkolom. Het toerental is afhankelijk van de boordiameter. Hoe kleiner het
boorgat, hoe hoger het toerental. Het toerental bereik ligt tussen de 300 en 2000 rpm. Het is
belangrijk de druk en snelheid zo te regelen dat verspaningsrestanten niet versmelten.
Verlaag de aanvoersnelheid vlak voordat je door het materiaal heen boort om uitbrokkeling
tegen te gaan.
Bij het boren regelmatig de boor uit het gat trekken om warmte en spaanders af te voeren.
Bij het boren van gaten met een grote diameter kan je best voorboren. Een andere optie is
het frezen van deze gaten. Om uitbrokkeling aan de onderzijde van de plaat te voorkomen is
het aan te bevelen de onderzijde te ondersteunen. Gebruik hiervoor bij voorkeur eenzelfde
soort kunststof of een houten plaat. Dit zorgt voor een mooi boorgat. Eventueel ontstane
rafels kan je gemakkelijk verwijderen door de boor handmatig in het gat rond te draaien.
Boortype
IJzerboren geven een goed resultaat. Let erop dat de tophoek tussen de 60 en 90 graden ligt.
De boor mag niet te scherp zijn omdat de boor snel in het kunststof
trekt. Je kunt de snijkant van de boor breken waardoor de boor
minder in de kunststof trekt en uitbrokkeling aan de onderkant
wordt voorkomen. Je kunt ook gebruik maken van speciale boren:
 een trapboor
 een fretboor fretboor
 een verzinkboor
Als je meerdere gaten dicht naast elkaar boort is het aan te bevelen
de geboorde gaten te borgen met een plug of houten deuvel. Dit zorgt ervoor dat de
kunststof niet richting de geboorde gaten verbuigt.
Boren In composieten als carbonfiber:

Het wordt sterk afgeraden om te boren in carbonfiber omdat
dit grote invloed kan hebben op de sterkte van het carbon.
Als dit toch moet gebeuren, wordt het boren in
composietmateriaal beperkt tot ondiepe gaten met een
kleinere diameter.
Pagina 47
Het voornaamste probleem stelt zich door het abrasieve (heterogeen, niet-homogeen)
karakter van het composietmateriaal.
De nadelige eigenschappen van composietmaterialen vormen meteen ook de grootste

hinderpalen bij het boren. De gouden regel is dat de vezels bepalen wat de beperkingen zijn:
de gelaagdheid van het materiaal en de vezelrichting maakt dat boren niet in alle richtingen
mogelijk is.
De slechte geleidbaarheid van kunststoffen kan voor warmteophoping zorgen.
Delaminatie, zowel aan de oppervlakte als in het product, kan het gevolg zijn van verkeerd
boren. Bij intrede is er kans op opwaartse delaminatie. Neerwaartse delaminatie kan bij het
uittreden.
Sommige kunststoffen worden aangetast door koelvloeistof.
Bij sommige composieten moet opgelet worden voor pluizen of afschilfering. Aramidevezels
zijn daar het gevoeligst voor.
Ook ongesneden vezels of hars die achterblijft, is een frequent voorkomend probleem.
Een gat geboord op een correcte manier De verschillende problemen die voorkomen
met de juiste boor. bij boren in composietmaterialen zoals
ongesneden vezels, delaminatie, afschilfering
en ongesneden hars.
De oplossingen voor de verschillende problemen bij het boren in composieten liggen

voornamelijk in de keuze van het soort boor en de juiste gebruikswijze. Volgende tips
brengen jouw boorgat naar een optimale kwaliteit:
 Opwaartse delaminatie wordt verholpen door een boor met negatievere geometrie
en het verlagen van de voeding.
Pagina 48
 Voor het vermijden van neerwaartse delaminatie is een verlaging van de voeding of
het aantal omwentelingen genoeg.
 In het algemeen is het goed om, wanneer er te veel warmte blijft steken en de hars
smelt, de snijsnelheid te verlagen. Bij de boorkeuze moet ook aandacht besteed
worden aan inwendige 'centrale' koeling om de warmteophoping te verminderen.
 Bij afschilfering wordt het aanbevolen om een positievere geometrie te gebruiken.
Ook het verlagen van de voeding helpt. Oplossing bij problemen met korte standtijd
is dezelfde als bij een teveel aan warmte: verlaag de snijsnelheid.
 Bij ongesneden vezels en hars is de beste remedie het gebruik van een scherpere
geometrie en een verlaging van de voeding. Ongesneden hars kan ook voorkomen
worden door een verlaagde snedediepte.
 Bij uittreden in CFRP (Carbon-Fiber Reinforced Polymer) kies je een boor met scherpe
dubbele puntgeometrie. Boven op het slijtagebestendige substraat moet een
diamantbekleding de slijtagebestendigheid nog verbeteren.
Soorten boren
Bij het boren in composieten worden hoofdzakelijk volhardmetalen boren gebruikt, bekleed
met diamantcoating.
Tegenwoordig wordt ook research gedaan om een volhardmetalen boor zonder coating te
voorzien van een diamantpunt. De keuze van het soort constructie van de boor hangt af van
het materiaal waarin de boor uittreedt.
Kenmerken
Alle boren zijn voorzien van een schacht en een kop. De kop voert de verspanende
bewerking uit. Met de schacht wordt de boor in de boorhouder van de machine geplaatst.
De boor kan geplaatst worden in een vast opgestelde boormachine (tafelboormachine,
kolomboormachine) of in een, meestal elektrisch aangedreven, handboormachine. Er zijn
ook handmatig aangedreven 'boorapparaten', doorgaans handboor genoemd, zoals de
booromslag of de fretboor. De elektrisch aangedreven boormachine werkt snel en
moeiteloos, zeker als deze op elk gewenst toerental kan worden ingesteld en een klop-
/slagmechanisme heeft. Een klopboor en een boorhamer hebben naast de ronddraaiende
Pagina 49
beweging nog een toegevoegde hamerende beweging die kan worden gebruikt om het
boren in steen en beton te vereenvoudigen.
Het toelaatbare toerental van een boor is afhankelijk van de diameter van de boor, de
materiaalsoort van de boor en de materiaalsoort van het werkstuk. Je kan als vuistregel
aanhouden: hoe dunner het boortje is, des de hoger de draaisnelheid mag zijn en hoe harder
het materiaal is, hoe lager de snelheid moet zijn.
Er zijn vele soorten boren verkrijgbaar, met veel verschillende diameters. Je onderscheidt
houtboren, metaalboren en boren voor steenachtig materiaal, zoals steenboren en
betonboren. Ook zijn er speciale boren voor glas.
De metaalboor
Karakteristiek voor een metaalboor is de scherpe punt, die nodig is
om de boor goed door het metaal te laten snijden. Een
metaalboor heeft over de gehele lengte dezelfde diameter en
meestal een punt die geslepen is onder een hoek van 118°.
Je hebt High Speed Steel (HSS) en WS boren.
Voor het boren in harde metalen zoals roestvast staal (RVS of Inox) zijn er HSS kobalt
metaalboren. Deze hebben een iets minder scherpe aansnijhoek van 135° voor een goede
centrering bij het aanboren. Deze boor bestaat uit HSS staal en 5% kobalt en moet tijdens
gebruik gekoeld worden met boorolie.
Boren in verspanend materiaal

Het boren in metaal veroorzaakt boorschilfers (bij kort
verspanend materiaal zoals messing) of boorkrullen (bij
langverspanend materiaal zoals ijzer). Voor beide soorten
materiaal bestaan er specifieke boortjes.
De snijvlakken van boortjes voor kort verspanend materiaal zijn vlak geslepen (A). Daarom
happen kort verspanende boren niet zo snel en kun je die ook goed gebruiken voor zacht
materiaal, zoals kunststof en nylon. De snijvlakken van boortjes voor lang verspanend
materiaal zijn scherp geslepen (B).
Pagina 50
Grote gaten boren

Wanneer je in metaal gaten van grote diameter boort, kan
je beter eerst voorboren met een boor met kleinere
diameter. De grotere boor snijdt dan beter in het
voorgeboorde gat zonder kans op wegslaan. Doe dit
eventueel in meerdere etappes.
Daarbij moet het kleinere boortje (B) minimaal de diameter hebben van de ziel van de
grotere boor (A). De ziel van een boor is de kortste afstand tussen de twee snijvlakken van
de boor
Boorsnelheid
Een veelgemaakte fout bij het boren is boren met een te hoge
boorsnelheid. Hoe harder het te boren materiaal is, hoe lager je de
boorsnelheid moet instellen. Met een metaalboor van 8mm boor je in
messing bijvoorbeeld met 2500 toeren. In roestvast staal, wat veel
harder is, is de juiste boorsnelheid 800 toeren. Boor je met de goede
snelheid, dan krijg je een mooie lange spaan of krul.
Boren in dunne platen

Als je in een dunne metaalplaat wil boren, mag je de plaat
nooit met je handen vasthouden. Als de boor aan de
andere kant door het metaal snijdt, is er een risico dat de
plaat wegslaat. Het is beter om de metaalplaat tussen twee
stukken hout in te spannen. Er is daardoor minder kans op
het wegslaan van de plaat en het geeft ook minder bramen,
wat het afwerken makkelijker maakt.
Smeer de boor met olie

Bij het boren in ijzer of staal is het beter niet te veel druk op de
boor uit te oefenen. Laat de boor het werk doen. Met boorolie
kan je de boor smeren en koelen. Ben je bijna aan de
onderkant, dan laat je de boor niet te snel doorkomen om grote
bramen te vermijden.
Pagina 51
Boren in buizen
Zorg er bij het boren door een metalen buis voor dat de boor en
het werkstuk stevig vast staan. Gebruik dus een boorstandaard en
een bankschroef. Je kunt het vervormen van de buis, door te grote
druk van de boor, voorkomen door een stuk hout van dezelfde
vorm in de buis te plaatsen. Ook hier geldt: laat de boor het werk
doen en oefen niet te veel druk uit.
Boren in soorten materiaal
Staal
Gebruik een scherpe boor. Het gebruik van de kolomboor is aangeraden omdat je op deze
manier veel kracht kan zetten, en haaks op het werkstuk zodat je boor niet zo snel breekt.
De snelheid waarmee de boor draait, begint hier ook belangrijk te worden. Bij de kolomboor
hoort een lijst te hangen met het juiste toerental afhankelijk van de boordiameter.
Als je een handboor gebruikt, best laag toerental instellen. Het boren gaat goed als er mooie
krullen van de boor af komen, of op z'n minst schilfertjes. Gebeurt dit niet, dan is je boor niet
scherp genoeg, draait het te snel of duw je niet hard genoeg. Hapt de boor, dan moet je het
toerental iets verhogen. Koelen met boor/tapvet of boor/tapolie is aangeraden. Bij
diameters van 8mm of meer is voorboren met een kleinere diameter een goed idee.
Voor goede kwaliteit boortjes kan je het beste naar een professionele winkel gaan.
RVS
HSS-cobalt-boor, scherp, optimaal koelen, lage snijsnelheid, hoge aanzet.
De aanzet, de snelheid waarmee de boor in het materiaal zakt, moet relatief hoog zijn. Dit
betekent dat je met een grote kracht de boor het materiaal in druk. Dit voelt bijna
tegennatuurlijk. Maar door de scherpe boor, goed smeren en grote aanzet krijg je een spaan
(metaalkrul) die de warmte afvoert en dus voorkomt dat het RVS verhardt. Want RVS
verhardt enorm als het heet wordt...mooie spanen is goed boren.
Boren in RVS wordt kritisch als de boordiepte meer is dan 1 of 2 millimeter. Dit heeft te
maken met de materiaaleigenschappen. Als RVS warm wordt, wordt het harder. Dus als het
warm wordt (wat gebeurt als het boren niet goed gaat), wordt het moeilijker om er
doorheen te boren. Onderschat dit niet. Dit kan het verschil maken tussen een halve minuut
en een kwartier of zelfs meer boren.
Pagina 52
Dat betekent:
 Gebruik een kwalitatief goed boortje dat goed scherp is.

 Gebruik de kolomboor, tenzij dit absoluut niet kan.
 Gebruik boor/tapvet of boor/tapolie.
 Gebruik de juiste snelheid (hoort naast de kolomboor te hangen). Liever te langzaam
dan te snel. Als de boor begint te happen moet je iets sneller boren.
 Bij diameters van 8mm of meer eerst voorboren. Bij diameters van 13mm of meer 2x
voorboren.
Aluminium
Als zachter materiaal dan staal mag het een WS boor zijn en de toeren liggen hoger dan bij
harder materiaal. Eerst een puntje slaan voor de houvast van de boor.
Titanium
Verspanen net als bij RVS met een goede HSS-cobalt-boor. Als je een stompere tophoek
(140-150°) bezit, gebruik je best deze. Dus laag toerental en koelen met emulsie of snijolie
om te voorkomen dat het titanium harder wordt.
3.2.4. Snijsnelheden
V = Snijsnelheid (m/min)
Zacht constructiestaal 27
Hard machinestaal 10
Gietijzer 25
Roestvast staal (RVS) 10-15
Titanium 10-15
Koper 40
Messing zacht>hard 70>50
Brons zacht>hard 30>15
Hard aluminium 50-120
Zacht aluminium 30-50
Zacht kunststof 50-100
Hard kunststof 15-35
Bij draaien, frezen en boren moet je het toerental van het werkstuk of het te bewerken
materiaal instellen. Dit toerental in combinatie met de diameter verzorgt een bepaalde
Pagina 53
snijsnelheid aan de omtrek. Deze snijsnelheid in combinatie met de aanzet is bepalend voor
de mate waarin het werkstuk en het snijgereedschap elkaar treffen. De balans is hierbij erg
belangrijk. Een te hoge aanzet en een te hoog toerental betekent dat het snijgereedschap
weinig kans heeft om het materiaal te verspanen, hierdoor zal het snijgereedschap breken.
Een te lage aanzet en toerental heeft negatieve invloed op je productietijd en de oppervlakte
kwaliteit. Voor het bepalen van deze waardes zijn bepaalde richtlijnen, deze zijn verschillend
voor elke verspanende bewerking, het te gebruiken gereedschap en het gekozen materiaal.
Berekening toerental uit boordiameter en snijsnelheid

Bijv. voor rvs houd je een omtreksnelheid/snijsnelheid aan van 10 m/min.
 Boor 3mm:
1 omwenteling = π (Pi) x Diameter => 3.14 * 3 = 10 mm = 1 cm
om 10 m (1000 cm) per minuut te krijgen moet je per minuut 1000/1 = 1000
omwentelingen/minuut hebben.
 Boor 8 mm:
1 omwenteling = Pi x Diameter => 3.14 * 8 = 25,12 mm = 2,5 cm
om 10 m per minuut te krijgen moet je per minuut 1000/2,5 = 400
omwentelingen/minuut hebben.
Pagina 54
tabel meters per minuut naar RPM

Snijsnelheid (m/min)
Boor 4 6 8 10 15 20 25 30 40 50 100
diam
eter
1 1273 1910 2546
1,5 849 1273 1698 2122
2 637 955 1273 1592 2387
2,5 509 764 1019 1273 1910 2546
3 424 637 849 1061 1592 2122 2653
3,5 364 546 728 909 1364 1819 2274 2728
4 318 477 637 796 1194 1592 1989 2387
4,5 283 424 566 707 1061 1415 1768 2122
5 255 382 509 637 955 1273 1592 1910 2546
6 212 318 424 531 796 1061 1326 1592 2122 2653
7 182 273 364 455 682 909 1137 1364 1819 2274
8 159 239 318 398 597 796 995 1194 1592 1989
9 141 212 283 354 531 707 884 1061 1415 1768
10 127 191 255 318 477 637 796 955 1273 1592
11 116 174 231 289 434 579 723 868 1157 1447
12 106 159 212 265 398 531 663 796 1061 1326 2653
13 98 147 196 245 367 490 612 735 979 1224 2449
14 91 136 182 227 341 455 568 682 909 1137 2274
15 85 127 170 212 318 424 531 637 849 1061 2122
20 95 127 159 239 318 398 477 637 796 1592
25 102 127 191 255 318 382 509 637 1273
30 85 106 159 212 265 318 424 531 1061
3.2.5. Snij- en koelmiddelen
Snijolie kan je gebruiken om het tappen van schroefdraad en het boren van gaten te
vergemakkelijken. Door het koelend effect zal het warm geworden werkstuk minder snel van
eigenschappen veranderen. Dit is belangrijk bij machinaal verspanen omdat de
temperaturen snel en hoog kunnen oplopen.
Het voorkomt het overmatige slijten van het gereedschap en het invreten van
draadsnijgereedschappen in het materiaal. De snijolie is te verkrijgen in een handige
druppelflacon van 100 ml.
Pagina 55
3.2.6. Het ruimen van gaten
Een ruimer is een stuk snijgereedschap dat dient om een

cirkelvormig gat zuiver rond en glad te maken, hierdoor wordt het
gat iets groter.
Gaten zijn vaak onnauwkeurig en niet volkomen rond, bovendien

is het oppervlak van deze gaten voor bepaalde toepassingen niet
glad genoeg.
Een ruimer bestaat uit een cilindervormig of conisch lichaam, waarin spaangroeven zijn
aangebracht. Ze zijn meestal vervaardigd van snelstaal (HSS). De groeven kunnen recht zijn
of schroeflijnvormig.
Handruimers
Handruimers hebben op het uiteinde van de
cilindervormige schacht een vierkante kop. Door de ruimer
met het vierkante deel in een wringijzer te plaatsen kan je
deze met de hand ronddraaien. Het onderste gedeelte van
een handruimer is conisch geslepen; dit wordt de
aansnijding genoemd.
Nadat het gat is voorgeboord, zal het conisch gedeelte in het gat passen. Met het wringijzer
draai je nu de ruimer rond, hierbij wordt een lichte kracht uitgeoefend op de ruimer.
Verstelbare handruimer
Een verstelbare handruimer biedt de mogelijkheid
tot variabele instelling van de diameter. Ze kunnen
nauwkeurig worden versteld over een klein
gebied, bijvoorbeeld van 13,5 tot 15,5mm. De
ruimer is voorzien van zeer fijne schroefdraad.
Hierop zijn twee stelringen gedraaid met
daartussen vier overlangs geplaatste messen
geklemd die in geleidelijk ondieper wordende
groeven liggen. Door één ring losser te draaien en
de andere vaster, worden de messen in de
groeven verschoven waardoor de diameter van de
ruimer groter of kleiner wordt.
Pagina 56
Het werken met een verstelbare handruimer moet omzichtig gebeuren omdat de messen
vrij lang zijn waardoor ze gemakkelijk kunnen verbuigen. Een verstelbare handruimer kan
niet gebruikt worden bij gaten die voorzien zijn van spleten of groeven, omdat de messen
daarin kunnen vastlopen.
Werkwijze van ruimen

Bij het ruimen moet je op de volgende punten letten:
 Het te ruimen gat moet de juiste maat hebben (al naar gelang de diameter 0,1–
0,4mm kleiner dan de eindmaat).
 Tijdens het ruimen mag je niet terugdraaien. De kans is dan groot dat er stukjes uit
de snijtanden breken. In ieder geval zal de ruimer onnodig snel slijten.
 De ruimer staat haaks op het werkstuk.
 Tijdens het ruimen van staal moet er, om de gladheid te verhogen, goed gesmeerd
worden met snijolie.
 Nadat het gat geruimd is, draai je de ruimer in dezelfde draairichting weer omhoog.
3.2.7. Slijpen
Slijpen is een verspaningstechniek waarbij materiaal wordt afgenomen met behulp van
gereedschap dat voorzien is van zeer veel snijkanten zonder vastgelegde vorm. Er zijn allerlei
methoden om te slijpen, zoals schuurbandslijpen en honen.
Slijpen
Slijpen wordt meestal toegepast om een nauwkeurig en glad oppervlak te krijgen. Op deze
manier zijn producten vlak, scherp (messen), rond of van een profiel voorzien. Daarnaast kan
je botte gereedschappen, zoals beitels, schaven, frezen, boren, cirkelzagen en lintzagen
opnieuw scherpslijpen. De slijpkorrel bepaalt vaak de gladheid (ruwheid) van het oppervlak.
Hoe kleiner de korrel hoe gladder. Kenmerkend bij slijpen is dat de snijsnelheid hoog is en de
materiaalafname klein. Aangezien met slijpen nauwkeurige producten worden geproduceerd
moeten slijpschijven goed rond lopen. Het is dus belangrijk dat slijpschijven goed
gebalanceerd zijn.
Vlakslijpen
Bij het vlakslijpen wordt een vlak van het product geslepen. Dit kan op meerdere manieren
gebeuren. Je kan slijpen met de omtrek van de slijpschijf, waarbij het snijvlak recht over het
product schuurt. Dit wordt "omtrekslijpen" genoemd. Je kan ook slijpen met de zijkant van
de schijf. In dat geval maakt de schijf een roterende beweging over het product en is het
Pagina 57
contactvlak groot. Dit wordt "kopslijpen" genoemd. Tenslotte is er het "profielslijpen",

waarbij de slijpschijf de vorm van het te vervaardigen profiel als rand heeft of deze leest
vanaf een sjabloon. Dit profiel wordt dan in het product geslepen.
Rondslijpen
Bij het rondslijpen wordt rotatie-symmetrisch geslepen. Dit kan gaan om de buitenkant van
een rond product of om de binnenkant van een gat.
Uitwendig rondslijpen
Er zijn verschillende vormen van uitwendig rondslijpen. Allereerst is er het "rondslijpen met
langsvoeding". Hierbij verplaatst het slijpgereedschap zich tijdens het proces in de
lengterichting van het product, waardoor het product glad wordt met een bepaalde
diameter.
Dan is er het "insteekslijpen", waarbij het gereedschap zich alleen verplaatst in de richting
van de as van het product. Op die manier ontstaat er een groef rondom het product.
Tenslotte is er het "schroefdraadslijpen", een soort profielslijpen. Er wordt hierbij een groef
in het product geslepen, maar doordat er een kleine beweging is in de langrichting van het
product, neemt de groef een spiraalvorm aan en ontstaat schroefdraad.
Doorslijpen
Doorslijpen is een verspaningstechniek. Het is een
vorm van slijpen waarbij materiaal wordt
gescheiden, net als bij zagen. Dit proces wordt
gebruikt voor onder meer profielen en buizen. Voor
de hiervoor gebruikte slijpschijven gebruikt met
korund of siliciumcarbide. Deze schijven zijn heel
smal, 2-5mm, ongeveer 1% van de schijfdiameter,
waardoor het materiaalverlies niet groot is.
Tegenwoordig is echter de meest gebruikte dikte 1
mm, waarbij het zelfs mogelijk is om met 0,8mm dunne doorslijpschijven te werken. De 1,0
en 0,8mm dunne doorslijpschijven zijn verkrijgbaar in een diameter tot 125mm. Daarna
lopen zij in dikte op. Er wordt geslepen met een snijsnelheid van 45-80m/s. De diameter van
het door te slijpen materiaal mag niet meer zijn dan 10% van de diameter van de slijpschijf,
die doorgaans 100-500mm is.
Pagina 58
Haakse slijper
Een haakse slijper, slijptol of flex is een gereedschap om metaal, steen of hout te bewerken.
Een haakse slijper kan aangedreven worden door benzine of elektriciteit. In tegenstelling tot
de elektrische slijpmachine is de slijpschijf haaks ten opzichte van het motorgedeelte
aangebracht. Hij wordt vooral gebruikt voor het slijpen en zagen in metaal en steen.
Vaak wordt deze machine gebruikt voor het grovere werk, zoals het doorslijpen van buizen
of betonijzer. Het gebruik van de haakse slijper zal dan ook veelal plaatsvinden in de bouw of
op grote constructiewerkplaatsen.
Europese en Amerikaanse slijpers hebben verschillende afmetingen wat betreft montagegat

en aandrijfas-diameter voor de schijven. In Amerika is de standaardmaat voor schijven tot
125mm 5/8" inch, terwijl dat in Europa 7/8" inch is.
De voor- en achterkant van een haakse slijper met composietschijf wordt gebruikt voor het
zagen van metaal.
Schijven
Een haakse slijper maakt gebruik van verwisselbare slijpschijven die met een hoog toerental
tegen het te slijpen oppervlak schuren en daarmee voor het eigenlijke slijpwerk zorgen. Zo
zijn er:
 Doorslijpschijven voor staal

 Slijpschijven voor steenachtig materiaal
 Afbraamschijven om bramen en dergelijke van staal weg te slijpen
 Widia of wolfraam freesschijven voor het bewerken van hout en speksteen
Pagina 59
 Steeds vaker wordt

gebruikgemaakt van schijven
die voorzien zijn van industriële
diamantkorrels, die gaan langer
mee en zijn geschikt voor de
meest harde materiaalsoorten.
Ander gebruik
Er zijn komstaalborstels om roest en
vuil weg te halen,
lamellenschuurschijven om
oppervlakken glad af te werken en
zelfs cirkelzagen voor de slijper leverbaar.
Er bestaan ook slijptollen die aangedreven worden door lucht. Deze worden veel gebruikt in
garages.
3.2.8. Buizensnijder
Een buizensnijder ofwel pijpsnijder is een stuk gereedschap dat gebruikt wordt om ronde
metalen buizen haaks door te snijden (bijv. stuur).
De buizensnijder is opgebouwd uit een sterke C-vormige beugel waarin aan één uiteinde een
draaibare stalen snijrol is gemonteerd. Het andere eind is voorzien van een fijne
schroefdraad waar een schroefdraadspindel in loopt. De spindel is aan de ene kant voorzien
van een handgreep en aan de andere kant van een vork met twee, eveneens draaibare,
vlakke stalen rollen. Deze dienen voor geleiding waardoor bij het snijden de juiste stand,
haaks op de pijp, behouden wordt. Er zijn ook modellen waar dit andersom is: daar is de
snijrol aan de spindel en zijn de rollen aan de beugel bevestigd. Zowel de snijrol als
geleiderollen zijn vervangbaar.
Om een pijp te snijden wordt de buizensnijder zo ver geopend dat deze om de buis past.
Vervolgens draai je deze zo ver dicht dat zowel het snijwiel als de geleiderollen vast tegen de
buis wordt gedrukt. Je draait de buizensnijder op een maatlijn eerst enkele toeren los zodat
er al een licht spoor wordt getrokken. Je doet een beetje snijolie aan de buis of snijwieltje en
trekt dan gelijkmatig per toer ietsje aan. Niet onmiddellijk volle bak dicht draaien. Altijd
voorwaartse draaibeweging maken (niet terugkeren). Door de buizensnijder rond te draaien
ontstaat een inkerving. Gedurende het draaien stel je de buizensnijder voortdurend bij, door
de draadspindel vaster te draaien. Je gaat zo lang door totdat de buis is doorgesneden.
Pagina 60
Het toepassen van een buizensnijder geeft een zuivere, haakse snijkant en werkt sneller dan
een beugelzaag. Ze zijn verkrijgbaar in verschillende maten: lichtere modellen zijn geschikt
voor het snijden van koperen en dunwandige stalen pijpen, zwaardere voor dikwandige
stalen buizen. Tijdens het snijden ontstaat braamvorming, vooral aan de binnenkant van de
buis. Om vernauwing te voorkomen moet je deze verwijderen.
Er zijn verschillende diameter-bereiken verkrijgbaar. Dit kan van vb. 10-63mm, 50-110mm,
110mm-160mm zijn.
Meer info: https://www.youtube.com/watch?v=ORFPugnfgWM
Pagina 61
3.3. Aanslijpen van gereedschappen
3.3.1. Hoe slijp je een boor?
Boren kan je wel slijpen, zelfs gewoon op

de slijpsteen. Wel moet je weten wat je
doet en is het best om met een
boorkaliber even te kunnen controleren of
de slijphoek goed is.
Een boorkaliber is een sjabloon met een

vaste hoek. De juiste tophoek, bijv. 118°.
Er is niet alleen de tophoek, maar ook de
ronding van de top.
Materiaal spiraalhoek punthoek

staal; gietijzer 20 - 30° 118°
messing; brons 10 - 15° 130°
aluminium; koper 35 - 40° 140°
harde kunststoffen 10 - 15° 80°
zachte kunststoffen 35 - 40° 80°
Meer info
YouTube:
https://www.youtube.com/watch?v=u8Xr55wDSjg
https://www.youtube.com/watch?v=nWK1W2pQILQ
https://www.youtube.com/watch?v=x6Kz9j3ovEs
https://www.youtube.com/watch?v=tSRaOo8S-zo
Pagina 62
Praktijkopdracht
Demo docent:
 metaalboor aanslijpen
 gebruik buizensnijder
 zadelbuis ruimen
Uit te voeren in groep.

 Voorvork op maat zagen
o Aftekenen v/d correcte positie v/d zaagsnede.
o Zaagblad steken in de zaag.
o Zagen met zaagblok – inspannen in werkbank.
o Een vlakke kant vijlen aan de binnenbalhoofdbuis.
o Ontbramen.
 Monteren van pakdrager of bidonhouder

o Correcte positie aftekenen en punten.
o Voorboren.
o Boren.
o rivet toepassen (bidonhouder) of draad tappen (in achterpat).
o Productaansprakelijkheid.
Pagina 63
4. BEVESTIGINGSTECHNIEKEN
Doelstellingen

 De verschillende bevestigingstechnieken en hun toepassingen.
 Snijden en herstellen van in- en uitwendige schroefdraad.
 Verlijmen van kunststofonderdelen van een fiets.
 Benoemen van elke schroefdraad op de fiets.
 De voornaamste eigenschappen (voor- en nadelen) van braseren, MIG/MAG-lassen
en TIG-lassen. Je weet waar en wanneer ze bij de fiets worden toegepast.
 De mogelijkheden om via lassen herstellingen uit te voeren. Je kent ook de gevaren
en weet wat zeker niet mag gelast worden.
4.1. Bevestigingstechnieken
4.1.1. Schroefdraden
Schroefdraad is de spiraalvormige rug of verhoging aangebracht op bijvoorbeeld een bout en

respectievelijk in een moer, die dan samen worden gebruikt om twee voorwerpen met een
draaiende beweging aan elkaar te bevestigen door klemming.
Waarom schroefdraad
Fietsonderdelen zijn meestal met elkaar bevestigd met behulp van schroefdraad. Met
schroefdraad is het mogelijk onderdelen strak op elkaar te klemmen. Het voordeel is dat de
onderdelen demonteerbaar zijn.
Kenmerken
Schroefdraad is spiraalvormig.
Pagina 64
Een geschroefde verbinding wordt gevormd door inwendige en uitwendige schroefdraad.
De krachten op de schroefdraadverbinding: met

een klein moment kan een grote kracht
uitgeoefend worden. Met een grote
cirkelvormige verplaatsing kan een kleine
verticale verplaatsing bewerkstelligd worden
voor vastzetten of afstelling.
Een normale schroefdraad is altijd eengangig. Bij

meergangige schroefdraad lopen meerdere
spiraalvormen over de omtrek, de schroefdraad
start vanaf meerdere punten.
Deze draad wordt vooral toegepast bij bewegingsschroefdraad waarbij je een grote
verplaatsing per omwenteling wenst, maar geen grovere draad wilt gebruiken. De
verplaatsing door meergangige draad is de verplaatsing door één gang maal het aantal
gangen.
Schroeven bestaan uit kop en steel.
Plaatschroeven Stelschroeven
Pagina 65
Bevestigingsschroeven
Soorten schroefdraad
Schroefdraden bestaan in vele soorten en maten en voor elke toepassing is er in het
verleden wel een specifieke schroefdraad ontwikkeld. Zo bestaat er bijvoorbeeld
rijwieldraad, Edisonschroefdraad (bijvoorbeeld E 27), Engelse draad en gasdraad.
Standaardisatie en normalisatie hebben tot doel om orde in de chaos te scheppen en alle
technische gegevens van een schroefdraad vast te leggen. Om schroefdraden van elkaar te
kunnen onderscheiden, worden deze aangeduid met codes (kenletters) zoals M, MF en UNF.
In tabel 1 worden de in de Europese, Amerikaanse en Engelse fietsindustrie meest gebruikte
schroefdraadsoorten weergegeven.
Benaming Kenletter Tophoek Eenheid

Metrisch grof M 60° mm
Metrisch fijn MF 60° mm
Unidraad grof UNC 60° inch
Unidraad fijn UNF 60° inch
British Standard Whitworth BSW 55° inch
Schroefdraden worden hoofdzakelijk gekarakteriseerd door de diameter, de spoed en de

tophoek. In onderstaande figuur is de vorm en afmeting van metrische binnen en buiten
schroefdraad schematisch weergegeven.
Pagina 66
Herkennen van metrische schroefdraden

Aan de tophoek (voor metrische draad is deze 60 graden) en de spoed (in figuur 1
aangegeven met P) kan je herkennen of je met een metrische schroefdraad te maken hebt.
Voor een metrische schroefdraad is de spoed gedefinieerd als de stijging (in mm) per gang.
Metrische schroefdraden worden aangeven met de code M, gevolgd door de nominale
boutdiameter en de spoed.
Zo betekent M8 x 1,25 dat je te maken hebt met bijvoorbeeld een bout met een nominale
diameter van 8mm en een spoed van 1,25mm/gang.
Zo betekent M6 x 1,00 dat je te maken hebt met bijv. een bout van 6mm nominale diameter
en een spoed van 1,00mm/gang.
De spoed kan worden gemeten met zgn. draadmaten of ook wel spoedmeters genaamd. Zie
onderstaande figuur.
Pagina 67
Een draadmaat of spoedmeter is een metalen plaatje waarvan de lange kant voorzien is van
inkepingen die de vorm van de schroefdraad met een bepaalde spoed hebben. Door het
plaatje "in de schroefdraad te leggen" kan je bepalen of de draad dezelfde spoed heeft als
op het plaatje aangegeven. Draadmaten zijn te koop in setjes met een spoed variërend van
bijvoorbeeld 0,25 - 6,00 mm/gang.
4.1.2. Draadsnijgereedschap
Er zijn inwendige en uitwendige schroefdraden. Voor inwendige draad gebruik je

draadsnijtappen en voor uitwendige draad een snijplaat of snijkussen.
Draadsnijtappen
Om inwendige schroefdraad aan te maken gebruik je tappen. Deze bestaat meest uit een set
van drie: een voorsnijtap, een tap met korte aansnijding en een tap met volle draad. De
draadtap bestaat zowel voor rechtste als linkse draad.
Voordat je de draad kunt aanmaken met de tap moet je eerst boren. De diameter van het
gat dient ongeveer 0,8x de buitendiameter van de schroefdraad te zijn. Dit is een makkelijke
hulp maar enkel van toepassing tot 10mm. Daarboven is het niet meer nauwkeurig genoeg.
Pagina 68
Wanneer je draad M5 wilt aanmaken, boor je met een boor van 4mm (je rondt af) en voor
M6 met 5mm.
De tap plaatst je in een wringijzer en je draait rechtsom om de draad aan te maken en

regelmatig ook even linksom om de spannen te breken. Hierbij maak je ook gebruik van
snijolie om het proces makkelijker te laten verlopen.
Waar gebruik je tappen op de fiets?
Draadbusjes
 Busje bidonhouders meestal draad M5 (Tip! Colnago vaak M4)
Trapas
 ITA 2x rechtse draad

 BSA rechterkant fiets (aandrijfzijde); linkse draad, linkerkant fiets; rechtse draad
Derailleurpad
 Draad 10mm x 1mm
Traparmen (pedalen)
 Rechterkant fiets; rechtste draad

 Linkerkant fiets; linkse draad
Pagina 69
Instructie film draad tappen :https://www.youtube.com/watch?v=t_eYO1Yn5CA
Linkse tap om bouten te verwijderen

Er bestaan ook linkse tappen om bouten te verwijderen. Deze zien er anders uit dan de
linkse draad tappen en dienen dan ook niet om draad te tappen of op te zuiveren.
Hoe gebruik je een linkse tap om een bout te verwijderen?
 Spuit wat kruipolie op de bout om het proces te vermakelijke.

 Boor een gat in de te verwijderen bout.
 Draai de linkse tap linksom in de bout.
Instructie film linkse tap:
https://www.youtube.com/watch?v=SMrDYJvY0Ts
Pagina 70
Snijplaat en snijkussen
Voor uitwendige schroefdraad gebruik je een snijplaat of snijkussen. Een snijplaat is een
ronde schijf waarin snijtanden zijn aangebracht. Bij een snijkussen kan je de twee snijblokjes
verstellen. Je gebruikt de blokjes in combinatie met een (rond) wringijzer.
Dit gereedschap gebruik je bij fietsen voor het opzuiver of bijtrekken van draad op
voorvorken. Hierbij gebruik je ook altijd snijolie.
Schroefdraad rollen
Als schroefdraad wordt gesneden zal er altijd een verzwakking van het materiaal plaats
vinden. De structuur van het materiaal wordt doorgesneden en je neemt (een kleine
hoeveelheid) materiaal weg.
Bij spaken wordt de schroefdraad gerold. De nerfstructuur wordt dan niet doorgesneden,
waardoor er minder verzwakking ontstaat.
Met het draadrol apparaat voor spaken kan je draad aanmaken op spaken. Dat is handig als
je de juiste spaaklengte niet op voorraad hebt. Je kort de spaak in en rolt er nieuwe draad op
(± 1cm).
Pagina 71
Pagina 72
4.1.3. Schroefdraad op een fiets
Pagina 73
4.2. Lastechnieken en hardsoldeertechnieken
4.2.1. Wat is lassen en solderen?
Lassen is het verbinden van materialen door druk en/of warmte, waarbij het materiaal op de
verbindingsplaats in vloeibare of deegachtige toestand wordt gebracht (hoewel er ook
uitzonderingen zijn, zie kouddruklassen), terwijl al of niet materiaal met ongeveer dezelfde
samenstelling wordt toegevoegd, waarbij continuïteit ontstaat tussen de te verbinden delen.
Bij lassen kan gebruik worden gemaakt van verschillende soorten toevoegmateriaal. De
toevoegmaterialen hebben invloed op de las, maar ook op het lasproces zelf.
Daarmee verschilt lassen van solderen. Bij solderen wordt alleen het toevoegmateriaal
vloeibaar gemaakt en niet het materiaal van het werkstuk en dat kan alleen als de
samenstelling van het toevoegmiddel verschilt van het te solderen materiaal (lager
smeltpunt).
Een las of het soldeer is een permanente verbinding die niet uitneembaar is zoals een
moerbout verbinding.
4.2.2. Braseren of hardsolderen
Bij het hardsolderen gebruik je een temperatuur boven de 450°C. Het basismateriaal heeft
over het algemeen een langer smelttraject dan het toevoegmateriaal. Na het verhitten van
het basismateriaal en het toevoegmateriaal treedt door de capillaire werking de spleet vol
met het gesmolten toevoegmateriaal.
Pagina 74
Dit wordt in de fietstechniek het meeste toegepast op stalen frames met stalen lugs.
Hiervoor zijn tientallen soldeersoorten verkrijgbaar. De eerste vier soldeersoorten bevatten

zilver en worden daarom zilversoldeer genoemd. Hoe meer zilver, hoe duurder. De eerste
twee zijn alleen geschikt voor het solderen van lugs en nokjes. Een voordeel is de lage
smelttemperatuur.
De laatste twee soorten zijn messingsoldeer. Alleen als het staal gevoelig is voor hoge
temperaturen of als je met roestvast staal werkt, kies je voor zilversoldeer.
Enkele voorbeelden van veelgebruikte solderen

Samenstelling Smelttraject °C Treksterkte N/mm2 Opmerkingen
Ag40Cu18Zn15Cd27 610-660 300-500 voor lugs en nokjes
Ag60Cu30Sn10 610-710 300-500 voor lugs en nokjes
Ag20Cu40Zn40 700-800 350-450 lugloos ook voor RVS
Ag9Cu53Zn38 770-840 350-450
Cu60Zn40 890-950 350-450 standaard messing
Cu48Zn40Ni12 930-980 380-480
Messingsoldeer heeft een ideale spleetbreedte 0,1 tot 0,3mm. Je kunt er goed lugloze
frames mee solderen (braseren). Deze methode laat je vrij in hoeken en buisafmetingen.
Voor een goed resultaat moet je de buizen nauwkeurig passend vijlen. Geen wanddiktes
kleiner dan 0,9mm voor de verbindingen. Gebruik als soldeer messing of een laag
percentage zilversoldeer, 9% of 20%. Het soldeer moet geheel door de verbinding vloeien,
dus aan de binnenkant moet overal een soldeerrandje zitten.
Filmpje: https://www.youtube.com/watch?v=EeMUM2YoTQQ
Pagina 75
4.2.3. Lassen
Onder de hoofdgroep “booglassen” bevindt zich onder andere het lassen met een beklede
elektrode, het MIG/MAG-lassen en het TIG-lassen.
Het lassen met een beklede elektrode: BMBE

1. Bekleding
2. Elektrode
3. Beschermgas
4. Smeltbad
5. Werkstuk
6. Lasrups
7. Slak
Het ‘elektrisch lassen’ of ‘lassen met een baguette’ is de bekendste en meest toegankelijke
vorm van lassen. Booglassen met beklede elektrode is een lasprocedé dat behoort tot het
elektrisch booglassen. Hierbij wordt een afsmeltende elektrode gebruikt. Er wordt geen
toegevoegd beschermgas gebruikt, omdat dat wordt gevormd uit de bekleding van de
elektrode.
Bij BMBE wordt een constante stroom gebruikt, in tegenstelling tot MIG/MAG-lassen, waar
een constante spanning wordt gebruikt.
Voordelen
 Goedkope apparatuur, algemeen verkrijgbaar.
 Vrij compacte en lichte apparatuur, omdat er geen gasflessen of rollen toevoegdraad
gebruikt worden.
 Relatief eenvoudig te leren.
 Buiten met enige wind lassen is mogelijk.
Nadelen
 Hoog stroomverbruik: het gemiddelde lasapparaat heeft een uitgang van 55 tot 140
ampère bij 48 volt. Maar tegenwoordig zijn er zeer compacte apparaten verkrijgbaar
die gemakkelijk gaan tot 220 ampère (bij gewoon 230V, gezekerd met 16A).
Pagina 76
 Op de las blijft slak achter, die weggebikt moet worden.

 Serieus risico op insluitsels (slak).
 Bedrijfsmatig is het een relatief dure methode, omdat er steeds nieuwe elektroden
moeten worden opgezet, er veel elektrodepeuken overblijven en omdat er tijd nodig
is om de slak weg te bikken.
MIG/MAG-lassen
Een opengewerkte MIG-toorts:
1. Omhulsel
2. Isolatie
3. Gasuitlaat
4. Draadgeleider
5. Lasdraad
MIG/MAG-lassen is een specifieke lastechniek. De naam is een afkorting en staat voor Metal
Inert Gas / Metal Active Gas. Het zijn eigenlijk twee soorten, maar omdat het enige verschil
het gebruikte gas is wordt het toch als eenzelfde soort gezien.
Deze lastechniek wordt gerekend tot de categorie 'elektrisch booglassen' en werkt met een
afsmeltende elektrode.
Bij MIG/MAG wordt een constante spanning gebruikt, in tegenstelling tot TIG-lassen en
lassen met beklede elektrode, waar een constante stroom wordt gebruikt.
MIG/MAG-lassen is tegenwoordig het meest gebruikte lasproces door zijn veelzijdigheid en

snelheid. Het is zo populair wegens de mogelijkheid tot mechanisatie en robotisatie, hoge
flexibiliteit en hoge neersmelt. Bij dit lasproces wordt tijdens het lassen continu mechanisch
een draad aangevoerd. Tussen deze draad en het werkstuk wordt een plasmaboog gevormd.
De draad dient enerzijds als elektrode en anderzijds smelt deze af en doet dienst als
toevoegmateriaal.
Tijdens het lassen wordt het smeltbad beschermd door een beschermgas.
Pagina 77
Bij MIG-lassen gaat het om een inert gas (bijvoorbeeld argon of mengsels van argon met
waterstofgas en helium); bij MAG om een actief gas (bijvoorbeeld koolstofdioxide, CO2). Een
inert gas reageert niet met het smeltbad en een actief gas wel. CO2 wordt namelijk door de
hitte deels ontleed in koolstof en zuurstofradicalen. Daardoor heeft een actief gas
ongunstige invloed op de kwaliteit van de uiteindelijke las. De reden voor het werken met
actief gas is de prijs: CO2 is veel goedkoper dan Argon.
Voordelen
 Zeer universeel inzetbaar, zowel voor lassen uit de hand als automatisch.
 Goede laskwaliteit: kans op insluitsels is klein bij slepend lassen.
 Bij gebruik van CO2 (MAG) een goedkope lasmethode.
 Kan in veel posities (ook bovenhands) gebruikt worden.
Nadelen
 Veel spatten die elders aan het werkstuk kunnen hechten, wat met name ongewenst
is als het gelaste voorwerp niet nabehandeld wordt; met name bij RVS. (Dit is
grotendeels te voorkomen met antispatspray.)
 Betrekkelijk omvangrijke apparatuur, vanwege rol met lasdraad, gasfles,
draadtransportmechaniek en lastransformator.
 Niet tot nauwelijks bruikbaar bij wind.
TIG-lassen
TIG-lassen is een specifieke lastechniek. De naam is een afkorting en staat voor ‘Tungsten
Inert Gas’ en dankt zijn naam aan de Engelse naam voor wolfraam (tungsten) en het gebruik
van een inert gas.
TIG-lassen behoort tot de categorie 'elektrisch booglassen'. De techniek werkt met een niet-
afsmeltende elektrode. Deze is gemaakt van wolfraam, waaraan soms kleine hoeveelheden
andere stoffen worden toegevoegd om de kwaliteit van de lasboog te verbeteren.
Lastoevoegmateriaal wordt apart, handmatig, in het smeltbad toegevoegd.
Bij dit lasproces wordt een constante stroomsterkte gebruikt, in tegenstelling tot MIG/MAG-
lassen, waar een constante spanning wordt gebruikt. Er wordt een stabiele plasmaboog
opgebouwd tussen elektrode en werkstuk, waarbij deze elkaar nooit aanraken. Er kan gelast
worden met gelijkstroom (dan is de elektrode altijd negatief, anders zou hij smelten) of met
wisselstroom.
In tegenstelling tot MAG-lassen wordt hier als beschermgas altijd een inert gas (edelgas)
gebruikt, omdat andere gassen bij de zeer hoge temperaturen ontleden en reactieve stoffen
geven die het materiaal aantasten.
Pagina 78
Met TIG-lassen kan een zeer hoge laskwaliteit bereikt worden. Veel mensen beschouwen
TIG-lassen als een moeilijke vorm van lassen, doordat, in tegenstelling tot bij het lassen met
beklede elektrode en het MIG/MAG-lassen, het toevoegmateriaal handmatig toegevoegd
moet worden. Er zijn dus doorlopend twee handen nodig.
1. TIG toorts
2. Gasmondstuk
3. Wolfraam elektrode
4. Lasboog
5. Toevoegdraad
6. Basismateriaal
7. Koelwatermateriaal
8. Stroomgeleider
9. Gas invoer
10. Koelwater uit
11. Gasuitstroom
12. Beschermende
atmosfeer
13. Gestold materiaal
Als beschermgas wordt meestal argon gebruikt, omdat dat het goedkoopste edelgas is en
omdat het ongeveer dezelfde dichtheid heeft als lucht, zodat het niet snel opstijgt of daalt.
Metalen die bedekt worden met een oxidelaag zoals aluminium, aluminiumlegeringen,
magnesiumlegeringen en aluminiumbronzen worden met wisselstroom gelast, de rest met
gelijkstroom. Deze wisselstroom is nodig om te zorgen dat de beschermende oxidelaag van
het object wordt 'weg gestraald'. Het nadeel hiervan is wel dat de wolfraamelektrode
daardoor heter wordt en gedeeltelijk smelt, waardoor deze een ronde punt krijgt en een
minder smalle las mogelijk is dan bij gelijkstroomlassen met een scherp geslepen elektrode-
punt.
Voordelen
 Zeer hoge laskwaliteit. De kans op insluitsels is nagenoeg nihil en de lasser heeft
uitstekend zicht op het smeltbad. Alle lasparameters zijn onafhankelijk van elkaar te
optimaliseren.
 Doordat toevoeging van materiaal handmatig gebeurt en onafhankelijk is van de
plasmaboog, kan de toevoegsnelheid helemaal vrij bepaald worden. Eventueel kan er
ook voor gekozen worden om niets toe te voegen en alleen twee onderdelen van het
werkstuk aan elkaar te lassen.
Pagina 79
 Het lasproces geeft geen spatten. Dit heeft als voordeel dat de lasser een zeer goed
zicht heeft op het smeltbad, maar ook dat er geen lasspatten aan het werkstuk en de
omgeving vast smelten.
 Er wordt geen of nauwelijks lasrook geproduceerd. Het is dus een vrij schoon proces.
Samen met het feit dat er geen spatten zijn, is het dus zelfs mogelijk 'op de
keukentafel' te TIG-lassen.
 Er kan in alle posities gelast worden.
 Feitelijk alle smeltbare metalen kunnen met dit proces gelast worden.
Nadelen
 Het is een relatief langzaam lasproces. Het is daarom minder geschikt voor
werkzaamheden waarbij productietijd van belang is of bij dikke lasnaden.
 Vanwege het gebruik van edelgassen in combinatie met de lage lassnelheid, en
omdat er nogal wat regelelektronica nodig is, is het duur.
 Door de zeer grote warmte-inbreng is er een groot risico op kromtrekken van het
werkstuk. Het vergt kennis en ervaring van de lasser om hiermee om te gaan.
Pagina 80
Praktijkopdracht
Demo docent:
 Verlijmen van kunststof onderdelen

 Schroefdraad herkennen:
o Vertrekkende van een volledig uitgeruste fiets.
o Elke type schroefdraad benoemen.
 Schroefdraad herstellen:
o Beschadigde schroefdraad van binnenbalhoofdbuis van vork herstellen.
 Schroefdraadprobleem:
o De schroefdraad v/h bevestigingspunt v/d spatbordstang is beschadigd.
o Bespreek verschillende herstelwijzen.
o Kies de meest economische in dit geval.
o Voer ze uit
Pagina 81
5. ELEKTRO
Doelstellingen

 De algemene basisbeginselen van elektriciteit.
 De opbouw van een eenvoudige stroomkring (zoals verlichting).
 De principiële werking van de multimeter.
 Met de multimeter eenvoudige elektrische kringen uitmeten (spanning, weerstand,
stroom) met zowel serie- als parallelschakelingen.
5.1. Algemene basisbeginselen elektriciteit
5.1.1. Wat is elektrische stroom?
Molecule & atoom
Molecule
Alle stoffen (materialen) zijn samengesteld uit moleculen. Door een stukje materiaal steeds
maar in kleinere deeltjes te verdelen zal er uiteindelijk een deeltje overblijven dat nog alle
eigenschappen (kleur, hardheid, mechanische en elektrische eigenschappen, enz.) van dat
materiaal bezit. Dit is een molecule. Bij nog verdere verdeling krijg je nog kleinere deeltjes
met verschillende eigenschappen.
Een molecule is samengesteld uit minstens 2 (meestal meer) atomen zoals water: H2O.
Water is samengesteld uit 2 deeltjes waterstof (H) en 1 deeltje zuurstof (O). De formule H2O
noem je de scheikundige formule.
Atoom
1 18
Ia 0
1 2 13 14 15 16 17 2
1
H IIa IIIa IVa Va VIa VIIa He
3 4 5 6 7 8 9 10
2
Li Be B C N O F Ne
Pagina 82
8 9 10
3 11 12 3 4 5 6 7 11 12 13 14 15 16 17 18
VIII VIII VIII
Na Mg IIIb IVb Vb VIb VIIb b b b Ib IIb Al Si P S Cl Ar
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
4
K Ca Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
37 38 39 40 41 42 (43) 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
5
Rb Sr Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
55 56 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
6
Cs Ba * Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
(104 (105 (106 (107 (108 (109 (110 (111 (112 (113 (114 (115 (116 (117 (118
7 87 88 ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) ) )
Fr Ra ** Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Uut Fl Uup Lv Uus Uuo
57 58 59 60 (61) 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
*Lanthaniden
La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu
(100 (101 (102

**Actiniden 89 90 91 92 (93) (94) (95) (96) (97) (98) (99) ) ) ) (103)
Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr
De atomen die de molecule samenstellen zijn de bouwelementen van onze wereld. De

elementen zijn gerangschikt volgens atoomnummer in de tabel van Mendeljev. Hierin
worden de elementen o.a. opgedeeld in metalen en niet-metalen.
De atomen hebben een kern en rond die kern draaien elektronen, tegen een snelheid van
zo’n 2000km/u, elk op hun baan. In de kern zitten er, onder andere, protonen en neutronen.
De protonen hebben een positieve elektrische lading en de neutronen zijn neutraal(hebben

geen lading). De elektronen hebben een negatieve elektrische lading.
Pagina 83
Een atoom is elektrisch neutraal (in evenwicht) als het

evenveel elektronen en protonen heeft, als het
evenveel negatieve en positieve ladingen heeft. Rechts
een voorstelling van een Heliumatoom. De kern, met
twee protonen (rood) en twee neutronen (groen), is
omgeven door twee elektronen (geel).
Pagina 84
Elektrisch geladen deeltje

Als je aan een elektrisch neutraal atoom een elektron toevoegen of één ervan wegnemen
wordt dit een ion.
toevoegen elektron: wegnemen elektron:

negatief ion positief ion
Vrij elektron
Als een elektron zich losmaakt van het atoom (dit kan door verwarming, wrijving, bestraling,
botsing,…) dan noem je dit een vrij elektron. Het kan op een baan rond een naburig atoom
springen waar het dan weer een ander elektron kan “aanstoten” zodat het nieuwe elektron
zich gaat verplaatsen. Dit verschijnsel werkt zoals het knikkereffect, een botsing met de
eerste knikker in een rijtje zorgt voor het wegspringen van de laatste in de rij.
Elektrische stroom
Als je ervoor zorgt dat de elektronen zich in een bepaalde richting verplaatsen, dan wordt dit
een elektrische stroom genoemd.
Definitie
Een elektrische stroom is een beweging van elektrische ladingen, in het bijzonder een
verplaatsing van elektronen.
De elektronen die samen de elektrische stroom vormen noem je “vrije elektronen”.
Pagina 85
5.1.1. Geleiders en isolatoren
Voor elektrische (en elektronische) toepassingen worden de materialen ingedeeld volgens

hun elektrische eigenschappen. Je spreekt van geleiders, niet-geleiders en halfgeleiders. Let
echter wel op want die benamingen geven niet aan wat ze doen vermoeden volgens de
normale spreektaal.
Geleiders
De elektronen van het atoom bewegen zich zoals al gezegd op ellipsvormige banen rond de
kern. Deze banen bevinden zich op verschillende afstanden van de kern, volgens de
energieschillen of energieniveaus. Een elektron dat zich op de buitenste schil bevindt zal
gemakkelijk vrijgegeven worden. Stoffen die “gemakkelijk” zo een elektron vrijgeven, noem
je geleiders. De elektronen worden echter door de kern aangetrokken zodat de elektronen
steeds weerstand zullen bieden wanneer ze van hun kern worden weggerukt. Deze
weerstand kan groot of klein zijn. Je spreekt dan respectievelijk van goede geleiders en van
weerstandsmaterialen. De geleiders zijn meestal metalen. Geleiders hebben veel vrije
elektronen.
Niet-geleiders
Stoffen waarvan de elektronen zeer moeilijk van hun atoom worden losgemaakt noemen we
niet-geleiders of isolatoren. Onder normale omstandigheden geleiden deze materialen de
stroom niet. De ideale isolator bestaat niet, er zal altijd wel ergens een vrij elektron
aanwezig zijn, zodat een zeer klein elektrisch stroompje kan vloeien.
Voorstelling ijzer atoom molecule Polycarbonaat (PC)
Pagina 86
Halfgeleiders
Deze materialen worden voornamelijk in de elektronica gebruikt. Dit zijn stoffen die slechte
geleidende eigenschappen bezitten, ze situeren zich ergens tussen de geleiders en de
isolatoren. Meestal hebben ze een kristalstructuur (de atomen bevinden zich onderling op
dezelfde afstanden) en worden ze slechts geleidend bij hogere temperaturen.
Door vreemde scheikundige materialen of verbindingen in de stoffen te brengen (doperen)

kan je de geleidende eigenschappen beïnvloeden. Zo ontstaan materialen die gebruikt
worden in de elektronica voor diodes, transistoren en IC’s.
5.1.2. Dioden
Een diode is een elektronisch onderdeel dat de elektrische stroom zeer goed in één richting
geleidt, maar praktisch niet in de andere. Een diode functioneert als het ware als een
elektronisch terugslagventiel. De geleidende richting noem je de doorlaatrichting en de
andere richting de sperrichting.
5.1.3. Condensatoren
Een condensator is een elektrische component die elektrische lading opslaat, opgebouwd uit
twee geleiders met een relatief groot oppervlak, die zich dicht bij elkaar bevinden en
gescheiden zijn door een niet-geleidend materiaal of vacuüm, het diëlektricum.
Pagina 87
5.1.4. Begrippen
Stroom (I)
Hiermee geef je aan hoeveel elektronen er door de geleiders of verbruiker stromen per
seconde.
De stroomsterkte geeft aan hoe groot de hoeveelheid lading is die er verplaatst wordt per
seconde.
Dit wordt weergegeven in Ampère (A).
Elektrische spanning (U)

Voordien heb je over het potentiaalverschil gesproken dat de elektronen er toe aanzette tot
het verplaatsen van waar er “teveel” ladingen zijn naar waar er “te weinig” elektronen zijn.
Deze druk of stuwkracht noem je elektrische spanning.
De vereffeningdrang tussen twee verschillend geladen lichamen (= met een verschillend

potentiaal) noem je potentiaalverschil of elektrische spanning.
U de spanning in Volt (V)
De definitie die wij gebruiken: een spanning van 1 Volt bestaat tussen 2 punten van een
geleider als in de geleider een constante stroom van 1 Ampère vloeit en er daarbij een
vermogen van 1 Watt wordt ontwikkeld.
U = P/I Hierin is P het vermogen in Watt en I de stroomsterkte in Ampère.
5.1.5. De wet van Ohm
Weerstand (R) -Wet van Ohm
De tegenstand die een materiaal biedt aan de doorgang van de elektrische stroom is de
weerstand.
Als tussen twee punten van een geleidend materiaal een spanning van 1 Volt staat en er
vloeit een stroomsterkte van 1 Ampère, dan heeft het stukje geleider een weerstand van 1
Ohm.
R = U/I Dit is de Wet van Ohm.
Pagina 88
Hoe meer tegenstand een materiaal biedt aan de stroomdoorgang, hoe groter de
weerstandswaarde van dat materiaal. Als je de spanning verhoogt over een weerstand zal de
stroomsterkte evenredig stijgen.
5.1.6. De wet van vermogen
Vermogen (P)
In een lange tijd kan je met een klein vermogen een bepaalde arbeid verrichten, in een korte
tijd heb je een groot vermogen nodig om diezelfde arbeid te verrichten.
Het vermogen is de geleverde arbeid per tijdseenheid, of de geleverde arbeid per seconde.
In een formule is P het vermogen uitgedrukt Watt (W).
Omdat praktisch zal blijken dat de eenheid klein is, worden veelvouden ook gebruikt: 1 kW =
1000 W en 1 MW = 1000 kW.
5.1.7. Afgeleide formules
De wet van Ohm : U = I x R P = U x I en U = I x R
Pagina 89
5.1.8. Veelvouden
Omdat een eenheid soms te klein of veel te groot is om een hoeveelheid aan te geven
gebruik je veelvouden:
waarde macht van 10 symbool benaming

1 000 000 000 000 eenheden 1012 T tera
1 000 000 000 eenheden 109 G giga
1 000 000 eenheden 106 M mega
1 000 eenheden 103 k kilo
1 eenheid 10
0,001 = één duizendste 10-3 m milli
0,000 001 = één miljoenste 10-6 µ micro
0,000 000 001 = één miljardste 10-9 n nano
0,000 000 000 001 = één triljoenste 10-12 p pico
Bijv. een windmolen met een max. vermogen 2 MW is 2 megaWatt is 2 miljoen Watt. Een
zenuw in je lichaam krijgt een spanning uitgedrukt in nanoVolt vb. 2 nV.
Pagina 90
5.1.9. Gelijkspanning en -stroom
De tegenhanger van wisselspanning is de

gelijkspanning, deze wordt geleverd door
batterijen en accu’s. De stroom loopt van plus (+)
naar min (-) en wisselt niet van richting.
Wat doe je met elektriciteit?

Energie vervoeren voor verlichting, aandrijving en
kracht leveren, bijv. de elektrische trein. Dit gaat
gepaard met hoge spanningen en stromen.
Informatie overdracht of signalering voor telefoon,
voordeurbel, computer en draadloze overdracht
(elektromagnetisch golf) zoals radio, TV, gsm, enz.
Dit gaat gepaard met lage spanningen en stromen.
Waarom is het gevaarlijk?

De energie in de elektriciteit kan hitte, brand en explosies veroorzaken.
Voor mens en dier laat de stroom:
 Je schrikken, je voelt een schok.

 Het lichaam verbranden, beschadigen.
 De spieren verstrakken zodat je een onder spanning staand apparaat of voorwerp
niet meer kunnen loslaten.
 Het hart ontregelen bij veel stroom.
Pagina 91
5.2. Hoe wek je stroom op?
 Elektrische spanning (druk): zonnecel,

zonnepanelen
 Chemisch m.b.v. batterij of accu
 Magnetisch m.b.v. magneten en spoelen,
fietsdynamo, autodynamo, alle
elektriciteitscentrales, windmolens.
De meeste elektriciteit wordt magnetisch opgewekt.
Elektriciteit en magnetisme gaan hand in hand.

Een elektrische spanning/stroom wek je op door een
magneet langs een draad of spoel te bewegen.
Bij het op en neer bewegen wisselt de stroom/spanning
steeds van richting, dit noemen we daarom wisselstroom
of wisselspanning.
Het aantal wisselingen per seconde is uitgedrukt in Hz.
(Hertz). Het lichtnet is 50 Hz.
Hoeveel is dat op een fietsdynamo?
Pagina 92
5.3. Stroomkring
5.3.1. Elektrische stroomkring
Om de werking van een stroomkring duidelijk te maken vergelijk je met andere systemen.
Een geschikt systeem is de waterkring.
Waterkring
Waterdruk in kg/cm2. Waterstroom in l/min.
In het vloeistofreservoir zorgt een bepaalde hoogte vloeistof ervoor dat via de afsluitkraan
de turbine wordt aangedreven (zoals in een stuwdam). De turbine kan gebruikt worden om
de machines aan te drijven. Hoe groter het hoogteverschil, hoe meer druk het water
uitoefent op de turbine en hoe meer kracht deze kan leveren aan de machine(s).
Een pomp zorgt ervoor dat de vloeistof teruggepompt wordt naar het vloeistofreservoir om
zo het hoogteverschil te behouden (Bij een stuwdam is dit de rivier die de neerslag onder de
vorm van regen, sneeuw,…verzamelt.).
Functie van de onderdelen

 Pomp: zorgt voor het constante hoogteverschil van de vloeistof.
 Motor: drijft de pomp aan en heeft hiervoor energie nodig (brandstof).
 Vloeistofreservoir: hierin komt de opgepompte vloeistof, het constante
hoogteverschil zorgt voor een constante druk van de vloeistof naar de turbine.
 Afsluitkraan: laat toe om de vloeistof te laten stromen of af te sluiten.
 Turbine: vormt de beweging van de vloeistof om in een “bruikbare” energie voor de
gebruikers (aangesloten machine).
Pagina 93
 Vloeistof: de verplaatsing van de vloeistof wordt gebruikt in de turbine om energie

om te zetten = energietransport.
 Buizen: deze brengen de vloeistof waar ze nodig is.
Opmerking: de vloeistofkring vertoont geen lekken en is dus volledig gesloten.
Stroomkring
Onderdelen
 Batterij: levert energie aan de kring. Hoe meer cellen in de batterij, hoe groter de
elektronendruk aan de klemmen.
 Draden: deze “vervoeren” de elektronen in de kring.
 Schakelaar: zorgt ervoor dat de elektronen al dan niet kunnen stromen in de kring.
 Lamp: de energie-omzetter: de elektronenstroom wordt omgezet in licht en warmte.
Opmerking: de stroomkring vertoont geen elektronenlekken en is dus volledig gesloten.
Werking van de stroomkring

In de batterij is een hoeveelheid scheikundige verbindingen opgeslagen. Door de chemische
reactie zal er aan de polen van de batterij een concentratie van ladingen ontstaan: aan de
minpool zijn er teveel elektronen en aan de pluspool teveel positieve ladingen (lees: te
weinig negatieve ladingen, dus te weinig elektronen).
In de batterij zal door de aanwezige scheikundige stof een overschot aan elektronen aan de
minpool en een tekort van elektronen aan de pluspool worden gevormd.
Pagina 94
Naargelang de samenstelling van de batterij (aantal cellen) krijgen de elektronen aan de

minpool een grotere drang om buitenom de batterij naar de andere pool te stromen. Dit
noem je het potentiaal van de elektronen.
Door het verbinden van de geleiders (vgl. buizen), met de schakelaar (vgl. kraan) en de lamp
(vgl. turbine) wordt er een geleidende weg opengesteld voor de elektronen.
Het teveel aan elektronen aan één kant van de bron zal het tekort aan elektronen aan de
andere kant aanvullen.
De geleiders vormen met hun vrije elektronen de “weg” tussen de twee polen van de
batterij.
In deze weg is de lamp geschakeld. Deze lamp vormt weerstand tegen de doorgang van de
elektronenstroom. Als gevolg hiervan zal de weerstand in de lamp, dit is de gloeidraad,
opwarmen tot een zo hoge temperatuur dat hij licht afgeeft. Het lampje zal dus licht én
warmte afgeven.
Naarmate de weerstand die het lampje biedt aan de stroomdoorgang groot of klein is zal de
hoeveelheid elektronen die erdoor stroomt ook klein of groot zijn.
Is de tegenstand tegen stroomdoorgang klein (kleine weerstand), dan zal de

elektronenstroom “groot” zijn.
Ondervindt de elektronenstroom veel tegenstand (grote weerstand) dan zullen er “weinig”

elektronen stromen in de kring.
Definitie
Je kunt dus al enkele begrippen definiëren:
Potentiaalverschil (spanning): de drang van de elektronen om naar de andere pool van de

batterij te stromen.
Weerstand: de grootte van tegenstand die een geleider of een verbruiker biedt aan de
stroomdoorgang.
Pagina 95
5.3.2. Elektrische stroomzin
Tot hiertoe is er gesproken over een elektronenstroom. Dit is de verplaatsing van negatief
geladen deeltjes (de elektronen) in de stroomkring. Deze elektronen stromen van de
minpool (-) naar de pluspool (+) van de batterij.
Even terug in de geschiedenis:
De pioniers van de elektriciteit zoals de heren Hertz, Volta, Ampère, Faraday, enz., dachten
dat elektrische stroom bestond uit positieve ladingen. Veel later werd er echter vastgesteld
dat stroom bestaat uit elektronenverplaatsingen, dus een verplaatsing van negatieve lading.
Ondertussen waren echter reeds zoveel elektrische begrippen gebaseerd op de toen

bedachte stroom van positieve ladingen, dat men het begrip conventionele stroom invoerde
voor de (fictieve) stroom van + naar – en de andere stroom (eigenlijk de echte) de
elektronenstroom noemt.
Opmerkingen
Om elektrische stroom te laten vloeien in een kring moet de stroom buiten de bron van de
positieve naar de negatieve klem kunnen vloeien doorheen geleidende materialen. Je hebt
dan een “gesloten stroomkring”.
De gesloten stroomkring bestaat uit minimum: een bron, een verbruiker, geleiders die de
onderdelen elektrisch verbinden.
Een elektrische bron kan uit scheikundige elementen zijn samengesteld om een spanning op
de aansluitklemmen te creëren. Als de scheikundige stoffen zijn uitgewerkt levert de cel
geen spanning (of elektrische energie) meer. In veel gevallen worden elektronische /
elektrische voedingen gebruikt die hun energie uit het stopcontact halen en een geschikte
spanning leveren.
Een verbruiker zal geen elektronen verbruiken, enkel de energie van de elektronen wordt
omgezet in een andere soort van energie.(bijv. elektrische energie → warmte energie)
Pagina 96
Een geleider biedt weinig weerstand tegen de stroomdoorgang, een verbruiker zoals (de
gloeidraad van) het lampje zal (veel) meer weerstand bieden en bijgevolg zullen er ook
verschijnselen optreden zoals het opwarmen van de gloeidraad.
5.4. Elektro op de fiets
5.4.1. De fietsdynamo
De banddynamo
Dit bestaat uit een magneet op een as verbonden met de kop die tegen de buitenband van je
fiets draait. Door die draaiing zal steeds de noordpool en zuidpool van de magneet, de
plaatjes, waar de spoel op gewikkeld zit, op zit passeren. Die magnetische kracht zal de
elektronen in de spoel doen bewegen en door de gesloten stroomkring sturen.
De dynamo levert bij normale snelheid een spanning van 6 volt en een vermogen van 3 watt
(0,5 ampère). In het voorlicht vinden we meestal een lampje terug van 6V - 2,4W (0,45A) en
in het achterlicht 6V - 0,6W (0,05A). Vooraan wordt een sterker lampje geplaatst omdat we
hiermee de rijweg moeten kunnen zien en niet enkel zichtbaar zijn voor derde.
Montage
 Indien niet in gebruik, moet de dynamo evenwijdig met het wiel staan (op ongeveer
5-8mm van de band).
 Het gehele loopwieltje van de dynamo moet de band raken. Op de band is hiervoor
een speciale gekartelde rand voorzien.
Pagina 97
 De hartlijn van de dynamo moet het midden van de wielas snijden. Dit is belangrijk,
want alleen dán zal het loopwieltje over de band rollen zonder te door te slippen.
 Massa! Er moet contact zijn tussen de dynamo en het frame. Als de dynamo met een
beugel wordt vastgezet, is hier een schroefje voorzien dat moet worden ingedraaid
om contact te maken met het frame. Indien onvoldoende contact, plaats je een extra
kartel rondel.
Als het wieltje van de dynamo doorslipt, bijv. als de gekartelde rand op de band versleten is,
plaats je een dynamohoedje over het wieltje. Hierdoor krijgt de dynamo terug grip.
afstand dynamo dynamo vlak monteren kartel rondel dynamohoedje
Pagina 98
5.4.2. Naafdynamo
De traditionele dynamo wordt vervangen door de naafdynamo. Hierbij is de dynamo

ingewerkt in de voornaaf. Als je fietst draait de dynamo altijd mee in de voornaaf, daarom
wordt er altijd een lamp met schakelaar gemonteerd. Het rendement van de naafdynamo
ligt hoger omdat deze niet kan doorslippen.
Als je aan de as van een dynamonaaf draait, gaat deze heel stroef. Je voelt veel weerstand
en het lijkt of de as te vast staat. Losser zetten is niet mogelijk (en bij smeren met vet maar
aan één zijde). De weerstand die je voelt, verdwijnt bij ongeveer een snelheid van 15km/u.
Vanaf dan is er slechts 1 tot 4% meer weerstand ten opzichte van een gewone naaf. Verschil
zit er ook in de types bijv. tussen merk Shimano en Son. De duurdere Son naven lopen lichter
door de betere (industriële) lagering.
Opvallend is dat er een dubbele kabbel vertrekt aan de naaf. Er wordt geen gebruik gemaakt
van het frame om de stroom terug te sturen naar de naafdynamo.
5.4.3. De lichtkring met fietsdynamo
Het gloeidraadje in het lampje is de weerstand. De elektronen en de draad worden door

deze weerstand warm en de gloeidraad gloeit op. Je hebt licht.
Voorwaarde
 De kring moet gesloten zijn, dus geen onderbreking.
 Er mag geen andere kring zijn waar geen weerstand tussen zit, dus geen kortsluiting.
Pagina 99
5.4.4. Voorlicht
De koplamp is gemonteerd door middel van een

lamphaak op de vork of tussen het balhoofd.
Voorlicht met dynamo

Dit vind je vaak terug op de goedkopere fietsen. De
voorlichten bevatten tegenwoordig meestal een
halogeenlamp in plaats van een gewoon lampje. Dit
levert 50% meer licht.
Voorlicht met naafdynamo

Bij de middenklasse en duurdere fietsen is men
overgeschakeld op voorlichten met naafdynamo. Het
voorlicht is altijd voorzien van een aan en uit schakelaar
omdat de naafdynamo constant stroom blijft leveren
tijdens het fietsen. De duurdere modellen hebben ook
een automatische stand (met lichtsensor), hierdoor
schakelt het voorlicht automatisch aan bij duister.
Voorlicht met led

In navolging van de achterlichten vind je nu ook vaak leds terug in voorlichten. Door
verschillende leds te bundelen en met spiegels te werken creëer je een sterke lichtstraal.
Montage
 Kabel aansluiten op dynamo of naafdynamo.
Pagina 100
 Werk de kabel zorgvuldig af en zorg ook dat hij aan de voorzijde genoeg speling heeft
bij het draaien van het stuur. Bij een lange overbrugging kan de kabel opgedraaid
worden op een spaak. Hierdoor krijg je een spiraalveereffect, dit zorgt voor een nette
afwerking.
5.4.5. Achterlicht
Naast het gewone achterlicht vind je vaak bij nieuwe

fietsen batterijverlichting achteraan. Hierdoor moet
er geen kabel meer voorzien worden van de
voorkant naar de achterkant van de fiets. De
moderne achterlichten zijn vaak voorzien van leds in
plaats van een lampje. Hierdoor zijn ze veel zuiniger.
Er kunnen meerdere leds geplaatst worden. Deze
worden ook voorzien aan de zijkanten bij de betere
achterlichten. Zo ben je niet enkel van achteraan,
maar ook van de zijkant zichtbaar.
De betere achterlichten die nog werken met een dynamo blijven even nabranden nadat je
gestopt bent met fietsen. De ingebouwde condensator laadt op tijdens het fietsen. Zo ben je
zichtbaar voor achterliggend verkeer wanneer je stopt aan een oversteek.
Montage
 Massa: Zorg dat het spatbord vrij is van roest, zodat het achterlicht contact heeft met
het metaal van het spatbord.
 Zorg dat de lichtkabel niet geplet wordt (bijv. bij het opzetten van een staander).
Tip: Leid de kabel ook niet langs de binnenkant van de achtervork. Als het wiel slaat bij bijv.
spaakbreuk, kan de kabel zo makkelijk beschadigd worden.
Pagina 101
5.4.6. De losse fietsverlichting
De losse fietsverlichting is vaak de standaard. Hierbij is er geen bedrading nodig en ze

werken op elke moment in elke omstandigheid, natuurlijk als de batterijen niet plat zijn. Wat
dan meteen ook een minpunt is van dit soort verlichting. Losse batterijverlichting kan op de
fiets worden geplaatst met beugeltjes (lampjes zijn dan afneembaar) of op de kledij (jas,
rugzak,…).
5.4.7. Serieschakeling en parallelschakeling
Zekeringen, stekkers, relais, schakelaars en dergelijke zijn altijd achter elkaar geschakeld. De
stroom naar een verbruiker moet door al deze onderdelen gaan.
Dit noem je een serieschakeling.
Kenmerken:
 De stroom door alle onderdelen is gelijk.

 De spanningen over deze onderdelen zijn verschillend.
 In de elektrische installatie van de scooter en bromfiets komt de serieschakeling
weinig voor.
De elektrische installatie heeft meerdere verbruikers, bijvoorbeeld koplamp en achterlicht.

Na de accu of dynamo zal de stroom zich verdelen naar de verschillende verbruikers die zijn
ingeschakeld. Wanneer alles in orde is, is de spanning over al deze verbruikers gelijk aan de
klemspanning van de accu of dynamo. Dit noem je een parallelschakeling.
Pagina 102
5.5. Multimeter
 Spanning: Volt (V): Gelijkspanning/DC (bv. batterij; plus en min): V=

 Wisselspanning/AC (bv. stopcontact of dynamo; wisselend plus en min): V~
 Weerstand: Ohm Ω
 Stroom: Ampère (A): gelijkstroom: A= ; wisselstroom: A~
5.5.1. Multimeter gebruik bij de fiets
De zwarte kabel sluit je aan in de COM poort, de rode in de Volt/Ohm poort.
Batterij meten
 Plaats de draaiknop op gelijkspanning (V=).
 Het getal bepaalt de nauwkeurigheid, het moet altijd hoger zijn dan de
te meten Volt van de batterij (bijv. 9v batterij op 20 plaatsen).
 Je houdt de rode kabel op de plus en de zwarte op de min van de
batterij (indien omgekeerd krijg je een negatief getal).
Pagina 103
Testen of een kabel doorgeeft

 Plaats de draaiknop op het piep symbool (bij weerstand/Ohm Ω).
 Plaats op elke uiteinde van de kabel een meetpen.
 Indien de kabel nog correct doorgeeft hoor je een piep signaal.
Lampje meten of dit nog goed is

 Plaats de draaiknop op het piep
symbool (bij weerstand/Ohm Ω).
 Plaats een meetpen tegen de
onderkant van het lampje en een
meetpen tegen de zijkant van het
lampje.
 Indien het lampje nog werkt hoor je
een piep signaal.
Stroom meten
Om op een correcte wijze stroom (A) te meten in een elektrische stroomkring, schakel je de
ampèremeter in serie met de verbruiker.
Spanning meten
Als je in een elektrische stroomkring spanning (V) wilt gaan meten, dan schakel je de
voltmeter parallel over de verbruiker.
Pagina 104
Symbool weerstand
Opsporen van defecten

 Test of het lampje nog werkt met een multimeter.
o Voorlicht
Indien het voorlicht niet brandt, kijk je of het lampje nog correct contact
maakt met het plaatje in de lamp.
o Achterlicht
Controleer of de bedrading niet onderbroken is, op het zicht of met een
multimeter.
Tip: de kabel hoeft niet echt gebroken te zijn. De doorvoering kan ook
onderbroken zijn als hij geklemd zit.
Massa: vind je geen defect, houd dan een tweede kabel van het achterlicht
naar een deel zonder lak op het frame of bijv. de moer van het achterwiel.
Brandt het achterlicht nu wel? Dan is het zeker een probleem met de massa.
Bij een oud achterlicht kan roest er voor zorgen dat je geen massa hebt.
Nog altijd geen massa? Leg definitief een kabel of een achterlicht op
batterijen.
Als je geen multimeter beschikbaar hebt, is een batterij van 4,5V wel handig om lampjes te
testen.
Pagina 105
Praktijkopdracht

 Klant laat achterlicht vervangen door batterijverlichting
o Maak een schema v/d bestaande situatie.
o Bereken a.d.h.v. de gegevens van dynamo en lampjes de stroom + weerstand
v/d lampen.
o Bereken het effect v/h loskoppelen v/h achterlicht.
o Welke oplossingen bestaan er?
 Naafdynamo:
o Meet de wisselende spanning van een naafynamo in werking.
 Meten met multimeter:

o Maak een circuit met een batterij en twee verbruikers.
o Meet de spanningen.
o Meet de weerstand v/d verbruikers.
Pagina 106
6. HANDGEREEDSCHAP EN MEETINSTRUMENTEN
Doelstellingen

 De courante handgereedschappen. Je weet welk gereedschap geschikt is voor welk
gebruik. Je weet wat kan / niet kan en mag / niet mag.
 In de praktijk werken met schuifmaat, meetklok en momentsleutels.
6.1. Soorten sleutels
Een sleutel of moersleutel wordt gebruikt voor het los- en vastdraaien van moeren en
bouten. De sleutels zijn vervaardigd uit chroom–vanadium staal dat zeer taai, roestvrij maar
ook hard is.
De vorm van de moeren en boutkoppen zijn in de meeste gevallen zeskantig, maar ze

kunnen ook vierkant zijn, of cirkelvormig met twee platte vlakken, of een andere vorm
hebben. De sleutelwijdte (afstand tussen de twee evenwijdige vlakken van een moer of
bout) wordt meestal aangeduid in millimeters, maar kan soms zijn aangegeven in fracties
(bijvoorbeeld 5/8”), in zo'n geval is de maatvoering in Engelse duim.
6.1.1. Steeksleutel
Een steeksleutel heeft aan één of beide uiteinden

een open bek. De bekopening past om een moer
met een bepaalde sleutelwijdte.
De bekken zijn meestal aangebracht onder een hoek van 15° ten opzichte van de steel. De
toepassing van een steeksleutel heeft als nadeel dat alle kracht op slechts twee van de zes
zijden wordt uitgeoefend, waardoor deze bij zwaar gebruik kan uitschieten.
6.1.2. Ringsleutel
Een ringsleutel omsluit een moer of een boutkop

over de gehele omtrek. De bek van een ringsleutel
kan zijn uitgevoerd als een zeskant, maar is
meestal twaalfhoekig.
Pagina 107
De twaalfhoekige bek bestaat uit twee gelijke zeshoeken die ten opzichte van elkaar over
een hoek van 30° verdraaid zijn. Het voordeel van een twaalfhoekige bek is dat je een moer
of een boutkop in een nauwe ruimte steeds over een hoek van slechts 30° verdraaien kan.
6.1.3. Steek-ringsleutel
Dit is een combinatie van de twee bovenstaande

types. Het is zeer handig als je een tweede sleutel
van dezelfde maat nodig hebt, bijv. allebei
steeksleutel of allebei ring.
6.1.4. Pijpsleutel
Een pijpsleutel is vervaardigd uit een naadloos

stalen pijpeind. Elke uiteinde heeft een zeskantige
opening waarin de kop van een bout of moer past.
Het draaien gebeurt met een passende stift of wringstaaf.
6.1.5. Dopsleutel
Dopsleutels kunnen verschillend zijn uitgevoerd: als steel met

een of meer vaste moerdoppen, of als steel met een serie
bijbehorende losse moerdoppen. Voorbeelden van dopsleutels
met vaste moerdop(pen) zijn de bougiesleutel en de kruissleutel.
Dopsleutels met losse moerdoppen bestaat uit de volgende
onderdelen: een steel met een vierkante stift die voorzien is van
een snapkogeltje; een serie moerdoppen met aan de bovenzijde, een even grote vierkante
opening waarin de stift zich automatisch klemt. De onderkant is voorzien van een zeshoekige
opening die past op een bepaalde moer of boutkop.
Een complete dopsleutelset bestaat,
naast de doppen en de standaard
handgreep, vaak uit verschillende
handgrepen waaronder een met
ratelmechanisme, diverse
verlengstukken en een omslag.
Pagina 108
6.1.6. Verstelbare moersleutel of Engelse sleutel
Verstelbare moersleutels hebben een

verschuifbare bek, zodat de sleutelwijdte groter of
kleiner gemaakt kan worden, dit gebeurt door
draaiing van een stelschroef (wormwiel =
bewegingsschroefdraad).
Een verstelbare moersleutel wordt meestal met de merknaam bahco aangeduid, of ook wel
met Engelse sleutel.
6.1.7. Inbussleutel
Inbussleutels zijn langwerpige zeskantige sleutels

die aan één uiteinde onder een hoek van 90° zijn
omgezet. Hiermee kunnen schroeven en bouten
worden in- of uitgedraaid die voorzien zijn van een
binnenzeskant.
Er zijn ook inbussleutels waarvan de uiteinden voorzien zijn van een zogenaamde kogelkop,
hiermee is het schroeven onder een hoek mogelijk. Het nadeel is dat de kogelkop minder
belastbaar is.
6.1.8. T-sleutel
Een T-sleutel is een sleutel waarvan de handgreep

haaks op de steel is bevestigd. Dopsleutels met
vaste dop en inbussleutels zijn vaak verkrijgbaar
in T-sleutel uitvoering.
6.1.9. Torxsleutel
Pagina 109
Een torxschroef is een schroef die met een torxsleutel of torxschroevendraaier kan worden
aangedraaid. Een torxkop op een schroef bestaat uit een stervormig gat met zes hoekpunten
waarin de torxsleutel past. Er zijn torxschroeven en -sleutels in verschillende maten. Torx
heeft als voordeel een betere overbrenging van de kracht van de (mechanische)
schroevendraaier op de schroef en minder kans dat de sleutel uit de schroef schiet. Hierdoor
wordt de montage gemakkelijker.
Er bestaat ook een torxkop met een puntje in het midden: Tamper Resistant torx (afgekort
Torx TR). Deze kunnen niet met een standaard torxsleutel worden losgedraaid, maar er zijn
tegenwoordig ook torxsleutels met gaatje te krijgen waarmee dat wel gaat.
6.2. Hamers
Info
6.3. Tangen
Info
6.4. Meetinstrumenten
6.4.1. Schuifmaat
Pagina 110
Analoge schuifmaat
Een schuifmaat of schuifpasser is een meetinstrument
waarmee buitenmaten, binnenmaten en dieptematen
kunnen worden gemeten met aanmerkelijk grotere
nauwkeurigheid dan met een liniaal of duimstok. De
gebruikelijke schuifmaten hebben een
meetnauwkeurigheid van 1/10 mm.
De schuifmaat bestaat uit een vast deel met een meetlat

die verdeeld is in millimeter maar vaak ook in inch, op
het uiteinde bevinden zich twee meetbekken. Het losse
deel bestaat uit een schuif met een nonius en twee
meetbekken. Aan de schuif is een meetpen bevestigd,
verder is deze voorzien van een klemlip waarmee na
indrukken de schuif kan worden verplaatst.
Er zijn modellen zonder klemlip, de schuif wordt dan

vastgezet met kartelschroefje. In gesloten stand liggen de
meetbekken van de liniaal en van de schuif met de
schuingeslepen meet- of meskanten tegen elkaar. De
meetpen is dan helemaal ingeschoven.
De nullijn van de nonius en de nullijn van de liniaal liggen in dit geval precies in elkaars
verlengde. Je noemt dit de nulstand van de schuifmaat. Bij het bewegen van de schuif gaan
de meetbekken voor het meten van binnen- en buitenmaten open, op het uiteinde komt de
meetpen te voorschijn waarmee dieptematen kunnen worden gemeten.
Bij het aflezen van maten kijk je altijd eerst naar de nullijn van de nonius. Als de nullijn van
de nonius samenvalt met een streepje op de liniaal, lees je af op een hele millimeter. Als de
nullijn op de nonius niet samenvalt met een streepje op de liniaal, lees je eerst op de liniaal
af op een hele millimeter. Je moet het streepje direct links boven de nullijn van de nonius
aflezen. Je kijkt vervolgens welk deelstreepje op de liniaal samenvalt met een deelstreepje
op de nonius. Je telt nu op de nonius het aantal deeltjes tussen de nullijn en het
gelijkstaande streepje. Je vermenigvuldigt dit aantal met 0,1mm en telt de uitkomst op bij
het aantal hele millimeters, dat je op de liniaal hebt afgelezen.
Pagina 111
Digitale schuifmaat
Naast de ’gewone' schuifmaat die door middel van een nonius moet worden uitgelezen,
bestaan er ook schuifmaten met een meetklok of met elektronische (digitale) uitlezing. De
afleesnauwkeurigheid wordt hierdoor verder vergroot. Het voordeel van digitale
schuifmaten is dat er door de uitlezing in getallen minder snel afleesfouten worden gemaakt.
Het nadeel is dat het op een batterij werkt.
Hoe gebruik ik de schuifmaat?

 De meetvlakken worden onbeschadigd en schoon gehouden.
 Bij buitenmetingen worden de bekken loodrecht op het werkstuk geplaatst.
 Het werkstuk staat zoveel mogelijk in het midden van de buitenbekken. De dunne
einden van de buitenbekken worden alleen gebruikt als het niet anders kan.
Pagina 112
 Bij binnenmetingen wordt behalve zuiver door het midden, ook evenwijdig aan de
lengteas gemeten.
 Bij dieptemetingen moet worden voorkomen dat de meetstift verbuigt.
Info
Instructie film schuifmaat : https://www.youtube.com/watch?v=m_N3KxB6ZkE
Website om te oefenen : home.wxs.nl/~ouwer273/schuifmaat.htm
Oefeningen
Pagina 113
Pagina 114
6.4.2. Meetklok
Een meetklok is een meetinstrument voor nauwkeurige meting of vergelijking van lengten
en afstanden van een werkstuk.
Met een meetstift wordt het oppervlak van het werkstuk afgetast. De positie van de
meetstift is op een ronde schaal afleesbaar.
Meetklok, 10mm bereik
Pagina 115
6.4.3. Momentsleutel
Door de hedendaagse materialen, zoals carbon,

maak je meer en meer gebruik van een
momentsleutel bij de fiets. De fabrikant van het
onderdeel geeft een bepaald aanhaalmoment aan.
Dit wordt uitgedrukt in Nm. Je kunt dit dan instellen
op de momentsleutel en de bout op het correcte
aanhaalmoment aandraaien. Er bestaan
verschillende soorten momentsleutels. De meeste
“klikken” door als het juiste moment bereikt is.
De duurdere modellen lees je elektronisch af. Bij fietsen gebruik je 2 sleutels, één met een
laag (meestal 2 - 20 Nm) en één met een hoger (meestal 20 -80 Nm) bereik. Als de sleutel
een lager bereik heeft, is deze nauwkeuriger.
Tip! Draai de sleutel na gebruik altijd terug naar zijn laagste waarde. Zo ontspant de veer in
de sleutel en blijft deze nauwkeurig.
Date sheet momenten
Alle data op eigen risico en onder voorbehoud
Aanhaalmomenten (doorgaans opgave Shimano)

cantilever bevestigingsbout (m6) 5-7 Nm
centrale bout cassettefreewheel nr naaf 35-50 Nm (10 mm inbus)
centrale schroef crossversteller 3 Nm
crankbout 35-50 Nm (standaard vierkante as, Shimano spline)
derailleur nr pad 8-10 Nm
derailleurkabel klembout 5-7 Nm
expander crossversteller 5-6 Nm ( linksom is vast)
Pagina 116
HG cassette borgring 30-50 Nm

kabelstopper op commandeurnok 2 Nm
kettingbladbout 5-7 Nm
klembout kroonstuk suspensionvork m5 12 Nm (Rond WP)
klembout kroonstuk suspensionvork m6 9 Nm (RST)
m5x 0.8 boutjes 5-7 Nm
m6 x 1 boutjes 6-8 Nm
m8 x 1.25 boutjes 10-30 Nm (10=bagger, 30 =8.8 kwaliteit en beter)
pedaal nr crank 35 Nm
remblok bevestigingsmoer (m6) 8-9 Nm
remblok zijtrekrem (m6) 5-7 Nm
remgreep nr racstuur 6-8 Nm
remhoef nr frame 8-10 Nm
remkabel klembout (m6) 5-8 Nm
Shimano bracketunits 50-70 Nm (30-40 Nm voor plastic)
spanner uitvalas handel // as plaatsen, spanmoer aandraaien tot
speling weg is, handel 90 graden doordraaien
SPD schoenplaatjes 5-6 Nm
Sram gripshift klemschroef 1.5 Nm
STI-greep nr stuur 6-8 Nm
STI ratel op remkabelhouder 4-5 Nm
Praktijkopdracht

 Gebruik van momentsleutel
o Op het gevoel een onderdeel v/d fiets vastzetten op bijv. 6, 8, 10 en 50 Nm.
o Het moment nameten met de momentsleutel.
o Bespreek wat de gevolgen kunnen zijn.
 Afgebroken boutje verwijderen:

o Het boutje waarmee de spatbordstang bevestigd was aan de achterpat is
afgebroken.
o Bespreek hoe die verwijderd kan worden.
o De verschillende stappen doen om het stukje bout te verwijderen.
Pagina 117
7. SMEER- EN REINIGINGSMIDDELEN
Doelstellingen

 De courante smeer- en reinigingsmiddelen en hun toepassingen.
 De geëigende technieken/producten om de volledige fiets te onderhouden en
reinigen.
7.1. Smeermiddelen
Het is belangrijk om regelmatig de bewegende delen te smeren. Zo blijf je soepel rijden en

voorkom je snelle slijtage. Alvorens je begint met de onderdelen te smeren maak je deze
schoon, met eventueel ontvetter of detergent, en daarna goed laten drogen.
Let op met ontvetters, ze kunnen de smeermiddelen die je gebruikt oplossen.
Naargelang de toepassing en/of de omstandigheden wordt er gekozen voor olie of voor vet
om te smeren.
Om onderdelen vast te zetten, die naderhand terug los moeten komen, wordt speciale pasta
gebruikt, de montagepasta.
7.1.1. Oliën
Smeerolie
Er bestaat een zeer uitgebreid assortiment van smeeroliën voor de fiets op de markt. Elk
merk heeft zijn producten die worden gebruikt voor de specifieke omstandigheden waarin
de fiets kan gebruikt worden. Additieven, zoals teflon, maken fietsolie vuilwerend en
waterafstotend.
Enkele voorbeelden:
Race-olie
Hoogwaardig professioneel smeermiddel voor fietsen, met toevoeging van synthetische
additieven voor een verlaagde wrijvingsweerstand, gemakkelijker schakelen, minder slijtage
en een langere levensduur van de ketting. Voor gebruik in de zomer, in droge en natte
weersomstandigheden.
Pagina 118
Toepassing: smeren van ketting, versnellingsapparaat en draaiende onderdelen. Race Oil

Road druipt niet van de ketting bij het aanbrengen. Het is geschikt voor gebruik na het
reiniging van de ketting en versnellingsapparaat met Kettingreiniger. Je kan Race Oil Road
ook gebruiken voor algemene smeertoepassingen.
Slecht weer olie

Smeermiddel met toevoeging van een uitgekozen additievenpakket voor uitstekende water-,
vorst-, en roestwerende eigenschappen, dit om een betere omloopsnelheid te bekomen.
Voorjaars- en winterolie.
Toepassing: smeren van ketting, versnellingsapparaat en draaiende onderdelen. De ketting

regelmatig reinigen met kettingreiniger, dit om slijtage door vuilophoping te beperken. Het
is een ideaal smeermiddel voor gebruik in natte weersomstandigheden.
Off-road olie
Deze olie brengt een beschermende water- en vuilwerende film aan op bewegende
onderdelen.
Toepassing: Als beschermingsmiddel voor de ketting. Dit resulteert in een sterk water- en
vuilbestendige bescherming. Het beschermt tegen modder en stof. Ideaal voor off-road
gebruik zoals mountainbike en cyclocross.
Fiets-olie
Universeel smeermiddel voor fietsen met toevoeging van een uitgekozen additievenpakket
waardoor uitstekende roestwerende eigenschappen worden bekomen. Gaat slijtage tegen
en verlengt de levensduur.
Toepassing: smeren van ketting, versnellingsapparaat en draaiende onderdelen. Het is

geschikt voor gebruik na reiniging van de ketting en het versnellingsapparaat met
kettingreiniger. Je kan dit ook gebruiken voor algemene smeertoepassingen.
Hoogwaardige olie
Smeermiddel met een zeer hoog percentage additieven zodat de olie langer op de ketting
blijft en de wrijvingsweerstand verlaagd wordt. Het is geschikt voor gebruik in natte
weersomstandigheden en vooral voor lange duur. Het is tevens geschikt voor lange
afstandsfietsers en e-bikes.
Toepassing: smeren van ketting, versnellingsapparaat en draaiende onderdelen. De ketting

regelmatig reinigen met kettingreiniger beperkt de slijtage.
Dry-wax
Professioneel smeermiddel voor fietsen op basis van wax, verrijkt met een friction modifier
om de slijtage tegen te gaan. Na het aanbrengen dringt de vloeistof door tot in het
Pagina 119
binnenste van de ketting. De wax laat een smeerfilm achter die vuilafstotend is. Dry Wax
moet regelmatig opnieuw aangebracht worden. Het is uitermate geschikt voor off-road
gebruik zoals zandgrond.
Toepassing: je brengt Dry Wax aan op de ketting en laat het voldoende indrogen. Dry Wax
zorgt zo voor een water- en vuilbestendige bescherming. De behandeling voldoende
herhalen. Je kan dit gebruiken voor mountainbike toepassingen. Minimaal 1 uur aanbrengen
vóór gebruik. Niet gebruiken bij vriestemperaturen.
Eigenschappen en voordelen: de onderdelen blijven langer schoon, trekken geen vuil aan.
Silicone spray
Silicone Spray brengt een beschermende water- en vuilwerende film aan op onderdelen.
Toepassing: bescherming met Silicone Spray tegen modder en stof. Uitermate geschikt voor
bescherming van versnellingsapparaat.
Eigenschappen en voordelen: extreem goede water- en vuilwerende eigenschappen. Gaat

slijtage tegen en verlengt de levensduur. Vocht verdrijvend, dus antivries werkend.
Kruipolie
Een licht smerende olie tegen roestvorming en een olie die roest los maakt. Kan gebruikt
worden als kortwerkende smeermiddel maar ook als olie die vastgeroeste onderdelen los
maakt.
Toepassing: de onderdelen bespuiten. Voldoende laten inwerken. Voor zeer vastzittende

stukken de behandeling herhalen.
Remolie
De remolie bij fietsremmen is minerale olie of remvloeistof DOT. Remvloeistof lost de lak op
en de afdichtingen. Gebruik dit dus nooit om je fiets te smeren. Controleer altijd welke
vloeistof in de rem moet, en nooit gokken.
Pagina 120
7.1.2. Vetten: lagervet
Er bestaat een zeer uitgebreid assortiment van smeervetten voor de fiets op de markt. Elk
merk heeft zijn producten die worden gebruikt voor de specifieke omstandigheden waarin
de fiets kan gebruikt worden.
Vet bestaat uit een matrix van een metaalzeep met olie. Vet is verkrijgbaar in diverse diktes,
maar NLGI 2 is voor fietsen het meest gebruikelijke. Gebruikelijke zeepskeletten zijn op basis
van aluminium, lithium en of calcium, maar klei (bentoniet) kan ook. Afhankelijk van de
toepassing komen daar nog meer of minder additieven bij. Net als bij olie moet je overmatig
huidcontact met vet vermijden en na afloop de huid goed reinigen met water en garagezeep.
Vaste smeermiddelen zijn o.a. grafiet, molybdeendisulfide en PTFE (bekend als Teflon). De
werking van deze vaste deeltjes zorgt ervoor dat bij glijdende vlakken metaal-op-metaal
contact wordt vermeden. Het is ook verkrijgbaar in spuitbussen e.d. met een verdampend
oplosmiddel.
Vaseline
Vettig aardoliedestillaat, met de huidige chemische processen al 100 jaar zuurvrij. Het
Beschermt passief tegen corrosie door het afdekken van het ingevette metalen oppervlak
tegen zuurstof. Niet gedoopt met chemische toevoegingen, dus zeer huidvriendelijk. Het is
het belangrijkste bestanddeel van Broekenvet a.k.a uierzalf.
Lithiumvet
Het oude witte Campagnolo vet was een lithiumvet, en dus lijkt wit en lithium synoniem. De
kleur wordt echter niet bepaald door het zeepskelet, en lithiumvet kan vele kleuren hebben.
Wit vet hoeft dus niet op basis van een lithiumskelet te zijn gemaakt.
Molykotevet
Vet (meestal lithiumbasis) met MoS2 toevoeging. De zwartgrijze toevoeging verbetert de
smering onder extreme omstandigheden (hoge drukken en temperaturen), maar je wordt er
zelf ontzettend vies van. Voor fietsen niet direct noodzakelijk, maar een 400 gramspatroon is
zo opgepikt bij de boerenbond en kost niet veel.
Teflonvet
Doorgaans doorzichtig vet met PFTE toevoeging. Toe te passen bij glijdende vlakken zoals in
gripshifters, derailleurkabels e.d.
Pagina 121
Kopervet
Anti-seize vet op basis van een klei (voor hoog temperatuurbereik) met koper en aluminium
toevoeging voor zeer goede anticorrosie eigenschappen. Prima te gebruiken voor boutjes of
stuurpennen die volgend jaar ook nog los moeten kunnen. Bekend als remmenvet, vanwege
de temperatuurbestendigheid. Vlekt vreselijk. Sommige variëteiten zijn prima bij staal-op-
staal toepassing, maar slecht bij staal-op-aluminium combinaties.
Calciumvet
Stevig vet op basis van calcium. Geschikt voor universele fietstoepassingen. Van origine een
scheepsvet (waterafstotend). Voor algemene montage van fietsonderdelen en smering van
draaiende onderdelen. Gebruik calciumvet voor het smeren van lagers (montage van
balhoofdset). Goede vasthechting, zeer goede waterbestendigheid (< 1,5%), goede
mechanische stabiliteit.
7.1.3. Montagepasta
Deze pasta’s zijn niet bedoeld om bewegende delen te smeren.
Montagepaste ‘anti-seize’
Anti-seize pasta's zijn producten ontwikkeld om metalen onderdelen te beschermen tegen
corrosie, vreten en vastlopen, zoals het invreten van schroefdraad. Het voorkomt krakende
onderdelen zoals cranks en trapassen en het is niet agressief voor metaal en rubber. Door
hun speciale samenstelling zijn ze bijzonder geschikt in situaties waarbij grenswrijving wordt
gegenereerd door een hoge druk.
De belangrijkste voordelen: eenvoudige montage, demontage en corrosiebescherming van

op elkaar passende metalen onderdelen. Dure fittings gaan langer mee
Toepassing: onderdelen die vastgeschroefd worden, zoals een zadelpen, crank,

schroefdraad, moeren en bouten.
Carbonpasta
Bij montage gaat het over metalen delen, maar zoals je weet wordt er ook veel kunststof
gebruikt, zoals carbon-fiber.
Deze montagepasta is zodanig samengesteld dat hoogwaardige carbon, met aluminium en

stalen onderdelen zoals de zadelpen in de staande buis, probleemloos gemonteerd kan
Pagina 122
worden. Door de hechtende werking verminder je het aandraaimoment met 30% waardoor
je beschadigingen tot een minimum beperkt. Montagepasta voorkomt verdraaien en
loskomen van onderdelen en zorgt voor een perfecte corrosiebescherming.
7.1.4. Additieven
Info?
7.2. Reinigingsmiddelen
7.2.1. Detergenten
Het smeren van de ketting is essentieel bij het onderhoud van een fiets. Maar het gewoon
proper maken van heel de fiets en al de onderdelen is zeker even belangrijk. Het onderhoud
van de fiets gebeurt door ouderwets wassen met een emmer water met detergent, een
spons en een vod of een zachte borstel. Vergeet dus de hogedrukreiniger bij het onderhoud
van je fiets.
Met detergent kan elk reinigingsmiddel worden bedoeld. Meestal echter wordt hiermee een
oppervlakteactief reinigingsmiddel aangeduid. Het kan gaan van gewoon afwasmiddel tot
speciale producten waar additieven zijn toegevoegd om de fiets te beschermen.
7.2.2. Ontvetters
De naam zegt wat het doet. Ontvetten is het afbreken en het wegnemen van vet en olie. Het
wordt vooral gebruikt om de ketting proper te krijgen. Na het ontvetten moet je ervoor
zorgen dat er geen product meer in zit. Zo voorkom je dat de ontvetter de aangebrachte olie
afbreekt vooraleer je het gebruikt.
Hou er ook rekening mee dat de ontvetter ook kan binnendringen in onderdelen die je niet
wilt ontvetten, dus wees voorzichtig ermee.
Vele soorten ontvetters zijn vrij agressief op afdichtingen en dergelijke en ze zijn biologisch
moeilijk afbreekbaar.
Pagina 123
7.2.3. Vlampunt
Definitie
Het vlampunt van een chemische stof is de laagste temperatuur waarbij de stof nog genoeg
damp afgeeft om tot ontbranding te kunnen komen wanneer hij in contact komt met een
ontstekingsbron.
Het vlampunt moet niet worden verward met de zelfontbrandingstemperatuur. Dat is de

temperatuur waarbij een damp/lucht-mengsel spontaan tot ontbranding komt.
Het vlampunt is kenmerkend voor de kans dat er door een vonk of een gloeiend voorwerp
brand ontstaat.
Voorbeelden
Ether heeft bijvoorbeeld een vlampunt van -45°C. Zelfs als het in een koelkast wordt
bewaard, kan er voldoende damp vrijkomen om een explosie te veroorzaken. De damp kan
tot explosieve verbranding komen door een vonk van de schakelaar die het lampje aan- en
uitschakelt. Ether wordt daarom in een explosieveilige koelkast bewaard, waarin alle
elektrische onderdelen afgeschermd zijn.
Nog een paar waarden van vlampunten:
 Aceton: -19°C
 Benzine: tussen de -21°C en de 21°C
 70% Ethanol: 21°C
 Methanol: 11°C
Diesel heeft een hoger vlampunt dan benzine, en is daardoor minder gevaarlijk.
Luchtdruk
Bovenstaande vlampuntenwaarden hebben betrekking op metingen op of nabij zeeniveau.
Als de luchtdruk veel lager is, wordt het vlampunt ook lager.
Gevarenklassen
Omwille van de veiligheidsvoorschriften voor opslag en transport van chemische stoffen,
worden vluchtige brandbare stoffen in K-klassen ingedeeld, aan de hand van het vlampunt.
Er zijn officieel drie soorten K-klassen, te weten, K1, K2 en K3.
Pagina 124
 K1: hieronder vallen de gassen/vloeistoffen met een vlampunt van minder dan 21°C.
Deze stoffen kunnen al bij een temperatuur onder kamertemperatuur voldoende
damp afgeven om tot ontsteking te kunnen komen.
 K2: hieronder vallen de gassen/vloeistoffen die een vlampunt hebben van 21-55°C.
Deze stoffen kunnen in een warme omgeving voldoende damp afgeven om tot
ontsteking te kunnen komen.
 K3: hieronder vallen de gassen/vloeistoffen met een vlampunt van 55-100°C.
Daarnaast zijn er ook nog twee officieuze K-klassen, K0 en K4.
 K0: vloeibare stoffen en preparaten met een vlampunt lager dan 0°C en een
kookpunt (of het begin van een kooktraject) gelijk aan of lager dan 35°C. Zie ook:
gevarenklasse.
 K4: vloeibare stoffen en preparaten met een vlampunt hoger dan 100°C.
7.3. Correct gebruik van reinigings- en smeerproducten
Een fietsonderhoud in de praktijk, hoe doe je dat?
Het geheim van een fiets die lang meegaat? Onderhoud. Een fiets goed onderhouden begint
bij het schoonmaken. Enkele tips.
7.3.1. Waarom je fiets onderhouden?
In de eerste plaats omdat een goed onderhouden fiets veel langer meegaat. Bovendien
kunnen sommige onderdelen na verloop van tijd roesten of kapot gaan.
Een fietsonderhoud vraagt niet veel tijd. Mountainbikers maken hun fiets best schoon na elk
ritje. Andere fietsers doen er goed aan om te checken of alles in orde is voor het vertrek
(bandenspanning, remmen, verlichting). Zij moeten hun fiets af en toe eens afwassen,
afhankelijk van hoe vaak ze de fiets nemen en in welke omstandigheden.
7.3.2. Verschillende stappen in het fietsonderhoud
Voorbereiding
Neem een emmer water en giet er wat schoonmaakproduct voor fietsen bij. Let op, want
sommige producten kunnen het kader van je fiets of andere onderdelen beschadigen (bijv.
mat maken).
Pagina 125
Frame en wielen reinigen

Het frame reinigen doe je met een spons en detergent. Gebruik geen hogedrukreiniger, want
harde waterstralen kunnen sommige fietsonderdelen beschadigen. Spons elk deel van je
fietskader, voorvork en andere onderdelen die waterbestendig zijn.
Kijk even naar het fietszadel en ga na of dit niet uit stof of andere materialen gemaakt is die
water absorberen.
Wil je ook de velgen of spaken schoonmaken? Neem dan een vod om deze elementen
schoon te wrijven.
Afspoelen en laten drogen

Spoel vervolgens de fiets af, zodat er geen enkel restje zeep meer overblijft.
De volgende stap is de belangrijkste in heel het schoonmaakproces van je fiets: het drogen.
Neem een droge vod om het vocht weg te nemen. Zo vermijd je roest.
Ketting ontvetten en smeren

Als je ketting vuil is of lawaai maakt, is het nuttig om volgende stappen te doorlopen:
 Verwijder de cassette van de body om deze te ontvetten en monteer deze daarna

terug.
 Vervolgens ontvet je de ketting door die bijv. te demonteren en in een plastiek flesje
met ontvetter te doen.
 Daarna drogen, monteren en smeren, zodat deze vlot draait.
 Verwijder het teveel aan olie met een droge vod, want bij te veel olie zal de ketting
snel weer vuil worden.
Andere onderdelen reinigen

Sommige fietsonderdelen moeten zorgvuldig gereinigd worden. Let goed op met de
handvatten van de fiets (want sommigen kunnen niet goed tegen het vocht) en met de
remmen. Een vochtige rem zal lawaai maken, maar ook minder goed remmen wanneer hij
weer droog is. Let dus goed op zodat je deze onderdelen niet nat maakt.
Pagina 126

Mechanica Fiets

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mechanica Fiets

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Opleiding Fietstechniek

CURSUS Mechanica fiets

Titel: Fietstechniek – Mechanica fiets

Auteurs: Patrick Honings

Uitgever: SYNTRA Limburg vzw

Editor: Bart Roux

© SYNTRA Limburg vzw 2016

4.2. Lastechnieken en hardsoldeertechnieken................................................................. 74

6. Handgereedschap en meetinstrumenten .................................................................107

De WinToets bevat een 50 meerkeuzevragen die de volledige inhoud van de module

Modules traject fietsvakhandelaar

Na het doornemen van dit hoofdstuk heb je inzicht in:

Lasbril, -kap of –helm

Minimum beveiliging in winkel en werkplaats

Er zijn ook 2 verschillende types:

 Toestellen onder permanente druk met manometer

De toestellen, nooduitgangen en uitgangen moeten ook voorzien zijn van de nodige

Ook moeten er voldoende noodverlichtingen zijn .En rookmelders is zeker aangewezen.

Wat betreft brandhaspels, deze bepaalt de brandweer, architect of en verzekeraar.

De levensduur van een brandblusser is beperkt tot maximum 20 jaar.

Water gedragen blussers

De voordelen van een schuimblusser t.o.v. poederblussers:

 Netheid: stuif niet rond. Dankzij de gerichte straal is er propere blussing.

 Lange werkingstijd (> 15 sec.) in vergelijking met poederblussers ( 6 sec ).

Blussen van kleine brandhaard

Het blussen van een brandend voorwerp met een CO2-blusser

Het blussen van een brandend voorwerp met een sproeischuimblusser

Het blussen van een beginnende brand met een brandslanghaspel

 Pak de slag met de spuitmond uit de ophanging.

Het blussen van een brandend voorwerp met een blusdeken

Opslag, verwijdering en of verwerking van:

 Oliën: dit is klein gevaarlijk afval (KGA)

1.3. Omgaan met materieel

 Attitude ontwikkelen om op een ordelijke en zorgzame manier jouw gereedschap te

1.3.2. Identificatie-systemen voor gereedschappen

 Persoonlijk gereedschap kleur geven of graveren …

Na het doornemen van dit hoofdstuk heb je inzicht in:

Het is magnetisch. Kwaliteitsaanduidingen zijn Hi-ten (High-Tensile), ofwel hoge treksterkte,

Nadelen zijn de bewerkelijkheid en de hoge prijs van het materiaal.

De overgrote meerderheid van de moderne fietsen (met uitzondering van de racefietsen)

Het lakwerk geeft soms ook hechtingsproblemen en op contactplaatsen (bijv. gepopnagelde

Aluminiumsoorten worden met een viercijferig nummer aangeduid. De duizendtallen geven

2.1.5. Keramische materialen

Het bekendste keramisch materiaal is porselein. In de fietsindustrie wordt het gebruikt in de

Dichtheid Treksterkte Hardheid Elasticiteit

2.2. Kunststoffen (Polymeren)

In de thermoharders zijn de ketens onderling verbonden. Er wordt dan een crosslinker

2.2.4. ABS (Acrylonitril-butadieen-styreen)

van de belasting en vorm van het artikel liggen de constante maximale

 Hoge mechanische sterkte, stijfheid, hardheid en taaiheid

 Hoge mechanische sterkte, stijfheid en hardheid

 Kleurloos, doorschijnend, glashelder

Voorbeelden van synthetische rubbersoorten zijn:

Deze eigenschappen maken koolstofvezelcomposieten zeer geschikt voor toepassingen waar

Polyesters kunnen zowel thermoplastische (onder invloed van thermische omstandigheden

Er bestaan veel verschillende soorten polyesters, een ander bekend voorbeeld is

Het verwerken van glasvezelversterkte polyester kan op velerlei manieren. De meest

De treksterkte is afhankelijk van het type. Voor de verschillende toepassingen worden

Polyester wordt in zeer verschillende toepassingen ingezet.

Voorbeelden van toepassingen van composieten:

Koolstofvezelversterkte constructies hebben een hoge stijfheid en zijn onder meer in de

Aramidevezelversterkte constructies hebben een hoge slagvastheid en taaiheid. Ze zijn

Carbon Fiber Reinforced Plastics