Mazive materije

Mazive materije
Površine mašinskih dijelova, koje se dodiruju pri kretanju
nisu idealno ravne već sadrže manje ili više neravnina.
Ovom kretanju suprostavlja se otpor koji je uzrok trenja
između dodirnih površina.
Posljedice trenja su: utrošak energije na savlađivanje otpora
usljed trenja, zagrijavanje i habanje dodirnih površina.
Štetne posljedice mogu se svesti na najmanju moguću mjeru
smanjenjem hrapavosti dodirnih površina i otklanjanjem
dodir istaknutih dijelova slojem neke pogodne materije -
podmazivanjem.
Materije koje u određenim radnim uslovima mogu stvoriti i
zadržati sloj pogonih osobina između dodirnih površina
nazivaju se mazivom, a sam postupak koji omogućava
nastajanje takvog sloja podmazivanjem.
Pored osnovne uloge, smanjenja trenja i njegovih posljedica
mazivo ima i niz drugih uloga kao što su: odvođenje toplote
tj. hlađenje pojedinih dijelova mašina, zaptivanje određenih
elemenata, amortizacija udara, zaštita metalnih dijelova od
korozije, itd.
 Klasifikacija maziva
Najjednostavniju i grubu klasifikaciju maziva
predstavlja podjela prema agregatnom stanju:
gasovita maziva (vazduh, neutralni gasovi);
tečna maziva (maziva ulja);
polučvrsta maziva (mazive masti) i
čvrsa maziva (grafit, molibdendisulfid).
Maziva ulja se mogu podijeliti i na:
prirodna (biljna i životinjska ulja i masti) – problem
primjene su tehnološki nedostaci (termička i
oksidaciona stabilnost), biološki su razgradljiva
mineralna – najčešće korištena, porijeklo iz nafte i
sintetička – izuzetno dobre karakteristike, visoka
cijena.
 Klasifikacija maziva prema primjeni
Prema načinu i mjestu primjene maziva se mogu podijeliti na:
 motorna ulja – od motornih ulja se zahtijeva da izvrše podmazivanje
mašinskih elemenata, hlađenje sklopova i ležajeva, zaptivanje zazora
između klipne grupe i cilindra radi održavanja kompresije, zaštitu od
korozije i održavanje čistoće unutrašnjih dijelova moroa. Nivoe
kvaliteta ulja i intervale zamjene propisuju proizvođači motora i vozila.
 ulja za automatske mjenjače – se upotrebljavaju za podmazivanje
automatskih prenosnika, servo upravljača i pretvarača obrtnog
momenta.
 ulja za zupčaste prenosnike vozila – zadatak ulja za zupčaste
prenosnike vozila je podmazivanje i obezbjeđenje sigurnosti u radu
(smanjenjem trenja i habanja, hlađenjem, odvođenjem čestica metala i
nečistoća iz kontaktnih zona i zaštitom od korozije) sklopa mjenjač-
diferencijal, čiji je zadatak prenos snage u vozilu.
 tečnosti za sisteme kočnica – služe kao medijum za prenos sile
kočenja u kočionom sistemu.
 tečnosti za rashladne sisteme – tečnosti za rashladne sisteme služe
kao sredstvo za zaštitu od smrzavanja, zaštite od korozije, sprežavanje
kavitacije i pjenjenja.
 ostali proizvodi za motrna vozila – u grupu ostalih proizvoda za
motorna vozila mogu se svrstati: aditivi za sniženjetačke mržnjenja
goriva, sredstva za vjetrobranska stakla, sredstva za razblaživanje
rashladnih tečnosti, sredstva za zaštitu kokpita i guma.
 hidraulična ulja – osnovna funkcija hidrauličnih ulja je prenos snage u
hidrauličnim sistemima, pored ovoga hidraulično ulje mora da:
obezbjedi adekvatno podmazivanje, obezbjedi odgovarajuće zaptivanje,
da štiti sistem od rđanja i korozije, da dobro odvodi toplotu, da
posjeduje dobre viskozno-temperaturne karakteristike, da je
kompatibilno sa zaptivnim materijalima, da posjeduje dobru oksidacionu
i termižku stabilnost.
 reduktorska ulja – zadatak reduktorskih ulja je podmazivanje ležajeva i
zupčanika u reduktorskom sklopu, smanjenje trenja i habanja, zaštita od
korozije, hlađenje, zaptivanje i zaštita od visokih pritisaka;
 cirkulaciona ulja – služe za podmazivanje u cirkulaciji, uljnom kupkom ili
uljnom maglom, kliznih i valjkastih ležajeva, različitih zupčastih
prenosnika, vretena i pripadajućih prenosnika;
 ulja za klizne staze – najvažnija funkcija ovih ulja je da pri malim
brzinama i visokim opterećenjima ranomjerno kretanje kliznih
elemenata, kao što su klizne staze, linijske i kružne vođice klizača;
 ulja za lance – prvenstveno se misli na ulja za podmazivanje lanaca
motornih pila, koja se odlikuju dobrim antihabajućim i antikorozivnim;
 kompresorska ulja – zahtijevi i uloga koje se postavljaju pred
kompresorska ulja zavise od vrste kompresora i medija koji se
komprimuje.
 elektroizolaciona ulja – osnovne funkcije elektroizolacionih ulja su:
izolacija električnih provodnika, odvođenje toplote, gašenje elektrižnog
luka varnica koje se javljaju u prekidačima i transformatorima;
 sredstva za obradu metala – osnovna uloga sredstava za obradu metala
je hlađenje, podmazivanje, ispiranje strugotina i zaštita od korozije;
 mazive masti i specijalna maziva za industriju – masti su polutečna ili
polučvrsta maziva koja se koriste za podmazivanje dijelova mehaničkog
sistema gaje ulja, kao tečna maziva, iz tehničkih ili ekonomskih razloga,
ne zadovoljavaju;
 industrijski odmašćivači – Industrijski odmašćivači su sredstva za
odmašćivanje na hladno dijelova kao što su spoljne površine motora,
ležajeva, vretena, lanaca, dovoda maziva i dr. koje su zaprljane
masnoćama mineralnog i organskog porijekla.
Fizičko-hemijske karakteristike maziva
Najznačajnije fizičko-hemijske karakteristike maziva su:
 gustina (kg/m3) – se definiše kao masa jedinične zapremine i
karakteristična je vrijednost za pojedine grupe ulja i masti. Gustina se
mijenja sa temperaturom, pa se za ulja daju vrijednosti na 200C a za čvrste
masti na 50 ili 600C ;
 viskoznost (kinematska m2/s, dinamička Pas) – je mjera unutrašnjeg trenja
molekula koje potiče od intermolekularnih privlačnih sila između
molekula.
 indeks viskoznosti (kinematska m2/s, dinamička Pas) – predstavlja mjerilo
zavisnosti promjene viskoznosi od promjene temperature. Sa stanovišta
podmazivanja povoljnije je da ova promjena bud što manja;
 konzistencija – mazivih masti ima isti značaj kao i viskoznost kod ulja i
označava veličinu unutrašnjeg trenja masti odnosno tvrdoću masti. Pod
uticajem visokih pritisaka na ležišta meka mast će se istisnuti i potrošnja
masti će porasti, dok suviše tvrda mast će teško da dopre do ležišta.
Konzistencija masti određuje se penatrometrima;
 tačka kapanja (0C) – predstavlja temperaturu pri kojoj neka mast počinje
da se topi odnosno prelazi iz čvrstog u tečno agregatno stanje. Ova
karakteristika daje podatak o gornjoj/maksimalnoj temperaturi na kojoj se
mast može koristiti;
 tačka stinjavanja (0C) – predstavlja temperaturu na kojoj se ulje hlađenjem
toliko zgusne da praktično postaje nepokretno;
 tačka paljenja (0C) – definiše se kao najniža temperatura pri kojoj dolazi do
paljenja para koje se razvijaju iznad uzorka njegovim zagrijavanjem pri
tačno definisanim uslovima;
 neutralizacioni broj (mg KOH/g) – definiše se kao broj miligrama KOH koji
je potreban za neutralizaciju svih kiselih sastojaka u 1 g uzorka;
 oksidaciona stabilnost – predstavlja mjeru maziva da se suprostavlja
oksidacionom dejstvu kiseonika na povišenim temperaturama, pri čemu
dolazi do pogoršanja početnih karakteristika maziva;
 korozione karakteristike – zavise od kvaliteta maziva i od prisustva
agresivnih supstanci (organske i neorganske kiseline, voda), koje se
mogu obrazovati u ulju ili dospjeti u njega u toku eksploatacije.
 Poboljšanje karakteristika maziva
Aditivi su materije koje se dodaju mazivima u cilju
poboljšanja ili dodavanja nekih novih osobina mazivu.
S obzirom na mehanizme djelovanja aditivi se mogu
podijeliti u tri osnovne grupe:
 poboljšivači fizičkih karakteristika maziva: depresanti
tačke tečenja, impruveri indeksa viskoziteta, aditivi
emulgatori, aditivi deemulgatori, aditivi protiv
pjenjenja i aditivi za poboljšanje otpornosti na
opterećenje;
 poboljšivači hemijskih karakteristika maziva:
antioksidansi i
 aditivi koji štite mašinske elemente od štetnih
materija nastalih u ulju: aditivi protiv hrđe i korozije,
disperzanti, deterdženti, deaktivatori metala.
PODJELA I SPECIFIKACIJE MOTORNIH ULJA

VISKOZITETNE GRADACIJE
SAE

DIN

ISO

KVALITETNI NIVO
ACEA

API

OEM
VISKOZITETNA GRADACIJA
-SAE-

XX-ukazuje na viskoznost yy-ukazuje na viskoznost

na niskim temperaturama na visokim
(mjeri se na različitim temperaturama
temperaturama) (mjeri se na 100̊C i 150̊C)
 Kinematska Kinematska
SAE Niskotemperaturna Niskotemperaturna
viskoznost viskoznost
Dinamička viskoznost pri velikoj
Viskozna viskoznost na viskoznost na MRV-u brzini smicanja (mPas)
(mm2/s) na (mm2/s) na
gradacija CCS-u (mPas)max. (mPas)max. na 1500C min.
1000C min. 1000C max.

0W 6200 na - 350C 60000 na -400C 3,8 - -

5W 6600 na - 300C 60000 na -350C 3,8 - -
10W 7000 na - 250C 60000 na -300C 4,1 - -
15W 7000 na - 200C 60000 na -250C 5,6 - -
20W 9500 na - 150C 60000 na -200C 5,6 - -
25W 13000 na - 100C 60000 na -15 0C 9,3 - -
20 - - 5,6 9,3 2,6
30 - - 9,3 12,5 2,9
2,9 (0w-40,5w-40, 10w-40
40 - - 12,5 16,3
gradacije)

40 - - 12,5 16,3 3,7 (15w-40,20w-40, 25w-40, 40

gradacije)

50 - - 16,3 21,9 3,7

60 - - 21,9 26,1 3,7
•Viskoznost tečnosti se može smatrati njenom
"tečljivošću", odnosno unutrašnjim otporom kretanju
slojeva tečnosti. Viskoznost se menja sa
temperaturom i pritiskom. Što je temperatura viša,
viskoznost je manja, odnosno tečnost je ređa.
•Indeks viskoznosti (Viscosity Index - VI) pokazuje
koliko se viskoznost tečnosti (ulja) menja sa
promenom temperature. Veći indeks viskoznosti
ukazuje na to da se viskoznost menja manje sa
promenom temperature, nego kod ulja sa nižim
indeksom viskoznosti.
•Ulje mora biti dovoljno rijetko da može da teče
neometano pri najnižim očekivanim temperaturama
kojima će motor biti izložen, da bi smanjilo trenje
metalnih delova pri startovanju motora.
 VISKOZITETNA GRADACIJA
-SAE-

Što je niža viskoznost na niskim Što je viša viskoznost na visokim

temperatura, ulje je tečljivije temperatura, ulje je tečnije
INTERVALI PRIMJENE U ZAVISNOSTI OD
VISKOZNE GRADACIJE
 KVALITETNI NIVO
-ACEA SPECIFIKACIJE-

A/B A1/B1 A3/B3 A3/B4 A5/B5

Ulja za putnička vozila
Klasična ulja

C C1 C2 C3 C4
Ulja za putnička vozila
Low SAPS ulja

E E4 E7 E6 E9
Ulja za komercijalna
vozila
Klasična ulja Low SAPS ulja
 KVALITETNI NIVO
-API SPECIFIKACIJE-
S
Ulja za benzinske motore

C
Ulja za dizel motore
Od čega zavisi izbor pravog ulja?
1.Dizajn
motora 2.Zahtjevi proizvođača
motora
3.Zakonski propisi o emisiji štetnih
materija
4.Sistemi za obradu izduvnih
5.Kvalitet gasova
goriva
6.Starost motora; način rada
motora
70ih i 80ih godina - jedini zahtjev – interval zamjene ulja
1972 1980 1989
API SE API SF API SG

Tri specifikacije za 17 godina

Od 90ih godina - tri zahtjeva – emisije štetnih materija

ušteda goriva
intervali zamjeneulja

1997 2001 2004

API SJ API SL API SM
Tri specifikacije za 7 godina
Ograničenje emisije izduvnih gasova
Ušteda goriva
Produženje intervala zamjene ulja
 Emisije štetnih materija

Idealno sagorijevanje: ugljen dioksid i voda

Štetne materije:
Oksidi sumpora
Ugljen monoksid
Ugljovodonici
Oksidi azota
Čvrste čestice

Kontrola emisije štetnih supstanci

EURO standardi
 Intervali zamjene

Turbo-punjači Trajniji motori i

Direktno ubrizgavanje materijali izrade

Smanjenje veličine motora

Kvalitetnija bazna ulja
Upotreba alternativnih goriva
Upotreba nekih sistema za Napredne tehnologije
obradu izduvnih gasova aditiva

Faktori koji utiču na smanjenje Faktori koji utiču na povećanje

intervala zamjene intervala zamjene
 Ušteda goriva

Zakoni o kontroli emisije CO₂

Takse za vozila koja proizvode više CO₂
Cijene goriva

Ušteda goriva se ostvaruje smanjenjem viskoznosti ulja – tzv. Low HTHS ulja

Potrebni drugačiji sistemi aditiva da bi se ostvarilo dobro

podmazivanje sa formulacijama niže viskoznosti

Potrebna kvalitetnija bazna ulja (visoki indeksi viskoznosti, niža isparljivost,

dobra oksidaciona svojstva) – hidrokrekovana bazna ulja i PAO
• Smanjenje emisije CO₂ (Kjoto protokol)
• Smanjenje potrošnje goriva
• Smanjenje troškova održavanja

• Ulja nižih viskozitetnih gradacija

• Efikasniji modifikatori trenja
EURO II EURO III EURO IV EURO V

Novi dizajn klipova Turbopun jači EGR SCR DPF

Znatno više tempertaure Veća količina čađi Nekompatibilnost sa

i pritisci Veći sadržaj kiselina različitim materijalima

Poboljšana oksidaciona Poboljšana kontrola čađi Smanjen sadržaj:

stabilnost TBN -sumpora
-fosfora
-sulfatnog pepela
 Recirkulacija izduvnih gasova (EGR)
Direktno vraćanje izduvnih gasova u motor i miješanje sa
svježim vazduhom
Smanjuje se količina kiseonika u usisanom vazduhu
Izduvni gasovi apsorbuju više
energije u procesu sagorijevanja

Nastaje manje oksida azota

zbog:
•Nižeg sadržaja kiseonika
koji može reagovati sa azotom
•Niža temperatura u cilindru
Manje NOx u izduvnim
gasovima
Tehnološka poboljšanja na
motoru vozila-EGR
EGR - Exhaust Gas Recirculation

S lika 9: Š e m a ra d a EGR s is te m a
 Tehnološka poboljšanja na
motoru vozila-EGR
p re vra ć a n ja izd u vn i g a s o vi s e p rim e n o m izm e n jiva č a to p lo te h la d e , p a s e ta ko
te m p e ra tu ra izd u vn ih g a s o va ko ja s e n a la zi u ra s p o n u o d 600 d o 700°C s m a n ju je
n a 200°C
CRT Continuously Regenerating Technology Do la za k
s ve že g
• n a ko n s a g o re va n ja g o riva , izd u vn i g a s o vi n a p u š ta ju c ilin d a r va zd u h a
7
m o to ra (p o z.1), 6
• u g ljo vo d o n ic i (HC) i u glje n m o n o ks id (CO) s a go re va ju u
o ks id a c io n o m ka ta liza to ru p re m a h e m ijs ko m p ro c e s u o ks id a c ije
(p o z. 2),
• č e s tic e č a đ i s e s a ku p lja ju u CRT filte ru (p o z. 3),
• o d re đ e n a ko lič in a ta ko p ro č iš ć e n ih izd u vn ih ga s o va vra ć a s e n a za d 1
8
u m o to r (p o z. 4), EGR
• ko lič in a izd u vn ih ga s o va ko ja s e vra ć a n a za d ra s h la đ u je s e u h la d n ja k
EGR h la d n ja ku , ko ji ko ris ti vo d u o d ra s h a d n o g s is te m a m o to ra 5
(p o z. 5),
• e le ktro n s ka u p ra vlja č ka je d in ic a p re ko je d n o g e le ktro m o to ra re g u liš e CRT
2
o tvo r EGR ve n tila kro z ko ji s e p ro p u š ta o d re đ e n a ko lič in a izd u vn ih
g a s o va i n a ta j n a č in s e re g u liš e o d n o s s a s ve žim va zd u h o m (p o z. 6),
• p re n e g o š to m e š a vin a s ve že g va zd u h a i izd u vn ih g a s o va d o đ e 4
d o c ilin d a ra , d o d a tn o s e h la d i u m e đ u h la d n ja ku (p o z. 7), 3
• p o š to s e za p ro c e s s a g o re va n ja g o riva ko ris ti s m e š a va zd u h a i 9 De o izd u vn ih
izd u vn ih ga s o va , m a n ji je p ro c e n a t kis e o n ika u to j s m e š i (p o z. 8), p a je Ele ktro n s ka g a s o va ko ji s e
tim e s p re č e n o fo rm ira n je ve ć e ko lič in e a zo tn ih o ks id a (NO x ), n a ko n u p ra vlja č ka je d in ic a vra ć a ju n a za d
s a g o re va n ja , u mo to r
• č ita v o va j za o kru že n i p ro c e s p ra ti e le ktro n s ka u p ra vlja č ka je d in ic a (p o z. De o izd u vn ih g a s o va ko ji
9). S lika 10: Kre ta n je izd u vn ih g a s o va u EGR s is te m u n a p u š ta ju izd u vn i s is te m vo zila
 Izdvajanje čađi iz izduvnih gasova dizel motora

Aktivna regeneracija: Pasivna regeneracija:

-uklanjanje čađi uz ubrizgavanje -350-500°C
dodatnih količina goriva -pretvaranje čađi sa filtera u CO₂
uz prisustvo katalizatora
Katalitički sistem za redukciju azotnih oksida
AdBlue
 Selektivna katalitička redukcija (SCR)
SCR (Selective Catalytic Reduction)
Ad Blu e je č is t 32,5% ra s tvo r vo d e n e u re e

• Te rm ič ko ra zla g a n je Ad Blu e -a
p o č in je n a te m p e ra tu ri o d c a . 70-
80°C p ri č e m u s e d o b ija p o tre b a n
a m o n ija k;
 ŠTA JE ADBLUE?
AdBlue je reagens za redukciju oksida azota (NOx) u
elementarni azot
AdBlue =32,5% rastvor uree, najvišeg kvaliteta i
čistoće
Kvalitet i čistoća AdBlue-a su definisani standardima
DIN 70070 i ISO 22241

AdBlue nije aditiv za gorivo!!!

 Ugušćenje (porast viskoznosti ulja)
Habanje izazvano prisustvom cađi
 Viši sadržaj čađi Lošija pumpabilnost ulja

 Veća količina kiselih produkata Vodi pojavi korozije i skraćuje uljni vijek

 Povišene temperature ulja Ubrzana oksidacija i polimerizacija

 Manje količine ulja Veće termičko i mehaničko opterećenje

 Sistemi za naknadnu obradu izduvnih gasova

Benzinski motori – TWC + GPF

Dizel motori – EGR + DPF + NOx apsorber + SCR

 DPF filter (Diesel Particulate Filter)

Iz struje izduvnih gasova filtrira čvrste čestice koje nastaju u motoru.

Čvrste čestice se talože na filteru i poslije određenog vremena dolazi do pada pritiska i
do smanjenog protoka izduvnih gasova.
Da bi se izbjeglo začepljenje filtera, čvrste čestice se povremeno uklanjaju spaljivanjem
ili upotrebom katalizatora.

Klasična motorna ulja sadrže aditive koji doprinose nastajanju čvrstih

čestica koje se ne mogu ukloniti spaljivanjem.
Ove čvrste čestice dovode do začepljenja filtera i time mogu da prouzrokuju smanjenu
efikasnost ili kvar u radu motora.

TWC (Three Way Catalyst) - sistem katalizatora osjetljiv na prisustvo fosfora

NOx apsorber – osjetljiv na prisustvo sumpora
Potrebna ulja kompatibilna sa sistemima za naknadnu
obradu izduvnih gasova
Ulja sa smanjenim sadržajem štetnih jedinjenja tzv. Low SAPS ulja
SAPS – sumpor, fosfor, sulfatni pepeo – jedinjenja koja se nalaze u detergentnim aditivima i
ZDDP
 Tehnološka poboljšanja na
motoru vozila-uporedna analiza

S lika 16: P rika z o d n o s a s p e c ifič n e p o tro š n je g o riva ko d p rim e n e S CR i EGR te h n o lo g ija n a

m o to ru za p o s tiza n je Eu ro 4 i Eu ro 5 n o rm i u o d n o s u n a Eu ro 3 n o rm u
 Naziv Selektivna katalitička redukcija - SCR Recirkulacija izduvnih gasova - EGR i filter čestica čađi
sistema
Radni princip Hemijski tretman gasova izvan motora ubrizgavanjem vodenog rastvora Unutrašnja konstrukciona mera na motoru, kod koje se izduvni
AdBlue u izduvnoj grani, čime je omogućeno razlaganje azotnih oksida (NOx) gasovi vraćaju nazad u motor zbog manjeg procenta azotnih oksida
na bezopasan azot (N2) i vodu (H2O). prilikom procesa sagorevanja goriva.

Prednosti - Euro 5 se u odnosu na Euro 4 jednostavno postiže dodavajući više AdBlue
tečnosti. Euro 5 u ponudi od 2005 godine;
- smanjena potrošnja goriva do 6 % jer motor u osnovi radi kao EURO 1
motor;
- emisija čestica čađi smanjena do 30 %;
- ukoliko otkaže SCR sistem nema otkaza na vozilu, već je samo povećana
potrošnj
- a goriva;
Mane - veći troškovi eksploatacije zbog cene dodatne AdBlue tečnosti ;
- SCR oprema sa rezervoarom za AdBlue tečnost je teža za oko 150kg i
zauzima dragocen prostor na vozilu;
- SCR oprema zahteva održavanje, tj. servisiranje;
- neophodna distributerska mreža za AdBlue tečnosti;
- velika osjetljivost SCR katalizatora i filtera čađi na visok sadržaj sumpora u
gorivu. Zahteva se isključivo eurodisel;
- AdBlue tečnost u rezervoaru zahteva grejanje u zimskim mesecima
jer smrzava na -12 ˚C;
- u slučaju vožnje bez AdBlue tečnosti snaga motora se drastično smanjuje za
oko 30% normalne snage;
- zahteva se upotreba motornih ulja visokog kvaliteta;
- vrlo jednostavan i nezahtevan EGR sistem recikulacije gasova;
- filter čestica čađi već postoji na vozilu i favorizuju ga udruženja
za zaštitu životne sredine;
- nema dodatnih troškova eksploatacije jer nema dodatne Adblue
tečnosti;
- nema dodatne mase i dodatno korištenog prostora na vozilu;
- Euro 5 se može postići jedino upotrebom razvijenije tehnologije
ubrizgavanja goriva kao što je XPI sistem od proizvođača vozila
Scania, što znatno poskupljuje EGR sistem;
- motor je kompleksniji i složeniji od Euro 1 motora;
- veća potrošnja goriva od Euro 3 motora;
- zahteva se upotreba samo goriva sa malo sumpora, odnosno isključivo
eurodizela zbog osetljivosti filtera čađi;
- zahteva se upotreba motornog ulja visokog kvaliteta namenjena
za upotrebu za EGR sistem;