1.

3 SPECIJALNI METODI LIVENJA

U ove metode se ubrajaju: centrifugalno livenje i precizno livenje (pet metoda).

1.3.1 Centrifugalno livenje

Prema položaju ose rotacije razlikuju se dve vrste centrifugalnog livenja:

• Metod gde kalup rotira oko horizontalne ose (sl. 1.13) i
• Metod gde kalup rotira oko vertikalne ose (sl. 1.14).

Slika 1.13 Shema centrifugalnog livenja u horizontalnom položaju

Centrifugal casting

- permanent mold
- rotated about its axis at 300 ~ 3000 rpm
- molten metal is poured

- Surface finish: better along outer diameter than inner,

- Impurities, inclusions, closer to the inner diameter (why ?)
Shema centrifugalnog livenja u horizontalnom položaju
Pri livenju u vertikalnom položaju (sl. 1.14) unutrašnja površina zida odlivka poprima
paraboličan oblik. Eksperimentima se došlo do zaključka da je najpogodniji broj obrtaja
koji ne daje velike razlike u debljini zida pri dnu i vrhu odlivka. To se postiže ako je odnos
visine odlivka i njegovog prečnika manji od 1:1.5.

Slika 1.14 Shema centrifugalnog livenja u vertikalnom položaju

 1.3.2 Precizno livenje

Ovaj naziv upućuje na to da se ovom metodom mogu postići oblik i tražene dimenzije
odlivaka uz minimalnu mašinsku obradu odlivka ili čak i bez te obrade.

U ove metode dogovorno se svrstavaju tehnologije kojima se proizvode odlivci od

raznih livačkih legura, sa površinskim kvalitetom Ra ≤ 10-20 μm i dimenzijskim
odstupanjima reda veličine desetih delova milimetra. U precizno livenje spadaju:

1. Livenje topljivim (izgubljenim) modelima (±0.03 do ±0.1 mm);

2. Livenje pod pritiskom (±0.05 do ±0.2 mm);
3. Livenje u gipsanim kalupima (±0.13 do ±0.25 mm);
4. Livenje u školjkastim kalupima (±0.25 do ±0.38 mm);
5. Livenje u keramičkim kalupima (±0.10 do ±0.3 mm).

U zagradama su upisana odstupanja dimenzija od nominalnih koja u odlivcima iz

peščanih kalupa iznose (±1 do ±2 mm).
 1.3.2.1 Livenje topljivim modelima

Ovaj metod se primenjuje još od prethrišćanskih vremena, ali se u toku proteklih vekova
usavršavao kako u pogledu tehnike, materijala za kalupovanje, livačkih pribora i opreme
tako i metodima laboratorijske kontrole gotovih odlivaka.

U tablici 1.1 shematski je prikazan istorijski razvoj ove tehnologije livenja.

Tablica 1.1 Shematski prikaz razvoja tehnologije livenja topljivim modelima

Period Primena tehnologije Materijal

Pre Hrista, stari i srednji Umetnički liv, upotrebni i ukrasni

Legure: bakra, srebra i zlata
vek predmeti

Druga polovina IX veka Umetnički odlivci, zubna protektika Legure: bakra, srebra i zlata

Legure: bakra, srebra, zlata i

Početak XX veka Odlivci za razne namene
gvožđa

Odlivci za vojne potrebe

Period II Svetskog rata Legure: gvožđa, kobalta i nikla
Blok tehnologije

Odlivci za civilne i vojne potrebe

Legure: gvožđa, kobalta, nikla,
1945 -1968 bakra, srebra, zlata i
Tehnologija kalupovanja sa aluminijuma
zrnastim materijalima

Odlivci za civilnu i vojnu tehnologiju

Legure: gvožđa, kobalta, nikla,
1968 -1982 u samonosećim kalupima;
titana, bakra, srebra i zlata
rastvorljiva i keramička jezgra
Livenje topljivim (izgubljenim) modelima sastoji se iz sledećih operacija:

• izrade matičnog modela (matrice) i modela ulivnog sistema; modeli služe samo za
jednokratnu upotrebu i uglavnom se izrađuju od mešavine voskova, voštanih supstanci,
masnih kiselina ili sintetičkih materijala;
• povezivanja voštanih modela sa modelom ulivnog sistema pomoću električne lemilice;
• izrada jednodelnog keramičkog kalupa;
• uklanjanja voštanog modela putem topljenja;
• zagrevanja kalupa;
• nasipanja kalupa rastopljenom livačkom legurom;
• čišćenja odlivaka od keramičke mase;
• odvajanja ulivnog sistema.
 Izrada matičnog modela (matrice)

Slika 1.15 Stvarni model

Metalna matrica se može izraditi na dva načina:

• Mehaničkom obradom (sl. 1.16) i

• Livenjem (sl. 1.17).
 Čelična matrica

Prema prototipu uzorka (sl. 1.15) može se mašinskom obradom napraviti čelična
matrica prikazana na slici 1.16.

Slika 1.16 Dvodelna čelična matrica izrađena mašinskom obradom

 Livena matrica

a) b) c)

1- Matični model, 2- Plastična glina, 3- Gipsana masa, 4- Donja polovina matrice od belog metala,
5- Gornja polovina matrice od belog metala (šrafure 4, 5 prikazuju očvrsli beli metal)

Slika 1.17 Izrada livene matrice od belog metala: a) matični model, b, c) ulivanje tečnog
belog metala u donju odnosno gornju polovinu kalupa
Slika 1.18. Livena matrica za izradu modela
Tehnološki postupak livenja izgubljenim voštanim modelima

Slika 1.19 Shema preciznog livenja izgubljenim modelima

 1.3.2.2 Livenje pod pritiskom

1- Nepokretni deo kalupa, 2- Pokretni deo kalupa, 3- Prednje kućište mašine, 4- Radni
klip, 5- Komora pod pritiskom, 6- Kalupna šupljina, 7- Ulivni kanal, 8- Zagrejani cilindrični
rezervoar sa ulivnim kanalom, 9- Tigl lonac
 Die Casting – Hot-Chamber
Casting

Cycle in hot-chamber casting:

(1) with die closed and
plunger withdrawn, molten
metal flows into the chamber;
(2) plunger forces metal in
chamber to flow into die,
maintaining pressure during
cooling and solidification; and
(3) plunger is withdrawn, die is
opened, and solidified part is
ejected. Finished part is shown
in (4).
U toploj komori

U hladnoj komori
Izgled odlivaka dobijenih livenjem pod pritiskom
 1.3.2.3 Livenje u gipsanim kalupima

Gips zamešen sa vodom može se upotrebljavati kao masa za kalupovanje, ali isključivo
za livenje aluminijumskih odlivaka.

Negativna osobina ove kalupne smeše je veoma mala propustljivost zidova kalupa.
Propustljivost kalupa i jezgara može se povećati na tri načina:

• dodavanjem gipsanoj masi materija koje svojim fizičkim delovanjem povećavaju

poroznost kalupa;
• primenom dodataka za penjenje, koji stvaraju penasti gips znatno veće propustljivosti;
• posebnim fizičko-hemijskim tretmanom gipsanih kalupa i jezgara kojim se dobija
makrostruktura dovoljne propustljivosti.
 Izrada gipsanih kalupa i jezgara

Osnovna kalupna masa može biti: gips dobijen suvim postupkom (βCaSO4·0.5H2O) ili
gips dobijen mokrim postupkom tzv. autoklavni[1] (αCaSO4·0.5H2O) koji ima bolja
svojstva otpornosti kalupa i jezgara. Kao dodaci mogu se ubaciti cement, azbestni prah,
kvarcno brašno, bentonit i druge materije.

Način i vreme mešanja kalupne mase igraju važnu ulogu u procesu pripreme mase.
Koriste se mešalice sa velikim brojem obrtaja (1800-3000 o/min). U toku mešanja
gipsana masa uveliko se peni pa joj zapremina narasta gotovo dvostruko. Za vreme
mešanja gipsane mase, pojavljuju se gasni mikromehurovi koji se u kalupima i jezgrima
međusobno spajaju i stvaraju gasne makromehurove.

Vreme očvršćivanja gipsane mase u kalupnici iznosi do 40 min i ono se može regulisati.
Kalupi i jezgra izlažu se najpre sušenju u uslovima okolne sredine, a zatim u peći pri
temperaturi od 250°C, u vremenu zavisnom od mase i oblika kalupa. Penasti kalupi ili
jezgra od gipsa imaju glatku ili blago naboranu površinu (oko 0.5 mm) i poroznu
unutrašnjost.

[ Autoklav (grčki-latinski) zatvoren sud u kojem se sadržina zagreva pod pritiskom većim od
1]

atmosferskog.
 Primena gipsanih kalupa i modela

Gipsani modeli i kalupi uglavnom se koriste za livenje legura aluminijuma. Moguće je

dobiti odlivke veoma složenog oblika, dobrog kvaliteta površina kao i uskih tolerancija
dimenzija. Masa odlivaka može biti ograničena opremom kojom raspolažu livnice i
ekonomskim razlozima.

Nalivanje gipsanih kalupa može se izvesti gravitaciono, centrifugalnim postupkom ili pod
pritiskom: bilo povećanjem pritiska ubrizgavanja liva u kalup ili snižavanjem pritiska
vazduha u kalupu tj. vakuumskim postupkom. Jezgra od gipsa se mogu upotrebiti i kod
drugih tehnologija livenja, npr. pri livenju u kokilama ili u peščanim kalupima. Na slici
1.21 prikazan je ventilator od legure aluminijuma izliven u gipsanom kalupu.

Slika 1.21 Ventilator sa elastičnim lopaticama od legura

aluminijuma, izliven u penastom gipsanom kalupu
 1.3.2.4 Livenje u školjkastim kalupima (po Croningu)

Školjkasti kalupi se izrađuju od mešavine čistog suvog kvarcnog peska, uz dodatak 3-10%
vezivnog sredstva - fenol formaldehidne sintetičke smole. Kalupna šupljina se dobija primenom
metalne modelne ploče. Način kalupovanja prikazan je na slici 1.22. Najpre se modelna ploča (2)
premazuje vatrostalnim (silikonskim) uljem (ključa tek pri 400ºC). Zatim se livačka masa stavlja u
posudu (1), a odozgo na otvor posude pričvršćuje zagrejana modelna ploča (2). Potom se posuda
okreće za 180º, što omogućava da kalupna smeša prekrije model i da se ona zagreje, a smola
istopi i međusobno poveže zrnca peska. Od vremena zadržavanja ploče u položaju II zavisi debljina
školjke obrazovane na modelnoj ploči (4-10 mm). Kad školjka dostigne potrebnu debljinu, posuda
se vraća u položaj III, pa se zapečena masa zadržava na ploči a ostatak pada na dno posude.
Najzad se ploča odvaja od posude i unosi u peć (IV), gde školjka još očvršćava. Pošto se proces
završi, ona se posebnim izbijačem odvaja od modelne ploče (2) (sl. 1.22-5). Od ovako dobijene
gornje i donje školjke sklapa se livački kalup, s tim što se poluškoljke međusobno lepe ili stežu
klanfom[1]. Nalivanjem tečnog metala u kalup, sagoreva vezivna smola te se posle očvršćivanja
odlivka školjka raspada, a odlivak ostaje čist. Postupak je pogodan za tankozidne odlivke i odlivke
sa rebrima za hlađenje, kao što su cilindri vazdušno hlađenih motora SUS.

[1] Klanfa (nemački) - dvokraka gvozdena šipka za međusobno pričvršćivanje radnih predmeta.
1- Rezervoar kalupne smeše, 2- Modelna ploča, 3- Gotova poluškoljka,
4- Peć za pečenje školjke, 5- Izbijači školjke

Slika 1.22 Postupak izrade školjkastih kalupa

 1.3.2.5 Livenje u dvostrukim kalupima (po Shawu)

Osnovi tehnološkog procesa livenja u kalupima dvostrukih zidova

Iako se ovim metodom mogu da liju gotovo sve livačke legure, ipak se iz ekonomskih
razloga ovako izrađuju odlivci velike mase (do 3000 kg) od legura sa visokom
temperaturom topljenja. Otvrdnjavanje keramičkog kalupa odvija se po precizno
utvrđenom vremenskom redosledu. U toku prve faze želatiranja keramika prvo prelazi u
gumasto-elastičnu viskoznu masu što omogućava da potpuno prekrije model; u drugoj
fazi, pri žarenju, kalupna masa dobija znatnu mehaničku otpornost i propustljivost. Na
slici 1.23 prikazan je redosled operacija pri kalupovanju i izradi šamotnog i potom
keramičkog kalupa.
1- Uvećan model, 2- Stvaran model, 3- Ulivna čaša, 4- Kalupnica, 5- Šamotna masa, 6- Masa
Shawa, 7- Ulivak, 8- Odušak
Slika 1.23 Shema procesa izrade kalupa po metodi Shawa
 Primena metode livenja po Shaw-u

Ovaj način livenja koristi se za precizno odslikavanje oblika modela, visoki površinski
kvalitet i mala dimenziona odstupanja odlivka. Dimenziona odstupanja koja se mogu
postići kod odlivaka od čeličnog liva iznose:

Za dimenzije: Odstupanje, mm

do 25 mm ± 0.08

25 do 75 mm ± 0.13

75 do 200 mm ± 0.38

200 do 375 mm ± 0.76

Iznad 375 mm ± 1.14

Po Shawu se uglavnom izrađuju alati za metaloprerađivačku industriju: kokile od livenog
gvožđa i čeličnog liva, kalupi za livenje pod pritiskom, kalupi za industriju plastičnih
masa, guma i stakla; ulošci kovačkih matrica i čekića, izvlakača i tsl. Radne površine
alata, obično se samo bruse i poliraju, a podeone površine mašinski obrađuju. Kokile za
livenje uglavnom se upotrebljavaju bez završne obrade rezanjem, a ulošci kovačkih
matrica imaju veću trajnost nego alati izrađeni mašinskom obradom. Mogu se takođe
odlivati mnoge komponente za hemijsku i prehrambenu industriju, delovi turbina, raketa i
vojnog naoružanja. Zahvaljujući mehanizaciji procesa, proizvode se serije odlivaka za
automobilsku industriju, avijaciju i dr. Takođe se po Shawu izrađuju delovi prototipskih
uređaja, vrši remont netipičnih mašina i uređaja, kao i umetničkih odlivaka.
 Na slici 1.24 prikazani su odlivci izrađeni u kalupima Shawa.

Slika 1.24 Ventilator sa prostorno elastičnim lopaticama izliven po metodi Shawa

 Livenje umetničkih odlivaka

Juvelirsko livenje je najstarija veština koja se još u prethrišćanskim vremenima negovala

na raznim mestima u Starom Egiptu, u Aziji i Bliskom istoku, kao i na Američkom
kontinentu (plemena Inka i Acteka).

Livarstvo je, od svih proizvodnih tehnika, najviše povezano sa umetnošću. Izrada

modela, kalupa i samo livenje daju umetnicima široku slobodu pri oblikovanju metalnih
predmeta i ornamentike (ukrasa spoljnje i unutrašnje arhitekture) što je povezano sa
kulturnim i religijskim nasleđem raznih epoha i naroda. Neke prastare livačke tehnike su
tokom vremena osavremenjivane, pa su opstale i do danas za izradu umetničkih
predmeta. Na primer, jedan od najstarijih postupaka livenja izgubljenim modelima, bio je
osnova za razvoj industrijskog metoda livenja topljivim modelima.
 h- početna visina liva iznad spirale

Slika 1.25 Spiralni kalup za kontrolu maksimalne livkosti legura

1- Levak, 2- Cediljka, 3- Ulivak, 4- Spirala, 5- Bradavice za usporavanje liva

Slika 1.26 Shema spiralnog kalupa za ispitivanje livkosti