DOBRODOŠLI

Univerzitet u Istočnom Sarajevu

Elektrotehnički fakultet
Odsjek: Elektroenergetika

Diplomski rad

KVALITET ELEKTRIČNE ENERGIJE

mentor: kandidat:
prof.dr Čedomir Vujović Daliborka Gračanin

Istočno Sarajevo, decembar 2008. god.

 Uvod

 Kvalitet električne energije je složen pojam koji se može

definisati kao obilježje električne energije u određenoj tački
elektroenergetskog sistema posmatrano u usporedbi s
referentnim tehničkim parametrima.

 Tehnički se parametri određuju preporukama koje se donose

na međunarodnoj razini i mogu, ali ne moraju, biti zakonski
obvezujuće.
 Interes za analizu kvaliteta električne energije u posljednje vrijeme
u stalnom porastu zbog sljedećih razloga:

 električne energije je definisana kao roba određenog kvaliteta i

mora zadovoljiti određen kvalitet koji je definisan od strane
potrošača električne energije kao kupca

 električna i elektronička oprema postaju sve više osjetljiva na

poremećaje u naponu

 upravo električna i elektronička oprema sve više generišu

poremećaje u naponu

 kvalitet električne energije ima naročit značaj u uslovima

deregulisanog tržišta

 razvojem savremenih mjernih uređaja, danas se kvalitet električne

energije relativno jednostavno može mjeriti i memorisati.
 Pokazatelji kvaliteta elektricne energije

 Pokazatelji kvaliteta neprekidnosti isporuke

(ENS, SAIFI, SAIDI i CAIDI, PP24H, PP3H)

 Pokazatelji kvaliteta isporučene električne energije

(osnovne karakteristike napona kod potrošača efektivna
vrednost, učestanost, simetričnost i talasni oblik)
 Pokazatelji kvaliteta neisporuke električne
energije

 (ENS) -Neisporučena električna energija zbog prekida

napajanja potrošača
 (SAIFI) -Prosječna učestanost prekida napajanja po
aktivnom potrošaču
 (SAIDI) -Prosječno trajanje prekida po aktivnom
potrošaču
 (CAIDI) -Prosječno trajanje prekida ispalog potrošača
 Procenat prekida koji nisu otklonjeni u roku 3 sata i u
roku 24 sata (PP3H, PP24H )
 Neisporučena električna energija zbog
prekida napajanja potrošača (ENS)

 Kada se ocenjuje kvalitet isporuke električne energije,

najvažniji pokazatelj je prekid isporuke.

 Preko pokazatelja ENS (Energy Non Supplied),

prikazuje se ukupno neisporučena električna energija
potrošačima u toku posmatrane godine u kWh.
 Kao primjer ćemo uzeti podatke za mrežu u nadležnosti
Elektroprenosa BiH u proteklih 10 mjeseci u 2008. godini.

 ENS - Neisporučena električna energija zbog prekida napajanja

potrošača u 2008. godini.

Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. Oktobar 2008

Planirani zastoji 0.018 0.095 0.074 0.297 0.496 0.313 0.242 0.226 0.221 0.574 2.556
(GWh)

ENS Neplanirani 0.253 0.039 0.193 0.053 0.085 0.102 0.145 0.145 0.105 0.059 1.179
zastoji (GWh)

UKUPNO
(GWh) 0.271 0.134 0.267 0.350 0.581 0.415 0.387 0.371 0.326 0.633 3.735

 
Prosječna učestanost prekida napajanja po
aktivnom potrošaču (SAIFI)

 SAIFI je pokazatelj koji najuverljivije pokazuje broj stanja u

kojima potrošači ostaju bez napajanja.

 Preko ovog pokazatelja prikazano je koliko puta je prosečno

u toku mjeseca svaki priključeni potrošač ostao bez
električne energije usled zastoja na mreži.
 SAIFI- usljed zastoja na mreži u nadležnosti Elektroprenosa BiH
u proteklih 10 mjeseci u 2008. godini :

 
Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. Oktobar 2008
Planirani
zastoji 0.10 0.20 0.24 0.27 0.17 0.24 0.19 0.23 0.25 0.22 2.10

SAIFI Neplanirani
zastoji 0.16 0.09 0.11 0.05 0.11 0.22 0.17 0.13 0.10 0.14 1.26

UKUPNO 0.26 0.28 0.35 0.33 0.28 0.46 0.36 0.36 0.34 0.35 3.37

 SAIFI uključujući i ispade SN odvodnika uzrokovani zastojima

u distributivnoj mreži

  Oktoba
Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. r 2008
Planirani
zastoji 0.32 0.43 0.60 0.57 0.46 0.61 0.50 0.57 0.51 0.61 5.18
Neplaniran
SAIFI i zastoji 0.81 0.44 1.43 0.78 0.63 1.22 1.14 1.17 0.75 0.91 9.28

UKUPNO 1.13 0.87 2.03 1.35 1.09 1.83 1.64 1.74 1.26 1.52 14.46
 Prosječno trajanje prekida po aktivnom
potrošaču (SAIDI)

 SAIDI je pokazatelj koji najbolje prikazuje ukupno vreme

koje potrošači ostaju bez električne energije.

 Preko ovog pokazatelja prikazano je koliko je prosječno

vremena, svaki priključeni potrošač ostao bez električne
energije uslijed zastoja na mreži.
 SAIDI usled zastoja na mreži u nadležnosti Elektroprenosa BiH u
proteklih 10 mjeseci u 2008. godini:
  Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. Oktobar 2008
Planirani
zastoji
(min) 19.28 22.45 28.27 42.50 52.03 39.34 33.46 53.30 62.65 54.98 408.26

SAIDI Neplanirani
zastoji
(min) 13.71 3.44 9.47 1.13 4.54 6.63 5.04 6.90 3.75 6.39 61.00
UKUPNO
(min) 32.99 25.89 37.75 43.63 56.57 45.97 38.50 60.20 66.40 61.37 469.26

 SAIDI uključujući i ispade SN odvodnika uzrokovani zastojima u

distributivnoj mreži
  Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. Oktobar 2008
Planirani
zastoji
(min) 35.65 47.00 57.35 72.66 91.13 72.87 55.62 94.11 90.31 85.64 702.32

SAIDI Neplanirani
zastoji
(min) 58.49 30.18 90.49 95.98 33.43 62.08 65.47 69.08 73.27 48.35 626.83
UKUPNO
(min) 94.13 77.18 147.85 168.64 124.56 134.95 121.09 163.19 163.58 133.99 1329.15
 Prosječno trajanje prekida ispalog potrošača
(CAIDI)
 CAIDI je pokazatelj koji prikazuje vreme koje je potrebno
da prosečan potrošač koji je ostao bez električne energije,
ponovo dobije napajanje.
 CAIDI usled zastoja na mreži u nadležnosti Elektroprenosa

 
Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. Oktobar 2008
Planirani
zastoji 192.8 112.25 117.792 157.407 306.058 163.916 176.105 231.739 250.600 249.909 1958.576
(min)
CAIDI Neplanirani
zastoji 85.687 38.222 86.091 22.600 41.273 30.136 29.647 53.076 37.500 45.642 469.874
(min)
UKUPNO 278.487 150.472 203.883 180.007 347.331 194.052 205.752 284.815 288.100 0.633 2133.532
(min)
 CAIDI uključujući i ispade SN odvodnika uzrokovani zastojima u
distributivnoj mreži
 
Januar Februar Mart April Maj Juni Juli Avgust Septe. Oktobar 2008
Planirani
zastoji 95.583 127.473 144.650 119.459 111.240 165.105 177.078 140.393 1301.689
(min) 111.406 109.302

CAIDI Neplanirani 72.209 68.591 63.279 123.051 53.063 50.885 57.429 59.042 97.693 53.131 698.373
zastoji
(min)
UKUPNO 183.615 177.893 158.862 250.524 197.713 170.344 168.669 224.147 274.771 0.633 1807.171
(min)

Procenat prekida koji nisu otklonjeni u

roku 3 sata i u roku 24 sata

 PP3H prikazuje procenat prekida koji nisu otklonjeni u roku od 3 sata

 PP24H koji prikazuje procenat prekida koji nisu otklonjeni u roku od 24 sata
 Pokazatelji kvaliteta električne energije
vezani za učestanost sistema
 Osnovni pokazatelj kvliteta održavanja učestanosti u
jednom elektroenergetskom sistemu naizmjenične struje je
odstupanje učestanosti u odnosu na svoju nominalnu
vrijednost.
 Ostupanje trenutne, od nominalne vrijednosti učestanosti:
 F  t   F  t   Fn
 Ostupanje srednje vrijednosti učestanosti u nekom određenom
vremenskom periodu T u odnosu na nominalnu vrijednosti učestanosti:
T
1
FT  FT  Fn FT 
T  F   d 
0
 Srednje-kvadratno odstupanje učestanosti
T 2
1 1
 F 
T T   F    F 
0
T d
 Pokazatelji kvaliteta električne energije
vezani za napon
 Odstupanja napona se može definisati :
 Ostupanje trenutne, od nominalne vrijednosti napona:
V  t 
 V  t   V  t   Vn ili V  t   100  0 0 
Vn
 Ostupanje srednje vrijednosti napona u nekom određenom
vremenskom periodu T u odnosu na nominalnu vrijednosti napona:
VT
VT  VT  Vn 100  0 0 
T
ili VT  1
Vn VT 
T  V   d 
0
 Srednje-kvadratno odstupanje napona:
T 2
1 1
V 
T T0  V    VT  d
 Pad napona:
V1 V2 V1 V2
V  V1 V2 ili V  100  100 00
V2 Vn
 Nesimetrija napona:
Vi Va  a 2 Vb  a Vc
Vi
vi  100  100  100  0
0
Vd Va  aVb  a Vc
2 V fn

• Primjer nesimetrije uzrokovane kvarom:

60

40

20
Napon / kV

-20

-40

-60
0,14 0,15 0,16 0,17 0,18 0,19 0,2 0,21 0,22
Vrijeme / s

 UL1  UL2  UL3

 Poremećaji kvaliteta električne energije
vezani za oblik talasa napona
 Odstupanje obliga napona (ili struje) od idealne sinusoide važna je mjera
kvaliteta isporuke električne energije vezana za napon industrijske učestanosti.
 Kolebanje napona
 Naponski propadi
 Prekidi napajanja
 Naponski udari
 Prelazne distorzije ili trazijentne promjene talasa napona
 Prenaponi i podnaponi
 Treperenje napona (flikeri)
 Harmonici
 Periodični impulsi
 Fluktuacije napona
 Odstupanje učestanosti
 Signalni naponi superponirani naponom napajanja
 Kolebanje napona

 Predstavlja niz promjena napona ili neka periodična

promjena ovojnice krive napona.

 Kolebanje napona prihvatljivo ako se:

 95% svih desetminutnih srednjih efektivnih vrijednosti
napona napajanja svakog sedmičnog intervala nalazi unutar
+/- 10% Un.
 preostalih 5% sedmice napon može varirati u pojasu +10% /
-15%.
 Dijagram dijela desetminutnih srednjih efektivnih vrijednosti napona
napajanja
 Naponski propadi

 Naponski propadi predstavljaju smanjenje amplitude napona

industriske učestanosti.
 trajanje je u opsegu od 0.01 s do 1 min
 tipične vrijednosti su između 1 % i 90 % od Un
 Propadi su najčešće uzrokovani:
 kvarom u sistemu,
 naglim povećanjem opterećenja
 startovanjem motora velike snage.
 Posljedice su ispadi osjetljive električne opreme.
 Primjer propada napona

400

300

200

100
Napon / V

-100

-200

-300

-400
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3
Vrijeme / s
 Prekidi napajanja
 Prekidi napajanja su okarakterisani potpunim gubitkom napona (napon ispod
1 %Un) na jednoj ili više faza tokom dužeg vremenskog perioda.

 Prekidi se djele na:

 planirane
 neplanirane
 prekide po dužini: 
• Trenutni prekidi (0.01 s i 3 s).
• Privremeni prekidi (3 s i 60 s).
• Trajni prekidi (duže od 60 s.)

 Uzroci: kratki spojevi i udar groma.

 Posljedice : prekidi rada, gubici u proizvodnji i gubici u poslovanju
 Primjer prekida napona

400

300

200

100
Napon / V

-100

-200

-300

-400
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25 0,3
Vrijeme / s
 Naponski udari
 Naponski udari su privremeno povečanje napona za više od 10
%Un, a trajanja su 0.01 s do 60 s.
 Uzroci : su jednofazni kratki spojevi sa zemljom (zemljospoj),
ispadi motora velike snage i sl.
 Posljedice: prenaponi na električnoj opremi, oštećenja odvodnika
prenapona koji preuzimaju prenapone na sebe.

Prelazne distorzije ili trazijentne promjene talasa

napona
 Prelazne distorzije ili trazijentne promjene talasa napona je
visokofrekvencijska promjena napona u trajanju kraćem od jedne
periode.

 Uzroci: sklopnime operacije u mreži, udari groma, uklapanja

kapacitivnih tereta itd.
 Oblici im mogu biti razni, kako je prikazano na slici

unipolarni oscilirajući
bipolarni usjek
pozitivni
200

100

-100

-200
negativni višestruki prolaz kroz nulu
 Prenaponi i podnaponi
 Prenponi i podnaponi su odstupanja napona veća od ±10
%Un, koja traju duže od 1 minute.

 Uzroci: uključivanja opterećenja, isključivanja

kondezatorskih baterija, sistem naponske regulacije i sl.

 Posljedice: problemi sa opremom koja zahtijeva konstantan

stacionarni napon napajanja.
 Primjer podnapona

Primjer prenapona
60

40
N apon / kV

20

-20

-40

-60
0,1 0,15 0,2 0,25 0,3
Vrijeme / s
 Treperenje napona (flikeri)
 Treperenje napona (flikeri) su oscilacije vrijednosti napona koje
se ponavljaju.
 Treperenje se definiše na sljedeći način: Ako u nekoj prostoriji
boravi 100 ljudi pod jednakim uslovima, i ako se intenzitet
svjetla promijeni toliko da to opazi 50 od ukupno 100 prisutnih
ljudi, kaže se da treperenje (fliker) ima intenzitet 1.
 Mjeri se vrijednost samo kratkotrajne jačine treperenja (Pst)
tokom vremenskog intervala od 10 minuta, dok se dugotrajna
jačina treperenja (Plt) izračunava putem niza od 12 uzastopnih
vrijednosti Pst .
 Uzroci: nagle učestale promjene opterećenja uzrokovane radom
npr. elektrolučnih peći, fotokopirnih aparata, aparatima za
zavarivanje i sl.
 Ljudskom oku najviše smetaju flikeri frekvencije od 7 do 10 Hz.
 Primjer treperenja napona

235

230
Napon / V

225

220

215
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Vrijeme / s
 Harmonici
 Harmonici predstavljaju sinusoidne talase napona čije su učestanosti
cjelobrojni ili razlomljeni umnožak osnovne učestanosti naizmjeničnig
napona industrijske učestanosti.
 Subharmonici su razlomljeni umnožak, manji od 1, učestanosti
osnovnog harmonika.
 Međuharmonici su razlomljeni umnožak, veći od 1, učestanosti
osnovnog harmonika.
 Izvori harmonika su nelinearni potrošači i uređaji energetske
elektronike(statički konvertori, invertori, ciklokonvertori), zatim lučne
peći,beskontaktni prekidači i drugi slični uređaji.
 Viši su harmonici nepoželjni u mrežama jer se superponiraju na talas
osnovne učestanosti i izobličuju ga, što uzrokuje probleme u napajanju
osjetljivih potrošača, npr. medicinske opreme, koja zahtjeva čisto
sinusoidalni napon.
 Sadržj viših harmonika:

100%
 U 
2
ТHD  hi 
i 2 U h1

Primjer harmonički izbličenog naponskog talasa

- - U (50 Hz)  U (250 Hz)  U (50+250 Hz)

 Signalni naponi superponirani naponom
napajanja
 Isporučioci električne energije koriste se javnom distributivnom
mrežom za prenos upravljačkih signala, oni se moraju držati
slijedećeg standarda :
 unutar frekvencijskog opsega od 1 do 10 kHz, 99% svih
trosekundnih srednjih efektivnih vrijednosti signalnog napona
tokom jednog dana ne smiju prelaziti vrijednost od 5% nazivnog
napona
 STANDARDI I PREPORUKE

 Međunarodna elektrotehnička komisija (International

Electrotechnical Commission) IEC, 
 Evropski komitet za elektrotehničku standardizaciju (Committee
Europeaen de Norme Electriques) – CENELEC,
  Institut inženjera elektrotehnike i elektronike (Institute of
Electrical and Electronics Engineers) -IEEE,
 Međunarodna konferencija za velike električne mreže (Conseil
International des Grands Réseaux Électriques) –CIGRE,
  Međunarodna konferencija za distributivne mreže (Conference
International de Reasaux Electrique Distribution) – CIRED,
 Međunarodna unija proizvođača i distributera električne energije
– UNIPEDE.
 CENELEC - EN 50160
“KARAKTERISTIKE NAPONA U JAVNIM
DISTRIBUTIVNIM MREŽAMA”

 Standard EN 50160 daje definicije i opisuje bitne osobine

distributivnog napona na mestu predaje potrošaču u javnim
niskonaponskim (NN) i srednjenaponskim (SN) mrežama pri
normalnim pogonskim uslovima.

 Cilj standarda je da se utvrde karakteristike distributivnog

napona s obzirom na frekvenciju, veličinu, talasni oblik i
simetriju trofaznog napona.
 Elementi važni za svakodnevnu primjenu i
granične vrijednosti parametara napona
prema normi EN 50160

 Mjerenjem i memorisanjem vrijednosti osnovnih osam

parametara električnog napona na niskonaponskoj (do 1 kV
AC) ili srednjenaponskoj mreži (1 – 35 kV AC) potrebno je
pratiti vrijednosti parametara i utvrditi jesu li one unutar
preporučenih vrijednosti iz sljedeće tabele:
 Parametri vrijeme granične vrijednosti granične vrijednosti
tokom tokom 5% sedmice
mjerenja
95% sedmice (160 sati)

Un +10/-15% u ostalih 5%
kolebanje napona 10 min ± 10% Un sedmice

treperenje (fliker) Pst - 10 min Plt < 1

Plt - 120 min

harmonici 10 min tabela do 25. harmonika

THD 10 min < 8%

< 5% od Un (1 ... 10 kHz) u
signalni napon 3s 99% od 24 sata (1 dan)
± 1% (prema novom: +4% / -6% u ostalom dijelu
frekvencija (50 Hz) 10 s tokom (0,5%) jedne iste godine
99,5% trajanja jedne
godine)

nesimetričnost 10 min < 2%

nije objašnjeno egzaktno,
naponski propad 10 ms već
samo opisno, npr. do 100
sedmično
nije objašnjeno egzaktno,
prekidi 10 ms već
opisno, npr. 10 - 50
godišnje
Vrijednosti pojedinih viših harmonika (h) napona na mjestu
predaje, do 25. višeg harmonika, u postotku nazivnog napona Un

neparni viši harmonici neparni viši harmonici parni viši harmonici

koji nisu djeljivi sa 3 koji su djeljivi sa 3

redni br. h Uh u %Un redni br. h Uh u %Un redni br. h Uh u % Un

5 6,0 3 5,0 2 2,0
7 5,0 9 1,5 4 1,0
11 3,5 15 0,5 6 do 24 0,5
13 3,0 21 0,5
17 2,0
19 1,5
23 1,5
25 1,5
MJERENJE KVALITETA ELEKTRIČNE ENERGIJE U BOSNI
I HERCEGOVINI
 Parametri koji su se mjerili :

 Mjerenja u datom vremenu:

• Veličina napona i struje

• Distorzija napona i struje
• Nesimetrija napona i struje
• Kolebanja napona (fliker)
• Aktivna i reaktivna snag

 Mjerenja u trenutku (triggered)

 Propadi napona (voltage dips)

 Tranzijenti
Aktivna i reaktivna snaga
 Srednja aktivna i reaktivna snaga u periodu
mjerenja
Aktivna snaga po fazama i ukupna aktivna snaga kroz jedan od
tranformatora 110/35 kV za vrijeme kompletnog mjernog perioda
- Mittal Steel
Reaktivna snaga po fazama i ukupna reaktivna snaga kroz jedan od
tranformatora 110/35 kV za vrijeme kompletnog mjernog perioda
- Mittal Steel
 Ukupna aktivna i reaktivna snaga -
Jednosekundne vrijednosti
Ukupna aktivna (gore) i reaktivna snaga (dole) kroz jedan od 110/35
kV transformatora u periodu od 22 minute; 1-sekundne vrijednosti
- Mittal Steel
Promjene veličine napona
 Jednominutni prosječni naponi
Fazni napon na 110 kV sabirnici Mittal-a za vrijeme kompletnog mjernog
perioda
 Opseg jednominutnog napona
Opseg jednominutnog napona na 110 kV sabirnici za vrijeme cijelog
perioda mjerenja
- Mittal Steel
 Jačina kratkotrajnih flikera
Jačina kratkotrajnih flikera za svaku od tri faza u toku cijelog perioda
mjerenja
- Mittal Steel
 Jačina dugotrajnih flikera
Jačina dugotrajnih flikera za svaku od tri faza u toku cijelog perioda
mjerenja- Mittal Steel
 Korelacija sa kratkotrajnim smanjenjem
napona
Jačina kratkotrajnih flikera (dole) i najnižih jednocikličnih napona po 1-
minutnom
intervalu (gore) za vrijeme cijelog perioda mjerenja Mittal Steel.
 Naponski harmonici
99% vrijednosti grupa naponskih harmonika u Mittal-u 110 kV sa
dozvoljenim
nivoima (crni trouglovi) u skladu sa IEC 61000-3-6.
 Međuharmonici
99% vrijednosti grupa međuharmonika na 110 kV u Mittal-u i
dozvoljene
vrijednosti (crni trouglovi) preporučenih od IEC 61000-3-6.
Kratkotrajno smanjenje napona-Mittal Steel
Naponski propadi-Mittal Steel
Usjeci-Zvornik
Oscilacije - Zvornik
 ZAKLJUČAK
  U radu su na jednom mjestu objedininjeni i definini svi bitni
pokazatelji kvaliteta električne energije, njihove granične
vrijednosti definisane standardom (u ovom slučaju
standardom EN 50160), i prikazani određeni primjeri
mjerenja na lokalitetu naše države
 Na kraju rada, još jednom je naglašeno zašto je bitan
kvalitet električne energije?

 električna i elektronička oprema postaju sve više osjetljiva na

poremećaje u naponu
 električna i elektronička oprema sve više generišu poremećaje u
naponu
 kvalitet električne energije ima naročit značaj u uslovima
deregulisanog tržišta i
 razvojem savremenih mjernih uređaja, danas se kvalitet električne
energije relativno jednostavno može mjeriti i memorisati.