Η Θεωρία της Αυτοποίησης

Εισαγωγή
• Στο περίφημο άρθρο με τίτλο: “What the Frog’s Eye Tells the
Frog’s Brain”, [Maturana et. al., 1960] έδειξε ότι ο βάτραχος
αντιδρά άμεσα και έντονα στη γρήγορη κίνηση μικρών
αντικειμένων, ενώ αντιδρά ελάχιστα ή καθόλου στην αργή
κίνηση μεγάλων αντικειμένων.
• Ένα εργαλείο με μία τέτοιου είδους αντίληψη θα μπορούσε
να είναι ένα επίτευγμα προσαρμογής του βατράχου
προκειμένου να μπορεί να τρέφεται πιάνοντας μύγες ή
οτιδήποτε παρόμοιο.
• Αποτέλεσμα: το σύστημα αντίληψης του βατράχου δεν
καταχωρεί την πραγματικότητα, αλλά την κατασκευάζει.
– Το μάτι του βάτραχου μιλάει στο μυαλό του σε μία γλώσσα που
παρουσιάζει υψηλό βαθμό οργάνωσης και ερμηνείας, παρά μέσω
εκπομπής (στους αισθητήρες του ματιού) κάποιων ακριβών
αντιγράφων της μετάδοσης του φωτός.
 Η Βασική Επιστημολογία
• Αποτέλεσμα: Όλα ειπώνονται από έναν παρατηρητή.
Μία δεύτερη ριζοσπαστική ιδέα:
Αδυναμία αντιστοίχισης του ορατού κόσμου των χρωμάτων με την
δραστηριότητα του νευρικού συστήματος.
Δεν υπήρχε συσχέτιση τύπου ένα-προς-ένα μεταξύ της αντίληψης και του
εξωτερικού κόσμου.
Επιτυχία συσχέτισης της δραστηριότητας στον αμφιβληστροειδή του
υποκειμένου με την χρωματική του εμπειρία.
Θεωρώντας τους δέκτες αισθήσεων (αισθητήρες) ως ένα σύνορο μεταξύ
του εσωτερικού και του εξωτερικού κόσμου, καταλήγουμε στο ότι ο
αμφιβληστροειδής σχετίζεται με το εσωτερικό και όχι με το εξωτερικό.
• Αποτέλεσμα: η αντίληψη δεν είναι κατά βάση αναπαραστασιακή
(απεικονιστική - representational). Το νευρικό σύστημα πρέπει να
επεξεργαστεί με τον τρόπο που καθόριζε το ίδιο και όχι μέσω του
εξωτερικού κόσμου. Έτσι, ο εξωτερικός κόσμος θα έχει μόνο ρόλο
εναύσματος (triggering) της απελευθέρωσης της εσωτερικά
καθορισμένης δραστηριότητας του νευρικού συστήματος.
 Η Βασική Επιστημολογία(συνέχεια)
• Το αποτέλεσμα υποδηλώνει μία κυκλική,
αυτοπαθητική δυναμική. Η οργάνωση ενός
συστήματος συγκροτείται μέσω των
εμπλεκομένων διεργασιών, οι οποίες
καθορίζονται από την οργάνωσή του.
• Είναι η κυκλικότητα της οργάνωσης που κάνει
ένα ζωντανό σύστημα μία μονάδα
αλληλεπιδράσεων και η κυκλικότητα αυτή θα
πρέπει να διατηρηθεί προκειμένου το σύστημα
να διατηρηθεί στη ζωή και να συντηρήσει την
ταυτότητά του μέσα από διαφορετικές
αλληλεπιδράσεις.
 Η Νόηση ως Βιολογικό Φαινόμενο
• Ως ένα βιολογικό φαινόμενο, η νόηση εξετάζεται
σε σχέση με τους οργανισμούς που την
παρουσιάζουν.
• Στην αυτοποιητική θεωρία η νόηση είναι
συνέπεια της κυκλικότητας και της
πολυπλοκότητας της μορφής κάθε συστήματος
που η συμπεριφορά του συμπεριλαμβάνει την
διατήρηση της μορφής αυτής.
• Μετάθεση του προβλήματος από την διάκριση
των ενεργών μεσολαβητών και των
επαναλαμβανόμενων ενεργειών μέσω των
οποίων καθοδηγείται μία δεδομένη διεργασία
(νόηση), στην διάκριση των ιδιοτήτων της
μορφής του οργανισμού που καθορίζουν την
εμπλοκή του με το περιβάλλον του.
 Ο Παρατηρητής
• Η αυτοποιητική θεωρία έχει για θεμέλια τον τρόπο με τον
οποίο οι ζωντανοί οργανισμοί απευθύνονται και εμπλέκονται
με το περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν.
• Ένα γνωστικό σύστημα εμπλέκεται με τον κόσμο μόνο σε
σχέση με τις παρενοχλήσεις που δέχεται από αυτόν στο
νευρικό του σύστημα, το οποίο είναι λειτουργικά κλειστό
(operationally closed), δηλ. όλες οι μετατροπές λαμβάνουν
χώρα μέσα στην περιοχή του.
• Στο μέγεθος όπου το νευρικό σύστημα επαναλαμβανόμενα
διασυνδέει τα διάφορα συστατικά του (όπως συμβαίνει στο
μυαλό μας), ο οργανισμός είναι ικανός να παράγει, να
διατηρεί και να επανεμπλέκει τις καταστάσεις του σαν να
ήταν επακριβής αναπαραστάσεις των εξωτερικών
φαινομένων.
 Ο Παρατηρητής(συνέχεια)
• Οι καταστάσεις αυτές είναι 2ης τάξης υπό την
έννοια ότι παράγονται από την εμπειρία και δεν
είναι ακριβή αντίγραφα αυτής.
• Ονομάζονται περιγραφές και ένας οργανισμός
που λειτουργεί στην σφαίρα των περιγραφών
του είναι ένας παρατηρητής.
• Η πρώτη από όλες τις λειτουργίες ενός τέτοιου
οργανισμού είναι ο σχηματισμός διακρίσεων
μέσω του οποίου διαχωρίζεται το σύστημα που
κάνει την παρατήρηση από το περιβάλλον του.
Για τον Maturana, ένας παρατηρητής είναι:
 Ο Παρατηρητής(συνέχεια)
• Ένας παρατηρητής είναι ένα ζωντανό σύστημα που μπορεί να
προβεί στον σχηματισμό παρατηρήσεων και να προσδιορίσει
αυτό που διακρίνει ως ενότητα, ως μία μονάδα διαφορετική
από αυτόν, η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί για χειρισμούς
ή περιγραφές στις διάφορες αλληλεπιδράσεις με τους
υπόλοιπους παρατηρητές.
Παρατηρητής: μία από τις έννοιες κλειδιά της αυτοποιητικής θεωρίας διότι:
• Το παρατηρείν είναι ταυτόχρονα το απόλυτο σημείο
εκκίνησης και η πιο θεμελιώδη ερώτηση σε οποιαδήποτε
προσπάθεια για κατανόηση της πραγματικότητας και της
αιτίας ως φαινόμενα της ανθρώπινης περιοχής. Ιδιαίτερα,
οτιδήποτε ειπώνεται, ειπώνεται από έναν παρατηρητή σε
έναν άλλον ή ακόμη και στον ίδιο τον εαυτό του.
 Ο Παρατηρητής(συνέχεια)
• Ο ακριβής τρόπος και λειτουργία μέσω των οποίων
διακρίνονται τα διάφορα συστήματα εξαρτώνται
άμεσα από τον παρατηρητή τους.
• Η πιστοποίηση κάθε παρατήρησης σε σχέση με την
πλεονεκτική θέση ενός δεδομένου παρατηρητή, κάνει
την αυτοποιητική θεωρία εν γένει εξαρτημένη από την
προσωπικότητα του παρατηρητή.
• Επίσης, η τελική πιστοποίηση κάθε συνόλου
παρατηρήσεων στο χρόνο σε σχέση με τα πλεονεκτικά
σημεία ενός συγκεκριμένου παρατηρητή, κάνει την
αυτοποιητική θεωρία εν γένει εξαρτημένη από την
ιστορία του παρατηρητή.
 Ο Στόχος
• Η αυτοποίηση ασχολείται με την ερώτηση «τι
είναι ζωή» και προσπαθεί να ορίσει ένα κοινό
παρονομαστή, που να διαπερνά την ποικιλία των
ζωντανών οργανισμών και να επιτρέπει τη
διάκριση μεταξύ ζωντανών και μη-ζωντανών.
• Δεν την ενδιαφέρει η εκκίνηση της ζωής (origin
of life), δηλ. η μετάβαση από το μη-ζωντανό στο
ζωντανό.
• Βασίζεται στην παρατήρηση του ακριβούς
τρόπου ‘λειτουργίας’ των κυττάρων και την
απασχολούν οι διεργασίες που σχετίζονται με τη
ζωή, όπως η αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, η
εξέλιξη και η ‘γνωστική διεργασία’.
 Βασική Αυτοποίηση
• Η αυτοποιητική ανάλυση του ζωντανού
συστήματος βασίζεται στην κυτταρική μορφή
ζωής, απλά διότι δεν γνωρίζουμε να
υπάρχουν άλλες μορφές ζωής στη Γη.
• Ακόμη και οι απλούστερες μορφές ζωής στη
Γη είναι υπερβολικά πολύπλοκες και
συμπεριλαμβάνουν μεγάλο αριθμό γονιδίων
και άλλων μακρομορίων.
• Παρόλα αυτά, και πέρα από αυτή την
πολυπλοκότητα, η ερώτηση ‘τι πραγματικά
κάνει ένα κύτταρο, έχει μια αρκετά απλή
απάντηση:
 Βασική Αυτοποίηση – Λειτουργία Κυττάρου
• Το πρώτο που κάποιος παρατηρεί είναι
το σύνορο του κυττάρου – μία
ημιδιαπερατή (semipermeable)
σφαιρική μεμβράνη που διαχωρίζει το
κύτταρο από το περιβάλλον.
• Ημιδιαπερατός: διάφορες ουσίες
μπορούν να διαπερνούν στο κύτταρο,
ενώ τα περισσότερα δεν μπορούν.
• Η έννοια του συνόρου είναι κεντρική στη
θεωρία της αυτοποίησης. Μέσα από το
σύνορο λαμβάνουν χώρα διάφορες
αντιδράσεις και συνεπώς πολλές χημικές
μετατροπές. Ωστόσο, παρ’ όλες τις
χημικές διεργασίες, το κύτταρο
παραμένει ο εαυτός του, δηλ. διατηρεί
την ταυτότητά του.
 Βασική Αυτοποίηση – Λειτουργία Κυττάρου
• Κάτω από σταθερές συνθήκες και/ή
ομοιόσταση το κύτταρο αναπαράγει,
μέσα στο σύνορό του όλα τα χημικά που
καταστρέφονται ή μετατρέπονται,
(γλυκόζη, αμινοξέα, πρωτεΐνες κτλ.).
• Η αλυσίδα των διεργασιών που
συμβαίνουν στο εσωτερικό του
εξυπηρετούν τον σκοπό της αυτό-
συντήρησης ή της αυτό-διατήρησης.
• Φυσικά, όλα τα παραπάνω γίνονται
μέσω της κατανάλωσης των κατάλληλων
υλικών και ενέργειας που έρχονται από
το μέσο (περιβάλλον).
• Το κύτταρο είναι ένα διασκορπίζων
(dissipative) ανοικτό σύστημα.
 Βασική Αυτοποίηση
Maturana και Varela έφτασαν στο συμπέρασμα ότι:
•Τα ζωντανά συστήματα βασίζονται στην αυτοποιητική
μονάδα: μία αυτοποιητική μονάδα είναι ένα σύστημα ικανό
για αυτό-συντήρηση η οποία επιτυγχάνεται μέσω ενός
εσωτερικού δικτύου αντιδράσεων που αναπαράγουν τα
δομικά στοιχεία του συστήματος.
•Με άλλα λόγια, ένα αυτοποιητικό σύστημα οργανώνει την
παραγωγή των ίδιων του των δομικών στοιχείων, έτσι ώστε
τα στοιχεία αυτά διαρκώς να αναπαράγονται και με αυτό τον
τρόπο το σύστημα μπορεί να διατηρεί τις διεργασίες δικτύου
που παράγουν τα εν λόγω στοιχεία.
•Η οργάνωση του ζωντανού συστήματος, βασικά,
εμφανίζεται ως ο συστατικός μηχανισμός της σύστασης της
‘ταυτότητας’ του συστήματος ως μια υλική ενότητα.
 Καθορισμός

Μοριακά
Συστατικά Σύνορο ΕΙΣΟΔΟΣ
Συστήματος

ΕΞΟΔΟΣ
Δημιουργία
Παραγωγή

Μεταβολικό
Δίκτυο
Αντιδράσεων

Τα δομικά στοιχεία οργανώνουν τον εαυτό τους (αυτό-

οργάνωση) σε ένα περιορισμένο σύστημα που παράγει
τα στοιχεία αυτά που με τη σειρά τους παράγουν το
σύστημα κτλ.
 Βασική Αυτοποίηση
• Επομένως, η ζωή φαίνεται να ακολουθεί μια
κυκλική λογική, χωρίς μία διακριτή αρχή ή/και
τέλος (κυκλική σχέση αιτίου αιτιατού).
• Το αυτοποιητικό σύστημα είναι ανοικτό από
φυσικής πλευράς, από επιστημολογικής πλευράς
παρουσιάζει μια λειτουργική/επιχειρησιακή
κλειστότητα.
• Αυτή η κλειστότητα χαρακτηρίζει το σύστημα ως
μια αυτόνομη μονάδα η οποία μπορεί να οριστεί
και ως αυτό-αναφορική: παράγει τους δικούς
τους κανόνες ύπαρξης και επομένως,
παρουσιάζει μια δική της βιο-λογική συνοχή.
 Αυτοποίηση - Ορισμός
• Ένα αυτοποιητικό σύστημα οργανώνεται
(ορίζεται ως μία ενότητα) σε ένα δίκτυο
διεργασιών παραγωγής (μετατροπών και
καταστροφών) των στοιχείων που παράγουν τα
στοιχεία τα οποία:
– μέσω των αλληλεπιδράσεων και μετατροπών τους
αναπαράγουν και πραγματοποιούν το δίκτυο των
διεργασιών (των σχέσεων) που τις παράγουν και
– συνιστούν την μηχανή σε μία συγκεκριμένη ενότητα
στο χώρο μέσα στον οποίο τα παραπάνω στοιχεία
υπάρχουν προσδιορίζοντας την τοπολογική περιοχή
της πραγματοποίησής τους σε ένα τέτοιο δίκτυο.
 Αυτοποίηση – Ορισμός και Ιδιότητες
• Η ικανότητα ενός συστήματος να παράγει τα δικά του δομικά
στοιχεία μέσα από ένα δίκτυο διεργασιών το οποίο εντοπίζεται
εσωτερικά του συνόρου του αποτελεί την πιο γενική ιδιότητα ενός
αυτοποιητικού συστήματος,
• Το σύνορο του συστήματος πρέπει να είναι “of its own making”,
δηλ., να είναι επίσης ένα παράγωγο της διεργασίας παραγωγής
στοιχείων. Αυτό είναι και το ισχυρότερο κριτήριο διάκρισης μεταξύ
αυτοποιητικών και αλλοποιητικών συστημάτων.
• Παράδειγμα: ένας ιός δεν είναι αυτοποιητικός διότι δεν παράγει
συστατικά της πρωτεϊνης του ή τα νουκλεικά οξέα, μέσα από το
σύνορό του.
• Ο Varela (2000) όρισε τα 3 βασικά κριτήρια ενός αυτοποιητικού
οργανισμού:
– Επαλήθευση ύπαρξης διαπερατού συνόρου με το περιβάλλον
– Το διαπερατό σύνορο παράγεται μέσα από το ίδιο το σύστημα
– Και μέσα στο σύνορο εσωκλείονται αντιδράσεις που αναπαράγουν
τα στοιχεία του συστήματος.
 Αυτοποίηση - Ορισμός
• Κάθε ενότητα που παρουσιάζει τις παραπάνω προδιαγραφές
είναι ένα αυτοποιητικό σύστημα και κάθε τέτοιο
αυτοποιητικό σύστημα που πραγματοποιείται στο χώρο είναι
ένα ζωντανό σύστημα.
– Η ιδιαίτερη διαμόρφωση μίας συγκεκριμένης ενότητας, η δομή της,
δεν επαρκεί για να οριστεί ως ενότητα (μονάδα). Είναι η διατήρηση
της οργάνωσής τους, δηλ. η διατήρηση του σχεσιακού δικτύου που
την ορίζει ως μία συστημική ενότητα.
• Τα αυτοποιητικά συστήματα λειτουργούν ως ομοιοστατικά
συστήματα που έχουν την δική τους οργάνωση ως την
κρίσιμη και θεμελιώδη μεταβλητή που ενεργητικά
προσπαθούν να διατηρήσουν σταθερή.
• Η αυτοποιητική θεωρία είναι το πρώτο (ίσως το μοναδικό)
παράδειγμα ορισμού της «ζωής» ο οποίος διατυπώνεται
μόνο σε σχέση με ένα υποψήφιο σύστημα. Δεν περιγράφει
το τι κάνουν τα ζωντανά συστήματα, αλλά το τι είναι.
 Δομικός Προκαθορισμός
• Ο δομικός προκαθορισμός είναι η αρχή κατά την οποία η
πραγματική πορεία των αλλαγών της συστημικής μονάδας
ελέγχεται από την δομή της (από το σύνολο των
μεμονωμένων και συνεργατικών ιδιοτήτων των
συγκεκριμένων στοιχείων που συνιστούν το σύστημα), παρά
από την άμεση επιρροή από το περιβάλλον της.
Αποτέλεσμα: Η βασική σημασία της αρχής αυτής είναι ότι η
συμπεριφορά ενός συστήματος περιορίζεται από την
σύστασή του, από την σύνθεσή του. Οι πιθανές αλλαγές του
συστήματος περιγράφονται από:
– Το εύρος των δυνατών (πιθανών) δομικών μετατροπών του
συστήματος.
– Το σύνολο των δυνατών παρενοχλήσεων που συγκρούονται με το
σύστημα.
 Δομικός Προκαθορισμός
• Ο δομικός προκαθορισμός δεν πρέπει να εξισώνεται με τον
καθαρό αιτιολογικό προκαθορισμό, στον οποίο όλες οι
συγκεκριμένες αλληλεπιδράσεις είναι προκαθορισμένες.
• Το μόνο που προκαθορίζεται από τον δομικό προκαθορισμό
είναι ο χώρος όλων των πιθανών κατηγοριών των
αλληλεπιδράσεων.
Παράδειγμα: στην μεταλλαγή μίας εταιρείας η δομή του
υποκειμένου δεν προβλέπει την προτιμότερη (καλύτερη)
καινούργια μορφή του.
• Ωστόσο, η δομή του περικλείει το εύρος των καινούργιων
μορφών στις οποίες μπορεί να εξελιχθεί χωρίς να
παραβιάσει την οργάνωσή του (πάψει να υπάρχει με την
τρέχουσα ταυτότητά του).
 Δομική Συμπλοκή
• Δεδομένης της αρχής του δομικού προκαθορισμού, η
αλληλεπίδραση μεταξύ των συστημάτων εξηγείται ως η ιστορία
επαναλαμβανόμενων αλληλεπιδράσεων που οδηγεί στην δομική
συμφωνία (αναλογία) μεταξύ δύο ή περισσοτέρων συστημάτων.
• Υποδηλώνει την δομικά καθορισμένη (και δομικά καθοριζόμενη)
συμπλοκή μίας δεδομένης μονάδας, είτε με το περιβάλλον της ή
με άλλη μονάδα.
• Είναι μία ιστορική διεργασία που οδηγεί στην χωροχρονική
συμφωνία μεταξύ των μεταβολών της κατάστασης των
συμμετεχόντων.
• Έχει στοιχεία τόσο του συντονισμού όσο και της συνεξέλιξης.
• Περιγράφει την τρέχουσα αμοιβαία συν-προσαρμογή χωρίς να
υπαινίσσεται την μεταφορά κάποιας εφήμερης δύναμης ή
πληροφορίας μεταξύ των συνόρων των εμπλεκομένων
συστημάτων.