BỘ THÔNG TIN VÀ TRUYỀN THÔNG

Học viện công nghệ Bưu chính- Viễn Thông

VẬT LÝ 1 VÀ THÍ NGHIỆM

Đại lượng vô hướng và đại lượng véc tơ
-Đại lượng véc tơ: Điểm đặt, phương, chiều và độ lớn.
-Đại lượng vô hướng:
+ Đại lượng có độ lớn luôn dương.
+ Đại lượng vô hướng có giá trị âm,hoặc dương
Đơn vị đo các đại lượng vật lý:
- Đơn vị đo cơ bản: m, kg, s, K, A, Cd, mol, rad
- Đơn vị đo dẫn xuất: Được suy ra từ các đơn vị đo cơ bản.
CHƯƠNG 1: ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐiỂM

§1. Động học chất điểm

§2 . Động lực học chất điểm

6
 §1. ĐỘNG HỌC CHẤT ĐIỂM

I. Những khái niệm mở đầu

II. Vận tốc
III. Gia tốc
IV. Các dạng chuyển động cơ đơn giản
 I. Những khái niệm mở đầu

1. Chuyển động, hê ̣ qui chiếu.

Chuyển động của một vật là sự chuyển dời vị trí của vật đó
đối với các vật khác trong không gian và thời gian.

Vật được qui ước là đứng yên dùng làm mốc để xác định vị trí
của các vật trong không gian đựơc gọi là hê ̣ qui chiếu.

Để xác định thời gian chuyển động của một vật, người ta gắn
hệ qui chiếu với một đồng hồ.

8
 I. Những khái niệm mở đầu

2. Chất điểm, hê ̣ chất điểm, vật rắn.

Một vật có kích thước nhỏ không đáng kể so với những khoảng
cách, những kích thước mà ta đang khảo sát được gọi là chất
điểm.

Tập hợp các chất điểm được gọi là hê ̣ chất điểm.

Nếu khoảng cách tương đối giữa các chất điểm của hệ không
thay đổi, thì hệ chất điểm đó được gọi là vật rắn.

9
 I. Những khái niệm mở đầu
3. Phương trình chuyển động của chất điểm
z
Chất điểm M chuyển động trong không gian M

theo thời gian r (c)


OM  r Vectơ bán kính x
o
y

Khi chất điểm chuyển động thì tọa độ x, y, z là hàm của thời gian
x = x(t) , y = y(t) , z = z(t)

hay:
Gọi là phương trình chuyển động của chất điểm M.
10
 I. Những khái niệm mở đầu

4. Qũy đạo
z
M

Quỹ đạo của chất điểm chuyển

(c)
động là đường cong tạo bởi tập hợp r
tất cả các vị trí của chất điểm trong x

không gian trong suốt quá trình y

chuyển động.

11
 II. Vận tốc

Định nghĩa: là đại lượng đặc trưng cho trạng thái chuyển động
của chất điểm (phương, chiều và độ nhanh chậm )

Giả sử ta xét chuyển động của chất điểm

trên (C)
Tại thời điểm t, chất điểm ở vị trí M

Tại thời điểm sau đó t’=t+t chất điểm đã

đi được một quãng đường s và ở vị trí M’

12
 II. Vận tốc
1.2.
* Vận tốc trung bình: ận tốc và
 
s gia tốc
t

Vận tốc trung bình cho giá trị quãng đường trung
bình mà chất điểm đi được trong một đơn vị thời gian.

s ds
* Vận tốc tức thời:   lim 
t 0 t dt

Vận tốc tức thời (gọi tắt là vận tốc) là đạo hàm bậc nhất của quãng
đường theo thời gian.

Vận tốc tức thời đặc trưng cho mức độ nhanh chậm của chuyển động
tại từng thời điểm.
13
 II. Vận tốc
* Vectơ vận tốc:
Véctơ vận tốc tại điểm M của chất điểm là một vectơ có phương nằm
trên tiếp tuyến với quĩ đạo tại M, có chiều theo chiều chuyển động, có
trị số bằng vận tốc tức thời tại điểm đó.

 ds
v 
dt


v đặc trưng đầy đủ cả về phương
chiều và độ nhanh chậm của chuyển
động.

14
 II. Vận tốc
* Véc tơ vận tốc trong hệ toạ độ Descartes: z
M M’
r 
Khi Δt  0 , M '  M , Δr dr 
r r'
 
 MM’  MM ' dr  ds . O

 dr x y
v 
dt

v bằng đạo hàm theo t của vectơ vị trí chuyển động của chất điểm.
   
Trong hệ toạ dộ Descartes: r = xi +y j +zk
   
 v =v x i + v y j + v z k dx dy dz
trong đó v x = , vy = , vz =
dt dt dt
2 2 2
  dx   dy   dz 
v  v x2  v y2  v z2       
 dt   dt   dt 
15
 III. Gia tốc
1. Định nghĩa: đại luợng đặc trưng cho sự biến đổi phương chiều
và độ lớn của vận tốc.

Trong khoảng thời gian : t=t’- t

   
v của chất điểm biến thiên một lượng: Δv  v '  v
 v
* Véc tơ gia tốc trung bình: a tb 
t
 
 v  dv
* Véc tơ gia tốc tức thời: a  lim hay a 
t 0 t dt
 
→ a của chất điểm chuyển động bằng đạo hàm v theo t.
16
 III. Gia tốc
Véc tơ gia tốc trong hệ tọa độ Descartes:

 d      
a = ( v xi +vy j +vzk ) = a x i +a y j +a zk
dt

dvx d 2 x dv y d 2 y dvz d 2 z
ax   2 ; ay   2 ; az   2
dt dt dt dt dt dt


 a = a x2 + a y2 + a z2

17
 III. Gia tốc
2. Gia tốc tiếp tuyến và gia tốc pháp tuyến:
at
a. Gia tốc tiếp tuyến:
an a
Đặc trưng cho sự biến đổi độ lớn của vectơ vận tốc
dv
at =
dt

- Phương trùng với tiếp tuyến của qũy đạo

- Chiều trùng với chiều chuyển động khi v tăng và ngược
chiều chuyển động khi v giảm.
- Độ lớn bằng đạo hàm trị số vận tốc theo thời gian.
18
 III. Gia tốc

b. Gia tốc pháp tuyến: đặc trưng cho sự thay đổi phương của v

- Phương: trùng với phương pháp tuyến của quỹ đạo tại M.
- Chiều: luôn hướng về phía lõm của quỹ đạo. at
v2
- Có độ lớn bằng: a n 
R
an a
(R là bán kính cong của quỹ đạo tại điểm đang xét)
Kết luận:
  
Trong chuyển động cong nói chung: a  a t  a n

a t đặc trưng cho sự biến đổi về độ lớn của vectơ vận tốc.

a n đặc trưng cho sự biến đổi về phương của vectơ vận tốc.

19
 III. Gia tốc
2 2
 d    2
Về trị số: a  at2  an2      
 dt   R 

Các trường hợp đặc biệt:

an  0 Vectơ vận tốc không thay đổi phương

Chất điểm chuyển động thẳng.

at  0 Vectơ vận tốc không thay đổi độ lớn

Chất điểm chuyển động cong đều.
a  0 Vectơ vận tốc không thay đổi về phương, chiều và độ lớn
Chất điểm chuyển động thẳng đều.
20
IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
1. Chuyển động thẳng biến đổi đều
Là chuyển động trên đường thẳng,trong đó vận tốc biến thiên được những
lượng như nhau sau những khoảng thời gian bằng nhau.
→ an = 0, at = const, nên ta có:
dv
a  at   const
dt
v t
dv
a   dv   adt
dt v0 0

v  vo  at (1)
IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
Quãng đường đi được:
s t t

 ds   vdt    v
0 0 0
o  at  dt

at 2
s  vot  ( 2)
2

khử thông số t từ (1) và (2) ta sẽ được:

2as  v 2  v02 (3)

IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
Tóm lại:
v  vo  at (1)
at 2
s  vot  ( 2)
2
2as  v 2  v02 (3)

- 3 công thức trên dùng cho cả chuyển động thẳng NDĐ và CDĐ,trong
CDDNDĐ véc tơ gia tốc cùng chiều véc tơ vận tốc, CĐCDĐ véc tơ gia
tốc ngược chiều véc tơ vận tốc.
- Gia tốc trong 3 công thức trên là gia tốc tiếp tuyến
 IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
2. Chuyển động tròn
a. Vâ ̣n tốc góc: Giả sử chất điểm M chuyển đô ̣ng trên
quỹ đạo tròn tâm O, bán kính R. Trong khoảng thời gian
t = t’ – t chất điểm đi được quãng đường s, ứng với
góc quay 

* Vận tốc góc trung bình:  tb 
t

* Vận tốc góc tức thời:

Vận tốc góc bằng đạo hàm góc quay theo thời gian”, đơn vị là rad/s.
*Véc tơ vận tôc góc: phương vuông góc với mặt phẳng quỹ đạo, thuận
chiều quay của vật

* Liên hệ giữa véc tơ vận tốc và vận tốc góc: v = R

IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
b.Gia tốc góc:
Giả sử trong khoảng thời gian t = t’ – t, vâ ̣n tốc góc của chất điểm
chuyển đô ̣ng tròn biến thiên mô ̣t lượng  = ’ - .

- Gia tốc góc trung bình:  tb 
t
Δω d
- Gia tốc góc tức thời: β  lim 
Δt 0 Δt dt
Khi  > 0,  tăng, chuyển đô ̣ng tròn nhanh dần,
Khi  < 0,  giảm, chuyển đô ̣ng tròn châ ̣m dần.
Khi  = 0,  không đổi, chuyển đô ̣ng tròn đều.
Khi  = const, chuyển đô ̣ng tròn biến đổi đều
- Liên hê ̣ giữa at và : at= R
IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
c. Chuyển động tròn biến đổi đều: Là chuyển động trên đường
tròn,trong đó vận tốc góc biến thiên được những lượng như nhau sau
những khoảng thời gian bằng nhau.

Chuyển động thẳng biến đổi đều Chuyển động tròn biến đổi đều

v  vo  at (1)   0  t (1' )
at 2 1 2
s  vot  (2)   0t  t (2' )
2 2

2as  v  v
2 2
0 (3) 2   2  02 (3' )
IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
3. Chuyển động cong
a. Chuyển động của vật ném ngang
Mô ̣t chất điểm được ném từ độ cao h theo phương
ngang có vâ ̣n tốc ban đầu v0 = const, và gia tốc
trọng trường g = const, bỏ qua mọi lực cản.
- Theo phương Ox: ax = 0, vx = v0, x = v0t

- Theo phương Oy:

ay = g, v0y = 0, vy = gt, y = gt2/2

- Phương trình quỹ đạo:

1
y  2 gx 2
2v0
 IV. CÁC DẠNG CHUYỂN ĐỘNG CƠ ĐƠN GIẢN
b. Chuyển động của vật ném xiên
Xét chuyển động của một chất điểm xuất
phát từ một điểm O trên mặt đất với véc tơ
vận tốc ban đầu là hợp với phương nằm
ngang một góc α. Bỏ qua mọi lực cản
không khí.
- Theo phương Ox: ax = 0, vx = v0cosα, x = v0cosα.t
- Theophương Oy:
1 2
ay =- g, v0y = v0sinα , vy = v0sinα -gt , y  (v0 sin  )t  gt
2
- Phương trình quỹ đạo:

gx 2
y 2  xtg
2v 0 cos 
2
§ 2. ĐỘNG LỰC HỌC CHẤT ĐIỂM
I. Các định luật Newton
II. Các định lí về động lượng

III.Mômen động lượng

IV. Chuyển động tương đối và nguyên lý tương đối

V. Ví dụ
 I Các định luật Newton
1. Định luâ ̣t I Newton

Một chất điểm nếu đang đứng yên, sẽ tiếp tục đứng yên, nếu
đang chuyển động, chuyển động của nó là thẳng và đều nếu
khong có lực tác dụng hoặc các lực tác dụng cân bằng.

09/08/21 31
 I Các định luật Newton

Hệ quả: Mọi chất điểm luôn có xu hướng bảo toàn trạng thái chuyển
động của nó khi không có lực tác dụng hoặc các lực tác dụng cân bằng.
Tính chất bảo toàn trạng thái chuyển đô ̣ng được gọi là quán tính.
Ví dụ:
 I. Các định luật Newton
2. Định luâ ̣t II Newton
Chuyển động của một chất điểm chịu tác dụng của lực là một
chuyển động có gia tốc
ĐL: Gia tốc chuyển động của một chất điểm tỷ lệ thuận với lực
tác dụng và tỷ lệ nghịch với khối lượng m của chất điểm ấy
 
 F  F   Phương trình cơ bản của
ak a F  ma
m m động lực học chất điểm

* Hê ̣ qui chiếu quán tính: Hệ qui chiếu trong đó một vật cô lập
nếu đang đứng yên sẽ đứng yên mãi mãi còn nếu đang chuyển
động sẽ chuyển động thẳng đều.
 I. Các định luật Newton
3. Định luâ ̣t III Newton:
Khi chất điểm B tác dụng lên chất điểm A một lực thì đồng thời
chất điểm A cũng tác dụng lên chất điểm B một lực. Hai lực này
đồng thời tồn tại, cùng phương, ngược chiều, cùng cường độ và
đặt lên hai chất điểm A và B khác nhau
   
F F'
F  F '
 
F ' là phản lực của F

Hệ quả: Nếu xét một hệ chất điểm cô lập (không có tương tác với bên
ngoài) lúc đó tổng các nội lực tác dụng lên hệ sẽ bằng không.
I. Các định luật Newton
 I. Các định luật Newton
Lực liên
tương tác giữa các vật luôn xuất hiện các lực liên kết
kết:
* Phản lực pháp tuyến
'
Vật A nén xuống sàn một lực N vuông góc.

Mặt sàn sẽ tác dụng vào vật A một phản lực

N , gọi là phản lực pháp tuyến:
 '
N  N
*Lực ma sát

Lực ma sát hướng song song với bề mặt và

có chiều chống lại sự trượt. Sự liên kết giữa
vật và mặt sàn tạo ra lực ma sát.
 
N  P
36
 I. Các định luật Newton
+ Lực ma sát trượt:

f ms là lực ma sát trượt, có phương trùng

với tiếp tuyến với mặt giá đỡ Stại

điểm tiếp xúc, ngược chiều với v
fms= kN, k :hệ số ma sát trượt

+ Lực ma sát N
f ms  r: bán kính của vật lăn
lăn: r
: hệ số ma sát lăn
+ Lực ma sát
 
f ms   v
nhớt
: hệ số ma sát nhớt
37
 I. Các định luật Newton
Lực căng
Một vật m được buộc vào một đầu của sợi
 T
dây AB không dãn, đầu kia kéo bằng lực F .
Sợi dây AB bị kéo căng và vật chuyển động
 T'
với gia tốc a. Tại mỗi điểm của sợi dây AB P2 P2
xuất hiện cặp lực và :
  P1 P1
T  T '
 
Cặp lực Tvà T ' gọi là lực căng của dây

38
 II. Địnhlý về động lượng
 
* Động lượng: K  mv

* Các định lý về động lượng:

Từ định luật II Newton các định lý về động lượng.

1.Định lý 1:

   d  dK 
F  ma hay F   mv  dt
 F
dt

Đạo hàm động lượng của một chất điểm theo thời gian
bằng tổng hợp các ngoại lực tác dụng lên chất điểm đó.

39
 II.Định lý về động lượng

dK   
2. Định lý 2 Từ định lý 1:  F d K  F .dt
dt

K2
    t2 
ΔK  K 2  K1   dK   F .dt

K1 t1
t2

 Fdt : xung lượng của lực trong khoảng t.gian t1 đến t2.
t1

Độ biến thiên động lượng của một chất điểm trong một
khoảng thời gian nào đó bằng xung lượng của lực tác dụng lên
chất điểm trong khoảng thời gian đó. 
    ΔK 
F
* Khi F  const ΔK  FΔt hay Δt
Độ biến thiên động lượng của chất điểm trong một đơn vị thời
gian bằng lực tác dụng lên chất điểm đó.
 2.2 lý
II.Định Động lượng
về động lượng
* Ý nghĩa của động lượng và xung lượng

-Ý nghĩa của động lượng:

Động lượng đặc trưng cho khả năng truyền chuyển động
của chất điểm.
- Ý nghĩa của xung lượng:
Xung lượng của một lực tác dụng trong khoảng thời gian
t đặc trưng cho tác dụng của lực trong khoảng thời gian đó.

41
 II.Định lý về động lượng
3. Định luật bảo toàn động lượng
Đối với một hệ chất điểm mi chuyển động ,
     
F1  m1a1 , F2  m2 a2 ,.....Fn  mn an
 d 
Mà theo định lý về động lượng i dt  i i 
F  m v
 n  d   
F   Fi   m1v1  m2v2  ....  mnvn 
i 1 dt

Nếu hệ là cô lập

  
m1v1  m2 v2  ....  mn vn  const

Định luật: Động lượng tổng hợp của một hệ cô lập luôn luôn được bảo
toàn.
 II.Định lý về động lượng
Bảo toàn động lượng theo một phương:
Trong trường hợp một hệ chất điểm không cô lập nhưng hình chiếu của
F lên một phương x nào đó́ luôn bằng không
 d   
F   m1v1  m2v2  .....  mnvn 
dt

Chiếu lên phương Ox,

Hình chiếu của vectơ động lượng tổng hợp của hệ lên phương Ox luôn
luôn được bảo toàn.
Lấy ví dụ về hệ cô lập
Thực tế hệ có nội lực rất lớn so với ngoại lực có thể coi là hệ cô lập
 II.Định lý về động lượng
Ứng dụng định luật bảo toàn động lượng: Giải thích hiện tượng súng
giật khi bắn
Giả sử có một khẩu súng khối lượng M đặt trên
giá nằm ngang. Trong nòng có một viên đạn khối
lượng m.

Nội lực tương tác súng – đạn lớn so với ngoại lực, có thể coi hệ cô lập
theo phương ngang.
Do đó tổng động lượng của hệ theo phương ngang được bảo toàn.
  
 mv
mv  MV  0 V  
M
 2.3. lý
III.Định Moment độngđộng
về mômen lượng
lượng
1. Moment của một vector đối với một điểm:

Moment của a đối với điểm O là:
 

M / O a  r  a
- gốc tại O 
- phương vuông góc với mp(O, a )
 
- chiều thuận đối với chiều quay từ r sang a
     
- Có độ lớn: M / O a  a r sin  a , r  trong đó OA  r
  
M / O a  0 Khi a  0 hay a có phương đi qua O.
    
M / O ab  M / O a  M / O b ; M / O  a   M / O a
   

45
 III.Định lý về mômen động lượng
2. Định lý về moment động lượng
Định lý 1: Xét chất điểm chuyển động trên (C) dưới tác dụng của


 d  mv  d   d  
mặt khác: r 
dt
  r  mv  
dt dt
r K 
  
r  K  L là moment động lượng
 đối với O
dL 
  M / O F
dt 
Đạo hàm theo thời gian của L của một chất điểm đối với điểm
O bằng tổng mômen đối với điểm O của các ngoại lực tác dụng
lên chất điểm đó. 
 dL 
Hệ quả: nếu M / O F  0   0  L  const
dt
 III.Định lý về mômen động lượng
Trong trường hợp chất điểm chuyển động trên
quỹ đạo tròn

 
   
L  R  mv  L  Rmv  mR 2   I

Trong đó I = mR2 được gọi là mômen quán tính của

chất điểm đối với điểm O
 
F  ma
 d (mv)
F
dt

 dL   
MF 
 L  r  mv
dt
Chất điểm chuyển động tròn:
 
 dL d ( I )
MF 
 
dt dt
 IV. Chuyển động tương đối và nguyên lý Galileo
1.Không gian và thời gian theo cơ học cổ điển

Xét hệ qui chiếu O và O’. Hệ O đứng

yên, hệ O’ trượt dọc trục Ox đối với O
sao cho O’x’↑↑Ox, O’y’ ↑↑Oy, O’z’ ↑↑Oz

a- Thời gian chỉ bởi các đồng hồ trong hai hệ O và O’ là như
nhau: t = t’
b-Vị trí M của chất điểm trong không gian đuợc xác định tùy theo
hệ qui chiếu, x = x’+OO’, y =y’, z = z’.
vị trí của chất điểm trong không gian có tính chất tương đối,
phụ thuộc hệ qui chiếu. 49
 IV Chuyển động tương đối và nguyên lý Galileo
c. Khoảng cách giữa 2 điểm của không gian có tính chất tuyệt đối,
không phụ thuộc hệ qui chiếu.
Thật vậy, giả sử có một cái thước AB
đặt dọc theo trục O’x’ gắn với hệ O’.
Chiều dài của thước đo trong hệ O’ là:
l0 = x’B-x’A
Chiều dài của thước đó trong hệ O là:

l = xB-xA.
Mà: xA = x’A+oo’, xB = x’B+oo’ xB-xA= x’B-x’A tức là: l = l0
Chiều dài của thước bằng nhau trong hai hệ qui chiếu (không
phụ thuộc hệ qui chiếu).
50
 IV Chuyển động tương đối và nguyên lý Galileo
2. Tổng hợp vận tốc
Giả sử hệ O’ chuyển động đối với O sao
cho : O’x’ ↑↑Ox, O’y’ ↑↑Oy, O’z’ ↑↑Oz,
chất điểm M
   
OM  r , O' M  r ' r  OO '  r '
 
d r d r ' d ( OO ' )
 
dt dt dt
  
 v  v  V

v , v' : vận tốc của M so với O, O’.
V : vận tốc của O’ so với O.
51
 IV Chuyển động tương đối và nguyên lý Galileo
3. Tổng hợp gia tốc
  
v  v  V
Lấy đạo hàm 2 vế công thức cộng vận tốc theo thời gian:
  
dv dv ' dV
 
dt dt dt
  
a  a  A

a, a : gia tốc của chất điểm đối với hệ O, O’
A :gia tốc chuyển động của hệ O’ đối với O
 IV. Chuyển động tương đối và nguyên lý Galileo
4. Nguyên lý tương đối Galiléo:
Xét chuyển động của chất điểm trong hai hệ qui chiếu O và O’.
Giả sử O là hệ quán tính, các định luật
 
Newton được thỏa mãn: F  ma
  
ta có: a  a  A

a. Nếu hệ O’ chuyển động thẳng đều đối với hệ O: A  0
    
do đó: a  a ma  ma  F
Mọi hệ qui chiếu chuyển động thẳng đều đối với hệ qui chiếu
quán tính cũng là hệ qui chiếu quán tính.
Hoặc: Các phương trình động lực học có dạng như nhau trong các
hệ qui chiếu quán tính khác nhau.
53
 IV. Chuyển động tương đối và nguyên lý Galileo
b. Nếu hê ̣ O’ chuyển đô ̣ng có gia tốc đối với hê ̣ O: A ≠ 0
  
a  a  A
  
Nhân 2 vế với khối lượng m của chất điểm: ma  ma   mA
Vì O là hê ̣ qui chiếu quán
 tính nên trong hê ̣ này định luâ ̣t Newton được
nghiê ̣m đúng cho nên: F  ma
     
 F  ma   mA hay ma   F  (mA)

 
Fqt   mA  gọi là lực quán tính, nó luôn cùng phương ngược chiều với
gia tốc A của chuyển đô ̣ng của hê ̣ O’ đối với hê ̣ O