BÖLÜM 8

Manyetik alanlar
 Manyetik alan
 Akım taşıyan bir iletkene etkiyen manyetik
kuvvet
 Düzgün bir manyetik alan içerisindeki akım
ilmeğine etkiyen tork
 Yüklü bir parçacığın düzgün bir manyetik
alan içerisindeki hareketi
 Problemler
 Manyetizma
 Bir mıknatısın kutupları,
nesnelerin en kuvvetli çekildiği uçlarıdır.
 İki kutup, kuzey ve güney diye adlandırılır.
 Benzer kutuplar birbirlerini iter, zıt kutuplar
çeker.
 Elektrik yüklerine benzer.
 Manyetik kutuplar izole edilemezler.
 Sürekli bir mıknatıs devamlı ortadan kesilse, hala kuzey ve
güney kutuplarınız olacaktır.
 Bu elektrik yüklerinden farklıdır.
 Tek kutuplulukla ilgili bir teorik taban vardır, ancak henüz
tespit edilemedi, oluşturulamadı.
 Manyetik malzeme türleri
 Yumuşak manyetik malzemeler, demir
gibi, kolayca mıknatıslanırlar.
 Mıknatıslıklarını kolayca kaybetmeye de
meyillidirler.
 Sert manyetik malzemeleri, kobalt ve
nikel gibi, mıknatıslamak zordur.
 Mıknatıslıklarını koruma eğilimindedirler.
 Manyetik alan çizgileri, çizimi

 Bir pusula manyetik

alan çizgilerinin
yönünü göstermek
için kullanılabilir (a),
 Manyetik alan
çizgilerinin çizimi (b).

 Demir tozları, manyetik

alan çizgilerinin desenini
göstermek için kullanılır

Manyetik alan,
 vektörel niceliktir,
Sembolü; B
 Manyetik alan çizgileri, zıt ve
benzer kutuplar
 Bir elektrik dipolünün oluşturduğu
alanla kıyaslayın

 Benzer yüklerin
oluşturduğu elektrik
alanla kıyaslayın
 Manyetik alanlar
 Bir manyetik alanda hareket eden yüklü bir parçacığa
etkiyen manyetik kuvvetin özellikleri:
 Parçacığa etkiyen manyetik kuvvetin büyüklüğü (FB),
parçacığın sürati (v) ve yükü (q) ile orantılıdır
 Yük, alan çizgileri boyunca (paralel) hareket ettiğinde bu

kuvvet sıfırdır.
 Manyetik kuvvetin büyüklüğü ve yönü, parçacığın

hızına ve manyetik alanın büyüklüğü ve yönüne

bağlıdır.
 Parçacığın hız vektörü manyetik alanla bir 0 açısı

yaptığı zaman, manyetik kuvvet hem v, hem de B

ye dik yönde hareket eder. Yani FB, v ve B nin
oluşturduğu düzleme diktir (şekil).
 Manyetik alanlar
 Bir manyetik alanda hareket eden
yüklü bir parçacığa etkiyen manyetik
kuvvetin özellikleri (2):
 Bir pozitif yüke etkiyen manyetik kuvvet , FB
aynı yönde hareket eden bir negatif yüke
etkiyen kuvvetin yönüne terstir (şekil).
 Eğer parçacığın hız vektörü B’ nin yönü ile

bir  açısı yaparsa, parçacığa etkiyen

manyetik kuvvetin büyüklüğü sin( ) ile
orantılıdır.
 Bu gözlemlerden manyetik kuvvet:

FB  qv  B
 Manyetik alanlar
 Manyetik alan (B), bu alanda v hızı ile hareket eden
bir test yüküne etkiyen manyetik kuvvet(FB)
cinsinden tanımlanabilir.
F
 Elektrik alanın tanımlanmasına benzer: B
qv sin 
MANYETİK ALAN BİRİMLERİ
Wb N N
 SI birimi Tesla (T) dır: T  2  
m C  (m / s) A  m
 Wb, Weber’dir
 cgs birimi Gauss (G) dur:
 1 T = 104 G
 Manyetik kuvvetin
yönünün bulunması
 Deneyler gösteriyor ki,
manyetik kuvvetin
yönü daima hem v
hem de B ‘ye diktir.
 
 v , B ye dik olduğunda
Fmaks olur.

 v , B ye paralel
olduğunda F=0 dır.
 Sağ El Kuralı

 Parmakların v nin
yönünü göstersin,
 Parmaklarını
 manyetik
alan B yönünde bük,
 Başparmağın pozitif bir
yüke etkiyen kuvvetin F
yönünü gösterir.
 Yük negatifse, kuvvet sağ
el kuralı ile elirlenenin
veya manyetik kuvvet zıt
yönündedir.
 Elektrik ve manyetik alanlar
arasında önemli farklar
 Elektrik kuvveti, her zaman elektrik alana
paralel, ancak manyetik kuvvet manyetik alana
dik etkir.
 Elektrik kuvveti, yüklü parçacığın hızından
bağımsızdır. Halbuki, manyetik kuvvet yalnızca
yüklü parçacık hareket halinde ise ona etki
edebilir.
 Elektrik kuvveti yüklü bir parçacığın konumunu
değiştirerek iş yapar, buna karşın kararlı bir
manyetik alandan kaynaklanan manyetik kuvvet,
parçacık yer değiştirdiğinde iş yapmaz.
 Akım taşıyan bir iletkene
etkiyen manyetik kuvvet
 Bir manyetik alana yerleştirilmiş akım
taşıyan bir tele bir kuvvet etkir.

 Akım, hareketli çok sayıda yüklü

parçacıktan oluşur.

 Kuvvetin yönü sağ el kuralı ile verilir.

İletkene Etkiyen Manyetik Kuvvet:

 Mavi x lar manyetik

alanın sayfadan içeri
doğru olduğunu gösterir
 x okun kuyruğunu
gösteriyor.
 Mavi noktalar
kullanılırsa, sayfadan
dışarı doğrudur.
 • okun başını gösterir.
 Şekildeki durumda,
akım yok kuvvet yok.
Tele etkiyen kuvvet
 B sayfadan
içe doğru
 Akım
sayfadan  B sayfadan
yukarı içe doğru
doğru  Akım
 Kuvvet sayfadan
sola aşağı doğru
doğrudur  Kuvvet
sağa doğru
 Tele etkiyen kuvvet,
denklemler

 Bir q yüküne etkiyen manyetik kuvvet:

FB  qv s  B
 Bu kuvvet teldeki hareket eden her yüke etkir.
Tel parçasındaki yük sayısı: n(hacim)=nAL dir.
 Toplam kuvvet: FB  ( qv s  B)nAL
 Teldeki akım: I  nqvs A
 Düzgün bir manyetik alandaki doğrusal bir tel
parçasına etkiyen kuvvet:
FB  I L  B
 Tele etkiyen kuvvet,
denklemler

 Tel düzgün kesitli ama keyfi biçimli ise, küçük

bir ds parçasına etkiyen manyetik kuvvet:
dFB  I ds  B
 Toplam kuvvet tel boyunca integrasyonla
b
bulunur:
FB  I 
a
ds  B
 Eğri iletkene etkiyen
kuvvet, Durum 1

 Düzgün bir B manyetik alan için B integral

dışına alınabilir ve net manyetik kuvvet:
 b

FB  I   ds   B
 a 
 Toplam kuvvet tel boyunca integrasyonla
bulunur:
FB  I L  B
 Eğri iletkene etkiyen
kuvvet, Durum 2

 Düzgün bir B manyetik alan için I akımı taşıyan

kapalı bir ilmek tel için de net manyetik kuvvet:
 b

FB  I   ds   B
 a 
 Düzgün bir manyetik alan içerisindeki herhangi
bir kapalı akım ilmeğine etkiyen net manyetik
kuvvet sıfırdır:
FB  0
Bir akım ilmeğine etkiyen TORK
 1 ve 3 nolu kenarlara kuvvet
etkimez, çünkü L  B  0
 2 ve 4 nolu kenarlar alana diktir,
kuvvetin büyüklüğü: F2  F4  IaB
 Torkun büyüklüğü:
b b b b
 maks  F2  F4  IaB  IaB
2 2 2 2
 maks  IabB  IAB
 Manyetik alan ilmek düzlemine
dik bir doğruyla  açısı yaparsa!
 Bir akım ilmeğine etkiyen
tork
 F2 ve F4 birbirlerini yok eder, tork
oluşturmaz
 O noktasına göre: F1  F3  IbB
 O ya göre net tork:
a a
  F1 sin   F3 sin 
2 2
a  a 
  IbB sin    IbB sin  
2  2 
  IabB sin   IAB sin 
Bir akım ilmeğine
  I AB


etkiyen tork
 Bir akım ilmeğine etkiyen tork
  ( N ) I ABsin

  (N )I A  B
 Herhangi şekilli ilmeğe
uygulanır
 N sarımların dönüş sayısıdır
 Torkun maksimum değeri
NIAB dir
  = 90° iken
 Tork, alan ilmek düzlemine
paralelse, sıfırdır
 Akım ilmeğinin
manyetik dipol momenti:

 Sarımın manyetik momentini  vektörü ile
gösteriyoruz.
 Manyetik Dipol Momenti Büyüklüğü  = IA ile
verilir. SI Birimi; Amper-m2 , (A. m2)
 Vektör daima ilmek düzlemine dik yöndedir. (Akım
yönündedir.)
 Açı, moment ve alan arasındadır.
 Tork eşitliği:  = xB = B sin şeklinde yazılabilir.
 N sarımlı kangal için  = N xB olur
 Manyetik alan içindeki manyetik dipolün potansiyel
enerjisi: U=- B
 Elektrik Motoru
 Elektrik motoru elektrik
enerjiyi mekanik enerjiye
çevirir.
 Mekanik enerji dönme
kinetik enerjisi
biçimindedir.
 Elektrik motor, bir
manyetik alana
yerleştirildiğinde dönen,
katı ve akım taşıyan bir
ilmekten ibarettir.
 Elektrik Motoru, 2
 İlmeğe etkiyen tork,
tork ilmeği küçük θ
değerlerine döndürmeye çalışır, ta ki
tork (θ = 0° de) sıfır oluncaya kadar.
 İlmek bu noktada eski haline dönerse
ve akım aynı yönde kalırsa, tork ters
dönerek ilmeği zıt yönde döndürür.
 Elektrik Motoru, 3
 Sürekli dönmeyi bir yönde sağlamak
için, ilmekteki akım periyodik olarak
ters dönmelidir.
 AC motorlarda, bu terslenme doğal olarak
gerçekleşir.
 DC motorlarda, yarık-yüzüklü bir
komütatör ve fırçalar kullanılır.
 Gerçek motorlarda çok sayıda akım ilmeği ve
komütatör vardır.
 Elektrik Motoru, son
 İlmek manyetik alana dikken ve tork
sıfır olduğunda, hareket hali ilmeği
ileri taşır ve fırçalar yüzükteki
aralıkları geçer, böylece akım
ilmeğinin yönü terslenir.
 Bu dönmenin devamı için daha fazla tork
sağlar.
 İşlem kendini tekrarlar..
 Yüklü bir parçacığın manyetik
alandaki hareketi:
 Bir manyetik alanda hızı
alana dik hareket eden
bir parçacık düşünün.
 Kuvvet daima dairesel
yörünge merkezine
doğrudur.
 Manyetik kuvvet
merkezcil ivmelenmeye
neden olur ve parçacık
hızının yönünü değiştirir.
 Yüklü bir parçacığa etkiyen
kuvvet:
 Manyetik ve merkezcil kuvvetleri
eşitlersek: mv 2
FB  qvB 
r
 r için çözersek: mv
r
qB
 r parçacığın çizgisel momentumu (mv)
mv ile
doğru, manyetik alanla (B) ters orantılıdır.

v qB
 Dönen yüklü parçacığın açısal hızı:   
r m
 Dış manyetik alanda hareket
eden parçacık:

 Parçacığın hızı alana

dik değilse,
parçacığın izlediği
yol bir spiraldir.
 Spiral yol helis
(sarmal) adını alır.
e/m’nin Tayini
 Problem 5 (s.930)
Bir proton, bir B düzgün manyetik
alanına dik olarak 1x107 m/s süratle
hareket etmekte iken hızı +z yönünde
olduğu bir anda +x yönünde 2x1013
m/s2 lik bir ivme hissettiğine göre
alanın büyüklüğünü ve yönünü
bulunuz.
Bir proton, bir B düzgün manyetik alanına dik olarak 1x107
m/s süratle hareket etmekte iken hızı +z yönünde olduğu
bir anda +x yönünde 2x1013 m/s2 lik bir ivme hissettiğine
göre alanın büyüklüğünü ve yönünü bulunuz.

Sağ-el kuralına göre v, z-yönünde

iken kuvvetin +x yönünde olması
için B, –y yönünde olmalıdır.
 Problem 13 (s.930)
Birim uzunluğunun kütlesi 0.5 g/cm
olan bir tel yatay olarak güneye doğru
2A lik bir akım taşırken bu teli düşey
olarak yukarı doğru kaldırabilmek için
gerekli manyetik alanın yön ve
minimum büyüklüğü ne olmalıdır?
 Birim uzunluğunun kütlesi 0.5 g/cm olan bir tel yatay
olarak güneye doğru 2A lik bir akım taşırken bu teli düşey
olarak yukarı doğru kaldırabilmek için gerekli manyetik
alanın yön ve minimum büyüklüğü ne olmalıdır?

FB  ILB sinθ ve FB  Fg  mg
mg
buradan  IB sinθ olur.
L
m  100 cm/m 
I  2A ve  (0.5 g/cm)   0.05 kg/m
L  1000 g/kg 
oldugundan (0.05)(9.8)  2B sin 90
B  0.245 Tesla olur
ve sağ  el kuralina göre doguya dogrudur.
 Problem 26 (s.932)
Kütlesi 0.1 kg ve toplam uzunluğu 4 m olan
uzun bir tel parçasından bir kenarının
uzunluğu 0.1 m olan karesel bir kangal
yapılmış. Kangal yatay bir kenarı boyunca
menteşelenmiş ve 3.4 A lik bir akım
taşımakta iken büyüklüğü 0.01 T olan düşey
bir manyetik alana yerleştirilmiş. (a) Kangal
dengeye ulaştığında kangal düzleminin
düşeyle yaptığı açıyı bulun. (b) Denge
halinde kangala etkiyen manyetik kuvvetten
kaynaklanan torku bulunuz.
 Kütlesi 0.1 kg ve toplam uzunluğu 4 m olan uzun bir tel
parçasından bir kenarının uzunluğu 0.1 m olan karesel bir kangal
yapılmış. Kangal yatay bir kenarı boyunca menteşelenmiş ve 3.4 A
lik bir akım taşımakta iken büyüklüğü 0.01 T olan düşey bir
manyetik alana yerleştirilmiş. (a) Kangal dengeye ulaştığında
düşeyle yaptığı açıyı bulun. (b) Denge halinde kangala etkiyen
manyetik kuvvetten kaynaklanan torku bulunuz.

(a)  bilinmeyen açı, L telin toplam uzunluğu, d kare kangalın

bir kenar uzunluğu olsun. Sağ-el kuralı kullanılırsa;
Yatayla  açıyı yaptığında;

Dengede iken:
 Problem 32 (s.932)
Bir tek elektronunu kaybetmiş pozitif
bir iyonun kütlesi 3.2x10-26 kg dır.
Durgun haldeki iyon 833 V luk bir
potansiyel farkı ile hızlandırıldıktan
sonra büyüklüğü 0.92 T olan bir
manyetik alana dik olarak giriyor.
İyonun alan içerisindeki yörüngesinin
yarıçapını hesaplayınız.
 Bir tek elektronunu kaybetmiş pozitif bir iyonun kütlesi
3.2x10-26 kg dır. Durgun haldeki iyon 833 V luk bir
potansiyel farkı ile hızlandırıldıktan sonra büyüklüğü 0.92 T
olan bir manyetik alana dik olarak giriyor. İyonun alan
içerisindeki yörüngesinin yarıçapını hesaplayınız.

Manyetik kuvvet merkezcildir: