Struktura jugoslovenskog društva

Društveni sistem i društvene promene u Srbiji

12.11.2020.
 Uvod

• Postoje dva stanovišta tumačenja društvenih odnosa u socijalizmu:

1) Socijalističko društvo je besklasno, budući da je ukinuta osnova na kojoj se društvene klase
reprodukuju.
2) Postoji reprodukcija klasnih odnosa u socijalizmu.
• Prva orijentacija je bila većinska.
• Prvo istraživanje jugoslovenskog društva realizovao je Vojin Milić 50-ih godina prošlog veka.
• „Socijalno poreklo učenika srednjih škola i studenata“
• Empirijska osnova istraživanja je bio Popis stanovništva. Celoviti podaci o socijalnom poreklu učenika
srednjih škola postojali su jedino za 1951/52. godinu.
• Vojin Milić je poredio zanimanje roditelja učenika srednjih škola i studenata i došao do zaključka da je
jugoslovensko društvo relativno hijerarhijsko organizovano, ali se nejednakosti postepeno smanjuju.
 Socijalno poreklo učenika srednjih škola i studenata – V. Milić

• Najveći deo dece poljoprivrednika (52,6%) i još veći deo radnika (60,7%) pohađa niže stručne škole.
• Raspodela učenika čiji su roditelji službenici ili se njihovo zanimanje može okarakterisati kao slobodna
profesija vrlo je slična, dok se u velikoj meri razlikuje od raspodele učenika poljoprivrednog i radničkog
porekla.
• Modalne vrednosti njihovih raspodela su jednake i nalaze se u gimnazijama (40,4% - službenici, 40,5% -
slobodne profesije).
• Takođe, visok procenat dece se nalazi i u umetničkim školama (13% i 10,6%), posebno u poređenju sa
učenicima poljoprivrednog (1,1%) i radničkog porekla (4,6%).
• Preko polovine učenika čiji su roditelji službenici ili obavljaju zanimanja slobodne profesije nalazi se u
gimnazijama ili umetničkim školama, dok se u tim školama nalazi samo jedna šestina učenika poljoprivrednog i
manje od jedne petine učenika radničkog porekla.
• Slika socijalne strukture jugoslovenskog društva postaje jasnija ukoliko se pogleda iz ugla pojedinih vrsta škola.
• U gimnazijama su dominirala deca službenika (45,3%), dok je u umetničkim školama udeo dece službenika bio
još veći (57,4%).
• Analiza nižih stručnih škola pruža sasvim drugačiji sliku: gotovo 70% njihovih učenika su poljoprivrednog i
radničkog porekla
 Socijalno poreklo učenika srednjih škola i studenata – V. Milić

• U svim tipovima srednjih i visokih škola postoje velike razlike u zastupljenosti socijalnih slojeva.
Izuzev nižih stručnih škola, potomci poljoprivrednika i radnika su u svim ostalim tipovima škola
daleko slabije zastupljeni u odnosi na potomke zanatlija, službenika i slobodnih profesija.
Najmanje međusobne razlike postoje na višim školama, dok su one na univerzitetima veće nego u
srednjim školama.
• Međutim, ne postoji nijedan tip srednjih ili visokih škola koji je bio nepristupačan bilo kom
socijalnom sloju. Učenici i studenti poljoprivrednog i radničkog porekla čine značajan postotak u
ukupnom broja učenika i studenata.
 Istraživanje stratifikacije i pokretljivosti u Jugoslaviji – Saksida i dr. 1977.

• U zemljama Istočne Evrope (kao i u Jugoslaviji) bilo je prisutno tumačenje društvenih nejednakosti u
stratifikacijskom ključu. Prema ovom stanovištu društvo se interpretira kao (ne) hijerarhijski skup slojeva
koji se međusobno kvantitativno razlikuju s obzirom na određena merljiva obeležja.
• Reč je o piramidalnoj društvenoj podeli u kojoj postoje određeni elementi po kojima se jedna društvena
grupa kvantitativno razlikuje od ostalih.
• Ovaj pristup je tesno povezan sa tehnikama anketnog prikupljanja podataka i može se označiti kao
sociološki realizam. On, međutim, nije uniforman, već se može razložiti na dve pod-orijentacije.
• Prema prvoj, konkretno istorijski oblik društvene stratifikacije, odnosno slojeve koji je čine, neophodno
je teorijski odrediti i zatim empirijski utvrditi veličinu razlika u distribuciji pojedinih obeležja koja se
smatraju značajnim za slojno diferenciranje.
• Druga pod-orijentacije se zalaže za naknadno konstruisanje stratifikacijskog modela
 Istraživanje stratifikacije i pokretljivosti u Jugoslaviji – Saksida i dr. 1977
• Prva pod-orijentacija mogla bi se nazvati teorijski-apriornom, a druga statistički rekonstruktivnom.
• Najbolji primer statističko-rekonstruktivnog pristupa izučavanju jugoslovenskog (socijalističkog) društva
jeste istraživanje grupe slovenačkih autora o stratifikaciji i pokretljivosti u Jugoslaviji (Saksida i dr. 1977).
• Autori su analizirali rezultate empirijskog istraživanja obavljenog 1970. godine u Sloveniji i Makedoniji.
Iako se radi o područjima koja se znatno razlikuju po nivou ekonomskog razvoja, kao i po društveno-
ekonomskoj tradiciji, između njih nisu ustanovljene strukturalne razlike.
• Socijalistički sistem odnosa dovodi do toga da kombinacija institucionalnih, grupnih i individualnih
regulatora socijalne stratifikacije deluju na sličan način na oba područja.
• Faktorska analiza je pokazala da se ispitivani indikatori grupišu u tri faktora koji se mogu interpretirati kao
stratifikacijske hijerarhije: generalni status faktor, politički status faktor i potrošni status faktor.
Najvažniji zaključak celokupnog istraživanje je taj da između pomenutih faktora postoji slaba korelacija.
• Odnosno, u društvu su identifikovane tri hijerarhije koje su se konstituisale kao relativno nezavisne jedna od
druge: prva se zasnivala na ulogama u zanimanju, druga na ulogama u politici, treća na ulogama u potrošnji.
Primera radi, to znači da su u socijalističkom društvu postojali pojedinci na političkim položajima koji nisu
bili bogati, kao i bogati ljudi koji nisu zauzimali političke položaje.
 Kritike

• Pristup statističke rekonstrukcije karakteristika društvenog strukturisanja moguće je kritički

analizirati sa stanovišta njegove procedure, kao i sa stanovišta njegovih imanentnih ograničenja.
• Koje varijable su korišćenje u ovom istraživanju?
• U politički status faktor grupisalo se više indikatora, ali se samo za neke od njih može reći da su
zaista politički.
• Reč je o „aktivnostima“ u Savezu Komunista, drugim političkim organizacijama i radničkim
savetima u preduzećima (problem sa poslednjim indikatorom je taj što su radnički saveti imali
marginalnu ulogu u procesu odlučivanju u preduzećima).
• Isti problem se javlja i sa druge dve „političke“ varijable.
• Aktivnost u političkom pod-sistemu i posedovanje položaja na kojima se donose odluke ne mogu
se izjednačiti. Na primer, aktivizam u lokalnim partijskim i drugim političkim organizacijama
mogao je da predstavlja polaznu osnovu za uspon u vladajuću hijerarhiju, ali sam po sebi nije
nužno donosio moć. Tako je „politički status faktor“ prikupio niz pojedinaca koji nisu pripadali
stvarnoj vladajućoj hijerarhiji društva.
• Generalni status faktor: aktivnost u sindikatima, ali ne i aktivnost u SK (aktivnost u sindikatima je
bila marginalna, dok je aktivnost u SK bila vrlo bitna).
 Kritike
• Autori ovog istraživanja na osnovu odsustva statistički značajne povezanosti utvrdili su da nije tačan stereotip
prema kojem su učesnici NOB-a osvojili privilegovane položaje u posleratnom periodu.
• Sve položaje na vrhu društvene hijerarhije, neposredno nakon rata, ali i 25 godina kasnije zauzimali su
pojedinci koji su učestvovali u NOB-u. To što većina (među milionskom masom) boraca nije mogla da
zauzima „privilegovane položaje“, i to što su se na tim položajima 25 godina kasnije nalazili i pojedinci koji
nisu učestvovali u ratu, zamračuje osnovnu činjenicu konstituisanja društvenih odnosa; da su pobednici u ratu
činili vladajuću društvenu grupaciju.
• Drugi značajan zaključak ovih autora opovrgava raširenu predstavu po kojoj je više položaje u radnoj
hijerarhiji zauzimala samo politička elita.
• Ovde nije jasno šta se podrazumevalo pod višim položajima (da li se misli na položaje koji su društveno
dominantni i koji su u svakom slučaju politički – direktor preduzeća ili na položaje koji nisu politički –
profesor univerziteta).
• Treći važan nalaz je opovrgavanje uverenja kako su politički aktivni pojedinci uživali materijalne privilegije.
• Iako je svakako moguće da nisu svi političari živeli kao bogati ljudi, ovakav pristup prikriva mnogo značajniju
društvenu činjenicu: postojanje sistemski ugrađene mogućnosti za posednike komandnih položaja da koriste
sve privilegije (od kojih je najvažnija upravljanje ukupnom društvenom reprodukcijom!)
 Istraživanje društvenih nejednakosti - Popović i dr. 1987

• Drugi pristup koji je bio prisutan među istraživačima jugoslovenskog društva polazio je od apriorno –
teorijski pretpostavljenog tipa socijalne stratifikacije.
• Na početku se hipotetički izvode osnovne društvene grupe, kao i obeležja po kojima se stratifikacija
diferencira. Zatim se empirijski utvrđuje distribucija izvedenih obeležja prema definisanim grupama i
utvrđuje stepen razlika između grupa. Ako bi stepen diferencijacije bio mali (ili bi se vremenom
smanjivao), zaključivalo bi se da se društvo kreće prema ideološki postuliranoj egalitarnosti; ukoliko bi
pak stepen diferencijacije bio veliki (ili rastući) pretpostavljalo se da društveni razvoj odstupa od
proklamovanog principa jednakosti.
• Ovde se kao primer ovog pristupa uzima istraživanje o društvenim nejednakostima koje je Popović
zajedno sa saradnicima realizovao početkom 1986. godine na teritoriji Beograda.
• Autori su proučavali nekoliko dimenzija društvenog raslojavanja:
• Obrazovanje
• Materijalni položaj
• Politička moć
• Ove dimenzije su sažete u jedinstven pokazatelj ukupnog društvenog položaja
 Tabela 2. Ispitanici prema društvenom slojevima i indeksu obrazovanja (u %)

Društveni sloj Indeks obrazovanja

Bez škole Osnovna škola Srednja Viša Visoka Specijalizacija Ukupno
Državni i pol. rukovodioci 2,3 2,3 14,0 4,7 60,3 16,3 100
Rukovodioci u privredi 0,0 9,5 9,5 9,5 66,7 4,8 100
Stručnjaci van privrede 0,0 0,0 0,0 3,5 70,2 26,3 100
Stručnjaci u privredi 0,0 0,0 0,0 28,2 66,7 5,1 100
Službenici 0,0 0,0 94,3 4,9 0,8 0,0 100
VKV radnici 0,0 21,6 60,8 15,7 2,0 0,0 100
KV radnici 0,0 28,4 69,4 2,2 0,0 0,0 100
NKV/PKV radnici 3,8 80,2 15,1 0,9 0,0 0,0 100
Gradski privatnici 0,0 9,5 57,2 0,0 33,3 0,0 100
Poljoprivrednici 37,6 54,7 7,7 0,0 0,0 0,0 100
Ukupno 6,9 28,6 39,9 4,9 16,2 3,5 100
 Dimenzije društvenog raslojavanja- obrazovanje

• Kada je reč o obrazovanju, rezultati su, naravno, pokazali očekivanu distribuciju, prema kojoj
politički i privredni rukovodioci i stručnjaci imaju uglavnom visoko obrazovanje, službenici, KV
radnici i privatnici srednje, a NKV radnici i poljoprivrednici osnovno.
 Tabela 3. Ispitanici prema društvenom slojevima i prema indeksu materijalnog
standarda (u%)

Društveni sloj Indeks materijalnog standarda

Vrlo nizak Nizak Srednji Visok Vrlo visok Ukupno
Državni i pol. rukovodioci 0,0 7,1 2,4 31,0 59,5 100
Rukovodioci u privredi 0,0 14,3 9,5 47,6 28,6 100
Stručnjaci van privrede 0,0 1,7 22,4 29,3 46,6 100
Stručnjaci u privredi 0,0 5,1 12,8 46,2 35,9 100
Službenici 0,8 11,5 38,5 27,0 22,1 100
VKV radnici 3,4 1,7 31,0 44,8 19,0 100
KV radnici 4,4 17,6 37,5 33,1 7,4 100
NKV/PKV radnici 3,7 26,2 38,3 28,0 3,7 100
Gradski privatnici 9,5 19,0 33,3 19,0 19,0 100
Poljoprivrednici 2,6 23,1 64,1 10,3 0,0 100
Ukupno 2,5 14,8 36,1 28,8 17,8 100
 Istraživanje društvenih nejednakosti - Popović i dr. 1987

• Istraživanje je pokazalo da postoje razlike između društvenih slojeva, kao i to da te razlike uglavnom prate
pretpostavljen hijerarhijski položaj grupa. Međutim, razlika između grupa je veoma slabo izražena.
• Ukoliko se izuzme kategorija političkih rukovodilaca, većina ostalih slojeva je zastupljena unutar dve kategorije:
srednjeg i visokog standarda.
• Na koji način je moguće interpretirati dobijene nalaze?
• Sa jedne strane, na osnovu ovih nalaza moglo bi se pretpostaviti da je u socijalističkom društvu, u skladu sa
vladajućom ideologijom, u velikoj meri ostvarena egalitarna distribucija materijalnih dobara. Imajući u vidu
nalaze drugih istraživanja, ovakav zaključak se čini preteranim (sami autori male materijalne nejednakosti
pripisuju specifičnostima uzorka budući da je istraživanje realizovano samo u Beogradu).
• Lazić ističe i problematičnost indikatora koji su uključeni u analizu, ali i to što je opšti nivo određen isuviše nisko,
pa su svi slojevi zauzimali više položaje.
• Indeks političke moći predstavlja treći pokazatelj socijalne diferencijacije koji je korišćen u ovom istraživanju.
• Članstvo u SK, partijske f-je, društvena priznanja/odlikovanja, f-je članova porodice, poznavanje ljudi koji imaju
f-je kojima se obraćaju za pomoć (cilj je bio da se utvrde formalni i neformalni izvori moći).
Tabela 4. Ispitanici prema društvenom slojevima i prema indeksu političke moći (u %)

Društveni sloj Indeks političke moći

Vrlo nizak Nizak Srednji Visok Vrlo visok Ukupno
Državni i pol. rukovodioci 11,6 11,6 37,2 32,6 7,0 100
Rukovodioci u privredi 19,0 57,1 23,8 0,0 0,0 100
Stručnjaci van privrede 25,9 53,4 17,2 3,4 0,0 100
Stručnjaci u privredi 23,7 63,2 13,2 0,0 0,0 100
Službenici 49,6 41,0 8,5 0,9 0,0 100
VKV radnici 50,0 37,5 10,7 1,8 0,0 100
KV radnici 70,7 23,6 4,9 0,8 0,0 100
NKV/PKV radnici 75,0 25,0 0,0 0,0 0,0 100
Gradski privatnici 100,0 0,0 0,0 0,0 0,0 100
Poljoprivrednici 72,7 22,7 4,5 0,0 0,0 100
Ukupno 55,1 32,3 9,3 2,8 0,4 100
 Istraživanje društvenih nejednakosti - Popović i dr. 1987
• Problematičnost korišćenih indikatora se vidi u tome što je kategorija „srednje moći“ modalna za političare,
kategorija“ niske moći“ za stručnjake, a kategorija „vrlo niske moći“ za sve ostale grupacije. Tako se u dve
najniže kategorije (vrlo niske i niske moći) našla čak ¼ političara i ogromna većina svih ostalih ispitanika.
• Na ovaj način se situacija sa prethodnim indikatorom ponavlja, ali na suprotnoj strani skale: zbog grupisanja
na dnu diferencijacija je slabije izražena.
• Konstrukcija indeksa moći je problematična: na primer, članstvo u SK je samo potencijalni kanal društvene
pokretljivosti, a ne izvor moći po sebi. Takođe, teško je da se obrazloži direktna veza između društvenih
priznanja koja se dodeljuju na osnovu najrazličitijih kriterijuma i političke moći. Zadržan je samoupravljački
institucionalni okvir koji je marginalan u procesu društvenog odlučivanja (uz to, ovde su poljoprivrednici i
privatnici po definiciji isključeni).
• Dakle, ova tri indikatora neopravdano izjednačavaju pojedince s obzirom na moć.
• Subjektivna priroda nekih indikatora ostavlja pitanje njihove interpretacije otvorenim (npr. poznavanje ljudi
na položajima).
• Partijske i državne f-je (formalni izvori moći) i f-je članova porodice (neformalni izvori moći) ostaju jedini
neproblematični indikatori.
• Kombinujući prethodna tri indeksa (obrazovanja, materijalnog položaja i političke moći), autori su
konstruisali indeks ukupnog društvenog položaja.
Tabela 5. Ispitanici prema društvenom slojevima i prema indeksu društvenog položaja
(u %)

Društveni sloj Indeks društvenog položaja

Niži Srednji Viši Ukupno
Državni i pol. rukovodioci 4,7 1,6 83,7 100
Rukovodioci u privredi 9,1 40,9 50,0 100
Stručnjaci van privrede 1,7 29,3 69,0 100
Stručnjaci u privredi 0,0 48,7 51,3 100
Službenici 0,8 96,7 2,5 100
VKV radnici 5,2 93,1 1,7 100
KV radnici 10,9 88,3 0,7 100
NKV/PKV radnici 28,0 72,0 0,0 100
Gradski privatnici 9,5 86,0 4,5 100
Poljoprivrednici 40,2 59,8 0,0 100
Ukupno 14,2 70,2 15,6 100
 Istraživanje društvenih nejednakosti, Popović i dr. 1987

• Svrstavajući društvene grupe na lestvici nižeg, srednjeg i višeg položaja, rezultati su se mogli svesti na nekoliko
zaključaka.
• Utvrđena je hijerarhijska slika društvene strukture, pri čemu su na višim položajima najzastupljeniji politički
rukovodioci, ali su većinski prisutni i stručnjaci. Sve ostale grupe su skoncentrisane na „srednjim“ položajima.
Kada je reč o poljoprivrednicima, oni se (kao i NKV, doduše ređe), pojavljuju i na nižim položajima.
• Rezultati ovog istraživanja ublažavaju predstavu o društvenim suprotnostima u socijalizmu, iz jednostavnog
razloga što se ogroman korpus društva svrstava na „srednje“ položaje. Ovo je postignuto primenjenom tehničkom
procedurom, tako što je niža politička moć uravnotežena višim materijalnim statusom.
• Umekšavanje dihotomije je vodilo približavanju stanovišta ovog i prethodnog istraživačkog pristupa: između
društvenih grupa u socijalizmu nema oštrijih razlika, na različitim stratifikacijskim lestvicama njihov poredak je
različit.
• Pitanje koje je postavlja jeste sledeće: Ako su hijerarhije bile toliko izmešane ili slabo izražene, iz kojih izvora je
potekla masovna pobuna protiv vladajućeg poretka?
 Društveni položaj u socijalizmu - Lazić
• Lazić polazi od teorijsko-apriornog pristupa
• Koncept društvenog položaja izvodi se iz opšte analize odnosa u jugoslovenskom socijalističkom društvu.
• Imajući u vidu prethodna istraživanja, pitanje koje se postavlja jeste da li prethodno navedene dimenzije (obrazovanje, materijalni status i politička moć)
sadrže sve bitne dimenzije društvenog položaja.
• Pristup treba postaviti tako da se društveni položaji u socijalizmu analiziraju na specifičan način, na osnovu obeležja koja karakterišu socijalistički tip
društva.
• Stoga se ovaj pojam određuje kao sintetički izraz globalne društvene podele rada, koji se uspostavlja prisilno i relativno trajno, tako da suprotstavlja
velike grupe ljudi po osnovnim dimenzijama ljudske prakse (Lazić, 1994: 66).
• Istraživanje društvenog položaja u socijalizmu mora započeti teorijskom analizom samog osnovnog reprodukcijskog oblika, odnosno analizom principa
zasnivanja bazičnih društvenih grupa.
• Dominantne društvene odnose u socijalizmu (pa tako i u Jugoslaviji) uspostavljaju vladajuća kolektivno-vlasnička klasa i klasa radništva koje su
neprijateljski suprotstavljene.
• Dok kolektivno vlasnička klasa ima monopol nad komandno-planskim f-jama u društvenoj reprodukciji, klasa radništva obavlja izvedbene društvene
uloge.
• Ipak, suprotnost komandnog i izvršnog rada ne može se održavati direktno, pa se tako na njihovom preseku javljaju brojne društvene uloge koje
posreduju između antagonističkih delatnih činilaca. Upravo ova neophodnost posredovanja između teleološkog i izvedbenog rada predstavlja osnovu na
kojoj se formiraju posebne grupacije (posredna klasa), koje raspolažu tehničkim/specijalističkim znanjima, a lišene su komandno-planskih ovlašćenja .
• Tako se temeljni društveni dualizam pokazuje kao troklasni sistem u svom praktičnom ispoljavanju.
• Takođe, proces razlaganja komandnih ovlašćenja od vrha prema dnu preobražava antagonističku strukturu u „kontinuiran“ hijerarhijski poredak grupa,
odnosno društvenih slojeva.
• Uz dominantan oblik vlasničkih odnosa, pojavljuje se i sitno (privatno) preduzetništvo na kojem se zasniva grupacija privatnika.
• Na ovaj način se bazična klasna suprotstavljenost (kolektivno-vlasničke klase i radništva) u svom delatnom ispoljavanju konstituiše kao složen sistem
odnosa, tj. kao kompleksna hijerarhijska struktura grupa.
 Dimenzije društvenog položaja: komandno-planski /izvedbeni rad

• Na osnovu analize načina proizvodnje društvenog života proizilazi da je podela na komando-planski i

izvedbeni rad temeljna za „smeštaj“ grupacija, odnosno u daljem izvođenju njihovih pripadnika. Na ovoj
deobi koja se na prvom analitičkom nivou pokazuje kao dihotomna počiva celokupna društvena
diferencijacija, pa se iz nje nužno izvode sve ostale podele.
• Komandno-planski rad se, kao i izvedbeni, u svom praktičnom ispoljavanju pokazuje i sam kao hijerarhijski
organizovan.
• Sa vrha hijerarhije se definišu osnovni pravci društvenog razvoja, dok srednji nivoi vladajuće piramide
donose odluke manje opšteg karaktera. Prelaz prema oblicima izvedbenog rada čine ovlašćenja za neposrednu
kontrolu nad konkretnim uslovima reprodukcije sistema odnosa. Ova ovlašćenja su u osnovi izvedena (grupe
koje njima raspolažu nemaju autonomnu osnovu za odlučivanje, posebno o kadrovskim pitanjima) i zato
izlaze izvan kruga vladajuće hijerarhije, iako poseduju izvesna upravljačka prava.
• Opisana hijerarhijska struktura komandno-planskog rada je u socijalizmu institucionalizovana u tzv.
nomenklaturnim listama.
• Za potrebe istraživanja društvenih položaja u „kvantitativnom smislu“ ova hijerarhijska struktura je
operacionalizovana na sledeći način:
 Komandno-planski /izvedbeni rad

I nivo - republički funkcioneri (ili generalni direktori najvećih strateških preduzeća)

II nivo - opštinski funkcioneri i direktori većih preduzeća (više od 1000 zaposlenih)
III nivo – direktori srednjih i manjih preduzeća

IV nivo prelazni nivo – niži rukovodioci u državnoj administraciji i preduzećima

V nivo „čist“ izvedbeni rad - ispitanici koji nisu imali nikakva komanda ovlašćenja
 Dimenzije društvenog položaja: materijalni status

• Budući da je ideja jednakosti ostala trajno prisutna u vrednosnom sistemu socijalističkog društva, ne čudi što je
utvrđivanje stvarnog stanja materijalne diferencijacije u svim istočno-evropskim zemljama predstavljalo problem koji
nije razrešen ni do vremena sloma socijalističkog poretka.
• Skrivenost privilegija vladajuće grupacije čini samo jednu od teškoća utvrđivanja materijalnog statusa društvenih grupa.
• Dominantan kolektivno-vlasnički karakter svojine
• Kao što upravljanje društvenom reprodukcijom pojedincu pripada samo ukoliko poseduje položaj unutar komandne
hijerarhije, tako je i raspolaganje određenim sredstvima vezano za obavljanje konkretnih funkcija (letovališta,
automobili itd.)
• Drugim rečima, ova sredstva se ne mogu prenositi u privatno vlasništvo. Otuda je materijalni status hijerarhijski viših
grupacija određen pre svega korišćenjem upotrebnih vrednosti (s obzirom da je ono fleksibilnije od privatne svojine, teže
ga je istraživački utvrditi).
• U socijalizmu je novac pre služio kao pomoćno sredstvo raspodele, nego kao razmensko sredstvo.
• Upravo je monetarizovani deo raspele stavljan u službu egalitarističkog legitimacijskog principa, pa su rasponi plata
između vrha i dna bili relativno ograničavani, dok su se izrazitije nejednakosti ispoljavale u prikrivenijoj distribuciji
dobara i usluga (otuda se standardni monetarizovani indikatori materijalnog bogatstva poput visine porodičnog prihoda,
prihoda po članu domaćinstva umnogome pokazuju neadekvatni), kao što se ni uslovi života pojedinih grupa ne mogu
izvoditi iz vlasništva nego iz poseda (upotrebe) trajnih i drugih potrošnih dobara.
• Otuda su anketnim istraživanjima uvek beleženi znatno manji rasponi materijalnih nejednakosti grupa, nego što oni
realno postoje.
 Dimenzije društvenog položaja: materijalni status

• Mehanizmi koji su dodato uticali na materijalni položaj pojedinih grupa.

• Iako marginalizovano, tržište u Jugoslaviji nikada nije prestalo da deluje, kao ni određeni oblici
privatne proizvodnje. Na ovaj način je određenim kategorijama privatnika bila osigurana povećana
akumulacija sredstava.
• Siva ekonomija je omogućila KV radnicima poboljšanje materijalnog položaja
• Rad u inostranstvu i devizne doznake
• Povezanost sa selom siromašnog gradskog stanovništva
• Svi ovi procesi su delovali u suprotnom smeru od prethodno pomenutih, smanjujući materijalne
razlike između grupa i narušavajući „sklad“ statusne diferencijacije.
• Rezultate istraživanja (posebno anketnog tipa) materijalnog položaja treba uvek uzimati sa
određenom rezervom, i to samo kao opštu indikaciju stvarnog stanja.
 Operacionalizacija indeksa materijalnog položaja

1. Ukupni novčani prihodi domaćinstava

2. Površina stana po članu domaćinstva
3. Posedovanje (veličina) dodatnog stana, kuće ili vikendice
4. Vlasništvo (vrednost) automobila
5. Vlasništvo „luksuznih dobara“ (umetnički predmeti, kompjuter, trajna potrošna dobra i sl.)
 Tabela 6. Materijalni položaj društvenih grupa (u %)

Društvena grupa Indeks materijalnog položaja

Nizak Niži srednji Srednji Viši srednji Visok Ukupno
Politički rukovodioci 0,5 10,1 43,8 39,2 6,2 100
Direktori - 7,0 53,9 36,5 2,6 100
Posredni slojevi 1,3 20,2 51,6 24,3 2,6 100
Službenici 2,0 37,6 50,5 9,2 0,7 100
VKV i KV radnici 9,6 56,9 30,3 3,2 - 100
PKV i NKV radnici 25,9 60,2 13,4 0,5 - 100
Privatni obrtnici 2,5 22,5 50,3 22,4 2,3 100
Poljoprivrednici 18,5 64,6 14,9 2,0 - 100
 Materijalni položaj društvenih grupa
• Istraživački rezultati pokazuju da postoji diferencijacija prema materijalnom položaju društvenih grupa, ali
da ona nije drastična.
• Srednji položaj je modalan za pet grupacija (političari, direktori…), a niži srednji za preostale tri.
• I ovo istraživanje je ukazalo na tendenciju koncentrisanja različitih društvenih slojeva oko sličnog
materijalnog položaja.
• Modalne vrednosti, ipak, ne mogu da prikriju stvaran stepen diferencijacije između različitih društvenih
grupa. Iako je slabije izražena, hijerarhija društvenih grupa prema materijalnom položaju je prisutna i lako
uočljiva.
• Većina političkih rukovodilaca ima viši srednji i viši položaj, odnosno nalazi se iznad srednjeg položaja, a i
direktori retko imaju niži srednji materijalni položaj.
• Posredni slojevi podjednako često su smešteni iznad i ispod srednjeg položaja
• Službenici čine prelaznu kategoriju; iako ½ zauzima srednji položaj, ostali se pretežno nalaze na nižoj
skali lestvice
• KV radnici predstavljaju prvu grupu koja većinski zauzima niži srednji položaj, dok ostali imaju srednji
materijalni položaj
• NKV radnici i poljoprivrednici – većina se nalazi na dnu skale, odnosno ima niži srednji i niži materijalni
položaj
 Materijalni položaj društvenih grupa

• Istraživanjem je dobijena očekivana „standardna“ slika diferencijacije prema materijalnom položaju.

• Ova slika je ipak zamućena nizom okolnosti, od kojih su neke bile vezane za istraživačku tehniku, a druge su posledice
delovanja sistemskih činilaca.
• Istraživačke tehnike: indeks materijalnog položaja je sveden na pet kategorija; nepotpunost indikaora, npr. kod
stanovanja je korišćen samo jedan indikator, površina stana po članu domaćinstva, dok su izostavljeni mnogi drugi
(položaj stana, opremljenost naselja i sl.)
• Sistemski činioci: kolektivno vlasničke privilegije vladajućih slojeva umanjuju potrebu za privatnim posedom i
novčanim primanjima (besplatno luksuzno stanovanje, službeni automobili…).
• Razlaganje indeksa materijalnog položaja na pojedinačne indikatore može da pomogne da se uoči koji elementi su
doveli do umanjivanja razlika u materijalnom položaju.
• Najmanje razlike su se pojavile kod površine stana po članu domaćinstva, dok je slaba diferencijacija uočena i kod
posedovanja vikendica, automobila i sl. dakle, upravo, na onim područjima gde su kolektivno vlasničke privilegije
najizraženije.
• Zaključak: materijalne nejednakosti društvenih grupa su bile izražene, i to tako da su bile najmanje izražene kada je
reč o zadovoljavanju elementarnih potreba (ishrana i stanovanje), a postepeno su rasle na višim nivoima potrošnje.
 Dimenzije društvenog položaja: obrazovanje
• Obrazovanje, odnosno njegov institucionalizovani nivo predstavlja treću dimenziju ukupnog društvenog položaja.
• Uloga i značaj obrazovanja u procesu društvene diferencijacije zavisi od načina reprodukcije sistema društvenih odnosa, što
zapravo znači da se uloga obrazovanja u strukturisanju društva razlikuje u različitim sistemima, a ponekad čak i u okviru istog
sistema.
• Ipak jasno je da samo obrazovanje, tj. priznato znanje nikada nije predstavljalo samostalnu osnovu za zauzimanje dominantnih
položaja, iako je predstavljalo jedan od važnijih kanala za uspon.
• Iako obrazovanje nema uzročnu ulogu u temeljnoj društvenoj diferencijaciji (u samoj podeli na osnovne suprotstavljene klase),
ono se pojavljuje kao značajan posredujući činilac u uspostavljanju stratifikacijske strukture, što svakako važi i za socijalistički
sistem odnosa.
• Rast važnosti univerzitetskog obrazovanja omogućio je nosiocima diploma da se zajedno sa posrednicima komandnog odlučivanja
konstituišu u širu povlašćenu društvenu grupu. Ovaj proces je važan i za reprodukovanje vladajućih grupacija.
• Iako je za regrutovanje, tj. naimenovanje pripadnika vladajuće grupacije odnos prema komandnoj hijerarhiji odlučujući kriterijum,
posedovanje diplome je tokom socijalizma dobilo važnu legitimacijsku, ali i sistemsko-integrativnu ulogu (značaj obrazovanje se
jasno vidi i po tome što su pripadnici vladajuće hijerarhije koji nisu posedovali diplomu ubrzano nastojali da je steknu).
• Značaj obrazovanja i za statusnu konzistenciju vladajuće klase
• Ukoliko obrazovanje u socijalističkom društvu nema primarnu diferencirajuću ulogu, ono svakako ima izvedenu ulogu, čime
postaje značajan element ukupnog položaja društvenih grupa.
• Operacionalizacija obrazovanja:
• 1. univerzitet; 2. gimnazije i srednjo-tehničke škole; 3. tzv. škole učenika u privredi (škole za radnička zanimanja); 4. osnovna
škola; 5. nepotpuna osnovna škola i bez škole
 Dimenzije društvenog položaja: intelektualni/manuelni rad

• Suprotnost intelektualnog i manuelnog rada ocrtavala je jasnu i oštru granicu društvenih podela
tokom celokupne istorije
• Vremenom dolazi do zamućivanja jednostavnog određenja karaktera rada s obzirom na
preovlađujuću ulogu radnog organa (ruke ili mozga) ili energije (fizičke ili psihičke). Primera radi,
intelektualni rad se u mnogim slučajevima preobražava u striktno praćenje procedura.
• S tim u vezi, u procesu rada sve značajniju ulogu dobija obeležja ne/autonomnosti.
• Problem radne autonomije u socijalističkim društvima
• Na primer, jedan broj intelektualnih f-ja je bio spolja ograničen, tako što su cilj i svrha rada
planski predodređeni
• Otuda se u socijalizmu karakter rada mora dvostruko odrediti kombinovanjem sledećih elemenata:
a) sadržaja (ne/intelektualnosti – u tradicionalnom značenju)
b) društvenog oblika (ne/autonomnost)
 Intelektualni/manuelni rad – operacionalizacija

Intelektualni rad mentalni i autonomni rad političkih rukovodilaca i direktora

Pretežno intelektualni rad mentalni i delimično autonomni rad nižih rukovodilaca i stručnjaka
Mešoviti rad delimično autonomni i delimično intelektualni rad privatnih obrtnika i
poljoprivrednika
Pretežno manuelni rad ne-mentalni i delimično autonomni rad službenika i KV radnika
Manuelni rad ne-mentalni i ne-autonomni rad NKV radnika
 Dimenzije društvenog položaja: Grad/selo
• Poslednja dimenzija društvenog položaja uspostavlja podelu na osnovu mesta stanovanja
Operacionalizacija
• Republički centar
• Makroregionalni centri
• Regionalni centri
• Ostala gradska naselja
• Sela
Prethodno navedeni elementi društvenog položaja ne mogu imati istu vrednost s obzirom na
zastupano teorijsko stanovište (određeni indikatori su ponderisani)
Temeljni činilac koji određuje ukupan društveni položaj podela na planski/izvedbeni rad (ali
i materijalni položaj)
 Tabela 7. Ukupan društveni položaj (u %), 1989. godine

Društvena grupa Ukupan položaj

Nizak Niži srednji Srednji Viši srednji Visok Ukupno
Politički rukovodioci - - 5,7 62,9 31,4 100
Direktori - - 16,4 78,9 4,7 100
Posredni slojevi - 20,1 77,9 2,0 - 100
Službenici 3,1 89,8 7,1 - - 100
VKV i KV radnici 29,1 70,2 0,7 - - 100
PKV i NKV radnici 82,6 17,4 - - - 100
Privatni obrtnici 1,3 79,3 19,4 - - 100
Poljoprivrednici 76,0 24,0 - - - 100
 Ukupan društveni položaj - zaključci

• Istraživački nalazi pokazuju da između teorijski izvedene stratifikacije i empirijski utvrđenih

indikatora društvenog položaja postoji visok stepen slaganja.
• Da li je ponderisanje nekih indikatora uticalo na konačnu distribuciju podataka?
• Na jačinu vezu je uticalo i to što su činioci na osnovu kojih je utvrđivana slojna pripadnost uzeti i
kao elementi ukupnog društvenog položaja.
• Za razliku od pristupa koji su ranije analizirani, ovde se dolazi do „klasičnog“ zaključka o
profilisanosti društvene strukture koja odvaja slojeve kao relativno homogene grupacije (na
osnovu čega se formiraju njihovi specifični načini života, dugoročni interesi).
• Takođe, na osnovu istraživačkih nalaza možemo videti da linija razdvajanja ne ide samo između
slojeva, već i između širih klasnih grupacija.
• Na vrhu se nalazi kolektivno vlasnička klasa (sa dominacijom političara).
• Posredna klasa je odvojena, kako od vladajuće grupacije, tako i od nižih klasa.
• Položaj službenika je bio tek nešto bolji od položaja KV radnika, dok su „dno“ zauzimali NKV
radnici sa poljoprivrednicima.
 Ukupan društveni položaj - zaključci

• Na osnovu prethodnih analitičkih pristupa (Saksida, Popović, Milić) moglo bi se zaključiti da su

unutrašnje objektivne osnove društvenih sukoba manje značajne za interpretaciju krize i raspada
socijalizma; u okviru ovog tumačenja kriza bi se mogla objasniti kao posledica gubljenja legitimnosti
vlasti u uslovima ekonomske stagnacije.
• Rezultati istraživanja koje je realizovao Lazić unose značajne izmene u način interpretacije krize
socijalizma.
• Kada se u celini razmotri sistem društvene reprodukcije, pokazuje se da su suprotnosti u socijalizmu
bile izrazito zaoštrene, odnosno stvarne razmere ukupnih suprotnosti imale su klasni karakter, a to
znači da su striktno i antagonistički odvajale društvene grupacije.
• Ovakvo oštro odvajanje objašnjava zbog čega se u većini istočno-evropskih zemalja kriza sistema
mogla razviti u opštedruštvenu pobunu.
 Istraživanje vertikalne pokretljivosti – M. Lazić

• Istraživanje vertikalne pokretljivosti je realizovano u Hrvatskoj 1984. godine na uzorku od 3619 ispitanika
• Posmatrana su dva oblika pokretljivosti:
• Unutar-generacijska i među-generacijska pokretljivost
• Osnovno sredstvo kojim se ispituju empirijski oblici reprodukcije društvenih grupa predstavlja poređenje
društvenog položaja roditelja (po pravilu oca) sa društvenim položajem ispitanika.
• Društveni položaji su operacionalizovani radnim mestima
 Tabela 8. Društveno poreklo ispitanika 1984. godine (u %)

Klasa ispitanikovog Klasa ispitanika

oca Kolektivno-vlasnička Posredna Radništvo Privatnici

Viša 5,6 8,5 2,2 1,4

Srednja 12,2 19,2 4,1 2,8
Niža 49,4 49,4 60,0 29,5
Privatnici 32,8 23,0 33,7 66,3
Ukupno 100 100 100 100
 Međugeneracijska pokretljivost- zaključci

Kolektivno vlasnička klasa

• Izrazito radničko, a potom privatničko (prvenstveno – poljoprivredno) poreklo. Više od 4/5
pripadnika kolektivno-vlasničke klase potiče od očeva iz nižih društvenih slojeva.
• Apsolutna prednost radničkog nad poljoprivrednim poreklom može svedočiti o brzini strukturalnih
promena, ali može ukazivati i na prisustvo određenih selektivnih mehanizama, kojima se
privatnicima kao klasi izvan temeljnog društvenog odnosa ometa učešće u reprodukciji društvenih
grupa
• Treba imati na umu i da je revolucionarni preobražaj izdigao na vrh hijerarhije pripadnike nižih
klasa
• Snažne strukturalne promene, što je uslovilo brz rast upravnih slojeva (pogotovo u privredi)
pružile su širok prostor za društvenu pokretljivost pre svega radništvu kao klasi unutar sistema.
• Potomstvo više i srednje klase čine mali deo tadašnje klase kolektivnih vlasnika
 Međugeneracijska pokretljivost - zaključci

• Samoreprodukcija je znatno više prisutna u posrednoj klasi. Među njenim pripadnicima je znatno
manje potomaka poljoprivrednika, dok je njena otvorenost prema radništvu bila strukturalno nužna
(posredna klasa se stalno i veoma brzo širila).
• Tendencija samoreprodukcije klasa raste kako se spuštamo niz lestvicu društvene hijerarhije
• Otuda se može zaključiti da se relativna otvorenost strukture za prodor nižih slojeva u više
kombinuje sa uspešnim otporom potomstva viših slojeva da potonu u niže (sa nužnim izuzetkom
kolektivno-vlasničke klase)
• Političari su 1984. godine još uvek bili direktni potomci seljaka (27,1%), a zatim NKV radnika
(20,3%).
• Direktori su, poput političara, takođe u velikoj meri bili potomci očeva-seljaka (26,6%), NKV
radnika (18,1%) i klasičnih industrijskih radnika (31,9%).
• Sloj sa relativno najvećom samoreprodukcijom su bili seljaci, čak 83,3%, dok je 12,3% potomaka
regrutovano iz sloja NKV radnika
 Međugeneracijska pokretljivost - zaključci
• Istraživački nalazi ukazuju na relativno veliku otvorenost društvene strukture (izuzetak predstavlja grupacija seljaka koja je
izrazito samoreproduktivna grupa).
• Ipak određene pravilnosti se sasvim jasno uočavaju:
• Što je određeni sloj stratifikacijski viši to je i društveno poreklo njegovih pripadnika „više“ (izuzetak predstavljaju politički
rukovodioci i direktori – čiji su roditelji pripadali nešto nižim hijerarhijskim grupama od roditelja stručnjaka).
• Prisutna je i opšta tendencija pomaka „naviše“ nižih društvenih slojeva, i to kao posledica pre svega strukturalnih društvenih
promena.
• Dakle, nisu uočene čvrste barijere u procesu međuklasne pokretljivosti. Klasni karakter odnosa znatno se više manifestovao putem
prepreka da potomstvu opada klasni položaj (uz izuzetak sistemski uslovljenog ograničenja samoreprodukcije klase kolektivnih
vlasnika), nego u barijerama za uspon.
• Samoreprodukcija je značajan vid personalna klasne obnove, a napredovanjem (kao i samim nazadovanjem) obično se prelazi
jedna klasna lestvica.
• Dakle, ako je kretanje „naviše“ znatno zastupljenije od kretanja „naniže“, znači da se određena obeležja struktura menjaju.
• Pitanje koje se postavlja jeste u kojoj meri je ustanovljena značajna međugeneracijska pokretljivost (prema „gore“) posledica
strukturalnih društvenih promena, a koliko je ugrađena kao karakteristika temeljnog društvenog odnosa.
• Kako bi se društvena pokretljivost ispitala u dinamičkoj perspektivi, analiziraće se tro-generacijska mobilnost (pored analize niza
ispitanik – otac, analiziraće se i dedovi po očevoj liniji)
• Na ovaj način moguće je pratiti glavne periode društvenog razvoja: položaj dedova pretežno je definisan pre revolucije, položaj
očeva je bio određen u prelaznom periodu (pre i posle revolucije) i položaj ispitanika koji je postignut u socijalističkom tipu
društva.
 Tro-generacijska pokretljivost

• Ukoliko posmatramo levu polovinu tabele koja se odnosi na društveno poreklo očeva ispitanika, unutar svake
grupacije se zapaža izrazita dominacija poljoprivrednog porekla. Usled dominantne agrarne strukture zemlje,
seljaci su činili glavnu regrutacionu osnovu za sve društvene grupe.
• Na pokretljivost su takođe uticala i dva opšta pravila reprodukcije grupa: tendencija za samoreprodukcijom,
kao i tendencija da se „razmena“ pojedinaca obavlja između najbližih grupa.
• Ukoliko se apstrahuje poljoprivredno poreklo, možemo videti da je samoreprodukcija sledeći preovlađujući
oblik intergeneracijske pokretljivosti.
• Ovde se javlja i jedan izuzetak:
• Kod očeva nemanuelnih zanimanja, radničko poreklo je posle poljoprivrednog najzastupljenije (nemanuelna
grupa je isuviše mala, pa ne može da osigura znatnije učešće samoreprodukcije).
 Tro-generacijska pokretljivost
• Ukoliko pogledamo desnu polovinu tabele, možemo jasno da zapazimo promene koje su se u
međuvremenu (tokom jedne decenije) dogodile.
• Ako izuzmemo samoreprodukciju poljoprivrednika, radnici su postali grupa koja služi kao glavna
regrutaciona osnova za sve društvene slojeve.
• Upravo je veliki porast broja radnika omogućio da se „poboljša“ statusno poreklo drugih grupa, s tim
da se primećuje da proces deagrarizacije u prethodnoj generaciji još uvek nije završen, pa tako
kontingenti poljoprivrednog porekla još uvek snabdevaju svaku od grupa – ali već dvostruko manje,
nego generaciju pre.
• Unutar-generacijska pokretljivost:
• Očekuje se da će ukupna unutargeneracijska pokretljivost biti znatno manja od međugeneracijske, dok
će najpokretljivija klasa (i to u uzlaznom kretanju biti klasa kolektivnih vlasnika).
 Tabela 9. Unutar-generacijska pokretljivost ispitanika 1984. godine (u %)

Prvo radno mesto (klasa) Sadašnje radno mesto (klasa)

Kolektivno-vlasnička Posredna Radništvo Privatnici
Kolektivno-vlasnička 7,4 1,0 - 0,1
Posredna 49,2 73,6 1,1 1,9
Radništvo 41,9 24,7 91,0 36,8
Privatnici 0,9 0,4 7,7 60,8
Ukupno 100 100 100 100
 Unutar-generacijska pokretljivost ispitanika
• Pokazuje se da je unutar-generacijska pokretljivost manja od međugeneracijske (uz izuzetak
privatnika), odnosno društveni položaj na početku radne karijere čvršće određuje klasnu
pripadnost od klasnog položaja roditelja.
• Klasa kolektivnih vlasnika je najotvorenija. Kod svake druge klase dominira stabilnost: položaj
koji trenutno zauzimaju ispitanici pouzdano svedoči o tome da su se pojedinci na sličnom položaju
nalazili i na početku radne karijere.
• Izuzeci:
• Više od 1/3 privatnika je radnu karijeru započelo unutar klase radništva. Razlaganje klase na
slojeve pokazuje da je više od 90% poljoprivrednika bilo na istom radnom mestu na početku rada.
Pridošlice moramo tražiti među obrtnicima. Tek nešto više od ¼ obrtnika je radnu karijeru
započelo unutar privatnog sektora. Skoro polovina njih je radila kao KV i VKV radnici (45,2%), a
manji broj i kao PKV i NVK radnici (13,9%).
• Nasuprot obrtnicima, „ukorenjenost“ radništva u vlastito zanimanje je vrlo izrazita. Više od 90%
radnika zauzima onaj položaj na kome su započeli radnu karijeru.
 Unutar-generacijska pokretljivost ispitanika
• Unutar-generacijska pokretljivost pripadnika posredne klase u osnovi je slična obrascima radništva,
pa tako osnovni korpus čine pojedinci koji su stabilni na svojim pozicijama tokom radne karijere.
Ispitanici koji su radnu karijeru započeli unutar kolektivno-vlasničke klase čine svega 1%.
• Isti je slučaj i sa privatnicima; ovoj grupaciji je gotovo onemogućen uspon u posrednu klasu, kao i u
kolektivno-vlasničku grupaciju (<1%). Međutim, značajan deo radnika (25%) uspeva da se izdigne
sa svog položaja do posredne klase.
• Najotvorenija klasa za unutar-generacijsku pokretljivost jeste kolektivno-vlasnička klasa. Manje od
10% njenih pripadnika je na dominantnom položaju od početka svoje karijere. Svi ostali su
„došljaci“, s tim da među njima praktično da nema onih koji su započeli radnu karijeru van
kolektivno-vlasničkog statusa.
• U sastavu kolektivno-vlasničke klase nalazi se značajan deo ispitanika koji su radnu karijeru započeli
unutar posredne klase (49,2%), ali i nekadašnjih pripadnika radništva (41,9%).
Literatura:
Obavezna literatura:
Lazić, M. 1994. Sistem i slom, Filip Višnjić. str: 55-84
Lazić, M. 1987. U susret zatvorenom društvu, Naprijed. str: 84-117
Dopunska literatura:
Popović i dr. 1987. Društvene nejednakosti, ISI FF. str: 23-50
Milić, V. 1996. Društvena struktura i pokretljivost Jugoslavije, Filozofski fakultet,
Novi Sad. str: 193-284