Klasna struktura realnog socijalizma

Društveni sistem i društvene promene u Srbiji

22.10.2020.
Shvatanje o karakteru osnovnih društvenih odnosa u socijalizmu – ukidanje klasa

• Identifikacija društvenih grupa u socijalizmu zavisi od načina na koji je socijalizam predstavljen.

• Prema zvaničnoj sovjetskoj teoriji u SSSR-u ne postoje klase u Marksovom smislu (kao društvene grupe
sukobljenih klasnih interesa), s obzirom da je ukinuta osnova reprodukcije klasnih odnosa (tj. privatno
vlasništvo).
• U SSSR-u postoje kvazi klase koje su izgubile određena suštinska obeležja kao klase, a ipak se
održavaju kao „neantagonističke“, odnosno prijateljske klase. Ovo stanovište je bilo dominantno u
SSSR-u (tzv. legitamacijsko stanovište).
• S tim u vezi, ako se socijalizam smatra besklasnim društvom, ne može biti reči o klasama, osim na dva
sledeća načina.
1. U SSSR-u su bile prisutne različite društvene grupacije, odnosno klase, poput seljaka, privatnih vlasnika, sitnih trgovaca,
kulaka itd. koje su u stvari predstavljale ostatke iz prethodnog, buržoaskog perioda.
2. Iako je ukinuto privatno vlasništvo, postojali su drugi oblici klasnog raslojavanja. Stručnjaci su, na primer, zbog društvenih
potreba bili više plaćeni od radnika. Odnosno, društvene nejednakosti su proizilaze iz nužne podele rada.
• Ipak ove kategorije su bile prelaznog karaktera, kao i samo društvo (shvatanje o socijalizmu kao o prelaznom društvu). Ove
grupe su smatrane grupama u nestajanju.
• Ovo je rano stanovište prirode društvenih odnosa u socijalizmu.
 Shvatanje o karakteru osnovnih društvenih odnosa u socijalizmu - Trocki

• Trocki polazi od stanovišta da se klase formiraju na osnovu vlasništva i da je ta osnova ukinuta

(došlo je do ukidanja privatnog vlasništva).
• Međutim, u SSSR-u je prisutna izrazito nejednaka raspodela političke moći
• Iz tog političkog monopola slede i nejednakosti u raspodeli (politički monopol osigurava
materijalne privilegije pripadnicima vladajuće klase, odnosno birokratije).
• Dakle, društvene nejednakosti se formiraju na temelju političke moći.
• Trocki govori o dve društvene grupe (birokratiji i proletarijatu) i ukazuje na klasnu
suprotstavljenost između njih.
• Ovo stanovište je unutrašnje kontradiktorno – ukazuje se na prisustvo ekonomskih nejednakosti i
tendencijsko pretvaranje sovjetskog društva u klasno društvo, ali se istovremeno smatra da nema
osnove da se klasni odnosi reprodukuju, jer je vlasništvo državno.
• Dakle, prema Trockom u SSSR-u ne dolazi do stvaranja nove vladajuće klase zato što nijedna
društvena grupa nije vlasnik sredstava za proizvodnju i ne postoji pravo prenošenja vlasništva na
potomke, čime se dokazuje da u sovjetskom društvu ne može da se vrši „prirodna“ reprodukcija
vladajuće klase, te da ne postoji ni njen kontinuitet kao klase.
 Šarl Betelhajm, Bruno Rici

• Temeljnu kategoriju socijalističkog društva i dalje čini najamni odnos (postoji monopol
jedne grupe u ekonomskim odnosima, što dalje podrazumeva da druga grupa mora biti u
najamnom odnosu).
• Ukoliko postoji najamni odnos, onda se to društvo „cepa“ na dve grupacije, kao i u
kapitalističkom društvu.
• Jedna grupacija je ista kao i u kapitalizmu (proletarijat), dok drugu čini državna buržoazija
(razlika u odnosu ne kapitalizam je ta što klasična buržoazija ima privatni pojedinačni
monopol nad resursima, a u socijalizmu cela klasa zajedno čini državnog kapitalistu).
• Bruno Rici – u socijalizmu postoji celokupna klasna struktura i reč je o novom klasnom
društvu koje se razvilo iz buržoaskog društva (državna birokratija nasuprot inteligencije i
radnika).
• Sva ova stanovišta se kreću unutar marksističke paradigme i govore pre svega o klasama.
• Zajedničko za ova stanovišta: sovjetsko društvo je klasno društvo i to je društvo u kome se
klasne razlike ukidaju
 Stratifikacijski model - Rudolf Baro
• Strafikacijska struktura u socijalizmu
• Baro ukazuje da je temeljna pomena izvršena u ekonomiji, ali da je zadržan politički
monopol. Da bi došlo do ukidanja klasa nije dovoljna samo politička, već je neophodna i
kulturna revolucija.
• Zbog visokog obrazovanja centralnu ulogu u ovom procesu trebalo bi da imaju srednji
slojevi (inteligencija predstavlja pravi revolucionarni sloj, koji će odigrati ulogu koju
Lenjin pridaje partiji – ulogu osvešćivanja radnika u pogledu njihovih interesa, i otuda
ona zajedno sa radnicima čini revolucionarnu snagu).
• Baro razlikuje tri temeljne kategorije, odnosno društvene slojeve: birokratiju, srednje
slojeve i radničke slojeve.
 Stratifikacijska analiza

• Tokom 50-ih i 60-ih godina prošlog veka došlo je do usložnjavanja načina tumačenja klasne strukture
socijalizma.
• Prilikom tumačenja klasnih odnosa u socijalizmu preuzet je funkcionalistički model.
• Kao kriterijumi se uzimaju nejednakosti u raspodeli društvene moći, društvenog bogatstva i društvenog ugleda.
• U zemljama Istočne Evrope (kao i u Jugoslaviji) bilo je prisutno tumačenje društvenih nejednakosti u ovom
teorijskom ključu.
• Društvene nejednakosti se mogu izraziti u teorijskom i empirijskom pogledu. Bitno je da se ustanovi razlika u
karakteru nejednakosti:
• I stanovište: Postoji kvalitativan rez između društvenih grupa. Vlasnici ili monopolisti moći nasuprot ne-
vlasnicima koji su lišeni moći. Postoji njihova suprotstavljenost i nužni bazični društveni sukobi. Ovo stanovište
je dihotomno.
• II stanovište: Ovo stanovište posmatra društvo kao kontinuum. Društvo se interpretira kao (ne) hijerarhijski skup
slojeva koji se međusobno kvantitativno razlikuju s obzirom na određena merljiva obeležja.
• Reč je o piramidalnoj društvenoj podeli u kojoj postoje određeni elementi po kojima se jedna društvena grupa
kvantitativno razlikuje od ostalih.
• Ako se politička nejednakost uzima kao temelj na kome se grade društvene nejednakosti onda postoje:
• Politokratija, tehnokratija, srednji slojevi – stručnjaci i manuelni radnici.
 Stratifikacijska analiza
• Ovaj pristup je tesno povezan sa tehnikama anketnog prikupljanja podataka i može se označiti kao sociološki realizam. On, međutim, nije
uniforman, već se može razložiti na dve pod-orijentacije.
• Prema prvoj, konkretno istorijski oblik društvene stratifikacije, odnosno slojeve koji je čine, neophodno je teorijski odrediti i zatim
empirijski utvrditi veličinu razlika u distribuciji pojedinih obeležja koja se smatraju značajnim za slojno diferenciranje.
• Druga pod-orijentacije se zalaže za naknadno konstruisanje stratifikacijskog modela.
• Prva pod-orijentacija mogla bi se nazvati teorijski-apriornom, a druga statistički rekonstruktivnom.
• Najbolji primer statističko-rekonstruktivnog pristupa izučavanju jugoslovenskog (socijalističkog) društva jeste studija grupe slovenačkih
autora o stratifikaciji i pokretljivosti u Jugoslaviji (Saksida i dr. 1977).
• Autori su analizirali rezultate empirijskog istraživanja obavljenog 1970. godine u Sloveniji i Makedoniji. Iako se radi o područjima koja
se znatno razlikuju po nivou ekonomskog razvoja, kao i po društveno-ekonomskoj tradiciji, između njih nisu ustanovljene strukturalne
razlike.
• Socijalistički sistem odnosa dovodi do toga da kombinacija institucionalnih, grupnih i individualnih regulatora socijalne stratifikacije
deluju na sličan način na oba područja.
• Rezultati istraživanja pokazuju da su u društvu identifikovane tri hijerarhije koje su se konstituisale kao relativno nezavisne jedna od
druge: prva se zasnivala na ulogama u zanimanju, druga na ulogama u potrošnji, treća na ulogama u politici. Primera radi, to znači da su u
socijalističkom društvu postojali pojedinci na političkim položajima koji nisu bili bogati, kao i bogati ljudi koji nisu zauzimali političke
položaje.
• Istraživanje Popovića i saradnika
 Socijalizam kao poseban tip društveno-ekonomske formacije (Lazić)

• Socijalizam predstavlja društvo planske (dirigovane) proizvodnje, odnosno komandne ekonomije.

• U tom smislu, celokupna društvena reprodukcija odvija se pod kontrolom klase kolektivnih vlasnika, dok
je svaka autonomija društvenih sfera ukinuta; s tim u vezi, ekonomski, politički i kulturni podsistemi nisu
međusobno relativno razdvojeni.
• Ono što, dalje, bitno određuje socijalistički društveni poredak jeste to da je on u osnovu statičan sistem.
Odnosno, dok akumulacija kapitala čini od kapitalizma imanentno dinamičku društvenu formaciju,
socijalizam je u suštini statična formacija i menja se pre svega pod uticajem spoljašnjih impulsa
• Nasuprot promenama u kapitalističkom društvenom poretku, temeljni odnosi u socijalizmu mogu se
reprodukovati i ako se sistem održava u stacionarnom stanju. Naravno, u uslovima svetsko-istorijske
'konkurencije' s kapitalizmom, dugoročna nepromenljivost nije moguća.
• S tim u vezi, podsticaji za promene u socijalizmu stižu pre svega spolja, iz borbe za opstanak sa
dominantnim kapitalističkim načinom proizvodnje.
• Ovim se pokazalo da ono što je u kapitalizmu predstavljalo unutrašnji pokretački momenat – proizvodnja
viška (kao viška vrednosti), u socijalizmu je, zbog konkretnog oblika planske vrednosti, predstavljalo
spoljašnji zakon (na primer, sam rast proizvodnje uveden je kao planirana dimenzija).
 Način proizvodnje socijalističkog društva
Socijalizam je posebna društvena formacija?

• Revolucionarno rušenje kapitalističkog društvenog sistema i odnosa značilo je ukidanje osnovnih

pretpostavki na kojima je ovaj sistem počivao. Umesto proizvodnje relativno izolovanih (pa
naknadno inregrisanih) subjekata, proizvodnje radi sebe same (tj. viška vrednosti), nastupilo je
podruštvljavanje njenih ciljeva.
• Radikalna nacionalizacija (konfiskacija sredstava za proizvodnju) učinila je partijski vrh
neposrednim organizatorom celokupne industrijske, ali i poljoprivredne proizvodnje. Preduzeće je
predstavljalo formalno pravno lice, ali je praktično bilo bez poslovne autonomije, jer se nalazilo pod
rukovodstvom državne uprave.
• Kada je reč o novo-organizovanoj društvenoj podeli rada, umesto da se proizvodnja reprodukuje radi
sebe same (tj. viška vrednosti), ona je određena društvenim planom. Međutim, plan je neutralni
rezultat sintetizacije opštih društvenih potreba: kako se društvo oblikuje kao hijerarhijska
organizacija, planiranje se pojavljuje kao rezultat delatnosti vrha te hijerarhije.
• „Vrh“ posreduje društvene potrebe i otuda određuje ciljeve proizvodnje, kao i sredstva za
zadovoljavanje opštih-društvenih potreba. Planiranje, organizovanje, upravljanje, kontrola postaju
isključiv monopol jedne društvene grupe, odnosno kolektivno vlasničke klase koja je i sama
hijerarhijski organizovana.
 Način proizvodnje socijalističkog društva
Socijalizam je posebna društvena formacija?

• Nasuprot tome, neposredna proizvodnja ostaje jedino polje aktivnosti druge grupe. Monopolski položaj
čini prvu grupu faktičkim (ekonomskim) vlasnikom sredstava za proizvodnju, i to grupu kao celinu
(odnosno kao organizaciju) jer je monopol kontinuirano delegiran niz vertikalu celokupne njene hijerarhije
(od politibiroa do direktora preduzeća).
• Otuda se o njoj može govoriti kao o kolektivnom vlasniku sredstava za proizvodnju. Pošto monopolsko
pravo pripada posebnoj grupi jasno je da se na suprotnoj strani nalazi lišenost tog vlasništva.
• Vlasništvo i lišenost vlasništva na ovaj način dobijaju karakter suprostavljenosti, a pošto ona počiva na
objektivnom položaju u proizvodnom i ukupnom društveno-reproduktivnom procesu, ta suprotnost se
javlja kao klasna protivrečnost
• Dolazi do ukidanje svake mogućnosti autonomije
• Sažimanje moći u klasi kolektivnih vlasnika, koja je nužno organizovana kao jedinstvena hijerarhija, (pri
čemu je predmet njenog delovanja društvo u celini), briše razlike između „ekonomije“ i „politike“.
• Svaka ekonomska odluka je ujedno i politička, ako je donosi najviša instanca hijerarhije, što je i
razumljivo jer objekt njene delatnosti predstavlja celokupnost društvene proizvodnje.
• Na taj način je simultanost ekonomsko-političkog organizovanja nove društvene formacije predodređena
samim načinom njenog funkcionisanja, ili još dublje, samom strukturom dominantnih društvenih
odnosa.
 Planska proizvodnja
• Postavlja se pitanje šta se proizvodi u socijalizmu?
• Pre nego što se odgovori na ovo pitanje treba ukazati na osnovne društvene odnose u socijalizmu.
• Sredstvo kojim klasa kolektivnih vlasnika reguliše ukupnu proizvodnju društvenog života (tako da materijalna i
van-materijalna reprodukcija istovremeno predstavljaju način reprodukcije vladajućeg društvenog odnosa) jeste
plan.
• Otuda osnovni oblik proizvodnje u socijalizmu predstavlja (centralna) planska proizvodnja.
• Za centralno planiranje, kao društveni odnos, bitno je da se ciljevi proizvodnje određuju izvan samog
proizvodnog procesa, da ovaj proces predstavlja tek puko sredstvo za ostvarivanje tih ciljeva, kao i da je
određivanje ciljeva i sredstava (monopolsko) područje delatnosti jedne posebne društvene grupe – kolektivno
vlasničke grupe.
• Centralno planiranje, dakle, predstavlja upravljanje celokupnom društvenom reprodukcijom na centralizovan
način, tj. kontrolisanjem svih ključnih segmenata društva sa jednog „komandnog mesta“.
• Kao isključivi proizvod delatnosti vladajuće klase, plan predstavlja objektivizaciju njenih posebnih interesa na
planu društvene reprodukcije, izraženu u formi opšte-društvenih interesa.
• Kakva je, međutim, temeljna razlika između planske i robne proizvodnje? Osnovno svojstvo robe čini
dvostrukost upotrebne i prometne vrednosti. U kapitalizmu postojanje oba oblika vrednosti se utvrđuje
nezavisno od proizvođača izvan produkcionog procesa i nakon njega, na tržištu.
 Planska proizvodnja
• U socijalizmu, plan prethodi proizvodnji. Plan posreduje između društvenih potreba i sredstava i
načina njihovog zadovoljavanja (upravo iz monopola nad tim posredovanjem izvire dominacija
vladajuće klase).
• Tako je u socijalizmu umesto robe osnovni proizvod, odnosno društvena kategorija postao planski
proizvod.
• Dakle, planska proizvodnja odvija se u sistemu društvenih odnosa zasnovanih na podeli rada koja
ima klasni karakter. Planiranje predstavlja posebnu i povlašćenu delatnost jedne društvene grupe,
koja na osnovu tog monopola zadobija prava koja je čine stvarnim (kolektivnim) vlasnikom
sveukupnih društvenih proizvodnih resursa (upravo to daje društvenim odnosima u socijalizmu
klasni karakter).
• Zauzimajući monopolski položaj klasa kolektivnih vlasnika posreduje opšte društvene potrebe,
pretvarajući ih u neposredne proizvodne ciljeve. Posredovanje joj, međutim, omogućava da svoje
posebne (klasne) interese predstavi u formi opštih društvenih potreba.
• Na ovaj način planska proizvodnja postaje istovremeno i reprodukcija vladajućeg društvenog
odnosa.
 Planska vrednost i upotrebna vrednost
• Planski proizvod karakteriše dvojstvo planske i upotrebne vrednosti.
• Dok je upotrebna vrednost rezultat istorijskog razvoja ljudskih potreba, planska vrednost predstavlja
reinterpretaciju (u procesu) posredovanja tih potreba sa stanovišta posebnih interesa jedne društvene grupe
(koja ima monopol nad planiranjem).
• Planska vrednost dominira nad upotrebnom i ta je dominacija rezultat monopola koji u reprodukciji
društvenog života ima klasa kolektivnih vlasnika.
 Sistemski rad i potreban rad

• Sa rasprave o karakteru proizvoda ne može se direktno preći na razmatranje klasne strukture: postoji
nužan lanac posredovanja, čiju ključnu karakteristiku predstavlja analiza karaktera rada u socijalizmu,
tj. pojma proizvodnog rada.
• Najpre, kada je reč o suprotnosti sistemskog i potrebnog rada, potrebno je dati određenje ova dva oblika
rada.
• Potreban rad predstavlja oblik rada koji omogućava reprodukciju postignutog civilizacijskog razvoja
za sve ljude. Potrebe koje ovaj oblik rada zadovoljava „počivaju kako na (istorijski uslovljenoj)
mogućnosti 'smiraja egzistencije', tako i na razvoju svestranih ljudskih sposobnosti (samoaktualizaciji)“
(Lazić, 1987: 31).
• Nasuprot potrebnom radu nalazi se sistemski rad, koji isključivo služi samoreprodukciji
uspostavljenog sistema društvene organizacije proizvodnje, koji proističe iz datih odnosa i osigurava
njegovo učvršćivanje.
• Dominacija sistemskog rada nad potrebnim ispoljava se kao klasna vladavina/dominacija,
omogućavajući stalno širenje prvog na račun drugog. Tako se nasuprot monopolizovanim privilegijama
klase kolektivnih vlasnika nalazi relativno siromaštvo društvenih grupa koje pretežno obavljaju
potreban rad, a to su najčešće delovi radništva i posredne klase.
 Sistemski rad i potreban rad

• Na potrebnom radu počiva upotrebna vrednost, dok se u osnovi planske vrednosti nalazi sistemski
rad. Ova dva oblika rada čine kontradiktorno jedinstvo, u kojem je potreban rad potčinjen
sistemskom (potčinjenost znači da se svakom obliku potrebnog rada nameću obeležja sistemskog
rada; zadat je planom, odvija se u uslovima koje određuje plan, cilj mu je ispunjenje plana itd.)

• Takođe, dok je potreban rad izgubio svoju samostalnost, dotle se sistemski rad razvija kao
relativno autonomna kategorija. Budući da sistemski rad može postojati autonomno, ali ne i
potreban rad, jasno je kako planska vrednost može stajati samostalno u odnosu na upotrebnu
vrednost.
 Klasna struktura u socijalizmu - klasa kolektivnih vlasnika

• Razmatranje strukture rada u socijalizmu vodi nas do pitanja o klasnoj strukturi.

• S obzirom na to da je plan osnovna društvena kategorija jasno je da se najpre mora analizirati klasa
kolektivnih vlasnika.
• Problem koji se javlja jeste identifikacija klase kolektivnih vlasnika.
• Zbog ideološkog prikrivanja klasnog karaktera društva, pripadništvo klasi kolektivnih vlasnika se javlja
kao istraživački zadatak.
• Vladajuća klasa u socijalizmu obavlja ulogu planskog agenta.
• Međutim, da bi planirala proizvodnju celokupnog društvenog života ona mora da „programira“
sopstvene zadatke. Otuda osnovno sistematizovanje vlastite hijerarhije (identifikacija, strukturisanje
itd.) mora da izvrši sama klasa kolektivnih vlasnika.
• Stepen ovlašćenja u komandnom planiranju zavisi od položaja koji pojedinac zauzima unutar
hijerarhije. Niko ne može pripadati ovoj grupaciji ako ne zauzima položaj unutar hijerarhije.
Reprodukcija ove grupacije se odvija putem procesa naimenovanja. Na ovaj način se određuju granice
vladajuće klase. Ko nema ovlašćenje naimenovanja ne pripada vladajućoj klasi.
• Taj mehanizam, odnosno oblik organizovanja se naziva nomenklatura. Preciznije, radi se o listi svih
položaja na koja su se vršila naimenovanja.
• Problem ovog sistema je taj što je sistem imao i vrh. Pitanje koje se postavlja jeste kako imenovati vrh?
 Klasa kolektivnih vlasnika

• Posledice tog sistema:

• 1) Svako ko je bio na vrhu nije mogao biti smenjen. Do promene je dolazilo putem državnih udara ili
prirodnom smrću vladara posle čega sledi kriza sistema.
• 2) Reprodukcija (međugeneracijska). Vladajuća grupacija se nije mogla samoreprodukovati jer je svaki
položaj bio kontrolisan sa viših položaja.
• Reprodukcija klase kolektivnih vlasnika se odvijala na sledeća dva načina:
• 1. Kretanje unutar hijerarhije klase. Ovo kretanje se može smatrati jednosmernim, kao napredovanje
unutar hijerarhije, jer se nazadovanje uglavnom pojavljuje kao „eksces“.
• 2. Apsorpcija novih članova klase
• Ukoliko zajedno posmatramo nemogućnost akumulacije ličnog vlasništva i nemogućnost
međugeneracijske reprodukcije (najveći deo potomaka nije dospevao u vladajuću grupaciju), jedan od
ključnih problema ove grupe jeste njena ukupna reprodukcija kao grupe.
 Klasa kolektivnih vlasnika

• Trajna tendencija hijerarhije klase kolektivnih vlasnika je da se uspostavi kao dosledna piramida s
pojedincem na vrhu i sve širim krugovima položaja (funkcija) prema dnu. Ta tendencija proističe
iz (u socijalizmu ponovo) demistifikovane tajne privatne svojine: da je u osnovi vlasništva nad
stvarima upravljanje ljudima. Kontinuum odnosa podređenosti/nadređenosti predstavlja (ne samo
između suprotstavljenih klasa, već i unutar same vladajuće klase) glavnu osovinu nove društvene
formacije.
• Kolektivno-vlasnička klasa je vladajuća klasa zato što upravlja celokupnom
proizvodnjom/reprodukcijom društvenog života. Ona je klasa zato što je to upravljanje njen
monopol, što istovremeno znači isključivanje radništva iz njega i suprotstavljanje ove dve grupe
kao neprijateljske. Ona je klasa kolektivnih vlasnika zato što ukupnom proizvodnjom upravlja kao
hijerarhija na osnovu sistema položaja koje njeni pripadnici zauzimaju u različitim odsecima.
• Pod njenom kontrolom se nalaze sredstva za proizvodnju, ali i radnici (proizvođači); ona utvrđuje
uslove njihove reprodukcije – materijalni položaj, obrazovanje, zdravstvenu i socijalnu zaštitu.
Budući da je radništvo razdvojeno od sredstva za proizvodnju, oni su izgubili i pravo da raspolažu
sopstvenim sposobnostima.
 Procesi decentralizacije
• Odnosi unutar klase kolektivnih vlasnika zasnivaju se na bezuslovnoj potčinjenosti nižih instanci višim i to duž
celokupne hijerarhijske piramide. Stoga te odnose istovremeno karakteriše trajno nastojanje nižih instanci za
autonomijom. Parcijalno realizovano nastojanje za osamostaljivanjem delova hijerarhije vladajuće klase
najčešće se naziva decentralizacija.
• Trajne suprotnosti unutar klase kolektivnih vlasnika predstavljaju dinamičko jezgro procesa decentralizacije.
Svetsko-istorijska dominacija kapitalističkog načina proizvodnje predstavlja, pak, opšti uslov radikalizovanja
tog procesa, dajući mu racionalne okvire. Drugi uslov čini mogućnost organizovanja relativno celovitog ciklusa
društvene reprodukcije unutar osamostaljenog segmenta društvenog sistema.
• U vezi sa relativnim značajem ova dva preduslova, mogu se razlikovati i dva osnovna oblika decentralizacije:
teritorijalni i funkcionalni.
• Prvi oblik decentralizacije je lakše objasniti.
• S obzirom na to da je vladajuća grupacija u socijalizmu bila i prostorno organizovana, nastojanje one njene
podgrupe (koja se po toj liniji uspostavlja) na osamostaljivanje od 'najvišeg' sloja klase prikazuje se u formi
zahteva za autonomijom teritorije kojom upravlja, dok se kao krajnji oblik te težnje javlja pokušaj stvaranja
nezavisne države. “Zaokružujući izvestan (potencijalno globalan) društveni segment u državu, ogranak klase
kolektivnih vlasnika ne postiže samo zaštitu sopstvene dominacije/nezavisnost … On osigurava i specifičnu
legitimaciju, pojavljujući se kao faktički organizator celokupne društvene reprodukcije, a time istovremeno i
kao zaštitnik određenih (istorijskih) interesa (potčinjenog) radništva, pa stanovništva i sl.” (Lazić, X)
 Procesi decentralizacije

• Ono što posebno karakteriše teritorijalnu decentralizaciju (za razliku od funkcionalne) jeste da ona može
dovesti do formiranja novog, 'užeg' globalnog društva, čija osnovna obeležja u osnovi ostaju nepromenjena.
• Međutim, unutar političkih odnosa stvarna kontrola nikada ne može biti prepuštena nižim instancama (a
pogotovo 'narodu'), jer bi to razorilo jedinstven hijerarhijski princip organizacije kolektivno-vlasničke klase.
• Do funkcionalne decentralizacije dolazi usled nastojanja da se osamostale 'niži slojevi' klase kolektivnih
vlasnika (tehnokratija), koji upravljaju posebnim segmentima jedinstvenog ciklusa reprodukcije društvenog
života (pre svega, jedinicama unutar materijalne proizvodnje).
• Potpuno ostvarenje ciljeva tehnokratije u vidu postignute autonomije dovelo bi do ukidanja vladajućeg
društvenog odnosa, jer posredovanje između izolovanih segmenata reprodukcije više ne bi vršili planski
aparati, već samo tržište (Lazić, 1987: 46).
• Kada, u uslovima globalnog sukoba sistema socijalizam počne da pokazuje jasne znake zaostajanja,
dopuštaju se određeni procesi decentralizacije, i to obično u obliku uvođenja ekonomskih reformi. „Referentni
okvir donošenja takvih odluka tada je isključivo ekonomski: smatra se da će veća inicijativa 'nižih' slojeva
dovesti (analogno kapitalističkoj organizaciji) do poboljšanja privredne efikasnosti“ (Lazić)
• Društveni sadržaj decentralizacije nalazi se (skriven!) u drugom planu. Reč je o tome da se izvesni dodatni
upravljački prerogativi prepuštaju nižim nivoima iste hijerarhije, s kojima postoji jedinstven klasni interes, a
koji se svakako nalaze pod apsolutnom kontrolom na osnovu same organizacije sistema (Lazić, 1987: 47)
 Procesi decentralizacije
• Ipak, previđa se da delegiranje procesa odlučivanja nižim instancama (čak i unutar iste društvene grupacije)
potkopava upravo samu tu sistemsku organizaciju, jer delegiranje dodatnih upravljačkih ovlašćenja nižim nivoima
lišava vladajući sloj njegove osnovne društvene uloge, samog razloga postojanja.
• Istovremeno, preuzimajući sve celovitiju preduzetničku ulogu, 'niži' slojevi klase kolektivnih vlasnika razvijaju sve
autonomniji društveni interes, a zatim i društvenu svest, čime se ova grupacija javlja kao sve snažnija društvena
snaga (Lazić, 1987: 47).
• S tim u vezi, funkcionalna decentralizacija dovodi do razaranja tkiva jedinstvene kolektivne vladajuće hijerarhije,
pa tako i dominantnog odnosa i vodi ili u društvenu dezintegraciju ili biva prevladana cirkularnim procesom
ponovne centralizacije (Lazić, 1988b: 55).
• Gubljenje realne društvene uloge od strane višeg sloja vladajuće grupacije biva praćeno iščezavanjem legitimnosti
njenog vladanja. Razlika između ove dve društvene grupe (politokratije i tehnokratije) na taj način postaje sve
vidljivija, pri čemu se prva prikazuje kao iracionalna, a druga kao racionalna društvena snaga (ovakav odnos bio je
pojačan dominantnom ulogom tržišta na globalnom planu!) (Lazić, 1987: 47)
• S tim u vezi „društveni sukobi se zaoštravaju...i tada se pokazuje stvarna društvena moć, odnosno ispoljava se prava
priroda vladajućeg sistema. Procesi decentralizacije se obrću u ponovnu koncentraciju odlučivanja/vlasti/moći.
Privredna reforma se suspenduje, iznikli tržišni elementi atrofiraju. Tehnokratija gubi samostalnu društvenu osnovu i
bez otpora se preobraća u (podređeni) sloj jedinstvene klase kolektivnih vlasnika“ (Lazić, 1987: 48).
• Vidimo, dakle, da su granice koje reforme ne mogu da pređu određene prirodom vladajućih društvenih odnosa, pa se
otuda i najčešće postavljen problem u vidu mogućnosti reformi u socijalizmu, prema Lazićevom mišljenju, obrće u
inverzni oblik - granica tih reformi (Lazić, 1988b: 53).
 Posredna klasa
• Hijerarhijska struktura koja je obeležavala klasu kolektivnih vlasnika, karakterisala je i ostale društvene
grupacije.
• Kada je reč o posrednoj klasi u socijalizmu, najpre treba dovesti u pitanje teorijske pokušaje da se
sredina stratifikacijske skale neizostavno uključi u jedan od njenih polova, što, svakako, predstavlja
uprošćavanje i jednostavno prikazivanje složenih procesa društvene stratifikacije u socijalističkom
društvu.
• Jasna potvrda prethodnog zaključka nalazi se u tome što posredni slojevi poseduju izvesna zajednička
empirijska obeležja koja ih čine relativno homogenom celinom, različitom, kako od vladajuće klase,
tako i od radničke klase. Zajedništvo posrednih slojeva počiva, pak, na sličnom materijalnom položaju,
obrazovanju, interesima, oblicima svesti, stilu života, tj. ukupnom načinu života.
• Ipak, ono što se nikako ne sme izgubiti iz vida jeste činjenica da priroda rada u socijalizmu dovodi do
cepanja posredne klase na dve suprotstavljene celine. Naime, dominacija sistemskog nad potrebnim
radom ima značajne posledice, pre svega, na karakter rada, ukupnu klasnu strukturu, kao i na oblike
konstituisanja slojeva posredne klase (Lazić, 1987: 53).
• Na taj način, dominantnost sistemskog rada nad potrebnim dovodi do kontradiktornosti položaja
posrednih slojeva u socijalizmu. Uz to, kontradiktornosti i ambivalentnosti položaja grupe posrednih
slojeva u socijalizmu, umnogome, doprinosi još i činjenica da njih čine nosioci nižih rukovodećih
(komandno-planskih) funkcija, s jedne, i sloj stručnjaka, s druge strane.
 Posredna klasa
• Prve grupe, poput vladajuće klase, obavljaju sistemski rad, mada se njihov rad, najčešće, predstavlja kao
potreban; naime, neophodnost takvog rada za održavanje vladajućeg društvenog odnosa, predstavlja se
kao nužnost samog društvenog opstanka.
• S druge strane, sloj stručnjaka unutar posredne klase, poput radništva obavlja potreban rad. Drugim
rečima, dva osnovna sloja posredne klase formiraju se na različitim temeljima: jedan na obavljanju
profesionalnih (stručnih) poslova, drugi na vršenju nižih rukovodećih (komandno-planskih) funkcija, što
u velikoj meri doprinosi nehomogenosti srednje klase.
• Na taj način su niži rukovodioci i stručnjaci činili dva osnovna sloja srednje (posredne) klase u
socijalizmu.
• Usled specifičnog karaktera jugoslovenskog (kvazi) tržišnog socijalizma, privatna svojina imala je
marginalni značaj.
• U skladu sa tim, na temelju posedovanja ograničenog privatnog vlasništva, konstituisala se, izvan
dominantnog klasnog odnosa i grupacija sitnih preduzetnika. Iako su sitni preduzetnici imali
zajednička obeležja sa dva osnovna sloja posredne klase, oni su, na opštem planu reprodukcije
socijalističkog načina proizvodnje bili „izvan“ vladajućeg oblika odnosa i na taj način su predstavljali
„vansistemsku kategoriju“ (poput poljoprivrednika).
 Posredna klasa
• Iako karakter i priroda rada u socijalizmu posredne slojeve cepaju i povezuju sa susednim klasama, njih, ipak, kao
što je prethodno naglašeno, ne smemo uključiti u krajnje klase, posebno stoga što: prvo, rezidualna moć koju
poseduju, a koja je izvedena iz strukture nadređenih, ne dozvoljava da o posrednim slojevima govorimo kao o
segmentu vladajuće klase; i drugo, usled različitog načina rada, veće zarade, većeg ugleda, kao i ukupnog načina
života, posredne slojeve ne možemo svrstati ni u klasu radništva.

• Međutim, grupaciju posrednih slojeva, bez obzira što ne pripada osnovnim klasama, ne možemo posmatrati ni
nezavisno od njih, jer ona nema samostalnu osnovu na kojoj bi gradila svoju egzistenciju. Društvenu osnovu na
kojoj počiva srednja klasa predstavlja upravo odnos dveju osnovnih klasa. Drugim rečima, na suprotstavljenosti
dveju temeljnih klasa, kao i suprotnosti sistemskog i potrebnog rada, leži društvena mogućnost opstanka i
reprodukcije posredne klase u socijalističkom društvu (Lazić, 1987:55).

• U celini gledano, ceo korpus posredne klase u socijalizmu bio je obeležen znakom protivurečnosti, a upravo takva
priroda omogućava joj ispunjenje njene ključne uloge: da bude (posredujuća) „tampon“ grupa između dve osnovne
klase, odnosno amortizer eventualnog klasnog sukobljavanja po frontalnoj osi društvenog sukobljavanja.
 
 Radnička klasa/radništvo

• Sistemski „deficit“ u klasnom konstituisanju, odnosno nemogućnost samostalnog (autonomnog) političkog i

sindikalnog organizovanja, kao i uobličavanja i izražavanja specifičnih klasnih interesa na idejnom planu razlog
su zbog koga se prilikom analize socijalističkog društva ova grupacija naziva radništvom, kako bi se na taj način
i terminološki istakla razlika između nje i radničke klase u kapitalističkom poretku.
• Radnička klasa takođe predstavlja fragmentisanu društvenu grupu.
• Prilikom analize oblika fragmentacije radničke klase, treba poći od najosnovnijeg oblika fragmentacije – stepena
obrazovanja, odnosno kvalifikacije, i podele radnika na kvalifikovane i nekvalifikovane.
• Već ova „kvalifikacijska podela“ pokazuje da i u samom jezgru klase dominacija sistemskog rada pretvara
tehničku podelu rada u hijerarhijsku diferencijaciju.
• Ono što je, međutim, bitno da se naglasi jeste da su učinci ovakve stratifikacije suprotni od učinaka u klasi
kolektivnih vlasnika. „Dok je hijerarhija tamo gradila jedinstven korpus klase, ovde ona dovodi do dalje klasne
segmentacije (fragmentacije, atomizacije...). Razlika (suprotni efekti) potiče otuda što je u prvom slučaju
hijerarhija posredovana organizacijom (partijom), koja artikuliše njene opšte interese, dok je svako samostalno
organizovanje radnika (koje bi moglo da prevaziđe partikularne manifestne interese) u socijalizmu u principu
isključeno“ (Lazić, 1987: 59).
 Radnička klasa/radništvo
• Jednu od važnih osnova po kojoj se vrši segmentacija radnika čini i položaj privredne grane, odnosno
pojedinih preduzeća. Pošto su se na osnovu planskih odluka neka preduzeća nalazila u povoljnijem položaju,
svim zaposlenima u privilegovanim jedinicama (pa tako i radnicima) bilo je omogućeno sticanje znatnih
materijalnih prednosti (poput zarada, stanova, letovališta itd.).
• Strukturalna nejednakost ovde je bila prikrivenija, a uz to se stvarala spontano kompetitivna svest radnika
zaposlenih u delimično, ili prividno, konkurentskim ekonomskim jedinicama (Lazić, 1987: 60). Zbog veoma
neujednačenih uslova poslovanja, privredni subjekti su se nalazili u različitom položaju, što se u velikoj meri
odražavalo na visinu ličnih dohodaka zaposlenih.
• Fragmentacija radništva nije pratila samo linije konkurentskih odnosa između preduzeća, već se odvijala i na
teritorijalnom planu, dovodeći do teritorijalne, odnosno nacionalne fragmentacije (Lazić, 1987: 60).
• Na osnovu prethodno prikazanih oblika fragmentacije radničke klase cilj je bio da se ukaže na ključnu
tendenciju unutar socijalističkog društva u pogledu konstituisanja klase radništva. Njena atomizacija
predstavljala je „spontanu“ posledicu same klasne strukture, ali i institucionalni proizvod delatnosti vladajuće
klase kolektivnih vlasnika.
Literatura:
• Obavezna literatura:
• Lazić, M. (1987) U susret zatvorenom društvu. Zagreb: Naprijed, str. 9-
73
• Golubović, Z. (1982) Staljinizam i socijalizam. Beograd, str. 69-141