CHÖÔNG X

ÑIEÀU HOØA SÖÏ BIEÅU

HIEÄN GEN VAØ BIEÄT
HOÙA TEÁ BAØO
I. CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG ÑIEÀU
HOØA
II. CAÙC MÖÙC ÑIEÀU HOØA
III. ÑIEÀU HOØA ÔÛ
PROKARYOTAE
IV. SÖÏ BIEÄT HOÙA TEÁ BAØO
 Ñieàu hoøa söï bieåu hieän cuûa
gen.
• Moãi sinh vaät coù hoaït ñoäng soáng trong moâi
tröôøng ôû daïng cô theå. Caùc sinh vaät ñôn
baøo laø moät teá baøo. Cô theå sinh vaät ña
baøo goàm nhieàu teá baøo coù söï bieät hoùa
chöùc naêng, nhöng toaøn boä chuùng phoái hôïp
vôùi nhau haøi hoøa thaønh moät theå thoáng
nhaát trong moái quan heä beân trong vaø vôùi
moâi tröôøng beân ngoaøi. Hoaït ñoäng cuûa gen
trong cô theå thoáng nhaát ñöôïc ñieàu hoøa
chính xaùc theo thôøi gian vaø trong khoâng gian
tuaân theo chöông trình phaùt trieån caù theå.
HOÏC THUYEÁT TRUNG TAÂM
(The central dogma)
Hoïc thuyeát trung taâm
cho raèng thoâng tin
treân nucleic acid coù
theå ñöôïc tieáp noái lieân
tuïc (sao cheùp) hay
chuyeån tieáp (phieân
maõ vaø dòch maõ),
nhöng söï chuyeån daïng
thoâng tin thaønh protein
laø khoâng thuaän
 MÖÙC ÑOÄ BIEÅU HIEÄN GEN
Caùc gen coù theå ñöôïc bieåu hieän vôùi nhöõng hieäu
quaû khaùc nhau trong nhöõng thôøi ñieåm vaø moâi
tröôøng khaùc nhau
 I. CAÙC HIEÄN TÖÔÏNG ÑIEÀU
HOØA.
• 1. Ñieàu hoøa thích nghi
• 2. Hoaït ñoäng noái tieáp cuûa caùc gen.
• Khi phage xaâm nhaäp vi khuaån, DNA cuûa
phage luùc ñaàu sao cheùp, sau ñoù caùc protein
khaùc nhau môùi ñöôïc toång hôïp neân. Nhö vaäy
coù caùc gen “sôùm”, sôùm taïo enzyme sao cheùp
DNA vaø caùc gen “muoän” xaùc ñònh caùc thaønh
phaàn cuûa voû. Trong quaù trình nhieãm vi khuaån
nhoùm gen ñaàu hoaït ñoäng, nhoùm thöù hai hoaït
ñoäng tieáp theo.
3. Bieät hoùa teá baøo
• Nhieàu sinh vaät baäc cao nhö con ngöôøi chöùa
nhieàu tæ teá baøo baét nguoàn töø moâït hôïp
töû do chia nguyeân nhieãm. Töø moät hôïp töû
ban ñaàu ñeán khi tröôûng thaønh cô theå ngöôøi
coù khoaûng 200 loaïi teá baøo khaùc nhau (teá
baøo tim, gan , thaän, da...). Moãi loaïi teá baøo
chæ bieåu hieän moät phaàn thoâng tin. Quaù
trình chuyeân moân hoùa chöùc naêng ñoù goïi
laø söï bieät hoùa (differenciation).
 Teá baøo
goác phoâi
sinh saûn
taïo nhieàu
doøng teá
baøo bieät
hoaù khaùc
nhau
Toùm taét töø Gene ñeán
Protein
 II. CAÙC MÖÙC ÑIEÀU HOØA.
• Caùc cô cheá ñieàu hoaø söï bieåu hieän cuûa gen
coù theå taùc ñoäng ôû moät hay nhieàu möùc ñoä
khaùc nhau. Söï ñieàu hoaø coù theå ôû möùc ñoä
ngay baûn thaân gen baèng söï kieåm soaùt thôøi
gian vaø toác ñoä phieân maõ. Caùc cô cheá khaùc
coù theå hoaït ñoäng luùc dòch maõ hoaëc sau
phieân maõ. Sô ñoà 7.3 moâ taû caùc möùc ñieàu
hoaø khaùc nhau trong söï bieåu hieän cuûa boä
gen.
1. Möùc chaát nhieãm saéc (Chromatine)
• Ngay treân sôïi nhieãm saéc coù theå thöïc hieän caùc kieåu:
• -Söï caét bôûi Dnase I ôû moät soá vuøng treân DNA boä gen
laøm thaùo xoaén ñeå caùc gen coù bieåu hieän (1) cuûa h.7.3. Hai
vuøng ñöôïc löu yù: caùc ñieåm nhaïy caûm (sensible) vaø sieâu
nhaïy caûm (hypersensible).
• Caùc vuøng nhaïy caûm coù lieân quan ñeán caùc gen coù
hoaït tính cao vaø nhöõng gen ñaõ qua bieåu hieän roài (nhö caùc
gen hoaït ñoäng ôû phoâi). Caùc vuøng sieâu nhaïy caûm lieân
quan ñeán caùc gen coù hoaït tính raát cao (nhö caùc gen histone).
• -DNA Z laø daïng caáu truùc sieâu xoaén coù theå lieân quan
ñeán ñoùng môû gen (2).
• -Söï methyl hoaù caùc base (3). ÔÛ caùc Prokaryotae söï
methyl hoaù coù theå thöïc hieän ñoái vôùi A vaø C, ôû
Eukaryotae söï methyl hoaù thöïc hieän vôùi C vò trí 5. Söï methyl
hoaù laøm gen ngöøng hoaït ñoäng. Ví duï: nhieãm saéc theå X
baát hoaït ôû ngöôøi thuoäc loaïi sieâu methyl hoaù.
• - Söï thay ñoåi caáu hình (reconfiguration) coù theå aûnh
höôûng ñeán söï bieåu hieän cuûa gen.
2. Möùc phieân maõ (Transcriptionel)
• Ñaây laø söï ñieàu hoaø aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán
vieäc môû hoaëc ñoùng cuûa gen. kieåu ñieàu hoaø
naøy thöôøng gaëp trong ñieàu hoaø trao ñoåi chaát,
cuõng nhö caùc quaù trình bieät hoaù teá baøo.
• -Söï taùc ñoäng cuûa caùc trình töï cis (ñeàu phía)
naèm treân cuøng maïch DNA nhö enhancer (ñoaïn
taêng cöôøng) laøm taêng söï phieân maõ.
• -Ñieàu hoøa bôûi caùc nhaân toá trans (leäch phía)
do caùc nhaân toá khoâng naèm cuøng treân moät
maïch DNA (protein hoaëc RNA).
• -Choïn löïa promoter thích hôïp
• -Attenuation (söï giaûm bôùt tính tieát).
3. Möùc sau phieân maõ
(Post-transcriptionel)
• Söï ñieàu hoøa coù theå bieåu hieän ôû möùc taùc ñoäng
leân mRNA thoâng tin, chuùng ta ñaõ gaëp tröôøng hôïp
treân khi mRNA thoâng tin bò caét bôûi caùc intron vaø
gaén caùc exon laïivôùi nhau ñeå taïo mRNA thoâng tin
tröôûng thaønh. Nhö vaäy caùc heä thoáng aûnh höôûng
ñeán söï tröôûng thaønh cuûa mRNA thoâng tin coù theå
kieåm tra giaùn tieáp bieåu hieän cuûa gen töông öùng.
Caùc mRNA cuûa Eukaryotae coøn coù nhöõng ñoïan
khoâng maõ hoùa lieân quan tôùi thôøi gian toàn taïi vaø
ra khoûi nhaânvaøo teá baøo chaát.
• -Splicing khaùc nhau (7).
• -Ñieåm polyadenine hoùa khaùc nhau(polyadenilation)
• -Ñoät bieán treân phaân töû mRNA
• -Baùn chu kyø phaân huûy cuûa mRNA (8)
• -Söï baûo toàn caùc RNA trong teá baøo (9).
4. Möùc dòch maõ (Transductionel)
-Söï bieán ñoåi cuûa caùc nhaân toá khôûi söï IF
(10)
5. Möùc sau dòch maõ (Post-transductionel)
• ÔÛ ñaây coù söï ñieàu hoøa hoaït tính cuûa protein. Sau khi maïch
polypeptid ñöôïc toång hôïp neân, caùc protein nhieàu khi chòu caùc
bieán ñoåi thöù caáp tröôùc khi bieåu hieän hoaït tính. Ví duï: trypsin
laø enzyme chæ coù hoaït tính sau khi chaát tieàn thaân (proenzyme
khoâng coù hoaït tính) bò caét maát moät ñoaïn polypeptide.
• Caùc protein coù theå chòu nhöõng bieán ñoåi laäp theå (allosteric) nhö
söï keát hôïp caùc enzyme vôùi moät soá saûn phaåm ñaëc bieät coù
theå laøm thay ñoåi caáu truùc khoâng gian cuûa chuùng daãn ñeán
maát hoïat tính.
• -Glycosylation, phosphorylation,…(11): gaén theâm caùc nhoùm chaát
nhö ñöôøng, phosphore ñeå protein coù hoaït tính.
• -Tín hieäu peptide laø ñoïan naèm gaàn phía ñaàu N cuûa polypeptide
vaø ribosomeñang toång hôïp maïch naøyvôùi löôùi noäi chaát.
• -Söï phoùng thích ra protein coù hoaït tính töø moät phöùc hôïp , nhö
töø proinsulin thaønh insulin.
 Insulin töï nhieân vaø
thöông phaåm
• – Ñaàu tieân, pre-pro-insulin coù peptide tín hieäu
(signal peptide) ñöôïc toång hôïp.
• – Tieáp theo, peptide tín hieäu bò caét maát bôûi
enzyme signal peptidase thaønh pro-insulin (hình
5.3) goàm maïch A (21 amino acid), maïch B (30
amino acid) vaø peptide C (33 amino acid).
• – Cuoái cuøng, peptide C bò caét boû bôûi enzyme
trypsin coøn laïi 2 maïch A vaø B gaén nhau qua
2 caàu disulfide.
Hình 1. Kyõ thuaät gene toång hôïp insulin taùi toå hôïp cuûa ngöôøi trong vi
khuaån.
(a)Proinsulin. Ñeå insulin coù hoaït tính, ñoaïn peptide töø 31 ñeán 65 bò caét
boû.
 Söï oåån ñònh vaø gaáp cuoän
• Trình töï amino acid khoâng ñuû ñaûm
baûo cho polypeptide taïo daïng hình coù
tính ñaëc hieäu cao ñeå ñaùp öùng ñuùng
chöùc naêng cuûa noù.
• Nhoùm caùc protein chaperone giuùp caùc
polypeptide gaáp cuoän ñuùng daïng hình
khoâng gian ba chieàu coù ñuû hoaït tính
sinh hoïc vaø moät soá enzyme nhö
disulfide isomerase giuùp taïo caàu noái
disulfide.
• Caùc protein gaáp cuoän khoâng ñuùng
coù theå gaây ra beänh nhö Alzheimer,
chöùng xô nang (cystic fibrosis), nhieàu
caên beänh ung thö … laø keát quûa cuûa
söï gaáp neáp sai.
•  Caùc enzyme peptidyl prolyl isomerase vaø
caùc enzyme protein disulfide isomerase
cuõng tham gia vaøo vieäc gaáp cuoän
chính xaùc vaø höõu hieäu cuûa nhieàu
protein in vivo.
 Caùc bieán ñoåi sau dòch maõ
• Söï caét xeùn bôûi protease Ví duï, caùc enzyme
tieâu hoaù nhö trypsin, chymotrypsin vaø pepsin.
• Glycosyl hoùa : gaén theâm caùc goác hoaëc
chuoãi ñöôøng. Thöôøng gaëp ôû caùc protein
maøng hoaëc caùc protein ngoaïi baøo ôû
Eukaryotae. Glycosyl hoaù coù nhieàu chöùc
naêng : tröïc tieáp laøm trung gian cho caùc hieäu
öùng sinh hoïc cuûa moät soá protein (hCG vaø
erythropoetin), ñònh höôùng muïc tieâu (caùc
enzyme cuûa lysosome), nhaän bieát (caùc thuï
theå), oån ñònh caáu truùc, thay ñoåi ñoä hoøa tan,
taêng baùn chu kì toàn taïi cuûa phaân töû.
•  
• – Phosphoryl hoùa : gaén theâm nhoùm
phosphate vaøo protein, maø chaát cho chuû
yeáu laø ATP. Quaù trình coù theå thuaän
nghòch nhôø heä thoáng 2 enzyme : kinase vaø
phosphatase. Noù
• laøm thay ñoåi hoaït tính sinh hoïc hoaëc tính
chaát hoùa lyù cuûa polypeptide.
• Ngoaøi ra, coù nhieàu kieåu bieán ñoåi sau
dòch maõ khaùc nhö acetyl hoùa (acetylation),
acyl hoùa (acylation), amid hoùa (amidation),
sulfate hoùa (sulfation), hydroxyl hoùa
(hydroxylation), taïo noái S-S,...
III. ÑIEÀU HOØA BIEÅU HIEÄN
GEN ÔÛ PROKARYOTAE
• Trong teá baøo coù nhöõng enzyme ñöôïc toång hôïp
ñeàu laø caùc enzyme cô caáu (constitutif), caùc
enzyme khaùc chæ xuaát hieän khi caàn bieán ñoåi
goïi caûm öùng (inducible). Töông öùng phaân
bieät : gen cô caáu vaø gen ñieàu hoøa (regulator).
Caùc gen cô caáu ñöôïc phieân maõ lieân tuïc, caùc
saûn phaåm thöôøng xuyeân coù maët trong teá
baøo. Ví duï: caùc gen söû duïng ñöôøng glucose.
Caùc gen ñöôïc ñieàu hoøa hoaït ñoäng tuøy ñieàu
kieän cuï theå cuûa moâi tröôøng nhö caùc gen söû
duïng lactose ôû E.coli.
 1. Promoter
• RNA polymerase laø moät phöùc hôïp nhieàu protein neân tieáp
xuùc cuøng luùc vôùi nhieàu base cuûa DNA. Ñeå khôûi söï chính
xaùc, tröôùc tieân RNA polymerase phaûi nhaän bieát ñuùng
nhöõng vuøng ñaëc hieäu ñoù treân DNA, ñöôïc goïi laø promoter.
Promoter (vuøng khôûi ñoäng) ñöôïc ñònh nghóa laø vuøng DNA,
nôi maø RNA polymerase gaén vaøo khôûi söï phieân maõ. Phaàn
lôùn promoter ôû E. coli coù cuøng moät caáu truùc nhö 6 trình töï
promoter treân hình 11.4. Base ñaàu tieân ñöôïc phieân maõ ra
mRNA (luoân laø purine, thöôøng laø adenine) ñaùnh soá +1, vaø
taát caû caùc base phía 5’ hay “phía tröôùc” so vôùi noù, khoâng
ñöôïc phieân maõ, laø soá tröø (–). Ngay phía tröôùc +1 coù 6 base
thöôøng vôùi trình töï TATAAT ôû xung quanh –10, coøn goïi laø
hoäp Pribnow (Pribnow box). Khoâng phaûi taát caû promoter coù
ñuùng trình töï naøy, neân coøn goïi chuùng laø trình töï nhaát trí
(consensus sequence). Xung quanh vò trí –35 coù trình töï nhaát trí
TTGACA. Caàn löu yù laø treân hình moâ taû 6 trình töï moät
maïch DNA, thöïc teá DNA polymerase nhaän bieát vaø gaén vôùi
DNA maïch keùp, maëc duø phieân maõ söû duïng moät trong hai
maïch laøm khuoân.
 Töông taùc cuûa RNApolymerase vôùi promoter.
Phía treânlaø phöùc hôïp RNA polymerase loõi gaén vôùi sigma.
Giaûi thích söï gia giaûm tình tieát (attenuation)
A. mRNA töï do. B. Noàng ñoä tryptophan cao. C. Thaáp.
Baét caëp 1&2- 3&4 Ribosome gaén 3&4 stop Trptophan
thaáp:2&3
1. Kieåm tra bieán döôõng.
• Toång hôïp tryptophan töø chaát A (acid
chorismique) qua 5 giai ñoaïn keá tieáp do 5 enzyme
xuùc taùc. Toång hôïp 5 enzyme E1, E2, E3, E4, E5 do
5 gen naèm keà nhau ñieàu khieån: Trp1, Trp2, Trp3,
Trp4 vaø Trp5...
• ÔÛ moät ñaàu cuûa 5 gen caáu truùc coù 2 gen
nöõa laø gen khôûi ñoäng (promoter) vaø gen chæ
huy (operator). Toaøn boä caùc gen caáu truùc, gen
khôûi ñoäng vaø chæ huy laø 1 operon
• Moät gen khaùc, cuõng laø gen caáu truùc, goïi
laø gen ñieàu hoøa (regulator).
 2. Kieåm tra thoaùi döôõng
(catabolisme).
• Trong thoaùi döôõng caùc chaát thöùc aên
ñöôïc phaân huûy ñeå taïo naêng löôïng hoaëc
caùc chaát caàn thieát cho quaù trình toång hôïp.
Cô cheá ñieàu hoøa ôû ñaây veà nguyeân taéc
gioáng vôùi ñieàu hoøa bieán döôõng, chæ coù
khaùc laø söï coù maët cuûa cô chaát (ví duï
lactose), goïi laø chaát caûm öùng daãn tôùi
toång hôïp enzyme phaân huûy.
• Operon lactose laø ví duï raát roõ veà cô cheá
ñieàu hoøa naøy.
Summary: From Gene to Protein
Eucaryotes
 III. SÖÏ BIEÄT HOÙA TEÁ
BAØO
• 1. Caùc teá baøo bieät hoùa chöùa thoâng tin
nhö nhau
• 2. Caùc teá baøo chæ söû duïng moät phaàn
thoâng tin
• 3. Hoaït ñoäng noäi tieáp cuûa caùc gen trong
quaù trình phaùt trieån phoâi.
• 4. Söï ñieàu hoøa phieân maõ laø caên baûn
trong bieät hoùa teá baøo.
• 5. Ñieàu hoøa söï phaùt trieån phoâi.
5. Ñieàu hoøa söï phaùt trieån phoâi
• Söï ñieàu hoøa ôû möùc phieân maõ giöõa vai
troø quan troïng trong söï phaùt trieån phoâi.
Ngay laàn phaân chia ñaàu tieân cuûa hôïp töû
teá baøo chaát ñaõ phaân boá khoâng ñeàu coù
aûnh höôûng ñeán quaù trình bieät hoùa teá
baøo tieáp theo. Söï phaân boá caùc chaát ôû
phoâi mang vaø phoâi vò khoâng ñoàng ñeàu
daãn ñeán söï bieät hoùa. Nhöõng tín hieäu töø
caùc teá baøo laân caän cuõng coù aûnh höôûng
ñeán söï bieät hoùa caùc teá baøo.
• Moät kieåu gen coù theå taïo caùc kieåu hình khaùc
nhau do ñieàu kieän MT , ngöôïc laïi kieåu hình
gioáng nhau coù theå töø caùc kieåu gen khaùc
nhau. Ví duï, ôû ngöôøi, 1 hôïp töû sau khoaûng 50
laàn nguyeân phaân taïo cô theå tröôûng thaønh
vôùi hôn 200 loaïi teá baøo khaùc nhau.
• Ví duï, taát caû teá baøo ngöôøi coù gen taïo
insulin, nhöng gen naøy chæ bieåu hieän ôû teá
baøo beta tuyeán tuïy vaø khi bieåu hieän yeáu thì
bò beänh tieåu ñöôøng, trong khi caùc gen insulin
hieän dieän ôû khaép nôi, nhöng laïi im laëng.
 Summary: the Regulation of
Gene Expression in Procaryotes

1. Initiation of transcription
(activators, repressors)
2. mRNA stability / degradation
3. Initiation of translation
(proteins that bind the S-D sequence, anti-sense RNA)
4. Protein activity
5. Protein degradation
Toång keát veà söï ñieàu hoøa bieåu
hieän Gen ôû Eukaryotae