U|LGCFp;DF\ pUF0FTF XFSEFHL

VG[ O],MGF 5FSDF\

ZMUG]\ lGI\+6

ડો. જે. આર. તલાવીયા

મદદનીશ પ્રાધ્યાપક
વનસ્પતિ રોગશાસ્ત્ર વિભાગ,
જુ.કૃ.યુ., જુનાગઢ
 રોગ એટલે શુ ં ?

• રોગ સામાન્ય રીતે એક છોડ નો અસામાન્ય વિકાસ અને / અથવા

પ્લાન્ટ ડિસ ફંક્શન તરીકે ઓળખાઈ છે .

વનસ્પતિ માં રોગ કરતા રોગકારકો

 ફૂ ગ
 જીવાણું
 વિષાણું
 અલગી
 કૃમિ
રોગ નાં લક્ષણો
U],FAGM E}SLKFZM
Bacterial Blight (Xanthomonas campestris)
Most susceptible plants: begonia, geranium, zinnia.
Crown and Root Rot (Phytophthora spp.)
Most susceptible plants: gerbera daisy, gloxinia,
pansy
Powdery Mildew (Erysiphe cichoraceaum)
Most susceptible plants: begonia, chrysanthemum,
gerbera daisy, kalanchoe, zinnia
Downy Mildews of Ornamental Plants
Gladiolus wilt

Rust
 Gerbera
Sooty mold

Wilt

Powdery mildew
Magnesium deficiency
pH induced leaf yellowing
Herbicide drift
Fusarium crown and root rot (Fusarium oxysporum f.sp. radicis-lycopersici)
Bacterial canker (Clavibacter michiganensis subsp. michniganensis)
Tomato Mosaic Virus (ToMV)
Tomato Spotted Wilt Virus
(TSWV)
Chilli: Leaf curl virus
Anthracnose
Watermelon wilt
Watermelon virus
Coriander
Powdery mildew

Wilt
!P :J:KTF
· lAGH~ZL VFU,F 5FSGF Hl0IFvD]l/IF
N]Z SZLG[ GFX SZJMP
· GJL DF8L GFBJFGL CMI TM ;]I"TF5DF\
T5FJLG[ GFBJLP
· U|LGCFp;DF\ TF5DFG VG[ E[H 5]ZTF 5|
DF6DF\ D/JF HM.V[P
· U|LGCFp;DF\
J5ZFTF ;FWGM ;FY[ ZMUGF H\T]VM
NFB, G YFI T[GL SF/HL ZFBJLP
ZP T\N]Z:T HDLG4 ALH VG[ W~GL 5;\NUL

· HDLGqDF8L ZMU D]ST CMJL HM.V[

BF; SZLG[ GJL DF8LGM p5IMU
SZJM HM.V[P

· ALH 5|DFl6T VG[ T\N]Z:T 5;\N SZJ]\P

· W~G]\ JFJ[TZ SZJFDF\ VFJ[ tIFZ[ 56

T\N]Z:T VG[ D]/G[ NJFGL DFJHT
VF5LG[ H JFJJ]\P
 #P B[TL SFIM"YL ZMU lGI\+6
· B[TL SFIM" äFZF ZMU lGI\+6 V[8,
[ S[ ;FZL B[TL 5wWlTVM
V5GFJLG[ 5FSGL T\N]Z:TL JWFZJL
VG[ ZMUYL YT] G]SXFG V8SFJJ]\

· T[DF\ DF8LGM 5|SFZ4 HDLGGL

lGTFZXlST4 HDLGGM 5LPV[rFP
VG[ U|LGCFp;G]\ ;]1D
JFTFJZ6GM ;DFJ[X YFI K[P

· 5FSGL HFT V[JL 5;\N SZJL S[ U|LG

$P ZF;FIl6S BFTZ VG[ l5IT jIJ:YF

· ;5|DF6 BFTZ VF5J]\ S[ H[YL 5MQFS

TtJMGL p65 S[ JWFZ[ 5MQFSYL KM0
ZMUU|FCI G AG[P
· JW] DF+FDF\ 5MQFS TtJM VF5JFYL
HDLGDF\ 1FFZMGL DF+F 56
JW[ K[ H[ KM0G[ G]SXFGSFZS K[P
· JW] 5|DF6DF\ l5IT VF5JFDF\
VFJ[ VG[ HDLGGL lGTFZXlST ;FZL G
CMI TM D]/ lJ:TFZDF\ 5F6LGM ;\U|C
YFI K[ H[ G]SXFGSFZS K[P
· ;TT 5F6LGM ;\U|C YJFYL D]/GF SMQFM
· KM0 5F6L ;\U|
CG[ VJFTHLJL ;]1DHLJF6]VM äFZF
GF.8=[8 H[JF h[ZL Z;FI6GF KM0
K[ H[ KM0G[ G]SXFGSFZS K[P

· ,F\AF ;DI ;]WL 5FG ELGF ZC[ TM ZMU

VFJJFGL XSITF JW[ K[P KM0G[ IMuI V\
TZ[ JFJJFDF\ VFJ[ TM CJFGL
VJZHJZG[ SFZ6[ VF ;D:IF C/JL SZL
XSFIP

· 5F6LGL U]6JTF VG[ VFd,TF VF\S 56 5FS

5P 5|lTSFZS HFTM
· U|LG CFp;DF\ JJFTF 5FSMGL ZMU 5|
lTSFZS HFTM p5,aW CMI TM 5|YD 5;\
NUL VF5JLP

· KM0DF\ ZMU5|lTSFZSTF VFJ[ TM T[YL

lAGh[ZL Z;FI6M H[JF S[ ;[l,;[l,S V[l;04
RL8M;FG VG[ DMGM5|M8[XLID
OM:O[8 H[JF Z;FI6MGM p5IMU SZJMP

· H{lJS lGI\+SMGM p5IMU SZJM

H[ KM0G[ ZMUGF H\T]VM ;FD[ 5|
&P 5FSGL O[ZAN,L
· ;FDFgI ZLT[ ZMUSFZSMGF IHDFGM
VD]S 5FSM 5]ZTF DIF"lNT CMI K[P

· V[S GM V[S 5FS ,F\AM ;DI JFJJFDF\

VFJ[ TM ZMUSFZSMGL ;\bIF JWTL CMI
K[P

· ;DIF\TZ[ 5FSGL O[ZAN,L SZJFDF\

VFJ[ TM ZMUSFZSMGL ;\bIF SFA]DF\
ZFBL XSFI K[P
*P :SFp8L\U sVJ,MSGf
· 5FSDF\ ;TT VJ,MSG SZJFDF\ VFJ[TM
ElJQIDF\ SIF 5FSGL
VJ:YFV[ VG[ ;DI[ ZMU VFJ[ K[ T[GL
HF6SFZL D/TL ZC[ K[P T[YL
ZMUSFZSMG[ SFZ6[ YT]\ VFlY"S
G]SXFG V8SFJL XSFIP

· ;TT VJ,MSGYL KM0DF\ YT]\ G]SXFGG]\

IMuiF SFZ6 HF6L XSFI K[P NFPTP
G]SXFG HLJFT4 ZMU4 5MQFS TtJM4
5FG SlYZL S[ 5MQFS TtJMGL V;\T],GYL
(P ZMUGF lRgCM VG[ ,1F6M
· 36L JBT H]NF H]NF ZMUSFZSM ;DFG
5|SFZGF ,1F6M 5[NF SZTF CMI K[ VYJF
VH{lJS 5lZA/MG[ SFZ6[ 5[NF
YTF ,1F6MG[ ZMUSFZSM äFZF 5[NF
YTF ,1F6MYL H]NF 5F0JF D]xS[,
50[ K[P T[YL ZMU lGI\+6 jIJ:YFDF\
lAGH~ZL ZMU lGI\\+6GF 5U,F EZF. HFI
K[ VG[ VFlY"S G]SXFG YFI K[P

· ZMUSFZSMGF lRgCM HMJF AC] D]xS[,

K[ 5Z\T] VeIF;YL ZMUSFZSMGF VD]S
)P JZF/YL lGHLJL"SZ6

VFW]lGS U|LGCFp;DF\ UZD JZF/YL

HDLGG]\ lGHLJLSZ6 SZJFDF\
VFJ[ TM HDLGDF\ ZC[,F ZMUGF H\
T]VMGM GFX SZL XSFIP
!_P Z[SM0" HF/JJM

U|LGCFp;DF\ H[ 5FSG]\ JFJ[TZ SI]" CMI

T[G[ pK[ZJF DF8[ BFTZ4 5F6L4
ZMUvHLJFT JU[Z[ SIF ;DI[ VF5[,F
VG[ ZMUlGI\+6 DF8[ SIFvSIF
5U,FF ,LW[,4 H[ T[ ZMU SIF ;DI[q5FSGL
VJ:YFV[ HMJF D?IM T[GM Z[SM0"
ZFBJFDF\ VFJ[ TM T[ ZMU lGI\+6
jIJ:YFDF\ B]A H p5IMUL N:TFJ[H K[P
!!P HDLGG]\ lGHL"JLSZ6

HDLG 5Z 5FZNX"S %,F:8LS

5FYZLG[ ;]I"GL UZDLG[ HDLGDF\ ;\U|C
SZJFYL HDLGG]\ TF5DFG JW[ K[P
T[G[ SFZ6[ ZMUGF H\T]VMGM GFX YFI
K[P BF; SZLG[ HDLGHgI
ZMUSFZSMG[ SFA]DF\ ZFBJF
DF8[ HDLGG]\ lGHL"JLSZ6 SZJFDF\ VFJ[
K[P
!ZP UZD 5F6LGL DFJHT

· ALH4 S\ND]/ S[ S8SFVMG[ UZD

5F6LDF\ AM/LG[ JFJ[TZ SZJFDF\
VFJ[ TM ZMUSFZSMGM GFX SZL
XSFIP

· UZD 5F6LGL DFJHTDF\ TF5DFG

VG[ ;DIDF\ BF; wIFG ZFBJ]\ H[ KM0GF
pUFJFG[ G]SXFG G 5CM\RF0[P
!#P H{lJS lGI\+6
· HDLGHgI VG[ 5FG5Z VFJTF
ZMUSFZSMGM GFX SZJF
DF8[ OFINFSFZS HLJF6]VMGM p5IMU
SZJFDF\ VFJ[ K[ T[G[ H{lJS lGI\+6
SC[ K[P NFPTP A[;L,;4 :I]0MDMGF;4
8=FISM0DF" JU[Z[

· ;[lgãI HDLG ;]WFZSMGM p5IMU

SZJFDF\ VFJ[ TM OFINFSFZS
HLJF6]VMGL ;\bIF JW[ K[P
 • પાક રોગ નિયંત્રણમા વ૫રાતા જૈવિક ઘટકો અને તેની નિયંત્રણ પ્રક્રિયા :

• જમીનમાં અનેક પ્રકારનાં ફાયદાકારક અને નુકશાનકારક સુક્ષ્મ જીવો જેવા કે ફુગ, જીવાણું, વિષાણું અને પ્રકિણવો રહેલા હોય છે. તેમાં

નુકશાનકારક (રોગકારક) ૫રો૫જીવીઓનું અન્‍ય સુ૧મજીવો (જૈવિક ઘટકો) ઘ્‍વારા નિયંત્રણ નીચેની પ્રક્રિયા ઘ્‍વારા થાય છે .

• રોગકારકોનો જરૂરી ખોરાક પોતે વા૫રી નાંખે છે. તેથી રોગકારકો માટે જરૂરી ઉ૫લબ્‍ધતા ઘટે છે. રોગકારકોમાં ચે૫ લગાડે છે / તેના

૫ર જીવે છે.

• જૈવિક ઘટકો (ફાયદાકારક સુક્ષ્મ જીવો) અમુક પ્રકારના રસાયણો (એન્‍ટાબાયોટીકસ) ઉત્પન્ન કરે. જે રોગકારકોની વૃઘ્‍ધિને અટકાવે

છે. જમીનમાં સ્‍થાનિક વાતાવરણમાં રહેલા ઉ૫યોગી જૈવિક ઘટકોની સંખ્‍યા અને અસરકારકતા જળવાઈ રહે તે માટે વિવિધ

ખેતીકાર્યો, જમીનમાં સેન્‍દ્રીય ખાતર / સેડવેલ ખોળ નાંખવો અને લીલો ૫ડવાશ કરવો ૫ડે.

• દા.ત. ટ્રાયકોડર્મા, ગ્‍લીઓકે ડીયમ વગેરે. જે પાકમાં રોગ પેદા કરતી જમીનજન્‍ય ફુગ, સ્‍કે લેરોશીયમ રોલ્‍ફસી, રાઈઝોકટોનીયા ,

ફયુઝેરીયમ, ફાઈટોપ્‍થોરા અને પિથીયમ સામે અસરકારક માલુમ ૫ડેલ છે. જયારે જીવાણુંઓમાં બેસીલસ, સ્યુંડોમોનાસ અને

એકટીનોમાઈસીસની વિવિધ જાતો પાન અને મૂળના રોગ સામે અસરકારક માલુમ ૫ડેલ છે.
Holes caused by Trichoderma
!$P ZF;FIl6S lGI\+6

· ;\Sl,T ZMUlGI\+6 jIJ:YFDF\ ZF;FIl6S

NJFVMGM p5IMU ;FDFgI
ZLT[ SZJFDF\ VFJTM GYL 5Z\T]
SIFZ[S ZMUvHLJFT DF8[ H~ZL K[P

· ZF;FIl6S NJFGM p5IMU ZMUGL TLJ|

TF VG[ ZMUSFZSMGL HFT 5|
DF6[ SZJM HM.V[ H[ OFINFSFZS
HLJF6]VMG[ VMKFDF\ VMK]\
G]SXFG SZ[ K[P
(૧) ફૂગ સામે કાર્ય કરવાની રીત પ્રમાણે વર્ગીકરણ :-
(એ) રક્ષણાત્‍મક દવા :-
આ પ્રકારની ફૂ ગનાશક દવા સ્ર્પશીય ઝેર ધરાવે છે. ફૂ ગનો ચે૫
લાગ્‍યા ૫હે લાં વા૫રવામાં આવે તો વધારે અસરકારક સાબીત થાય છે.
દા.ત. બીજ માવજત તરીકે વ૫રાતી જુદા જુદા પ્રકારની દવા ઓ...
થાયરમ, કે પ્‍ટાન, મેન્‍કોઝેબ, અને ગંધક વિગેરે.
(બી) રોગકારકને નાબુદ કરતી દવા :-
ફૂ ગનાશક દવા ફૂ ગનો ચે૫ લાગ્‍યા ૫છી ૫ણ ફૂ ગનો નાશ કરી
છોડને તંદુરસ્‍ત કરી શકતી હોય તેવી દવાઓનો આ વર્ગમાં સમાવેશ
થાય છે. ખાસ કરીને આ દવાઓ શોષક પ્રકારનીક હોય છે. દા.તા.
ઓકિઝથીન અને એન્‍ટીબાયોટીક દવાઓ.
 (સી) નાશકારક દવા :-
જે ફૂ ગનાશક દવા સુષુપ્‍ત કે સક્રિય રોગકારકનો ચે૫વાળા વિસ્‍તાર
માંથી દુર કરી શકે છે. દા.તા. કાર્બનીક પારાયુકત દવા, લાઈમ સલ્‍ફર,
ડોડાઈન.
(ડી) શોષક અને બિન શોષક પ્રકારની દવા :-
જે દવા વનસ્‍૫તિનાં કોષોની અંદર દાખલ થઈને રોગકારક સામે કાર્ય કરતી
હોય તેને શોષક પ્રકારની દવા કહે વાય છે. દા.તા. બેન્‍ઝામીડે ઝોલ, ઓકિઝથીન
અને ટાઈઝોલ્‍સ, વર્ગની દવાઓ. બાકીની બધીજ જે દવા કોષોમાં દાખલ થઈ
શકતી ન હોઈ કે સ્‍થળાંતર કરી શકતી ન હોય તેને બિનશોષક દવાઓ કહે વાય
છે. દાત. કે પ્‍ટાન, મેન્‍કોઝેબ, થાયરમ, વિગેરે.
(ર) ફૂગનાશક દવાના ઉ૫યોગ પ્રમાણે વર્ગીકરણ :-
(એ) બીજની માવજત તરીકે
દા.ત. કે પ્‍ટાન, થાયરમ, મેન્‍કોઝેબ, અને પારાયુકત દવાઓ.
(બી) જમીનમાં આપી શકાય તેવી દવાઓ.
દા.ત. કલોરોપીકીન, ફોમાંલ્‍ડીહાઈડ વિગેરે.
(સી) ડાળીઓ અને પુષ્પ વિન્‍યાસ નાં રક્ષણ માટે .
(ડી) ફળરક્ષક દવા.
દા.ત. મેન્‍કોઝેબ, કો૫ર ઓકિસીકલોરાઈડ, થાયોબેન્‍ડેઝોલ વિગેરે.
(ઈ) થડના ધાવ .૫ર ૫ટૃી લગાડવાની દવા.
દા.તા. બોર્ડોપેસ્‍ટ, ચોબાટીયા પેસ્‍ટ, એસનટ કમ્પાઉન્ડમાં અને બરગંડી
મિક્ષચર.
(૩) ફૂગનાશક દવાનું રાસાયણીક ગુણઘર્મ પ્રમાણે વર્ગીકરણ :-
(એ) તાંબાયુકત દવા.
(૧) કો૫ર સલ્‍ફે ટવાળી દવાઓ.
દાતા. બોર્ડો મિશ્રણ, બોર્ડો પેસ્‍ટ, ચેસનટ કમ્પાઉન્ડ અને બરગંડી મિક્ષચર.
(ર) કો૫ર કાર્બોનેટ વાળી દવાઓ.
દા.ત. ચોબાટીયા પેસ્‍ટ.
(૩) કો૫ર ઓકઝીકલોરાઈડ વાળી દવાઓ.
દા.ત. બ્‍લાઈટોકસ-૫૦, બ્‍લુ કો૫ર.
(૪) કો૫ર હાઈડ્ રોકસાઈડ વાળી દવા.
દાતા.કોસાઈડ.
(બી) ગંધયુકત દવા.
(૧) અકાર્બનીક ગંધક :- સઞ્‍યિ સલ્‍ફર તત્‍વનો ઉ૫યોગ પાવડર, પાણીમાં ઓગળી
શકે તેવો પાવડર, અથવા પેસ્‍ટ તરીકે થાય છે. દા.તા. ગંઘક ૩૦૦ , મેશ પાવડર,
લાઈમ સલ્‍ફર.
(ર) કાર્બનીક ગંઘક :-
દા.ત. થાયરમ, ફે રબમ, ઝાયરમ, નેબામ, ઝાયનેબ, મેન્‍કોઝેબન, થેયમ, અને મેનેબ.
(સી) કવીનોન્‍સ અને ફીનોલ વર્ગની દવાઓ
કલોરેનીલ, સેરેડાન અને ડાયકલોન જેવી દવાઓ આ વર્ગમાં આવે છે. ૫રંતુ ભારતમાં આ દવાઓ બનતી નથી કે વેચાણમાં ૫ણ
નથી.
(ડી)પારાયુકત દવાઓ
આ વર્ગની દવાઓ ફકત બીજની માવજત તરીકે જ ઉ૫યોગ થાય છે. બહુજ વિષકારકતા ધરાવતી હોવાથી છંટકાવ તરીકે
ઉ૫યોગ થતો નથી ૫રંતુ ફળ૫ાકમાં ધાવ સાફ કરવામાં ઉ૫યોગ થાય છે.
(૧) અકાર્બનીક પારાયુકત દવા :-
મરકયુરી કલોરાઈડ અને મરકયુરસ કલોરાઈડ ૧:૧૦૦૦ ના મંદ દ્ રાવણ તરીકે ઉ૫યોગ લેવાય છે.
(ર) કાર્બનીક પારાયુકત દવા :-
દા.ત. ઈથાઈલ મરકયુરી કલોરાઈડ, ફીનાઈલ મરકયુરી કલોરાઈડ, મીથોકસીલ ઈથાઈલ, મરકયુરી
કલોરાઈડ, ફીનાઈલ મરકયુરી એસીસેટ.
ઉ૫યોગ :-
૦.૧ થી ૦.ર ટકા ધાત્‍વીય પારાયુકત દવા સુકી બીજની માવજત માટે , ૩ થી ૬ ટકા પારાયુકત પ્રવાહી ભીની બીજની
માવજત તરીકે અને ૦.ર૫ થી ૦.૫ ટકા પ્રવાહી બીજ કે કટકાની માવજત માટે ઉ૫યોગ થાય છે.
(ઈ) બાષ્પશીલ ૫દાર્થો
દા.ત. પી. સી. એન. બી. પેન્‍ટા કલોરો નાઈટ્ રો બેન્‍ઝીન, કલોરોથેલોનીલ, ડીનોકે ૫, હે કઝાકલોરોબેન્‍ઝીન, ડાયકલોરાન.
(એફ) હે ટ્ રોસાઈકલીકા નાઈટ્ રોજીનીયસ કમ્પાઉન્ડ
દા.ત. કે પ્‍ટાન, ફોલપેટ, કે પ્‍ટાસોલ, આઈપોડાયન.
 (જી) શોષક પ્રકારની દવાઓ
શોષક પ્રકારની દવા બીજ અને મુળ દ્વારા શોષયને જલવાહીની મારફતે વનસ્‍૫તિનાં વિવિધ ભાગોમાં ૫હોંચે છે. ૫રંતુ અન્‍
નવાહિનિ દ્વારા તેનું સ્‍થળાંતર થતું નથી. તેથી શોષક પ્રકારની દવા પાન ઉ૫ર છાંટવામાં આવે ત્‍યારે થડ અથવા મુળમાં
૫હોંચતી નથી તેની તેની માવજત આ૫વા જમીનમાં નાખવી ૫ડે ૫રંતુ જથ્‍થો વધારે જોઈએ અને દવા કિં મતી હોય તે આર્થીક
રીતે પોષય નહિ ૫રંતુ પાન ઉ૫રનાં રોગો અને બીજજન્‍ય રોગ માટે ઉ૫યોગી છે.
શોષક પ્રકારની દવાના જુદા જુદા વર્ગ છે.
૧. એકઝેથીન વર્ગ.
દા.ત. કાર્બોકઝીન, ઓકિસકાર્બોઝીન.
ર. બેન્‍ઝામીડેઝોલ વર્ગ.
દા.ત. વેનોમીલ, કાર્બેન્‍ડેઝીમ, થાયોબેન્‍ડેઝોલ, થાયોફે નેટ, થાયોફે નેટ મીથાઈલ.
૩. આર્ગેનીક ફોસ્‍ફે ટ વર્ગ.
દા.ત. ટાઈડીમોર્ફ, ડોડીમોર્ફ.
૪. ઓર્ગેનીક ફોસ્‍ફે ટ વર્ગ.
દા.તા. ફોસેટાઈલસ એએલ, કીટાઝીન, એડીફે નફોસ.
૫. પાથરી મીડીનસ વર્ગ.
દા.ત. ડાયમીથીરીમોલ, ઈથીશીમોલ, ફે નારીમોલ, નોરીમોલ.
૬. ટાઈઝોલ્‍સ વર્ગ.
દા.ત. ટ્ રાઈડીમેફોન, ટ્ રાઈડીમેનોલ, લીટરટે નોલ, બોટ્ રાઈઝોલ, પ્રોપીકોનેઝોલ, ઈટકાકોનેઝોલ, પેનકોનેઝોલ, હે ઝાકોનેઝોલ,
સાથપ્રોકોનેઝોલ.
૭. ફે નીલે માઈડ વર્ગ. એકલેલેનાઈન્‍સ,
દા.ત. મેટાલેકસીલ, ફયુરાલેસીલ.
 ૫રચુરણ શોષક પ્રકારની દવા :-
આ વર્ગમાં આવતી દવામાં જુદી જુદી શોષક પ્રકારની દવાનું મિશ્રણ કે જોડાણ હોય છે.
દા.ત. કલોરોનેબ, ઈથેઝોલ, ઈમાઝેલીલ, પ્રોપેમોકાર્બ, ડિનોકે ૫.
૫રચુરણ કાર્બનીક ફૂ ગનાશક દવાઓ :-
દા.ત. ડોડાઈન, ફે નટીન, હાઈડ્ રોકસાઈડ.
એન્‍ટીબાયોટીકસ દવાઓ :-
આ એક એવો ૫દાર્થ છે જે એક પ્રકારનાં સક્ષમ જીવાણુઓ દ્વારા ઉત્‍૫ન્‍ન થાય છે. અને બીજા માટે
ઝેરી હોય છે. દા.તા. સ્‍ટેપ્‍ટોમાઈસીન, સ્‍ટેપ્‍ટોમાઈસીન સલ્‍ફે ટ, ટે ટ્ રાસાઈકલીન, બ્‍લાસ્‍ટીસીડીન.
કૃમિનાશક દવાઓ :-
(૧) થેલોજેનેટે ડ હાઈડ્ રોકાર્બન.
દા.ત. ડી. ડી. ડાયકલોરો પ્રોપીન, ડાયકલોરોપ્રોપેન, ઈથીલીન ડાયબ્રોમાઈડ, મીથાઈલ બ્રોમાઈડ,
ડી.બી.સી.પી
(ર) ઓર્ગેનોફોસ્‍ફે ટ.
દા.ત. થાયમેટ, ડાયસલ્‍ફોટોન, નેમાકયુર, ડાયસી સ્‍ટોન.
(૩) આઈસોથાયોસાઈનેટસ.
મેટમ સોડીયમ, વરલેકસ.
(૪) કાર્બમેટ.
દા.ત. આલ્‍ડીકાર્બ, કાર્બકુ રાન, અને કાર્બોસલ્‍ફાન.
(૫) ૫રચુરણ કૃમિનાશક
કલોરોપીક્રીન.
U|LG CFp;DF\ ZMU lGI\+6
!P W~GM SMCJFZM
 S[8,FS XFSEFHL VG[ JQF"FI] O},KM0GF pK[Z
DF8[ W~JF0LIFDF\ HDLGHgI O}U s5LlYID4 OFI8M%YMZF4
ZF.hMS8MGLIF4 :S,[ZMlXIDf YL YTM W~GM SMCJFZM
sW~D'tI]]f VUtIGM ZMU U6FI K[P BF; SZLG[ HIF\ HDLGGL
lGTFZ XlST VMKL CMI VG[ 5F6L EZF. ZC[T]\ CMI tIF\ W~GM
SMCJFZFGM ZMU VFJJFGL XSITF ZC[ K[P
HIFZ[ WZ]JFl0IFDF\ ULRMULR WZ]GM pK[Z SZJFDF\
VFJ[ tIFZ[ VF ZMU JWFZ[ G]SXFG SZ[ K[P
W~JF0LIFDF\ 5|YD TASSFDF\ ALHG]\ :O]Z6 YTF 5C[,FH ALH
SMCJF.q;0L HFI K[P5ZL6FD[ V\S]Z HDLGGL ACFZ GLS/L XST]
GYLP
W~GM SMCJFZM
lGI\+6
W~JF0LIF DF8[GL HuIF pRF6 JF/L T[DH ;FZF lGTFZJF/L 5;\N
SZJL TYF UFNL SIFZF SZL T[DF\ W~ pK[ZJ]\P
 V[,V[,0L5L. 5FZNX"S %,F:8LS s!__ U[.hf
NJFZF ;M., ;M,FZF.h[XG SZJ]\P
 ;FZ] SMCJFI[,] KF6LI] BFTZ JF5ZJ]\P
 XFSEFHLGF ALHG[ JFJTF 5C[,F YFIZD4 S[%8FG s# U|FDq
SL,M ALHf S[ ZL0MDL, V[Dh[0 sV[5|MGf O}UGFXS NJFGM 58
VF5JMP
 W~ puIF 5KL SM5Z VMlS;S,MZF.0 !_ U|FD q!_ ,L8Z 5F6L VYJF
ZL0MDL, V[Dh[0 #U|FDqZ_,L8Z 5F6LG]\ N=FJ6!RMPDLP NL9
#,L8Z 5|DF6[ lGTFZJLP
W~JF0LIFDF\ _P& 8SFG]\ AM0M"lDz6 s&_ U|FD DMZY]Y] + &_
U|FD S/LR]GM + !_ ,L8Z 5F6LG]\ N=FJ6f hFZFYL ! RMP DLP
# ,L8Z 5|DF6[ W~JF0LIFDF\ lGTFZJ]\P
 W~JF0LIFDF\ H{lJS lGI\+S O}U 8=F.SM0DF" CFZHLIFGD
ZP D}/GF U\9JF S'lD s~8 GM8f

U|LG CFp;DF\ n6LJFZ D}/GF U\9JF S'lDGM p5N|J HMJF

D/[ K[P
S'lD HDLGDF\ NFB, YIF 5KL lGI\+6 SZJ]\ B}A H D]xS[, K[P
D}/GF U\9JF S'lDGM ZMU V[ HDLGHgI S'lDYL YFI K[P
lD
H[ DM8F EFUGF XFSEFHLGF 5FSMDF\ HMJF D/[ K[P S'lDYL
YTF ZMUM ;FDFgI ZLT[ UMZF/] HDLGDF\ ;lJX[QF 5|DF6DF\
HMJF D/[ K[P
VF ZMUGF D]bI ,1F6MDF\ KM0GF 5FG 5L/F 50[ K[P KM0GL
J'lä WLDL YFI K[P
 KM0 GA/M VG[ 9L\U6M ZC[ K[P VFJF
KM0G[ p5F0LG[ HMTF\ T[GF D}/ p5Z GFGL DM8L V;\bI UF\9M
XFSEFHL 5FSDF\ D}/GF
U\9JF S'lD s~8 GM8fo

67
XFSEFHL 5FSDF D}/GF U\9JF S'lD s~8 GM8f

68
XFSEFHL 5FSDF\ D}/GF U\9JF S'lD s~8 GM8f

69
lGI\+6o
s!f U|LGCFp; AGFJJF DF8[ S'lDD]ST HDLGGL 5;\NUL SZJLP
sZf U|LGCFp; T{IFZ SZTF 5C[,F4 pGF/FDF\ V[l5|,vD[ DF;
NZlDIFG HDLGDF\ 5F6L VF5L JZF5[ B[0L !__ U[.hG]\ 5FZNX"S
%,F:8LS !5 lNJ; ;]WL CJFR]:T ZLT[ -F\SL ZFBJFYL
s;M., ;M,ZF.h[XGf HDLGDF\ S'lD TYF ZMUvHLJFTG]\ lGI\+6 SZL
XSFI K[P U|LGCFp;DF\ GJL DF8LGM 56 ;M., ;M,ZF.h[XG SZL
p5IMU SZJMP
s#f KF6LI]\ BFTZ VYJF JDL" S\d5M:8 VYJF ,L\AM/L
BM/ ;FY[ 8F=ISM0"DF" JLZL0L VYJF 8=FISM0DF" CZhLV[GD
sH{lJS O]UGFXSf4 5[;L,MDFI;L; ,L,F;LG; sH{lJS
S'lDGFXSf4:I]0MDMGF; O,]VMZ[;[g; sH{lJS A[S8[ZLIFGFXSf
G[ E[/JL lDz6 T{IFZ SZJ]\P H[GM p5IMU 56 S'lDGF\ lGI\+6DF\ Y.
XS[ K[P
s$f U|LGCFp; :8=SRZGL V\NZ TYF ACFZ GL\NFD6 SZTF\ ZC[J]\P
36LJFZ ACFZGF EFU[ pU[, GL\NFD6M YSL S'lD 5UDF\ R\5,
s&f V[S 5FS ,LWF 5KL 5FSDF\ H0LIF JL6L AF/L GF\BJFP
s*f U\9JF S'lDGM p5દ્રવ ;TT ZC[TM CMI TM 5FSGL O[ZAN,L
SZJLP
s(f S'lDU|:T lJ:TFZDF\ S'lD 5|lTSFZS XFSEFHLGL HFTMG]\ JFJ[TZ
SZJ]\ H[JL S[¸ RM/LDF\ VF\6N XFSEFHL RM/Lv!4 8D[8F
DF8[ lC:;FZ ,l,T JFJJLP sVF\6N S'lQF I]lGJ;L"8L4 VF\6N E,FD6
JQF" o Z_!#f
s)f CJFGL VJZvHJZ Y. XS[ T[ 5|DF6[ ZM5FG]\ JFJ[TZ SZJ]\P U|LG
CFp;DF\ 5}ZTL CJF4 TF5DFG VG[ E[H H/JF. ZC[ T[ ZLT[ J[g8L,
[XG UM9JJ]\P
s!_f ZF;FI6LS BFTZ IMuI ZLT[ VF5J]\ JW] 50TM GF.8=MHG I]ST
BFTZM G JF5ZJFP
#P T/KFZM s0FpGL DL<0I]f
VF V[S O}UHgI ZMU K[P VF ZMUGL X~VFTDF\ 5FS8 5FGGL
p5ZGL AFH]V[ VlGIDLT VFSFZGF 5L/FX 50TF 0F3 50[ K[P
ZMUG]\ 5|DF6 JWTF 0F3GL ;\bIF VG[ SNDF\ JWFZM YFI
K[P ;TT E[HJF/] CJFDFG ZC[ tIFZ[ 5FGGL GLR[GL AFH]V[ ;O[N
O}UGL KFZL HMJF D/[ K[P VFBM KM0 5L/M 50L HFI
K[ VG[ 5FG ;]SF.G[ BZL 50[ K[P KM0GL J'lwW V8S[ K[P
lGI\+6o
KM0DF\ O/ VMKF A[;[ K[P SNDF\ GFGF ZC[ K[ VG[ pt
%FFNGDF\
J[,FJF/F XFSEFHLDF\
38' VFJ[ K[PZMUGL X~VFT YFI VYJF 5FS ,UEU $5
YL 5_ lNJ;GM YFI tIFZ[ D[gSMh[A _PZ 8SF sZ* U|FD NJF !_ l,8Z
5F6LDF\f VYJF S,MZMY[,MGL, _PZ 8SF sZ* U|FD NJF !_ l,8Z
5F6LDF\f VYJF OMh[8F., P!5 8SF s!) U|FD NJF !_ l,8Z 5F6LDF\f
VYJF ZL0MDL, V[Dh[0 s$ U|FDq!_ ,LP5F6LDF\f N=FJ6 AGFJL !5
lNJ;GF V\TZ[ S], $ K\8SFJ SZJFP
T/KFZM s0FpGL DL<0I]f
$P ;]SFZM
VF HDLGHgI O]UYL YTM ZMU K[P X~VFTDF\ D]/ £FZF
R[5 ,UF0[ K[P ZMUSFZSGL Z;JFlCGLVMDF\ J'lwW YTF\
KM0G[ 5]ZT]\ 5MQF6 D/T] GYLP
T[YL 5FG RLD/F. HFI K[ VG[ K[J8[ VFB[ VFBM KM0 ;]SF. HFI
K[P ZMlUQ8 KM0GF D]/ RLZLG[ HMTF\ T[DF\ Z;JFlCGMVM
lGI\+6o
SF/L S[ ANFDL N[BFI K[P
 ALHG[ JFJTF 5C[,F SFA["g0[hLD !U|FD VYJF YFIZD # U|FD
qlSU|F ALH 5|DF6[ ALH DFJHT VF5L JFJ6L SZJL[P HDLG HgI
ZMU CM. 5FSGL O[ZAN,L SZJLP
 KM0G[ D}/ ;lCT p5F0L GFX SZJMP UZDL 50[ TM l5IT VF5J]\P
 VF ZMUGF\ H{lJS lGI\+6 DF8[ 8=FISM0D"F 5FJ0Z 5 lSU|
FqC[S8Z 5__ lSU|F lNJ[,L S[ ZFI0FGF BM/ ;FY[ HDLGD\F
;]SFZM
5P HLJF6]\YL YTM hF/ sa,F.8f
 U|LG CFp;DF\ CJFGL VJZHJZ VMKL YTL CMJFYL TYF JW]
50TM E[H VG[ C}\OF/F JFTFJZ6G[ ,LW[ SIFZ[S HLJF6]\YL YTM
hF/ sa,F.8f TYF 85SF\GM ZMU HMJF D/[ K[P VF ZMUDF\
X~VFTDF\ 5FG 5Z 5F6L5MRF 85SF\ AG[ K[P
 H[ 5FK/YL 5L/F4 E}BZF\4 S[ SF/F Z\UDF\ 5lZJT"G 5FD[ K[P
lGI\+6o
ZMUGL TLJ|TF JW] CMI TM K[J8[ 5FG ;]SF. HFI K[P
 85SF\GF S[8,F\S ZMU ALH DFZOT[ O[,FTF CMJFYL VF ZMUGL
V8SFIT DF8[ lAIFZ6 sUF\9q8]S0F\qS\Nf ZMUD]ST lJ:TFZDF\YL
5;\N SZJ]\P S]\0FDF\ J5ZFTL DF8L 56 HLJF6]\D]ST CMI
T[ lCTFJC K[PXSI CMI tIF\ VFJL DF8LG[ :8ZL,F.h SZL 5KL H
S\]0FDF\ EZJLP KM0 5Z HLJF6]\YL YTF\ 85SF\GF lRCGM HMJF
&P lJQFF6]YL YTF\ ZMUM
lJQFF6]YL YTF\ H]NF\vH]NF\ ZMUM s5RZ\ULIM4 SMS0JF4
5L/LIMf GM O[,FJM BF; SZLG[ ALH sUF\9 S[ S\Nf VG[ R}l;IF
5|SFZGL HLJFTM N=FZF YTM CMI K[P ALHHgI lJQFF6]\YL
YTF\ VFJF ZMUGF lRCGM X~VFTDF\ V[S,NMS, KM0 5Z
HMJF D/[ TM VFJF ZMlUQ8 KM0 p5F0L AF/L T[GM GFX
SZJMP
DZRL VG[ 8D[8LDF\ SMS0JFGF ZMUDF\ ZMULQ8 KM0
JFDG ZC[ K[P 5FG GLR[GL AFH] J/L HFI K[P Z\U hF\BM 50L
lGI\+6o
 H. 5FGG]\ SN V[SND
3Z]JF0LIFDF\ GFG]\ Y. #HFI
SFAM"OI]ZFG HLPK[PNF6F\NFZ
O/ A[;TF GYLP
NJF C[S8Z[ !P5
lSPU|FP;lS|I TtJ 5|DF6[ HDLGDF\ E[/JJLP
 XMQFS 5|SFZGL SL8GFXS NJFGM K\8SFJ SZTF\ R}l;IF\ 5|
SFZGL HLJFTM SFA}DF\ VFJ[ K[ VG[ 5lZ6FD[ lJQFF6]\HgI
ZMUGM O[,FJM YTM V8S[ K[P
 lJQFF6]YL YTF\ ZMUM

SMS0JF 5RZ\ULIM
આભાર....