Kara pozbawienia wolności

w perspektywie rozważań
penologicznych i
psychospołecznych
Dr hab. Tomasz Kalisz
Katedra Prawa Karnego Wykonawczego
Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii
Uniwersytet Wrocławski
W perspektywie historycznej pojawienie się kary
pozbawienia wolności było ewidentnym czynnikiem
postępu, co dzisiaj wydawać się może paradoksem.
Nie powinniśmy jednak zapominać, że najsurowsza
z kar kryminalnych – pozbawienie wolności –
wypierała stosowane z całym okrucieństwem karę
śmierci i kary cielesne. W dokumentach jednego z
pierwszych Międzynarodowych Kongresów
Penitencjarnych, który odbył się w 1847 r. w
Brukseli, możemy przeczytać, że: „Ani nie
przypadek, ani nie kaprys prawodawcy sprawiły, że
uwięzienie jest fundamentem i niemal całym
gmachem naszej obecnej konstrukcji kar, jeno
postęp techniczny i złagodzenie obyczajów”.
 Proces tzw. kompresji populacji
osadzonych
 Proces ten jest wynikiem wprowadzania w życie zasady ultima ratio
w zakresie kar izolacyjnych.
 Zmniejszający się w strukturze skazań procentowy udział
bezwzględnej kary pozbawienia wolności, oznacza w praktyce, iż na
terenie zakładów karnych gromadzą się skazani o najgorszej
prognozie społecznej, głęboko zdemoralizowani, skazani za
najpoważniejsze przestępstwa.
 Tego rezultatu w żadnej mierze nie da się uniknąć, jest to logiczna
konsekwencja tendencji depenalizacyjnych w polityce kryminalnej.
 Wniosek ten rodzi wszakże konieczność jeszcze większego
zwrócenia uwagi, na kondycję systemów penitencjarnych, na
przebieg procesu oddziaływania penitencjarnego, w tym prób
resocjalizacji, mimo że efektywność tych działań może ulec jeszcze
większemu osłabieniu, niż to ma miejsce dzisiaj.
 Zakład karny –instytucja totalna
 Cechą szczególną zakładu karnego jest to, że należy on do
klasy organizacji społecznych, które Erving Goffman nazwał
instytucjami totalnymi.
 Czyli organizacjami, które stwarzają dla osób z nimi
związanych rodzaj odrębnego świata, rządzącego się
własnymi prawami i odseparowanego od reszty
społeczeństwa mniej lub bardziej szczelnymi barierami.
 W przypadku zakładu karnego mówimy o instytucji totalnej,
represyjnej w swym rzeczywistym charakterze i
resocjalizacyjnej w przestrzeni oczekiwań.
 Organizacja nieformalna
 Nawet najbardziej drobiazgowy system norm
formalnych nie jest w stanie przewidzieć i objąć siatką
przepisów wszelkich możliwych sytuacji i zachowań.
 W przepisach zawsze powstają jakieś luki, z drugiej
strony sam proces realizacji oficjalnych norm może
przebiegać w jakiś częściach sprzecznie czy też
odmiennie od założeń twórców organizacji (w naszym
przypadku ustawodawcy).
 W tej przestrzeni niemal naturalnie tworzy się
nieformalna organizacja, oparta na normach
wynikających ze zwyczajów i tradycji, organizacja
obejmująca określone cele i idee, które mogą być
odmienne od tych wynikających z relacji oficjalnych.
Podkultura więzienna
 Oprócz jawnych norm i sposobów zachowania, narzuconych
w warunkach więziennych odgórnie, istnieje inny
zakamuflowany, okryty tajemnicą nurt życia więziennego,
przeciwstawny celom resocjalizacyjnym, kolidujący z
powszechnie wyznawanymi normami, swoisty zbiór zasad
regulujących postępowanie w różnych sferach więziennego
bytowania, które zwykło się nazywać drugim życiem.
 Zjawisko to jest wyrazem istnienia tzw. podkultury
więziennej, pojęcie której wprowadził do literatury Donald
Clemmer.
 Więzienny kodeks –
reguły nieformalne
 Zasady więziennego kodeksu zbudowane są na założeniu zakazu
jakiejkolwiek współpracy z administracją, nakazu wzajemnej solidarności i
pomocy ale tylko w obrębie grupy uprzywilejowanej, manipulacji
administracją penitencjarną oraz eksploatacji innych więźniów.
 Kultywowane są opanowanie, siła i twardość oraz przyzwolenie na agresję
i cwaniactwo.
 Normy te stają się niebezpieczne dla oficjalnego nurtu, zwłaszcza, że
podkultura więzienna wytworzyła wokół swoich norm bardzo
konsekwentny system autokontroli społecznej więźniów, wsparty na
surowym repertuarze sankcji przewidzianych w przypadku lekceważenia
norm podkultury więziennej.
Podkultura więzienna
 Podkultura dąży do przejęcia władzy nad społecznością
skazanych, tym samym doprowadza do sytuacji, w
ramach której w zakładach karnych zaprogramowanych
jako jeden z elementów systemu wymiaru sprawiedliwości
panuje ukryte bezprawie i brutalność, a poniżanie ofiar i
łamanie poczucia godności własnej są na porządku
dziennym.
 Grozę zjawiska może pojąć tylko ten, kto potrafi wczuć się
w sytuację jakiegoś zaszczutego, nieustannie
prześladowanego więźnia, bezradnego, bezwolnego i
niezdolnego do obrony w obliczu bezrozumnej agresji
współwięźniów.
 Psychiczne konsekwencje
izolacji penitencjarnej
 W trakcie odbywania kary pozbawienia wolności może występować bardzo
silna deprywacja sensoryczna i informacyjna polegająca na ograniczeniu
lub zupełnym odcięciu określonych bodźców oddziaływujących na zmysły
wzrokowe, słuchowe i inne. Deprywacji ulegają też potrzeby
samorealizacji, poczucia własnej wartości, bezpieczeństwa, miłości,
przyjaźni, stowarzyszenia i kontaktów z otoczeniem, zespół potrzeb
estetycznych i twórczych.
 Pojawić się może natomiast poczucie zagrożenia własnej osoby, a w
przypadkach intensywniejszych objawów spadek sprawności
intelektualnej, zmniejszenie koncentracji uwagi, stereotypia oraz utrata
poczucia rzeczywistości.
 Przedłużająca się sytuacja deprywacji seksualnej - przy monotonii wrażeń
i wspomnieniach swoich wcześniejszych doświadczeń seksualnych -
przyczynia się do wzrostu napięcia seksualnego i popycha więźniów do
poszukiwania zastępczych sposobów jego rozładowania.
 Psychospołeczne następstwa
izolacji penitencjarnej
 Stygamtyzacja - procesem instytucjonalnego naznaczenia
skazanego, gdzie utrata wolności jest formą moralnego
odrzucenia i potępienia przez wolne społeczeństwo.
 Standaryzacja – jest konsekwencją swoistej uniformizacji
społeczności więziennej wynikającej z regulaminu
więziennego: te same ubrania, sprzęt kwaterunkowy, posiłki,
jednakowy sposób zaspokajania podstawowych potrzeb.
 Proces degradacji wiąże się z tym, że człowiek pozbawiony
wolności staje się często przedmiotem manipulacji tak ze
strony administracji jak i współwięźniów (sytuacje poniżania,
upokarzania i znieważania godności własnej).
 Depersonalizacja oznacza subiektywne doznanie
wewnętrznej zmiany przeżywanej jako poczucie obcości lub
wręcz nieralności siebie.
 Populacja w Współczynnik Populacja w Współczynnik
liczbach pryzonizacji na liczbach pryzonizacji na
bezwzględnych 100.000 mieszk. bezwzględnych 100.000 mieszk. Zmiana w zakresie
Kraj współczynnika
pryzonizacji
dane z lat 2002 lub 2003 dane z lat 2007 lub 2008

Polska 83113 218 84321 221 1,40%

Rumunia 43489 200 26551 124 -38,00%
Estonia 4874 361 3467 259 -28,30%
Portugalia 14300 137 11017 104 -24,10%
Łotwa 8156 352 6548 288 -18,20%
Litwa 9217 266 7866 234 -12,00%
Irlandia 3366 85 3325 76 -10,60%
Słowacja 8829 164 7986 148 -9,80%
Węgry 16700 165 14911 149 -9,70%
Niemcy 81176 98 73203 89 -9,20%
Finlandia 3617 70 3370 64 -8,60%
Włochy 56574 100 55057 92 -8,00%
Austria 8114 100 7909 95 -5,00%
Dania 3439 64 3448 63 -1,60%
Bułgaria 10500 134 10271 134 0,00%
Holandia 16239 100 16416 100 0,00%
Szwecja 6506 73 6770 74 1,40%
Chiny 1512194 117 1565771 119 1,70%
Rosja 864590 606 891738 629 3,80%
Belgia 9253 89 10002 93 4,50%
Czechy 17360 170 18901 182 7,00%
USA 2033331 701 2293157 756 7,80%
Francja 55382 89 59655 96 7,90%
Anglia i Walia 74452 141 83392 153 8,50%

Szwajcaria 4987 68 5715 76 11,80%

Australia 22492 115 27615 129 12,20%
Hiszpania 56140 138 73687 160 15,90%
Słowenia 1120 56 1317 65 16,10%
Norwegia 2662 59 3276 69 16,90%
Szkocja 6569 129 7893 152 17,80%
Japonia 67255 53 81255 63 18,70%
Irlandia Półn. 1220 70 1562 88 25,70%

Malta 283 73 387 95 30,10%

Meksyk 154785 156 222671 207 32,70%
Grecja 8500 80 12300 109 36,20%
Brazylia 284989 160 440013 227 41,90%
Argentyna 38604 107 60621 154 43,90%
Turcja 64051 92 101100 142 54,30%
Luksemburg 380 85 745 155 82,30%