Тақырыбы: Пайдалы геологиялық химиялық

қосылыстар

7 сынып

Орындаған: химия пәнінің мұғалімі Ақылбек А.Ә.

 Оқу мақсаты

• 7.4.2.1 -Жер қыртысында көптеген пайдалы химиялық қосылыстар барын

түсіну;
• 7.4.2.2 -кейбір минералдар мен пайдалы табиғи қосылыстардың кендерге
жататынын білу;

Бағалау критерийлері

 жер қыртысында көптеген пайдалы химиялық қосылыстар болатынын біледі;

 адам тіршілігіне қажетті химиялық қосылыстардың пайдалы кендер болып
табылатынын түсінеді.

2
 Жалпы сипаттамасы
Қазіргі уақытта жер қыртысы 15—20 км
тереңдікке дейін зерттелген. Көптеген тау
жыныстары мен минералдарға жасалған
талдау қорытындысы бойынша жер
қыртысының орташа химиялық элементтік
құрамы анықталды.
Жер қыртысында 46 элемент кең тарал
ған, олардың 8­-і массасы бойынша 97,2—
98,8%­-ды құрайды, 2­-еуі (оттек пен кремний)
Жердің жалпы массасының 75%­-ын құрайды.
Біздің ғаламшарымыздағы көптеген химия
лық элементтердің (темір, азот, кремний және
т.б.) қосылыстары минералдар деп аталады
(лат. minera — кен).

3
 Минералдар
https://onlinemektep.net/schedule/29.04.2021/lesson/448e5c91-ffa8-423d-945f-5fe4a3b6f18c

Жер қыртысында кездесетін табиғи, химиялық

құрамы тұрақты, белгілі бір физикалық
қасиетке ие біртекті дене. Қазіргі уақытта
шамамен 3 мыңдай минерал белгілі.
 Саф минералдар

Саф (самородный) минералдар

бір ғана элементтен тұрады,
мысалы:

алтын
графит
күміс

мыс
күкірт
 Жалпы сипаттама
Жер қабатын құрайтын барлық тау жыныстары тегіне қарай үлкен үш топқа
бөлінеді. Олар: магмалық, шөгінді және метаморфтық тау жыныстары.

Магмалық тау • Жер астынан балқып шыққан заттардан пайда болған тау
жыныстары
жыныстары • Мысалы: гранит, базальт, пемза

• Теңіздер мен мұхиттардың түбінде немесе құрлық бетінде

Шөгінді тау органикалық және бейорганикалық заттардың
жыныстары қалдықтарының жиналуы нәтижесінде пайда болады.
• Мысалы: Әктас, қиыршық тас

Метаморфтық • Жоғары температура, қысым және химиялық белсенді

тау компоненттердің әсерінен жер қойнауында пайда болады.
• Мәрмәр, шифер, кварцит
жыныстары
 Түрлі кендер, минералдардың құрылыста
қолданылуы
Кен Кеннің тобы Қолданылу Қасиеті Қолданылудағы
аясы туындайтын
мәселелер
әктас шөгінді құрылыс оңай өңделеді қышқыл жаңбыр
әсерінен бұзылады
құмтас шөгінді құрылыс оңайөңделеді желдің әсеріне
тұрақсыз

гранит магмалық құрылыс және өте қатты, желдің қиын өңделеді

әрлеу әсеріне тұрақты,
жұмыстарына оңай тегістеледі
қажетті тастар
мәрмәр метаморфтық құрылыс және өте қатты, желдің қиын өңделеді
әрлеу әсеріне тұрақты, және өте қымбат
жұмыстарына оңай тегістеледі
қажетті тастар
тақтатас метаморфтық Шатыр, жабын қатты, желдің мәселе
әсеріне тұрақты, туындамайды
оңай өңделеді
7

https://bilimland.kz/kk/subject/ximiya/7-synyp/pajdaly-geologiyalyq-ximiyalyq-qosylystar-ken-quramy?mid=035ffab0-9d5a-11e9-be78-49d30a05e051
 Бекіту тапсырмалары:
№1 Минералға қай зат жатпайды?
A. Магнезит
B. Кристалдық қосылыс
C. Кремнезем
D. Көмір

№2 Жер бетінде ең көп таралған минерал түрін табыңыз

A. Кремнезем
B. Галенит
C. Кальцит
D. Магний
№3 Гранит, базальт, пемза қандай тау жыныстарына жатады
A. Магмалық
B. Шөгінді
C. Метаморфтық
D. Кенді

№4 Саф минералдардың қатарын көрсетіңіз

A. Алтын, күміс, күкірт
B. Алмаз, кварц, кремнезем
C. Дала шпаты, графит
D. Пирит, малахит, корунд

Дескриптор:
Білім алушы:
- тыныс алу үдерісін түсінеді
8
 Дұрыс жауап
№1 Минералға қай зат жатпайды?
A. Магнезит
B. Кристалдық қосылыс
C. Кремнезем
D. Көмір

№2 Жер бетінде ең көп таралған минерал түрін табыңыз

A. Кремнезем
B. Галенит
C. Кальцит
D. Магний
№3 Гранит, базальт, пемза қандай тау жыныстарына жатады
A. Магмалық
B. Шөгінді
C. Метаморфтық
D. Кенді

№4 Саф минералдардың қатарын көрсетіңіз

A. Алтын, күміс, күкірт
B. Алмаз, кварц, кремнезем
C. Дала шпаты, графит
D. Пирит, малахит, корунд

Дескриптор:
Білім алушы:
- дұрыс жауапты таңдайды
9
 Бекіту тапсырмалары:
№ 2 тапсырма. Төменде берілген кендерді қолдануымен, қасиетімен
сәйкестендіріңіз
№ Құрылыс материалдары Химиялық элементтер

1 әктас Қатты, желдің әсеріне тұрақты болғандықтан,

шатыр, жабын ретінде қолданады.
2 құмтас Өте қатты, қиын өңделетін магмалық кен

3 гранит Желдің әсеріне тұрақсыз болғанымен, құрыдыс

саласында кеңінен қолданылады
4 мәрмәр Қиын өңделетін, өте қымбат болып келеді,
декоративті мақсатта қолданады
5 тақтатас шатыр Соңғы уақытта қышқыл жаңбыр әсерінен бұзылып
жатыр, ерте заманнан мүсіндер жасауда
қолданылады

Дескриптор:
Білім алушы:
- адам тіршілігіне қажетті химиялық қосылыстардың пайдалы кендер болып табылатынын
түсінеді. 10
 Бекіту тапсырмалары:
№ 2 тапсырма. Төменде берілген кендерді қолдануымен, қасиетімен
сәйкестендіріңіз
№ Құрылыс материалдары Химиялық элементтер

1 әктас Қатты, желдің әсеріне тұрақты болғандықтан,

шатыр, жабын ретінде қолданады.
2 құмтас Өте қатты, қиын өңделетін магмалық кен

3 гранит Қиын өңделетін, өте қымбат болып келеді,

декоративті мақсатта қолданады
4 мәрмәр Желдің әсеріне тұрақсыз болғанымен, құрылыс
саласында кеңінен қолданылады
5 тақтатас шатыр Соңғы уақытта қышқыл жаңбыр әсерінен бұзылып
жатыр, ерте заманнан мүсіндер жасауда
қолданылады

Дескриптор:
Білім алушы:
- адам тіршілігіне қажетті химиялық қосылыстардың пайдалы кендер болып табылатынын
түсінеді. 11
 Қорытынды
Жер қыртысының құрамына көптеген химиялық элементтер кіреді. Осы
элементтердің қосылыстары минералдар деп аталады. Табиғаттағы минералдар
әртүрлі агрегаттық күйде болады. Тау жыныстары шығу тегіне қарай магмалық,
шөгінді және метаморфтық болып бөлінеді.

Бүгінгі сабақта:
• Жер қыртысында көптеген пайдалы химиялық қосылыстар барын
түсіндім

12