dr hab. Alina Kępińska, prof. ucz. Wykład 10.

GRAMATYKA HISTORYCZNA JĘZYKA POLSKIEGO

Odmiana zaimków rodzajowych

i przymiotników w dziejach
języka polskiego.
Prosta i złożona odmiana przymiotników,
relikty odmiany rzeczownikowej
we współczesnej polszczyźnie
 Bibliografia:
• Krystyna Długosz-Kurczabowa, Stanisław Dubisz, Gramatyka historyczna języka
polskiego. Podręcznik dla studentów polonistyki, wyd. 3, Warszawa 2013, s. 227-
238 i 239-248.

• Janusz Strutyński, Elementy gramatyki historycznej języka polskiego, Kraków

1982, s. 118-123 i 123-129, oraz ćwiczenia – s. 185-186.
• Czesław Bartula, Podstawowe wiadomości z gramatyki staro-cerkiewno-
słowiańskiej na tle porównawczym, Warszawa 1981, s. 54-57.

• Leszek Moszyński, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa 1984, s. 242-254.

• Magdalena Derwojedowa, Alicja Gałczyńska, Włodzimierz Gruszczyński, Dorota

Kopcińska, Jadwiga Linde-Usiekniewicz, Izabela Winiarska-Górska, Język polski.
Kompendium,Warszawa 2005, s. 775-782.

• Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański, Słownik terminologii

językoznawczej, Warszawa1970.
 Początek hasła Zaimek
[w:] Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański, Słownik terminologii
językoznawczej, s. 635-636.
Zaimek – ang. pronoun, fr. pronom, niem. Fürwort, Pronomen, ros.
местoимение.
•Część mowy funkcjonująca jako równoważnik nominów (rzeczowników,
przymiotników, przysłówków, liczebników) na płaszczyźnie wskazywania.
Różnica w stosunku do nominów polega na tym, że nomina symbolizują, a
więc zastępują, dane pojęcia, zaimki zaś wskazują na nie.
•Wskazywanie zaimków może odbywać się zarówno w obrębie aktu mowy,
jak i w obrębie tekstu (zaimki anaforyczne i względno-pytajne); może mieć
charakter twierdzący, jak i pytający (np. kto? co?, który, jaki, kiedy, gdzie, ile).
•Cechą zaimków jest ich ścisły związek z systemem gramatycznym języka, co
się wyraża w tym, że w wielu językach przyjmują one funkcje syntaktyczne,
które w innych spełniają morfemy gramatyczne, np. końcówki osobowe lub
przypadkowe.
 O zaimkach na podstawie hasła Zaimek
[w:] Z. Gołąb, A. Heinz, K. Polański, Słownik terminologii
językoznawczej, s. 635-636. (2)
• Rozróżniamy zaimki:
1) wskazujące w ramach k o n s y t u a c j i:
osobowe i wskazujące (sensu stricto),
2) wskazujące w ramach k o n t e k s t u:
względne, pytajne, nieokreślone i anaforyczne.

• Z podziałem tym krzyżuje się podział zaimków ze względu na części mowy, które
one zastępują. Zgodnie z tym kryterium wydziela się zaimki:
rzeczownikowe, przymiotnikowe, przysłówkowe i liczebnikowe.

• Ze stanowiska treści wyróżnia się jako osobne grupy zaimki:

dzierżawcze, zwrotne, zaprzeczone, upowszechniające.
 Właściwości zaimków
• Zaimki w opozycji do autosemantycznych części mowy (rzeczowników,
czasowników itd.) nie znaczą, lecz oznaczają.
• Nie należą zatem do podsystemu semantycznego, do którego należą jednostki
językowe posiadające znaczenie leksykalne (słownikowe), czyli treść
znaczeniową.
• Należą – wspólnie z nazwami własnymi – do systemu deiktycznego, służącego do
wskazywania obiektów; są pozbawione znaczenia leksykalnego.

• Znaki deiktyczne wskazują jedynie obiekty, nie wnosząc treści znaczeniowej.

• Ich prymarna funkcja składniowa to funkcja podmiotu, np.:
Wy jesteście solą ziemi.
Zaimki pełnią też inne funkcje składniowe, np. przydawki,
i to zarówno przymiotnej, np. mój dom, nasz dom,
jak i rzeczownej w D. (co dotyczy dzisiejszych zaimków osobowych 3. os.):
dom jego, jej, ich (to ta sama funkcja, co przydawek rzeczownych w D. w
wyrażeniach dom ojca, matki, rodziców).
• Zaimki są klasą wewnętrznie zróżnicowaną.
 Podział zaimków ze względu na znaczenie (1)
• osobowe: wskazujące na uczestników aktu mowy oraz na przedmioty będące
jego treścią:
ja, ty, my, wy oraz on, ona, ono
Początkowo zaimki on, ona, ono pełniły też funkcję zaimków wskazujących,
identyczną, jak dzisiejsze zaimki ten, tamten, pozostając w związku zgody z
wskazywanym rzeczownikiem, por. np. w Biblii brzeskiej (1563):
Tedy dniá pirwszego tegodniá onego bárzo rániuczko przyszły do grobu,
niosąc ony rzeczy wonne ktory były nágotowáły, i były też niektore z nimi.
Łk 24,1.

• zwrotny: wskazuje na dopełnienie równe podmiotowi, a więc na obiekt aktu

mowy równy nadawcy: się,

• pytajne: wprowadzają pytania o przedmioty oraz pełnią funkcję spójników w

wypowiedzeniach podrzędnie złożonych: kto, co, który, ile, jaki, jak i in.,

• nieokreślone: wskazujące ogólnikowo na obiekt aktu mowy, nie identyfikujące

go, np. ktoś, ktokolwiek, coś, cokolwiek,
 Podział zaimków ze względu na znaczenie (2)
• przeczące: wskazujące na nieistnienie osoby lub obiektu:
nikt, nic,
• wskazujące (deiktyczne, demonstratywne): podobnie jak zaimki osobowe trzeciej osoby
(czyli on, ona, ono) wskazują na dowolny przedmiot nie będący nadawcą ani odbiorcą,
np.:
ten, tamten, ów,
• dzierżawcze: wskazują na przynależność określonego przez nie przedmiotu do danej
osoby, np.:
mój, twój, swój, nasz, wasz.
Typowymi zaimkami dzierżawczymi są tylko zaimki 1. i 2. os.
Brak zaimka dzierżawczego 3. os.;
w jego funkcji występuje D. zaimka osobowego on, ona, ono, por.:
mój, twój, nasz, wasz syn (to zaimki dzierżawcze 1. i 2. os.),
ale
syn jego, jej, ich.
Tu w funkcji zaimka dzierżawczego 3. os. D. zaimków
osobowych on, ona, ono.
 Tradycyjny podział zaimków ze względu na funkcje
(chodzi tu nie o funkcje składniowe, lecz gramatyczno-semantyczne,
wskazujące na część mowy zastępowaną przez zaimek)

• rzeczowne, np.: ja, ty, nikt

• przymiotne, np.: mój, nasz, taki, ten, tamten, ów
• liczebne, np.: tyle, ile, wiele, kilka

Wszystkie powyższe zaimki odmieniają się przez przypadki.

• przysłowne, np.: tak, tu, tam, jak, gdzie, kiedy

Zaimki przysłowne są nieodmienne.

Typy zaimków odmieniających się przez przypadki
• Podstawowy podział zaimków odmieniających się przez przypadki
obejmuje:
1) zaimki rodzajowe, tj. odmieniające się przez rodzaj, i to zarówno
zaimki rzeczowne, jak np. ten, ta, to czy ów, owa, owo,
jak i zaimki przymiotne, np. jaki, jaka, jakie czy który, która, które.
Dla zaimków kategoria rodzaju jest kategorią fleksyjną (inaczej
gramatyczną), co oznacza, że zaimki odmieniają się przez rodzaj
(podobnie jak przymiotniki). Podczas gdy dla rzeczowników kategoria
rodzaju jest kategorią selektywną, tj. dany rzeczownik ma określony
rodzaj (nie odmienia się przez rodzaje).

2) zaimki nierodzajowe, tj. mające tylko jedną formę, wspólną dla

wszystkich rodzajów, nie odmieniające się przez rodzaj. Są to:
zaimki osobowe ja, ty, my, wy,
zwrotny się
i pytajne kto, co.
Zostaną omówione tylko
zaimki rodzajowe
 Zaimki rodzajowe

W prasłowiańszczyźnie zaimki rodzajowe

miały dwa wzorce odmiany:
1) twardotematową
2) miękkotematową
 Zaimki rodzajowe:
wskazujące i dzierżawcze
• Do głównych grup zaimków rodzajowych należą:

1)zaimki wskazujące, nazywane też demonstratywnymi

(z łac. dēmōnstrātīvŭs 'wskazujący’)

lub deiktycznymi
(z gr. deiktikós 'wskazujący’)

2) zaimki dzierżawcze (psł. *mojь, tvojь, našь, vašь).

 Podział zaimków rodzajowych:
zaimki miękko- i twardotematowe
• Ze względu na spółgłoskę tematyczną zaimki rodzajowe były
twardo- lub miękkotematowe.
• Zaimków miękkotematowych jest (i było) w polszczyźnie więcej.
• Wszystkie zaimki dzierżawcze były miękkotematowe, por. pol.
zakończone na j lub sz, spółgłoskę pierwotnie miękką, na gruncie
polskim stwardniałą:
mój, twój, swój, nasz, wasz.
 Zaimki wskazujące: twardo- i miękkotematowe
• Zaimki wskazujące były:

– twardotematowe, np. *tъ, ta, to; *onъ, ona, ono; *ovъ, ova, ovo,

– miękkotematowe, np. *jь, ja, je; *sь, si, se;

Zaimek *sь wychodzi w polszczyźnie z użycia, zachowując się tylko

leksykalnie w formach takich, jak: latoś, tj. tego roku,
też we frazeologizmie: do siego roku.
Jest to skrót dobrego życzenia na czas: od siego do siego roku,
i znaczy 'niech ci się szczęści od tego najbliższego (który mija) przez
najbliższy rok (który nadchodzi)' .
 Pierwotne znaczenia zaimków wskazujących,
wnoszone przez spółgłoski tematyczne
• W prasłowiańszczyźnie podstawowa funkcja zaimków wskazujących polegała na
wskazywaniu:
– przedmiotu bliższego (*sь, *ovъ),
– przedmiotu dalszego (*onъ),
– przedmiotu bliższego i znanego (*tъ);
– przedmiotu znanego (*jь).
• Zaimek wskazujący jь wskazywał na przedmiot znany, dlatego pełnił też funkcję
anaforyczną, czyli nawiązującą, występując na początku drugiej części wypowiedzi
i odsyłając wówczas do osoby lub rzeczy, o której była mowa wcześniej.
Był zatem nie tylko zaimkiem wskazującym, lecz również anaforycznym, inaczej
względnym, nawiązującym na linii tekstu.
• Z przykładowym dawnym zaimkiem anaforycznym *jь, w polszczyźnie w postaci jen,
mamy do czynienia w Psałterzu floriańskim:
Błogosławiony mąż, jen jest nie szedł po radzie niemiłościwych.
wobec: Błogosławiony mąż, który nie idzie za radą występnych.
Biblia Tysiąclecia
Wpływ odmiany miękkotematowej zaimków
na odmianę twardotematową
• Wśród zaimków wskazujących jedynym zaimkiem
miękkotematowym był zaimek (*jь), pol.:
jen, ja, je.
• Pierwotne jego znaczenie to
'ten znany, wskazany, o którym już była mowa’.
• Jego frekwencja tekstowa była duża, z racji pełnienia przez niego nie
tylko funkcji wskazującej, ale też anaforycznej.

• Zaimków miękkotematowych było więcej niż zaimków

twardotematowych, dlatego to miękkotematowa odmiana zaimków
wpłynęła na ich odmianę twardotematową.
Wpływ odmiany miękkotematowej zaimków
na odmianę twardotematową
• Końcówki odmiany twardotematowej zostały zastąpione przez
analogiczne końcówki odmiany miękkotematowej, np.
dawny D. lp. t-ogo przeszedł w t-ego,
uzyskując taką samą końcówkę -ego, jak zaimki moj-ego, nasz-ego itp.
• Twardość spółgłoski (w formie tego jest to t) przed samogłoską przednią
(tu e) wskazuje, że końcówka -ego jest końcówką przeniesioną.

• Nie mogło jej być w tym przypadku w prasłowiańszczyźnie, bo zmiękczyłaby

poprzedzającą spółgłoskę, jak wszystkie samogłoski przednie, co dałoby formę
*ciego.
• Byłaby to forma z analogicznym tematem (ć), jaki jest w M. lm. r.m., gdzie psł.
forma t-i (z końcówką i miękczącą poprzedzającą spółgłoskę) przeszła na gruncie
polskim w ci, por.:
ten student, tego studenta, ale ci studenci (dziś forma tylko męskoosobowa).
 Stan wyjściowy odmiany miękko-
i twardotematowej – liczba pojedyncza
zaimki twardotematowe zaimki miękkotematowe

r.m. r.n. r.ż. r.m. r.n. r.ż.

M. t-ъ t-o t-a j-ь j-e j-a

D. t-ogo t-ojě j-ego j-ejě

C. t-omu t-oji j-emu j-eji

B. t-ъ t-o t-ǫ j-ь j-e j-ǫ

N. t-ěmь t-ojǫ j-imь j-ejǫ

Msc. t-omь t-oji j-emь j-eji

 Stan wyjściowy odmiany miękko-
i twardotematowej – liczba mnoga
zaimki twardotematowe zaimki miękkotematowe

r.m. r.n. r.ż. r.m. r.n. r.ż.

M. t-i t-a t-y j-i j-a j-ě

D. t-ěxъ j-ixъ

C. t-ěmъ j-imъ

B. t-y t-a t-y j-ě j-a j-ě

N. t-ěmi j-imi

Msc. t-ěxъ j-ixъ

 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie
polskim: 1) wpływ odmiany miękkotematowej
1. Podstawowa zmiana to wspomniany wpływ odmiany zaimków
miękkotematowych na odmianę twardotematową.

• W staropolszczyźnie już tylko reliktowo występują formy twardotematowe

typu togo, tomu czy onogo, np. w Kazaniach świetokrzyskich:
a togo dla, iż Boga nie chcą uźrzeć,
A tacy dobrze się przez onogo niemocnego paralityka, trudną
niemocą urażonego, znamionują.
• Pozostałości odmiany twardotematowej zaimków we współczesnej
polszczyźnie są w wyrazach:
po-tom-ek, po-tom-ny, przy-tom-ny,
w których forma tom to dawny Msc. lp.

2. Zaimek *tъ w M. i B. został wzmocniony morfemem -en, na wzór zaimka jen.

 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie
polskim: 2) supletywizm form w odmianie zaimka on, ona,
ono
1. Zaimek jen powstał na gruncie polskim z kontaminacji (czyli zlania się w
jedną odmianę dwóch różnych wyrazów) odmiany zaimka *jь oraz *onъ.
• Kontaminacja ta doprowadziła do powstania:
1) staropolskiej formy jen w M.
2) form supletywnych (tj. mających w odmianie dwa różne tematy)
dzisiejszego zaimka osobowego on, ona, ono.

W M. jest rdzeń on (por. on-ø, on-a, on-o), dawnego zaimka *onъ,

zaś w pozostałych przypadkach temat j- dawnego zaimka
wskazującego *jь, por. ostateczną odmianę:
M. on,
ale D. j-ego
C. j-emu
B. j-ego
 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie polskim:
3) synkretyzm B. lp. i D. lp. dawnego zaimka jь (pol. jen)

• Pierwotnie polską formą B. lp. r.m. zaimka anaforycznego jest forma

ji (kontynuant psł. *jь).
• W języku polskim utrzymała się ona do końca XVI w.
• Przykładowo forma ji w Ewangeliach z Biblii brzeskiej (1563) jest
poświadczona 25 razy, np.:
a) Wchodząc też w dom pozdrawiajcie ji. (Mt 10,12),
b) Támże uczył, mowiąc im, Izaż nie jest nápisano, Że dom moj,
dom modlitwy będzie wezwan wszytkim narodom? a wyście ji
uczynili jáskinią zbojcow. (Mk 11,17).
• Ostatecznie do B. wchodzi forma D. jego, w pozycji nieakcentowanej
skracana do go.
• Zmiana jest korzysta z punktu widzenia tendencji do uproszczenia, bo
jej rezultatem jest synkretyzm (wspólna końcówka) D. i B., por.
tożsame formy zaimka:
nie widzę jego oraz: widzę jego
 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie polskim:
4) nowa końcówka B. lp. r.ż., pozostałość dawnego B. tylko w formie
tę

• Jeszcze w XIX w. zaimki w B. lp. r.ż. miały końcówkę -ę, np. moję, twoję,
naszę, owę.
• Końcówka ta została ostatecznie zmieniona na końcówkę -ą pod wpływem
odmiany przymiotników.
• Zmiana stanowiła wyraziste uproszczenie, bo dzięki niej wszystkie przydawki
przymiotne uzyskały w B. lp. r.ż. tę samą końcówkę.
• Po zmianie zamiast wcześniejszego:
Widzę moję dobrą córkę
jest wspólna końcówka przydawek:
Widzę moją dobrą córkę.
• Do dziś utrzymuje się jedynie dawna forma B. lp. r.ż zaimka tę, a o jej
pozostawaniu decyduje jej duża frekwencja tekstowa.
• Z czasem jednak prawdopodobnie również w B. lp. zaimka ta będzie
w polszczyźnie forma tą, już uprawniona w normie potocznej.
 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie polskim:
5) powstanie form enklitycznych go, mu

• Kolejną istotną zmianą w odmianie zaimków jest powstanie krótkich

form enklitycznych:
D. i B. go (← jego),
C. mu (← jemu).
• Ich powstanie wynika z tendencji do upraszczania. Zaimek w pozycji
enklitycznej stanowi całość akcentową z poprzedzającym wyrazem.
Jako zajmujący pozycję wygłosową i nieakcentowany ulega
uproszczeniu w zgodzie z podstawową tendencją do ekonomizacji
wypowiedzi.
• Formy skrócone zaimków są używane w pozycji nieakcentowanej, np.
kocham go, przyglądam się mu,
podczas gdy pod akcentem logicznym pozostaje zaimek nieskrócony:
kocham jego, nie ciebie.
jemu się przyglądam, nie tobie.
 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie
polskim:
6) kontrakcja w zaimkach dzierżawczych typu mego, twemu
• Kolejna zmiana w odmianie zaimków rodzajowych to późna
zmiana o podłożu fonetycznym, w wyniku której powstają
formy typu mego, memu, mej, twego, twemu, twej
występujące obok pełnych form zaimków rodzajowych
dzierżawczych mojego, mojemu czy twojej.
• Formy typu mego, memu, mej to formy po ściągnięciu (czyli
kontrakcji dwóch samogłosek przedzielonych j, w wyniku
której z grupy oje powstaje samogłoska e) w zaimkach mojego,
mojemu, mojej itd.:
mojego → mego,
mojemu → memu,
mojej → mej.
 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie
polskim: 7) powstanie form zaimkowych z nagłosowym n-1.

• W C., N. i Msc. zróżnicowanego rodzajowo zaimka wskazującego

jen (dziś w M. lp. on) w połączeniu z przyimkami zaszły procesy:
perintegracji, tj. wtórnego podziału morfologicznego,
i absorpcji morfologicznej, tj. wchłonięcia przez nagłos
zaimka głoski pierwotnie przynależnej do przyimka.
 Zmiany w odmianie zaimków rodzajowych na gruncie
polskim: 7) powstanie form zaimkowych z nagłosowym n-
2.
• Zmiana nastąpiła w wyrażeniach z przyimkami *vъn, kъn oraz sъn,
które w pozycji przed j (też przed i) były wariantami przyimków
*vъ, kъ oraz sъ.
• A ponieważ przyimki bez n były znacznie częstsze, to pierwotne
połączenia z przyimkami kъn, sъn i vъn zaczęły być postrzegane
jako wyrażenia z przyimkami *vъ, kъ oraz sъ.
• To doprowadziło do procesu perintegracji i absorbcji:
C. kъn jemu → k niemu
→ ostatecznie z przyimkiem ku: ku niemu
N. sъn jimь → s nim → z nim
Msc. vъn jemь → w niem→ npol. w nim
B. vъn jь → weń
Genetyczne i analogiczne formy zaimkowe z nagłosowym n-
• Genetyczne n w formach zaimkowych występuje tylko w takich
wyrażeniach przyimkowo-zaimkowych, które składały się z przyimka
kończącego się w prasłowiańszczyźnie na spółgłoskę n, czyli
psł. *vъn, kъn oraz sъn.
• Zatem genetyczne nagłosowe n w odmianie zaimków dotyczy tylko
wyrażeń z dzisiejszymi polskimi przyimkami w, z i ku, np.:
weń, w niego, w nim, w nią, w nich,
z nim, z nią, z nimi,
ku niemu, ku niej, ku nim.
• Formy analogiczne do tych form to formy z takimi przyimkami, które
nigdy nie miały wariantywnej postaci z n, jak:
poń, odeń, zeń, dlań,
ale też: po niego, po nią, od niego, od niej, od nich, obok niego itp.
 Formy zaimków z nagłosowym n- jako regularne
warianty zaimków w wyrażeniach przyimkowych

• Nagłosowe n- w odmianie zaimków powstało wskutek zmian

w wyrażeniach przyimkowych z odpowiednikami dzisiejszych
przyimków ku, w, z.
• W wyniku analogii dziś we wszystkich wyrażeniach przyimkowych
(z wszystkimi przyimkami, nie tylko wymienionymi trzema)
występują formy rodzajowego zaimka wskazującego (dziś także
osobowego) on, ona, ono z nagłosowym n-.
• To powoduje, że wzorce odmiany zaimków wzbogaciły się o nowe
formy, typowe tylko dla wyrażeń przyimkowych, np.:
D. lp. jego (też po skróceniu go) oraz niego
(to ostatnie tylko z przyimkami).
 Zakres użycia zaimków pełnych,
skróconych i z nagłosowym n-
• Zakres użycia zaimków pełnych, skróconych i z nagłowsowym n- ilustrują
przykładowe zdania z formami D. lp. r.m.:
Jego tutaj nie ma, jest jego siostra.
Nie ma go tu,
a w wyrażeniu przyimkowym zawsze:
Podchodzę do niego, Przyszłam po niego.

Tak samo w rodzaju żeńskim i w liczbie mnogiej, np.:

do niej, za nią i do nich, za nimi.
W wyrażeniach przyimkowych niemożliwe jest użycie form zaimkowych
bez nagłosowego n-, typu jego lub go, jej, ich.
Odmiana przymiotników
 Ogólnie o przymiotnikach
• Przymiotniki to:
1) leksemy o prymarnej funkcji składniowej przydawki,
2) oznaczające cechy i właściwości określanych rzeczowników,
3) odmieniające się przez przypadki, liczby oraz rodzaje.

• Dla przymiotników kategoria rodzaju jest kategorią gramatyczną (odmieniają

się przez rodzaje), podczas gdy dla rzeczowników – kategorią selektywną,
klasyfikującą (rzeczowniki mają przypisany rodzaj jako jednostki leksykalne).
• Nie wszystkie przymiotniki się odmieniają, por. przymiotniki zapożyczone, jak:
bordo, brąz, beż, ecru czy mini, maxi.
• Nazwa przymiotnik pochodzi od daw. przymiot // przymiota ′cecha
przypadkowa, przypadłość, jakość, własność, właściwość, dobra lub zła strona
czyja’ .
 Sekundarne funkcje składniowe
przymiotników
• Poza prymarną funkcją przydawki przymiotnik może pełnić funkcje:
• orzecznika, np. Ania jest zdolna,
• podmiotu; przymiotniki ulegają wówczas substantywizacji.
• Są to przymiotniki nazywające ludzi od istotnych ich cech, np. chory,
bogaty, biedny, ślepy, kulawy, np. Bogaty biednego nie zrozumie.
• Przymiotniki po substantywizacji – jak każde rzeczowniki – mogą pełnić
funkcję nie tylko podmiotu, ale także dopełnienia, np.:
Wiódł ślepy kulawego.
Wyrazy te nadal są też przymiotnikami, np. w wyrażeniach:
człowiek kulawy czy ludzie bogaci.
Dziś tylko rzeczownikami, z pochodzenia przymiotnikami, są takie
nazwy, jak: motorniczy, myśliwy, łowczy itp.
Odmiana przymiotników – stan psł.
• W języku psł. początkowo nie było odrębnej deklinacji
przymiotników z własnym zestawem końcówek.
• Przymiotnik odmieniał się jak rzeczownik.

• W prasłowiańszczyźnie były dwa typy odmiany

przymiotników:

• prosta, czyli rzeczownikowa,

• złożona, inaczej zaimkowa, (ściślej:

rzeczownikowo-zaimkowa).
 Funkcja odmiany prostej przymiotników
• Funkcją odmiany prostej przymiotników było sygnalizowanie nieokreśloności
(taka sama funkcja, jaką pełnią w językach zachodnioeuropejskich rodzajniki
nieokreślone, np. ang. a, niem. ein, eine),
• Nieokreśloność sygnalizowano, gdy po raz pierwszy mówiono o kimś lub czymś
nieznanym.
• Składniowo formy odmiany prostej pierwotnie pełniły funkcję zarówno
orzecznika (najczęściej), jak i przydawki;
później w dobie średnio- i nowopolskiej – relikty form odmiany prostej
przymiotników mogą być głównie orzecznikami.
• Dłużej w funkcji przydawki pozostawały formy odmiany prostej przymiotników
dzierżawczych, bo te przymiotniki początkowo nie występowały w odmianie złożonej.
• Na określoność wskazywał już bowiem sam ich rdzeń, np.:
Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego,
współczesne:
maminsynek ← mamin synek (w odmianie złożonej byłoby maminy),
babcin wnuczek.
 Funkcja odmiany złożonej przymiotników
• Pierwotna funkcja odmiany złożonej przymiotników to
sygnalizowanie określoności (jak w językach
zachodnioeuropejskich rodzajniki określone, np. ang. the, niem.
der, die, das).
• Odmiana złożona była używana wówczas, gdy po raz kolejny
mówiono o kimś lub czymś; ten ktoś lub coś były znane.
• Pierwotną funkcją składniową odmiany złożonej była tylko funkcja
przydawki przy rzeczownikach znanych, o których już była mowa.

• Już jednak w okresie staropolskim przymiotniki odmiany złożonej

pełniły ponadto funkcję orzecznika.
Odmiana prosta (rzeczownikowa)
przymiotników
 Końcówki odmiany prostej (rzeczownikowej)
przymiotników
w rodzaju męskim i nijakim
Przymiotniki w odmianie prostej odmieniały się jak rzeczowniki,
którymi z pochodzenia były.
• Przymiotniki
1) twardotematowe (tj. zakończone na spółgłoskę twardą) w rodzaju
męskim i nijakim pod koniec epoki prasłowiańskiej odmieniały się
według wzorca deklinacji rzeczowników -o-temat., np.
M. lp. r.m. dobr-ъ v l’̥kъ,
M. lp. r.n. dobr-o lěto
2) miękkotematowe (tj. zakończone na spółgłoskę miękką, dziś także
stwardniałą, jak ż, sz, rz i in.) – według deklinacji -jo-temat, np.:
M. lp. r.m. bož-ь mǫžь,
M. lp. r.m. bož-e pole.
Odmiana prosta przymiotników w rodzaju męskim
i nijakim w liczbie pojedynczej i mnogiej
Liczba Przypad Odmiana Odmiana Odmiana prosta
ek twardotematowa miękkotematowa przymiotników w
rodzaju męskim i
r.m. r.n. r.m. r.n. nijakim miała takie
same końcówki, jak
rzeczowniki męskie i
Liczba M. dobrъ dobro pěšь pěše nijakie.
pojedync D. dobra, pěša Odmiana ta dziedziczy
za się do polszczyzny.
C. dobru, pěšu
W tekstach
B. dobrъ dobro pěšь pěše staropolskich występują
przykładowe formy:
N. dobromь pěšemь
M. lp.:
Msc. dobrě pěši Sobiem był szczodr;
Liczba M. dobri dobra pěši pěša gotowo sierce jego,
mnoga D. lp.:
D. dobrъ pěšь do piłatowa domu, od
C. dobromъ pěšemъ lica nieprzyjacielowa.
Najliczniejsze są formy
B. dobry dobra pěšě pěša
M., ale inne przypadki
N. dobry pěši również występują.
 Końcówki odmiany prostej (rzeczownikowej)
przymiotników
w rodzaju żeńskim
• Przymiotniki w odmianie prostej w rodzaju żeńskim odmieniały
się jak rzeczowniki żeńskie:

1) twardotematowe, tj. o temacie zakończonym na spółgłoskę

twardą, według deklinacji rzeczowników -a-tematowej, np.:
dobr-a žen-a,
2) miękkotematowe, tj. o temacie zakończonym na spółgłoskę
miękką, dziś też stwardniałą, jak np. c, dz, rz, sz – według
deklinacji -ja-tematowej, np.
bož-a děvic-a.
Odmiana prosta przymiotników w rodzaju żeńskim
w liczbie pojedynczej i mnogiej
Liczba Przypadek Odmiana Odmiana
twardotemat miękkotemat Odmiana prosta
przymiotników w rodzaju
owa owa żeńskim miała takie same
końcówki jak rzeczowniki
żeńskie.
Liczba M. dobra pěša Dotyczył jej też ten sam
pojedyncza D. dobry pěše synkretyzm form, czyli
końcówki homonimiczne,
C. dobrě pěši jednakowe w kilku
przypadkach.
B. dobrǫ pěšǫ Synkretyczne były np.
N. dobrǫ pěšǫ końcówki:
C. i Msc. lp. z końcówką ě
Msc. dobrě pěši w odmianie
twardotematowej i i – w
Liczba mnoga M. dobry pěšě odmianie
D. dobrъ pěšь miękkotematowej,
M. i B. lm. z końcówką y w
C. dobramъ pěšamъ odmianie
twardotematowej i
B. dobry pěšě końcówką ě w odmianie
N. dobrami pěšami miękkotematowej.

Msc. dobraxъ pěšaxъ

 Odmiana prosta przymiotników w polszczyźnie
• Od XVI w. formy odmiany prostej przymiotników są już rzadkie.
• W odmianie prostej są takie przykładowe staropolskie i XVI-wieczne formy, np.:
M. lp. r.m.:
żyw, miłościw, szczodr, godzien, gniewien, wierzen,

M. lp. r.n.:
gotowo sierce, pełno serce, jasno odzienie.

M. lp. r.ż.
w dłuższych kontekstach na zielono zaznaczone są określane rzeczowniki):
Oto niektora pánna będzie brzemienná, i porodzi syna, Mt 1,23, Biblia
brzeska, w przymiotniku á (a jasne, dawne krótkie).

B. lp. r.m. i ż.:

Potym Jezus wstawszy z bożnice, wszedł w dom Symonow, á
świekrę Symonowę trzymałá gorączká wielka, i prosili go zá nią.
 Formy odmiany prostej poświadczone
w zabytkach staropolskich
Do XVI w. jeszcze dość często występują formy odmiany prostej
(rzeczownikowej) przymiotników, np.:

M. lp. r. m.:
jako jest moj pan niewinowat Sułkowi. [XIV],
Z jutra wiesioł nikt nie będzie. [XV w.],
Syn ma być podobien matce. [XVI w.]

M. lp. r. n.:
Sirce ich prozno jest,
będzie nawrocono krolestwo dawidowo [XV-XVI.]
 Przyczyny zaniku odmiany prostej
przymiotników w polszczyźnie
• Przyczyny zaniku form odmiany prostej przymiotników w języku
polskim to:

1) brak konsekwencji w używaniu form odmiany prostej

i złożonej: obie ostatecznie mogły pełnić każdą z funkcji
składniowych, czyli przydawki i orzecznika,

2) wykształcenie się odmiany złożonej przymiotnika nie jako

kategorii analitycznej (dwa wyrazy sygnalizujące daną odmianę),
lecz syntetycznej z sobie właściwymi końcówkami.
 Relikty odmiany prostej przymiotników
we współczesnej polszczyźnie:
M. lp. r.m. przymiotników
• Dawne proste formy odmiany przymiotników w M. lp. r.m., niemające
odpowiedników długich, to tylko:
wart, kontent, rad.
• Dawne rzeczownikowe formy M. lp. r.m. przymiotników z końcówką
zerową:
godzien, pełen, wesół, zdrów, gotów, łaskaw, świadom
to dziś formy oboczne, współwystępujące obok regularnych form
przymiotników w dawnej odmianie złożonej, z końcówką -y:
godn-y, pełn-y, wesoł-y, zdrow-y, gotow-y, łaskaw-y, świadom-y
• Krótkie formy odmiany przymiotników i imiesłowów przymiotnych są dziś
archaiczne, występują głównie w tekstach religijnych, np.:
umęczon, ukrzyżowan, pogrzebion (Credo).
Panie, nie jestem godzien.
 Relikty odmiany prostej przymiotników
we współczesnej polszczyźnie: nazwy kobiet od nazwiska,
zawodu lub funkcji męża lub ojca
• Dawne formy odmiany prostej przymiotników w rodzaju żeńskim to dzisiejsze
rzeczowniki z grupy nazw kobiet, w tym:
1. nazwy żon pochodne od zawodu męża lub od rzeczownikowych nazwisk
męskich z końcówką -a lub zakończonych w temacie (bez względu na
końcówkę) na g
– tworzone sufiksem -ina // -yna, typu:
starościna, podstolina oraz Zarębina, Puzynina czy Sroczyna, Ludwiżyna
(nazwiska mężów kolejno: Zaręba, Puzyna, Sroka, Ludwig),
2. nazwiska córek tworzone sufiksami:
-ówna (od nazwisk rzeczownikowych zakończonych na spółgłoskę)
-anka (ten sam typ nazwisk, co wspomniane wyżej nazwiska żon),
Nowakówa, Kowalówna oraz Skubalanka, Skarżanka
(nazwiska ojców: Nowak, Nowak, oraz Skubała, Skarga)
W D. i C. przykładowe: Nowakówn-y, Nowakówni-e (jak pann-y, panni-e)
Są to genetyczne przymiotniki dzierżawcze w odmianie prostej.
 Odmiana złożona przymiotników
w nazwach kobiet od nazwiska, zawodu lub funkcji męża
• Obok dawnych form odmiany prostej przymiotników w nazwach kobiet pochodnych od
nazw mężczyzn, takich jak wskazane na poprzednim slajdzie,
w niektórych tego typu feminatywach mamy do czynienia z odmianą
złożoną przymiotników.
• Dotyczy to:
a) nazwisk żon z sufiksem -owa, odmieniających się się według odmiany złożonej
przymiotników, np.:
D. i C. l.p. Nowakow-ej, jak now-ej
b) genetycznego przymiotnika królowa, np. w D. i C. lp. królow-ej.

• Rzeczownik królewna, z pochodzenia przymiotnik dzierżawczy oznaczający córkę

króla, zachowuje odmianę rzeczownikową, por.:
D. lp. królewn-y, C. lp. królewni-e,
tak samo, jak rzeczowniki twardotematowe rodzaju żeńskiego i nazwy córek, np.:
D. lp. żon-y, Nowakówn-y, C. lp. żoni-e, Nowakówni-e.
Hasło: Nazwiska w dodatku Hasła problemowe oprac. H. Jadacka, A.
Markowski, [w:] Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN,
pod red. A. Markowskiego, Warszawa 2000

VIII. TWORZENIE NAZWISK ODMĘŻOWSKICH I ODOJCOWSKICH

„System języka polskiego stwarza możliwość utworzenia od części polskich lub
spolszczonych nazwisk męskich form używanych w odniesieniu do córek i żon.
Sposób ich tworzenia jest uzależniony od zakończenia nazwiska męskiego. Nazwiska
żon są tworzone za pomocą przyrostka -owa dla nazwisk zakończonych spółgłoską
oraz -ina/-yna dla nazwisk zakończonych samogłoską -a, np. Zajdel – Zajdlowa,
Mniszek – Mniszkowa, Sapieha – Sapieżyna, Skarga – Skarżyna, Manteuffel [wym.
Mantojfel] – Manteuffelowa, Skucha – Skuszyna.
Nazwiska córek mężczyzn o nazwiskach I grupy są tworzone za pomocą
przyrostka -ówna, zaś II grupy przyrostkiem -anka: Zajdlówna, Kucówna,
Manteufflówna, Sapieżanka, Skarżanka, Skuszanka.
Za pomocą przyrostka -anka tworzone są także nazwiska odojcowskie od
nazwisk zakończonych na -g, -go, -ge, co pozwala uniknąć niemiłego dla ucha
zakończenia -gówna, np. Hartwigowa, ale Hartwiżanka (nie: *Hartwigówna); Kolago
– Kolagowa, ale Kolażanka (nie: *Kolagówna), Lange – Langowa, ale Lanżanka (nie:
*Langówna)” (s. 1696).
 Relikty odmiany prostej przymiotników
we współczesnej polszczyźnie: rzeczowniki
rodzaju nijakiego oraz nazwy miejscowe
1. Rzeczowniki dobro, zło, święto to genetycznie dawne M., B. lp. rodz.
nijakiego odmiany prostej twardotematowej, kontynuujące
prasłowiańskie przymiotniki *dobro, *zъlo, *svęto.
2. Rzeczownik piękno to dziewiętnastowieczny nowotwór Norwida
(i teologów) do pary z dobro, zastępujący wcześniejszą nazwę
abstrakcyjnej cechy piękność.
3. Nazwy miejscowe – dawne przymiotniki, dziś rzeczowniki, zarówno
z typowymi, produktywnymi dziś przyrostkami przymiotnikowymi,
czyli -ny, -na, -ne oraz -ów, -owa, -owo, jak i dziś nieproduktywnymi,
jak np.: -in//-yn, -ina//-yna, -ino//-yno czy -sk-, *-jь, np.
Jabłonna, Miłosna,
Klonowa, Częstochowa, Kraków, Głogów, Halinowo
Sulęcin, Szczuczyn,
Busko,
Oświęcim, Poznań, Bydgoszcz.
Relikty odmiany prostej przymiotników
we współczesnej polszczyźnie: przysłówki
1) Współczesne przysłówki odprzymiotnikowe typu miło, słabo,
sucho zakończone na -o to genetycznie dawne M., B. lp. rodz.
nijakiego odmiany prostej twardotematowej *milo, *vysoko,
2) Współczesne przysłówki odprzymiotnikowe, typu źle, dobrze
(także typu wysoce, mile oboczne do wysoko, miło) zakończone na
-e to genetycznie dawne Msc. lp. rodz. nijakiego odmiany prostej
*dobrě, * vysokě2 → vysocě;
3) współczesne formy przysłówków złożonych (tj. wyrażeń
przyimkowych pełniących funkcję przysłówków), typu z bliska, bez
mała, z głupia (frant) to genetycznie dawne D. lp. rodz. męskiego
lub nijakiego odmiany prostej:
M. *mal-ъ, D. *mal-a;
M. blisk-o, D. blisk-a;
 Odmiana złożona
(rzeczownikowo-zaimkowa)
przymiotników
 Odmiana złożona przymiotników
• Odmiana złożona przymiotników polegała na:
dodaniu do przymiotnika w odmianie prostej
zróżnicowanego rodzajowo zaimka anaforycznego *jь, *ja, *je
w odpowiednich formach przypadkowych.
• Początkowo zaimek mógł występować:
1) w prepozycji, czyli przed przymiotnikiem w odmianie prostej,
2) w postpozycji, czyli po przymiotniku w odmianie prostej.
• Z czasem zaimek występował wyłącznie w postpozycji, stanowiąc całość
akcentową z poprzedzającym przymiotnikiem w odmianie prostej; był
enklityką.
• To spowodowało zmiany i wykształcenie się z końcówek odmiany prostej
i dawnego zaimka nowych, odrębnych końcówek przymiotnika w odmianie
złożonej.
• Współczesna odmiana przymiotnika to genetyczne formy odmiany złożonej.
 Odmiana złożona przymiotników -
struktura
• Struktura odmiany złożonej przymiotników:

1. odpowiednia forma przypadkowa rzeczownika deklinacji -o-, -jo-

tematowej (dla rodzaju męskiego lub nijakiego) lub -a-, -ja-
tematowej (dla rodzaju żeńskiego)
2. I ta sama forma pod względem przypadka, liczby i rodzaju zaimka
anaforycznego *jь, *ja, *je.
 Psł. odmiana w liczbie pojedynczej i mnogiej
zaimka rodzajowego jь,
współtworzącego odmianę złożoną przymiotnika
Przypadek Liczba pojedyncza Liczba mnoga

r.m. r.n. r.ż. r.m. r.n. r.ż.

M. j-ь j-e j-a j-i j-a j-ě
D. j-ego j-ejě j-ixъ
C. j-emu j-eji j-imъ
B. j-ь j-e j-ǫ j-ě j-a j-ě
N. j-imь j-ejǫ j-imi
Msc. j-emь j-eji j-ixъ
Procesy, które doprowadziły do wykształcenia
odmiany przymiotnikowej
• Na styku końcówek rzeczownikowych i zaimkowych w odmianie
złożonej przymiotników zachodziły procesy, które doprowadziły
do ukształtowania odmiany złożonej przymiotników, z właściwymi
jej końcówkami.
• Tymi procesami są:
1) kontrakcja, czyli ściągnięcie dwóch samogłosek
przedzielonych spółgłoską j,
2) rozwój jerów w sąsiedztwie j,
3) haplologia, czyli uproszczenie jednej z dwóch
tożsamych lub podobnych sylab,
4) analogia, czyli wyrównanie do innych form.
 Procesy, które doprowadziły do wykształcenia
odmiany przymiotnikowej: kontrakcja
• Kontrakcja to ściągniecie dwóch samogłosek przedzielonych j.

• Przykłady kontrakcji w odmianie przymiotników:

D. lp. r. m. *mala-jego → stpol. małēgo → śrpol. małėgo → nwpol. mał-ego

C. lp. r. m. *malu-jemu → stpol. małēmu → śrpol. małėmu → nwpol. mał-emu.

• O barwie samogłoski powstałej ze ściągnięcia decydowała samogłoska po jocie.

• Samogłoska powstała po kontrakcji była w staropolszczyźnie długa (w powyższych
przykładach jest to ē),
w dobie średniopolskiej długie ē przeszło w samogłoskę ścieśnioną ė,
a w dobie nowopolskiej samogłoska e jasna (kontynuant krótkiego e) i ścieśniona
(kontynuant długiego e) dały jedno wspólne e.
Ujednolicenie odmiany zaimkowej i przymiotnikowej

• O barwie samogłoski powstałej ze ściągnięcia w odmianie przymiotników

decydowała samogłoska po jocie, stąd – po utożsamieniu się w polszczyźnie
kontynuantów e krótkiego i e długiego w jedno wspólne e – nastąpiło
ujednolicenie:
paradygmatu zaimkowego (zaimków przymiotnych), z krótkim e w końcówkach,
i przymiotnikowego, z długim e w końcówkach (długim, bo po kontrakcji).
• Powstały wspólne dziś końcówki odmiany przymiotnikowo-zaimkowej, choć
w r.ż. o wspólnej dziś zmianach decydują także inne procesy:
D. lp. r.m. i n. mał-ego i moj-ego D. lp. r.ż. mał-ej i moj-ej
C. lp. r.m. i n. mał-emu i moj-emu C. lp. r.ż. mał-ej i moj-ej
B. lp. r.mżyw. mał-ego i moj-ego B. lp. r.ż. mał-ą i moj-ą
B. lp. r.nmos. i r.n. równy M. lp. mał-y, mój-ø
N. lp. r.m. i n. mał-ym i moj-im N. lp. r.ż. mał-ą i moj-ą
Msc. lp. r.m. i n. mał-ym i moj-im Msc. lp. r.ż. mał-ej i moj-ej
 Kontrakcja jerów, lepiej:
rozwój jerów w sąsiedztwie j
• Swoistą kontrakcją jest też rozwój dwóch jerów w sąsiedztwie
j; proces lepiej nazywać rozwojem jerów w sąsiedztwie j.
• Zmiana dotyczy:
a) grupy -ъjь, która przekształca się w -y,
w odmianie twardotematowej przymiotników,
b) grupy -ьjь, przechodzącej w -i,
w odmianie miękkotematowej przymiotników.

• Zmiana dotyczy M. i B. lp. r.m., np.

*dobr-ъ-jь → dobr-y (odmiana twardotematowa)
*lět-ьn-ь-jь → letn-i (odmiana miękkotematowa)
 Procesy, które doprowadziły do wykształcenia
odmiany przymiotnikowej: haplologia
• Haplologia to zastąpienie dwóch takich samych lub podobnych sylab jedną,
inaczej redukcja jednej z sylab, zwykle pierwszej (w przykładach
zaznaczona na zielono), np.:
1) D. lp. r. ż.
np. *mal-y-jejě → *malyjě → stpol. małe
(dopiero po haplologii następuje kontrakcja grupy yjě);
ostatecznie stpol. forma D. lp. r.ż. małe zmienia się na małej, przejmując w wyniku analogii
końcówkę z synkretycznych form C. i Msc. lp.
2) C., Msc. lp. r. ż.
np. *mal-ě-jeji → *malěji → pol. małej
(tu ponadto zanik wygłosowej samogłoski -i),
3) N.lp. r. ż.
np. *mal-ǫ-jejǫ → *malǫjǫ → pol. małą
Procesy, które doprowadziły do wykształcenia odmiany
przymiotnikowej: analogia
• Analogia w odmianie złożonej przymiotników polega m.in. na
analogicznym wyrównaniu do krótszych postaci pierwszej, czyli
rzeczownikowej końcówki.
• W praktyce zmiana sprowadzała się do zastąpienia głoską y dwusylabowej
końcówki, np.:
a) C. lm. r. m. i n. *malomъ-jimъ → *maly-jimъ
b) C. lm. r. ż. *malamъ-jimъ → *maly-jimъ
c) N. lm. r. ż. *malami-jimi → *maly-jimi
d) Msc. lm. r. ż. *malaxъ-jixъ → *maly-jixъ
e) Msc. lm. r. m. i n. *malěxъ-jixъ → *maly-jixъ.
• Analogiczne y pojawia się w tych formach na wzór (czyli właśnie w wyniku
analogii) głoski y, która występuje jako końcówka genetyczna w takich
formach, jak:
a) N. lm. r. m. *maly-jimi
b) M. i B. lm. r. ż. *maly-jě
 Kategoria męskożywotności i męskoosobowości
w odmianie zaimków rodzajowych i przymiotników

• Ukształtowanie się kategorii męskożywotności oraz

męskoosobowości dotyczy nie tylko rzeczowników, ale także
zaimków, przymiotników, liczebników, imiesłowów
przymiotnikowych,
czyli wszystkich określeń rzeczowników, pozostających z
tymiż rzeczownikami w kongruencji, tj. w związku zgody.
• Obie kategorie przejawiają się tylko w wybranych
przypadkach fleksyjnych, mianowicie:
–w B. lp. – kategoria męskożywotności,
–w B. lm. i w M. lm. – kategoria męskoosobowości.
 Kategoria męskożywotności
w odmianie zaimków rodzajowych i przymiotników

• Kategoria męskożywotności cechuje się następującymi

synkretyzmami, tj. wspólnymi, homonimicznymi
końcówkami:

1) B. lp. r. męskożywotnego zaimków rodzajowych

i przymiotników jest równy D. lp.
w B. jest końcówka przejęta z D.

2) B. lp. r. męskonieżywotnego jest równy M. lp.

zachowanie dawnych końcówek M. i B. lp.
 Kategoria męskoosobowości
w odmianie zaimków rodzajowych i przymiotników
• Kategorię męskoosobowości w odmianie zaimków
i przymiotników w liczbie mnogiej cechują:
1) swoiste końcówki M. lm. – tylko dla form
męskoosobowych,
oraz wspólne, jednakowe końcówki tego przypadka
dla form pozostałych rodzajów

2) synkretyzm B. lm. i M. lm. – dla wszystkich form

niemęskoosobowych,
synkretyzm B. lm. i D. lm. – w formach
męskoosobowych;
w B. lm. jest końcówka przejęta z D. lm.
 Kategoria męskożywotności w odmianie zaimków
rodzajowych i przymiotników;
końcówki B. lp. r.m.
• B. lp. r.m. zaimków rodzajowych i przymiotników odnoszących
się do rzeczowników żywotnych przybrał formę dopełniacza, a
odnoszący się do rzeczowników nieżywotnych pozostał równy
mianownikowi, por.:
B. lp. r. mżyw.: Widzę tego, mojego, ładnego psa, syna,
tak jak w D. lp.: Nie widzę tego, mojego, ładnego
psa, syna,
B. lp. r. mrzecz.: Widzę ten, mój, ładny kamień,
tak jak w M. lp.: To jest ten, mój, ładny kamień.
 Końcówki M. lm. w odmianie zaimków
rodzajowych i przymiotników; stan dziedziczony
• W M. lm. pierwotnie zaimki i przymiotniki miały odrębne końcówki dla
rodzaju męskiego, nijakiego i żeńskiego:
r.m. – -i: Ci moji dobrzy synowie, naszy ojcowie, ci wszytcy ptacy,
moi domowie,
r.n. – -a: Ta słowa pisze mądry Salomon, Bog stworzył wszytka
zwierzęta ziemska (tylko do XV w.; tu przykłady na B. lm. r.n., ale
to przypadek homonimiczny z M. lm. r.n.),
r.ż. – -y w odmianie twardotematowej:
A ony jemu odpowiedziały. Ty [...] niewiasty
wziąwszy
ony dyjabelski obrazy, niesły je do jeziora i stopiły,
-e w – w odmianie miękkotematowej: moje, tanie dziewki.
 Kategoria męskoosobowości
w odmianie zaimków rodzajowych i przymiotników:
końcówki M. lm.
• Kształtowanie kategorii męskoosobowości przebiegało etapami.
• Najpierw pierwotne rozróżnienie rodzajowe zaimków i przymiotników od XVI
w. było ograniczane następująco:
1) ci, moi, ładni – do zaimków i przymiotników przy rzeczownikach męskich
żywotnych (potem tylko męskich osobowych),
2) ty, ony, ładny – przy wszystkich pozostałych rzeczownikach, zarówno
męskich, jak i nijakich oraz żeńskich,
-y to genetyczna końcówka odm. twardotematowej M. lm. r.ż.,

oraz moje, nasze, piesze – w tych samych, co wyżej, rodzajach

w odmianie miękkotematowej.
To te ostatnie końcówki okazały się zwycięskie w M. lm. wszystkich form
innych niż męskoosobowe.
 Stan współczesny kategorii męskoosobowości
w odmianie zaimków rodzajowych i przymiotników:
końcówki M. lm.
• Ostatecznie w M. lm. w odmianie zaimków i przymiotników ustaliły się
dwie końcówki:
1. -i/-y (po spółgłoskach stwardniałych)
dla form męskoosobowych,
np. np. moi wszyscy dobrzy studenci,
2. -e – dla form niemęskoosobowych,
np. moje wszystkie dobre studentki, psy, obrazy.
• Ten stan dotyczy zarówno zaimków, jak i pozostałych przydawek
przymiotnych, czyli przymiotników, liczebników porządkowych
i imiesłowów przymiotnikowych.
• To znaczne uproszczenie paradygmatów zaimkowo-przymiotnikowych,
bo wykształca się wspólna odmiana tych części mowy.
 Kategoria męskoosobowości
w odmianie zaimków rodzajowych i przymiotników:
końcówki B. lm.
• B. lm. r.m. zaimków rodzajowych i przymiotników odnoszących się
do rzeczowników męskich osobowych przybrał formę dopełniacza,
a odnoszący się do rzeczowników nieosobowych zachował dawną
postać, czyli:
Widzę tych, moich, ładnych synów
(jak w D.: Nie widzę tych, moich ładnych synów),
ale: Widzę te, moje, ładne psy, kamienie.
• B. lm. zaimków rodzajowych i przymiotników odnoszących się do
wszystkich rzeczowników, z wyjątkiem męskich osobowych, stał
się synkretyczny z M. lm., czyli:
M.: To są te, moje, ładne córki, książki, pola i psy, kamienie
B.: Widzę te, moje, ładne córki, książki, pola i psy, kamienie.
DOBRYCH ŚWIĄT BOŻEGO NARODZENIA!
DOSIEGO ROKU!
Frazeologizm do siego roku jest skrótem dobrego życzenia na czas:
od siego do siego roku i znaczy 'niech ci się szczęści od tego
najbliższego (który mija) przez najbliższy rok (który nadchodzi)’.
Jest tu obecny dawny zaimek rodzajowy *sь wskazujący na
przedmiot bliski.