A’ ΜΕΡΟΣ Πρωτοβυζαντινή περίοδος

(324-726)
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΟΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΙ ΝΑΟΙ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ ΣΕ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ
ΕΠΑΡΧΙΕΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ -
ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ
Κωνσταντινούπολη, γενικό τοπογραφικό και περιοχή Ιερού
Παλατίου με τον Ιππόδρομο και την Αγία Σοφία
Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης (532-537)
Ραβέννα, Άγιος Απολλινάριος ο Νέος. Ο Ιουστινιανός προσφέρει δώρα
στα εγκαίνια του ναού.
Αγία Σοφία Κων/λης
 Αγία Σοφία Κων/λης
Κάτοψη, άποψη εξωτερικού
 Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης

Η Αγία Σοφία είναι το γνωστότερο και το λαμπρότερο παράδειγμα του

αρχιτεκτονικού τύπου του ναού της βασιλικής με τρούλο. Στην Αγία Σοφία ο
γιγάντιος κεντρικός τρούλος, ο οποίος στεγάζει έναν εξαιρετικής ευρύτητας και
αρμονίας χώρο, αντιστηρίζεται από δύο πελώριες κόγχες με τεταρτοσφαίρια, Το
γενικό αυτό σχήμα γίνεται πολυπλοκότερο και πλουσιότερο από μικρότερες
ημικυκλικές κόγχες που ανοίγονται στο πλάτος των μ
μεγάλων. Οι πλάγιες διώροφες κιονοστοιχίες όμως
που χωρίζουν το μεσαίο κλίτος από τα πλευρικά
διατηρούν την αντίληψη της βασιλικής με τα
υπερώα και τον φωταγωγό της ποηγούμενης
περιόδου. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο
σύνθετος τύπος της Αγίας Σοφίας δεν
ξαναχρησιμοποιήθηκε στο Βυζάντιο, αμιγής ποτέ
πια. Παρέμεινε ένα unicum.
H Αγία Σοφία πήρε τη θέση ενός ομώνυμου ναού
που κάηκε στη στάση του Νίκα. Αρχιτέκτονές του
ήταν ο Ανθέμιος από τις Τράλλεις και ο Ισίδωρος
από την Μίλητο. Οι σύγχρονοί τους αποκαλούν τους
δύο αρχιτέκτονες «Μηχανοποιούς», δηλαδή
ειδικευμένους σε θέματα μηχανικής.
Οι γενικές διαστάσεις της Αγίας Σοφίας είναι 71 x 77 μ. Ο
τρούλος που δεσπόζει της συνθέσεως είναι διαμέτρου 32 μ.,
εκατό δηλαδή βυζαντινών ποδών, και το μέγιστο ύψος του
φτάνει τα 62 μ. Τέσσερα πελώρια τόξα, υποστηριζόμενα
από σύνθετους πεσσούς, κρατούν τον τρούλο. Τα δύο από
αυτά κλείνονται με διώροφες κιονοστοιχίες και τύμπανο
στο ανώτατο μέρος τους, διάτρητο από πελώρια παράθυρα.
Τα δύο άλλα σχηματίζουν τα μέτωπα τεραστίων κογχών
που στεγάζονται με τεταρτοσφαίρια. Διώροφες εξέδρες με
κιονοστοιχίες διευρύνουν τις κόγχες αυτές, ενώ μια
περιμετρική στοά, στεγασμένη με σταυροθόλια και στους
δύο ορόφους, πλαισιώνει το σύνολο. Υπάρχουν και δύο
νάρθηκες (εσωνάρθηκα, εξωνάρθηκα), στεγαζόμενη επίσης
με μεγάλα σταυροθόλια, των οποίων οι αναλογίες της
κατόψεως και ο περιορισμένος φωτισμός δημιουργούν
έξοχες αντιθέσεις με το εσωτερικό της εκκλησίας. Τα 40
παράθυρα του τρούλου και άλλα 60 παράθυρα σε άλλες
θέσεις κάνουν πάμφωτο το εσωτερικό του ναού. Ο
χειρισμός του φυσικού φωτός είναι πραγματικά
εκπληκτικός και αποβλέπει στην γενική εντύπωση
ελαφρότητας και εξαϋλώσεως που δεσπόζει στο κτίριο.
Ο κεντρικός χώρος μένει τελείως ελεύθερος και ορίζεται
από στοιχεία που δίνουν την εντύπωση ότι έχασαν την
υλική τους υπόσταση, ενώ τα πλάγια κλίτη, πίσω από τις
μεγαλοπρεπείς κιονοστοιχίες, δημιουργούν δεύτερα και
τρίτα επίπεδα (σοφά φωτισμένα σε χαμηλότερο τόνο) που
υποβάλλον την ιδέα του ατέρμονος χώρου. Το μεγαλειώδες
του αρχιτεκτονικού έργου αναδεικνύεται από τις τρεις
κλίμακες που οι αρχιτέκτονες εισήγαγαν σε αυτό: την
ανθρώπινη κλίμακα, μέσω διαφόρων στοιχείων
κρατημένων στα μέτρα του ανθρώπου, που συγκριτικά
αναδεικνύουν το τεράστιο μέγεθός του, την εσωτερική
κλίμακα συγκρίσεως των αναλογιών των διαφόρων
στοιχείων και την κλίμακα του διακόσμου (ψηφιδωτά,
μάρμαρα, κ.α.) που ακόμα περισσότερο κάνει αισθητό το
απέραντο ανάπτυγμα των επιφανειών. Η ενότητα του
έργου διακρίνεται πίσω από όλες τις λεπτομέρειες και όλα
τα επί μέρους στοιχεία. Τα γλυπτά και ο εν γένει διάκοσμος
υπηρετούν διακριτικά τα γενικές αρχές της σύνθεσης, ενώ
συγχρόνως προσθέτουν ποικιλία αι πλούτο στο εσωτερικό.
Τα ψηφιδωτά με τα ολόχρυσες επιφάνειες, τα μάρμαρα με
τα έντονα χρώματα, οι πολύτιμες χάλκινες πόρτες μας
εντυπωσιάζουν ακόμα.
 Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολης

Ο ναός της Αγίας Ειρήνης ακολουθούσε ως προς τον τύπο την Αγία Σοφία αλλά,
αντί μεγάλων κογχών που αντιστηρίζουν τον τρούλο, είχε κυλινδρικές καμάρες.
Κτίστηκε από τον Ιουστινιανό στη θέση μιας ξυλόστεγης βασιλικής που κάηκε,
αλλά δυστυχώς μετά από μια σημαντική κατάρρευσή της το 740 μ.Χ. ξανακτίστηκε
με σημαντικές αλλαγές στο γενικό σχέδιο. Το ελαχίστου μήκους εγκάρσιο κλίτος
(ανάλογο προς εκείνο με της Αγίας Σοφίας) παρέμεινε άθικτο μόνο στο ισόγειο,
ενώ στον όροφο οι κιονοστοιχίες καταργήθηκαν και το εγκάρσιο κλίτος
επιμηκύνθηκε ως τους εξωτερικούς τοίχους και σκεπάστηκε με μεγάλες
ημικυλινδρικές καμάρες. Έτσι, κατά τον 8ο αιώνα, το κτήριο ψηλά πήρε
σταυροειδή μορφή. Η Αγία Ειρήνη, η οποία έχει γίνει σήμερα μουσείο, διατηρεί το
σύνθρονο μέσα στο ιερό. Υπάρχουν και εδώ πλευρικές τοξοστοιχίες και αίθριο.
Ψηφιδωτά και τοιχογραφίες των χρόνων της εικονομαχίας διακοσμούν το
εσωτερικό του ναού.
Αγ. Ειρήνη Κων/λης
Αγ. Ειρήνη Κων/λης. Προοπτική τομή
 Ο Άγιος Σέργιος και Βάκχος Κωνσταντινούπολης
Ο ναός του Αγίου Σέργιου και Βάκχου σώζεται σε πολύ καλή κατάσταση ακόμη.
Κτίστηκε στο δεύτερο τέταρτο του 6ου αιώνα σε τύπο οκταγώνου. Η εξωτερική του
όψη είναι κυβική. Το οκτάγωνο διαμορφώνεται στο εσωτερικό. Η γενική αυτή αρχή
θα μας θύμιζε το ναό της Έσρας ή των Φιλίππων, πλήν όμως διαπιστώνεται μια
εξέλιξη, με αποτέλεσμα την ιδιαίτερη καλλιτεχνική αξία του έργου. Οι πλευρές του
οκταγώνου δεν διαμορφώνονται πλέον με ευθύγραμμες κιονοστοιχίες, αλλά με
τέσσερις κόγχες και τρεις σηκούς, εναλλάξ διατεταγμένους. Προς ανατολάς
σχηματίζεται κανονικά η κόγχη του ιερού. Υπάρχει έτσι μια έμμεση συγγένεια της
κάτοψης του μνημείου με εκείνη της Αγίας Σοφίας. Ο κατά μήκος άξονας τονίζεται
διακριτικά, ενώ κυριαρχεί ο καθ’ύψος. Τα μεγάλα φορτία του τρούλου
μεταβιβάζονται με αφανή στοιχεία στους εξωτερικούς τοίχους, με αποτέλεσμα την
ελαφρότητα του εσωτερικού χώρου. Οι οκτώ πεσσοί που παίρνουν τα μεγαλύτερα
φορτία της ανωδομής έχουν σύνθετο σχήμα,
ενώ ο τρούλος στον οποίο υπάρχουν μόνον
8 παράθυρα έχει ασυνήθιστο δεκαεξάπλευρο σχήμα.
Γύρω από το οκτάγωνο σχηματίζεται περιμετρικά
διώροφη στοά με κόγχες στις τέσσερις γωνίες του
κτιρίου. Υπάρχει νάρθηκας που στεγάζεται
με σταυροθόλια.
Οκτάγωνα Ιουστινιάνεια: Άγιος Σέργιος και Βάκχος στην
Κων/λη
 Σύγκριση Σεργίου-Βάκχου με Αγ. Βιτάλιο Ραβέννας
Πίνακας με Οκτάγωνα Πάνω των Φιλίππων (μαρτύριο Αποστ. Παύλου)
κάτω Θεοτόκου στο όρος Γαριζίμ, Αγ. Βιτάλιος
Αγ. Σέργιος και Βάκχος στην Κων/λη, τομή Α-Δ
Το θεωρητικό πρότυπο των σταυρικών ναών: Το Αποστολείο της Κων/πολης
(Όπως ξαναχτίστηκε από τον Ιουστινιανό)
 Μαρτύριο Αγ Ιωάννη Ευαγγελιστή στην Έφεσο
Ναός του 5ου αι. και ανοικοδόμηση του Ιουστινιανού (με μεταγενέστερες
προσθήκες)
Αχειροποίητος Θεσσαλονίκης
Αγ. Δημήτριος Θεσ/κης, πεντάκλιτη βασιλική
Εγκάρσια τομή των Βασιλικών της Θεσ/κης
Σταυρικά μαρτύρια με πρότυπο το Κωνσταντίνειο Αποστολείο: Μαρτύριο Αγ
Βαβύλα στην Αντιόχεια (περ 379), Αγ. Απόστολοι Μιλάνου (περ. 382)
 Αγία Σοφία
Δεξιά ο αρχικός τρούλλος κατά τον Αντωνιάδη
Κωνσταντινούπολη, Μέγα Παλάτιο
Αυλή ψηφιδωτών
Ανάκτορο Ραβέννας και Αγ Απολλινάριος Νέος