7.

ΑΒΥ 101 – MEΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ-

ΕΠΟΧΗ ΚΟΜΝΗΝΩΝ ΚΑΙ ΑΓΓΕΛΩΝ
(1081-1185 και 1185-1204)

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΙΚΟΝΩΝ ΚΑΙ

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ

Διδάσκων: Πασχάλης Ανδρούδης

Επίκουρος καθηγητής Βυζαντινής
Αρχαιολογίας και Τέχνης
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Α.Π.Θ.
 .

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΦΟΡΗΤΩΝ ΕΙΚΟΝΩΝ

Βυζαντινές φορητές εικόνες του 12ου αιώνα

Οι φορητές εικόνες της περιόδου των Κομνηνών και του 12ου αιώνα γενικότερα, ξεχωρίζουν για την
τέχνη τους, αλλά και την υψηλή αισθητική τους αξία.
Φορητές εικόνες του 12ου αιώνα σώζονται σήμερα κυρίως στη Μονή της Αγίας Αικατερίνης του Σινά,
στην Κύπρο, όπως και στις μονές του Αγίου Όρους. Πολλές εικόνες διατηρούνται επίσης σε ρωσικά
Μουσεία και συλλογές.
 
Τέχνη των φορητών εικόνων στις αρχές του 12ου αιώνα
 
Στις αρχές του 12ου αιώνα χρονολογούνται οι εικόνες του αρχαγγέλου Μιχαήλ και της Παναγίας του
Ευαγγελισμού που σήμερα φυλάσσονται στο ναό της Περιβλέπτου στην Αχρίδα του κράτους των
Σκοπίων.
Στο α΄ μισό του 12ου αιώνα χρονολογείται και η εικόνα του αγίου Παντελεήμονα από τη Μεγίστη
Λαύρα του Αγίου Όρους.
Από την ίδια εποχή προέρχονται και άλλες εικόνες του Σινά, όπως αυτή με την παράσταση της
Κλίμακας του αγίου Ιωάννη του Σιναΐτου και η εικόνα με την παράσταση Σταύρωσης στο κέντρο,
πλαισιωμένης από μετάλλια αγίων και αγγέλων. Υπήρχαν όμως και εικόνες, όπου το βάθος δεν ήταν
χρυσό, αλλά ο ζωγράφος χρησιμοποιούσε και άλλα χρώματα. Από τα έργα αυτά ξεχωρίζουν η εικόνα
με την Έγερση του Λαζάρου, του β΄ μισού του 12ου αιώνα, σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών
και η εικόνα με την παράσταση της Μεταμόρφωσης του Χριστού, επίσης του β΄ μισού του 12 ου
αιώνα, του Μουσείου του Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης.
 
 
Τέχνη των φορητών εικόνων στα μέσα του 12ου αιώνα
 
Τα μέσα του 12ου αιώνα σηματοδοτούν μια νέα καμπή και την απαρχή μιας άλλης
εξέλιξης στη βυζαντινή τέχνη και ζωγραφική. Θα παρουσιάσουμε μερικά
χαρακτηριστικά της τέχνης των Κομνηνών, στον τομέα των τοιχογραφιών και της
ζωγραφικής φορητών εικόνων και χειρογράφων. Πολύ λίγα έργα σώζονται από την
τέχνη των Κομνηνών στην ίδια την Κωνσταντινούπολη. Κάποιες από αυτές τις
δημιουργίες που σώζονται ή που έχουν μεταφερθεί σε άλλα μέρη της
Αυτοκρατορίας, μπορούν να μας δώσουν μια εικόνα της λάμψης της Κομνήνειας
τέχνης.
Μια από τις ομορφότερες εικόνες του Σινά, που χρονολογείται στο β΄ ή γ΄ τέταρτο
του 12ου αιώνα, παριστάνει τον εν Χώναις Θαύμα του αρχαγγέλου Μιχαήλ.
Στη Μονή Αγίας Αικατερίνης στο Σινά βρίσκεται ένα επιστύλιο με παράσταση
Δέησης στο κέντρο και θαύματα του αγίου Ευστρατίου. Σε μια από τις δώδεκα
παραστάσεις του επιστυλίου έφηβοι χτυπούν σήμαντρο την ημέρα της εορτής του
αγίου. Ας σημειώσουμε εδώ τις κομψές λεπτομέρειες των αρχιτεκτονημάτων, σε
συνδυασμό με τις ευγενικές μορφές. Σε άλλη παράσταση διακρίνεται ο άγιος
Ευστράτιος έφιππος, σε αδιάγνωστη σκηνή του βίου του.
Μια όμορφη εικόνα Ευαγγελισμού από το Σινά παρουσιάζει την ίδια τεχνοτροπία
με μεγαλύτερη χάρη και φαίνεται ότι προέρχεται από την ίδια την
Κωνσταντινούπολη. Οι μορφές είναι επιμήκεις και κινούμενες σφοδρά,
καλύπτονται από ένα στρόβιλο φιδωτών πτυχώσεων και μερικές φορές από ένα
ιστό χρυσών αυλακώσεων. Η εικόνα από το Σινά παρουσιάζει ένα ποταμάκι να
κυλά σε πρώτο πλάνο: στο νερό του υπάρχουν ερωδιοί, πάπιες, ψάρια και
χταπόδια. Όλα είναι ζωγραφισμένα σε μια παράλογα μικρή κλίμακα σε σχέση με
τις ανθρώπινες μορφές, δείχνουν όμως ένα νέο ενδιαφέρον για τις γραφικές
λεπτομέρειες. Εξαιρετική είναι η μορφή της Παναγίας, με έντονη
εκφραστικότητα.
Τέχνη των φορητών εικόνων στα τέλη του 12ου αιώνα
 
Στη Μονή του Σινά φυλάσσεται και μια αριστουργηματική εικόνα
Μηνολογίου, με αγίους, μάρτυρες και Ιεράρχες. Η εικόνα αυτή
χρονολογείται γύρω στο 1200.
Στα τέλη του 12ου αιώνα χρονολογούνται και κάποιες φορητές
εικόνες που σήμερα φυλάγονται στην Κύπρο. Δεν αποκλείονται οι
εικόνες αυτές να φιλοτεχνήθηκαν στην Κωνσταντινούπολη.
Πρόκειται για την εικόνα της Θεοτόκου Ελεούσας, σήμερα στη
Μονή Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο, τα δύο βημόθυρα τέμπλου με
παράσταση Ευαγγελισμού από το ναό του Τιμίου Σταυρού στα
Πάνω Λεύκαρα. Ξεχωρίζει επίσης η εικόνα της Θεοτόκου
Οδηγήτριας στο Βυζαντινό Μουσείο του Ιδρύματος του
αρχιεπισκόπου Μακαρίου και η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα
στο ίδιο Μουσείο.
Η Σταύρωση του Xριστού και η Aποκαθήλωση - β' μισό 12ου
αι.
 .

ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΩΝ-
ΜΙΚΡΟΓΡΑΦΙΕΣ
Εικονογραφημένα χειρόγραφα του 12ου αιώνα

Από τα σημαντικότερα έργα της Κομνήνειας τέχνης είναι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα,

την παραγωγή των οποίων ενεθάρρυναν και χρηματοδοτούσαν εύποροι χορηγοί, πολλοί από
τους οποίους εικονίζονται μαζί με τους αγίους, στους οποίους προσφέρουν το χειρόγραφο.
Τα έργα αυτά παράγονταν στα φημισμένα εργαστήρια του παλατιού και στα μοναστικά
εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων.
Στην καλλιτεχνική παραγωγή του πρώτου μισού του 12ου αιώνα μπορούν να ενταχθούν
εξαιρετικά χειρόγραφα, όπως το Τετραευάγγελο «της Μελβούρνης», με τη μοναδική
προσωπογραφία του αφιερωτή, γραφέα και ζωγράφου του. Ο κώδικας αυτός φιλοτεχνήθηκε
αναμφίβολα σε ένα μεγάλο μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης, πιθανότατα στη Μονή των
Οδηγών. Μαρτυρούν, όπως και άλλα χειρόγραφα, ότι η λεγόμενη «μοναστική» τέχνη δεν
διαφέρει από την αριστοκρατική τέχνη του Παλατιού. Το κλασσικό στοιχείο εξακολουθεί να
υπάρχει. Το λεγόμενο «Ευαγγέλιο του Φωκά» στη Μεγίστη Λαύρα του Αγίου Όρους
φανερώνει λειτουργικές επιδράσεις, αλλά και αναμνήσεις του κλασσικού τρόπου έκφρασης.
Το χειρόγραφο ξεχωρίζει για τις παραστάσεις της Ανάστασης του Χριστού, μια λαμπρή
σύνθεση και ισορροπία μορφών και πολύχρωμου διακόσμου στο πλαίσιο της Γέννησης του
Χριστού, με δυναμικές κινήσεις των μορφών και κυματισμούς των ενδυμάτων τους και η
σκηνή της Κοίμησης της Θεοτόκου, μια από τις ομορφότερες των χειρογράφων της
Κομνήνειας τέχνης. Όμορφη είναι επίσης και η μικρογραφία που παριστάνει τη Βάπτιση του
Χριστού και τον Ευαγγελιστή Μάρκο σε Τετραευάγγελο του 1125-1150 από τη Μονή
Μεγάλου Σπηλαίου στα Καλάβρυτα. Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε την παράσταση του
αυτοκράτορα Θεοφίλου με τον Ευαγγελιστή Λουκά και την Ανάληψη και την παράσταση
του Ευαγγελιστή σε Καινή Διαθήκη του 1125-1150, σήμερα στην Οξφόρδη.
Η διαφορά όμως της τέχνης του 12ου αιώνα, εικονογραφικά και τεχνοτροπικά, από
τα έργα του περασμένου αιώνα, φαίνεται σε μια ομάδα συγγενικών χειρογράφων.
Δύο χειρόγραφα των Έξι Ομιλιών του μοναχού Ιωάννη της Μονής του
Κοκκινοβάφου (στη Βιθυνία, κοντά στην Προύσα), το ένα στο Βατικανό και το
άλλο στο Παρίσι και κάποια άλλα συγγενικά χειρόγραφα αντιπροσωπεύουν την
ομάδα αυτή. Οι Ομιλίες του μοναχού Ιακώβου έχουν πλούσια εικονογράφηση από
τη ζωή της Παναγίας και από άλλους κύκλους. Η σύνθεση είναι επίπεδη, όμως η
προσωποποίηση των ποταμών στην παράσταση των Πρωτοπλάστων στον
Παράδεισο, δείχνουν ότι οι κλασσικές αναμνήσεις της τέχνης της εποχής των
Μακεδόνων δεν έχουν χαθεί. Τα τοπία αποδίδονται με ευφάνταστη προσέγγιση
που μετατρέπει τα στοιχεία της φύσης σε κοσμήματα, αλλά και τα έντονα στοιχεία
που κυριαρχούν υπογραμμίζουν αυτή την έντονη διακοσμητική τάση. Σε μια άλλη
μικρογραφία του χειρογράφου, με την Ανάληψη του Χριστού και επάνω την
Πεντηκοστή, οι μορφές εικονίζονται κάτω από ένα πεντάτρουλο οικοδόμημα, που
κατά μερικούς αποτελεί υπόμνηση του περίφημου ναού των Αγίων Αποστόλων
της Κωνσταντινούπολης που δεν σώζεται πια. Σε σχέση με τα αρχιτεκτονήματα, οι
μορφές που δεν έχουν έντονα περιγράμματα είναι μικρές. Οι ζωηρές όμως κινήσεις
τους και οι ανεμιζόμενες πτυχές των ενδυμάτων θα λέγαμε ότι αναγγέλλουν τη
βυζαντινή μνημειακή ζωγραφική από το 1160 και μετά.
 Με τα χειρόγραφα αυτά συνδέεται και το λίγο πρωιμότερο
Τετραευάγγελο στο Βατικανό, με τη γνωστή παράσταση του
αυτοκράτορα Ιωάννη Β΄ Κομνηνού και του εστεμμένου γιου
του.
Ο
αυτοκράτορας
Ιωάννης Β΄
Κομνηνός και ο
γιός του Αλέξιος
σε μικρογραφία
του
χειρογράφου
.