ΔΧΑΕ 33 (2012) 369378

Ευθύμιος Ν. Τσιγαρίδας

ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ «ΣΧΟΛΗΣ» ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ*

Στην μελέτη αυτή δημοσιεύονται οκτώ εικόνες οι οποί In this study eight icons are published, which come from
ες προέρχονται από ναούς της Καστοριάς και της πε churches in Kastoria and its vicinity (Omorfokklesia,
ριοχής (Ομορφοκκλησιά, Νεστόριο) και οι οποίες βρί Nestorio) and are now found in the Byzantine Museum of
σκονται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο της πόλεως. the city. Also included among these is an icon in the Na
Στις εικόνες αυτές εντάσσεται και μία εικόνα του Εθνι tional Museum of Medieval Art at Korytsa (Korçë).
κού Μουσείου της Μεσαιωνικής Τέχνης της Κορυτσάς. These icons out of a total of thirty comprise highquality
Οι εικόνες αυτές, από ένα σύνολο τριάντα, αποτελούν representative works by anonymous artists of the socalled
αντιπροσωπευτικά έργα, υψηλής ποιότητος, ανωνύ school of Kastoria of the last quarter of the 15th century.
μων καλλιτεχνών της λεγόμενης σχολής Καστοριάς του
τελευταίου τέταρτου του 15ου αιώνα.

Έ να από τα σημαντικότερα οικονομικά και καλλιτε
χνικά κέντρα στην περιοχή της Μακεδονίας στον 15ο
αιώνα είναι η πόλη της Καστοριάς, όπου στο δεύτερο
μισό και κυρίως στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα δια
μορφώνεται ένα ιδιαίτερα σημαντικό καλλιτεχνικό
ρεύμα1. Το γεγονός αυτό συνάγεται από την πυκνότερη
παρουσία έργων – τοιχογραφιών και εικόνων – της
«σχολής» αυτής στην πόλη της Καστοριάς. Οι τοιχογρα
φίες που εντάσσονται στην δραστηριότητα της «σχο
λής», όπως καθιερώθηκε να ονομάζεται, σώζονται σε
επτά ναούς στην πόλη της Καστοριάς και είναι: οι τοι
χογραφίες του Αγίου Νικολάου της μοναχής Ευπραξίας
(1485/6), οι αποτοιχισμένες τοιχογραφίες από τον ερει
πωμένο σήμερα ναό του Αγίου Σπυρίδωνα (1490/1500),
τμήμα των τοιχογραφιών του Αγίου Νικολάου της αρ
χόντισσας Θεολογίνας (1490/1500), τμήμα των τοιχο

Λέξεις κλειδιά Keywords

Μεταβυζαντινή περίοδος, Ζωγραφική, Φορητές εικόνες. Post Byzantine period, Painting, Portable icons.

* Το άρθρο αυτό αποτελεί συντομευμένη μορφή της ομότιτλης
ανακοίνωσής μου στην ημερίδα, αφιερωμένη στη μνήμη του Δ.
Κωνστάντιου, η οποία οργανώθηκε από την Χ.Α.Ε. στις 12.5.2011.
1 Για την «σχολή» αυτή βλ. κυρίως Α. Ξυγγόπουλος, Σχεδίασμα
Ιστορίας της θρησκευτικής ζωγραφικής μετά την άλωσιν, Αθήνα
1957, 63 66. Στ. Πελεκανίδης, Βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνη με την προέλευση και την χρονολόγηση δύο τοιχογραφιών του
μεία της Πρέσπας, Θεσσαλονίκη 1960, σ. 91 92. Radojčić, Jedna
slikarska skola iz druge polovine XV veka. Prilog istoriji hriscanske
umetnosti pod Turcima. Odabrani člantzi i studije (1933 1978), Beo
grad 1982, 258 279. Μ. Χατζηδάκης, «Η χρονολόγηση μιας εικό
νας από την Καστοριά», ΔΧΑΕ, περ. Δ΄, τόμ 5 (1969), 303 307. Μ.
Χατζηδάκης, Έλληνες ζωγράφοι, μετά την άλωση (14501830),
Ἀθῆναι 1987, Ι, 77 79. E. Georgitsoyanni, Les peintures murales du
Vieux Catholicon du monastère de la Transfiguration aux Météores
(1483), Athens 1992. E. N. Tsigaridas, «Monumental Painting in
Greek Macedonia during the Fifteenth Century», Holy Image. Holy
Space. Icons and Frescoes from Greece (Κατάλογος Εκθέσεως)
Athens 1988, 56 57. M. Garidis, La peinture murale dans le monde
orthodoxe après la chute de byzance (14501600), Athènes 1989,
57 95 και κυρίως 93 95. Ε. Γεωργιτσογιάννη, «Ένα εργαστήριο
ανωνύμων ζωγράφων του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα στα
Βαλκάνια και η επίδρασή του στην μεσοβυζαντινή τέχνη» Ηπει
ρωτικά Χρονικά 29 (1988/9) 145 172. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Σχετικά
Μουσείου Παύλου Κανελλοπούλου», Αφιέρωμα εις τον Κ. Βα
βούσκον, Θεσσαλονίκη 1992, 441 450. Ε. Ν. Τσιγαρίδας, «Σχέσεις
βυζαντινής και δυτικής τέχνης στη Μακεδονία από το 13ο έως τον
15ο αιώνα», Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Εορταστικός τό
μος, 50 χρόνια (1939 1989), Θεσσσαλονίκη 1992, 157 175 και κυ
ρίως 165 172. Ε. Δρακοπούλου, Η πόλη της Καστοριάς τη βυζαν
τινή και μεταβυζαντινή εποχή (12ος16ος αι.). Ιστορία – Τέχνη –
Επιγραφές, Αθήνα 1997, 117 122. G. Subotić, “Kosturka slikarska
škola. Nasledje I obraruvanje domačnih radionica” GLAS
CCCLXXXIV SANU, Otdelenje Istorijskah Nauka 10 (1998, 109
139). T. Valeva, «Sur la question sur la soit dite école artistique de
Kastoria», Βυζαντινά, 2008, 181 209.

369
ΕΥΘΥΜΙΟΣ Ν. ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ
Εικ. 1. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Χριστός Παντοκρά περίοδο 14801510, διατηρώντας τα βασικά εικονογρα
τωρ.
γραφιών στην εξωτερική επιφάνεια του δυτικού τοίχου
της Παναγίας Ρασιώτισσας (14801490), όπως και στον
ναό της Παναγίας Κουμπελίδικης (1486), οι τοιχογρα
φίες στον βόρειο τοίχο του Αγίου Νικολάου του Μαγα
λειού (1505) και ελάχιστες τοιχογραφίες στον Άγιο Δη
μήτριο Ελεούσης (αρχές 16ου αι.). Επιπλέον στην πόλη
της Καστοριάς, και στην περιφέρειά της έχουν εντοπι
στεί είκοσι φορητές εικόνες, σ᾽ ένα σύνολο τριάντα, που
εντάσσουμε στην «σχολή». Οι εικόνες αυτές αποτελούν
αντιπροσωπευτικά και μάλιστα οι περισσότερες κορυ
φαία έργα της «σχολής».
Η «σχολή» αυτή, της οποίας η δραστηριότητα εκτείνε
ται χρονικά, με βάση τα χρονολογημένα μνημεία, για
περίπου μια τριακονταετία (14811510) και γεωγραφι
κά απλώνεται στην βόρεια Ελλάδα (Μακεδονία και
Θεσσαλία), στην μεσαιωνική Σερβία και στην Βουλγα
ρία με απόηχο έως την Ρουμανία, αποτελεί το σημαντι
370
κότερο καλλιτεχνικό ρεύμα της εποχής, όχι μόνο στην
περιοχή της Μακεδονίας, αλλά και στα Βαλκάνια.
Από καλλιτεχνική άποψη η λεγόμενη σχολή της Καστο
ριάς ακολουθεί την παραδοσιακή βυζαντινή εικονο
γραφία, αλλά παράλληλα εκφράζει τάσεις ανανέωσης,
με τον εμπλουτισμό της ζωγραφικής με στοιχεία της κα
θημερινής ζωής της εποχής, στοιχεία δηλαδή λαογραφι
κού χαρακτήρα στις ενδυμασίες ορισμένων μορφών,
και στη ρεαλιστική απεικόνιση των οικιακών σκευών.
Επίσης, είναι αισθητά στοιχεία της υστερογοτθικής τέ
χνης του 15ου αιώνα, που αναγνωρίζονται στη ζωγρα
φικότερη απόδοση ορισμένων προσώπων, στην ενδυ
μασία και στη μαλακότερη διατύπωση της πτυχολο
γίας, όπως και στις ρεαλιστικές εκφράσεις ορισμένων
προσώπων, μη οικείες στη βυζαντινή προσωπογραφική
παράδοση. Επιπλέον, οι ζωγράφοι της «σχολής» εισά
γουν στοιχεία της υφαντικής παράδοσης της Ανατολής,
τα οποία εντοπίζονται στην ποιότητα και διακόσμηση
των υφασμάτων, των ενδυμάτων κ.ά.
Από τις σωζόμενες κτητορικές επιγραφές δεν έχουμε
καμιά πληροφορία σχετική με τα ονόματα και την κα
ταγωγή των ζωγράφων, παρά μόνο τον χρόνο διακό
σμησης του ναού, εφόσον υπάρχει. Ωστόσο, κοντά στον
αρχικό πυρήνα των ζωγράφων, που εκπροσωπείται κυ
ρίως από τις τοιχογραφίες του παλαιού καθολικού της
μονής του Μεγάλου Μετεώρου (1483), μπορούμε να
διακρίνουμε και άλλες ομάδες, άνισου καλλιτεχνικού
επιπέδου, που δραστηριοποιούνται στην Καστοριά,
στην Μακεδονία και στην βαλκανική χερσόνησο την
φικά και καλλιτεχνικά στοιχεία της «σχολής».
Με βάση τα πορίσματα της προσωπικής, κυρίως, έρευ
νας εντάσσουμε στην «σχολή» της Καστοριάς ένα μεγά
λο αριθμό φορητών εικόνων που ανέρχονται στις
τριάντα. Ο μεγαλύτερος αριθμός εικόνων της «σχολής»
έχει εντοπιστεί στην πόλη της Καστοριάς (12) και σε
χωριά της περιοχής (7), ενώ πολύ μικρότερος στην Βέ
ροια (2), στην Πρέσπα (1) και στον χώρο της μείζονος
Μακεδονίας, αναφέρομαι κυρίως στην περιοχή της Κο
ρυτσάς (2), της Αχρίδος και του Πρίλεπ (3), όπως και
στη Βουλγαρία (2). Ακόμη, μία εικόνα έχω εντοπίσει
στην Συλλογή Τσακύρογλου2.
2 Α. Καρακατσάνη, Εικόνες. Συλλογή Γ. Τσακύρογλου, Αθήνα
1980, αρ. 5. Η Καρακατσάνη χρονολογεί την εικόνα του αγίου Νι
κολάου στα μέσα του 15ου αι. και δεν την συνδέει με την «σχολή»
Καστοριάς.
 ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ «ΣΧΟΛΗΣ» ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

Από το σύνολο των εικόνων αυτών θα αναφερθώ επι

λεκτικά σε οκτώ από τις τριάντα εικόνες, οι οποίες είτε
δεν έχουν δημοσιευθεί, είτε είναι δημοσιευμένες, αλλά
δεν έχουν συσχετισθεί με την δραστηριότητα της «σχο
λής» Καστοριάς.
Η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα (116×76,5)3 προ
έρχεται από το Σκευοφυλάκιο της Μητροπόλεως Κα
στοριάς και βρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο
της πόλεως (Εικ. 1). Οι σημερινές διαστάσεις της εικόνας
δεν ανταποκρίνονται στις αρχικές, καθ᾽ όσον έχει απο
κοπεί το κατώτερο τμήμα της. Ο Χριστός εικονίζεται
ολόσωμος, σχεδόν μετωπικός, με ελαφρά αντικίνηση
του σώματος. Υψώνει το δεξί του χέρι προ του στήθους,
ευλογών, ενώ με το αριστερό κρατάει ανοιχτό κώδικα
ευαγγελίου, όπου αναγράφεται το ακόλουθο απόσπα
σμα: ΔΕΥΤΕ ΟΙ ΕΥΛΟΓΙΜΕΝΟΙ ΤΟΥ Π(ΑΤ)Ρ(Ο)Σ
ΜΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΣΑΤΕ Τ(ΗΝ) ΗΤΟΙΜ(ΑΣ)ΜΕ
(ΝΗΝ) ΗΜΙΝ ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ (Ματθ. 25. 3435). Φοράει
βαθυκάστανο χιτώνα με χρυσό «σήμα» στον αριστερό
ώμο. Το κυανό ιμάτιο, που είναι σφιχτά ζωσμένο στην
μέση, εντυπωσιάζει με την μαλακή υφή του υφάσματος,
επηρεασμένο στην απόδοση από τρόπους της δυτικής
τέχνης.
Το περίγραμμα του σώματος και του φωτοστεφάνου
αποδίδονται με την τεχνική της εγχάραξης. Το φωτο
στέφανό του πρέπει να ήταν ένσταυρο, αφημένο πάνω Εικ. 2. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Παναγία Οδηγή
στο κατεστραμμένο σήμερα ασημένιο βάθος της εικό τρια.
νας, όπου διακρίνονται ίχνη των κόκκινων γραμμών
που όριζαν τις κεραίες του σταυρού. Το πρόσωπό του φή έργων της «σχολής» είτε πρόκειται για τοιχογραφίες,
είναι ωοειδές, με έντονα ζυγωματικά, ανασηκωμένα είτε για φορητές εικόνες.
φρύδια, καλογραμμένα μάτια, λεπτή μύτη, αχνή, κοντή Η εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας (106,5×72)6 προέρ
γενειάδα, με πλάγιο, σχεδόν αυστηρό βλέμμα. Στην χεται επίσης από το Σκευοφυλάκιο της Μητροπόλεως
απόδοσή του επικρατεί ο ανοιχτοκαστανός προπλα της Καστοριάς και βρίσκεται σήμερα στο Βυζαντινό
σμός, που συμφύρεται μαλακά με την σταρένια σάρκα, Μουσείο της πόλεως (Εικ. 2). Εικονίζεται σε προτομή,
φωτίζοντας αχνά το πρόσωπο. Ο φυσιογνωμικός αυτός στραμμένη ελαφρά προς τα αριστερά στον τύπο της
τύπος του Χριστού με την συγκεκριμένη τεχνική συνδέ Παναγίας Οδηγήτριας. Το σώμα της είναι σχετικά πλα
ει άμεσα την εικόνα της Καστοριάς με έργα της ομώνυ τύ και απολήγει σε μεγάλο, αυγόσχημο κεφάλι. Το μα
μης «σχολής», όπως είναι ο Χριστός της Δεήσεως του φόριό της, που είναι βαθυκάστανο, αποδίδεται χωρίς
Παλαιού καθολικού στην μονή του Μεγάλου Μετεώ την γνωστή σχηματοποίηση του ενδύματος σε εικόνες
ρου Θεσσαλίας (1483)4 και της μονής του Αγίου Γεωργί του 15ου αιώνα. Επίσης στην κεφαλή η απόδοση του
ου του Kremikovski, έξω από την Σόφια, στην Βουλγα υφάσματος παραπέμπει σε τρόπους της δυτικής τέχνης,
ρία (1493)5. Επίσης ο τύπος των γραμμάτων στην επι αναλόγους μ’ αυτούς σε εικόνες της Παναγίας του τύ
γραφή του κώδικα εντάσσεται στην καθιερωμένη γρα που Madre de la Consolazione.

3 Η εικόνα είναι αδημοσίευτη. 5 K. Paskaleva Kabadaieva, Carkvata “Sveti Georgi” v Kremikov

4Georgitsoyanni, ό.π., σημ. 1., πίν. 88 και Μ. Χατζηδάκης και Ν. skia manastir, Sofia 1980, εικ. 30.
6 Η εικόνα είναι αδημοσίευτη.
Σοφιανός, Μεγάλο Μετέωρο, Αθήνα 1990, εικ. στη σ. 89.

371
ΕΥΘΥΜΙΟΣ Ν. ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ
Εικ. 3. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Άγιος Νικόλαος.
Ο Χριστός, ο οποίος έχει ασυνήθιστα μεγάλο σώμα με
στενούς ώμους και μικρό κεφάλι κάθεται αναπαυτικά
στην αγκαλιά της Παναγίας. Το πρόσωπό του είναι εύ
σαρκο, με ψηλό μέτωπο, μεγάλα μάτια και χοντρή μύτη.
Φοράει λαδοπράσινο χιτώνα, διακοσμημένο με γεωμε
τρικά μοτίβα, και ανοιχτοκάστανο ιμάτιο, που ξανοίγε
ται με άφθονες χρυσοκοντηλιές και χρυσές ανταύγειες.
Τα περιγράμματα των σωμάτων και των φωτοστεφά
νων αποδίδονται, όπως και στην προηγούμενη εικόνα,
7 Georgitsoyanni, ό.π., πίν. 87. Paskaleva Kabadaieva, ό.π., εικ. 31.
Στ. Πελεκανίδης, Καστοριά 1953, πίν. 172 β. Δρακοπούλου, ό.π.,
σημ. 1, εικ. 107.
8 Η εικόνα δημοσιεύτηκε από τον Παπαζώτο, ο οποίος δεν την συ
νέδεσε με την «σχολή» της Καστοριάς, καθώς την χρονολόγησε
372
με εγχάραξη. Το βάθος των φωτοστεφάνων του Χρι
στού και της Παναγίας πληρούται με ελισσόμενο βλα
στό σε εμπίεστη τεχνική, ενώ το βάθος της εικόνας ήταν
ασημένιο, αλλά έχει εκπέσει.
Στο πρόσωπο της Παναγίας, που είναι στενόμακρο με
στενό μέτωπο, εντυπωσιάζουν τα αμυγδαλόσχημα μά
τια, με την άψογη τεχνική εκτέλεση, η κοντυλένια μύτη
και το μικρό, σφιχτό στόμα. Στο πρόσωπο κυριαρχεί
επίσης η βουβή, λεπταίσθητα μελαγχολική έκφραση. Ο
φυσιογνωμικός αυτός τύπος της Παναγίας με την αβρό
τητα της ζωγραφικής στην απόδοση του ανοιχτοκάστα
νου προπλασμού και της σταρένιας σάρκας έχουν το
παράλληλό τους σε έργα της «σχολής» της Καστοριάς,
όπως είναι η Παναγία της Δεήσεως του Μεγάλου Μετε
ώρου (1483), του Kremikovski της Βουλγαρίας (1493)
και του Νικολάου του Μαγαλειού στην Καστοριά
(1505)7.
Μετά τα παραπάνω οι δύο εικόνες που παρουσιάσαμε
είναι έργα ενός καλλιτέχνη της «σχολής» της Καστοριάς
και μπορούν να τοποθετηθούν στην τελευταία εικοσα
ετία του 15ου αιώνα.
Ο άγιος Νικόλαος (128×78 εκ.)8 προέρχεται από ναό της
Καστοριάς και σήμερα βρίσκεται στο Βυζαντινό Μου
σείο της πόλεως (Εικ. 3). Ο άγιος εικονίζεται αυστηρά
μετωπικός σε προτομή, ενδεδυμένος με την ιερατική του
ενδυμασία. Το πλατύ, επίπεδο σώμα απολήγει σε σχετι
κά μεγάλο κεφάλι. Υψώνει το δεξί του χέρι μπροστά
στο στήθος ευλογών, ενώ με το αριστερό κρατά κλειστό
κώδικα. Επάνω στο μισοκατεστραμμένο ασημί βάθος
δεν διατηρούνται ίχνη του φωτοστεφάνου του αγίου
ούτε και της επιγραφής με το όνομά του.
Ο άγιος αποδίδεται, όπως συνήθως, σε προχωρημένη
ηλικία, αναφαλαντίας, με σχηματική διαγραφή των όγ
κων του κρανίου, των ρυτίδων στο μέτωπο και των ζυ
γωματικών, με κοντή γκριζόλευκη γενειάδα. Εντυπω
σιακή είναι η απόδοση των φρυδιών που γκριζάρουν
και των ματιών, που έχουν αυστηρή έκφραση. Στον
προσωπογραφικό τύπο και στην τεχνική απόδοση του
προσώπου ο καλλιτέχνης της εικόνας συνδέεται άμεσα
με φυσιογνωμικούς τύπους και καλλιτεχνικούς τρόπους
της «σχολής» της Καστοριάς, όπως είναι η τοιχογραφία
του αγίου Νικολάου (1486) στον ναό της Παναγίας
Κουμπελίδικης στην Καστοριά9. Η διαφορά ανάμεσα
στο τελευταίο τέταρτο του 14ου αι., βλ. Holy Image  Holy Space,
ό.π., σημ. 1, αρ. 28.
9 Χρ. Μαυροπούλου Τσιούμη, Οι τοιχογραφίες του 13ου αιώνα
στην Κουμπελίδικη της Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 1973, 36 37,
πίν. 54.
 ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ «ΣΧΟΛΗΣ» ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

στα δύο έργα είναι ότι οι όγκοι στο πρόσωπο αποδί

δονται γραμμικότερα στην τοιχογραφία, από ό,τι στην
εικόνα, με αποτέλεσμα το πρόσωπο του αγίου στην τοι
χογραφία να είναι σχεδόν αποστεωμένο. Ωστόσο, κοινή
είναι στην εικόνα και στην τοιχογραφία η άψογη τεχνι
κή στην απόδοση της οφθαλμικής κόγχης, όπως και η
εκφραστική ποιότητα.
Ακολουθούν τρεις εικόνες μεγάλων διαστάσεων, οι
οποίες προέρχονται από τον ναό του Αγίου Γεωργίου
στην Ομορφοκκλησιά, σε μικρή απόσταση ΝΔ της Κα
στοριάς. Οι εικόνες αυτές βρίσκονται σήμερα στο Βυ
ζαντινό Μουσείο της πόλεως.
Στην εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα (164×78,5)10
ο Χριστός εικονίζεται ολόσωμος, ένθρονος (Εικ. 4).
Υψώνει το δεξί χέρι μπροστά στο στήθος ευλογών, ενώ
με το αριστερό στηρίζει στο γόνατο ανοιχτό κώδικα
ευαγγελίου με την επιγραφή: ΔΕΥΤΕ ΟΙ ΕΥΛΟΓΗΜΕ
ΝΟΙ ΤΟΥ Π(ΑΤ)Ρ(Ο)Σ ΜΟΥ ΚΛΗΡΟΝΟΜΗΣΑΤΕ
Τ(ΗΝ) ΗΤΟΙΜΑΣΜΕ(ΝΗΝ) ΥΜ(ΙΝ) ΒΑΣΙΛΕΙΑΝ
ΑΠΟ Κ(ΑΤΑΒΟΛΗΣ ΚΟΣΜΟΥ) (Ματθ. 25. 3435). Πί
σω από το ερεισίνωτο του θρόνου, εκατέρωθεν των
ώμων του Χριστού, εικονίζονται δύο εξαπτέρυγα χε
ρουβίμ. Η πίσω όψη της εικόνας καλύπτεται, σχεδόν σε
όλο το ύψος, με σταυρό Αναστάσεως που συνοδεύεται
με κρυπτογράμματα.
Το μακρύ πρόσωπο του Χριστού διακρίνεται με την φυ
σιοκρατικά αποδοσμένη καστανή κόμη, τα καλοσχε
διασμένα μάτια, τα τονισμένα ζυγωματικά, με τις πα
ρειές που εισέχουν, και την αβρότητα της ζωγραφικής
με τον ανοιχτό καστανό προπλασμό και την σταρένια
σάρκα, που φωτίζει το πρόσωπο. Ξαφνιάζει επίσης για
έργο βυζαντινής τέχνης η φυσιοκρατική απόδοση των
πελμάτων των ποδιών και των δακτύλων του αριστε
Εικ. 4. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Χριστός Ένθρονος.
ρού χεριού, ζωγραφικού χαρακτήρα. Σε προσωπογρα
φικό και τεχνικό επίπεδο, όπως και σε εκφραστική ποι
ότητα η εικόνα του Χριστού της Ομορφοκκλησιάς συν Κρατάει με το δεξί χέρι μακρύ σκήπτρο, ενώ με το αρι
δέεται με έργα της «σχολής» της Καστοριάς, όπως είναι στερό φέρει την σφαίρα του κόσμου, όπου εγγράφεται
ο Χριστός της Δεήσεως στο Kremikovski της Βουλγα το μονόγραμμα του Χριστού. Φοράει δύο χιτώνες, από
ρίας (1493)11. Στην ίδια κατεύθυνση μας οδηγεί και ο τους οποίους ο δεύτερος είναι δεμένος στην μέση, και
τύπος των γραμμάτων της επιγραφής στον κώδικα του μανδύα που πορπώνεται στον δεξί ώμο.
ευαγγελίου και των κρυπτογραμμάτων που συνο Το περίγραμμα του σώματος και του φωτοστεφάνου
δεύουν τον σταυρό στην οπίσθια όψη της εικόνας. του αρχαγγέλου ορίζονται με εγχάρακτη γραμμή. Το
Στην επόμενη εικόνα παριστάνεται ο αρχάγγελος Γα βάθος του αρχικά ασημένιου φωτοστεφάνου καλύπτε
βριήλ (164×72 εκ.)12 ολόσωμος και μετωπικός (Εικ. 5). ται με γύψινο φυλλοφόρο ελικοειδή βλαστό, που έχει

10 Η εικόνα είναι αδημοσίευτη. 12 Η εικόνα είναι αδημοσίευτη.

11 Paskaleva Kabadaieva, ό.π., σημ. 5, εικ. 30.

373
ΕΥΘΥΜΙΟΣ Ν. ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ

εκτελεστεί με την τεχνική του χαμηλού αναγλύφου. Από

το ασημένιο βάθος της εικόνας διατηρούνται ελάχιστα
λείψανα, ενώ δεν σώζεται κανένα ίχνος της επιγραφής.
Στην πίσω όψη της εικόνας αναπτύσσεται μεγάλος,
πορφυρού χρώματος σταυρός Αναστάσεως που συνο
δεύεται με κρυπτογράμματα.
Από εικονογραφική άποψη ο αρχάγγελος Γαβριήλ έχει
το παράλληλό του στην ομώνυμη τοιχογραφία στο δεύ
τερο στρώμα ζωγραφικής στον Άγιο Νικήτα στο Cucer,
έξω από τα Σκόπια (1483/4)13, που ανήκει στην δραστη
ριότητα ενός ζωγράφου της «σχολής» Καστοριάς.
Επίσης, το αυγόσχημο πρόσωπο, με τις πλατιές, φωτι
σμένες με αβρότητα επιφάνειες, τα καμαρωτά φρύδια,
τα καλοσχεδιασμένα μάτια, την λεπτή μακρόστενη μύ
τη παρουσιάζει στενή προσωπογραφική και καλλιτε
χνική συνάφεια με το πρόσωπο του αρχαγγέλου Γα
βριήλ στον Άγιο Νικήτα του Cucer (1483/4)14.
Ο εικονογραφικός και καλλιτεχνικός αυτός σύνδεσμος
ανάμεσα στα δύο έργα, όπως και ο τύπος των γραμμά
των στην οπίσθια όψη της εικόνας μας επιτρέπουν να
θεωρήσουμε την εικόνα του αρχαγγέλου αντιπροσω
πευτικό έργο της «σχολής» Καστοριάς.
Στην τρίτη εικόνα, που προέρχεται επίσης από τον ναό
του Αγίου Γεωργίου Ομορφοκκλησιάς, εικονίζεται ο
άγιος Νικόλαος ολόσωμος, μετωπικός, φορώντας την ιε
ρατική του ενδυμασία (Εικ. 6)15. Με το δεξί χέρι κεκαμ
μένο προ του στήθους ευλογεί, ενώ με το αριστερό κρα
τάει κλειστό κώδικα. Τον περιβάλλουν δώδεκα εικονί
δια, ζωγραφισμένα πάνω στο πλατύ αυτόξυλο πλαίσιο
με σκηνές από τον βίο.
Ο άγιος Νικόλαος είναι ιδιαίτερα τιμώμενος άγιος στην
πόλη της Καστοριάς, όπου σώζονται δέκα ναοί στη μνή
μη του16. Επίσης άλλες τέσσερις εικόνες του 14ου και
15ου αιώνα με σκηνές του βίου του, που προέρχονται
από ναούς της πόλεως, φυλάσσονται στο Βυζαντινό
Μουσείο της πόλεως.
Το πρόσωπο του αγίου είναι αυγόσχημο, με ψηλό μέτω
πο, γκριζόλευκη γενειάδα, αποδοσμένη ζωγραφικά,
χωρίς γραμμική ξηρότητα. Ο φυσιογνωμικός τύπος, με
Εικ. 5. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Αρχάγγελος Γα τη μαλακή φωτοσκίαση στην απόδοση του προσώπου,
βριήλ. παρά τις φθορές της ζωγραφικής επιφανείας, ανταπο

13 G. Millet και A. Frolow, La peinture du Moyen age en Yougosla 16 Βλ. σχετικά Χρ. Μαυροπούλου Τσιούμη και Σ. Ταμπάκη, «Η

vie, II, Paris 1957, πίν. 50.1. απεικόνιση του Νικολάου στις τοιχογραφίες της Καστοριάς», Δώ
14 Βλ. επίσης τον αρχάγγελο Μιχαήλ στο Kremikovski της Βουλγα ρον, Τιμητικός τόμος στον καθηγητή Νίκο Νικονάνο, Θεσσαλονί
ρίας, Paskaleva Kabadaieva, ό.π., σημ. 5, εικ. 19. κη 2006, 101 115.
15 Η εικόνα είναι αδημοσίευτη.

374

Εικ. 6. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Άγιος Νικόλαος με
σκηνές του βίου του.
κρίνεται σε φυσιογνωμικούς τύπους και καλλιτεχνι
κούς τρόπους έργων της «σχολής» της Καστοριάς, όπως
είναι η τοιχογραφία του αγίου Νικολάου, στον Άγιο
Νικήτα στο Cucer, έξω από τα Σκόπια και κυρίως του
αγίου Νικολάου στον Άγιο Νικόλαο της μοναχής Ευ
πραξίας στην Καστοριά (1485/6)17.
Η επόμενη εικόνα προέρχεται από το χωριό Νεστόριο,
που βρίσκεται σε απόσταση 20 χιλ. δυτικά της πόλεως
της Καστοριάς (Εικ. 7). Στην εικόνα αυτή, που είναι
μεγάλων διαστάσεων (162×90×4,5 εκ.), απεικονίζεται
ο αρχάγγελος Μιχαήλ, με στρατιωτική ενδυμασία.
Με το αριστερό χέρι κρατάει ανοιχτό ειλητάριο που
ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ «ΣΧΟΛΗΣ» ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ
Εικ. 7. Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς. Αρχάγγελος Μι
χαήλ.
ελίσσεται προς τα πάνω, ενώ με το δεξιό ξίφος. Φέρει
φωτοστέφανο με ελισσόμενο βλαστό πάνω σε ασημένιο
βάθος. Αριστερά της κεφαλής, πάνω στο ώχρινο βάθος
είναι αναγεγραμμένη η επιγραφή: Ο ΑΡΧ(ΑΓΓΕΛΟΣ)
ΜΙΧΑΗΛ. Στο κάτω αριστερό τμήμα της εικόνας, πάνω
στο πράσινο βάθος, σώζεται η ακόλουθη αφιερωτική
17 Radojcic, Jedna slikarska, ό.π., σημ. 1, εικ. 1. Πελεκανίδης, Κα
στοριά, ό.π., σημ. 7, πίν. 188α.
375
ΕΥΘΥΜΙΟΣ Ν. ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ
Εικ. 8. Παλαιό καθολικό της μονής του Μεγάλου Μετεώ
ρου. Αρχάγγελος Μιχαήλ.
επιγραφή: Δέησ(ις) τοῦ δού(λου) τοῦ Θ(εο)ύ Δίμου
ἱερέ(ως)18.
Ο εικονογραφικός τύπος του αρχαγγέλου Μιχαήλ ως
στρατιωτικού δεν είναι σπάνιος. Μάλιστα, γίνεται του
συρμού σε μνημεία της μείζονος Μακεδονίας κατά το
δεύτερο μισό του 14ου15ου αιώνα. Σπάνια είναι η
απεικόνιση του αρχαγγέλου με κράνος. Η εικονογρα
18 Για την εικόνα βλ. Ι. Σισίου, «Οι Καστοριανοί ζωγράφοι που με
τακινούνται βόρεια κατά το πρώτο μισό του 14ου αιώνα», Niš I
Vizantija, II, Nis 2004, 300 303, εικ. 1, σχεδ. 6.
19 Βλ. σχετικά S. Gabelić, Manastir Lesnovo, Beograd 1998, 195,
σημ. 1435, εικ. LXIII.
376
φία αυτή του αρχαγγέλου έχει ως πρότυπο απεικονίσεις
του σε ναούς της περιόδου των Παλαιολόγων, όπως αυ
τή στην Παναγία Περίβλεπτο στην Αχρίδα, στην Psaca,
και στο Lesnovo19 της μεσαιωνικής Σερβίας. Οφείλω,
ωστόσο, να σημειώσω ότι ο αρχάγγελος Μιχαήλ με κρά
νος απαντά και σε άλλα μνημεία, από τον 13ο έως τον
15ο αιώνα, που εντοπίζονται κυρίως στην Κρήτη και
στην Πελοπόννησο (ναός Αρχαγγέλου στο Αρκαλοχώ
ρι [τέλη 13ου αι.], στην Καμηλιάνα [1440] και στον Άγιο
Αθανάσιο στο Γεράκι [13ος αι.)]20.
Ωστόσο, ο εικονογραφικός τύπος του αρχαγγέλου Μι
χαήλ με στρατιωτική ενδυμασία, ξίφος και ανοιχτό ει
λητάριο που ανεμίζει προς τα επάνω επαναλαμβάνεται
πανομοιότυπα σε έργα της «σχολής» Καστοριάς, όπως
στο Παλαιό καθολικό της Μονής Μεταμορφώσεως στα
Μετέωρα (1483) και στην μονή του Αγίου Γεωργίου στο
Kremiskovski (1493), κοντά στην Σόφια.
Μάλιστα η στάση του σώματος του αρχαγγέλου με την
αντικίνηση προς τα αριστερά, η μορφή του θώρακα
στον γενικό τύπο, αλλά και στη λεπτομέρεια, η αναδί
πλωση του χιτώνα στον μηρό, το ειλητάριο που ξεδι
πλώνεται προς τα επάνω δείχνουν ότι ο καλλιτέχνης της
εικόνας επαναλαμβάνει πιστά, εξαιρουμένου του κρά
νους, την εικονογραφία και την τυπολογία του αρχαγ
γέλου Μιχαήλ στο παλαιό καθολικό της Μονής του Με
γάλου Μετεώρου (1483) (Εικ. 8)21. Ο ίδιος τύπος, με
ανάστροφη στάση και κίνηση, αλλά ίδια χειρονομία
στο κράτημα του ειληταρίου, θα επαναληφθεί δέκα
χρόνια αργότερα σ’ ένα άλλο μνημείο της «σχολής»,
στην μονή του Αγίου Γεωργίου στο Kremiskovski
(1493)22, κοντά στην Σόφια της Βουλγαρίας.
Η εικόνα του αρχαγγέλου έχει χρονολογηθεί από τον Σι
σίου23 στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα. Ωστόσο,
έχουμε την γνώμη, μετά τα όσα αναφέραμε, ότι είναι έρ
γο της «σχολής» της Καστοριάς, το οποίο μπορεί να
χρονολογηθεί στην δεκαετία 14851495. Στην ένταξη
της εικόνας στην συγκεκριμένη «σχολή» συμβάλλει και
ο τύπος των γραμμάτων στην επιγραφή του ειληταρίου,
που είναι κοινός σε έργα της «σχολής».
Η τελευταία εικόνα, στην οποία εικονίζεται ο αρχάγγε
λος Μιχαήλ (108×83) (Εικ. 9), προέρχεται από τον ναό
της Παναγίας στην Borje τῆς Κορυτσάς και σήμερα
20 Βλ. σχετικά S. Gabelić, ό.π., 195, σημ. 1436.
21 Χατζηδάκης και Σοφιανός, ό.π., σημ. 4, εικ. στη σ. 95 και Georgi
tsoyanni, ό.π., σημ. 1 πίν.
22 Paskaleva, Kabadaieva, ό.π., σημ. 6, εικ. 18, 19.
23 Σισίου, ό.π., σημ. 18, σ. 300.
 ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΗΣ «ΣΧΟΛΗΣ» ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ

βρίσκεται στο Εθνικό Μουσείο Μεσαιωνικής τέχνης

στην Κορυτσά24. Ο αρχάγγελος παριστάνεται σε προ
τομή, φορώντας στρατιωτική ενδυμασία. Με το δεξί
κρατάει σπαθί που το στηρίζει στον ώμο, ενώ με το αρι
στερό σφαίρα, όπου εκατέρωθεν του σταυρού της Ανα
στάσεως είναι αναγεγραμμένα τα κρυπτογράμματα
Ι(ΗΣΟΥ)Σ Χ(ΡΙΣΤΟ)Σ Ν(ΙΚ)Α.
Η εικόνα του αρχαγγέλου έχει χρονολογηθεί από τους
Αλβανούς ιστορικούς της τέχνης στον 14ο αιώνα ως έρ
γο ενός εργαστηρίου της νοτιοανατολικής Αλβανίας,
που βρίσκεται σε επαφή με εργαστήρια της Αχρίδος,
χωρίς να προσδιορίζονται συγκεκριμένα.
Ωστόσο, ο προσωπογραφικός τύπος του αρχαγγέλου με
την άψογη εκτέλεση των φυσιογνωμικών χαρακτηρι
στικών, την αβρότητα της ζωγραφικής στην απόδοση
της σάρκας και την εκφραστική ποιότητα συνδέουν την
εικόνα της Κορυτσάς με προδρομικές εκφράσεις της
«σχολής» της Καστοριάς, όπως είναι η εικόνα της αγίας
Παρασκευής του Βυζαντινού Μουσείου της Καστο
ριάς25. Επίσης στο ίδιο καλλιτεχνικό περιβάλλον οδηγεί
η μορφή και η διακόσμηση του θώρακα, τα διακοσμητι
κά στοιχεία του ερυθρού μανδύα και ο τύπος των γραμ
μάτων στην σφαίρα, τα οποία απαντούν επίσης στον
ολόσωμο, αρχάγγελο Μιχαήλ με το κράνος (Εικ. 7).
Συνεπώς, έχουμε την γνώμη ότι η εικόνα του αρχαγγέ
λου Μιχαήλ, έργο υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητος, Εικ. 9. Εθνικό Μουσείο Μεσαιωνικής Τέχνης Κορυτσάς.
συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πρώ„μα, κορυφαία έργα Αρχάγγελος Μιχαήλ.
της «σχολής». Μάλιστα η παραγωγή της εικόνας έχουμε
την γνώμη ότι έγινε στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της
Καστοριάς από ένα ανώνυμο καλλιτέχνη, και όχι στην Οι εικόνες αυτές της «σχολής», οι οποίες βρίσκονται σή
Αχρίδα, όπως υποστηρίχθηκε26, όπου μας έχει σωθεί μία μερα στο Βυζαντινό Μουσείο της πόλεως, αλλά προέρ
μόνο εικόνα της «σχολής». χονται, όπως είπαμε, από ναούς της πόλεως και της πε
Οι οκτώ εικόνες που παρουσιάσαμε είναι ανυπόγραφες, ριοχής, φιλοτεχνήθηκαν, όπως και η εικόνα του αρχαγ
όπως παρατηρείται και στα μνημειακά σύνολα, αλλά γέλου Μιχαήλ από το Borje της Κορυτσάς, από ζωγρά
και στο σύνολο των εικόνων της «σχολής», και συνεπώς φους εργαστηρίων της «σχολής» στην πόλη, ασφαλώς,
δεν γνωρίζουμε κανένα όνομα ζωγράφου. Επίσης, κα της Καστοριάς.
μία εικόνα δεν φέρει χρονολογία, παρά μόνο ορισμένες Ακόμη, οι εικόνες που παρουσιάσαμε είναι έργα υψη
απ᾽ αυτές συνοδεύονται με αφιερωτικές επιγραφές. λής καλλιτεχνικής ποιότητος για την εποχή στον χώρο
Από θεματική άποψη οι εικόνες παριστάνουν στην της Καστοριάς και της μείζονος Μακεδονίας. Μάλιστα,
πλειοψηφία τους μεμονωμένα πρόσωπα, όπως του Χρι τα υψηλά ποιοτικά χαρακτηριστικά των εικόνων αυ
στού, της Παναγίας, του αγίου Νικολάου, των αρχαγγέ τών δείχνουν ότι η «σχολή» της Καστοριάς στέκεται
λων ή άλλων αγίων. στην πρωτοπορία των καλλιτεχνικών αναζητήσεων της

24 25 Από τη Σάρκωση του Λόγου στην Θέωση του ανθρώπου. Βυ

Th. Popa et Pl. Salo, Icônes et miniatures du moyen âge en Alba
nie, Tirana 1974, εικ. στην σελ. 47. Trésors d’art albanais, Nice 1993
(Κατάλογος εκθέσεως), σ. 53, αριθ. 4. Χ. Drishti, The Byzantine
and PostByzantine Icons in Albania, Tirana 2003, αρ. 7.
ζαντινές και Μεταβυζαντινές εικόνες από την Ελλάδα, 2008, 42,
αρ. 19 (Ε. Ν. Τσιγαρίδας).
26 Tresors d’art albanais, ό.π., σ. 53.

377
ΕΥΘΥΜΙΟΣ Ν. ΤΣΙΓΑΡΙΔΑΣ
εποχής και δεν αποτελεί έργο παρακμής, όπως είχε υπο
στηριχθεί παλαιότερα27. Επίσης σε ορισμένες εικόνες
της Καστοριάς (Εικ. 1, 2), όπως και σε τοιχογραφίες της
«σχολής», αναγνωρίζεται επαφή με τρόπους της δυτικής
τέχνης στην απόδοση κυρίως του ενδύματος και της
σάρκας28.
Βασικό στοιχείο ένταξης των εικόνων στην «σχολή»
Καστοριάς, πλην των τεχνικών και τεχνοτροπικών χα
ρακτηριστικών, είναι ο τύπος των γραμμάτων στις
αφιερωτικές και άλλες επιγραφές. Μάλιστα ο τύπος των
γραμμάτων στις κτητορικές επιγραφές των ναών και σ᾽
αυτές των εικόνων, που εντάσσονται στην «σχολή» της
Καστοριάς εἶναι κοινός, ανεξάρτητα από την καλλιτε
Efthymios N. Tsigaridas
ICONS OF THE “SCHOOL” OF KASTORIA
One of the most significant economic and artistic cen
ters in the region of Macedonia during the 15th century is
the city of Kastoria, where a particularly important artis
tic trend, “school”, is formed in the second half and main
ly in the last quarter of the 15th century. This is deduced
from the very dense presence of works – wall paintings
and icons – of this “school” in Kastoria.
This “school”, whose activity extends across northern
Greece (Macedonia and Thessaly), medieval Serbia
(Treskavać, Poganovo, etc.), Bulgaria (Kremikovski, etc.),
to Romania, comprises the most important artistic trend
of the period, not only in the region of Macedonia and
Thessaly, but in the Balkans as well.
Based on the findings of mainly personal research, we
place thirty portable icons into the “school” of Kastoria.
The majority of these icons have been found in the city of
Kastoria (12) and in villages of the region (8), while much
fewer have been found in Veroia (2), Prespa (1), in the re
27 Ξυγγόπουλος, ό.π., σημ. 1, 63
64.
28 Τσιγαρίδας, ό.π., σημ. 1, 169 171.
378
χνική ποιότητα του έργου. Οι ομοιότητες αυτές, που πα
ρατηρούνται στα γράμματα των κτητορικών επιγρα
φών των μνημειακών συνόλων της «σχολής», ώθησαν
την Δρακοπούλου29 να δεχτεί ότι υπάρχει ένας κοινός
καλλιγράφος για τα συνεργεία της «σχολής».
Τέλος, με την παρουσίαση των εικόνων αυτών, οκτώ
τον αριθμό, από ένα σύνολο είκοσι εικόνων, που προ
έρχονται από ναούς της πόλεως και της περιοχής, συνά
γεται αβίαστα ότι η Καστοριά, το σημαντικότερο αστι
κό και οικονομικό κέντρο της άνω Μακεδονίας στο τε
λευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα, αναδεικνύεται ως το
αδιαμφισβήτητο κέντρο της «σχολής», με ακτινοβολία
σ᾽ όλα τα Βαλκάνια.
gion of Korytsa (2), Ochrid and Prilep (3), as well as in
Bulgaria (2).
In this article I will selectively refer to eight icons from the
entire group. Five of these are unpublished (figs 12, 46),
while the other three (figs 3, 7, 9) are published, but have
been dated to the 14th century and therefore have not
been included among the works of artists of the “school”
of Kastoria, active in the last quarter of the 15th century.
The icons we are presenting in the article are works of
high artistic quality of the period to which the painters of
the “school” of Kastoria belong.
Finally, with the publication of these eight icons, out of a
total of twenty, which come from churches in the city and
throughout the region, it can be easily deduced that Kas
toria, the most significant urban and economic center of
upper Macedonia during the last quarter of the 15th cen
tury, emerges as the indisputable center of the “school”,
famed throughout the Balkans.
29 Δρακοπούλου, ό.π., σημ. 1, 41.