Edukatë qytetare

Don Shabani
XI/1
Selvete Demolli
 Të drejtat dhe liritë e njeriut
• Te drejtat janë parime, vlera, ne bazë të së cilave veprojne
individet. E dreita më themelore e nieriut eshtë e dreita për
jeten. Këte te drejte natyrore njeriu e gëzon që me lindjen e tij.
Edhe një fëmije, sapo lind, gëzon të drejtën e tij për të jetuar, te
drejtën e gerkujdesit, te drejtën për të pasur një familje etj. Te
gjithe ne, qe kur lindim, kemi te drejta dhe liri të caktuara.
Njerezit lindin te barabarte dhe të lire. Megjithëse jemi të
ndryshëm, të drejtat tona janë te barabarta dhe duhet te
respektohen per te gjithe njësoj. Te dreitat e njeriut
përkufizohen si te drejta te qenësishme për njeriun. pa të cilat ai
nuk mund te jetojë si qenie njerezore.
• Disa dokumente kryesore të cilat mbrojnë të drejtat e njeriut janë:
• Karta e Madhe e Lirive shek XII,në Angli
• Deklarata e Pavarsisë e Shteteve të Bashkuara të Amerikës,në fundin e
shek XVIII
• Deklarata Franceze për të drejtat e Njeriut dhe Qytetarit
Të drejtat civile,politike,ekonomike dhe
sociale
• Në nje shoqeri demokratike respektohen te drejtat e nieriut. Ato
ndahen ne të dreitat civile dhe politike si dhe të drejta
ekonomike dhe sociale. Disa nga këto të drejta civile dhe
politike janë: e drejta e shprehjes së lirë të mendimit dhe e
dreita e shtypit; e dreija e zgjedhjes (cdo shtetas që ka mbushur
moshën tetëmbedhjetë vjeç. qoftë edhe ditën e zgjedhjeve,. Ka
të drejtën të votojë); e drejta e vetevendosjes, që do të thotë se
çdo individ eshtë i lire te zgiedhë drefhimin e tij politik në
mënyrë të pavarur; e drejta për privatësi, e drejta për shprehjen
e opinionit pa frikë, e dreita e besimit etj. te gjithë jane të
barabartë perpara ligiit, gjykatave dhe organeve të drejtësise.
Dokumentet ndërkombëtare për të drejtat e
njeriut
• Koncepti modern mbi te drejtat e njeriut. që ne njohim sot permes
Deklaratës Universale për të Drejtat e Njeriut (e miratuar më 10 dhjetor
1948), eshte rezultat i reflektimit ndaj mizorive te shkaktuara sidomos gjate
Luftes së Dytë Boterore. Ndonese kjo deklarate eshtë pranuar figa të githa
shtetet, ajo nuk ka efekt detyrues. Ne menyre gë parimet e kësaj deklarate
përktheheshin në detyrime dhe zbatimi i dreitave te nieriut te behej detyrim
per shtetet. OKB-ja, që nga viti 1966. ka hartuar disa pakte dhe konventa,
permes së cilave respektimi i te drejtave te njeriut shnderrohej ne detyrim
nderkombëtar. Disa prej ketyre pakteve dhe konventave jane:Deklarata
Universale për të Drejtat e Njeriut (1948),Konventa për Parandalimin dhe
Ndëshkimin e Krimit të Gjenocidit (1948),Pakti Ndërkombëtar për të Drejtat
Civile dhe Politike (1966),Pakti Ndërkombëtar për të drejtat
Ekonomike,Sociale dhe Kulturore (1966).
Të drejtat natyrore dhe të drejtat ligjore
• Te drejtat natyrore jane te drejta të dhena për të gjithë njerëzit
nga natyra ose Zoti qe nuk mund te mohohen ose kufizohen
nga asnje qeveri ose individ. Te drejtat natyrore shpesh thuhet
se u jepen njerëzve nga "ligji natyror". Te drejtat natyrore u
cituan gjate epokes së Iluminizmit për te kundershtuar
Absolutizmin: e drejta hyjnore e mbreterve. Sipas Xhon Lokut, e
dreita për jete, liri dhe prone janë pare si të drejta parësore dhe
të patjetërsueshme natyrore. Ai arsyetonte se çdo formë fbelimi
dhe çdo kryengritje e qytetarëve vien nese keto te drejta
dhunohen, per faktin se njeriu lind i lire.
• Te drejtat ligjore janë të drejta të dhëna nga qeveritë ose
sistemet ligjore. Si të tilla, ato gjithashtu mund të modifikohen,
kufizohen ose shfuqizohen. Ndersa teoria e të drejtave natyrore
i sheh disa te dreita të lindura bashke me njeriun dhe natyrore,
teoria e të drejtave pozitive i sheh të drejtat si vepër njerëzore,
që realizohet me një marreveshje. Me fjale të tjera, keto te
drejta rregullohen dhe zbatohen nga shtetet dhe jo nga natyra.
E drejta për jetë
• Standardet nderkombetare per te dreitat e nieriut e sheniteroine te
dreitën e nieriut per jetë. Në një udhëzues për zbatimin e kësaj te
drejte Shkruhet: E drejta per jeten eshte parësore, sepse pa këtë te
drejtë, të drejtat tjera janë pa kuptim. Natyra e kësaj te drejte eshte e
patejkalueshme dhe nuk mund të mohohet, madje as ne gjendje lufte.
• Kjo nënkupton se jeta e njeriut nuk mund te pezullohet dhe kjo krijon
dy detyrime per shtetin. Se pari, vete institucionet shteterore duhet te
përmbahen nga marrja e jetës së dikujt. Ky detyrim njihet ndryshe si
detyrim negativ. Se dyti, shtetet duhet tendermarrin te gjitha veprimet
për te mbrojtur jetën e njeriut nga farëdolloj rreziku. Ky quhet detyrim
pozitiv.
Diskriminimi dhe e drejta për baraza gjinore
• Konventa Nderkombëtare mbi Eliminimin e te Giitha Formavete
Diskriminimit ndaj Grave (1979) kerkon nga shtetet anëtare, qe te marrin të
giitha masat për të garantuar perfaqësimin e plotë te grave ne te gjitha
fushat politike, ekonomike, sociale e kulturore pa diskriminim. Sipas kesaj
konvente, "Diskriminimi ndaj grave nënkupton çdo dallim, perjashtim ose
kufizim te bazuar ne gjini, qe ha per gellim të komprometoje ose te
asgjësojë njohjen, gëzimin ose ushtrimin nga gratë, cilado qoftë giendja e
tyre martesore, mbi bazën e barazise se burrit dhe të gruas, te të drejtave
të njeriut dhe të lirive themelore ne fushat politike, ekonomike, shoqërore,
kulturore e civile ose në cdo fushë tjeter". Kjo konvente i detyron shtetet
anetare, qe te perfshijne ne kushtetuta e tyre kombëtare dispozita ligjore,
që mbrojnë parimin e barazisë mes burrave dhe grave dhe te sigurojne
zbatimin efektiv te këtij parimi.
E drejta e grave për përfaqësim dhe pronë
• Veprimet e para ligiore për përfshirjen e grave në vendim-marrje u morën që pas
luftës 1999 në Kosove. Duke qenë një shoqëri konservatore de me prirje
patriarkale. Administrata nderkombetare e UNMIK-ut ndërhyri permes mekanizmit
te kuotës perfaqësuese, ku gratë do të përfaqësoheshin në institucionet gë do të
themeloheshin pas luftës qoftë në nivel lokal. ashtu dhe në nivel qendror. Në
rregulloret e UNMIK-ut mbi zgjedhjet u paraqit kuota prej 30% e vendeve për
perfaqësimin e grave në listat zgjedhore. Partitë politike në Kosove ndertuan listat
e tyre zgjedhore, duke perfshirë gratë me kuotë prej 30% dhe kjo e rriti numrin e
grave nëpër asamble komunale dhe në Kuvendin e Kosoves. Psh. numri i grave
deputete ka shënuar rritje nga 34 në vitin 2001, në 36 në vitin 2004. 37 ne vitin
2007. 40 në vitin 2010, 39 në vitin 2014. 38 ne vitin 2017, 39 ne vitin 2019. Në
zgjedhjet e përgjithshme te vitit 2021 per Kuvendin e Kosoves jane zgjedhur 44
gra deputete, nga 120 deputetë sa ka Kuvendi i Kosoves, duke shenuar numrin
me te madh te grave deputete që ka pasur Kosova që nga paslufta.
• Megjithate kritika kryesore sa u perket listave zgjedhore mbetet
kjo: partitë politike ende nuk ndertojnë lista zgjedhore të
perbëra nga 50% burra dhe 50% gra, ashtu siç kerkon Ligi per
Barazi Gjinore. që gratë dhe burrat të jenë të perfaqësuar në
mënyrë të barabartë në institucione publike de vendimmarrje.
Në anen tjeter ky Ligji (i cili kerkon perfaqësim 50% të grave në
institucione dhe vendimmarrje) bie ndesh me Ligjin per
Zgjedhjet e Pergjithshme ne Kosove (neni 27), sipas të cilit në
listën e kandidateve te secilit subjekt politik se paku 30% jane
meshkuj dhe së paku 30% jane femra".
• Organizatat e grave kane kerkuar që të zbatohet perfaqësimi prej 50%,
ashtu sic parashihet në Ligjin per Barazi Gjinore, mirëpo partitë politike ne
Kosove nuk e zbatojne ketë përqindje të përfaqësimit të grave.Ndersa
perfaqësimi i grave në nivel të Kuvendit ka shënuar rritje dhe pjesa
dërrmuese e grave ka fituar mandate pa kuotë. perfaqësimi në qeveri ka
mibetur i dobet. Psh. qeveria e udhëhequr nga Ramush Haradinaj në vitin
2017. e perbërë nga 22 ministra dhe 5 zëvendëskryeministra. Kishte
zgjedhur vetem dy ministre gra. Në zgiedhjet e fundit të pergithshme të
vitit 2021. kandidatja më e votuar nga te githa kandidatët e te glitha partive
politike ishte Vjosa Osmani, duke shënuar rekord me 300 788 vota te
fituara. Oeveria e udhëhequr nga Albin Kurti., e dalë nga zgjedhjet e vitit
2021. përbëhet nga 12 ministri dhe 6 nga 12 ministri udhähigen nga gra.
Konventa e kombeve të bashkuara për të
drejtat e fëmijës
• Respektimi i te dreitave te fëmijëve në nivel global sidomos ne vendet
jodemokratike dhe vendet e pazhvilluara. sot mbetet një sfidë e madhe. Në disa
vende fëmijet janë pre e konflikteve te armatosura, e diskriminimit dhe e abuzimit
sistematik te te dreitave te tyre dhe nuk mund të gëzoine nje standard minimal te
mirëqenies fizike e mendore. Nder problemet e shumta me te cilat perballen
femijet në nivel global. po rendisim shtate prej tyre:
• 50 milione lindje femijesh mbeten te paregjistruara çdo
• vit (shumica ne Afrikë);
• Afër 11 milione fëmije vdesin ne vit për shkak të sëmundieve
• që mund të parandalohen, si diarreja, infeksionet në
• rrugën e frymemarrjes, difteria, tuberkulozi, lia etj;
• Afer 13 milione femije kane humbur nenen apo të dy prindërit nga SIDA
• Afër 150 milione femije jane te kegushqyer: Afer 100 milione femije jetojne
dhe punojne në rruge; Afer 100 milione femije nuk shkoine ne shkolle;
Vetëm gjate viteve '90, 2 milione femije kane vdekur ne konfliktet e
armatosura, 6 milione jane lenduar, kurse 300 mije kane marre pese ne
konflikte si ushtare femije. Më 20 nëntor 1989, Organizata e Kombeve te
Bashkuara ka miratuar Konventën për te Drejtat e Femjes. Per të
mbikëgyrur zbatimin e kesai konvente u themelua Komiteti per te Dreitat e
Femijës, ku shtetet duhet te dorezojne para ketij komiteti raporte për
gjendjen e zbatimit te kësaj konvente ne shtetet e tyre. Kjo konvente
permes 54 neneve të saj rregullon standardet më të larta per të drejtat e
femijës dhe kombinon te dreitat ekonomike, sociale, kulturore, civile de
politike ne nje dokument të vetëm.
Të drejtat e fëmijës në Kosovë
• Tridhjetë per qind te popullsise se Kosoves e perbejne femijët
Ndonëse Kosova ka miratuar nje legjislacion te avancuar për të
drejtat e fëmijës. ai nuk eshte batuar ne plotëni. Sipas një studimi te
vitit 2020, 20.7% e fëmijëve jetojne ne varfëri, 61.4% e fëmijëve deri
ne moshen 14 vjec kane pesuar dhune fizike, kurse 6,8% e fëmijëve
punojne ne kushte te rrezikshme. Femijet ballafaqohen me dhune në
shkolle, familje, rruge, kurse arsimimi i fëmijëve me nevoja te vecanta
mbetet një problem kyc. Keshtu qe parimi i githë përfshirjes mbetet
një standard per t'u arritur. Po keshtu, perqindja e fëmijëveqë ndjekin
edukimin parashkollor mbetet teper e ulet te fëmijet shqiptare, por kjo
perqindje mbetet edhe më e ulët te femijët që vine nga komunitetet e
tjera etnike ne Kosove.
Drejtësia tranzicionale
• Me drejtesi tranzicionale kuptojme mekanizmat ligjore de joligjore, te cilet veprojne sot për te ndëshkuar
krimet qe kanë ndodhur në periudha te shkuara. Ato perdoren që viktimat e shkeljeve te te drejtave te
njeriut, të dhunës e të dënimeve të padrejta të gjejne drejtësi. Qellimi i saj ështe te siguroje paqe sociale
ne shogerite me te shkuar diktatoriale, totalitare ose konfliktuale. Kjo drejtësi funksionon per aq kohe sa
grupet e dëmtuara te marrin drejtesine qe meritojnë.
• Instrumentet dhe mekanizmat ligjore jane: ngritja e giykatave speciale (Gjyqi i Nuremburgut, Gjykata
speciale apo Tribunali
i Hages, Gjykata Nderkombetare Penale per ish-Jugoslavine
per dhënie denimesh apo miratimi i ligjeve te veçanta, siç
eshte Ligji i Lustracionit, që eshte zbatuar ne disa vende te
Europes Lindore.
• Instrumentet de mekanizmat joligjore jane ngritja e
komisioneve te dënimeve per kerkimin e se vertetes, per
kompensimet, shperblimet deri ne amnisti dhe rehabilitim.
per te vene ne vend shkeljet dhe abuzimet masive me të
drejtat e njeriut gjatë luftërave, pushtimeve, diktaturave apo
situatave te tjera te dhunes dhe konflikteve.
• Drejtësia tranzicionale ka per gellim që t'u siguroje viktimave te
dhunes kater te dreja: te drejten per te ditur te verteten, te
drejten per drejtesi, te drejten për riparim he garancine per
mosperseritje te ketyre abuzimeve. Qendra Ndërkombetare per
Drejtësi Tranzicionale ka listuar disa nga shtyllat kryesore te
drejesise tranzicionale, që jane:Ndjekjet penale,Komisionet e së
vërtetës,Programet e reparacioneve,Drejtësia gjinore,Refroma
e sistemit të sigurisë,Përpjekjet për përkujtim
Drejtësia tranzicionale në Kosovë pas luftës
• Pas sulmeve ajrore 78-ditore të NATO-s mbi Serbine, e cila e
detyroi Millosheviqin te terhiqte forcat ushtarake nga Kosova,
dhe pas vendosjes se administratës ushtarake. KFOR-it, dhe
asaj civile,UNMIK-ut. filloi kthimi i gytetarëve shqiptare ne
Kosove, te cilet qene shpërngulur dhunshëm nga regjimi i
Milloshevigit. Përpos krimeve masive të bëra na regjimi i
Millosheviqi, vrasjeve dhe shpërnguljeve të qytetarëve te
zakonshem, dhunimit te grave, shkatërrimit të pronës dhe
shtëpive, forcat serbe kishin rrëmbyer shume gytetare ne
Kosove. Ende sot 1648 persona konsiderohen te humbur ne
Kosove.
• Për te ndjekur krimet e kryera ne territorin e ish-Jugoslavise, u
themelua Giykata Ndërkombëtare Penale per ish-Jugosllavine, e cila
do te ndiqte personat përgjegjës per krimet e bëra gjate luftës ne
kete shtet. Po ashtu u ndërtuan edhe mekanizma vendore. Ne Serbi.
në vitin 2003, u krijua Dhoma per Krime Lufte, dhe Zyra e Prokurorit
per Krime te Luftes, e cila ndoqi penalisht disa nga pergjegjësit për
krime, megjithëse rezultatet e saj mbeten të vogla. Megithate,
drejtësia tranzicionale pas luftës nuk ka qene e suksesshme ne
Kosove, goftë në ndeshkimin e pergjegjësve te krimeve te kryera dhe
rikthimin e dinjitetit te viktimave të krimeve, qofte ne zhdëmtimin
material dhe emocional të viktimave, qofte ne bulimin e se vertetes.
Drejtësia tranzicionale pas pavarsisë
• Një prej pengesave kryesore të misionit të EULEX-it mbeti gjykimi I krimeve të kryera kundër
shqiptarëve të Kosovës nga shtetasit serbë,të cilët pas vitit 1999 u larguan nga Kosova.
EULEX-i kishte juridiksion vetëm në Kosove dhe nuk mund t'i gjykonte këta shtetas
serbë ne mungesë. Në anën tjetër, përpos krimeve nderetnike, supozohet se nje
pjese e krimeve kane karakter brenda-etnik, gofte brenda shqiptarëve apo brenda
serbëve. Shef I misionit te EULEX-it ne Kosove, Bernd Borkard. ka deklaruar: "E
verteta eshte që, ndonjehere krimet ndodhin ne kontekst te luftes.
• E verteta ështe qe populli i Kosoves mund ta beje dallimin ndermjet perpjekjes se vet
dhe krimeve te luftes, te cilat jane kryer ne emrin e tj. E verteta eshte që, pikerisht
populli i Kosoves, jep informata, te cilat ofrojne deshmi baze kunder
bashkeqytetarëve të tvre kosovare. Eshtë e vertete q nganjëhere është vështire te
perballemi me te verteten. Megjithate, po ashtu eshte e vertete që drejtësia duhet të
realizohet, dhe duhet te perpigemi që te realizohet. sidomos per ato shogëri qe
dëshirojne ta kërkojne vendin e sai ne komunitetin e popujve*