Univerzitet “Džemal Bijedić” u Mostaru

GRAĐEVINSKI FAKULTET

Geodinamički procesi i pojave

Mr.sci.Toni NIKOLIĆ,dipl.ing.geol.

16-17 oktobar 2015. MOSTAR

 Geodinamički procesi i pojave
(fizičko-geološki procesi)

Svrha je ocjena opasnosti za neki objekt i utjecaj na izvođenje

radova
događaji u Zemljinoj kori i na njezinoj površini koji se odražavaju na
terenu
ENDOGENI PROCESI - procesi koje iniciraju unutarnje sile
(toplina Zemljine unutrašnjosti i Zemljina teža), a uzrokuju
vulkanizam, zemljotrese i tektoniku (djelovanje unutarnjih sila)
EGZOGENI PROCESI - procesi koji izvana mijenjaju reljefne
oblike: erozija i različiti tipovi kretanja stijenskih masa (djelovanje
vanjskih sila)
 Geodinamički procesi i pojave
(fizičko-geološki procesi)

EROZIJA I AKUMULACIJA - formiranje strmih padina, jaruga (brdovita područja), uz

more strmih obala; nestabilnost potočnih, riječnih i morskih obala
KLIZANJE - kretanje mase stijena ili tla niz padinu - prirodan proces oblikovanja reljefa ili
posljedica ljudskih aktivnosti - raznovrsne pojave (klizišta, odroni, blatni tokovi…)
KRŠKI FENOMENI - rezultat otapanja stijena (škrape, ponikve, vrtače, ponori, jame,
uvale, krška polja …)
SUFOZIJA - ispiranje sitnih čestica iz nekonsolidiranih materijala (pijeska i šljunka) -
šupljine u tlu (relativno male)
VOLUMNE PROMJENE TLA - stezanje i bubrenje (najčešće dimenzija)
SEIZMIČKI PROCESI - potresi (najčešće tektonski - pucanje i pokretanje stijena u
podzemlju) - površinska manifestacija su pojave rasjeda
EOLSKI PROCESI Najmanje štetni geodinamički procesi
specifični samo za određena
VULKANSKE AKTIVNOSTI klimatska područja
 PRIMJER

Koliko je potrebno udaljiti građevine od ruba klizišta ili strme obale ovisi
o tome kako proces obalne erozije može uticati na samu lokaciju?
 ENDODINAMSKI PROCESI - unutarnji

Endodinamika proučava djelovanje unutrašnjih sila Zemlje i procese

koje te sile proizvode. Procesi koji se odvijaju u unutrašnjosti Zemlje
uglavnom nastaju pod uticajem visokog pritiska i temperataure, a
rezultiraju magmatskom aktivnošću i pokretima litosfere. Složeni
endodinamički procesi djeluju na litosferu od vremena postanka Zemlje.
Oni su u geološkoj prošlosti rezultirali izdizanjima i spuštanjima dijelova
litosfere, formirajući pogodne prostore za sedimentaciju, kako u moru
tako i na kopnu. Ti procesi su takođe doveli do stavranja mnogih boranih
planinskih vijenaca različite starosti kao i do širenja okeanske kore. Sve te
pojave, koje su bitnio mijenjale izgled Zemljine površine, praćene su
magmatizmom, metamorfizmom i seizmizom. Pojave koje nastaju
djelovanjem endodinamičkih sila odražavaju se i u građevinskoj praksi,
naročito u područjima gdje se njihova aktivnost i danas neposredno
odražava.
 TEKTONSKE AKTIVNOSTI

Mehanički pokreti u Zemljinoj kori i gornjem omotaču, pod čijim

djelovanjem dolazi do kretanja i premještanja stjenovitog materijala u
litosferi, a time i do izmjene strukture geoloških tijela; obuhvaćeni su
zajedničkim imenom kao tektonski pokreti. U sklopu pokreta u litosferi
izazvanih endodinamskim silama, važnu ulogu imaju orogeni pokreti. To
su veoma jaki pokreti koji uzrokuju bitne promjene postojećih
međusobnih odnosa stijena u dijelu litosfere. Karkteriše ih boranje,
rasjedanje i navlačenje stijenskih kompleksa, a praćeni su magmatskom
aktivnošću i metamorfizmom uz oslobađanje seizmičke energije.
Relativno su brzi, prostorno ograničeni, a rezultiraju izdizanjem,velikih
boranih planinskih vijenaca i nastankom depresija. Izdignuta područja
izgrađuju magmatske, sedimentne i metamorfne stijene s različitim
međusobnim odosima. U njima se nastavlja tektonska aktivnost,
vulkanizam, metamorfizam i seizmizam, ali slabijim intenzitetom nego u
vrijeme izdizanja.
 TEKTONSKE AKTIVNOSTI

Granice ploča litosfere ( prema : Beiser, 1975, dopunjeno )

 TEKTONSKE AKTIVNOSTI

Ploče litosfere su elastične, ali ujedno i dovoljno krute da mogu

zadržati svoj oblik. Pokreti u astenosferi rezultiraju pomcanje ploča
duž granica koje mogu biti divergentne (konstruktivne ili akrecijske),
konvergentne (distruktivne ili konzumacijske ) i transformne
(neutralne ili konzervativne)

U slučaju divergentnih granica ploče se udaljavaju, a mjesta udaljavanja

popunjavaju se novom okeanskom korom bazaltnog sastava. Divergentne
granice još se nazivaju i zonama širenja ( ``spreding``), a markirane su
hrptovima i uzvišenjima na dnu okeana. Za te zone karakteristični su
potresi plitkih žarišta.

Konvergente granice su mjesta na kojima se ploče približavaju, a nazivaju

se još i zonama subdukcije.
 SLOJEVI I GEOLOŠKE STRUKTURE STIJENA

Sloj je elementarni oblik pojavljivanja sedomentnih stijena u prostoru

nastao taloženjem istovjetnog materijala pod nepromjenjenim uvjetima
sedimentacije.
Prvobitan položaj slojeva je skoro redovno približno horizontalan.
Samo izuzetno, slojevi mogu u izvjesnoj mjeri i u toku samoga taloženja da
zauzmu i kosi (nagnuti) položaj i to u priobalskim dijelovima bazena,
deltama, oko koralskih sprudova, u koritima rijeka itd. U većini slučajeva
nagnutost i savijenost slojeva posljedica je naknadnih tektonskih
poremećaja.
Svaki sloj ima donju i gornju površinu slojevitosti. Odstojanje
od jedne do druge površine predstavlja debljinu sloja.
Prema debljini sloja razlikujemo: liske ( <5 mm ), ploče (5-50
mm), slojeve (5-60 cm ) i banke ( 60-300 cm ). Masivni sedimenti nemaju
izraženu slojevitost. Svaki sloj ima svoju podinu i krovinu.
 SLOJEVI I GEOLOŠKE STRUKTURE STIJENA

Pružanje sloja i smjer pada sloja stoje uvijek međusobno pod uglom od 90 0.
Prema tome dovoljno je odrediti samo smjer pada sloja (azimut ) na terenu,
iz čega određujemo i pravac pružanja sloja. Kod vertikalnog sloja mjeri se
samo njegovo pružanje, dok se kod horizontalnog libelom provjerava
njegova horizontalnost.
Slojevi se u prirodi javljaju kao horizontalni, kosi, vertikalni i
prevrnuti.
 SLOJEVI I GEOLOŠKE STRUKTURE STIJENA

Konkordantni slojevi: a-horizonatlni, b-ubrani, c-vertikalni, d-prevrnuti

U okviru sedimentnih slojevitih stijena najbolje se uočavaju strukturni

elementi formirani tektonskim putem kao što su rasjedi, bore, pukotine
 MAGMATIZAM

Magma iz unutrašnjosti Zemlje prodire prema površini kroz različite

pukotine i kanale, pošto propusti visoki pritisak pod kojim se primarno
nalazi. Taj proces je posljedica manje gustoće magme od stijena litosfere
(što dovodi do magmatskog uzgona) i postojanje plinova, para i visoke
temperature kojom magma topi stijene i širi postojeće pukotine. Tokom
prodiranja prema površini magma se postepeno hladi i postaje viskozna,
ujedno i manje pokretna. U slučaju da ona kristalizira u litosferi, nastaju
različite magmatske intruzivne stijene. Pojava zaostajanja i kristalizacije
magme u untrašnjosti naziva se plutonizam. Sve manifestacije do kojih
dolazi izlaskom magme na površini nazivaju se zajedničkim imenom
vulkanizam, a slikatni rastop koji izbija na površinu naziva se lava.
 VULKANI

Vulkan predstavlja završetak duboke pukotine cjevastog oblika kroz koju

magma izbija na površinu litosfere. Na tom završetku obično se formira
kupast oblik nastao od lave, pepela i drugog eruptivnog aterijala. Ljevkasto
udubljenje formirano na vrhu kupaste uzvisine naziva se kraterom.
 GEOTERMALNI IZVORI
(kao produkt tektonskih pomaka i nastanka dubokih
rasjeda – Tičići, Kakanj t=57 Co)
SLOJEVI U KANJONU NERETVE
 RASJEDI

Rasjed je osnovna strukturna jedinica u litosferi koja nastaje pomicanjem

dijelova stijenaske mase po pukotini koja se naziva rasjedna površina. Po
rasjednoj površini stijenske mase mogu silaziti, spuštati ili uzdužno
pomicati pod uticajem vertikalnih (radijalnih) i horizontalnih
(tangecijalnih) pritisaka. Na rasjede ukazuju oštri kontakti naslaga različite
starosti zatim ogledala sa strijama, tektonske breče, niz izvora na kraćem
razmaku, morfološke razlike, itd. Da bi definisali rasjed, moramo poznavati
njegove osnovne elemente kao što su rasjedna površina, krila rasjeda, te
skok i hod
RASJEDI

Poprečni presjek normalnog rasjeda

sa elementima
RP-rasjedna površina,
PK-podinskom krilu,
KK-krovinsko krilo,
S-skok, H-hod (Herak)
 RASJEDI

Rasjedna površina je površina po kojoj je izvedeno relativno kretanje krila

rasjeda. Krila rasjeda ili rasjedni blokovi su dijelovi stijenske mase sa jedne
i druge strane rasjedne površine. Kod rasjeda sa kosom površinom razlikuju
se krovinsko krilo koj se naazi iznad rasjedne površine i podinsko krilo
koje se nalazi ispod rasjedne površine. Kod rasjeda s vertikalnom
rasjednom površinom krila se označavaju prema stranama svijeta. Kada je
kretanjem blokova zdrobljen širi pojas stijene rasjedna površina se pretvara
u trodimenzionalno tijelo koje se naziva rasjedna zona. Ona može biti
debela nekoliko decimetara do više stotina metara. Skok kod rasjeda
predstavlja vertikalno rastojanje između dva rasjednuta krila (bloka). Hod
ili bočni razmak je horizontalno rastojanje između dva rasjednuta krila
(bloka). Kad se krila po rasjednoj površini pomiču kosom osim hoda i
skoka nastaje i horizontalni pomak sa pružanjem rasjedne površine. Po
vertikalnoj rasjednoj površini može postojati samo skok i eventualno
horizontalni pomak paralelno sa rasjednom površinom.
Izmit, Turska (T. Nikolić, 2007.)
 RASJEDI

Normalni rasjedi su takvi rasjedi kod kojih se krvinsko krilo spuštalo niz
rasjednu površinu. Do iste pojave dolazi ako je podinsko krilo uzdignuto uz
rasjednu površinu, kao i kombinacijom jednog i drugog kretanja. Normalni
rasjedi obuhvataju i sve vertikalne rasjede. Normalni rasjedi su posljedica
ekspanzije i gravitacije. Reversni rasjedi imaju krovinsko krilo uzdignuto
uz rasjednu površinu ili podinsko krilo spušteno niz rasjednu, ili pak
kretana oba krila u navedenim smjerovima

Reversni rasjed
 RASJEDI

A. Normalni rasjed B. Reversni rasjed

C. Kompresioni rasjed D. Horizontalni rasjed

REVERSNI RASJED - TUZLA
 TEKTONSKI ROV

Djelovanje tektonskih sila na nastanak Ohridskog jezera!

 BORE

Bore su strukturne jedinice litosfere koje nastaju savijanjem slojeva

najčešće pod uticajem sila kompresije koje se prenose po slojevima.
Slojevite stijene izložene jednostranom ili dvostranom bočnom pritisku
(horizontalni ili tangecijalni) podliježu povijanju odnosno ubiranju na
različite načine, gradeći pri tome različite naborne oblike.
Bore su međusobno različite, kako po obliku tako i po dimenzijama.
Prema odnosu aksijalne ravni (osna ravan) i krila bore se dijele
na : normalne, izokline i lepezaste.
Nabori – Omiš, Hrvatska (T. Nikolić 2013.)
 BORE

Bore mogu biti proste i složene. Proste bore su na terenu najčešće

postavljene jednom antiklinalom i jednom sinklinalom. Složene bore u sebi
sadrže više prostih bora ili oblika drugog reda. Ako jedda složena bora
velikih dimenzija ima oblik složene antiklinale onda se ona zove
antiklinorij i obrnuto, ako u cjelini ima koritsati odnosno oblik sinklinale,
onda se zove sinklinorij.

Sinklinorij (S) i antiklinorij (A)

POVIJENI SLOJEVI – PROZOR-RAMA
 BORE
(Umoljani – Bjelašnica – Okamenjena Aždaha)
 PUKOTINE

Pukotine mogu nastati u svim fazama postanka stijena. Formiraju se

rastezanjem, stezanjem, i torzijom stijena, te pri konsolidaciji (magmatske
stijene), temperaturnim promjenama i slično. Za njihovo potpunije
definisanje potrebno poznavati slijedeće karakteristike: način postanka
(genezu), položaj u prostoru, orjentaciju, oblik, dimenzije, vrstu i
karakterstike ispune.
Postoji više klasifikacija pukotina. Prema genetskoj kalasifikaciji
pukotine se dijele na:
- primarne (lučenje, uslojavanje, dehidratacija )
- tektonske (paralelne osama nabora, paralelne rasjedima ili pod nekim
uglom )
- pukotine mehaničkog raspadanja (do dubine 15-30 m)
- gravitacione (pri kliženju i odronjavanju)
- tehnogene (nastaju pri miniranju, slijeganju i iskopavanju)
 PUKOTINE

Primarne pukotine nastale su u fazi formiranja stijene, dok su ostale

pukotine koje se zovu još i sekundarne, nastale zbog djelovanja
endodinamičkih i egzodinamičkih faktora kao i djelovanjem čovjeka na već
formiranu stijenu. U fazi formiranja magmatskih stijena nastaju pukotine
zbog promjene zapremine tokom hlađenja magme. Pri sušenju vlažnih
sedimenata i zbog promjene zapremine nastaju tzv.pukotine isušivanja.
Usljed prekida u sedimentaciji formiraju se međuslojne pukotine ili
pukotine uslojavanja. Među sekundarnim pukotinama posebno značenje
imaju one koje su nastale djelovanjem pritiska na stijenu. Kod kinetičkog
razmatranja razlomnih deformacija osnovni kriterij predstavlja vrsta
naprezanja koja je uzrokovala obrazovanje sistema pukotina. Prema
kinematskoj klasifikaciji pukotine se dijele:
• tenzione pukotine
• pukotine smicanja
• relaksacione pukotine
PUKOTINE
HVALA NA PAŽNJI!
(Pammukale, Turska 2011.)