Professional Documents
Culture Documents
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
Γεώργιος Δουλδούρας
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
▪ Στόχος είναι ο αναγνώστης στο πέρας αυτής να έχει μία πιο σφαιρική
εικόνα περί της ιδέας του εθνικισμού αλλά και την εξέλιξή του, με
μερικές από τις μορφές αυτής της εξέλιξης να συνταράσουν
συθέμελα τον κόσμο τόσο κατά τον 18ο αιώνα μέσα από
απελευθερωτικά κινήματα όσο και κατά τον 19ο και 20ο αιώνα με δύο
Παγκόσμιους Πολέμους και ένα Ολοκαύτωμα.
Το ευρύ φάσμα του Εθνικισμού
Έθνος και Κράτος
▪ Η έννοια του κράτους δεν ταυτίζεται με την έννοια του έθνους. Υπάρχουν κράτη
εθνικά ομοιογενή και κράτη πολυεθνικά. Υπάρχουν έθνη τα οποία είναι
διασπαρμένα σε διαφορετικά κράτη.
▪ Τα στοιχεία που απαρτίζουν ένα έθνος είναι οι κοινές εμπειρίες, η κοινή γλώσσα, ο
κοινός πολιτισμός, και, σύμφωνα με ορισμένους, και η κοινή θρησκεία. Όμως,
κανένα από τα αναφερθέντα δεν αποτελεί την ικανή για την δημιουργία και την
διατήρηση ενός έθνους συνθήκη.
▪ Ως τέτοια συνθήκη μπορεί να θεωρηθεί η κοινή εθνική συνείδηση που είναι και
πρέπει να εξετάζεται ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα στοιχεία. Η εθνική συνείδηση
καλλιεργείται μέσω της διαδικασίας της εθνικοποίησης, μίας διαδικασίας
παράλληλης και ανάλογης με αυτήν της κοινωνικοποίησης.
Έθνος και Κράτος
▪ Μεταξύ των κρατών υπάρχουν αυτά που στηρίζονται και χρησιμοποίησαν το έθνος
για να δημιουργηθούν, όπως συνέβη στην περίπτωση των κρατών της Δυτικής
Ευρώπης. Υπάρχουν και κράτη τα οποία στηρίζονται ή επιχειρούν να στηριχθούν
στο πολιτικό τους σύστημα, όπως οι ΗΠΑ, η Αυστραλία, η Λαϊκή Δημοκρατία της
Κίνας και η πρώην ΕΣΣΔ.
▪ Υπάρχει όμως και μία Τρίτη περίπτωση, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εμάς: η
περίπτωση της δημιουργίας του κράτους από το έθνος. Κατά τον Γιώργο
Κοντογιώργη, τούτο συνέβη στην βαλκανική και στην σλαβική ενδοχώρα (με
εξαίρεση την FYROM).
▪ Κατά τον ίδιο, η ελληνική περίπτωση διδάσκει ότι «η ταυτολογική σύμπτωση του
πολιτισμικού συμβάντος (του έθνους) και του πολιτικού συμβάντος (του κράτους)
όχι μόνο δεν αποτελεί ιστορική σταθερά, αλλά αντιθέτως η διαφοροποίηση τους
στοιχειοθετεί τον κανόνα».
ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ
▪ Ο Herbert Spencer (1820-1903)" είναι ο ιδρυτής των θεωριών της εξέλιξης. Ξεκινά από μία
θετικιστική βάση, από την αρχή ότι είναι αδύνατο να γνωρίσει κανείς την «φύση» του
σύμπαντος, να δώσει, δηλαδή, μία γενική, επιβεβαιώσιμη και, επομένως, επιστημονική
εξήγηση για το σύμπαν. Πιστεύει ωστόσο ότι μπορούμε, με βάση τους νόμους της αιτιότητας
που διέπουν τον φυσικό κόσμο, να διαπιστώσουμε μία γενική εξέλιξη των όντων, η οποία
ξεκινά από τον ανόργανο ή βιολογικό κόσμο και φτάνει στον φιλοσοφικό και τέλος στον
ηθικό.
▪ Ο Spencer είναι άλλωστε αυτός που διατύπωσε την αρχή της «επιβίωσης του ισχυροτέρου».
Ο Darwin θα προσδώσει στην θεωρία της εξέλιξης μία επιστημονική βάση, εξ ου και το
όνομα του «κοινωνικού δαρβινισμού»,” που θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια, αν και η
άποψη περί κοινωνικής εξέλιξης είναι προγενέστερη.
▪ Ο κοινωνικός δαρβινισμός επηρέασε σημαντικά τις πολιτικές θεωρίες τον 19ο αιώνα. Σε
γενικές γραμμές, οι οπαδοί της θεωρίας της κοινωνικής εξέλιξης, όπως και ο Spencer, είναι
φιλελεύθερου προσανατολισμού.
ΕΛΙΤΙΣΜΟΣ
▪ Μπορούμε ευρύτερα να κατατάξουμε εδώ όλα τα συστήματα, που προσφέρουν την εξουσία σε μία περιορισμένη
ομάδα, η οποία μπορεί να επιλέγεται βάση ποικίλων κριτηρίων: της καταγωγής, της κοινωνικής ή οικονομικής
κατάστασης, της τεχνογνωσίας, των στρατιωτικών αρετών.
▪ Σύμφωνα με μία πιο περιορισμένη έννοια του ελιτισμού, η εξουσία ανήκει στις ισχυρές προσωπικότητες, στους
μεγάλους άνδρες, στις ιδιοφυΐες. Ένα πρώτο παράδειγμα αυτής της προσέγγισης αποτελεί ο Σκωτσέζος Thomas
Carlyle (1795-1881), που επηρεάσθηκε τόσο από τον καλβινισμό, όσο και από το γερμανικο ρομαντισμό. Ήταν
ιστορικός, κριτικός και φιλόσοφος. Έγραψε μεταξύ άλλων μία Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (1837) και το Οι
Ήρωες και η Λατρεία των Ηρώων (1841), βιβλίο που άσκησε σημαντική επιρροή στο συγκεκριμένο χώρο. Ο Carlyle
απορ ρίπτει την ιδέα της ισότητας των ανθρώπων. Η εξουσία ανήκει σε μία ελίτ, που οφείλει να την ασκήσει με
απολυταρχικό τρόπο, οι δε υπόλοιποι οφείλουν να υπακούουν. Η εν λόγω Φιλοσοφία της Ιστορίας ονομάστηκε
«ηρωϊκή σύλληψη της Ιστορίας», στο βαθμό που υ προβάλλει υπέρμετρα την ιστορική σημασία των μεγάλων
ανδρών.
▪ Παρ' όλα αυτά ο Carlyle εμφανίζει και κάποιους κοινωνικούς προβληματισμούς, καθώς αναγνωρίζει την μιζέρια των
εργατών και ζητά περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη. Κατά την άποψή του, το πρόβλημα αυτό δεν μπορεί να
επιλυθεί παρά μόνο από την κυβέρνηση της «νέας αριστοκρατίας» (από τους επικεφαλής), δηλαδή της βιομηχανίας.
ΕΛΙΤΙΣΜΟΣ
▪ Ένα δεύτερο παράδειγμα αποτελεί ο Friedrich Nietzsche (1844-1900), οποίος αναπτύσσει
μία θεωρία του υπερανθρώπου. Ο υπεράνθρωπος αυτός δημιουργεί την δική του ιδιαίτερη
ηθική χωρίς να οφείλει τίποτα σε κανέναν. Ο Nietzsche είναι ο αντίπαλος: του
χριστιανισμού, ο οποίος μέσα από το ιδανικό της ταπεινοφροσύνης και της υποταγής που
προβάλλει, διακηρύσσει μία νοοτροπία σκλάβων γενικά της πολιτικής, η οποία στηρίζεται σε
αυτήν την νοοτροπία των Γερμανών, ενός λαού δουλοπρεπών μικροαστών.
▪ Η αριστοκρατική, ηρωική ηθική του δίνει λαβή για μία απολυταρχική, εθνικιστική
εκμετάλλευση. Αυτό συνέβη υπό το καθεστώς του ναζισμού με το βιβλίο «Η Θέληση για
Δύναμη», συλλογή κειμένων και αποσπασμάτων του Nietzsche, που εκδόθηκαν από την
αδερφή του E. Forster - Nietzsche. Κάποιοι φιλόλογοι απέδειξαν ότι πρόκειται για αυθαίρετη
ερμηνεία των κειμένων και πολλές φορές για ξεκάθαρη πλαστογραφία.
▪ Για την περίπτωση του Nietzsche δεν υπάρχει ακόμη πλήρως αποκρυσταλλωμένη άποψη.
Τον χρησιμοποίησαν προς όφελος του ναζιστικού ολοκληρωτισμού, μπορεί όμως, λόγω τον
υπέρ ατομικισμού που διακήρυξε, να καταταγεί εξίσου καλά πλάι και στον αναρχισμό.
ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ
▪ Ο Άγγλος Houston Stewart Chamberlain (1855-1927), ο οποίος προέρχεται από την γνωστή
οικογένεια πολιτικών, εγκαταστάθηκε στην Γερμανία, όπου παντρεύτηκε την κόρη του
Richard Wagner. Το 1899 εκδίδει το The Foundations of the 19 Century (Οι βάσεις του 19ου
αιώνα). Σύμφωνα με αυτόν, όλα τα μεγάλα πολιτιστικά επιτεύγματα, η φιλοσοφία, οι
επιστήμες, η πολιτική, η οικονομία, η τέχνη, οφείλονται στους γερμανικούς λαούς και,
ιδιαίτερα, στους Γερμανούς. Ο Chamberlain θα επηρεάσει τον γερμανικό εθνικισμό του 20ού
αιώνα, τον πανγερμανισμό και στην συνέχεια, αργότερα, τον εθνικοσοσιαλισμό. Ο τίτλος του
βιβλίου τού θεωρητικού του ναζισμού, Alfred Rosenberg, «Ο μύθος του 20ού αιώνα» (1930),
είναι εμπνευσμένος από το βιβλίο του.
ΑΛΥΤΡΩΤΙΣΜΟΣ
▪ Στην Ελλάδα ο Αλυτρωτισμός συνδέεται πολύ στενά με τη Μεγάλη Ιδέα, μια πολιτική του
19ου αι. που στόχευε στην απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων, αλλά χρησιμοποιήθηκε
κυρίως για τη διατήρηση και τη νομιμοποίηση της εξουσίας από τους πολιτικούς και τους
μονάρχες που την εμπνεύστηκαν και την υπηρέτησαν.
▪ Η Μεγάλη Ιδέα ήταν αλυτρωτικό κίνημα και η κύρια πολιτική του Ελληνικού κράτους μέχρι
και τη Μικρασιατική καταστροφή, η οποία είχε στόχο το Ελληνικό Κράτος να απελευθερώσει
όλες τις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις οποίες ζούσαν μεγάλοι Ελληνικοί
πληθυσμοί, και όλες τις περιοχές που παραδοσιακά ανήκαν σε Έλληνες την αρχαία εποχή
(Νότια Βαλκάνια,Μικρά Ασία).
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
▪ Είναι η συστηματική και συχνά υπερβολική αποτίμηση του τι είναι και τι ανήκει στο έθνος.
Αρχικά, ο όρος «έθνος» σήμαινε μόνο τον τόπο γέννησης. Όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα
κράτη τον 15ο και 16ο αιώνα, ο καθοριστικός παράγοντας ήταν πρώτα το κράτος.
Προοδευτικά δημιουργήθηκε ως δεύτερο υποστήριγμα του κράτους ο πληθυσμός που
ήταν εγκατεστημένος σε αυτήν την εδαφική επικράτεια ή σε ένα μέρος αυτής. Σε γενικές
γραμμές μπορούμε να πούμε ότι «το έθνος είναι η νεοτερική εκδοχή της πολιτικής
κοινότητας (αντίστοιχη με την πόλη-κράτος στην αρχαιότητα). Από τη Γαλλική
Επανάσταση και μετά θεωρείται το φυσικό πλαίσιο της πολιτικής κοινότητας.
▪ Στην Γαλλία, η εθνικιστική διαδικασία ξεκινά από την εποχή του «παλαιού καθεστώτος».
Συνεχίζει με την Γαλλική Επανάσταση, κατά την οποία η κυριαρχία αναλαμβάνεται πλέον
από το ίδιο το έθνος. Οι Ιακωβίνοι ορίζουν το κράτος ως ένα, αδιαίρετο και κυρίαρχο,
ορισμός που και σήμερα ονομάζεται «Ιακωβινισμός».
▪ Κατά τον 19ο αιώνα, η έννοια του έθνους θα ανακηρυχθεί από ορισμένα κινήματα πηγή,
αλλά και στόχος της πολιτικής δράσης. Η θεωρία αυτή προϋποθέτει μία δραστήρια
κοινότητα και μία πνευματική αρχή που να εμψυχώνει την κοινότητα. Πρόκειται για αυτό
που θα ονομαστεί «το πνεύμα του έθνους» ή «η ψυχή του έθνους».
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
▪ Στον ίδιο αιώνα θα παρατηρηθεί και το αντίστροφο φαινόμενο, της δημιουργίας του κράτους από το έθνος. Το
έθνος, ως βάση της κυριαρχίας, θα είναι ο εμπνευστής σημαντικών πολιτικών φαινομένων, όπως της
συγκρότησης ενός έθνους σε κράτος (βλ. Ιταλία και Γερμανία), των διεκδικήσεων σύστασης κράτους που
στέφθηκαν εν μέρει με επιτυχία (βλ. τους λαούς της Κεντρικής Ευρώπης και των Βαλκανίων) ή της έντονης
διαφοροποίησης σε σχέση με το εξωτερικό, η οποία είναι εμφανής στις εδαφικές συγκρούσεις και εθνικούς
πολέμους. Όσον αφορά το άτομο, διαπιστώνεται ότι θα απορροφηθεί εύκολα από την εθνική κοινότητα.
▪ Το φαινόμενο του εθνικισμού μπορεί να εμφανισθεί είτε σε μετριοπαθή μορφή, όπως είναι ο πατριωτισμός ή η
εθνική αλληλεγγύη, είτε σε ριζοσπαστική μορφή, όπως είναι ο φανατισμός, η απώλεια της προσωπικότητας, ο
ολοκληρωτισμός, περίπτωση κατά την οποία το έθνος αντιπροσωπεύει μία νέα απόλυτη αρχή. Μία συνέπεια
του εθνικισμού είναι να δημιουργεί στερεότυπα, θετικά για το έθνος που τα εκφράζει και υποτιμητικά για τα
άλλα έθνη.
▪ Αυτή η a priori αποτίμηση του έθνους γίνεται εντονότερη σε ώρες κρίσης· για παράδειγμα, ο γαλλικός
εθνικισμός αναπτύχθηκε κυρίως μετά την ήττα του 1870 και ο γερμανικός μετά την ήττα του 1918. Όσον αφορά
την μορφή της κυβέρνησης, ο εθνικισμός μπορεί να συνδέεται με διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες. Στην
Γερμανία, τον 19ο αιώνα, η επιθυμία της ενοποίησης είναι έργο κυρίως των φιλελεύθερων, αντίπαλοι των
οποίων ήταν οι πρίγκιπες, οι οποίοι προστάτευαν και ήθελαν να διατηρήσουν τα επιμέρους κράτη τους.
Αντίθετα, σε άλλες χώρες, ο εθνικισμός συνδέεται με απολυταρχικά καθεστώτα.
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ
▪ Ο όρος «ολοκληρωτικός» δεν είναι απλά ένα ενισχυμένο συνώνυμο του αυταρχικού.
Υπάρχουν αυταρχικά καθεστώτα (απολυταρχικά, σοσιαλιστικά), τα οποία όμως δεν είναι
ολοκληρωτικά. Ο ολοκληρωτισμός διακρίνεται από το ότι η εξουσία του απλώνεται σε όλους
τους τομείς της ζωής των ανθρώπων, καταργώντας ειδικότερα τα όρια μεταξύ πολιτικής και
ιδιωτικής ζωής.
▪ Ένα βασικό χαρακτηριστικό του ολοκληρωτισμού είναι ότι βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Σε
αντίθεση με τον απολυταρχισμό ή την μοναρχία, που εγκαθίδρυαν τουλάχιστον μία σταθερή
τάξη, ο ολοκληρωτισμός δημιουργεί αστάθεια και δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο
μέσα σε μία συνεχή αλλαγή, η οποία καλλιεργεί και μία συναισθηματική φόρτιση. Υπό αυτήν
την έννοια ο ολοκληρωτισμός προϋποθέτει την παρουσία των λαϊκών μαζών για αυτό και θα
μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία μορφή αντιδραστικού λαϊκισμού.
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ
▪ Ο ολοκληρωτισμός δεν λαμβάνει υπόψη του τα γεγονότα. Εφευρίσκει πολιτικές θέσεις και εξαναγκάζει στην
συνέχεια την πραγματικότητα να προσαρμοστεί σε αυτές. Ιστορικά προέρχεται από πολλές πηγές: τον
εθνικισμό, τον ρατσισμό, τον ιμπεριαλισμό στα τέλη του 19ου αιώνα, την αναποτελεσματικότητα
αφηρημένων εννοιών των δικαιωμάτων του ανθρώπου, καθώς και, από πρακτικής άποψης, από τις
οικονομικές και πολιτικές συνέπειες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.
▪ Η επίσημη ιδεολογία είναι αρκετά ευρεία και αρκετά ασαφής προκειμένου να εμπερικλείει όλους τους
ζωτικούς τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης. Συνεπάγεται την εμπλοκή της εξουσίας ακόμη και στην ιδιωτική
ζωή, το μονοπώλιο στην παιδεία και στα μέσα επικοινωνίας, την συγκεντρωτική διεύθυνση της οικονομίας
και μία σχετική αντίληψη του δικαίου, καθώς ο κανόνας του δικαίου σήμαινε συμμόρφωση στην ιδεολογία.
Το καθεστώς ασκεί μία τρομοκρατική αστυνόμευση. Δρα μέσα από ένα μαζικό κόμμα, οργανωμένο με
ιεραρχικό τρόπο, ανώτερο της κυβέρνησης ή ενσωματωμένο σε αυτήν. Ο ολοκληρωτισμός, σύμφωνα με την
Hannah Arendt, είναι ένα νέος τύπος καθεστώτος και πολιτικής διακυβέρνησης, που συνδυάζει τον τρόμο
(βία που ασκείται στο σώμα) με την ιδεολογία (βία που ασκείται στην ανθρώπινη συνείδηση).
▪ Το πρώτο ολοκληρωτικό καθεστώς (1922-1943) είχε ως επίσημο θεωρητικό τον Giovanni Gentile (1875-
1944), ο οποίος ήταν νεοχεγκελιανός. Στην πραγματικότητα, για τον Gentile, το κράτος είναι η ενσάρκωση
του αγαθού. Η υπακοή στο κράτος, η πειθαρχία, όχι μόνο συμφωνούν με την ευημερία του ατόμου, αλλά
και είναι απαραίτητες για αυτήν, ώστε το άτομο να αποκτήσει την αληθινή του προσωπικότητα, την αληθινή
του ελευθερία.
ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΦΑΣΙΣΜΟΣ
▪ Ο ναζισμός δεν ήταν (και δεν είναι) πολιτική θεωρία. Ήταν μία
προσπάθεια σύνθεσης πολλών στοιχείων, μεταξύ των οποίων,
πρώτο, ο εθνικισμός, ο οποίος προερχόταν από τον πανγερμανισμό
του 19ου αιώνα και συνδυαζόταν με την απόγνωση που είχε επιφέρει
η ήττα του 1918. Πρόκειται για την εκθείαση του έθνους (Volk), το
οποίο καθορίζεται με ρατσιστικά κριτήρια.
ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Ἡ ΝΑΖΙΣΜΟΣ
▪ Δεύτερο στοιχείο το ρατσιστικό, που επίσης προέρχεται από τον 19ο αιώνα και ανάγεται στις
θεωρίες του Chamberlain και του Gobineau." Ένα άλλο στοιχείο του ναζισμού είναι αυτό που
Kal ονομάζεται η «αρχή του αρχηγού», “Furhrerprinzip. Ουσιαστικά πρόκειται για ελιτισμό,
εμπνευσμένο, μεταξύ άλλων, και από μία ερμηνεία του Nietzsche (ο υπεράνθρωπος). Το
σύνθημα είναι «ένας λαός, μία αυτοκρατορία, ένας αρχηγός» (“Ein Volk, ein Reich, ein
Fuhrer").
▪ Σε αυτό το μωσαϊκό πρέπει να προστεθεί και ο Carl Schmitt, του οποίου το έργο Κράτος,
Κίνημα, Έθνος, κυκλοφόρησε το 1933. Η νομικοπολιτική του θεωρία επηρέασε το
εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα πριν από την άνοδό του στην εξουσία. Κατά τον Schmitt, σημαντικά
είναι μόνο τα πράγματα που αφορούν τον δημόσιο τομέα (εξού και η τάση αύξησης του τομέα
αυτού). Η πολιτική χαρακτηρίζεται από την αντίθεση «φίλος-εχθρός», όπως η ηθική από την
αντίθεση «καλό-κακό» και η αισθητική από την αντίθεση «ωραίο-άσχημο». Σύμφωνα με τον
Schmitt, εχθρός του κράτους είναι οποιοσδήποτε θα μπορούσε να γίνει εχθρός του, εξ ου και
μία μόνιμη και σταθερή πάλη, αφού άλλωστε αυτή η πάλη είναι και προληπτική. Η
συγκεκριμένη ανταγωνιστική σχέση είναι απαραίτητη για κάθε πολιτική τάξη, της οποίας
διασφαλίζει την ενότητα. Στο παραπάνω ιδεολογικό συνοθύλευμα στηρίχτηκε ο Adolf Hitler.
ΚΕΜΑΛΙΣΜΟΣ
▪ Ως Κεμαλισμός ορίζονται τα βασικά αξιώματα και η ιδρυτική ιδεολογία της Δημοκρατίας της
Τουρκίας, όπως θεμελιώθηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και κατ'επέκταση των
υποστηρικτών του.
▪ Ρεπουμπλικανισμός, η εξουσία πηγάζει από το Λαό και όχι από κάποιον Μονάρχη ή
Σουλτάνο
▪ Εθνικισμός
▪ Ο Αφλάκ υποστήριξε τις απόψεις του Σάτι αλ Χούσρι ότι η γλώσσα ήταν ο σημαντικότερος
παράγοντας ενότητας του αραβικού έθνους, καθώς η γλώσσα οδηγούσε σε ενότητα σκέψης,
κανόνων και ιδανικών. Η ιστορία θεωρήθηκε επίσης ένα άλλο ενοποιητικό χαρακτηριστικό, καθώς
ήταν το «γόνιμο έδαφος στο οποίο η συνείδησή μας έλαβε μορφή». Το κέντρο της σκέψης του
Μπααθισμού του Αφλάκ ήταν ο ίδιος ο Μπααθισμός (που κυριολεκτικά σημαίνει «αναγέννηση»).
▪ Αυτή η αναγέννηση θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την ένωση των αραβικών κρατών και την
μεταμόρφωση του αραβικού κόσμου πολιτικά, οικονομικά, πνευματικά και ηθικά. Αυτή η
«μελλοντική αναγέννηση» θα αποτελούσε μία νέα αρχή και θα έφερνε ένα μήνυμα από το
Άραβες, το οποίο συνοψίστηκε στο σύνθημα του Κόμματος των Μπααθιστών «Ένα Έθνος,
Φέρνοντας ένα Αιώνιο Μήνυμα»
Τύποι Εθνικισμού
Φιλελεύθερος εθνικισμός
Ο Πατέρας του
Ελληνικού
Εθνικισμού
Ίων Δραγούμης
▪ Ο Ίων Δραγούμης (Αθήνα, 2 Σεπτεμβρίου 1878 - Αθήνα, 31 Ιουλίου 1920) ήταν
Έλληνας διπλωμάτης, πολιτικός, φιλόσοφος και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός
οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό αγώνα.
Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό
του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας
των αρχών του εικοστού αιώνα.
▪ Μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του
Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι, συνελήφθη και τελικά δολοφονήθηκε στην
Αθήνα, από βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας, μπροστά σε περαστικούς.
▪ Οραματιστής ενός ρομαντικού, προοδευτικού και εθνικού ελληνικού κράτους με
στοιχεία εθνικισμού, ανθρωπισμού και σοσιαλισμού και υποστηρικτής μιας
εναλλακτικής προσέγγισης της Μεγάλης Ιδέας, ενεπλάκη στα πάθη του εθνικού
Διχασμού τα οποία και του στοίχισαν τη ζωή. Παρόλα αυτά και μετά τη δολοφονία
του δεν έπαυσε να επηρεάζει την ελληνική σκέψη, όντας για άλλους από τους
θαυμαστές του «μάρτυρας και ήρωας του Ελληνισμού» ή και «ένας από τους πιο
παρεξηγημένους, περισσότερο αμαυρωμένους και λιγότερο δικαιωμένους
διανοητές της νεοελληνικής σκέψης και συνείδησης», για άλλους σωβινιστής, για
άλλους ρομαντική και αμφιλεγόμενη, πάντοτε συναρπαστική προσωπικότητα.
Ίων Δραγούμης
▪ Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν καλών προθέσεων
εθνικιστής, που προσπαθούσε να πετύχει τους στόχους
του μέσω υπερεθνικών μορφωμάτων, ενώ υπήρξε
ευρωσκεπτικιστής (όπως θα λέγαμε σήμερα) και
ταυτόχρονα εμποτισμένος όσο λίγοι με την ευρωπαϊκή
κουλτούρα και παράδοση. Στις ιδέες του Δραγούμη και
στον τρόπο με τον οποίο αυτές εντάσσονται στα πολιτικά
συμφραζόμενα της εποχής του.
Ίων Δραγούμης
▪ Προφανώς και στην περίπτωση του Δραγούμη ισχύει το γνωστό
«κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί». Η κοινωνική του προέλευση
και οι κοινωνικές επαφές που του εξασφάλιζε το οικογενειακό του
περιβάλλον είχαν ως αποτέλεσμα ο Δραγούμης, ήδη από αρκετά
νεαρή ηλικία, να έρθει σε επαφή με τις φιλοσοφικές και πολιτικές
ιδέες και αναζητήσεις που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη του τέλους
του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ο ίδιος στο ημερολόγιό
του έκανε λόγο για δύο περιόδους στην ιδεολογική του πορεία. Η
πρώτη, που και ο ίδιος αποκαλεί «εθνικιστική», επηρεάζεται
ιδεολογικά από τον Νίτσε και τον Μπαρές, ενώ πολιτικά η προσοχή
του είναι στραμμένη, σχεδόν αποκλειστικά, στον λεγόμενο
Μακεδονικό Αγώνα. Μετά το 1914, κατά την περίοδο που ο ίδιος
αποκαλεί «σοσιαλιστική και ουμανιστική», τα ιδεολογικά του
ερεθίσματα προέρχονται από τον Ρουσώ, τον Τολστόι, ακόμα και
τον Κροπότκιν.
Ίων Δραγούμης
▪ Είναι η περίοδος που την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας έρχεται να
επικαλύψει, στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του Δραγούμη, το αίτημα για
κοινωνικές αλλαγές. Δίπλα στα παραδοσιακά πολιτικά συστήματα και τις
αντίστοιχες που ελιτικές θεωρίες, δύο πολιτικά ρεύματα έρχονται δυναμικά
στο προσκήνιο την εποχή εκείνη. Η μαρξιστική ιδεολογία, γνωστή και αρκετά
διαδεδομένη ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, αποκτά νέα δυναμική,
προκαλώντας εκτεταμένες και έντονες αντιπαραθέσεις, μετά και τη Ρωσική
Επανάσταση του 1917.
▪ Ο Δραγούμης, παραμένοντας πάντα πιστός στα εθνικιστικά του οράματα,
απέρριπτε πολλά από τα σοσιαλιστικά προτάγματα, αλλά όχι όλα· αν και δεν
είχε εντρυφήσει ιδιαίτερα στο έργο του Μαρξ, ήταν αρκετά ενημερωμένος
για τις απόψεις των μαρξιστών, τόσο ώστε να μη διστάζει να έρθει σε
δημόσια αντιπαράθεση με μερικούς από τους πιο γνωστούς Έλληνες
σοσιαλιστές διανοούμενους της εποχής.
Ίων Δραγούμης
▪ Πολύ μεγαλύτερο ήταν το ενδιαφέρον του Δραγούμη για την άλλη
ιδεολογία που είχε αρχίσει ήδη να αποκτά ολοένα και περισσότερους
οπαδούς. Βέβαια, πριν από την άνοιξη του 1919, όταν ο Μπενίτο
Μουσολίνι ονόμασε το κόμμα που είχε ιδρύσει «φασιστικό», ο όρος
φασισμός δεν υπήρχε καν στο πολιτικό λεξιλόγιο. Ωστόσο, ήδη από τα
τέλη του 19ου αιώνα ή και ακόμα παλαιότερα σε ορισμένες
περιπτώσεις, αρκετοί είχαν διατυπώσει απόψεις που δεν διέφεραν
ουσιαστικά από εκείνες του Μουσολίνι.
▪ Τα όσα τρομερά συνέβησαν αργότερα, και κυρίως κατά τη διάρκεια
του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, προσέδωσαν –και δικαίως- στους όρους
«φασισμός» και «εθνικοσοσιαλισμός» απολύτως αρνητικές
συνδηλώσεις. Πολύ διαφορετικά ήταν, ωστόσο, τα πράγματα όταν ο
φασισμός έκανε ακόμη τα πρώτα του βήματα, κατά τη λεγόμενη
πρωτοφασιστική περίοδο, πριν από την άνοδο του Μουσολίνι στην
εξουσία το 1922.
Ίων Δραγούμης
▪ Αν κάποιος επιχειρούσε να αποσυνδέσει τον φασισμό από όσα εν συνεχεία
διέπραξαν τα φασιστικά και τα εθνικοσοσιαλιστικά καθεστώτα, αυτός ο
πρωτοφασισμός θα μπορούσε να προσεγγιστεί απλώς σαν ένα ακόμα από τα
πολλά ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα των αρχών του 20ού αιώνα. Ειδικά
μάλιστα στην περίπτωση του Δραγούμη, μια τέτοια προσέγγιση δεν μπορεί να
αποκλειστεί, με δεδομένο ότι πέθανε -όπως πέθανε- το καλοκαίρι του 1920,
δύο ολόκληρα χρόνια πριν οι φασιστικές ιδέες τεθούν για πρώτη φορά σε
εφαρμογή.
▪ Η υποστήριξη σε αυτές τις «πρωτοφασιστικές» ιδέες ήταν τότε αρκετά
διαδεδομένη, καθώς τα πολιτικά συστήματα και οι ελίτ της εποχής εκείνης
έδειχναν ανικανότητα ή απροθυμία να δώσουν λύσεις στα προβλήματα που
είχε αναδείξει η νεωτερικό τπτα. Έτσι, την είσοδο των μαζών στο πολιτικό
προσκήνιο, απόρροια του Διαφωτισμού, της Γαλλικής Επανάστασης και της
διάδοσης και επέκτασης των δημοκρατικών αρχών, οι φασίστες θα
επιχειρούσαν να την αξιοποιήσουν προκειμένου να αμφισβητήσουν ή και να
κατεδαφίσουν τους πυλώνες -και, επομένως, το οικοδόμημα συνολικά- της
αντιπροσωπευτικής / κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Ίων Δραγούμης
▪ Προφασιστικές ή πρωτοφασιστικές ιδεολογίες κάνουν την εμφάνισή τους ήδη από
τις αρχές του 19ου αιώνα, ως αντίδρα ση εν πολλοίς στη Γαλλική Επανάσταση και
στα προτάγματά της. Μάλιστα, ορισμένοι μελετητές τοποθετούν τις απαρχές αυτού
του ρεύματος ακόμα και στον 18ο αιώνα, όταν ο Ρουσώ διατύπωνε κάποιες
απόψεις για τον λαό και το έθνος ως σχεδόν υπερβατικές οντότητες (στις οποίες
ανήκουν όχι μόνο οι εν ζωή πολίτες μιας χώρας αλλά και οι νεκροί πρόγονοί τους ή
οι αγέννητοι ακόμη απόγονοί τους) και όταν ο Χέγκελ υποστήριζε ότι το Πνεύμα
βρίσκει την πληρέστερη έκφρασή του στην ιστορία των εθνών.
▪ Άλλοι, πάλι, μελετητές ανιχνεύουν τις ρίζες του ολοκληρωτισμού, επομένως και
του φασισμού, ακόμα και σε ορισμένα έργα του Πλάτωνα όπως ο Γοργίας και η
Πολιτεία.
▪ Αν και θα περίμενε κανείς πως η αμφισβήτηση των προταγμάτων και των αρχών
της Γαλλικής Επανάστασης θα προερχόταν αποκλειστικά από τους «συνήθεις
υπόπτους», την τάξη των ευγενών και τα φερέφωνά της, δεν πρέπει να
παραγνωρίζουμε ότι ορισμένες από τις κριτικές στην αντιπροσωπευτική
δημοκρατία και το αντίστοιχο πολιτικό σύστημα προέρχονταν από ανθρώπους που
ανησυχούσαν πραγματικά για τις αδυναμίες και τις δυσλειτουργίες του
κοινοβουλευτισμού.
Ίων Δραγούμης
▪ Από αυτές και άλλες ανάλογες πηγές αρδεύονταν αρκετοί διανοούμενοι στη
Γαλλία, τη Γερμανία και την Ιταλία προκειμένου να διατυπώσουν ιδέες που
σήμερα, εκ των υστέρων, θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε προφασιστικές ή
πρωτοφασιστικές. Η νέα αυτή ιδεολογία δεν είχε τη συγκρότηση και τη διεθνή
εξακτίνωση που είχε ο μαρξισμός. Με άλλα λόγια, δεν υπήρξε ποτέ κάποια
«φασιστική διεθνής», ανάλογη με τη Σοσιαλιστική Διεθνή και αργότερα την
Κομμουνιστική Διεθνή, που να κωδικοποιεί τον φασισμό και να συντονίζει τις
φασιστικές δραστηριότητες σε παγκόσμια κλίμακα.
▪ Έτσι, μπορεί να γίνεται λόγος μόνο για θεωρητικούς και στοχαστές με
πρωτοφασιστικά χαρακτηριστικά, οι απόψεις των οποίων ήταν εν πολλοίς
προσωπικές, συχνά μάλιστα άμεσα επηρεασμένες από τον χρόνο και τον τόπο
της διατύπωσής τους.
▪ Αρκετοί μελετητές της μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο περιόδου έχουν
επιχειρήσει να διατυπώσουν έναν γενικής ισχύος ορισμό του φασισμού.
Ίων Δραγούμης
▪ Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες είναι, οπωσδήποτε, αυτός που
δίνει ο Robert Paxton, ο οποίος ορίζει τον φασισμό ως:
▪ Πολιτική συμπεριφορά η οποία χαρακτηρίζεται από εμμονή στο
ζήτημα της παρακμής της κοινωνίας και της ταπείνωσής της,
καθώς και από αντίστοιχη έμφαση σε έννοιες όπως η ενότητα, η
δράση και η καθαρότητα. Σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο, ένα
μαζικό κόμμα αποφασισμένων εθνικιστών, σε συχνά δύσκολη αλλά
τελικά αποτελεσματική συνεργασία με τις παραδοσιακές ελίτ,
αποστασιοποιείται από τις δημοκρατικές ελευθερίες και, μέσω της
προσφυγής στη «λυτρωτική» βία, χωρίς ηθικές ή νομικές
αναστολές, επιδιώκει «κάθαρση» στο εσωτερικό της χώρας, και
παράλληλα ακολουθεί επεκτατική πολιτική στο εξωτερικό.
Ίων Δραγούμης
▪ Σε τελική ανάλυση, οι πρωτοφασίστες τάσσονταν υπέρ της δυναμικής δράσης και
απέρριπταν τον πολιτικό και φιλοσοφικό ορθολογισμό της παράδοσης του
Διαφωτισμού.
▪ Ο φασισμός δεν γεννήθηκε σε πολιτικό κενό. Αν με τον καιρό όλο και περισσότεροι
ήταν εκείνοι που μιλούσαν για τις ανεπάρκειες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας
και αναζητούσαν απαντήσεις σε καινούργια προβλήματα, αυτό οφειλόταν σε
οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες.
▪ Μια από τις αρετές του Δραγούμη ως διανοούμενου ήταν η ικανότητά του και η
προθυμία του να αλλάζει άποψη στο μέτρο που αποκτούσε καλύτερη γνώση ενός
θέματος. Αυτή του την αρετή την εκτιμούσαν ιδιαίτερα αρκετοί από τους
συγχρόνους του. Ένας μεταγενέστερος σχολιαστής έγραφε μάλιστα: «Μονάχα ο
θάνατος σταμάτησε την ικανότητά του προς μεταμόρφωση». Χαρακτηριστικός
αυτής της ικανότητας του Δραγούμη να αναθεωρεί τις απόψεις του ήταν ο τρόπος
με τον οποίο επανατοποθετήθηκε απέναντι στη Μεγάλη Ιδέα, αυτό το «λαμπερό
δισκοπότηρο» του ελληνικού εθνικισμού.
Ίων Δραγούμης
▪ Ο Δραγούμης, παρατηρώντας προσεκτικά και αναλύοντας τις πολιτικές και
διπλωματικές εξελίξεις της εποχής του, άλλαξε γραμμή πλεύσης και έγινε ο
κατεξοχήν υποστηρικτής της ιδέας για μια Ανατολική Ομοσπονδία.
▪ Ο Μουσολίνι και άλλοι δυτικοευρωπαίοι φασίστες ζούσαν σε ήδη
διαμορφωμένα και ισχυρά έθνη-κράτη. Από την άλλη, ο Δραγούμης ζούσε σε
μια χώρα που δεν περιλάμβανε στα όριά της παρά μόνο μικρό μέρος του
ελληνικού έθνους. Με δεδομένη, μάλιστα, τη δυσπιστία του απέναντι στην
οικονομική και πολιτική ηγεσία της χώρας του, την οποία θεωρούσε ιδιοτελή
και περιορισμένης εμβέλειας, ο Δραγούμης δεν θα μπορούσε να συμφωνεί πως
ό,τι είναι καλό για το ελληνικό κράτος ήταν αυτομάτως καλό και για το ελληνικό
έθνος στο σύνολό του. Κατά τον Δραγούμη, το νεοελληνικό κράτος είχε χάσει
τον προσανατολισμό του, επιδιώκοντας αποκλειστικά υλικούς στόχους και
εγκαταλείποντας την υψηλή του αποστολή, που δεν μπορούσε να είναι άλλη
από το «να ενώσει το έθνος, να γίνει ο ηγέτης άλλων λαών της Εγγύς Ανατολής
και να πολεμήσει τους εχθρούς.
Ίων Δραγούμης