Η πυρηνική συμφωνία του Ιράν

Εισαγωγικά
 Η εξέλιξη του Δικαίου του Αφοπλισμού και Ελέγχου των Εξοπλισμών οδήγησε σε συνθήκες που απαγορεύουν την κατοχή οπλικών συστημάτων
από ορισμένες χώρες. Στην κατηγορία αυτή ανήκει η Συνθήκη περί Μη Διασποράς των Πυρηνικών Οπλων (Non Proliferation Treaty, NPT), η πιο
σημαντική, ίσως, συνθήκη ελέγχου των εξοπλισμών.
 Οι πρώτες προσπάθειες των Ηνωμένων Eθνών για μια συνθήκη που θα επέτρεπε τη χρήση πυρηνικής ενέργειας αποκλειστικά για ειρηνικούς
σκοπούς, είχαν ως στόχο την πρόληψη της διασποράς των πυρηνικών όπλων.
 Στο σημείο αυτό αναπτύχθηκαν δύο απόψεις:
 α) δημιουργία αποπυρηνικοποιημένων ζωνών και
 β) συγκεκριμένη συμφωνία που θα απαγόρευε τη διοχέτευση πυρηνικών όπλων από τις δυνάμεις που τα κατείχαν σε δυνάμεις που δεν είχαν
παρόμοια όπλα στην κατοχή τους.
 Ανάμεσα στα έτη 1958-1965, που υποβλήθηκαν τα πρώτα σχέδια συνθηκών –στο πλαίσιο όμως ενός γενικού και πλήρους αφοπλισμού– το
πρόβλημα συζητήθηκε σε διάφορα όργανα, αρμόδια για τον αφοπλισμό, ενώ το 1958 το θέμα έφθασε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ.
 Η ΕΣΣΔ έδινε έμφαση στις διατάξεις που απαγόρευαν τη μεταφορά και στάθμευση των πυρηνικών όπλων στο έδαφος μιας μη πυρηνικής
δύναμης. Από την πλευρά τους, το Ηνωμένο Βασίλειο και οι ΗΠΑ εξέφρασαν την άποψη ότι η στάθμευση αφορούσε τις δικές τους στρατιωτικές
επιλογές και διευθετήσεις. Οι Αδέσμευτοι πρότειναν, ως πρώτο βήμα, το πάγωμα των πυρηνικών εξοπλισμών. Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 το
θέμα περιπλέκεται ιδιαίτερα με την προβολή του ζητήματος της πρόσβασης στα πυρηνικά όπλα μέσα από τις συμμαχίες. Το πρόβλημα παίρνει
σοβαρές διαστάσεις και οι συζητήσεις οδηγούνται σε αποτυχία, όταν αδέσμευτες χώρες σε κοινή αναφορά τους επιζητούν τη μη διασπορά,
εκφράζοντας την άποψη ότι η Συνθήκη για τη Μη Διασπορά των Πυρηνικών Οπλων δεν είναι το τέλος αλλά το μέσο για τον τελικό γενικό και
πλήρη αφοπλισμό.
Συμβιβασμός μεταξύ Ουάσιγκτον - Μόσχας

 Μπροστά στον φόβο της εξάρτησης της Συνθήκης από άλλα μέτρα, οι ΗΠΑ και η ΕΣΣΔ αποφάσισαν μια συμβιβαστική
προσέγγιση και κατέληξαν στη Συνθήκη περί Μη Διασποράς των Πυρηνικών Οπλων, που υπεγράφη την 1η Ιουλίου 1968
και άρχισε να ισχύει από τις 8 Μαρτίου 1970. Δεν την έχουν υπογράψει η Ινδία και το Πακιστάν, ενώ η Βόρειος Κορέα
την υπέγραψε και εν συνεχεία αποσύρθηκε το 2003. Το Ισραήλ, που πιθανολογείται ότι διαθέτει πυρηνικά όπλα, δεν την
έχει υπογράψει. Τέλος, δύο χώρες που είχαν αναπτύξει πυρηνικό πρόγραμμα, η Νότιος Αφρική και η Λιβύη, το έχουν
εγκαταλείψει. Η Ελλάδα ήταν από τις πρώτες χώρες που υπέγραψε τη Συνθήκη και την επικύρωσε στις 11 Μαρτίου
1970.
 Στο άρθρο IX παρ. 3 αναφέρεται ο προσδιορισμός του πυρηνικού κράτους, με την έννοια της κατοχής πυρηνικών όπλων.
Αναφέρεται στα κράτη εκείνα που είχαν κατασκευάσει και προκαλέσει έκρηξη πυρηνικού όπλου ή άλλης πυρηνικής
εκρηκτικής συσκευής πριν από την 1η Ιανουαρίου 1967. Αρα, η έννοια καλύπτει τις ΗΠΑ, τη Ρωσία (τότε ΕΣΣΔ), το
Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γαλλία και την Κίνα, χώρες για τις οποίες η σύμβαση διατηρεί το πυρηνικό status quo.
 Η διασπορά των πυρηνικών όπλων μπορεί να είναι οριζόντια, δηλ. να καλύπτει τις περιπτώσεις εκείνες και τους τρόπους
εκείνους με τους οποίους τα πυρηνικά όπλα αποκτώνται από κράτη που δεν είχαν προηγουμένως τέτοια όπλα στην
κατοχή τους, και κάθετη, που αναφέρεται στα κράτη εκείνα που, έχοντας ήδη αποκτήσει πυρηνικά όπλα, τα αυξάνουν και
τα βελτιώνουν ποιοτικά, προσπαθώντας ταυτόχρονα για την εξάπλωσή τους. Η σύμβαση καλύπτει μόνο την οριζόντια
διασπορά.
Το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν

 Την 14 Ιουλίου 2015 μετά από παρατεταμένες και επίπονες διαπραγματεύσεις επισφραγίστηκε η για
πολλούς «ιστορική» συμφωνία για τα πυρηνικά του Ιράν. Η αποκαλούμενη «Συμφωνία της Βιέννης» είναι
αυτό που στη διεθνή διπλωματία αποκαλείται “win-win” δηλαδή κερδοφόρα και ικανοποιητική για όλες τις
συνυπογράφουσες πλευρές και συνομολογήθηκε ανάμεσα στις έξι μεγάλες δυνάμεις (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα,
Mεγ. Βρετανία, Γαλλία, Γερμανία) και του Ιράν.
 Η συμφωνία προβλέπει δραστική αποκλιμάκωση του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος για τα επόμενα
δεκαπέντε χρόνια, υπό αυστηρή διεθνή επίβλεψη. Τα κύρια σημεία της συμφωνίας είναι τα παρακάτω:
 1. Περιορισμός του εμπλουτισμού ουρανίου. Κύριος στόχος είναι η εφαρμογή αυστηρών
περιορισμών ώστε να διασφαλισθεί ότι το «Breakout», ( ο χρόνος που χρειάζεται για τον εμπλουτισμό
ουρανίου με σκοπό την κατασκευή ατομικού όπλου) θα είναι τουλάχιστον ένα έτος επί μία δεκαετία.

 2. Εφαρμογή καθεστώτος εξονυχιστικών επιθεωρήσεων κατά τη διάρκεια ισχύος της συμφωνίας.

 3. Άρση των κυρώσεων. Οι κυρώσεις που έχουν επιβληθεί από τις ΗΠΑ και την ΕΕ στον χρηματοπιστωτικό τομέα
και στους τομείς της ενέργειας και των μεταφορών θα αρθούν με την προϋπόθεση εφαρμογής της συμφωνίας από το Ιράν.
Η ίδια διαδικασία θα ακολουθηθεί και για την άρση των κυρώσεων του ΟΗΕ.

 4. Εμπάργκο επί των όπλων-πυραυλικού προγράμματος. Οι κυρώσεις που αφορούν το πρόγραμμα βαλλιστικών
πυραύλων και την προμήθεια επιθετικών οπλικών συστημάτων διατηρούνται. Η απαγόρευση μεταφοράς “ευαίσθητων”
υλικών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν στο ιρανικό βαλλιστικό πρόγραμμα παραμένει σε ισχύ για οκτώ χρόνια.

 5. Περιορισμός παραγωγής πλουτωνίου. Η συμφωνία προβλέπει ότι ο αντιδραστήρας βαρέος ύδατος του Αράκ, θα
τροποποιηθεί ώστε να μην έχει την ικανότητα παραγωγής πυρηνικού καυσίμου για στρατιωτικούς σκοπούς.
 Αφού διευθετήθηκε προσωρινά η διαμάχη με τη Βόρεια Κορέα, το δόγμα Τραμπ- που έχει να κάνει κυρίως με την
αποδόμηση του προγράμματος Ομπάμα-, εφαρμόζεται στην πράξη μετά την αποχώρηση των ΗΠΑ από τη συμφωνία για
τον έλεγχο του ιρανικού πυρηνικού προγράμματος και την διαφαινόμενη διαμάχη με την ΕΕ, βάζοντας και την συμβολική
σφραγίδα της κρίσης στις σχέσεις ΗΠΑ και ΕΕ. Αποφασισμένος να αλλάξει τα δεδομένα στις σχέσεις του με τη Ρωσία και
την Κίνα, ο νέος Αμερικανός πρόεδρος δείχνει πως θέλει να παραμείνει συνεπής στις προεκλογικές του δεσμεύσεις.
Ιράν και ΕΕ

 Η Ευρώπη αντιλαμβάνεται ότι ως «μεγάλη δύναμη» δεν μπορεί να είναι απούσα από τις γεωπολιτικές
διευθετήσεις της περιοχής και συμμετέχει μαζί με τις ΗΠΑ στις συμφωνίες που υλοποιούνται.
 • Το Ιράν είναι η κύρια παράμετρος της γεωπολιτικής/ενεργειακής εξίσωσης του άξονα Κασπία - Περσικός
Κόλπος, περιοχή στην οποία η Ευρώπη έχει στρατηγικά συμφέροντα.
 • Η μεγάλη αγορά του Ιράν “διψά” για ευρωπαϊκά προϊόντα, τεχνολογία και επενδύσεις.
 • Το ευρωπαϊκό ενδιαφέρον για το Ιράν σχετίζεται και με την προσπάθεια της Ευρώπης να καλύψει έστω
οριακά, ορισμένα κενά που αφήνει η εμφανής αποχώρηση των ΗΠΑ από τη Μέση Ανατολή.
 Το Ιράν εγκαταλείπει τη συμφωνία για τα
πυρηνικά

 Τον Φεβρουάριο του 2020 με την αποδέσμευσή του Ιράν από την πυρηνική συμφωνία του 2015, την οποία είχε υπογράψει
με τις μεγάλες δυνάμεις, στον απόηχο της διευρυνόμενης έντασης με τις ΗΠΑ, η οποία πυροδοτήθηκε από την εκτέλεση
του Κασέμ Σουλεϊμανί. Σύμφωνα με την κρατική τηλεόραση και το πρακτορείο IRNA, δεν θα υπάρχει πλέον κανένας
περιορισμός στον εμπλουτισμό ουρανίου, αλλά αυτός θα πραγματοποιείται «ανάλογα με τις τεχνικές ανάγκες» της
Τεχεράνης.
 Το κρατικό κανάλι επικαλέστηκε δηλώσεις ενός εκπροσώπου της κυβέρνησης ο οποίος σημείωσε ότι το Ιράν δεν θα τηρεί
πλέον τα όρια που είχαν τεθεί από τη συμφωνία αυτή σε ό,τι αφορά τον αριθμό των φυγοκεντρωτών που θα χρησιμοποιεί,
κάτι που σημαίνει ότι δεν θα υπάρχει κανένα όριο στις δυνατότητες εμπλουτισμού ουρανίου της χώρας, το επίπεδο
εμπλουτισμού ή τις πυρηνικές έρευνες. Όλα αυτά στο εξής θα εξαρτώνται από τις «τεχνικές ανάγκες» της Τεχεράνης.
 Το Ιράν θα συνεχίσει πάντως να συνεργάζεται με τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) του ΟΗΕ. Η
υπαναχώρησή του Ιράν από τις πυρηνικές δεσμεύσεις του είναι αναστρέψιμη. Θα επανέλθει σε αυτές εφόσον οι ΗΠΑ
άρουν τις κυρώσεις που έχουν επιβάλει στη χώρα, πρόσθεσε η κρατική τηλεόραση. Ένας εκπρόσωπος του υπουργείου
Εξωτερικών του Ιράν, ο Αμπάς Μουσαβί, είχε δηλώσει νωρίτερα ότι η απόφαση για την αποδέσμευση είχε ληφθεί από
πριν αλλά, «δεδομένης της κατάστασης» που δημιούργησε ο θάνατος του στρατηγού Κασέμ Σουλεϊμανί, έγιναν ορισμένες
αλλαγές. Αυτό ήταν το πέμπτο και τελευταίο βήμα της Τεχεράνης για την αποδέσμευσή της από τις δεσμεύσεις που είχε
αναλάβει το 2015.
 2020 – τελευταίες εξελίξεις επί Τραμπ

Μόνο η Δομινικανή Δημοκρατία στήριξε την πρόταση των ΗΠΑ για ανανέωση του εμπάργκο όπλων του ΟΗΕ. Η
επιμονή των χωρών αλλά και της Ρωσίας για επανέναρξη των συνομιλιών οδήγησε σε διπλωματική απομόνωση των
ΗΠΑ, οι κυρώσεις των οποίων καταλαμβάνουν τομείς ευρύτερους από τη βιομηχανία πετροχημικών κι άσχετους με το
πυρηνικό πρόγραμμα. Η κριτική προς τις αμερικανικές κυρώσεις εστιάζει στο αποτέλεσμα της ενίσχυσης της μαύρης
αγοράς στο Ιράν, η οποία αποτελεί πηγή κέδρους για τους «Φρουρούς της Επανάστασης» (Iran’s Revolutionary
Guards – το ιρανικό βαθύ κράτος) και χρηματοδότησης αντιπροσώπων (proxies) και τρομοκρατών πολύ περισσότερο
από τις διαφανείς συναλλαγές με εμπορικούς εταίρους του Ιράν που παραδοσιακά συναλλάσσονταν με την ΕΕ.
Ακόμη, κάποιοι κριτικοί αναφέρουν ότι η ιρανική οικονομία έχει προσαρμοστεί στα συνεχή καθεστώτα κυρώσεων σε
αυτή, αναπτύσσοντας την εγχώρια βιομηχανία της σε πολλά βιομηχανικά είδη και επιτυγχάνοντας την εισροή
συναλλάγματος με έντονο λαθρεμπόριο στα σύνορα. Με τη μαύρη αγορά να κερδίζει έδαφος έναντι της ανοιχτής (που
αποφέρει έσοδα στο κράτος με τη μορφή έμμεσης φορολογίας), ενισχύεται η διαφθορά της πολιτικής ελίτ σε βάρος των
λίγων αλλά υπαρχόντων πρόθυμων συνομιλητών, όπως θεωρείται πως ήταν ο προηγούμενος (μέχρι 3 Αυγούστου 2021)
Πρόεδρος, Χασάν Ροχανί.
 Μετά τη δολοφονία του Κασέμ Σολεϊμανί (3 Ιανουαρίου 2020) από αεροπορική επιδρομή μη-
επανδρωμένων αεροσκαφών της Πολεμικής Αεροπορίας των ΗΠΑ, το Νοέμβριο του 2020
δολοφονήθηκε και ο φυσικός Μοχσέν Φαριζαντέχ, εξέχουσα φυσιογνωμία του πυρηνικού
προγράμματος του Ιράν. Το Ιράν κατηγόρησε το Ισραήλ, η ρητορική του οποίου δεν αποκλείει
την ανάληψη βίαιης δράσης για να αναχαιτιστεί το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα, σε περίπτωση
αποτυχίας των διαπραγματεύσεων. Εξάλλου, στη διετία 2010-2012, τέσσερις άλλοι πυρηνικοί
επιστήμονες του Ιράν είχαν βρεθεί νεκροί.
 Το Ιράν αντέδρασε ανακοινώνοντας την έναρξη παραγωγής ουρανίου εμπλουτισμένου κατά 20%
στον υπόγειο πυρηνικό σταθμό του Φορντό, πολύ πάνω από το όριο που είχε τεθεί στην διεθνή
συμφωνία του 2015 (<3,67%). Ο πρωθυπουργός του Ισραήλ, Μ. Νετανιάχου υποστήριξε ότι η
κίνηση του Ιράν έχει ως απώτερο στόχο την απόκτηση πυρηνικών όπλων, όμως το Ιράν απέχει
πολύ από μια τέτοια εξέλιξη, καθώς το ποσοστό εμπλουτισμού που απαιτείται για την κατασκευή
πυρηνικών όπλων υπερβαίνει το 80%.
Η Προεδρία Τραμπ έκλεισε με προσπάθεια της Αμερικής να προκαλέσει την αντίδραση του
Ιράν προς αμοιβαιοποίηση των ευθυνών εγκατάλειψης της συμφωνίας του 2015 και του
Ιράν να χρησιμοποιήσει την πίεση της επίσημης επανέναρξης του εμπλουτισμού ως
διαπραγματευτικό όπλο έναντι της επόμενης ηγεσίας.
 Κυβέρνηση Μπάιντεν

Το ιρανικό κοινοβούλιο, ψήφισε νόμο ο οποίος υποχρέωνε την κυβέρνηση της χώρας να ακυρώσει
τις δεσμεύσεις που είχε αναλάβει έναντι της Διεθνούς Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΙΑΕΑ) εάν οι
ΗΠΑ δεν ανέστειλαν τις κυρώσεις μέχρι τις αρχές Μαρτίου. Καθώς κάτι τέτοιο δεν συνέβη, το Ιράν
ανακοίνωσε ότι σταματάει τις αιφνιδιαστικές επιθεωρήσεις της ΙΑΕΑ στις πυρηνικές εγκαταστάσεις
του, ενώ ο ανώτατος ηγέτης Αγιατολάχ Αλί Χαμενεΐ απείλησε ότι ο εμπλουτισμός ουρανίου θα
μπορούσε να αυξηθεί όχι στα όρια του 20% που ήταν προ της συμφωνίας, αλλά ακόμη και μέχρι
60%.
Παρά την ισχυρή αντίδραση Ρεπουμπλικανών, Ισραήλ και Σαουδικής Αραβίας, ο Μπάιντεν
διεμήνυσε με πολλούς τρόπους ότι επιθυμεί συμφωνία με την Τεχεράνη. Οι άνθρωποι που διόρισε σε
κρίσιμα για το ζήτημα πόστα –ο υπουργός Εξωτερικών Αντονι Μπλίνκεν, ο σύμβουλος Εθνικής
Ασφαλείας Τζέικ Σάλιβαν και ο ειδικός απεσταλμένος του για το Ιράν, Ρομπ Μάλεϊ– είχαν
συμμετάσχει ενεργά στην προετοιμασία της συμφωνίας του 2015.
H κυβέρνηση Μπάιντεν δέχθηκε την πρόταση των Ευρωπαίων να προσέλθουν οι ΗΠΑ και το Ιράν
σε επείγουσες συνομιλίες για την ανανέωση της συμφωνίας, ενώ χαλάρωσε κάπως ορισμένες από τις
κυρώσεις. Ωστόσο, ο Μπάιντεν δεν εννοεί να «ζητήσει συγγνώμη» για την απόφαση του Τραμπ και
να επιστρέψει στη συμφωνία με τους όρους του 2015, κάτι που θα τον εξέθετε έναντι των αντιπάλων
του ως ενδοτικό. Αντί για αυτό, προτείνει χρονική επιμήκυνση της συμφωνίας, δηλαδή των
δεσμεύσεων που αναλαμβάνει το Ιράν, και υποχωρήσεις σε άλλα μέτωπα. Το Ιράν δήλωσε ότι οι
Ηνωμένες Πολιτείες θα πρέπει να άρουν τις κυρώσεις πρώτα εάν θέλουν να πραγματοποιήσουν
συνομιλίες με την Τεχεράνη για να διασώσουν την πυρηνική συμφωνία του 2015 με τις παγκόσμιες
δυνάμεις, την οποία εγκατέλειψε ο πρώην Πρόεδρος Τραμπ. Μεσολαβητικές προσπάθειες έχουν
αναλάβει η ΕΕ και το Κατάρ.
 Προσπάθεια αναβίωσης ή νέας συμφωνίας - σε
εξέλιξη

Τον Απρίλιο του 2021 ξεκίνησαν οι συνομιλίες για την προσπάθεια αναβίωσης της συνθήκης για το
ΠΠ της Τεχεράνης (Joint Comprehensive Plan of Action - JCPOA) στη Βιέννη, με συμμετοχή
διπλωματών από όλα τα συμβαλλόμενα μέρη του 2015 (ΗΠΑ, Ρωσία, Κίνα, Γαλλία, Βρετανία,
Γερμανία και Ιράν). Στις αρχές Ιουνίου ολοκληρώθηκε και ο έκτος γύρος αυτών των
διαπραγματεύσεων, που έχουν έκτοτε παγώσει. Στα τέλη Ιουλίου 2021 ο ΥΠΕΞ Μπλίντεν εξέφρασε
την ανησυχία των ΗΠΑ για το πάγωμα. Με τις εκλογές του Ιράν να φέρνουν στην εξουσία από την
4η Αυγούστου 2021 τον Εμπραχίμ Ραΐσι, πρόσωπο στη λίστα των αμερικανικών κυρώσεων και με
προεκλογική δέσμευση την άρση των «τυρρανικών κυρώσεων των ΗΠΑ», αναμένεται επαναφορά
του Ιράν στις διαπραγματεύσεις με αυξημένες ανησυχίες για το βαθμό δεσμευτικότητας μιας νέας
Συμφωνίας και το ενδεχόμενο επιστροφής ενός Τραμπ που θα μπορέσει να την αδρανοποιήσει και
πάλι στο μέλλον.