ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ

Γεώργιος Δουλδούρας
ΕΙΣΑΓΩΓΗ

▪ Η παρούσα ανάλυση σκοπό έχει να διαφωτίσει τις πτυχές του

Εθνικισμού ως αυτούσιας ιδέας, ως συστατικού άλλων ιδεολογικών
και καθεστώτων, καθώς επίσης να τον ορίσει, να αναδείξει την πηγή
της δημιουργίας του και να προτείνει αλλαγές που θα τον έθεταν ή
θα τον επανάφεραν σε μία υγιή εκδοχή του.

▪ Στόχος είναι ο αναγνώστης στο πέρας αυτής να έχει μία πιο σφαιρική
εικόνα περί της ιδέας του εθνικισμού αλλά και την εξέλιξή του, με
μερικές από τις μορφές αυτής της εξέλιξης να συνταράσουν
συθέμελα τον κόσμο τόσο κατά τον 18ο αιώνα μέσα από
απελευθερωτικά κινήματα όσο και κατά τον 19ο και 20ο αιώνα με δύο
Παγκόσμιους Πολέμους και ένα Ολοκαύτωμα.
Το ευρύ φάσμα του Εθνικισμού
Έθνος και Κράτος
▪ Η έννοια του κράτους δεν ταυτίζεται με την έννοια του έθνους. Υπάρχουν κράτη
εθνικά ομοιογενή και κράτη πολυεθνικά. Υπάρχουν έθνη τα οποία είναι
διασπαρμένα σε διαφορετικά κράτη.

▪ Τα στοιχεία που απαρτίζουν ένα έθνος είναι οι κοινές εμπειρίες, η κοινή γλώσσα, ο
κοινός πολιτισμός, και, σύμφωνα με ορισμένους, και η κοινή θρησκεία. Όμως,
κανένα από τα αναφερθέντα δεν αποτελεί την ικανή για την δημιουργία και την
διατήρηση ενός έθνους συνθήκη.

▪ Ως τέτοια συνθήκη μπορεί να θεωρηθεί η κοινή εθνική συνείδηση που είναι και
πρέπει να εξετάζεται ανεξάρτητα από τα υπόλοιπα στοιχεία. Η εθνική συνείδηση
καλλιεργείται μέσω της διαδικασίας της εθνικοποίησης, μίας διαδικασίας
παράλληλης και ανάλογης με αυτήν της κοινωνικοποίησης.
Έθνος και Κράτος
▪ Μεταξύ των κρατών υπάρχουν αυτά που στηρίζονται και χρησιμοποίησαν το έθνος
για να δημιουργηθούν, όπως συνέβη στην περίπτωση των κρατών της Δυτικής
Ευρώπης. Υπάρχουν και κράτη τα οποία στηρίζονται ή επιχειρούν να στηριχθούν
στο πολιτικό τους σύστημα, όπως οι ΗΠΑ, η Αυστραλία, η Λαϊκή Δημοκρατία της
Κίνας και η πρώην ΕΣΣΔ.

▪ Υπάρχει όμως και μία Τρίτη περίπτωση, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον για εμάς: η
περίπτωση της δημιουργίας του κράτους από το έθνος. Κατά τον Γιώργο
Κοντογιώργη, τούτο συνέβη στην βαλκανική και στην σλαβική ενδοχώρα (με
εξαίρεση την FYROM).

▪ Κατά τον ίδιο, η ελληνική περίπτωση διδάσκει ότι «η ταυτολογική σύμπτωση του
πολιτισμικού συμβάντος (του έθνους) και του πολιτικού συμβάντος (του κράτους)
όχι μόνο δεν αποτελεί ιστορική σταθερά, αλλά αντιθέτως η διαφοροποίηση τους
στοιχειοθετεί τον κανόνα».
ΟΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ
▪ Ο Herbert Spencer (1820-1903)" είναι ο ιδρυτής των θεωριών της εξέλιξης. Ξεκινά από μία
θετικιστική βάση, από την αρχή ότι είναι αδύνατο να γνωρίσει κανείς την «φύση» του
σύμπαντος, να δώσει, δηλαδή, μία γενική, επιβεβαιώσιμη και, επομένως, επιστημονική
εξήγηση για το σύμπαν. Πιστεύει ωστόσο ότι μπορούμε, με βάση τους νόμους της αιτιότητας
που διέπουν τον φυσικό κόσμο, να διαπιστώσουμε μία γενική εξέλιξη των όντων, η οποία
ξεκινά από τον ανόργανο ή βιολογικό κόσμο και φτάνει στον φιλοσοφικό και τέλος στον
ηθικό.

▪ Ο Spencer είναι άλλωστε αυτός που διατύπωσε την αρχή της «επιβίωσης του ισχυροτέρου».
Ο Darwin θα προσδώσει στην θεωρία της εξέλιξης μία επιστημονική βάση, εξ ου και το
όνομα του «κοινωνικού δαρβινισμού»,” που θα χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια, αν και η
άποψη περί κοινωνικής εξέλιξης είναι προγενέστερη.

▪ Ο κοινωνικός δαρβινισμός επηρέασε σημαντικά τις πολιτικές θεωρίες τον 19ο αιώνα. Σε
γενικές γραμμές, οι οπαδοί της θεωρίας της κοινωνικής εξέλιξης, όπως και ο Spencer, είναι
φιλελεύθερου προσανατολισμού.
ΕΛΙΤΙΣΜΟΣ
▪ Μπορούμε ευρύτερα να κατατάξουμε εδώ όλα τα συστήματα, που προσφέρουν την εξουσία σε μία περιορισμένη
ομάδα, η οποία μπορεί να επιλέγεται βάση ποικίλων κριτηρίων: της καταγωγής, της κοινωνικής ή οικονομικής
κατάστασης, της τεχνογνωσίας, των στρατιωτικών αρετών.

▪ Σύμφωνα με μία πιο περιορισμένη έννοια του ελιτισμού, η εξουσία ανήκει στις ισχυρές προσωπικότητες, στους
μεγάλους άνδρες, στις ιδιοφυΐες. Ένα πρώτο παράδειγμα αυτής της προσέγγισης αποτελεί ο Σκωτσέζος Thomas
Carlyle (1795-1881), που επηρεάσθηκε τόσο από τον καλβινισμό, όσο και από το γερμανικο ρομαντισμό. Ήταν
ιστορικός, κριτικός και φιλόσοφος. Έγραψε μεταξύ άλλων μία Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης (1837) και το Οι
Ήρωες και η Λατρεία των Ηρώων (1841), βιβλίο που άσκησε σημαντική επιρροή στο συγκεκριμένο χώρο. Ο Carlyle
απορ ρίπτει την ιδέα της ισότητας των ανθρώπων. Η εξουσία ανήκει σε μία ελίτ, που οφείλει να την ασκήσει με
απολυταρχικό τρόπο, οι δε υπόλοιποι οφείλουν να υπακούουν. Η εν λόγω Φιλοσοφία της Ιστορίας ονομάστηκε
«ηρωϊκή σύλληψη της Ιστορίας», στο βαθμό που υ προβάλλει υπέρμετρα την ιστορική σημασία των μεγάλων
ανδρών.

▪ Παρ' όλα αυτά ο Carlyle εμφανίζει και κάποιους κοινωνικούς προβληματισμούς, καθώς αναγνωρίζει την μιζέρια των
εργατών και ζητά περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη. Κατά την άποψή του, το πρόβλημα αυτό δεν μπορεί να
επιλυθεί παρά μόνο από την κυβέρνηση της «νέας αριστοκρατίας» (από τους επικεφαλής), δηλαδή της βιομηχανίας.
ΕΛΙΤΙΣΜΟΣ
▪ Ένα δεύτερο παράδειγμα αποτελεί ο Friedrich Nietzsche (1844-1900), οποίος αναπτύσσει
μία θεωρία του υπερανθρώπου. Ο υπεράνθρωπος αυτός δημιουργεί την δική του ιδιαίτερη
ηθική χωρίς να οφείλει τίποτα σε κανέναν. Ο Nietzsche είναι ο αντίπαλος: του
χριστιανισμού, ο οποίος μέσα από το ιδανικό της ταπεινοφροσύνης και της υποταγής που
προβάλλει, διακηρύσσει μία νοοτροπία σκλάβων γενικά της πολιτικής, η οποία στηρίζεται σε
αυτήν την νοοτροπία των Γερμανών, ενός λαού δουλοπρεπών μικροαστών.

▪ Η αριστοκρατική, ηρωική ηθική του δίνει λαβή για μία απολυταρχική, εθνικιστική
εκμετάλλευση. Αυτό συνέβη υπό το καθεστώς του ναζισμού με το βιβλίο «Η Θέληση για
Δύναμη», συλλογή κειμένων και αποσπασμάτων του Nietzsche, που εκδόθηκαν από την
αδερφή του E. Forster - Nietzsche. Κάποιοι φιλόλογοι απέδειξαν ότι πρόκειται για αυθαίρετη
ερμηνεία των κειμένων και πολλές φορές για ξεκάθαρη πλαστογραφία.

▪ Για την περίπτωση του Nietzsche δεν υπάρχει ακόμη πλήρως αποκρυσταλλωμένη άποψη.
Τον χρησιμοποίησαν προς όφελος του ναζιστικού ολοκληρωτισμού, μπορεί όμως, λόγω τον
υπέρ ατομικισμού που διακήρυξε, να καταταγεί εξίσου καλά πλάι και στον αναρχισμό.
ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ

▪ Πρόκειται για παραλλαγή της ελιτίστικης θεωρίας της εξέλιξης, που

διακηρύσσει την ανωτερότητα μίας ανθρώπινης ομάδας, η οποία
ορίζεται σύμφωνα με πραγματικά ή υποτιθέμενα βιολογικά κριτήρια.
Η ανωτερότητα καθορίζεται, δηλαδή, από την φυλή.

▪ Κατά τον 19ο αιώνα παρουσιάζεται μία αληθινή θεωρία ιεραρχίας

των φυλών, η οποία στηριζόταν στη δαρβινική θέση της φυσικής
επιλογής. Ο Joseph-Arthur de Gobineau (1816-1882) εκδίδει μεταξύ
1853 – 1855 το έργο «Δοκίμιο για την ανισότητα των φυλών», στο
οποίο διακηρύσσει την ανωτερότητα της λευκής φυλής. Διακρίνει και
σε αυτήν μία εσωτερική ιεραρχία, τοποθετώντας στην κορυφή τους
Αγγλοσάξωνες.
ΡΑΤΣΙΣΜΟΣ
▪ Ο Hippolyte Taine (1829-1893) εξηγεί την ιστορία τού που λιτισμού μέσα από έναν πολλαπλό
ντετερμινισμό: την φυλή, το γεωγραφικό και κοινωνικό περιβάλλον, την ιστορική συγκυρία.
Η θεωρία του διατυπώθηκε κυρίως στο έργο του Origines de la France Contemporaine (Οι
ρίζες της σύγχρονης Γαλλίας, 1875. 1893) και στο Essais de Critique et d' Histoire (Δοκίμια
κριτικής και ιστορίας, 1858). Κατά την άποψή του, ο ρατσισμός αποτελεί ένα από τα
στοιχεία, που επιτρέπουν τον καθορισμό των ομάδων που πρόκειται να κυριαρχήσουν.

▪ Ο Άγγλος Houston Stewart Chamberlain (1855-1927), ο οποίος προέρχεται από την γνωστή
οικογένεια πολιτικών, εγκαταστάθηκε στην Γερμανία, όπου παντρεύτηκε την κόρη του
Richard Wagner. Το 1899 εκδίδει το The Foundations of the 19 Century (Οι βάσεις του 19ου
αιώνα). Σύμφωνα με αυτόν, όλα τα μεγάλα πολιτιστικά επιτεύγματα, η φιλοσοφία, οι
επιστήμες, η πολιτική, η οικονομία, η τέχνη, οφείλονται στους γερμανικούς λαούς και,
ιδιαίτερα, στους Γερμανούς. Ο Chamberlain θα επηρεάσει τον γερμανικό εθνικισμό του 20ού
αιώνα, τον πανγερμανισμό και στην συνέχεια, αργότερα, τον εθνικοσοσιαλισμό. Ο τίτλος του
βιβλίου τού θεωρητικού του ναζισμού, Alfred Rosenberg, «Ο μύθος του 20ού αιώνα» (1930),
είναι εμπνευσμένος από το βιβλίο του.
ΑΛΥΤΡΩΤΙΣΜΟΣ

▪ Ο Αλυτρωτισμός είναι η κοινωνικοπολιτική κίνηση που επιδιώκει την απελευθέρωση όλων

των υπόδουλων ομοεθνών και την προσάρτηση εδαφών, τα οποία στη διάρκεια της ιστορίας
κατείχε ή υποτίθεται ότι κατείχε το κράτος που τα διεκδικεί. Επειδή τα περισσότερα σύνορα
δημιουργήθηκαν μετά από μετακινήσεις, αναδιαμορφώσεις και πολέμους, πάρα πολλές
είναι οι χώρες που θεωρητικά θα μπορούσαν να εγείρουν αλυτρωτικές αξιώσεις σε βάρος
των γειτόνων τους.

▪ Στην Ελλάδα ο Αλυτρωτισμός συνδέεται πολύ στενά με τη Μεγάλη Ιδέα, μια πολιτική του
19ου αι. που στόχευε στην απελευθέρωση των αλύτρωτων Ελλήνων, αλλά χρησιμοποιήθηκε
κυρίως για τη διατήρηση και τη νομιμοποίηση της εξουσίας από τους πολιτικούς και τους
μονάρχες που την εμπνεύστηκαν και την υπηρέτησαν.

▪ Η Μεγάλη Ιδέα ήταν αλυτρωτικό κίνημα και η κύρια πολιτική του Ελληνικού κράτους μέχρι
και τη Μικρασιατική καταστροφή, η οποία είχε στόχο το Ελληνικό Κράτος να απελευθερώσει
όλες τις περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στις οποίες ζούσαν μεγάλοι Ελληνικοί
πληθυσμοί, και όλες τις περιοχές που παραδοσιακά ανήκαν σε Έλληνες την αρχαία εποχή
(Νότια Βαλκάνια,Μικρά Ασία).
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
▪ Είναι η συστηματική και συχνά υπερβολική αποτίμηση του τι είναι και τι ανήκει στο έθνος.
Αρχικά, ο όρος «έθνος» σήμαινε μόνο τον τόπο γέννησης. Όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα
κράτη τον 15ο και 16ο αιώνα, ο καθοριστικός παράγοντας ήταν πρώτα το κράτος.
Προοδευτικά δημιουργήθηκε ως δεύτερο υποστήριγμα του κράτους ο πληθυσμός που
ήταν εγκατεστημένος σε αυτήν την εδαφική επικράτεια ή σε ένα μέρος αυτής. Σε γενικές
γραμμές μπορούμε να πούμε ότι «το έθνος είναι η νεοτερική εκδοχή της πολιτικής
κοινότητας (αντίστοιχη με την πόλη-κράτος στην αρχαιότητα). Από τη Γαλλική
Επανάσταση και μετά θεωρείται το φυσικό πλαίσιο της πολιτικής κοινότητας.

▪ Στην Γαλλία, η εθνικιστική διαδικασία ξεκινά από την εποχή του «παλαιού καθεστώτος».
Συνεχίζει με την Γαλλική Επανάσταση, κατά την οποία η κυριαρχία αναλαμβάνεται πλέον
από το ίδιο το έθνος. Οι Ιακωβίνοι ορίζουν το κράτος ως ένα, αδιαίρετο και κυρίαρχο,
ορισμός που και σήμερα ονομάζεται «Ιακωβινισμός».

▪ Κατά τον 19ο αιώνα, η έννοια του έθνους θα ανακηρυχθεί από ορισμένα κινήματα πηγή,
αλλά και στόχος της πολιτικής δράσης. Η θεωρία αυτή προϋποθέτει μία δραστήρια
κοινότητα και μία πνευματική αρχή που να εμψυχώνει την κοινότητα. Πρόκειται για αυτό
που θα ονομαστεί «το πνεύμα του έθνους» ή «η ψυχή του έθνους».
ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ
▪ Στον ίδιο αιώνα θα παρατηρηθεί και το αντίστροφο φαινόμενο, της δημιουργίας του κράτους από το έθνος. Το
έθνος, ως βάση της κυριαρχίας, θα είναι ο εμπνευστής σημαντικών πολιτικών φαινομένων, όπως της
συγκρότησης ενός έθνους σε κράτος (βλ. Ιταλία και Γερμανία), των διεκδικήσεων σύστασης κράτους που
στέφθηκαν εν μέρει με επιτυχία (βλ. τους λαούς της Κεντρικής Ευρώπης και των Βαλκανίων) ή της έντονης
διαφοροποίησης σε σχέση με το εξωτερικό, η οποία είναι εμφανής στις εδαφικές συγκρούσεις και εθνικούς
πολέμους. Όσον αφορά το άτομο, διαπιστώνεται ότι θα απορροφηθεί εύκολα από την εθνική κοινότητα.

▪ Το φαινόμενο του εθνικισμού μπορεί να εμφανισθεί είτε σε μετριοπαθή μορφή, όπως είναι ο πατριωτισμός ή η
εθνική αλληλεγγύη, είτε σε ριζοσπαστική μορφή, όπως είναι ο φανατισμός, η απώλεια της προσωπικότητας, ο
ολοκληρωτισμός, περίπτωση κατά την οποία το έθνος αντιπροσωπεύει μία νέα απόλυτη αρχή. Μία συνέπεια
του εθνικισμού είναι να δημιουργεί στερεότυπα, θετικά για το έθνος που τα εκφράζει και υποτιμητικά για τα
άλλα έθνη.

▪ Αυτή η a priori αποτίμηση του έθνους γίνεται εντονότερη σε ώρες κρίσης· για παράδειγμα, ο γαλλικός
εθνικισμός αναπτύχθηκε κυρίως μετά την ήττα του 1870 και ο γερμανικός μετά την ήττα του 1918. Όσον αφορά
την μορφή της κυβέρνησης, ο εθνικισμός μπορεί να συνδέεται με διαφορετικές πολιτικές ιδεολογίες. Στην
Γερμανία, τον 19ο αιώνα, η επιθυμία της ενοποίησης είναι έργο κυρίως των φιλελεύθερων, αντίπαλοι των
οποίων ήταν οι πρίγκιπες, οι οποίοι προστάτευαν και ήθελαν να διατηρήσουν τα επιμέρους κράτη τους.
Αντίθετα, σε άλλες χώρες, ο εθνικισμός συνδέεται με απολυταρχικά καθεστώτα.
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ

▪ Ο όρος «ολοκληρωτικός» δεν είναι απλά ένα ενισχυμένο συνώνυμο του αυταρχικού.
Υπάρχουν αυταρχικά καθεστώτα (απολυταρχικά, σοσιαλιστικά), τα οποία όμως δεν είναι
ολοκληρωτικά. Ο ολοκληρωτισμός διακρίνεται από το ότι η εξουσία του απλώνεται σε όλους
τους τομείς της ζωής των ανθρώπων, καταργώντας ειδικότερα τα όρια μεταξύ πολιτικής και
ιδιωτικής ζωής.

▪ Το επίθετο «ολοκληρωτικός» εμφανίζεται κατά το 1930 προκειμένου να χαρακτηρίσει τον

ιταλικό «φασισμό» και το ουσιαστικό «ολοκληρωτισμός», εμπνευσμένο από τον γερμανικό
«εθνικοσοσιαλισμό», το 1938.

▪ Ένα βασικό χαρακτηριστικό του ολοκληρωτισμού είναι ότι βρίσκεται σε διαρκή κίνηση. Σε
αντίθεση με τον απολυταρχισμό ή την μοναρχία, που εγκαθίδρυαν τουλάχιστον μία σταθερή
τάξη, ο ολοκληρωτισμός δημιουργεί αστάθεια και δεν μπορεί να λειτουργήσει παρά μόνο
μέσα σε μία συνεχή αλλαγή, η οποία καλλιεργεί και μία συναισθηματική φόρτιση. Υπό αυτήν
την έννοια ο ολοκληρωτισμός προϋποθέτει την παρουσία των λαϊκών μαζών για αυτό και θα
μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μία μορφή αντιδραστικού λαϊκισμού.
ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΣΜΟΣ
▪ Ο ολοκληρωτισμός δεν λαμβάνει υπόψη του τα γεγονότα. Εφευρίσκει πολιτικές θέσεις και εξαναγκάζει στην
συνέχεια την πραγματικότητα να προσαρμοστεί σε αυτές. Ιστορικά προέρχεται από πολλές πηγές: τον
εθνικισμό, τον ρατσισμό, τον ιμπεριαλισμό στα τέλη του 19ου αιώνα, την αναποτελεσματικότητα
αφηρημένων εννοιών των δικαιωμάτων του ανθρώπου, καθώς και, από πρακτικής άποψης, από τις
οικονομικές και πολιτικές συνέπειες του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

▪ Η επίσημη ιδεολογία είναι αρκετά ευρεία και αρκετά ασαφής προκειμένου να εμπερικλείει όλους τους
ζωτικούς τομείς της ανθρώπινης ύπαρξης. Συνεπάγεται την εμπλοκή της εξουσίας ακόμη και στην ιδιωτική
ζωή, το μονοπώλιο στην παιδεία και στα μέσα επικοινωνίας, την συγκεντρωτική διεύθυνση της οικονομίας
και μία σχετική αντίληψη του δικαίου, καθώς ο κανόνας του δικαίου σήμαινε συμμόρφωση στην ιδεολογία.
Το καθεστώς ασκεί μία τρομοκρατική αστυνόμευση. Δρα μέσα από ένα μαζικό κόμμα, οργανωμένο με
ιεραρχικό τρόπο, ανώτερο της κυβέρνησης ή ενσωματωμένο σε αυτήν. Ο ολοκληρωτισμός, σύμφωνα με την
Hannah Arendt, είναι ένα νέος τύπος καθεστώτος και πολιτικής διακυβέρνησης, που συνδυάζει τον τρόμο
(βία που ασκείται στο σώμα) με την ιδεολογία (βία που ασκείται στην ανθρώπινη συνείδηση).

▪ Το πρώτο ολοκληρωτικό καθεστώς (1922-1943) είχε ως επίσημο θεωρητικό τον Giovanni Gentile (1875-
1944), ο οποίος ήταν νεοχεγκελιανός. Στην πραγματικότητα, για τον Gentile, το κράτος είναι η ενσάρκωση
του αγαθού. Η υπακοή στο κράτος, η πειθαρχία, όχι μόνο συμφωνούν με την ευημερία του ατόμου, αλλά
και είναι απαραίτητες για αυτήν, ώστε το άτομο να αποκτήσει την αληθινή του προσωπικότητα, την αληθινή
του ελευθερία.
ΙΤΑΛΙΚΟΣ ΦΑΣΙΣΜΟΣ

▪ Ο φασισμός, εξ ορισμού, αντιτίθεται στον φιλελευθερισμό. Εμπεριέχει τον

ρατσισμό, σε λιγότερο όμως έντονο και βίαιο επίπεδο από ότι ο
εθνικοσοσιαλισμός.

▪ Ο Benito Mussolini (1883-1945) ήταν αρχικά σοσιαλιστής, επηρεασμένος από τον

μαρξισμό,καθώς και από τον επαναστατικό συνδικαλισμό του Γάλλου Georges
Sorel. Το 1914 ο Mussolini περνά στον επιθετικό εθνικισμό. Διατύπωσε ένα ασαφές
πρόγραμμα, το οποίο διακρινόταν για τον έντονα αρνητικό του χαρακτήρα· ο
φασισμός θα είναι, κατά τον Mussolini, αντιδραστικός, αντικοινοβουλευτικός,
αντιφιλελεύθερος, αντισοσιαλιστικός. Είχε ένα σύνθημα: «Όλα μέσα στο πλαίσιο
του κράτους, τίποτα ενάντια στο κράτος, τίποτα έξω από το κράτος». Ως προς την
κοινωνία και τους ανθρώπους, ο φασισμός επιβεβαιώνει την αιώνια, αμετάβλητη
και ωφέλιμη ανισότητα μεταξύ των ανθρώπων (π.χ. οι άντρες είναι ανώτεροι από
τις γυναίκες, οι Ιταλοί από τους μη Ιταλούς, οι φασίστες από τους μη φασίστες,
κλπ.).
ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Ἡ ΝΑΖΙΣΜΟΣ

▪ Ο ναζισμός έχει συγγενείς με τον φασισμό ρίζες. Στηρίζεται και αυτός

(όπως και ο φασισμός) στην διαστρέβλωση των θεωριών του Malthus
και του Darwin, περί απομείωσης των πόρων της Γης και επικράτησης
του ισχυρότερου, αντίστοιχα, κάτι που τον οδηγεί στην διακήρυξη
του αναπόφευκτου χαρακτήρα του πολέμου.

▪ Ο ναζισμός δεν ήταν (και δεν είναι) πολιτική θεωρία. Ήταν μία
προσπάθεια σύνθεσης πολλών στοιχείων, μεταξύ των οποίων,
πρώτο, ο εθνικισμός, ο οποίος προερχόταν από τον πανγερμανισμό
του 19ου αιώνα και συνδυαζόταν με την απόγνωση που είχε επιφέρει
η ήττα του 1918. Πρόκειται για την εκθείαση του έθνους (Volk), το
οποίο καθορίζεται με ρατσιστικά κριτήρια.
ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ Ἡ ΝΑΖΙΣΜΟΣ
▪ Δεύτερο στοιχείο το ρατσιστικό, που επίσης προέρχεται από τον 19ο αιώνα και ανάγεται στις
θεωρίες του Chamberlain και του Gobineau." Ένα άλλο στοιχείο του ναζισμού είναι αυτό που
Kal ονομάζεται η «αρχή του αρχηγού», “Furhrerprinzip. Ουσιαστικά πρόκειται για ελιτισμό,
εμπνευσμένο, μεταξύ άλλων, και από μία ερμηνεία του Nietzsche (ο υπεράνθρωπος). Το
σύνθημα είναι «ένας λαός, μία αυτοκρατορία, ένας αρχηγός» (“Ein Volk, ein Reich, ein
Fuhrer").

▪ Σε αυτό το μωσαϊκό πρέπει να προστεθεί και ο Carl Schmitt, του οποίου το έργο Κράτος,
Κίνημα, Έθνος, κυκλοφόρησε το 1933. Η νομικοπολιτική του θεωρία επηρέασε το
εθνικοσοσιαλιστικό κίνημα πριν από την άνοδό του στην εξουσία. Κατά τον Schmitt, σημαντικά
είναι μόνο τα πράγματα που αφορούν τον δημόσιο τομέα (εξού και η τάση αύξησης του τομέα
αυτού). Η πολιτική χαρακτηρίζεται από την αντίθεση «φίλος-εχθρός», όπως η ηθική από την
αντίθεση «καλό-κακό» και η αισθητική από την αντίθεση «ωραίο-άσχημο». Σύμφωνα με τον
Schmitt, εχθρός του κράτους είναι οποιοσδήποτε θα μπορούσε να γίνει εχθρός του, εξ ου και
μία μόνιμη και σταθερή πάλη, αφού άλλωστε αυτή η πάλη είναι και προληπτική. Η
συγκεκριμένη ανταγωνιστική σχέση είναι απαραίτητη για κάθε πολιτική τάξη, της οποίας
διασφαλίζει την ενότητα. Στο παραπάνω ιδεολογικό συνοθύλευμα στηρίχτηκε ο Adolf Hitler.
ΚΕΜΑΛΙΣΜΟΣ
▪ Ως Κεμαλισμός ορίζονται τα βασικά αξιώματα και η ιδρυτική ιδεολογία της Δημοκρατίας της
Τουρκίας, όπως θεμελιώθηκε από τον Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ και κατ'επέκταση των
υποστηρικτών του.

Οι θεμελιώδεις αρχές είναι έξι, ή αλλιώς τα "Έξι Βέλη":

▪ Ρεπουμπλικανισμός, η εξουσία πηγάζει από το Λαό και όχι από κάποιον Μονάρχη ή
Σουλτάνο

▪ Εθνικισμός

▪ Κοσμικισμός, διαχωρισμός της Θρησκείας από το Κράτος (λαϊκότητα του Κράτους)

▪ Λαϊκισμός, όλη η κυριαρχία ανήκει στο Λαό/Έθνος

▪ Κρατισμός, απόλυτη κυριαρχία του Κράτους επάνω στα οικονομικά

συμφέροντα/οικονομικούς παράγοντες
ΜΠΑΑΘΙΣΜΟΣ
▪ Ο Μπααθισμός (αραβικά: αλ-Μπάαθ σημαίνει "αναγέννηση" / "ανάσταση") είναι μια αραβική
εθνικιστική ιδεολογία που προωθεί την ανάπτυξη και τη δημιουργία ενός ενιαίου αραβικού
κράτους, μέσα από την ηγεσία του κόμματος της πρωτοπορίας για μια προοδευτική επαναστατική
κυβέρνηση. Η επίσημη ιδεολογία βασίζεται στις θεωρίες των Ζακί αλ-Αρσουζί (ανάλογες με το
κίνημα Μπάαθ Συρίας), Μισέλ Αφλάκ και Σαλάχ αλ-Ντιν αλ-Μπίταρ.

▪ Ο Αφλάκ υποστήριξε τις απόψεις του Σάτι αλ Χούσρι ότι η γλώσσα ήταν ο σημαντικότερος
παράγοντας ενότητας του αραβικού έθνους, καθώς η γλώσσα οδηγούσε σε ενότητα σκέψης,
κανόνων και ιδανικών. Η ιστορία θεωρήθηκε επίσης ένα άλλο ενοποιητικό χαρακτηριστικό, καθώς
ήταν το «γόνιμο έδαφος στο οποίο η συνείδησή μας έλαβε μορφή». Το κέντρο της σκέψης του
Μπααθισμού του Αφλάκ ήταν ο ίδιος ο Μπααθισμός (που κυριολεκτικά σημαίνει «αναγέννηση»).

▪ Αυτή η αναγέννηση θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο με την ένωση των αραβικών κρατών και την
μεταμόρφωση του αραβικού κόσμου πολιτικά, οικονομικά, πνευματικά και ηθικά. Αυτή η
«μελλοντική αναγέννηση» θα αποτελούσε μία νέα αρχή και θα έφερνε ένα μήνυμα από το
Άραβες, το οποίο συνοψίστηκε στο σύνθημα του Κόμματος των Μπααθιστών «Ένα Έθνος,
Φέρνοντας ένα Αιώνιο Μήνυμα»
Τύποι Εθνικισμού
Φιλελεύθερος εθνικισμός

▪ Ως φιλελεύθερος εθνικισμός θεωρείται η κλασική μορφή του ευρωπαϊκού

φιλελευθερισμού με απαρχή τις ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, με
συνέχεια τις ιδέες του ιταλικού εθνικιστικού κινήματος μετά την
Αναγέννηση και την Ιταλική ενοποίηση, και αργότερα με το
λατινοαμερικάνικο κίνημα ανεξαρτησίας. Δηλαδή στα μέσα του 19ου αιώνα,
στην ηπειρωτική Ευρώπη ο όρος εθνικιστής είναι στενά συνδεδεμένος με
τον όρο φιλελεύθερος. Ο φιλελεύθερος εθνικισμός δέχεται ότι η
ανθρωπότητα είναι εκ φύσεως διαιρεμένη σε έθνη που το καθένα έχει
ξεχωριστή ταυτότητα, ενώ διασυνδέεται με τη λαϊκή κυριαρχία. Βασική
θεματική αρχή του φιλελεύθερου εθνικισμού είναι η εθνική αυτοδιάθεση,
χωρίς να προωθεί τα συμφέροντα ενός έθνους σε βάρος ενός άλλου, υπό
την έννοια ότι όλα τα έθνη είναι ίσα. Τελικός σκοπός του είναι η
οικοδόμηση ενός κόσμου κυρίαρχων εθνών-κρατών.
Συντηρητικός εθνικισμός

▪ Η αύξηση της επιρροής του συντηρητικού εθνικισμού αποδίδεται στην ανάμιξη με

πρότερα «λαϊκά» κινήματα κατά τo 19ο αιώνα. Κυρίαρχες αρχές του εθνικισμού με
αυτή τη μορφή είναι η κοινωνική συνοχή, η ευταξία και η σταθερότητα, στοιχεία που
χρησιμοποιήθηκαν ενάντια στην άνοδο του σοσιαλισμού, στρέφοντας τον εθνικισμό
κατά των ανερχόμενων τότε εργατικών κινημάτων που προήγαγαν ριζοσπαστικές ιδέες.
Με το να εισαχθούν συντηρητικά ιδεώδη, ο εθνικισμός παύει να επικροτεί τις αξίες της
ελευθερίας και της δημοκρατίας. Σε αντάλλαγμα, λαμβάνει έντονη προβολή κάθε
τύπου μνημόνευση εθνικών μεγαλείων και πολεμικών νικών. Οι τάσεις αυτές
κατατάσσουν τον συντηρητικό εθνικισμό ως ιδιαίτερα ξενοφοβικό, με το κάθε έθνος να
αυτοχαρακτηρίζεται ως τη μοναδικό και ανώτερο έναντι των άλλων. Η τάση
επεκτατισμού, τροφοδοτούμενη από το κλίμα που προήγαγε ο συντηρητικός
εθνικισμός, οδήγησε στο γεγονός ένα αξιοσημείωτο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού
να βρεθεί υπό ευρωπαϊκό ζυγό, μέσω αποικιών, μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα.
Σημαντική, επίσης, θεωρείται η συμβολή του στην ανάπτυξη καχυποψίας μεταξύ των
ευρωπαϊκών κρατών, με αποτέλεσμα τον Παγκόσμιο Πόλεμο του 1914.
Επεκτατικός εθνικισμός

▪ Αυτή η μορφή εθνικισμού έχει καθαρά επιθετικό, στρατιωτικό και επεκτατικό

χαρακτήρα. Ο ιμπεριαλισμός που διακατείχε τα ευρωπαϊκά κράτη τον 19ο αιώνα
πυροδοτούσε ένα κλίμα λαϊκού εθνικισμού, όπου το εθνικό γόητρο ήταν
συνυφασμένο με την όλο και μεγαλύτερη κατοχή μιας αυτοκρατορίας, ενώ κάθε
αποικιακή νίκη χαιρετίζονταν με εκδηλώσεις λαϊκού ενθουσιασμού. Ειδικά αυτού
του είδους ο εθνικισμός οδηγεί σε αισθήματα υστερικού, εθνικιστικού
ενθουσιασμού, που αποκαλείται πολλές φορές και θεμελιακός εθνικισμός, δηλαδή
η πίστη ότι το έθνος είναι τα πάντα, ενώ το άτομο τίποτα. Αυτή η μορφή
εθνικισμού είναι άμεσα και άρρηκτα συνδεδεμένη τόσο με σοβινιστικές απόψεις
και θεωρίες, όσο και με οπισθοδρομικού χαρακτήρα μυθοπλασιών (π.χ. ο
Μουσολίνι) και οι Ιταλοί φασίστες ανακαλούσαν την εποχή της Ρωμαϊκής
Αυτοκρατορίας ή ο Χίτλερ και οι Γερμανοί εθνικοσοσιαλιστές παρέπεμπαν τόσο
στο Δεύτερο Ράιχ του Μπίσμαρκ (Bismarck) όσο και στο Πρώτο Ράιχ του
Καρλομάγνου και της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Συχνά βασίζεται στη θεωρία
των ανώτερων/κατώτερων εθνών και την προσπάθεια επιβολής τους (βλ. Άρια
Αντι-αποικιοκρατικός εθνικισμός

▪ Ο αναπτυσσόμενος κόσμος γέννησε διάφορες μορφές εθνικισμού, οι

οποίες είχαν ως κοινή αρχή την πάλη ενάντια στην αποικιοκρατία. Στην
Αφρική και την Ασία, οδήγησε σε μια τόνωση της εθνότητας, που
διαμορφώθηκε από την κοινή επιθυμία «εθνικής απελευθέρωσης». Λόγω
του αναδυόμενου αντι-αποικιοκρατικού εθνικισμού, μεγάλες και
εκτεταμένες αυτοκρατορίες όπως της Βρετανίας, της Γαλλίας, της
Ολλανδίας, της Ισπανίας και της Πορτογαλίας διαλύθηκαν στην πορεία. Ο
στόχος της «εθνικής απελευθέρωσης» είχε τόσο οικονομική όσο και
πολιτική διάσταση, κάτι που βοηθά στη κατανόηση του λόγου που τα
αντιαποικιοκρατικά κινήματα στράφηκαν στον σοσιαλισμό και ειδικά στον
μαρξισμό-λενινισμό, ως όχημα έκφρασης των εθνικών τους φιλοδοξιών και
όχι στον φιλελευθερισμό, ακόμη και αν φαινομενικά ο εθνικισμός και
σοσιαλισμός είναι ασύμβατα πολιτικοϊδεολογικά συστήματα.
Ίων Δραγούμης

Ο Πατέρας του
Ελληνικού
Εθνικισμού
Ίων Δραγούμης
▪ Ο Ίων Δραγούμης (Αθήνα, 2 Σεπτεμβρίου 1878 - Αθήνα, 31 Ιουλίου 1920) ήταν
Έλληνας διπλωμάτης, πολιτικός, φιλόσοφος και λογοτέχνης. Υπήρξε βασικός
οργανωτής των ελληνικών κοινοτήτων κατά τον Μακεδονικό αγώνα.
Πρωταγωνίστησε στο γλωσσικό κίνημα του δημοτικισμού, ενώ με το συγγραφικό
του έργο άσκησε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της ελληνικής ιδεολογίας
των αρχών του εικοστού αιώνα.
▪ Μέσα στο ασταθές πολιτικό κλίμα που ακολούθησε την απόπειρα δολοφονίας του
Ελευθέριου Βενιζέλου στο Παρίσι, συνελήφθη και τελικά δολοφονήθηκε στην
Αθήνα, από βενιζελικό στρατιωτικό σώμα ασφαλείας, μπροστά σε περαστικούς.
▪ Οραματιστής ενός ρομαντικού, προοδευτικού και εθνικού ελληνικού κράτους με
στοιχεία εθνικισμού, ανθρωπισμού και σοσιαλισμού και υποστηρικτής μιας
εναλλακτικής προσέγγισης της Μεγάλης Ιδέας, ενεπλάκη στα πάθη του εθνικού
Διχασμού τα οποία και του στοίχισαν τη ζωή. Παρόλα αυτά και μετά τη δολοφονία
του δεν έπαυσε να επηρεάζει την ελληνική σκέψη, όντας για άλλους από τους
θαυμαστές του «μάρτυρας και ήρωας του Ελληνισμού» ή και «ένας από τους πιο
παρεξηγημένους, περισσότερο αμαυρωμένους και λιγότερο δικαιωμένους
διανοητές της νεοελληνικής σκέψης και συνείδησης», για άλλους σωβινιστής, για
άλλους ρομαντική και αμφιλεγόμενη, πάντοτε συναρπαστική προσωπικότητα.
Ίων Δραγούμης
▪ Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ήταν καλών προθέσεων
εθνικιστής, που προσπαθούσε να πετύχει τους στόχους
του μέσω υπερεθνικών μορφωμάτων, ενώ υπήρξε
ευρωσκεπτικιστής (όπως θα λέγαμε σήμερα) και
ταυτόχρονα εμποτισμένος όσο λίγοι με την ευρωπαϊκή
κουλτούρα και παράδοση. Στις ιδέες του Δραγούμη και
στον τρόπο με τον οποίο αυτές εντάσσονται στα πολιτικά
συμφραζόμενα της εποχής του.
Ίων Δραγούμης
▪ Προφανώς και στην περίπτωση του Δραγούμη ισχύει το γνωστό
«κανένας άνθρωπος δεν είναι νησί». Η κοινωνική του προέλευση
και οι κοινωνικές επαφές που του εξασφάλιζε το οικογενειακό του
περιβάλλον είχαν ως αποτέλεσμα ο Δραγούμης, ήδη από αρκετά
νεαρή ηλικία, να έρθει σε επαφή με τις φιλοσοφικές και πολιτικές
ιδέες και αναζητήσεις που κυριαρχούσαν στην Ευρώπη του τέλους
του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ο ίδιος στο ημερολόγιό
του έκανε λόγο για δύο περιόδους στην ιδεολογική του πορεία. Η
πρώτη, που και ο ίδιος αποκαλεί «εθνικιστική», επηρεάζεται
ιδεολογικά από τον Νίτσε και τον Μπαρές, ενώ πολιτικά η προσοχή
του είναι στραμμένη, σχεδόν αποκλειστικά, στον λεγόμενο
Μακεδονικό Αγώνα. Μετά το 1914, κατά την περίοδο που ο ίδιος
αποκαλεί «σοσιαλιστική και ουμανιστική», τα ιδεολογικά του
ερεθίσματα προέρχονται από τον Ρουσώ, τον Τολστόι, ακόμα και
τον Κροπότκιν.
Ίων Δραγούμης
▪ Είναι η περίοδος που την υλοποίηση της Μεγάλης Ιδέας έρχεται να
επικαλύψει, στο ιδεολογικό οπλοστάσιο του Δραγούμη, το αίτημα για
κοινωνικές αλλαγές. Δίπλα στα παραδοσιακά πολιτικά συστήματα και τις
αντίστοιχες που ελιτικές θεωρίες, δύο πολιτικά ρεύματα έρχονται δυναμικά
στο προσκήνιο την εποχή εκείνη. Η μαρξιστική ιδεολογία, γνωστή και αρκετά
διαδεδομένη ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, αποκτά νέα δυναμική,
προκαλώντας εκτεταμένες και έντονες αντιπαραθέσεις, μετά και τη Ρωσική
Επανάσταση του 1917.
▪ Ο Δραγούμης, παραμένοντας πάντα πιστός στα εθνικιστικά του οράματα,
απέρριπτε πολλά από τα σοσιαλιστικά προτάγματα, αλλά όχι όλα· αν και δεν
είχε εντρυφήσει ιδιαίτερα στο έργο του Μαρξ, ήταν αρκετά ενημερωμένος
για τις απόψεις των μαρξιστών, τόσο ώστε να μη διστάζει να έρθει σε
δημόσια αντιπαράθεση με μερικούς από τους πιο γνωστούς Έλληνες
σοσιαλιστές διανοούμενους της εποχής.
Ίων Δραγούμης
▪ Πολύ μεγαλύτερο ήταν το ενδιαφέρον του Δραγούμη για την άλλη
ιδεολογία που είχε αρχίσει ήδη να αποκτά ολοένα και περισσότερους
οπαδούς. Βέβαια, πριν από την άνοιξη του 1919, όταν ο Μπενίτο
Μουσολίνι ονόμασε το κόμμα που είχε ιδρύσει «φασιστικό», ο όρος
φασισμός δεν υπήρχε καν στο πολιτικό λεξιλόγιο. Ωστόσο, ήδη από τα
τέλη του 19ου αιώνα ή και ακόμα παλαιότερα σε ορισμένες
περιπτώσεις, αρκετοί είχαν διατυπώσει απόψεις που δεν διέφεραν
ουσιαστικά από εκείνες του Μουσολίνι.
▪ Τα όσα τρομερά συνέβησαν αργότερα, και κυρίως κατά τη διάρκεια
του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, προσέδωσαν –και δικαίως- στους όρους
«φασισμός» και «εθνικοσοσιαλισμός» απολύτως αρνητικές
συνδηλώσεις. Πολύ διαφορετικά ήταν, ωστόσο, τα πράγματα όταν ο
φασισμός έκανε ακόμη τα πρώτα του βήματα, κατά τη λεγόμενη
πρωτοφασιστική περίοδο, πριν από την άνοδο του Μουσολίνι στην
εξουσία το 1922.
Ίων Δραγούμης
▪ Αν κάποιος επιχειρούσε να αποσυνδέσει τον φασισμό από όσα εν συνεχεία
διέπραξαν τα φασιστικά και τα εθνικοσοσιαλιστικά καθεστώτα, αυτός ο
πρωτοφασισμός θα μπορούσε να προσεγγιστεί απλώς σαν ένα ακόμα από τα
πολλά ιδεολογικά και πολιτικά ρεύματα των αρχών του 20ού αιώνα. Ειδικά
μάλιστα στην περίπτωση του Δραγούμη, μια τέτοια προσέγγιση δεν μπορεί να
αποκλειστεί, με δεδομένο ότι πέθανε -όπως πέθανε- το καλοκαίρι του 1920,
δύο ολόκληρα χρόνια πριν οι φασιστικές ιδέες τεθούν για πρώτη φορά σε
εφαρμογή.
▪ Η υποστήριξη σε αυτές τις «πρωτοφασιστικές» ιδέες ήταν τότε αρκετά
διαδεδομένη, καθώς τα πολιτικά συστήματα και οι ελίτ της εποχής εκείνης
έδειχναν ανικανότητα ή απροθυμία να δώσουν λύσεις στα προβλήματα που
είχε αναδείξει η νεωτερικό τπτα. Έτσι, την είσοδο των μαζών στο πολιτικό
προσκήνιο, απόρροια του Διαφωτισμού, της Γαλλικής Επανάστασης και της
διάδοσης και επέκτασης των δημοκρατικών αρχών, οι φασίστες θα
επιχειρούσαν να την αξιοποιήσουν προκειμένου να αμφισβητήσουν ή και να
κατεδαφίσουν τους πυλώνες -και, επομένως, το οικοδόμημα συνολικά- της
αντιπροσωπευτικής / κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.
Ίων Δραγούμης
▪ Προφασιστικές ή πρωτοφασιστικές ιδεολογίες κάνουν την εμφάνισή τους ήδη από
τις αρχές του 19ου αιώνα, ως αντίδρα ση εν πολλοίς στη Γαλλική Επανάσταση και
στα προτάγματά της. Μάλιστα, ορισμένοι μελετητές τοποθετούν τις απαρχές αυτού
του ρεύματος ακόμα και στον 18ο αιώνα, όταν ο Ρουσώ διατύπωνε κάποιες
απόψεις για τον λαό και το έθνος ως σχεδόν υπερβατικές οντότητες (στις οποίες
ανήκουν όχι μόνο οι εν ζωή πολίτες μιας χώρας αλλά και οι νεκροί πρόγονοί τους ή
οι αγέννητοι ακόμη απόγονοί τους) και όταν ο Χέγκελ υποστήριζε ότι το Πνεύμα
βρίσκει την πληρέστερη έκφρασή του στην ιστορία των εθνών.
▪ Άλλοι, πάλι, μελετητές ανιχνεύουν τις ρίζες του ολοκληρωτισμού, επομένως και
του φασισμού, ακόμα και σε ορισμένα έργα του Πλάτωνα όπως ο Γοργίας και η
Πολιτεία.
▪ Αν και θα περίμενε κανείς πως η αμφισβήτηση των προταγμάτων και των αρχών
της Γαλλικής Επανάστασης θα προερχόταν αποκλειστικά από τους «συνήθεις
υπόπτους», την τάξη των ευγενών και τα φερέφωνά της, δεν πρέπει να
παραγνωρίζουμε ότι ορισμένες από τις κριτικές στην αντιπροσωπευτική
δημοκρατία και το αντίστοιχο πολιτικό σύστημα προέρχονταν από ανθρώπους που
ανησυχούσαν πραγματικά για τις αδυναμίες και τις δυσλειτουργίες του
κοινοβουλευτισμού.
Ίων Δραγούμης
▪ Από αυτές και άλλες ανάλογες πηγές αρδεύονταν αρκετοί διανοούμενοι στη
Γαλλία, τη Γερμανία και την Ιταλία προκειμένου να διατυπώσουν ιδέες που
σήμερα, εκ των υστέρων, θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε προφασιστικές ή
πρωτοφασιστικές. Η νέα αυτή ιδεολογία δεν είχε τη συγκρότηση και τη διεθνή
εξακτίνωση που είχε ο μαρξισμός. Με άλλα λόγια, δεν υπήρξε ποτέ κάποια
«φασιστική διεθνής», ανάλογη με τη Σοσιαλιστική Διεθνή και αργότερα την
Κομμουνιστική Διεθνή, που να κωδικοποιεί τον φασισμό και να συντονίζει τις
φασιστικές δραστηριότητες σε παγκόσμια κλίμακα.
▪ Έτσι, μπορεί να γίνεται λόγος μόνο για θεωρητικούς και στοχαστές με
πρωτοφασιστικά χαρακτηριστικά, οι απόψεις των οποίων ήταν εν πολλοίς
προσωπικές, συχνά μάλιστα άμεσα επηρεασμένες από τον χρόνο και τον τόπο
της διατύπωσής τους.
▪ Αρκετοί μελετητές της μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο περιόδου έχουν
επιχειρήσει να διατυπώσουν έναν γενικής ισχύος ορισμό του φασισμού.
Ίων Δραγούμης
▪ Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες είναι, οπωσδήποτε, αυτός που
δίνει ο Robert Paxton, ο οποίος ορίζει τον φασισμό ως:
▪ Πολιτική συμπεριφορά η οποία χαρακτηρίζεται από εμμονή στο
ζήτημα της παρακμής της κοινωνίας και της ταπείνωσής της,
καθώς και από αντίστοιχη έμφαση σε έννοιες όπως η ενότητα, η
δράση και η καθαρότητα. Σε αυτό το γενικότερο πλαίσιο, ένα
μαζικό κόμμα αποφασισμένων εθνικιστών, σε συχνά δύσκολη αλλά
τελικά αποτελεσματική συνεργασία με τις παραδοσιακές ελίτ,
αποστασιοποιείται από τις δημοκρατικές ελευθερίες και, μέσω της
προσφυγής στη «λυτρωτική» βία, χωρίς ηθικές ή νομικές
αναστολές, επιδιώκει «κάθαρση» στο εσωτερικό της χώρας, και
παράλληλα ακολουθεί επεκτατική πολιτική στο εξωτερικό.
Ίων Δραγούμης
▪ Σε τελική ανάλυση, οι πρωτοφασίστες τάσσονταν υπέρ της δυναμικής δράσης και
απέρριπταν τον πολιτικό και φιλοσοφικό ορθολογισμό της παράδοσης του
Διαφωτισμού.
▪ Ο φασισμός δεν γεννήθηκε σε πολιτικό κενό. Αν με τον καιρό όλο και περισσότεροι
ήταν εκείνοι που μιλούσαν για τις ανεπάρκειες της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας
και αναζητούσαν απαντήσεις σε καινούργια προβλήματα, αυτό οφειλόταν σε
οικονομικούς, κοινωνικούς, πολιτικούς και πολιτισμικούς παράγοντες.
▪ Μια από τις αρετές του Δραγούμη ως διανοούμενου ήταν η ικανότητά του και η
προθυμία του να αλλάζει άποψη στο μέτρο που αποκτούσε καλύτερη γνώση ενός
θέματος. Αυτή του την αρετή την εκτιμούσαν ιδιαίτερα αρκετοί από τους
συγχρόνους του. Ένας μεταγενέστερος σχολιαστής έγραφε μάλιστα: «Μονάχα ο
θάνατος σταμάτησε την ικανότητά του προς μεταμόρφωση». Χαρακτηριστικός
αυτής της ικανότητας του Δραγούμη να αναθεωρεί τις απόψεις του ήταν ο τρόπος
με τον οποίο επανατοποθετήθηκε απέναντι στη Μεγάλη Ιδέα, αυτό το «λαμπερό
δισκοπότηρο» του ελληνικού εθνικισμού.
Ίων Δραγούμης
▪ Ο Δραγούμης, παρατηρώντας προσεκτικά και αναλύοντας τις πολιτικές και
διπλωματικές εξελίξεις της εποχής του, άλλαξε γραμμή πλεύσης και έγινε ο
κατεξοχήν υποστηρικτής της ιδέας για μια Ανατολική Ομοσπονδία.
▪ Ο Μουσολίνι και άλλοι δυτικοευρωπαίοι φασίστες ζούσαν σε ήδη
διαμορφωμένα και ισχυρά έθνη-κράτη. Από την άλλη, ο Δραγούμης ζούσε σε
μια χώρα που δεν περιλάμβανε στα όριά της παρά μόνο μικρό μέρος του
ελληνικού έθνους. Με δεδομένη, μάλιστα, τη δυσπιστία του απέναντι στην
οικονομική και πολιτική ηγεσία της χώρας του, την οποία θεωρούσε ιδιοτελή
και περιορισμένης εμβέλειας, ο Δραγούμης δεν θα μπορούσε να συμφωνεί πως
ό,τι είναι καλό για το ελληνικό κράτος ήταν αυτομάτως καλό και για το ελληνικό
έθνος στο σύνολό του. Κατά τον Δραγούμη, το νεοελληνικό κράτος είχε χάσει
τον προσανατολισμό του, επιδιώκοντας αποκλειστικά υλικούς στόχους και
εγκαταλείποντας την υψηλή του αποστολή, που δεν μπορούσε να είναι άλλη
από το «να ενώσει το έθνος, να γίνει ο ηγέτης άλλων λαών της Εγγύς Ανατολής
και να πολεμήσει τους εχθρούς.
Ίων Δραγούμης

▪ Ο Δραγούμης, μετά από μακρά πορεία εσωτερικού προβληματισμού

θα καταλήξει, κατά τα χρόνια της εξορίας του και τελευταία της ζωής
του (1917-20), στο συνδυασμό εθνικισμού, σοσιαλισμού και
ανθρωπισμού. Γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος στο ημερολόγιό του (18-
03-1919):
▪ «Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός σοσιαλιστής.
Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να γίνω στενός πατριώτης.
Αγαπώ πάρα πολύ τον άνθρωπο για να νοιώσω τον εαυτό μου άτομο.
Από άνθρωπος μιας τάξης με ορισμένα συμφέροντα τάξης, γίνομαι
σοσιαλιστής με την πλατιά έννοια, και θέλω μια καινούρια οικονομία
της κοινωνίας μου και των άλλων κοινωνιών. Από στενός πατριώτης,
γίνομαι εθνικιστής, με τη συνείδηση του έθνους μου και όλων των
άλλων εθνών, γιατί οι διαφορές των εθνών πάντα θα υπάρχουν, και
έχω τη συνείδησή τους και χαίρομαι που υπάρχουν αυτές οι
διαφορές, που με τις αντιθέσεις τους, με τις αντιλήψεις τους,
υψώνουν την ανθρώπινη συνείδηση και ενέργεια. Από άτομο γίνομαι
άνθρωπος.»
Ίων Δραγούμης
▪ Ο Οδυσσέας Ελύτης περιγράφει την πολύπλευρη και
συναρπαστική προσωπικότητα του Δραγούμη, σημειώνοντας ότι
ο Δραγούμης υπήρξε «αριστοκράτης», από αυτούς που
«κατακτούν με το σπαθί τους τις ιδιότητες που συνεπάγεται» η
λέξη, «γλυκοαίματος και θανάσιμα μισητός, άνθρωπος των
σαλονιών και των κομιτάτων, δημοτικιστής και γόνος
καθαρολόγων, σεμνός και ερωτιάρης, εχθρός της μικρής και
εντίμου Ελλάδος αλλ' αδελφικός φίλος του βασιλέως, μακράν
μέχρι θανάτου από τον Ελευθέριο Βενιζέλο και οραματιστής
κοινός μιας άλλου είδους μεγάλης Ελλάδας. Αυτές όλες οι πέρλες,
δε συνθέτουν μόνον ένα μυστηριώδες όνομα, παρά γεννούν μια
προσωπική μυθολογία, που με γέμιζε γοητεία σ' όλη την πρώτη
μου νεότητα. [...] Στη Σαμοθράκη του εξακολουθώ να βρίσκω
ίσαμε σήμερα τον λεπτοφυή συγγραφέα και πατριώτη από πηγή.
[...] Στο βάθος το ήξερε καλά κι ο ίδιος όταν έλεγε: «Να
μεγαλώνω σα φυτό στη Ρωμιοσύνη μέσα. Σκοπό να μην έχω,
παρά να είμαι εγώ ο σκοπός μου. Να περνώ στη Ρωμιοσύνη μέσα
σαν άστρο που λάμπει στο σκοτάδι. Η μορφή μου, περνώντας, να
ξυπνά τους άλλους και να θέλουν να τη μιμούνται...»
Ίων Δραγούμης

▪ Ο Νίκος Καζαντζάκης έγραψε

ότι «Ο Ίων Δραγούμης κι ο
Πέτρος Βλαστός είναι, θαρρώ,
οι δυο άνθρωποι που
περισσότερο τίμησα και
αγάπησα στη ζωή μου.»
 Ίων Δραγούμης

▪ Κατά τον Άγγελο Σικελιανό ο Δραγούμης

υπήρξε ο «απόστολος μιας θρησκείας που θα
στηριζόταν στην παγκόσμια συνθετική
Εποπτεία και Σκέψη των μεγάλων
Προσωκρατικών» και ερμηνεύοντας την
προσπάθεια του Δραγούμη «να βρει τον ενιαίο
Ρυθμό του Εθνικισμού, του Σοσιαλισμού και
του Ανατολισμού» αναφέρει τον πολιτικό
στοχασμό του Ηρακλείτου για «μιαν
Υπερελληνικήν Οργάνωση».
Ίων Δραγούμης
▪ Στα μεταπολεμικά χρόνια, και συγκεκριμένα με εκκίνηση την εκτροπή
του 1965 («Ιουλιανά», Αποστασία), ο Ανδρέας Παπανδρέου επανάφερε
τη σκέψη του Δραγούμη στο προσκήνιο, όταν τον επικαλέστηκε για να
επαναδιατυπώσει μια εναλλακτική εκδοχή της Μεγάλης Ιδέας, πέρα
από το χώρο της Δεξιάς «εθνικοφροσύνης»: τον «προοδευτικό
εθνικισμό». Σε άρθρο του στο Βήμα της 23ης Αυγούστου 1966
αναφέρει:

▪ Ένας που εκφράζει καλά το ιδανικό της Εθνικής Αναγέννησης είναι ο

Ίων Δραγούμης, που έγραφε το 1905: «Είναι σκληρή η ιδέα πως
χάνεται η Πόλη, αλλά δεν με ταράζουν βυζαντινά όνειρα τόσο, όσο η
γνώση πως, είτε έχουμε είτε δεν έχουμε την Πόλη, είμαστε μέτριοι,
ψόφιοι, κακομοιριασμένοι, κοιμισμένοι και μέτριοι, μέτριοι. Οι λέξεις:
«Να πάρουμε την Πόλη» είναι σύμβολο, που δεν σημαίνει «Να
ξαναφτιάσουμε την βυζαντινή αυτοκρατορία», αλλά «Να είμαστε
δυνατοί». Έτσι το ιδανικό της ποσοτικής αυξήσεως μετατίθεται σε
ιδανικό ποιοτικής αυξήσεως. Να είμαστε δυνατοί. Πρέπει να
κινητοποιηθούν οι Έλληνες που δεν φέρουν την ελληνικότητά τους
σαν βάρος ή ατυχία, που θα θέσουν στόχους μεγάλους και τολμηρούς.
 Ίων Δραγούμης
▪ Για μεγάλο τμήμα της ελληνικής αριστεράς, εκτιμήθηκε ο πατριωτικός και ανθρωπιστικός και κοινοτικός-
σοσιαλιστικός (ιδίως στα χρόνια της ωριμότητός του) χαρακτήρας.
▪ Από τα γραπτά του προκύπτει ότι ο Δραγούμης υπήρξε πνεύμα ανήσυχο και πολύπλευρο, ανοικτό σε όλες
τις ιδέες· βασάνιζε τις πεποιθήσεις του, δεν ήταν δουλικά προσκολλημένος σε καμία ιδεολογία, όλες
αντιθέτως τις αφομοίωνε δημιουργικά στην δική του προσωπικότητα και τις υπέτασσε μόνον στην ελληνική
παράδοση. Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις του ιδίου από το ημερολόγιό του (06-04-1919): «Μια περίοδο
της ζωής μου εθνικιστική (από τα 1902 ως τα 1914 απάνω κάτω). Έπειτα έβαλα μια pétition de principe στο
νασιοναλισμό μολονότι ενεργούσα σύμφωνά του. Τώρα μπαίνω σε μια σοσιαλιστική και ανθρωπιστική
περίοδο. Αρχίζω να λαβαίνω συνείδηση του αναρχισμού μου (1917-1919) και προχωρώ. Και σ' αυτό πρέπει
να βάλω une pétition de principe. Στην πρώτη περίοδο επίδραση του Nietsche και Barrès. Στη δεύτερη
Τολστόϊ, Rousseau, Κροπότκιν, Gide. Στην πρώτη περίοδο Μακεδονική ενέργεια. Στη δεύτερη Ρωσική
επανάσταση και κοινωνική επανάσταση παντού. Στη Μακεδονική ενέργεια έλαβα μέρος, στην κοινωνική
επανάσταση όχι ακόμα. Ο Barrès στον νασιοναλισμό που έπλασε δεν έκαμε άλλο παρά να δώσει συνείδηση
σ' ένα αίσθημα βαθιά ριζωμένο στην ανθρώπινη ψυχή, στον πατριωτισμό. Ο Κροπότκιν και Μπακούνιν δεν
κάνουν άλλο παρά να δίνουν συνείδηση (τη συνείδηση που αυτοί οι ίδιοι έλαβαν) ενός άλλου βαθιού
αισθήματος, της αλληλοβοήθειας μεταξύ στους ανθρώπους. Ούτε ο πρώτος ούτε ο δεύτερος
εδημιούργησαν τίποτε, μόνο έλαβαν και έδωσαν συνείδηση.
Ίων Δραγούμης
▪ Ο πατριωτισμός και η αλληλοβοήθεια υπάρχουν πάντα, με στενότερα
ή πλατύτερα όρια (χωριό, πολιτεία, κράτος, έθνος, κοινότητα,
αδελφάτα, συνεταιρισμοί, συνασπισμοί) και σύμφωνά τους
ενεργούσαν και ενεργούν οι άνθρωποι. Οι νασιοναλιστές και οι
αναρχικοί και σοσιαλιστές μόνο τα εφώτισαν, έκαμαν φωτεινή και
μονομερή προβολή ενός αισθήματος όπως και οι ατομικιστές φώτισαν
το άλλο αίσθημα τον εγωισμό (με αρχή την αυτοσυντηρησία).»
Συγκινείται λοιπόν ο Δραγούμης από τον σοσιαλισμό, όσον αφορά
στον ανθρωπισμό που ως ιδανικό αυτός περιέχει, τον απορρίπτει
όμως όσον αφορά στην πάλη των τάξεων και στον ισοπεδωτισμό προς
τα κάτω (ημερολόγιο, 19-03-1919). Στο δε ημιτελές μυθιστόρημά
«Τρεις φίλοι», ο Δραγούμης φθάνει στο να συμβιβάσει το εθνικό με το
σοσιαλιστικό ιδανικό. Συγκινείται από τον εθνικισμό του Μπαρρές και
τον εγωϊσμό και την ηρωϊκή ηθική του Νίτσε, δεν παύει όμως ποτέ να
τον εντάσσει στο ανθρωπιστικό πλαίσιο και μάλιστα αυτό της
ελληνικής λαϊκής κοινοτικής παράδοσης.
Συμπεράσματα & Προτάσεις
Συμπεράσματα & Προτάσεις
▪ Αντιλαμβάνεται κανείς ότι ο Εθνικισμός είναι μια ιδεολογία ή ένα φαινόμενο αν
θέλετε δυναμικό και σε καμία περίπτωση στατικό. Μέσα στους αιώνες αλλά και
κατά περιοχή υιοθετεί διαφορετικά χαρακτηριστικά.
▪ Ο Φιλελεύθερος Εθνικισμός είναι η Ιδεολογία που οδήγησε τις
Εθνικοαπλευθερωτικές Επαναστάσεις στις ΗΠΑ, τη Γαλλία και την Ελλάδα κατά το
19ο αιώνα.
▪ Είναι μία ιδεολογία η οποία στιγματίστηκε, για πολλούς ανεπανόρθωτα, από τον
φασισμό, τον ναζισμό και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας που διέπραξαν οι
εκπρόσωποί τους κατά τον 20ο αιώνα.
▪ Ίσως οφείλουμε να αναλογιστούμε όμως, αν τελικά τα εγκλήματα τα διαπράττουν
οι ιδέες ή οι άνθρωποι που φέρνουν τις ιδέες στα μέτρα τους για να
εξυπηρετήσουν ίδια συμφέροντα και νοσηρές επιδιώξεις τους.
▪ Στον Ελληνικό χώρο, ο σπόρος του Εθνικισμού φυτεύτηκε με την Επανάσταση του
1821 ενάντια στο ζυγό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Άνθισε υπό την μορφή της
Μεγάλης Ιδέας και την ανάγκη να απελευθερωθούν οι αλύτρωτες πατρίδες και οι
ελληνικοί πληθυσμοί που βρισκόταν ακόμη υπό την οθωμανική κυριαρχία.
Συμπεράσματα & Προτάσεις
▪ Ο Δραγούμης δημιούργησε και έκανε στάση ζωής τον ελληνικό εθνικισμό σε μία
μορφή ρομαντική. Ο ίδιος με τον κουνιάδο τους Παύλο Μελά αγωνίστηκαν για την
απελευθέρωση της Μακεδονίας, όπου οι ιδέες του Δραγούμη ενσωματώθηκαν σε
έναν ένοπλο απελευθερωτικό αγώνα για τη σκλαβωμένη Μακεδονία απέναντι σε
Τούρκους και Βούλγαρους. Έλεγε χαρακτηριστικά ο ίδιος: «Αν τρέξουμε να σώσουμε
την Μακεδονία, εμείς θα σωθούμε».
▪ Τον είδαμε να εξελίσσεται διαρκώς και να προσαρμόζεται στις μεγάλες ιδέες της
εποχής. Μελέτησε τον κομμουνισμό, τον σοσιαλισμό, τον κομμουνισμό μεταξύ
άλλων. Έφυγε νωρίς για να δούμε την τελική μορφή του ιδεολογικού και
πνευματικού του έργου.
▪ Στην Ελληνική ιστορία είδαμε εθνικιστικά καθεστώτα που έλαβαν διαφορετικές
μορφές. Το Καθεστώς της 4ης Αυγούστου που εγκαθίδρυσε ο Ιωάννης Μεταξάς,
υιοθέτησε στοιχεία από τα σύγχρονά του καθεστώτα του φασισμού και του
ναζισμού, εφαρμόζοντας ως ένα βαθμό και ανάλογες πρακτικές στα πλαίσια του
ολοκληρωτικού κράτους. Ίσως ως θετικά θα μπορούσαμε να πιστώσουμε την μη
κεντρική υιοθέτηση της ιδέας του αντισημιτισμού αλλά και την στρατιωτική
προετοιμασία και στάση προς τις επεκτατικές βλέψεις του άξονα. Μία προετοιμασία
και στάση που μας χάρισε το Έπος του ’40.
Συμπεράσματα & Προτάσεις
▪ Το καθεστώς της 21ης Απριλίου από την άλλη, είχε στοιχεία
διαφορετικά και δεν επηρεάστηκε από εξωγενείς ιδεολογικούς
παράγοντες. Βασίστηκε στα τρίπτυχα «Πατρίς, Θρησκεία,
Οικογένεια» και «Ελλάς, Ελλήνων, Χριστιανών». Συντηρητικό και
ολοκληρωτικό προχώρησε όπως και το καθεστώς Μεταξά σε
συλλήψεις και διωγμούς αντιφρονούντων. Επέφερε, τέλος, στη χώρα
διεθνή απομόνωση, οικονομική αστάθεια και είχε ως κύκνειο άσμα
του την καταστροφική τουρκική εισβολή στην νήσο Κύπρο.
▪ Στις μέρες μας, η τελευταία μεγάλη εμφάνιση αυτοαποκαλούμενων
εθνικιστών έγινε από την είσοδο στη Βουλή του κόμματος-
εγκληματικής οργάνωσης Χρυσή Αυγή. Θιασώτες του Χίτλερ τα
ηγετικά στελέχη του, βασιζόμενη σε μία λαϊκιστική ρητορική και
ρητορική μίσους, παρέσυραν στους κόλπους τους πλήθος αδαών και
αγανακτισμένων Ελλήνων πολιτών, σε μία Ελλάδα που διερχόταν
μέσω μίας μακράς οικονομικής κρίσης.
Συμπεράσματα & Προτάσεις
▪ Όσοι έχουν γνώση της ιδέας του εθνικισμού, όσοι πιστεύουν στην
αξία του αντιλαμβάνονται την ζημία που διέπραξαν ολοκληρωτικά
καθεστώτα ανά τα χρόνια στην εικόνα και την υφή της ιδέας. Πολλώ
μάλλον, οι εγκληματικές οργανώσεις όπως η Χρυσή Αυγή, που συχνά
επικαλούνταν ακόμη και τον Ίωνα Δραγούμη, που όπως
αντιλαμβανόμαστε, από όσα προηγήθηκαν, ουδεμία σχέση είχε με
τέτοιες δράσεις, απόψεις και συμπεριφορές.
▪ Ποιο μπορεί να είναι, λοιπόν, το μέλλον του Εθνικισμού; «Οι ιδέες
είναι σαν τα καρφιά. Όσο τις χτυπάς, τόσο βαθύτερα μπαίνουν.» είπε
κάπου ο Βλαντιμίρ Λένιν. Αντιλαμβανόμαστε, ότι όσο χτυπήσουμε
την ιδέα του Εθνικισμού τόσο μεγαλύτερη συσπείρωση θα
δημιουργήσουμε στους προβεβλημένους σύγχρονους εκπρόσωπούς
του, που όπως αντιλαμβανόμαστε εκ των γεγονότων δεν είναι εκείνοι
που θα έπρεπε να εκπροσωπούν τη δύναμη αυτής της ιδέας.
Συμπεράσματα & Προτάσεις
▪ Υφίσταται επιτακτική ανάγκη, πνευματικοί άνθρωποι, αντί να
καταργήσουν και να πολεμήσουν τον Εθνικισμό, να τον εξυγιάνουν,
επαναφέροντάς τον στην πρωτόλεια αγνή μορφή του, υιοθετώντας
ίσως στοιχεία και συνεχίζοντας το έργο του Ίωνα Δραγούμη αλλά
και προσαρμόζοντάς τον στην σημερινή εποχή και προσθέτοντας
σε αυτόν μια ρεαλιστική και φιλελεύθερη βάση, που θα
εναρμονίζεται με τις κοσμοπολίτικες ανάγκες του σύγχρονου
κόσμου. Ποιοι θα είναι αυτοί οι άνθρωποι που θα το επιτύχουν
αυτό; Ας δούμε τι έχει να μας πει ο Ίων Δραγούμης:
▪ «Ὁ ἐθνικισμός εἶναι μορφή ἐνεργείας, λοιπόν, οἱ ἐνεργητικοί
ἄνθρωποι δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι ἐθνικισταί, εἴτε τό ξέρουν ε ἴτε
ὄχι, δέν μπορεῖ παρά νά ζοῦν ἀνάμεσα στό ἔθνος τους καί ἐκεῖ νά
ξοδεύουν τήν δύναμή τους καί ἐκεῖ νά παίρνουν δύναμη.»
Ευχαριστώ για το χρόνο σας.

▪ "Σηκώνομαι, ξανοίγω και ανθοβολώ άμα

νοιώθω τον Ελληνισμό. Σε όποια γωνιά του
Ελληνισμού και αν βρεθώ, θα πασχίζω
πάντα να δυναμώνω, να ξυπνώ, να
ζωντανεύω την ψυχή του, και ας γίνει ό,τι
γίνει. Ξυπνώ κάθε ύπνο, κεντρίζω κάθε
βαρεμό, συνδαυλίζω κάθε στάχτη,
ξεσκεπάζω κάθε σπίθα κρυμμένη και ανάβω
κάθε φωτιά σβησμένη, βγάζω κάθε πνοή
κουρασμένη και παίζω κάθε χορδή σιωπηλή.
Ξυπνώ, ξυπνώ, ξυπνώ . ”
▪ Ίων Δραγούμης, Μαρτύρων και Ηρώων
Αίμα, 1907