Izvjestaj o Stanju Okolisa BiH 2012

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.
BOSNA I HERCEGOVINA MINISTARSTVO VANJSKE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA
IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012
FOND ZA DOSTIZANJE MILENIJSKIH RAZVOJNIH CILJEVA
Enova, drutvo za konzalting i inenjering
Umweltbundesamt GmbH
Naruitelj: Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Pripremljeno uz podrku: Fond za dostizanje milenijskih razvojnih ciljeva i Program Ujedinjenih nacija za okoli (UNEP) Amina Omievi Pier Carlo Sandei Ronald Witt Konsultant: Umweltbundesamt GmbH (Austrijska agencija za zatitu okolia) Enova, drutvo za konzalting i inenjering U izradi sudjelovali: Fethi Silajdi Florian Wolf - Ott Wolfgang Dolezal Maja Mareti Tiro Azra Velagi Mihajlo Markovi Esena Kupusovi Semra avaljuga Zvjezdan Karadin Elmedina Krilaevi Tanja Trubaji Sonja Gebert Mirsad Madeko Laurent Mesbah Milena Kozomara Ana Hadiabdi Maja olovi Daul Anela Rodi Edmir Praovi Ajla Mujkanovi Amra ehovi Mak Mijatovi Sabine Kranzl Fritz Kroiss Stefanie Linser Andreas Scheidleder Christain Nagl Irene Oberleitner Huber Reisnger Philipp Hohenblum Ivan Brlek Toni Nikoli Martin Tais Goran Krstovi Selma Gljiva Ines Fejzi Ana Njego Sonja Malievi Marin Petrovi Mahir Kalo Admir Meanovi Mersiha Sui Denan Ismi Lektor: Marija Kovai malcelj Grafiki dizajn: Vanesa Prodanovi Naklada:
SADRAJ
Predgovor ....................................................................................................................................................17 Akronimi i skraenice .................................................................................................................................18 Zahvale .........................................................................................................................................................23 Priprema Izvjetaja o stanju okolia u Bosni i Hercegovini 2012 .......................................................25 Svrha Izvjetaja o stanju okolia ................................................................................................................................. 25 Metodologija izrade Izvjetaja i dostupnost podataka...................................................................................... 26 Vanost okolinskih pokazatelja i strategija njihovog izbora ............................................................................ 27 Proces izrade Izvjetaja ................................................................................................................................................... 28 Forma Izvjetaja i sadraj ............................................................................................................................................... 29 Saetak .........................................................................................................................................................30 1 UVODNE INFORMACIJE ....................................................................................................................39 1.1 1.2 1.3 1.4 2 GEOGRAFIJA ............................................................................................................................................................. 39 KLIMA .......................................................................................................................................................................... 40 HISTORIJSKA I POLITIKA POZADINA ........................................................................................................... 42 KULTURNO NASLIJEE ......................................................................................................................................... 43
DRUTVENO-EKONOMSKI POKRETAI I PRITISCI .......................................................................47 2.1 2.2 2.3 2.4 2.4.1 2.4.1.1 2.4.1.2 2.4.1.3 2.4.1.4 2.4.1.5 2.4.2 2.4.2.1 2.4.2.2 2.4.2.3 2.4.2.4 2.4.2.5 2.4.2.6 2.4.3 2.4.3.1 2.4.3.2 2.4.3.3 2.4.3.4 DEMOGRAFIJA I POPULACIJSKI TRENDOVI ................................................................................................. 47 SIROMATVO KAO POKRETA DEGRADACIJE OKOLIA ....................................................................... 50 PREGLED STANJA I TRENDOVA U EKONOMIJI ........................................................................................... 53 POKRETAI I PRITISCI PO SEKTORIMA .......................................................................................................... 57 Poljoprivreda ................................................................................................................................................... 57 Procenat zemlje koji je pokriven poljoprivrednim zemljitem ................................................. 58 Poljoprivredna i stoarska proizvodnja ............................................................................................ 58 Emisije staklenikih plinova.................................................................................................................. 61 Potronja vode za navodnjavanje ...................................................................................................... 62 Zakljuci i preporuke ............................................................................................................................... 63 Energetika ......................................................................................................................................................... 64 Potronja finalne energije po sektorima .......................................................................................... 65 Ukupni energetski intenzitet ................................................................................................................ 66 Ukupna potronja energije po energentima................................................................................... 68 Potronja energije iz obnovljivih izvora ........................................................................................... 70 Potronja elektrine energije iz obnovljivih izvora ....................................................................... 71 Zakljuci i preporuke ............................................................................................................................... 72 Industrija ........................................................................................................................................................... 73 Emisije CO2, CH4 i N2O iz industrije .................................................................................................. 74 Potronja energije u industriji .............................................................................................................. 75 Broj industrijskih preduzea koja se nalaze u sistemu upravljanja okoliem ..................... 76 Zakljuci i preporuke ............................................................................................................................... 76
2.4.4 2.4.4.1 2.4.4.2 2.4.4.3 2.4.5 2.4.5.1 2.4.5.2 2.4.5.3 2.4.5.4 2.4.5.5 2.4.6 2.4.6.1 2.4.6.2 2.4.6.3 2.4.6.4 2.4.7 2.4.7.1 2.4.7.2 2.4.7.3 2.4.8 2.4.8.1 2.4.8.2 2.4.8.3 2.5 2.5.1 2.5.1.1 2.5.1.2 2.5.1.3 2.5.1.4 2.5.1.5 2.5.1.6 2.5.1.7 2.5.2 2.5.3 2.5.4 2.5.5 2.5.6 2.5.7 3
Ribarstvo i akvakultura ................................................................................................................................ 77 Proizvodnja konzumne ribe .................................................................................................................. 77 Broj i struktura ribogojilita .................................................................................................................. 78 Zakljuci i preporuke ............................................................................................................................... 79 Rudarstvo .......................................................................................................................................................... 79 Deponiranje i obrada otpadnih materijala i okolinski aspekti rudarskih aktivnosti ........ 80 Rudnici uglja u BiH .................................................................................................................................. 81 Proizvodnja u rudnicima uglja u BiH ................................................................................................ 83 Rudnici metala i nemetala.................................................................................................................... 87 Zakljuci i preporuke ............................................................................................................................... 88 Transport i infrastruktura............................................................................................................................ 89 Cestovni i eljezniki saobraaj ........................................................................................................... 90 Zrani saobraaj ....................................................................................................................................... 94 Vodni transport i infrastruktura .......................................................................................................... 96 Zakljuci i preporuke ............................................................................................................................... 97 Turizam i rekreacija ....................................................................................................................................... 98 Broj turistikih dolazaka ........................................................................................................................ 98 Broj turistikih noenja ........................................................................................................................... 99 Zakljuci i preporuke .............................................................................................................................101 Prostorno ureenje i urbanizam ............................................................................................................102 Urbani razvoj ...........................................................................................................................................104 Uvjeti stanovanja....................................................................................................................................105 Zakljuci i preporuke .............................................................................................................................107 Komunalni otpad .........................................................................................................................................107 Proizvodnja komunalnog otpada .....................................................................................................108 Prikupljanje komunalnog otpada i pokrivenost uslugom........................................................110 Obrada komunalnog otpada .............................................................................................................111 Broj registriranih odlagalita komunalnog otpada ....................................................................111 Broj nelegalnih odlagalita otpada..................................................................................................112 Stepen uspostave regionalnih sanitarnih odlagalita ...............................................................112 Proizvodnja i reciklaa ambalanog otpada ................................................................................114 Neopasni proizvodni otpad.....................................................................................................................115 Opasni proizvodni otpad ..........................................................................................................................116 Medicinski otpad .........................................................................................................................................117 Posebne kategorije otpada .....................................................................................................................118 Prekogranini promet opasnog otpada .............................................................................................120 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................122
UPRAVLJANJE OTPADOM .................................................................................................................................107
STANJE I TRENDOVI U OKOLIU .................................................................................................. 124 3.1 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 UMSKI RESURSI ...................................................................................................................................................124 Najzastupljenije vrste drvea ..................................................................................................................124 Povrina umskog pokrivaa i vlasnitvo ...........................................................................................125 umske zalihe ...............................................................................................................................................125 Sjea uma......................................................................................................................................................125 Poumljavanje ...............................................................................................................................................127 6
3.1.6 3.1.7 3.1.8 3.2 3.2.1 3.2.2 3.2.3 3.2.4 3.2.5 3.2.6 3.2.7 3.3 3.3.1 3.3.1.1 3.3.2 3.3.2.1 3.3.2.2 3.3.2.3 3.3.2.4 3.3.3 3.3.4 3.4 3.4.1 3.4.2 3.4.3 3.4.4 3.4.5 3.4.6 3.5 3.5.1 3.5.2 3.5.3 3.5.4 3.5.5 3.5.6 3.5.7 3.5.8 3.6 3.6.1 3.6.2 3.6.3 3.6.4 3.6.5 3.6.6 3.7
Zdravlje uma ................................................................................................................................................128 Prisutnost mina ............................................................................................................................................128 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................128 RESURSI ZEMLJITA I TLA .................................................................................................................................128 Zemljite po kategorijama upotrebe ...................................................................................................129 Antropogena i posebna degradacija tla .............................................................................................129 Struktura zemljita ......................................................................................................................................131 Promjena namjene koritenja zemljita ..............................................................................................134 Struktura vlasnitva nad zemljitem .....................................................................................................135 Zemljini tipovi i kvalitet tla .....................................................................................................................136 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................137 RESURSI POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA ..........................................................................................138 Koliina povrinskih voda .........................................................................................................................139 Koritenje slatkovodnih resursa ........................................................................................................139 Kvalitet povrinskih voda ..........................................................................................................................142 Materije koje troe kisik u rijekama .................................................................................................143 Nutrijenti u slatkim vodama ..............................................................................................................146 Kvalitet vode za kupanje .....................................................................................................................148 Preiavanje otpadnih voda iz sistema javne odvodnje .........................................................149 Podzemne vode ...........................................................................................................................................153 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................153 MINERALNI RESURSI ...........................................................................................................................................154 Nalazita uglja...............................................................................................................................................154 Nalazita ruda metala ................................................................................................................................157 Nalazita ruda nemetala ...........................................................................................................................160 Nalazita kamena ........................................................................................................................................161 Prethodna procjena geotermalnih potencijala ................................................................................162 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................164 BIOLOKA I PEJZANA RAZNOLIKOST ........................................................................................................164 Stanje bioloke i pejzane raznolikosti ...............................................................................................165 Pritisci na bioloku raznolikost i prijetnje za njen opstanak .......................................................168 Ugroene i zatiene vrste .......................................................................................................................169 Invazivne vrste ..............................................................................................................................................169 Zatiena podruja ......................................................................................................................................169 Ramsarska podruja ...................................................................................................................................171 Promjene u raznolikosti izazvane klimatskim promjenama .......................................................172 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................172 ZAGAENOST ZRAKA I OTEENJE OZONSKOG OMOTAA ............................................................174 Zagaenost zraka ........................................................................................................................................174 Kiselost padavina .........................................................................................................................................179 Radioaktivnost atmosfere ........................................................................................................................180 Emisije prekursora ozona .........................................................................................................................181 Proizvodnja supstanci koje oteuju ozonski omota ..................................................................182 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................183 KLIMATSKE PROMJENE ......................................................................................................................................184
3.7.1 3.7.2 3.7.3 3.7.4 3.7.5 3.7.6 3.7.7 3.7.8 4
Zapaanja klimatskih promjena u BiH .................................................................................................185 Trendovi padavina.......................................................................................................................................185 Temperaturni trendovi ..............................................................................................................................186 Emisije staklenikih plinova .....................................................................................................................189 Utjecaj klimatskih promjena na ekosisteme .....................................................................................190 Mjere ublaavanja i adaptacije na klimatske promjene ...............................................................193 Meunarodni pravni okvir za klimatske promjene iz perspektive BiH ...................................194 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................195
SIGURNOST OKOLIA I ZDRAVLJE LJUDI .................................................................................... 198 4.1 4.2 4.2.1 4.2.2 4.2.3 4.2.4 4.3 4.4 4.5 4.5.1 4.5.2 4.5.3 4.5.4 4.5.5 4.5.6 4.5.7 4.5.8 HEMIKALIJE I TETNE SUPSTANCE ................................................................................................................198 PRIRODNE KATASTROFE I KATASTROFE IZAZVANE LJUDSKIM DJELOVANJEM .........................201 umski poari ................................................................................................................................................201 Poplave ............................................................................................................................................................202 Zemljotresi......................................................................................................................................................203 Klizita ..............................................................................................................................................................204 POSTKONFLIKTNA PITANJA .............................................................................................................................209 PREKOGRANINA PITANJA I NJIHOV UTJECAJ NA OKOLI ...............................................................210 UTJECAJI NA ZDRAVLJE LJUDI .........................................................................................................................212 Veza okolia i zdravlja ljudi ......................................................................................................................212 Sistem obavjetavanja o zaraznim bolestima u BiH ......................................................................214 Bolesti koje se prenose vodom i hranom ..........................................................................................214 Bolesti koje prenose vektori ....................................................................................................................218 Tuberkuloza ...................................................................................................................................................219 Respiratorne bolesti uzrokovane zagaenim zrakom ..................................................................220 Bolesti uzrokovane radijacijom ili bilo kojim drugim riziko-faktorom okolia....................220 Zakljuci i preporuke ..................................................................................................................................220
ODGOVORI POLITIKA ..................................................................................................................... 222 5.1 5.1.1 5.1.2 5.1.2.1 5.1.2.2 5.1.2.3 5.1.3 5.2 5.2.1 5.2.2 233 Obrazovanje o okoliu ...............................................................................................................................233 Podizanje javne svijesti o okoliu i podsticanje uea javnosti ...............................................234 OKOLINSKE INSTITUCIJE, DRAVNA OKOLINA POLITIKA I PRAENJE STANJA OKOLIA ...222 Institucionalna struktura ...........................................................................................................................222 Dravna politika okolia ............................................................................................................................225 Zakonski propisi o zatiti okolia ......................................................................................................225 Put ka integraciji u EU ..........................................................................................................................226 Finansijski mehanizmi za zatitu okolia ......................................................................................226 Praenje stanja okolia ..............................................................................................................................230 OBRAZOVANJE O OKOLIU, PODIZANJE SVIJESTI JAVNOSTI O OKOLIU I UEE JAVNOSTI
ZAKLJUCI I PUT KA BUDUNOSTI ............................................................................................. 237 6.1 6.2 6.3 6.4 DOSADANJI NAPORI U PROVOENJU REFORMI U SEKTORU OKOLIA ....................................237 EFIKASNOST FUNKCIONIRANJA SISTEMA .................................................................................................239 RASPOLOIVOST PODATAKA I PROCEDURE IZVJETAVANJA ..........................................................239 PUT KA BUDUNOSTI .........................................................................................................................................240
6.4.1 6.4.2 7 8
Izrada narednih izvjetaja o stanju okolia ........................................................................................240 Preporuke za poboljanje stanja i kljuni zadaci .............................................................................241
LITERATURA ..................................................................................................................................... 246 PRILOZI ............................................................................................................................................. 256 PRILOG I Politika okolia, sporazumi, nevladine organizacije ........................................................................256 PRILOG II - Utjecaj zagaenosti zraka na zdravlje, okoli i klimu .....................................................................267 PRILOG III - Izvori raspoloivih pokazatelja i podataka ........................................................................................269 PRILOG VII - Okolini pokazatelji koji nedostaju djelomino ili u potpunosti .............................................278
Spisak slika
Slika 1: DPSIR metodologija ................................................................................................................................................... 26 Slika 2: Topografska karta BiH ............................................................................................................................................... 39 Slika 3: Klima BiH ......................................................................................................................................................................... 40 Slika 4: Administrativna organizacija BiH prema Dejtonskom mirovnom sporazumu .................................... 42 Slika 5: Primjeri kulturnog naslijea BiH ............................................................................................................................ 43 Slika 6: Stanje arhitektonske batine prije rata................................................................................................................ 44 Slika 7: Broj unitenih historijskih spomenika .................................................................................................................. 44 Slika 8: Raznolikost tradicionalne umjetnosti i zanata BiH ......................................................................................... 45 Slika 9: Broj stanovnika BiH prema popisu stanovnitva iz 1991. i prema procjenama od 1996. do 2010. ............................................................................................................................................................................................................ 48 Slika 10: Stanovnitvo u BiH prema starosnim grupama 2009. godine ................................................................ 48 Slika 11: Ukupna stopa fertiliteta u BiH .............................................................................................................................. 49 Slika 12: Siromana domainstva u BiH po geografskom podruju u 2007. godini......................................... 51 Slika 13: Veliina siromatva u BiH po spolu nositelja domainstva u 2007. godini ........................................ 52 Slika 14: BDP za BiH za razdoblje 2005-2010. po trenutnim cijenama, izraen u 1.000 KM ......................... 54 Slika 15: BDP za po glavi stanovnika u BiH za razdoblje 2005-2010, u KM ......................................................... 54 Slika 16: Indeks potroakih cijena u BiH prema COICOP odjeljcima u 2010. godini...................................... 55 Slika 17: Vanjski dug sektora Vlade BiH izraeno u 1.000 KM ............................................................................... 57 Slika 18: Vanjski dug sektora Vlade BiH kao procenat BDP-a ................................................................................... 57 Slika 19: Oranine povrine prema nainju koritenja u BiH ..................................................................................... 59 Slika 20: Ponjevena povrina za razdoblje 2008-2010, izraena u 1.000 ha ...................................................... 59 Slika 21: Ukupan broj stoke (domaih ivotinja) ............................................................................................................ 61 Slika 22: Ukupan broj peradi u BiH ...................................................................................................................................... 61 Slika 23: Potronja energije u BiH ......................................................................................................................................... 65 Slika 24: Ukupni energetski intenzitet u BiH za razdoblje 1997-2008 (indeks 1997=100) ............................ 66 Slika 25: Energetski intenzitet u BiH i zemljama Zapadnog Balkana (1997=100) ............................................. 67 Slika 26: Prosjena godinja stopa rasta potronje za razna goriva u BiH ........................................................... 69 Slika 27: Potronja energije iz obnovljivih izvora u odnosu na ukupnu potronju energije u BiH, razdoblje 1995-2008. ................................................................................................................................................................. 70 Slika 28: Potronja energije iz obnovljivih izvora po energetskim izvorima u BiH, u procentima za 2008. godinu ............................................................................................................................................................................................. 71 Slika 29: Redovna industrijska proizvodnja u BiH u razdoblju 2005-2010. .......................................................... 74 Slika 30: Skraeni izvjetaj o emisijama ekvivalentnog CO2, CH4 i N2O u BiH za 1990. godinu ................... 75 Slika 31: Udio potronje elektrine energije, toplotne energije, prirodnog plina i uglja u industriji BiH u 2009. godini .................................................................................................................................................................................. 75 Slika 32: Potronja uglja i koksa u industriji u BiH u 2009. godini ........................................................................... 76 Slika 33: Proizvodnja konzumne ribe u BiH ...................................................................................................................... 77 Slika 34: Proizvodnja konzumne ribe u BiH po vrstama .............................................................................................. 78 Slika 35: Lokacije rudnika uglja i termoelektrana u BiH ............................................................................................... 82 Slika 36: Proizvodnja uglja u BiH........................................................................................................................................... 84 Slika 37: Godinji broj prevezenih putnika na cestama u razdoblju 2006-2011. ............................................... 91
10
Slika 38: Koliina transportirane robe (u tonama) na cestama u razdoblju 2006-2011. ................................. 91 Slika 39: Koliina transportirane robe eljeznicom u razdoblju 2006-2011. ........................................................ 91 Slika 40: Cestovna motorna vozila prema vrsti goriva u 2011. godini .................................................................. 92 Slika 41: Ekoloke odlike registriranih motornih vozila u 2011. godini ................................................................. 92 Slika 42: Struktura registriranih vozila u BiH u 2011. godini ...................................................................................... 93 Slika 43: Registrirana putnika vozila prema starosti u 2011.godini ...................................................................... 93 Slika 44: Godinji broj saobraajnih nesrea i broj ozlijeenih ili smrtno stradalih u cestovnom transportu ...................................................................................................................................................................................... 94 Slika 45: Broj putnika koji su koristili avionski prevoz u razdoblju 2006-2011. .................................................. 95 Slika 46: Koliina robe transportirane avionom u razdoblju 2008-2011. u tonama ......................................... 95 Slika 47: Broj turistikih dolazaka ......................................................................................................................................... 98 Slika 48: Ukupna koliina snijega u periodu decembar-februar meteoroloka stanica Sokolac ............. 99 Slika 49: Broj noenja turista ................................................................................................................................................100 Slika 50: Broj noenja turista po mjesecima ...................................................................................................................100 Slika 51: Broj noenja turista prema zemlji prebivalita ............................................................................................101 Slika 52: Proizvodnja komunalnog otpada u BiH .........................................................................................................109 Slika 53: Procijenjena prosjena koliina proizvedenog komunalnog otpada po stanovniku u BiH .......109 Slika 54: Broj registriranih odlagalita u 2010. godini ................................................................................................111 Slika 55: Uspostavljanje regionalnih odlagalita otpada u BiH ...............................................................................113 Slika 56: Procijenjena godinja koliina proizvedenog ambalanog otpadu u BiH po stanovniku ..........115 Slika 57: Koliine generiranog neopasnog proizvodnog otpada u BiH ..............................................................116 Slika 58: Udio generiranog neopasnog proizvodnog otpada u 2009.godini prema vrsti proizvodne djelatnosti ....................................................................................................................................................................................116 Slika 59: Koliine generiranog opasnog proizvodnog otpada u BiH ...................................................................117 Slika 60: Udio generiranog opasnog proizvodnog otpada u 2009. godini prema vrsti proizvodne djelatnosti ....................................................................................................................................................................................117 Slika 61: Izvoz opasnog otpada, 2001-2009. u tonama .............................................................................................121 Slika 62: Struktura izvezenog opasnog otpada u 2009. godini ..............................................................................121 Slika 63: Drave uvoznice opasnog otpada iz BiH u 2009. godini .........................................................................122 Slika 64: Karta umskog pokrivaa u BiH .........................................................................................................................125 Slika 65: Eksploatacija uma u BiH .....................................................................................................................................126 Slika 66: Sjea po glavnim vrstama drvea izmeu 2005. i 2009. u BiH ..............................................................127 Slika 67: Poumljavanje u BiH ..............................................................................................................................................127 Slika 68: Zemljini pokriva u BiH 2006. godine [% od ukupne ume] ................................................................132 Slika 69: Karta vjetakih podruja u BiH .........................................................................................................................133 Slika 70: Vjetake povrine 2006. godine [%od ukupnog podruja] ..................................................................134 Slika 71: Veliina zemljinih posjeda u BiH (NEAP BiH, 2003) .................................................................................135 Slika 72: Karta tla (Inventura poslijeratnog stanja zemljinih resursa u BiH ......................................................136 Slika 73: Glavni rijeni slivovi u BiH ....................................................................................................................................139 Slika 74: Zahvatanje vode za javne sisteme vodosnabdijevanja (ukupna koliina i koliine koje su zahvaene iz podzemlja, s izvora, iz rijeka, akumulacija i jezera, te koliine vode preuzete iz drugih vodovodnih sistema (1000 m /godinje) u razdoblju 1990-2010. ........................................................................140 Slika 75: Zahvatanje vode za javne sisteme vodosnabdijevanja, snabdijevanje po vrsti korisnika i gubici (1.000 m /godinje) u razdoblju 1990-2010...................................................................................................................141
3 3
11
Slika 76: Zahvaene vode za javne sisteme vodosnabdijevanja, isporuene koliine i gubici (1000 m /god.) u razdoblju 1990-2010. .......................................................................................................................................141 Slika 77: Vrijednosti BPK5 (mg O2/l) u rijekama u BiH ................................................................................................144 Slika 78: Prosjene vrijednosti BPK5 (mg O2/l) u rijekama u BiH odvojeno ....................................................144 Slika 79: Vrijednosti amonijuma (mg NH4 -N/l) u rijekama u BiH ........................................................................145 Slika 80: Prosjene vrijednosti amonijuma (mg NH4 -N/l) u rijekama u BiH odvojeno ............................145 Slika 81: Amonijum i BPK5 na uu rijeke Spree u Bosnu, te prosjene vrijednosti amonijuma i BPK 5 u rijekama u BiH ............................................................................................................................................................................146 Slika 82: Vrijednosti nitrata (mgNO3- N/l) u rijekama u BiH ....................................................................................146 Slika 83: Prosjene vrijednosti nitrata (mg NO3- N /l) u rijekama u BiH odvojeno .....................................147 Slika 84: Nitrati na uu rijeke Spree u Bosnu, te prosjena vrijednosti nitrata u rijekama u BiH ..........147 Slika 85: Ukupno nitrogena i fosfora u jezerima Boac i Jablaniko, 2004-2009. ...........................................148 Slika 86: Kvalitet obalnih voda za kupanje, stopa usklaenosti s preporuenim i obaveznim vrijednostima, razdoblje 2001-2008. .................................................................................................................................149 Slika 87: Ukupna duina kanalizacijske mree i broj kanalizacijskih prikljuaka, razdoblje 2003-2010. .150 Slika 88: Koliine otpadnih voda u razdoblju 2003-2010..........................................................................................151 Slika 89: Koliine otpadnih voda: ukupne i preiene, razdoblje 2003-2010. .................................................152 Slika 90: Rezerve uglja u BiH ................................................................................................................................................157 Slika 91: Rezerve rude eljeza u BiH, u tonama ............................................................................................................158 Slika 92: Nalazita mangana (lijevo) i antimona (desno) u BiH ...............................................................................158 Slika 93: Lokacije nalazita bakra (lijevo) i ive (desno) u BiH .................................................................................159 Slika 94: Nalazita boksita u BiH .........................................................................................................................................161 Slika 95: Nalazita eruptivca u BiH .....................................................................................................................................162 Slika 96: Potencijali geotermalne toplotne snage u BiH, izraeno u MWt .........................................................163 Slika 97: Potencijali geotermalne toplotne snage u BiH, izraeno u TJ/god .....................................................163 Slika 98: Kanjon rijeke Une, trbaki buk.........................................................................................................................167 Slika 99: Planina Prenj visokoplaninski pejza............................................................................................................168 Slika 100: Zatiena podruja u BiH po entitetima ......................................................................................................171 Slika 101: Zatiena podruja u BiH po kategorijama zatite ..................................................................................171 Slika 102: Povrina zatienih podruja u BiH u ha .....................................................................................................171 Slika 103: Visoke planinske zone u BiH koje su najosjetljivije na klimatske promjene..................................172 Slika 104: Prosjena godinja koncentracija SO2 i dima u Sarajevu u periodu 1975-2010. .........................175 Slika 105: Prosjene godinje vrijednosti koncentracija SO2, NO, NO2, NOX, O3 u Sarajevu (1-sat vrijednost) u periodu 2002-2010. .......................................................................................................................................176 Slika 106: Prosjene godinje koncentracije SO2, NO, NO2, NOx, O3 u stanicama u Sarajevu: Bjelave i Alipaina za 2010. godinu ......................................................................................................................................................176 Slika 107: Prosjene godinje koncentracije SO2 i dima za periode 1990-1991. i 2002-2010. ...................177 Slika 108: Prosjena godinja koncentracija SO2, NO, NO2, NOX, CO, O3 i PM10 u Banjoj Luci u razdoblju 2005-2010. ...................................................................................................................................................................................178 Slika 109: Izloenost gradskog stanovnitva SO2 u BiH .............................................................................................178 Slika 110: Izloenost gradskog stanovnitva NO2 u BiH u 2004. godini .............................................................178 Slika 111: Uestalost pojava kiselih padavina u Sarajevu u razdoblju 1996-2010. .........................................179 Slika 112: Uestalost pojava kiselih padavina u Banjoj Luci od 2005. do 2010. ...............................................180 Slika 113: Godinja apsorbirana doza jonizirajueg zraenja za period 2004-2011.......................................180 Slika 114: Emisije prekursora u 1990. i 2004. godini ...................................................................................................181
+ + 3
12
Slika 115: Emisije prekursora ozona za 1990. i 2004. godinu po sektorima ......................................................182 Slika 116: Potronja SOOO-i u BiH u razdoblju 1995-2008. (ODP potencijal u tonama/godina) .............183 Slika 117: Trendovi u broju ljetnih dana (>25 C) i pojava hladnih i toplotnih talasa .....................................185 Slika 118: Prostorna raspodjela godinjeg poveanja/smanjenja obima kie u posljednjoj deceniji (1999-2008) u poreenju s referentnim periodom izmeu 1961. i 1990. ..........................................................186 Slika 119: Prosjena godinja temperatura u Sarajevu od 1888. do 2008. godine izraena u C .............186 Slika 120: Prosjena godinja temperatura u Banjoj Luci u periodu 1950-2010. izraena u C.................187 Slika 121: Temperaturni pragovi ispod 5, 10 i 15 C, poreenje perioda 1961-1990. s periodom 20012010. ...............................................................................................................................................................................................187 Slika 122: Temperaturni pragovi iznad 5, 10 i 15 C, poreenje perioda 1961-1990. s periodom 20012010. ...............................................................................................................................................................................................188 Slika 123: Prosjena duina vegetacijskog perioda za 5, 10 i 15 C, poreenje perioda 1961-1990. s periodom 2001-2010. ..............................................................................................................................................................188 Slika 124: Antropogene emisije u BiH ...............................................................................................................................189 Slika 125: Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Sarajevu u periodu 1951-2010. ..........................................................................................................................................................................................................192 Slika 126: Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Sarajevu u periodu 1951/19522010/2011. ...................................................................................................................................................................................192 Slika 127: Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Banja Luci u periodu 1983 2011. ...............................................................................................................................................................................................193 Slika 128: Povrina opoarenih podruja i oborena stabla kao teta uzrokovana umskim poarima u BiH ...................................................................................................................................................................................................202 Slika 129: Epicentri najjaih zemljotresa i glavni seizmotektonski rascjepi na teritoriji BiH ........................203 Slika 130: Najaktivnija seizmika podruja u narednih stotinu godina na teritoriji BiH................................204 Slika 131: Karta stabilnosti terena u FBiH ........................................................................................................................205 Slika 132: Karta klizita u RS .................................................................................................................................................206 Slika 133: Broj aktivnih klizita u BiH .................................................................................................................................206 Slika 134: Klizite u Suljakoviima (2010) u blizini Maglaja, koje je u potpunosti unitilo infrastrukturu i naruilo okoli ............................................................................................................................................................................207 Slika 135: Veliko klizite u Bogatiima (2010) koje je unitilo hidroelektranu i dio ume ............................207 Slika 136: Klizita u Kantonu Sarajevo (oznaena crvenim) u bazi podataka ESRI ArcGIS 9.3. ...................208 Slika 137: Minska situacija u BiH .........................................................................................................................................210 Slika 138: Epidemioloko trojstvo bolesti prirodno porijeklo bolesti ...............................................................212 Slika 139: Epidemioloki podaci o oboljenjima iji je uzrok/put prenoenja hrana ......................................216 Slika 140: Razliiti oblici dijareje prema godini i obliku .............................................................................................217 Slika 141: Broj sluajeva salmonele, dizenterije, hepatitisa A i leptospiroze u BiH prema bolesti i godini od 2006. do 2010. .....................................................................................................................................................................218 Slika 142: Broj sluajeva lajmske borelioze u BiH od 2006. do 2010. godine ...................................................219 Slika 143: Broj sluajeva tuberkuloze prema godini i prema BK nalazu u BiH od 1985. do 2010. godine ..........................................................................................................................................................................................................220 Slika 144: Institucionalna struktura u oblasti zatite okolia u BiH .......................................................................223 Slika 145: Tok donatorske pomoi u sektoru poljoprivrede i umarstva, 2009-2010, samo bespovratna sredstva (u milionima eura)...................................................................................................................................................227 Slika 146: Podjela bespovratnih sredstava-kredita (lijevo) i tok pomoi (desno) u sektoru poljoprivrede i umarstva u periodu 2009-2010. ........................................................................................................................................228
* o o o
13
Slika 147: Priliv donatorske pomoi u sektoru zatite okolia 2009-2010. (u milionima eura) ..................228 Slika 148: Priliv pomoi donatora/IFI u sektoru zatite okolia 2009-2010. ......................................................229 Slika 149: Broj NVO-a iz oblasti okolia u BiH ...............................................................................................................235 Slika 150: Izrada izvjetaja o stanju okolia u okviru postojeeg institucionalnog ustroja ..........................241
14
Spisak tabela
Tabela 1: Hronoloki i stilski klasificirano graditeljsko naslijee u BiH .................................................................. 44 Tabela 2: Dodana vrijednost na bazne cijene po ograncima, 2005-2010, u % .................................................. 54 Tabela 3: Indeks potroakih cijena prema COICOP odjeljcima u BiH .................................................................. 55 Tabela 4: Upotreba zemljita u BiH ...................................................................................................................................... 58 Tabela 5: Ukupan broj stoke (domaih ivotinja) u BiH 1990, 2010. i 2011......................................................... 60 Tabela 6: Emisije staklenikih plinova iz sektora poljoprivrede ................................................................................ 61 Tabela 7: Ukupni energetski intenzitet u BiH, 1997-2008. (Indeks 1997=100) .................................................. 67 Tabela 8: Poreenje energetskog intenziteta u BiH sa zemljama Zapadnog Balkana, 1997-2008. (indeks 1997=100) ...................................................................................................................................................................................... 68 Tabela 9: Ukupna potronja energije po energentima u BiH (ktoe) u periodu 1995-2008. .......................... 68 Tabela 10: Struktura objekata u eksploataciji u BiH u 2011. ...................................................................................... 78 Tabela 11: Korisna vodena povrina marinskih ribljih farmi u Neumu .................................................................. 79 Tabela 12: Proizvodnja uglja po rudnicima u BiH u tonama ..................................................................................... 85 Tabela 13: Pregled planirane i ostvarene proizvodnje u rudnicima ugljena u FBiH i prodaje u razdoblju I XII 2010. godine i ostvarena proizvodnja u razdoblju I - XII 2009. godine ............................. 86 Tabela 14: Proizvodnja, kvalitet uglja, radna snaga i produktivnost ukupne budue procjene za rudnike uglja u BiH ..................................................................................................................................................................... 87 Tabela 15: Podaci o cestovnom saobraaju ..................................................................................................................... 90 Tabela 16: eljeznika i cestovna infrastruktura u BiH, u km .................................................................................... 94 Tabela 17: Pregled planova prostornog ureenja i urbanizma propisani zakonima u FBiH, RS i BD ......102 Tabela 18: Domainstva u BiH .............................................................................................................................................105 Tabela 19: Glavne stambene jedinice po tipu izgradnje i geografskom podruju, 2007. godine (vrijednosti u hiljadama i struktura u procentima).......................................................................................................106 Tabela 20. Broj soba i prosjena povrina glavne stambene jedinice (vrijednosti u hiljadama i struktura u procentima) .............................................................................................................................................................................106 Tabela 21: Koliina proizvedenog i odloenog komunalnog otpada u BiH u 2010. ......................................108 Tabela 22: Proizvodnja komunalnog otpada u BiH u razdoblju 2008-2010......................................................108 Tabela 23: Procjena proizvedene koliine ambalanog otpada u BiH, 2010.....................................................114 Tabela 24: Procijenjeni godinji rast uma u BiH ..........................................................................................................126 Tabela 25: Pregled koritenja zemljita u BiH ................................................................................................................129 Tabela 26: Najei uzroci gubitka poljoprivrednog zemljita u BiH ...................................................................130 Tabela 27: Zemljini pokriva u BiH 2006. godine .......................................................................................................131 Tabela 28: Vjetake povrine 2006. godine ..................................................................................................................133 Tabela 29: CORINE promjene na nivou 1 2000-2006. (ha) .......................................................................................134 Tabela 30: Zauzimanje povrina i njihovo pretvaranje u vjetake [ha/godinje, % od prvobitnog stanja] ..........................................................................................................................................................................................................135 Tabela 31: Klasifikacija boniteta zemljita u BiH ...........................................................................................................137 Tabela 32: Koritenje vode u industriji BiH .....................................................................................................................142 Tabela 33: Broj ispitivanih profila/vodnih tijela za vodotoke ..................................................................................142 Tabela 34: Status izgraenih i planiranih postrojenja za tretman urbanih otpadnih voda u BiH .............152 Tabela 35: Rezerve uglja u BiH ............................................................................................................................................156
15
Tabela 36: Relevantni strateki dokumenti koji su izvor informacija o biolokoj raznolikosti u BiH .......165 Tabela 37: Fauna kimenjaka u BiH ...................................................................................................................................166 Tabela 38: Taksonomska raznovrsnost viih biljaka ....................................................................................................166 Tabela 39: Podruja koja su slubeno zatiena u BiH do 1. 1. 2012. ..................................................................170 Tabela 40: Spisak pokazatelja bioloke raznolikosti i njihov status ......................................................................172 Tabela 41: Prognoza emisija staklenikih plinova u BiH ............................................................................................189 Tabela 42: Ralanjivanje emisije staklenikih plinova, ukljuujui energetski sektor u BiH .......................190 Tabela 43: Rezultati laboratorijskih analiza hrane u BiH u razdoblju 2009-2011. ...........................................198 Tabela 44: Poreenje regije Tuzle s prosjenim koncentracijama ive u zraku u zagaenim podrujima u odnosu na nezagaena podruja svijeta .........................................................................................................................201 Tabela 45: Rezultati laboratorijskih analiza vode za pie u BiH u razdoblju 2009-2011. .............................216 Tabela 46: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na dravnom nivou ..........................................223 Tabela 47: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na nivou FBiH .....................................................224 Tabela 48: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na nivou RS-a .....................................................224 Tabela 49: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na nivou BD ........................................................224
16
Predgovor
Pred vama se nalazi prvi Izvjetaj o stanju okolia u Bosni i Hercegovini pripremljen uz podrku Fonda za dostizanje milenijskih razvojnih ciljeva i Programa Ujedinjenih nacija za okoli. Tim koji je bio zaduen za njegovu izradu imao je zahtjevan zadatak: prikupiti sve raspoloive podatke o stanju okolinskih medija, analizirati ih, istraiti dosadanji odgovor drutva, te ponuditi adekvatna rjeenja koja e pomoi u ouvanju prirodnog blaga ove zemlje. Bosna i Hercegovina, kao i sve druge zemlje, eli da svoje obaveze uskladi sa potrebama drutva, te da u meunarodnoj razmjeni informacija bude predstavljena na realan i korektan nain, kako bi mogla krenuti u realizaciju definiranih prioriteta. Poznavati pri tome stanje okolia predstavlja dobru osnovu svih buduih aktivnosti. Ovo je prvi izvjetaj koji sveobuhvatno analizira stanje okolia u Bosni i Hercegovini zasnovano na velikom broju podataka prikupljenih od kljunih institucija koje se bave monitoringom i zatitom okolia na svim nivoima. U njegovu izradu je bio ukljuen veliki broj strunjaka iz cijele BiH, akademska zajednica i nevladin sektor, ime su verificirani napori da se proizvede dokument koji e saeti sva raspoloiva znanja i ponuditi najbolja rjeenja. Izvjetaj uvodi sistematski pristup rjeavanju okolinskih pitanja kroz planiranje politika kojima e se moi odgovoriti potrebama drutva, te daje dragocjen doprinos uspostavljanju stalnog sistema praenja okolinskih podataka i odgovarajueg sistema planiranja poboljanja okolia baziranog na injenicama. Izvjetaj ima za cilj: da osigura relevantne, pouzdane i korisne informacije te povea svijest o pitanjima zatite okolia donositeljima odluka i iroj javnosti, podri to potpunije uvrtavanje okolinskih pitanja u ope ekonomske i sektorske procese donoenja odluka koje vode ka odrivijem koritenju i uinkovitijem ouvanju naih prirodnih resursa; te identificira probleme koji se trebaju rijeiti kroz okolinske politike. Osiguranje pouzdanih informacija o trenutnom stanju okolia e biti od pomoi dravnim i entitetskim vladama i ministarstvima, tvorcima politika i ostalim donositeljima odluka pri utvrivanju prioriteta u procesima donoenja upravljakih odluka koje e doprinijeti poboljanju postojeeg stanja okolia u BiH. Sve ovo za Bosnu i Hercegovinu predstavlja znaajan iskorak u naporima da se upravljanje okoliem uskladi i priblii evropskim praksama i na taj nain ubrza proces pristupanja Evropskoj Uniji. Takoer, elim da ovaj Izvjetaj slui svojoj namjeni, da se inkorporira u sve druge sektorske politike, planove, programe i projekte, te da, kao takav, postane glavna poluga u postizanju ciljeva zelene ekonomije i odrivog razvoja naeg drutva.
MINISTAR Mirko arovi
17
Akronimi i skraenice
BD - Brko distrikt BDP - Bruto domai proizvod (Gross Domestic Product) BiH Bosna i Hercegovina BPK5 - Biohemijska potronja kisika (Biochemical Oxygen Demand) CARDS - Pomo zajednici za rekonstrukciju, razvoj i stabilizaciju (Community Assistance, Development and Stabilisation) CBD - Konvencija o biolokoj raznolikosti (Convention on Biological Diversity) CDM - Mehanizam istog razvoja (Clean Development Mechanism) CFC - hlorofluorougljenikovodici (Chlorofluorocarbons) CORINAIR - Glavni inventar emisija u atmosferu (Core Inventory of Air Emissions) CORINE - Koordinacija informacija o okoliu (Coordination of Information on the Environment) CPI - Indeks potroakih cijena (Consumer Price Index) CSD - Komisija za odrivi razvoj (Commission on Sustainable Development) CSI Core Set pokazatelji (Core Set of Indicators) CTC - Ugljen tetrahloridi (Carbon tetrachloride) DCF - Forum za koordinaciju donatora (Donors Coordination Forum) DDE - Dihlor-difenil-dihloretilen (Dichlorodiphenyldichloroethylene) DDT - Dihlor-difenil-trihloretan (Dichlorodiphenyltrichloroethane) DIKTAS - Dinarski kraki sistem akvifera (Dinaric Karst Aquifer System) DNA - Imenovano nacionalno tijelo (Designated National Authority) EBRD - Evropska banka za rekonstrukciju i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development) EC Evropska komisija (European Commission) EEA - Evropska agencija za okoli (European Environment Agency) EIA - Procjena utjecaja na okoli (Environmental Impact Assessment) EIONET - Evropska mrea za okolinske informacije i praenje stanja okolia (European Environment Information and Observation Network) EPA - Sporazum o evropskom partnerstvu (European Partnership Agreement) EPR - Pregled stanja okolia (Environmental Performance Review) EQS Standardi kvaliteta okolia (Environmental Quality Standards) ERDF - Evropski regionalni razvojni fond (European Regional Development Fund) ESPOO - Konvencija o procjeni utjecaja na okoli u prekograninom kontekstu (Convention on Environmental Impact Assessment in a Transboundary Context) EU Evropska unija (European Union) EUR - Euro FAO - Organizacija za hranu i poljoprivredu pri UN-u (Food and Agriculture Organisation)
18
FBiH Federacija Bosne i Hercegovine FC - Fekalni koliformi (Faecal Coliforms) FHMZ Federalni hidrometeoroloki zavod (Federal Hydrometeorological Institute) FLIS - Anticipativne informacije i usluge (Forward-Looking Information and Services) FMERI Federalno ministarstvo energetike, rudarstva i industrije FMOIT Federalno ministarstvo okolia i turizma FMPU - Federalno ministarstvo prostornog ureenja FMPUO Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia FS - Fekalne streptokoke (Faecal Streptococci) GAINS - Interakcije i sinergije staklenikih plinova i zagaenja zraka (Greenhouse Gas-Air pollution Interactions and Synergies) GEF - Fond za globalni okoli (Global Environment Facility) GHG - Stakleniki plin (Greenhouse Gas) GIS - Geografski informacioni sistem (Geographic Information System) GMO - Genetiki modificirani organizmi (Genetically modified organisms) HCFC - Hidrohlorofluorougljici (Hydrochlorofluorocarbons) HFC - Hidrofluorougljici (Hydrofluorocarbons) HPI - Indeks ljudskog siromatva (Human Poverty Index) IA - Privremeni sporazum (Interim Agreement) ICT - Informaciona i komunikacijska tehnologija (Information and communication technology) IDA - Meunarodna razvojna asocijacija (International Development Association) IESCE - Meuentitetski upravni odbor za okoli (Inter-Entity Steering Committee for the Environment) IFC - Meunarodna finansijska korporacija (International Finanse Corporation) IFI Meunarodna finansijska institucija (International Finansial Institution) IMF - Meunarodni monetarni fond (International Monetary Fund) INC - Prvi nacionalni izvjetaj (Initial National Communication) IPA - Instrument pretpristupne pomoi (Instrument for Pre-Accession Assistance) IPCC - Meunarodni panel o promjeni klime (International Panel on Climate Change) IPPC - Integrirana prevencija i kontrola zagaenja (Integrated Pollution Prevention and Control) ISO - Meunarodna organizacija za standardizaciju (International Standards Organization) IUCN - Meunarodna unija za zatitu prirode i prirodnih resursa (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) JICA Japanska agencija za meunarodnu saradnju (Japan International Cooperation Agency) KFW - Njemaka razvojna banka (Kreditanstalt Fr Wiederaufbau) KM - Konvertibilna marka
1
FMPVS - Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia je sada transformirano u dva ministarstva: Federalno ministarstvo prostornog ureenja i Federalno ministarstvo okolia i turizma.
19
MAC - Centar za razminiranje (Mine Action Center) MBO - Mehaniko-bioloka obrada MCSD - Mediteranska komisija za odrivi razvoj (Mediterranean Commission on Sustainable Development) MDG - Milenijski razvojni ciljevi (Millennium Development Goals) MEA - Milenijska procjena ekosistema (Millennium Ecosystem Assessment) MEA - Multilateralni sporazum o zatiti okolia (Multilateral Environmental Agreement) MFC - Metil hloroform (Mmethl chromform) MHRR BiH - Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine (Ministry for Human Rights and Refugees of BiH) MIERRS - Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva Republike Srpske MIFF - Viegodinji indikativni finansijski okvir (Multi-annual Indicative Finansial Framework) MIPD - Viegodinji indikativni planski dokument (Multi-annual Indicative Planning Document) MKB - Meunarodna klasifikacija bolesti MLF - Multilateralni fond (Multilateral Fund) MPSVRS - Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srpske MPUGERS - Ministarstvo prostornog ureenja, graevinarstva i ekologije Republike Srpske MVTEO BiH - Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine NAP - Nacionalni akcioni program za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita (National Action Programme) NBSAP - Nacionalna strategija za bioloku raznolikost i akcioni plan (National Biodiversity Strategy and Action Plan) NCB - Nacionalni komitetski odbor (National Committee Board) NEAP BiH - Akcioni plan za zatitu okolia Bosne i Hercegovine (National Environmental Action Plan of BiH) NFP - Nacionalna kontakt toka (National Focal Point) NMVOC - Nemetanski hlapivi organski spojevi (Non-Methane Volatile Organic Compounds) NSCESD - Nacionalni upravni odbor za okoli i odrivi razvoj (National Steering Committee for Environment and Sustainable Development) NTFP - Nedrvni umski proizvodi (Non-timber Forest Products) NVO - Nevladina organizacija OA - Zvanina pomo (Official Aid) OCP - Organohlorni pesticidi (Organochlorine Pesticides) ODP - Potencijal oteenja ozona (Ozone Depleting Potential) OECD - Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj (Organisation for Economic Co-operation and Development) PCB - Polihlorirani bifenili (Polychlorinated Biphenyls) PFC - Perfluorougljici (Perfluorocarbons)
20
PHARE - Poljska i Maarska pomo za program ekonomske rekonstrukcije (Pologne Hongarie Assistance la Reconstruction des Economies) PM Lebdea estica (Particulate matter) POP - Trajni organski zagaivai (Persistent Organic Pollutants) PRTR - Registar isputanja i prenosa zagaenja (Pollutant Release and Transfer Register) RAPPAM - Brza procjena i prioritizacija upravljanja zatienim podrujima (Rapid Assessment and Prioritization of Protected Areas Management) RDB Crvena knjiga (Red Data Book) REC BiH - Regionalni centar za okoli za Bosnu i Hercegovinu (Regional Environmental Center for BiH) RHMZ Republiki hidrometeoroloki zavod (Republic Hydrometeorological Institute) RS - Republika Srpska SDC vicarska agencija za razvoj i saradnju (Swiss Agency for Development and Cooperation) SEA Strateka procjena okolia (Strategic Environmental Assessment) SEE - Jugoistona Evropa (South East Europe) SEIS - Zajedniki informacioni sistem za okoli (Shared Environmental Information System) SIDA - vedska razvojna agencija (Swedish Development Agency) SIS - Informacioni sistem za tlo/zemljite (Soil/Land Information System) SOOO - Supstance koje oteuju ozonski omota (Ozone Depleting Substances) SSP - Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju TC - Ukupni koliformi (Total Coliforms) TE - Termoelektrana UN Ujedinjene nacije (Organization of United Nations) UNCCD - UN konvencija o borbi protiv dezertifikacije (United Nations Convention to Combat Desertification) UNDAF - Okvir Ujedinjenih nacija za pomo u razvoju (United Nations Development Assistance Framework) UNDP Razvojni program UN-a (United Nations Development Programme) UNECE - UN Ekonomska komisija za Evropu (United Nations Economic Commission for Europe) UNEP - Program UN za zatitu okolia (United Nations Environment Programme) UNESCO - UN organizacija za obrazovanje, nauku i kulturu (United Nations Education, Science and Culture Organization) UNFCCC - Okvirna UN konvencija o klimatskim promjenama (United Nations Framework Convention on Climate Change) UNICEF UN Fond za djecu (United Nations Children's Fund) UNV Program volontera UN-a (United Nations Volunteers) UNWTO UN Svjetska turistika organizacija (United Nations World Tourism Organisation) USAID Agencija za meunarodni razvoj Sjedinjenih Amerikih Drava (United States Agency for International Development) USEPA Agencija za zatitu okolia SAD (US Environmental Protection Agency)
21
WB - Svjetska banka (World Bank) WFD - Okvirna direktiva za vode (Water Framework Directive) WHO - Svjetska zdravstvena organizacija (World Health Organisation) WQM - Praenje kvaliteta vode (Water Quality Monitoring) WTO - Svjetska trgovinska organizacija (World Trade Organization) WWF - Svjetski fond za prirodu (World Wide Fund for Nature)
22
Zahvale
Zahvaljujemo se dolje navedenim institucijama koje su podrale izradu Izvjetaja o stanju okolia u Bosni i Hercegovini 2012 kroz osiguravanje podataka, sudjelovanje na radionicama, te dostavu komentara:
Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine Agencija za sigurnost hrane Bosne i Hercegovine Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Save Bijeljina Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Trebinjice Trebinje Agencija za vodno podruje Jadranskog mora - Mostar Agencija za vodno podruje rijeke Save Sarajevo BHMAC BIHAMK Bosanskohercegovaki auto.moto klub Centralna banka Bosne i Hercegovine Direkcija cesta Federacije Bosne i Hercegovine Federalna uprava za geodetske i imovinsko - pravne poslove Federalna uprava za inspekcijske poslove Federalni hidrometeoroloki zavod Federalni zavod za agropedologiju Federalni zavod za poljoprivredu Sarajevo Federalni zavod za statistiku Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije Federalno ministarstvo okolia i turizma Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Federalno ministarstvo prostornog ureenja Fond za zatitu okolia Federacije Bosne i Hercegovine Fond za zatitu ivotne sredine Republike Srpske Food and Agriculture Organisation regionalni ured za Evropu i Centralnu Aziju Institut za hidrotehniku graevinskog fakulteta u Sarajevu Institut za javno zdravstvo Republike Srpske Institut za standardizaciju Bosne i Hercegovine Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva Republike Srpske Ministarstvo komunikacija i prometa Bosne i Hercegovine Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Republike Srpske Ministarstvo sigurnosti Bosne i Hercegovine Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju Republike Srpske Ministarstvo zdravlja i socijalne zatite Republike Srpske Nevladine organizacije (Centar za ivotnu sredinu Banja Luka, Eko akcija, Heinrich Bll Fondacija Bosna i Hercegovina)
23
Poljoprivredni institut Republike Srpske Republika uprava za inspekcijske poslove Republiki hidrometeoroloki zavod Republiki zavod za statistiku Republiki zavod za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea United Nations Development Programme - Bosnia and Herzegovina Uprava Bosne i Hercegovine za zatitu bilja Ured za veterinarstvo Bosne i Hercegovine Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo Zavod za javno zdravstvo Federacije Bosne i Hercegovine Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine Zahvaljujemo i ostalim institucijama i pojedincima koji nisu navedeni, a koji su takoer dali doprinos konanom oblikovanju ovog Izvjetaja.
24
Priprema Izvjetaja o stanju okolia u Bosni i Hercegovini 2012

Okoli je sloeni prirodni i drutveni pojam za podruje Zemlje kojeg su oblikovali i sadrajno ispunili sloeni prirodni i drutveni procesi. Okoli ine prirodno okruenje, tlo, zrak, voda, biosfera i izgraeni (vjetaki) okoli koji je nastao kao rezultat aktivnosti ljudskog faktora. Zakoni o zatiti okolia entiteta i Brko distrikta (BD) su osnovni zakonski akti koji definiraju i utvruju ciljeve, naela, mjere, odgovornosti, dokumente, finansiranje i nadzor zatite okolia u BiH, te propisuju obavezu nadlenih ministarstava da uspostave sistem informiranja o okoliu i omogue monitoring stanja okolia. Izvjetaj o stanju okolia u BiH 2012. (Izvjetaj) je prvi izvjetaj o stanju okolia u dravi BiH koji predstavlja jedan od osnovnih dokumenta zatite okolia u BiH. S obzirom da e u procesu pribliavanja i pristupanja BiH Evropskoj uniji okoli postati jedno od prioritetnih podruja, Izvjetaj e sigurno biti jedan od najvanijih pokazatelja prilikom procjene stanja okolia u buduim pregovorima BiH za pristup u lanstvo EU.
2 3
Svrha Izvjetaja o stanju okolia

Svrha ovog izvjetaja je prikazati kljune podatke o stanju okolia u BiH. Izvjetaj predstavlja obiman pregled stanja okolia i trendova, pritisaka i njihovog utjecaja na okoli, pokretaa tih pritisaka, te postojeih inicijativa za rjeavanje pitanja okolia. Osim ocjene ukupnog stanja okolia, Izvjetaj daje procjenu efikasnosti primijenjenih mjera za zatitu okolia, te identificira kljuna pitanja za zatitu i poboljanje stanja okolia. Budui da sadri i dokaznu osnovicu za razvoj stratekog pristupa za zatitu i poboljanje okolia u BiH, Izvjetaj je znaajan za tvorce politika i donositelje odluka. Koristei rezultate analiza, procjena i prorauna indikatora okolia provedenih u proteklom razdoblju na osnovu dostupnih podataka, Izvjetaj donosi pregled stanja do 2011. godine i predstavlja osnovu za procjenu stanja u narednom razdoblju. Izvjetaj ima za cilj: Osigurati donositeljima odluka i iroj javnosti relevantne, pouzdane i korisne informacije o pitanjima u vezi s okoliem; Poveati meu donositeljima odluka i u javnosti svijest o problemima zatite okolia; Podrati da se razmatranje pitanja o okoliu to potpunije uvrsti u ope ekonomske i sektorske procese prilikom donoenja odluka koje vode ka odrivijem koritenju i efikasnijem ouvanju naih prirodnih resursa; Identificirati probleme kojima se treba baviti kroz politike okolia s ciljem poveanja efikasnosti politika, te boljim definiranjem prioriteta, mjera i aktivnosti.
2
Zakon o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03 i 38/09), Zakon o zatiti ivotne sredine (Slubeni glasnik RS, br. 28/07, 41/08, 29/10). 3 Zakon o zatiti ivotnog okolia (Slubeni glasnik BD, br. 24/04, 1/05, 19/07, 9/09).
25
Pouzdane informacije o trenutnom stanju okolia pomoi e dravnim i entitetskim vladama, kao i ministarstvima, tvorcima politika i ostalim donositeljima odluka pri utvrivanju prioriteta, formuliranju politika i donoenju upravljakih odluka kojima e se poboljati postojee stanje okolia u BiH. Vrlo vana uloga u podravanju i pokretanju promjena u okoliu pripada zajednici. Izvjetaj, stoga, osigurava i iroj javnosti, ukljuujui poslovne elnike, zaposlenike, studente i sl., jasne i pristupane informacije o stanju okolia. Podizanjem svijesti, odnosno irenjem informacija, prvenstveno se eli postii bolje razumijevanje problema okolia unutar konteksta odrivog razvoja, doprinijeti formiranju miljenja o pitanjima okolia, promijeniti ponaanje drutva koje bi vodilo ka odrivosti, te pojaati uee javnosti u aktivnostima vezanim za okoli i donoenje odluka.
Metodologija izrade Izvjetaja i dostupnost podataka

Primijenjena metodologija izrade Izvjetaja odreena je, u prvom redu, karakteristikama problematike kojom se bavi zatitom okolia, te nivoom uspostavljenosti sistema zatite okolia u BiH. Pristup izrade se zasniva na meunarodno prihvaenom okviru za izvjetavanje o stanju okolia DPSIR metodologiji. Ovaj okvir pretpostavlja uzrono-posljedine veze meusobno povezanih komponenti drutvenih i ekonomskih sistema, te okolia. On prepoznaje lanac pokretakih mehanizama pojedinih pritisaka na okoli, posljedice tih pritisaka, tj. stanja okolia, to ima direktan utjecaj na ekoloki sistem, te uzrokuje niz indirektnih utjecaja. Svi ovi negativni utjecaji za posljedicu imaju odgovor drutva koji nizom mjera djeluje na sve karike lanca (Slika 1).
Slika 1: DPSIR metodologija
Prema DPSIR metodologiji, pokazatelji koji kvantificiraju informacije o okoliu i pomau boljem razumijevanju sloenih problema okolia, pripadaju jednoj od sljedeih kategorija:
26
Pokretake snage, tj. Driving forces (D) osnovni pokretaki mehanizmi negativnih utjecaja (npr. demografija, ekonomski razvoj, poljoprivreda, energetika, industrija, transport, turizam i dr.);
Pritisci, tj. Pressures (P) posljedice djelovanja pokretakih snaga (npr. urbanizam, proizvodnja otpada, prekomjerna upotreba resursa, emisije u zrak, vodu i tlo i dr.); Stanje, tj. State (S) trenutno stanje okolia, kao posljedica pritisaka, predstavlja kombinaciju fizikih, hemijskih i biolokih uvjeta (npr. stanje kvaliteta zraka, vode i tla, stanje ekosistema i dr.);
Utjecaj, tj. Impact (I) - promjene stanja mogu imati okolinski ili ekonomski utjecaj na funkcioniranje ekosistema, ljudsko zdravlje te na ekonomsku i socijalnu efikasnost drutva; Odgovor, tj Response (R) - mjere i instrumenti koje drutvo/drava provodi ili planira da provodi s ciljem da pobolja stanje okolia (politike, zakonodavstva, ekonomske mjere, tehnike mjere i dr.).
Izvjetaj je strukturiran tako da s jedne strane daje prikaz uzroka, pritisaka i posljedica oneienja, a s druge strane odgovora politika koje su izraene s ciljem da se smanje negativni utjecaji ljudskih aktivnosti na okoli, te efikasnosti njihovog provoenja. Izvjetaj se zasniva na podacima koji su dostupni iz raznih izvora, proraunima koji su izvedeni iz prikupljenih podataka i profesionalnim analizama. Kvalitet ovog izvjetaja je u direktnoj vezi s kvalitetom dostupnih podataka i informacija. Postoji veliki nesrazmjer u dostupnosti podataka izmeu pojedinih oblasti. S jedne strane, podaci o okoliu se znatno bolje prate u nekim podrujima, mjerenja se provode sistemski te se podaci prikupljaju tokom godina, dok u drugima nije tako. S druge strane, dio potrebnih podataka do sada nije bio prepoznat kao vaan za problematiku zatite okolia, pa u nekim oblastima podaci djelimino ili u potpunosti izostaju. Osnovni problemi u vezi s evaluacijom podataka koji su koriteni u ovom izvjetaju su nedostatak sistemskog mjerenja, nepostojanje zakonske obaveze prikupljanja podataka, rascjepkanost odreenih podataka po razliitim izvorima (agencije, institucije, uprave, kompanije) i nepostojanje svih potrebnih podataka. U pojedinim sluajevima problem je predstavljala neusklaenost slubenih podataka BiH s podacima iz drugih izvora (studija, planova, ili podataka prikupljenih od vlasnika podataka), meutim, u tim sluajevima, u ovom izvjetaju su koriteni podaci koji imaju zvanini status. U nedostatku zvaninih podataka, za pojedina podruja su koriteni podaci dostupni u literaturi, te relevantna strateka, planska i studijska dokumenta.
Vanost okolinskih pokazatelja i strategija njihovog izbora

S ciljem da se informacije to jednostavnije razmijene i koriste u cjelokupnom procesu planiranja i razvoja sektora okolia, stanje okolia prezentirano u ovom izvjetaju je odreeno koritenjem indikatorskog pristupa. Okolinski pokazatelji (indikatori) su jako koristan alat za kvantificiranje fizikih pokazatelja stanja okolia, te praenje statusa i promjena u okoliu. Ispravno odabrani pokazatelji mogu ukazati na kljune razvojne trendove, pomoi pri opisivanju uzroka i efekata okolinskih uvjeta, te pratiti i procijeniti provoenje okolinih politika i strategija. Pokazatelji pretvaraju sloene podatke u informacije koje se koriste za analizu postojeih podataka i trendova, politiko donoenje odgovarajuih rjeenja i odluka za upravljanje na osnovu dokaza, kao i za potrebe istraivanja i ire javnosti.
27
Pokazatelji u ovom izvjetaju su odabrani na osnovu dostupnosti, vanosti za ocjenu stanja u kojem se nalazi relevantno podruje i na osnovu toga da li se nalaze na spisku osnovnih pokazatelja Evropske agencije za okoli (EEA), odnosno tzv. CSI listi . Odabrani pokazatelji su zapravo trenutno dostupni pokazatelji bitni za osnovne probleme okolia, a njihov osnovni zadatak je da potpomognu budue poreenje vrijednosti pokazatelja iz razliitih ciklusa procesa razvoja sektora okolia i mjerenja u naoj promjenljivoj ivotnoj sredini. S obzirom da je ovo prvi izvjetaj o stanju okolia BiH, on predstavlja nulto stanje koje e biti osnova za praenje i ocjenu napretka u podruju zatite okolia u sljedeim razdobljima.
4
Proces izrade Izvjetaja

Proces izrade Izvjetaja se odvija u sklopu trogodinjeg programa Fonda za milenijske razvojne ciljeve (eng. Millenium Development Goals Fund - MDG-F) pod nazivom Integriranje upravljanja okoliem: Povezivanje aktivnosti na lokalnom i dravnom nivou u BiH, koji zajedniki provodi pet UN agencija (UNDP, UNEP, UNESCO, FAO, UNV). Izvjetaj je izradilo Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH u saradnji s nezavisnim konsultantima (Enova d.o.o. Sarajevo i austrijska Agencija za zatitu okolia). Izvjetaj je izraen na osnovu detaljne analize, uz koritenje metodologije koju je preporuila Evropska agencija za okoli (DPSIR) iji okvir osigurava praenje i planiranje sektora okolia na ciklikoj osnovi. Izvjetaj se izrauje za svaki od ciklusa s ciljem da se ocijeni stanje okolia za dati ciklus, to ujedno predstavlja referentne vrijednosti okolinskih pokazatelja za naredni ciklus koji, u procesu razvoja sektora okolia, ima za cilj da popravi referentne vrijednosti pokazatelja iz prethodnog ciklusa. Najbolje dostupne informacije su, koliko je to bilo mogue, koritene s ciljem da se odaberu komponente procjene, te da se odrede stanja i trendovi sa to je mogue veom preciznou. Koriteni su podaci se iz irokog spektra izvora podataka (navedeni u Izvjetaju) i uz obimne konsultacije sa strunjacima iz raznih naunih disciplina. Osim toga, proces izrade izvjetaja proveden je uz potivanje principa participativnog planiranja, odnosno principa sudjelovanja svih zainteresiranih strana u sektoru okolia. Na taj nain je, sudjelovanjem predstavnika relevantnih institucija iz svih segmenata okolia, te primjenom intersektorskog pristupa, osigurano koritenje aktuelnih dostupnih podataka o okoliu. S obzirom da u BiH ne postoji jedinstveni informacioni sistem monitoringa okolia, do podataka se moralo doi analizom, a u nekim segmentima i primjenom pretpostavki i procjena. Osiguranje dostupnosti i kvaliteta podataka nunih za sistemsko praenje stanja okolia zavisi od uspostavljanja sveobuhvatnog sistema monitoringa, to predstavlja vrlo zahtjevan zadatak, ali i jedan od prioritetnih ciljeva u narednom razdoblju. Izrada i usvajanje liste okolinskih pokazatelja na nivou BiH jedan je od preduvjeta za definiranje provoenja monitoringa, uspostavljanja mrea mjernih stanica, kao i samog informacionog sistema monitoringa stanja okolia. Drugi vaan segment informiranja o okoliu svakako predstavlja proces razmjene podataka, pa je jedan od primarnih zadataka i uspostavljanje sistema obaveza i odgovornosti za dostavljanje podataka o okoliu izmeu relevantnih entitetskih organa i organa BD koji su nadleni za pojedine komponente okolia.
CSI Core Set of Indicators.
28
Forma Izvjetaja i sadraj

Pri izradi Izvjetaja koriten je uobiajen pristup izrade slinih izvjetaja veine drava EU. S obzirom da ovaj izvjetaj predstavlja nulto stanje na osnovu kojeg e se u narednim razdobljima vriti praenje i ocjena napretka u podruju zatite okolia, ono je po obimu neto ire, kako bi se na jednom mjestu prikazalo i obradilo to vie podataka. Struktura razrade poglavlja 2, 3 i dijelom poglavlja 4 je ista i obuhvata kratak uvod u podruje, ocjenu stanja prikazanu na osnovu pokazatelja, zakljuke i preporuke za poboljavanje procesa monitoringa i izvjetavanja, kao i stanja okolia openito. SADRAJ IZVJETAJA Izvjetaj se sastoji od est glavnih poglavlja:
1 Uvodne informacije o BiH daju pregled geografskih i klimatskih svojstava, historijske i

politike pozadine te kulturnog naslijea.
2 Drutveno-ekonomski pokretai i pritisci je poglavlje koje se bavi pokretakim snagama i

pritiscima kojima drutveno-ekonomske aktivnosti djeluju na okoli.
3 Stanje i trendovi u okoliu je poglavlje koje daje procjenu stanja i trendova koji su rezultat
pritisaka na okoli za sedam oblasti: umski resursi, resursi zemljita i tla, resursi povrinskih i podzemnih voda, mineralni resursi, bioloka i pejzana raznolikost, zagaenost zraka i oteenje ozonskog omotaa, te klimatske promjene.
Sigurnost okolia i zdravlje ljudi je poglavlje koje daje prikaz prirodnih i katastrofa izazvanih ljudskim djelovanjem, obrauje postkonfliktna pitanja i prekogranine utjecaje na okoli, te analizira utjecaj stanja u kojem je okoli na ljudsko zdravlje.
Odgovori politika se odnose na upravljanje okoliem, politiku okolia, praenje promjena, obrazovanje o okoliu, podizanje svijesti javnosti o okoliu, te na uee javnosti u ouvanju okolia u BiH. Zakljuci i put ka budunosti je poglavlje koje daje glavne zakljuke Izvjetaja s obzirom na stanje u oblasti okolia, raspoloivost podataka i procedure izvjetavanja, te budue preporuke za izvjetavanje o okoliu.
29
Saetak
Nivo drutvenih i ekonomskih pritisaka na okoli u Bosni i Hercegovini (BiH) u posljednje dvije decenije uvjetovan je razvojem zemlje koji je bio obiljeen posljedicama ratnih dogaanja, procesom tranzicije te poetkom uvoenja evropskih standarda nunih za proces pridruivanja Evropskoj uniji (EU). BiH, kao zemlja u tranziciji, u poslijeratnom razdoblju suoava se sa velikim brojem drutvenih, ekonomskih i drugih problema, meu kojima se problem zatite okolia istie kao jedan od kljunih, a ije rjeavanje predstavlja veliki izazov. Kao centar teke industrije te sirovinska i energetska baza bive Jugoslavije, BiH je u predratnom razdoblju bila izloena ozbiljnim zagaenjima svojih baznih prirodnih resursa vode, tla i zraka. U ratnom razdoblju, od 1992. do 1996. godine u BiH dolo je do pada privrednih aktivnosti u svim sektorima, a drava je iz rata izala sa potpuno devastiranom infrastrukturom i industrijom, te razorenom ekonomijom. Rat je kao posljedicu ostavio veliki broj miniranih podruja, velike koliine razliitih vrsta otpada, hiljade hektara posjeene ili unitene ume i itd. Iako u poslijeratnom razdoblju, usmjerenom na oivljavanje privrednih aktivnosti, zatita okolia nije bila jedan od prioriteta razvoja, proces prikljuivanja BiH lanstvu u EU pridonio je unaprjeenju politike zatite okolia. Imajui u vidu znaaj okolia za ekonomski razvoj, zdravlje ljudi i drutvenu uravnoteenost, BiH je u protekloj deceniji poduzela niz aktivnosti za rjeavanje glavnih okolinskih pitanja. U okviru Akcionog plana za zatitu okolia BiH (NEAP BiH) iz 2003. godine definirana su prioritetna podruja, glavni ciljevi politike zatite okolia, te je razraen niz mjera za postizanje postavljenih ciljeva, a ciljevi koji su do sada ostvareni razlikuju se u pojedinim sektorima.
Kratak pregled stanja okolia

Stanovnitvo i urbanizacija Prostor BiH obiljeava izuzetna prirodna, pejsana i arhitektonska raznolikost. Raznolikost prostora i procesa u njemu bila je pod utjecajem niza historijskih okolnosti. Na raskru izmeu Istoka i Zapada, BiH je oduvijek bila mjesto susreta raznih kultura, nacija i civilizacija. Trenutno u BiH ivi oko 3,9 miliona ljudi. Slubeni popis nije obavljen od 1991. godine, to predstavlja prepreku za planiranje u mnogim drugim oblastima. Sve informacije uz koje se spominje pojam po stanovniku su zapravo procjene, a ne stvarno izmjereni podaci. Stanovnitvo u BiH stari. Stope fertiliteta su niske, a stopa nezaposlenosti radno sposobnog stanovnitva je 27,2%, to moe imati negativne implikacije za buduu ekonomsku stabilnost. Neravnomjeran razvoj urbanih i ruralnih sredina te visoka stopa siromatva bitne su pokretake snage degradacije okolia. Urbana podruja stalno su u porastu, pa se, uprkos opadanju ukupnog broja stanovnitva, u tim podrujima i prometnim koridorima koji ih povezuju, nastavlja trend koncentracije stanovnitva. U pogledu prostornog ureenja, u BiH jo uvijek nedostaje veliki broj prostornih i urbanistikih planova. RS je usvojila prostorni plan (Prostorni plan RS 2008.-2015.), dok je Nacrt Prostornog plana FBiH 2008-2028 jo uvijek u proceduri usvajanja. Bespravna gradnja predstavlja veliki problem u cijeloj BiH, to je rezultat nedostatka mehanizama planiranja, provoenja i kontrole kao i znaajnih drutveno-ekonomskih faktora, te raseljavanja ljudi tokom rata. Energetika, rudarstvo i industrija
30
Energetski sektor u BiH je jedan od kljunih elemenata privrede. Glavni domai izvori energije su ugalj i hidro potencijal, dok se prirodni plin i nafta uvoze. U razdoblju od 1995. do 2008. godine u BiH je zabiljeen rast potronje energije i to godinjom stopom od 3,14%. Potronja finalne energije po stanovniku u 2008. godini iznosila je 0,62 ktoe, to je nie od istog prosjeka u Evropskoj uniji (2,23 ktoe/stan). Potronja energije iz obnovljivih izvora u istoj godini iznosila je 575 ktoe, to je 9,59% ukupne potronje primarne energije, dok najvei dio otpada na fosilna goriva (ugalj 64,47%, nafta 22,42%, plin 5,89%). Veina obnovljivih izvora temelji se na hidro potencijalu i biomasi, dok su potencijal sunca, vjetra i geotermalni potencijal nedovoljno istraeni i ne koriste se u dovoljnoj mjeri. Ipak, potrebno je naglasiti da je u razdoblju 1995 - 2008, godinji rast potronje energije iz obnovljivih izvora iznosio 1,32%. Ovaj trend porasta je ohrabrujui znak budui da je ovo kljuno podruje u koje se moraju uloiti dodatni napori kako bi se smanjila potronja fosilnih goriva i poboljala zatita okolia. Industrijski sektor u BiH odlikuje se niskom produktivnou i slabom konkurencijom. Ovakva situacija bosanskohercegovake industrije uzrokovana je, s jedne strane, razaranjima tokom rata i gubitkom prijeratnih trita, dok se sa druge stane ne mogu zanemariti posljedice prijanjeg modela razvoja privrede koji se zasnivao na iskoritavanju prirodnih resursa. Energetika i industrija su sektori s velikim utjecajem na okoli. Jedan od globalno prihvaenih pokazatelja negativnih utjecaja ovih sektora na okoli je emisija staklenikih plinova, posebice CO2, koji je najzastupljeniji. Ukupna emisija ekvivalentnog CO2 u BiH 1990. godine je iznosila 34 miliona tona, meutim jo uvijek nema novijih podataka o emisijama staklenikih plinova na dravnom nivou. Rudnici uglja su vaan dio energetskog sektora, meutim rudarstvo u BiH se suoava sa ozbiljnim okolinskim problemima zbog izuzetno male panje koja se pridaje tom sektoru kao i nedostatka finansijskih sredstava. Ugalj u BiH se vadi na povrini od 18.000 ha, dok se otpadni materijali odlau na povrini od skoro 6.000 ha. Na tim lokacijama uglavnom su unitene livade, obradivo zemljite i ume. Iako se kod veine rudnika tehnoloke otpadne vode obrauju u talonicama, u odreenom broju rudnika ove vode se ne preiavaju prije nego se ispuste u vodene tokove, ve se isputaju direktno u kanalizaciju ili septike jame. Samo jedan rudnik ima postrojenje za obradu otpadnih voda. Poljoprivreda, ribarstvo i akvakultura U odnosu na ukupnu povrinu poljoprivrednog zemljita u BiH, povrina obradivog zemljita se smanjuje, dok se povrina neiskoritenog i neobraenog zemljita se poveala izmeu 45 i 49% u odnosu na ukupnu povrinu obradivog zemljita. Navodnjava se samo 1% obradivog zemljita, to je beznaajno u usporedbi sa veinom zemalja EU. Proizvodnja itarica, povra, industrijskog i krmnog bilja se prilino smanjila u odnosu na predratni period. Iako organska proizvodnja nije rasprostranjena, postupno se poveava svake godine. Utjecaj poljoprivrede na okoli oituje se u oneienju tla i voda, te u doprinosu globalnom zagrijavanju zbog emisije staklenikih plinova. Emisije staklenikih plinova iz sektora poljoprivrede u razdoblju 2005-2010 imaju trend laganog rasta, no jo uvijek nisu blizu razina emisija iz 1990. godine. S obzirom da poljoprivredu BiH odlikuju mala i podijeljena imanja, loa tehnika oprema na imanjima, slabo koritenje agrarnih inputa, procjenjuje da trenutni utjecaji ovog sektora na okoli nisu veliki u usporedbi sa nekim drugim sektorima. Riblja fauna je relativno dobro istraena u BiH. Akvakultura u BiH najveim dijelom obuhvaa uzgoj slatkovodne ribe vrste Salmonidae (kalifornijska pastrmka, potona pastrmka i potona zlatovica) i
31
vrste Cyprinidae (aran, amur, bijeli tolstolobik i som). Najee morske vrste su brancin, komara i koljke (dagnje i kamenice). Iako dosta prijeratnih kapaciteta nije u funkciji, uzgoj ribe u BiH, uglavnom slatkovodne, biljei stalni rast. Transport i infrastruktura Transport robe i putnika u BiH je u konstantnom porastu. Najvaniji oblici transporta u BiH su cestovni i eljezniki. Transport putnika uglavnom je vezan za cestovni saobraaj, dok se dobar dio transporta robe odvija eljeznikim saobraajem. Vodni transport je slabo razvijen i nema velik utjecaj na ukupni transport ljudi i robe. Zrani transport je takoe nedovoljno razvijen, mada se napredak ostvaruje uz male pomake. Negativan utjecaj saobraaja na okoli oituje se u stalnom poveanju emisija tetnih materija u zrak, to je posljedica stalnog porasta broja motornih vozila, tj. potronje motornih goriva, te akcidenata pri prijevozu. Motorna vozila su jedan od glavnih zagaivaa zraka u veim urbanim centrima, pri emu uveliko doprinosi veliki broj starih vozila. Veina registriranih vozila u BiH (74%) je starija od 10 godina. Iako e izgradnja autoputa koridora VC, koja e se intenzivirati u narednom razdoblju, znaajno poboljati uvjete cestovnog saobraaja unutar drave i osigurati bolju povezanost BiH sa drugim evropskim dravama, ovim zahvatima neminovno dolazi do smanjivanja i presijecanja prirodnih stanita. S druge strane, poboljanjem cestovnih uvjeta, smanjit e se broj saobraajnih nesrea i njihov utjecaj na ljudski ivot i zdravlje, kao i broj manjih i veih materijalnih teta. Iako je u razdoblju 2006-2008 zabiljeen trend poveanja saobraajnih nesrea, iza 2008. godine, uprkos konstantnom poveanju intenziteta saobraaja, biljei se konstantni pad broja nesrea, pogotovo onih sa smrtnim ishodom. Turizam Turizam je jedna od najbre rastuih djelatnosti na svijetu, a u BiH predstavlja vanu odrednicu razvoja. Uprkos tome, sistematsko vrednovanje i zatita svih turistikih potencijala i resursa se nisu ostvarili. Porast turistikog saobraaja i gradnja novih smjetajnih kapaciteta koja nije praena odgovarajuom infrastrukturom razlog su sve veih pritisaka na okoli. S obzirom da se mnogi boravci turista u BiH ne prijave, a sistem registracije dolazaka je vrlo kompliciran i nije prilagoen turistima koji se kratko zadravaju te borave u privatnom smjetaju. Stoga, raspoloivi statistiki podaci ne oslikavaju stvarno stanje turizma u BiH te se smatra da je broj turista mnogo vei od onog koji je prikazan u zvaninim podacima. Kao turistiko odredite, BiH biljei godinji porast u broju dolazaka stranih turista tokom proteklih godina za 4-6%. Ipak, broj turista na planinama tokom zime je zadnjih godina bio znatno smanjen zbog visokih temperatura i nedostatka snijega. Upravljanje otpadom Otpad je openito jedan od najveih okolinskih problema u BiH. Od 2003. godine, proizvedeni komunalni otpad u BiH je u stalnom porastu, a do 2010. dosegao je iznos od 396 kg po stanovniku. Stepen pokrivenosti uslugama zbrinjavanja otpada iznosi 68%. Prikupljanje otpada veinom vre komunalna preduzea koja su u punom ili djelominom vlasnitvu drave, te u manjem broju privatne kompanije koje imaju ugovor sa opinama. Pouzdani statistiki podaci o proizvodnji ambalanog otpada u BiH ne postoje, ali se procjenjuje da godinja koliina ambalanog otpada iznosi oko 240.000 tona. Osim otpadnih eljeznih i neeljeznih materijala, sadanji nivo reciklae u BiH je nizak u poreenju sa razvijenim zemljama. Od ukupne koliine komunalnog otpada manje od 5% reciklabilnog materijala se izdvaja, dok se 95% mijeanog komunalnog otpada odlae na odlagalitima.
32
U 2010. godini u BiH je bilo registrirano 92 opinska odlagalita otpada. Niti jedna spalionica ili MBO postrojenje nije u funkciji u BiH, tako da je odlaganje i dalje glavna opcija zbrinjavanja komunalnog otpada. Meutim, zbog ogranienih kapaciteta za odlaganje i niske javne svijesti o adekvatnom upravljanju otpadom, u BiH je prisutan veliki broj nelegalnih odlagalita. Osim nekoliko uspostavljenih regionalnih odlagalita, otpad se veinom odlae na neadekvatan nain i predstavlja rizik po okoli i zdravlje ljudi. Strateki dokumenti i planovi iz oblasti upravljanja otpadom zahtijevaju uspostavu regionalnih sanitarnih odlagalita te sanaciju i zatvaranje postojeih opinskih odlagalita otpada, meutim, u mnogim regijama BiH to pitanje jo uvijek nije rijeeno. Zbog nedostatka adekvatnih postrojenja za obradu i odlaganje, neopasni i opasni otpad iz proizvodnih djelatnosti, kao i medicinski otpad, vrlo esto zavre na postojeim opinskim odlagalitima otpada. Stoga je velik dio opasnog proizvodnog otpada i ostalih posebnih kategorija opasnog otpada usmjeren na izvoz. Koliina izvezenog opasnog otpada u 2009. godini iznosila je 4.870 tona, a glavne izvozne destinacije su Austrija, Francuska i Slovenija. Prema zakonodavstvu koje regulira oblast upravljanja otpadom, uvoz opasnog otpada u BiH radi odlaganja je zabranjen.
umski resursi ume su vaan prirodni resurs u BiH i 80% uma, ili 2,18 miliona hektara, je u dravnom vlasnitvu. umski pokriva se protee na 50% ukupne teritorije BiH i jednako je rasprostranjen na oba entiteta. Veina umskih podruja su klasificirana kao visoke ume. Prva inventura uma u BiH je provedena u periodu izmeu 1964. i 1968. godine. Nova inventura uma je zapoeta 2006. godine i trenutno je u zavrnoj fazi. Oekuje se da podaci koji e proistei iz nove inventure uma posluiti kao solidna osnova za praenje stanja uma u narednom razdoblju. BiH ima dugu tradiciju koritenja drvnih resursa. Prije rata, godinja koliina posjeenog drveta je iznosila izmeu 5,5 i 6,5 miliona m, dok se danas kree oko 4,5 miliona m godinje. Osim umskih poara koji su najvea prijetnja umama i biolokoj raznolikosti openito, negativan utjecaj na upravljanje umskim resursima predstavlja i prisutnost mina. Zbog nepristupanosti pojedinih podruja, mogunosti tretiranja i sanacije uma unutar ovih podruja u svrhu odranja zdravlja stabala ili zatite od poara su male. Resursi zemljita i tla Degradacija tla je u porastu, a promjene u koritenju zemljita i gubici poljoprivrednog zemljita izazvani su naglom urbanizacijom, industrijalizacijom i promjenama u komercijalnom razvoju. Povrinski kopovi ili povrinska eksploatacija mineralnih ruda su ostavili oko 15.000 ha oteenog zemljita u BiH, dok odloeni lebdei pepeo i ljaka zauzimaju povrinu od oko 250 ha. Otpad se odlae na velikim podrujima plodnog poljoprivrednog zemljita, ime se iskljuuje mogunost poljoprivredne proizvodnje. Glavne osobine zemljita u BiH su nizak sadraj humusa i hranjivih ubriva, tla su uglavnom plitka, a na oko 14% teritorija postoji viak vode. Kisela tla zauzimaju 1/3 zemljita u BiH. Budui da vie od 80% BiH ine tereni sa nagibom veim od 13%, erozija izazvana vodom je sve prisutniji problem. S obzirom da ne postoje posebni zakonski propisi koji direktno reguliraju ovu oblast, u BiH ne postoji sistematsko praenje kvalitete tla. Jedan od najvanijih problema je odnos drutva prema zemljitu odnosno nedovoljno razvijena svijest o znaaju tla, to dovodi do nedovoljnog broja razvijenih politika za zatitu tla. Donoenje odgovarajue zakonske regulative, postavljeno je kao jedan od osnovnih
33
preduvjeta za ostvarivanje ciljeva koji bi ublaili navedene nepovoljne trendove, no ono se sporo odvija. Vodni resursi BiH spada u drave koje imaju dobru raspoloivost vodnih resursa koji se u velikoj mjeri prihranjuju iz izvorita, sa gustom rijenom mreom u slivnom podruju rijeke Save i manje razvijenom mreom u slivu Jadranskog mora, te sa znaajnim podzemnim krakim tokovima. BiH je zemlja bogata vodama, meutim ukupna koliina vode nije jednako rasporeena ni u prostornom ni u vremenskom pogledu. Kada je u pitanju kvaliteta povrinskih voda, stanje rijeka u BiH generalno je dobro s obzirom na sadraj kiseonika u vodi, iako je rijeka Bosna zagaenija od ostalih rijeka. Prema prosjenim vrijednostima, koncentracija nitrata u rijekama u BiH u razdoblju 2000-2008 nije velika to je uglavnom rezultat sporog razvoja poljoprivrede i industrije. Meutim, rijeke koje se nalaze u regijama sa razvijenijom industrijom, poput rijeke Spree, biljee visoke koncentracije nitrata. Ukupno godinje zahvatanje vode za javno vodosnabdijevanje iznosi oko 1% godinjih obnovljivih resursa vode. Podzemne vode i izvori su posebno vani, jer se oni uglavnom koriste za snabdijevanje pitkom vodom (89%), dok 10,2% vode dolazi iz rijeka, a 0,8% iz jezera i umjetnih akumulacija. Postotak broja stanovnika FBiH prikljuenog na javno vodosnabdijevanje iznosi 60%, a u RS 57%. Gubici u vodovodnoj mrei obino iznose vie od 30%, a stopa nenaplaene vode kree se od 25% do 75%. Prema procjenama iz stratekih dokumenata, samo je 33% stanovnitva prikljueno na sistem javne kanalizacije, dok samo nekoliko opina u FBiH i jedna u RS imaju operativne pogone za obradu otpadnih voda. Ostatak se isputa direktno u vodna tijela. Praenje kvalitete kopnenih i obalnih voda za kupanje se ne obavlja sistematski, ve prema trenutnim potrebama i raspoloivim finansijskim sredstvima, dok se sistematsko praenje kvalitete podzemnih voda ne obavlja na zadovoljavajui nain. Mineralni resursi Veina vanijih ugljenih basena u BiH su otkriveni prije vie od stotinu godina i uglavnom su dobro istraeni. U nekima se proces eksploatacije uglja odvija preko stotinu godina. Ukupne geoloke rezerve uglja u BiH se procjenjuju na 5,647 milijardi tona. Najznaajnije rezerve mrkog uglja nalaze se u centralnoj BiH, Banoviima, Ugljeviku, Miljevini i Kamengradu, a lignita u Kreki, Gacku, Stanarima, Bugojnu, Livnu i Duvnu (Tomislavgrad). Ovi baseni predstavljaju postojee i budue potencijale za proizvodnju termalne energije. U BiH postoji veliki broj leita rude eljeza, ije se rezerve procjenjuju na 450 miliona tona. Istraene rezerve soli iznose 370 miliona tona, dok su eksploatacijske rezerve procijenjene na 54,72 miliona tona. Osim ovih nalazita, u BiH su prisutna i nalazita drugih vrsta ruda metala (olovo, cink, srebro, mangan, antimon, bakar, iva) i nemetala (magnezit, barit, boksit). Brojna su i nalazita kamena sa dobrom perspektivom za znaajno poveanje postojee proizvodnje i prerade kamena. Geotermalni potencijali u BiH jo uvijek nisu dovoljno istraeni, a procijenjeni ukupni mogui instalirani kapacitet geotermalnih izvora na 44 lokacije je 9,25 MWt ako se posmatra samo mogunost grijanja prostora, odnosno 90,2 MWt ako se posmatra geotermalna energija za grijanje prostora i rekreativne i balneoloke potrebe. Bioloka i pejzana raznolikost
34
Bogatstvo ivog svijeta u BiH je rezultat ekoloke heterogenosti prostora, geomorfoloke i hidroloke raznolikosti, posebne geoloke prolosti i klimatske raznolikosti. Odlikuje ga visok stupanj endeminih i reliktnih oblika ivih organizama. U BiH je identificirano vie od 5.000 vrsta i podvrsta vaskularnih biljaka, vie od 100 vrsta riba te preko 320 vrsta ptica i drugih elemenata bioloke raznolikosti. Meutim, podaci o biolokoj raznolikosti BiH su oskudni, a sredinje ili koordinacijsko tijelo odgovorno za praenje stanja bioloke raznolikosti jo uvijek ne postoji. Takoe, ne postoje podaci o veini opeprihvaenih pokazatelja za praenje stanja bioloke raznolikosti. Teritorija na kojoj se nalaze zatiena podruja u BiH je relativno mala, a postotni udio takve teritorije u odnosu na ukupnu teritoriju BiH je jako nizak i daleko ispod evropskog prosjeka. Kvalitet zraka Hidrometeoroloki zavodi u FBiH (Sarajevo) i u RS-u (Banja Luka) redovno vre praenje kvalitete zraka. Zavodi utvruju kvalitativne i kvantitativne osobine zraka u osnovnoj mrei meteorolokih stanica (Sarajevo, Ivan Sedlo, Tuzla, Zenica, Mostar i Banja Luka), iako je ona nedovoljna da se dobije prava slika o stanju kvalitete zraka za itavu BiH. U posljednje vrijeme dolo je do znaajnog napretka u praenju i izvjetavanju o kvaliteti zraka (ugradnje stanica za on-line praenje i redovno izvjetavanje EIONET mrei unutar Evropske agencije za okoli), meutim, da bi se dobila potpunija slika o stanju kvalitete zraka u BiH, potrebno je prikupiti i analizirati vie podataka sa vie razliitih stanica u dravi. Zagaenje zraka u BiH uglavnom potjee od industrijskih aktivnosti i saobraaja. Emisije iz industrijskih procesa smanjile su se u odnosu na prijeratno razdoblje, a s obzirom da do sada nije dosegnut prijeratni nivo proizvodnje, stanje kvalitete zraka u BiH je povoljnije nego prije 90-tih godina. Meutim, konstantnim poveanjem saobraaja, dolazi do poveanih emisija ispunih plinova, to najvei utjecaj ima u veim urbanim centrima. Zbog specifinih klimatskih uvjeta i toplinskih inverzija, zagaenje zraka je znatno vie u zimskim mjesecima, i to u mnogim veim gradskim centrima u BiH, a posebno u gradovima koji su smjeteni u dolinama gdje zagaenje biva zarobljeno due vremensko razdoblje. Osjetan napredak je ostvaren u smanjenju i ukidanju potronje supstanci koje oteuju ozonski omota (SOOO). Potencijal oteenja ozona u BiH smanjio se za preko 90% izmeu 2002. i 2008. godine, zbog provoenja Montrealskog protokola. Klimatske promjene Globalne klimatske promjene oituju se u porastu srednjih godinjih temperatura, s jedne strane, te istodobnom smanjenju oborina, s druge. Klimatski podaci za BiH, koji su predstavljeni u Prvom nacionalnom izvjetaju o klimatskim promjenama u BiH, ukazuju na promjene uoene oko Mediteranskog mora i na Balkanu. Model koriten u izvjetaju prognozira da e BiH i dalje pogaati globalno zagrijavanje sa prosjenim poveanjem od 0,7 do 1,6C po 1C globalnog poveanja, te da e se koliina padavina u regiji smanjiti, posebno u ljetnom razdoblju to e dovesti do poveanih sua. Zbog relativno niske ukupne proizvodnje i potronje energije kao i niske proizvodnje i potronje energije po stanovniku, BiH je i dalje mali emiter GHG-a sa ukupno 24,14 Mt CO2 eq u 2005. Uprkos tome, drava treba pronai nain da ublai emisije i da se adaptira na sadanje klimatske promjene i njihove posljedice u kljunim sektorima: poljoprivredi, umarstvu, industriji, transportu i energetici. Sigurnost okolia i zdravlje ljudi Zdrav okoli je temeljni preduvjet kvalitete ivljenja i ouvanja zdravlja ljudi. Postotak pokrivenosti stanovnitva javnim vodosnabdijevanjem je visok (88,8% domainstva u BiH imaju pitku vodu
35
dostupnu u objektu), a postotak neispravnih uzoraka vode za pie u razdoblju 2009-2011 sa fizikohemijskog aspekta varira od 10-18%, a sa mikrobiolokog od 8-12%. Bolesti pri kojima je uzronik prenesen vodom za pie ograniene su i dogaaju se uglavnom u manjim sistemima vodosnabdijevanja koji nisu pod stalnim nadzorom javnozdravstvenih slubi. Zdravstvena ispravnost namirnica u proizvodnji i saobraaju u BiH, kontinuirano se prati i samo se povremeno pojavljuju ogranieni sluajevi zaraze, iako u zadnje tri godine taj trend ima pozitivan predznak. Ukupan broj oboljelih gdje je hrana potvrena kao uzrok/put prijenosa u 2009 iznosio je 1169, a u 2011 taj broj se poveao na 1472. Javno zdravlje s aspekta okolia jo uvijek je prilino neistraeno polje u BiH. Javne zdravstvene ustanove saopavaju epidemioloke podatke, ali ne postoje podaci o izravnoj vezi okolinskih faktora i zdravlja ljudi (zagaenje zraka, toplotni valovi ljeti itd.). Prisutan je nedostatak ciljanih istraivanja u sluaju specifinih zagaenja okolia i posljedica za ljudsko zdravlje. Iako ne postoji sistematsko izvjetavanje o opasnim hemikalijama i supstancama u okoliu, postoje izvori informacija u kojima se jasno navodi da voda, tlo i hrana u BiH sadre odreene koncentracije tetnih supstanci. Glavni izvori eko-toksinih supstanci su neadekvatno odlaganje komunalnog otpada i otpada iz industrije, rudnika, bolnica, nedostatak postrojenja za preiavanje otpadnih voda, te kanalizacija koja se direktno izljeva u otvorena vodena tijela. Podaci o toksinim supstancama se mjere, ali izvjetavanje o nalazima nije usklaeno. Uglavnom se uzimaju uzorci hrane i analiziraju na sadraj toksinih supstanci, ali nema mnogo provedenih eko-toksikolokih studija. S aspekta sigurnosti okolia i ljudi, klizita, umski poari i poplave predstavljaju problem u BiH. Osim toga, procjenjuje se da je jo uvijek 1443 km pokriveno minama kao posljedica ratnih dogaanja, to je 2,8% ukupne povrine BiH. Postkonfliktna politika i ekonomska pitanja i dalje u velikoj mjeri utjeu na oporavak, to ima direktne implikacije na sektor okolia. Odgovor politika U BiH postoji fragmentirani niz okolinskih institucija koje se nalaze na etiri upravne razine: dravnoj, entitetskoj, kantonalnoj i opinskoj. Prema Ustavu, okolinska politika i koritenje prirodnih resursa spadaju u odgovornosti entitetskih vlada i Vlade BD koje reguliraju pitanja okolia svojim zakonima, propisima i standardima. Meutim, donoenjem Zakona o ministarstvima i drugim upravnim organima BiH (Slubene novine BiH, br. 5/03) u martu 2003. godine, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH dobiva nadlenost da se na dravnom nivou bavi problematikom zatite okolia, te pitanjima prirodnih resursa. Iako u ovako kompleksnoj administrativnoj strukturi veliki problem predstavlja nedostatak vertikalne (entitetska / kantonalna / opinska) i horizontalne (meuentitetska / meuministarska / meuopinska) saradnje, vidljiv je pomak u provoenju reformi u sektoru okolia. Proces pridruivanja BiH Evropskoj uniji jedan je od glavnih pokretaa reformi u oblasti okolia, to se u najveoj mjeri odnosi na harmonizaciju domaeg zakonodavstva sa EU acquis. U tom smislu u razdoblju od 2002. do 2004. godine u entitetima i BD usvojen je set okolinskih zakona koji predstavlja temelj za donoenje provedbenih okolinskih propisa na svim nivoima. Uprkos postignutom do sada, pojedina podruja jo uvijek nisu ureena propisima, to svakako predstavlja poseban izazov za naredno razdoblje i u postojeim okolnostima. Pored usvojene zakonske legislative, provedbenih propisa, pravila i procedura, te ratifikacije mnogih meunarodnih sporazuma, u razdoblju 2000 2012 izraen je i veliki broj stratekih dokumenata, koji predstavljaju osnovu kontinuiranog rada BiH na ostvarenju reformi u sektoru okolia.
2
36
Osim institucija vlasti, vanu ulogu u zatiti okolia imaju dravne i entitetske agencije i zavodi, znanstveno-istraivake institucije, strukovne i/ili poslovne udruge, udruge graana ili nevladine udruge. U zadnjih desetak godina primjetan je trend rasta broja institucija i organizacija, kako dravnih tako i nevladinih, kao posljedice poveanja javne svijesti o potrebi ouvanja okolia. Uprkos do sada postignutom uspjehu u pojedinim podrujima, BiH se susree s velikim izazovima glede ispunjavanja zacrtanih ciljeva u zatiti okolia. Nepostojanje dravnog tijela sa jasnim ovlatenjima, te jasnog razgranienja odgovornosti i obaveza izmeu drave, entiteta, kantona i opina, nepostojanje usaglaene metodologije prikupljanja i obradbe podataka, odnosno domaih standarda u skladu s EU normama, nedostatak podzakonskih akata te nedostatak sredstava finansiranja nekih vanih mjera za provoenje politike zatite okolia mogu se prepoznati kao osnovne prepreke koje mogu usporiti provoenje okolinskih reformi.
Okolinski pokazatelji koji nedostaju djelomino ili u potpunosti

Izvjetaj o stanju okolia BiH 2012 je izraen na temelju postojeih dostupnih podataka o sektorskim pritiscima i stanju okolia, prikupljanih iz svih relevantnih postojeih izvora. Poseban izazov za pripremu Izvjetaja predstavljao je nedostatak velikog broja podataka i pokazatelja radi stvaranja sveobuhvatne slike o stanju okolia u BiH. U nastavku je dat pregled podataka i pokazatelja po sektorima ili oblastima koji su tokom pripreme Izvjetaja djelomino ili u potpunosti nedostajali. U narednom razdoblju, potrebno je posvetiti posebnu panju izgradnji kapaciteta za prikupljanje podataka o stanju okolia koji trenutno nedostaju, kako bi bili u mogunosti sveobuhvatno sagledati stanje okolia u BiH.
Preporuke za poboljanje stanja okolia i kljuni zadaci

Uspostava tijela na dravnom nivou sa jasnim ovlatenjima kao i jasnog razgranienja odgovornosti i obaveza izmeu drave, entiteta, kantona i opina, osnovni je preduvjet uspostave konzistentnog informacionog sistema za okoli baziranog na pouzdanim i pravovremenim podacima i informacijama. Osim toga, vrlo je vana uspostava funkcionalnih horizontalnih i vertikalnih veza na svim nivoima dravne i entitetske administracije, to e pridonijeti njezinoj veoj efikasnosti, te pravovremenom i usaglaenom djelovanju na zatiti okolia. Dugoronu zatitu okolia na dravnom nivou osigurat e ukljuivanje zahtjeva, potreba i ciljeva zatite okolia u planske i razvojne dokumente svih sektora koji su izvori pritiska na okoli. Ope preporuke koje mogu posluiti kao pomo pri osmiljavanju kvalitetnog procesa izrade narednih izvjetaja o stanju okolia su sljedee: Preporuka 1 Usvajanje zakona na dravnom nivou koji e obavezati dravu da priprema izvjetaje o stanju okolia na redovnoj osnovi; Preporuka 2 Unaprjeenje praenja stanja okolia. Dravne i entitetske vlasti trebaju uspostaviti etapni program za praenje okolia koji bi bio usko povezan sa informacionim sistemom za okoli i koji bi omoguio bolju kontrolu nad okoliem; Preporuka 3 Jaanje i unaprjeenje statistike u oblasti okolia u stalnu aktivnost u okviru rada tijela zaduenih za statistiku na nivou drave i entiteta. Statistiko jaanje ukljuuje i pripremu grupe pokazatelja za okolinski segment, a u skladu sa meunarodnim metodologijama i razvojem informacionog sistema za okoli;
37
Preporuka 4 Podrka usvajanju okolinskih zakonskih propisa i politika, te uspostavljanju agencije za okoli na dravnom nivou; Preporuka 5 Unaprjeivanje sistema upravljanja informacijama o okoliu definiranom kroz EU CARDS RANSMO projekt; Preporuka 6 Izrada seta okolinskih pokazatelja okolia na dravnom nivou i njihovo usvajanje u Parlamentu BiH; Preporuka 7 - Unaprjeivanje registra isputanja i prijenosa zagaenja (Pollution Release and Transfer Register PRTR); Preporuka 8 Jaanje izvjetavanja prema EIONET evropskoj mrei za okolinske informacije i praenje stanja okolia; Preporuka 9 Poetak uspostavljanja baze znanja za Anticipativne informacije i usluge (Forward-Looking Information and Services - FLIS) i za Zajedniki informacioni sistem za okoli (Shared Environmental Information System SEIS).
38
1 UVODNE INFORMACIJE
Drava Bosna i Hercegovina (BiH) je ureena Dejtonskim sporazumom (potpisan 14.12.1995. godine) i sastoji se od tri odvojene administrativne jedinice: Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH), Republike Srpske (RS) i Brko Distrikta (BD). Zvanini jezici su bosanski, srpski i hrvatski. Prema popisu stanovnitva iz 1991. godine, BiH je imala 4,4 miliona stanovnika, dok se trenutni broj stanovnitva, prema podacima Agencije za statistiku BiH, procjenjuje na 3,8 miliona.
1.1 GEOGRAFIJA
BiH se nalazi na Balkanskom poluotoku, a granii s Republikom Hrvatskom (931 km) na sjeveru, sjeverozapadu i jugu, te Republikom Srbijom (375 km) i Republikom Crnom Gorom (249 km) na istoku. Povrina BiH iznosi 51.209,2 km , od ega je 51.197 km kopnene, a 12,2 km morske povrine. Na sjeveru BiH ima pristup rijeci Savi, a na jugu, u Neumu, izlazi na Jadransko more. Prema svom geografskom poloaju, BiH pripada jadranskoj i crnomorskoj dolini.
2 2 2
Slika 2: Topografska karta BiH
BiH je preteno planinska zemlja prekrivena umama (Slika 2). Prosjena nadmorska visina je 500 metara, a najvii vrh je planina Magli (2.387 m). Od ukupnog kopnenog podruja 42% ine planine, 24% brda, 29% krako podruje i 5% nizine. BiH posjeduje visoku vrijednost vodnih resursa na 39
Balkanskom poluotoku, jer se na njenoj povrini nalaze mnogi povrinski i podzemni tokovi vode. Sedam je glavnih rijenih slivova u BiH (Una, Vrbas, Drina, Bosna, Sava, Neretva, Trebinjica i Cetina), od kojih 75,5% pripada slivu Crnog mora, a 24,5% slivu Jadranskog mora. BiH takoer obiluje termalnim, mineralnim i termalno-mineralnim izvoritima, od kojih se samo manji procenat koristi u medicinske i rekreativne svrhe. (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, 2009.)
1.2 KLIMA
Iako relativno mala zemlja, zahvaljujui arolikoj topografiji, flori i geografskoj lokaciji, BiH ima mnogo varijacija tri glavne klime. Na sjeveru zemlje prevladava umjereno kontinentalna klima s hladnim zimama i toplim ljetima. Prosjena temperatura u januaru varira izmeu +1 i -2C, dok su u julu prosjene temperature izmeu 18,7 i 22,6C. Prosjena godinja temperatura je izmeu 9 i 12C, iako ove vrijednosti variraju iz godine u godinu. Godinja koliina kinih padavina je izmeu 700 mm u istonim dijelovima i 1.300 mm u zapadnim dijelovima zemlje.
Slika 3: Klima BiH (Izvor: Federalni hidrometeoroloki zavod)
Za centralne dijelove BiH karakteristina je planinsko-kontinentalna klima, te alpska klima u podrujima na nadmorskoj visini veoj od 1.700 m (Slika 3). Glavne odlike ove klime su jake i hladne zime s blagim i kratkim ljetom. Prosjek temperature u januaru varira izmeu -3,5 i 6,8C, a u julu izmeu 14,8 i 16,9C. Za doline u ovom podruju je karakteristina i termika inverzija s estim maglama. Regije u kojima vlada ova klima imaju relativno obilne kine i snjene padavine. U jugozapadnom dijelu zemlje prevladava mediteranska klima (ue rijeke Neretve), ali u zavisnosti od nadmorske visine, na nekim dijelovima vlada i mediteranska klima s utjecajem planinske klime. Zbog Jadranskog mora, zime su u
40
ovim predjelima umjerene (prosjena januarska temperatura iznosi 4C), a ljeta su vrua. Prosjena godinja temperatura je izmeu 13 i 16C. Ova podruja obiluju kinim padavinama tokom zima, dok su ljeta vrlo suha.
41
1.3 HISTORIJSKA I POLITIKA POZADINA

Politika i zakonska evolucija BiH see, bez prekida, preko hiljadu godina unazad, od ranog evropskog i junoslavenskog srednjovjekovnog perioda do danas. Glavne odlike ovog kontinuiteta se ogledaju kroz trajanje i postojanje teritorije i imena BiH, kao i kroz administrativno i politiko jedinstvo. U BiH su se stoljeima smjenjivali razni drutveni i politiki sistemi, od feudalne drave, preko osmanske, austrougarske i jugoslavenske uprave, pa do Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine. Svi ovi sistemi, i svaki na svoj nain, uspostavljali su vlastite upravne i politike strukture, ali BiH je u svakom zadrala i ouvala teritorijalni integritet. Ustav BiH je Aneks Opeg okvirnog sporazuma za mir u BiH (Dejtonski mirovni sporazum) koji je 21.11.1995. parafiran u Daytonu, a 14.12.1995. godine potpisan u Parizu. Ovo je jedinstven sluaj ustava koji nikada nije slubeno objavljen na zvaninim jezicima drave, nego je ugovoren i objavljen na stranom, tj. na engleskom jeziku. Ustavom je potvren nastavak zakonskog postojanja BiH kao drave, dok je njena unutranja struktura promijenjena. U skladu s Ustavom, BiH se sastoji od dva entiteta: FBiH i RS. Dejtonski mirovni sporazum nije uspio rijeiti pitanje meuentitetske linije razgranienja na podruju oko Brkog, pa su se strane sloile na obavezujuu arbitrau o tom pitanju (Aneks 2, lan 5. Dejtonskog mirovnog sporazuma). Na osnovu Arbitrane odluke koja je donesena 5.3.1999. godine, oformljen je Brko Distrikt, pod ekskluzivnim suverenitetom Drave.
Slika 4: Administrativna organizacija BiH prema Dejtonskom mirovnom sporazumu
42
U Preambuli Ustava, Bonjaci, Hrvati i Srbi su opisani kao konstitutivni narodi. Na nivou drave je uvedena raspodjela vlasti, zbog ega nije mogue da se usvoji bilo koja odluka protiv volje predstavnika bilo kojeg konstitutivnog naroda, ukljuujui i veto u sluaju povrede vitalnog interesa, entitetski veto, dvodomni sistem (Dom naroda koji se sastoji od pet Bonjaka i isto toliko Hrvata iz FBiH i pet Srba iz RS), kao i zajedniko Predsjednitvo koje se sastoji od tri lana gdje bonjaki i hrvatski lan dolaze iz FBiH, a srpski lan iz RS. BiH ima kompleksnu administrativnu strukturu. Centralna vlada na nivou drave BiH je dobila ograniena ovlatenja u skladu s Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995. godine, budui da sve vladine funkcije i ovlatenja koja ovim Ustavom nisu izriito dodijeljena institucijama BiH pripadaju entitetima. Meutim, utjecaj i ovlatenja drave su limitirani i ogranieni na koordinaciju meunarodne saradnje i sline obaveze, pa trenutno najvanije aktivnosti na izradi politika u BiH pripadaju entitetima. U BiH je sloeno i upravljanje na lokalnom nivou. FBiH se sastoji od 10 (deset) kantona od kojih svaki ima svoju vladu i usvaja vlastite zakone (koji su u skladu sa zakonskim propisima FBiH). Opine u oba entiteta obino izvravaju svoje nadlenosti kroz razne opinske odjele. FBiH je podijeljena na 79 opina, RS na 62, a grad Brko je odvojena administrativna jedinica distrikt. Iako je adekvatno funkcioniranje sistema bitno za provoenje nacionalnih i meunarodnih politika, postoji nedostatak vertikalne (Federacija/ kantoni/ opine) i horizontalne (izmeu entiteta/ izmeu ministarstava/ izmeu zajednica) saradnje meu navedenim institucijama.
1.4 KULTURNO NASLIJEE

Na raskru izmeu Istoka i Zapada, BiH je oduvijek bila mjesto susreta raznih kultura, nacija i civilizacija. Od jedinstvenih srednjovjekovnih nadgrobnih spomenika, steaka, rimskih graevina i mozaika, osmanske i austrougarske arhitekture, pa do drevnih katolikih i pravoslavnih ukrasa, kulturno naslijee ove drave se odlikuje bogatstvom i raznovrsnou.
Slika 5: Primjeri kulturnog naslijea BiH
BiH posjeduje bogato arhitektonsko i arheoloko naslijee koje su iza sebe ostavile mnoge vladavine jo od paleolitskog doba. Historijska razdoblja BiH su: paleolit, mezolit, neolit i eneolit, Ostrogoti, razdoblje drave BiH. seobe Slavena, Srednjovjekovna Bosna, vladavina Osmanskog carstva, vladavina Austrougarske, Drava Srba, Hrvata i Slovenaca, SFR Jugoslavija i razdoblje meunarodno priznate
43
30% Individualni spomenici
70%
Kompleksi/grupe (ukupne povrine 272 ha)
Slika 6: Stanje arhitektonske batine prije rata (Izvor: Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika u BiH, 2010)
Arhitektonska batina BiH je sistematski unitavana tokom rata koji se odvijao od 1992. do 1995. godine. Aneks 8 Opeg okvirnog sporazuma za mir u BiH je oznaio novo doba kontinuirane zatite naslijea u zemlji.
Tabela 1: Hronoloki i stilski klasificirano graditeljsko naslijee u BiH (Izvor: Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika u BiH, 2010)
Historijsko razdoblje Historijske ruralne cjeline Paleolitski i mezolitski period Neolitski period Period kalkolitika i eneolitika Period metalnog doba bronzano i eljezno doba (utvrde) Rimsko doba 284-480 n.e. Rano srednjovjekovno doba/Ostrogotska drava, 490-535 n.e. (23 bazilike i 5 nekropola) Ranoslavenski period od 7. do 9. stoljea Srednjovjekovni period, od 13. do 15. stoljea (172 utvrde, 95 nekropola sa stecima) Osmanski period, 1463-1878 (60 urbano-ruralnih cjelina, 58 damija i tekija, 40 crkvi i manastira, 2 sinagoge, 44 nekropole i turbeta (mauzoleji), 14 javnih objekata, 24 obrazovne ustanove, 3 kule, 11 sahat-kula, 20 mostova, 19 stambenih objekata, 4 javna zdanja u eklektinom stilu) Austrougarsko doba (27 urbanih cjelina, 47 pojedinanih spomenika) Ukupan broj spomenika 814 30 13 16 161 18 28 10 267 299 74
Slika 7 prikazuje broj historijskih spomenika koji su ili oteeni ili uniteni od novembra 1995. godine.
14% Djelomino uniten ili oteen historijski spomenik (2.771) 18% Potpuno uniten (713)
68%
Zapaljen/neupotrebljiv (554)
Slika 7: Broj unitenih historijskih spomenika
44
(Izvor: Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika u BiH, 2010)
U skladu s ovlatenjima koja su joj dodijeljena Aneksom 8, Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH (u daljem tekstu: Komisija) je do kraja decembra 2009. godine ukupno 569 dobara proglasila nacionalnim spomenicima BiH. Pored bogatog arhitektonskog i arheolokog naslijea, BiH ima vrlo lijep i bogat izbor tradicionalne kulture, umjetnosti i zanata koji su se, historijski gledano, razvijali u zavisnosti od razliitih prirodnih sredina u kojima su ivjeli ljudi u BiH. Naprimjer, mnoge zajednice koje su se nastanile u planinskim predjelima, i koje su uglavnom ivjele od stoarstva, razvile su jedinstvenu umjetnost i zanate u kojima se koriste vuna i koa. Ljepota ovih runo raenih predmeta lei u stalnom mijenjanju uzoraka i boja. Danas se tradicionalni uzorci ponavljaju, ali postoji i tendencija da se izmiljaju novi (Heyl and Gregorin, 2003). Zahvaljujui bogatstvu lokalnih rudnika, zanatlije u BiH su uvijek bili poznati po proizvodnji i radu na metalnim predmetima. Prema Marianu Wenzelu, koji je bio jedan od najvanijih poznavalaca umjetnosti i rukotvorina u BiH, stilizirani prikazi scena lova, konjanika i plesaa ili simboli iz prirodnog svijeta koji se nalaze na poznatim srednjovjekovnim spomenicima stecima, potiu od uzoraka koji su klesani ili gravirani na posudama od srebra ili od nekih drugih plemenitih ili poluplemenitih metala koji su nekada bili dio pogrebnih predmeta. BiH obiluje prelijepim umjetnikim predmetima koji su izraeni od razliitih tkanina, koe, metala, drveta, zatim grnarijom, klesanim kamenim predmetima, religijskom umjetnou i drugim predmetima od kojih su neki prikazani na sljedeoj slici (Slika 8).
Slika 8: Raznolikost tradicionalne umjetnosti i zanata BiH (Izvor: Heyl i Gregorin, 2003)
45
46
2 DRUTVENO-EKONOMSKI POKRETAI I PRITISCI

Ljudske aktivnosti su glavni pokreta promjena u okoliu. Koritenjem prirodnih resursa i prostora, te zadovoljavanjem svojih linih, privrednih i drutvenih potreba, ovjek djeluje na okoli, te utjee na dostupnost prirodnih resursa, promjenu stanja okolia i pojedinih ekosistema, te ponekad direktno na sigurnost i zdravlje ljudi. Neke od privrednih aktivnosti, kao to su transport, industrija, rudarstvo, te energetika, lako je prepoznati kao pokretae pritisaka na okoli. Meutim, neke privredne grane, poput poljoprivrede, umarstva, akvakulture ili turizma, iako stvaraju pritiske na okoli, i same zavise od tog istog okolia. Otpad, kao jedan od pritisaka na okoli, nastaje kao posljedica svih ljudskih aktivnosti i u svim privrednim djelatnostima, pa se moe rei da je otpad posljedica ovjekove egzistencije. Potreba da se sagleda kako pojedini sektori utiu na okoli proizlazi iz potrebe da se planiraju i izrade sektorski strateki razvojni dokumenti koji se zasnivaju na odrivom razvoju. Odrivi razvoj predstavlja osnovu ekonomskog i za okoli prihvatljivog razvoja u kojem glavnu korist ostvaruje drutvo.
2.1 DEMOGRAFIJA I POPULACIJSKI TRENDOVI

Posljednji popis stanovnitva u BiH je proveden 1991. godine, te ne postoje tani podaci o broju stanovnika i o demografskim statistikama. Meutim, postoje procjene statistikih ureda u BiH koje su dobijene na osnovu istraivanja i demografskih prorauna. U prolosti su se podaci o stanovnitvu i domainstvima prikupljali u procesu popisa stanovnitva svakih 10 godina, a na osnovu jedinstvene metodologije u BiH. U posljednjem popisu stanovnitva, 4.377.000 osobe je popisano kao stalni stanovnici u mjestima gdje su im ivjele i porodice, a prema procjenama iz 2010. godine, broj stalnog stanovnitva je bio oko 3.843.000 to jasno pokazuje da je BiH pretrpjela velike promjene od 1991. do 2012. godine (Slika 9).
Broj stanovnika u hiljadama 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004 2003 2003 2001 2000 1999 1998 1997 1996 1991 0 1,000 2,000 3,000 4,000 5,000
Godina
47

5
Slika 9: Broj stanovnika BiH prema popisu stanovnitva iz 1991. i prema procjenama od 1996. do 2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Demografija 2010, Tematski bilten TB 02, 2011)
BiH, jedna od est republika bive Jugoslavije, postala je 1992. godine nezavisna drava nakon ega je ubrzo poeo i rat koji je trajao do 1995. i koji je prouzrokovao masovna razaranja i gubitak ivota. Rat je ostavio znaajne posljedice na dravi, te uzrokovao promjene u strukturi stanovnitva. Pored fizikog unitenja i gubitka ivota, doveo je i do znaajnih drutvenih nemira i pada ivotnog standarda. Razdoblje izmeu 1992. i 1995. je karakteristino po ratnim migracijama. Pored onih koji su otili tokom rata, procjenjuje se da se nakon rata jo blizu 110.000 graana iselilo iz BiH i da ih je oko 43.000 trajno promijenilo dravljanstvo. Nedostatak pouzdanih i sveobuhvatnih demografskih podataka predstavlja jedan od izazova, ne samo za planirani razvoj drave, ve i za bilo koje proraune po glavi stanovnika u dravi, zbog ega je veina podataka o okoliu samo procjena. Dom naroda Parlamentarne skuptine BiH je usvojio Zakon o popisu stanovnitva, domainstava i stanova u BiH za 2013. Popis stanovnitva bi se trebao obaviti od 1. do 15. aprila 2013. godine, prema stanju na dan 31. marta te godine, to se smatra referentnim datumom popisa. Cilj Popisa je ustanoviti broj stanovnika, ukupno za cijelu dravu i po svim teritorijalnim nivoima: naseljima, opinama, gradovima i kantonima. Osim broja i prostornog rasporeda, popis stanovnitva osigurava podatke o demografskim, etnikim, obrazovnim, ekonomskim, migracijskim i drugim obiljejima stanovnika, broju domainstava, porodica i njihovim karakteristikama, kao i podatke o stambenom fondu i njegovim karakteristikama.
1,800,000 1,600,000 1,400,000 Broj stanovnika 1,200,000 1,000,000 800,000 600,000 400,000 200,000 0 0-5 6 -17 18-34 Starosna grupa (godine) 35-64 65 i vie ene Mukarci Ukupno
Slika 10: Stanovnitvo u BiH prema starosnim grupama 2009. godine (Izvor: Agencija za statistiku BiH, BiH u brojevima 2011)
BiH ima vei procenat starije populacije s niskom stopom fertiliteta, to moe imati ozbiljne posljedice na budunost ekonomske odrivosti. Prosjena starosna dob stanovnitva u BiH je 38,3 godine. U prosjeku, mukarci su mlai od ena (37,2 godine). Razlika izmeu spolova se poveava kada se u obzir uzme medijan: 50% mukaraca ima manje od 37 godina u odnosu na 40 godina za ene. Najvei broj
5
Agencija za statistiku BiH ne posjeduje podatke tokom perioda rata.
48
stanovnika u BiH pripada starosnoj grupi izmeu 35 i 64 (39,5%). Mlaa populacija (17 godina) ini 21,6% ukupnog broja stanovnitva. Starije odrasle osobe (osobe sa 65 godina ili vie) ine 15,1% ukupnog broja stanovnika, a od 100 starijih ljudi, 57 su ene. Procenat ena koje su starije od 65 godina je 16,8%, a isti taj procenat za mukarce iznosi 13,3%. Stopa zavisnosti, tj. procenat neaktivne (osobe mlae od 15 i starije od 65 godina) i aktivne populacije (izmeu 15 i 64) u BiH je 48,3%, to znai da na svakih 100 aktivnih osoba ima 48 neaktivnih. BiH se odlikuje niskom stopom fertiliteta. Na 100 ena dobi izmeu 15 i 49 godina doe oko 18 djece mlae od 5 godina.
1.647
1.684
1.558
1.362
1.400 1.285 1.300 1.200 1.215 1.217 1.200 1.258 1.176 1.303 1.266
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2003
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
Slika 11: Ukupna stopa fertiliteta u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Demografija 2010, Tematski bilten TB 02, 2011)
ivotni vijek pri roenju je 74 godine (72,1 za mukarce i 77,3 za ene). Smrtnost djece (0-5) je 15% od 1.000 ivoroene djece. Radno sposobno stanovnitvo su sve one osobe koje imaju 15 godina ili vie. Prema zvaninim procjenama za 2010. godinu, 2.597.000 od ukupnog broja stanovnika (3.843.126) spada u kategoriju radno sposobnog stanovnitva, a 1.158.000 spadaju u kategoriju radne snage. Od ukupnog broja radne snage samo su 843.000 osobe zaposlene. Prema standardima Meunarodne organizacije rada (eng. International Labour Organisation - ILO) radno sposobno stanovnitvo su ona lica koja imaju 15 godina ili vie, a dijeli se u dvije kategorije: radna snaga (ekonomski aktivna) i populacija koja je ekonomski (radno) neaktivna. Radna snaga ili aktivna populacija se sastoji od zaposlenih i nezaposlenih lica. U radno neaktivnu populaciju spadaju sve one osobe koje imaju 15 godina ili vie i nisu zaposlene niti preduzimaju mjere s ciljem da pronau zaposlenje. Prema navedenim ILO standardnim podjelama, stopa nezaposlenosti kod radno sposobnog stanovnitva je u 2010. bila 27,2%, dok je 41% stanovnitva bilo neaktivno. Ukupno, u BiH je registrirano 1.439.000 radno neaktivnih lica. Jo jedno demografsko pitanje, koje ima utjecaj na okoli, je neravnomjeran razvoj urbanih i ruralnih sredina. U BiH, kao zemlji u tranziciji, stanovnitvo naputa manje razvijene dijelove drave i seli se u urbanije sredine. Prisutna je populacijska dominacija veih urbanih centara (Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, itd.), koji su ujedno i najrazvijenija podruja. S obzirom na proces globalne urbanizacije koji je prisutan
49
i u BiH, prostorni planovi u BiH predviaju daljnje poveanje stepena urbaniziranosti, meutim, za projekcije detaljne strukture urbanosti i ruralnosti u BiH nema informacione osnove.
2.2 SIROMATVO KAO POKRETA DEGRADACIJE OKOLIA

Siromatvo se ogleda na razliite naine, meu kojima su nedostatak dohotka i sredstava potrebnih da se osigura odriva egzistencija; glad i neuhranjenost, slabo zdravlje, nedostupnost ili ograniena dostupnost obrazovanju i drugim osnovnim uslugama; poveana smrtnost, ukljuujui smrtnost od bolesti; beskunitvo i neodgovarajui stambeni uvjeti; nesigurno okruenje, drutvena diskriminacija i izolacija. Bitno obiljeje negacije ljudskih prava takoer je nesudjelovanje u odluivanju i u graanskom, drutvenom i kulturnom ivotu zajednice. Viedimenzionalnost siromatva ogleda se u stanju koje obiljeava dugotrajna ili stalna uskraenost resursa, sposobnosti, mogunosti izbora, sigurnosti i moi koje su neophodne za odgovarajui ivotni standard i ostvarenje drugih graanskih, ekonomskih, politikih, kulturnih i socijalnih prava (Bejakovi, 2005). Siromatvo se obino dijeli na dohodovno bez mogunosti da se zadovolje minimalne ivotne potrebe, i nedohodovno koje obuhvata i neka druga ivotno vana obiljeja, najee povezana s nivoom obrazovanja, zdravlja i sl. U razmatranje nedohodovnog siromatva ukljuuju se zdravstveno stanje, pokazatelji o prehrani i pismenosti stanovnitva. Ipak, openito se vea panja pridaje apsolutnom i relativnom dohodovnom siromatvu. Svjetska banka utvruje da je osoba siromana ako je njen dohodak nedovoljan da zadovolji nivo primarnih potreba. Nivo tih potreba se mijenja tokom vremena i u razliitim drutvima, u skladu sa stepenom razvoja, drutvenim normama i vrijednostima. Prema metodologiji Eurostata, siromatvo se definira u relativnom smislu i zasniva se na izraunu tzv. relativne linije siromatva. Ona se definira kao iznos od 60% medijane potronje po lanu domainstva, s tim da se veliina domainstva prilagoava prema OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) skali, dok se prema metodi Svjetske banke siromatvo definira kao apsolutno siromatvo i izraunava na osnovu tzv. apsolutne linije siromatva. U okviru ove metodologije razlikuju se dvije linije siromatva: ekstremna linija siromatva (food poverty line) i generalna linija siromatva (general poverty line). Da bi se ove linije utvrdile, najprije se odreuju potrebne minimalne kalorijske vrijednosti prehrane, a preko njih se utvruju izdaci za potronju. Okoli utjee na siromatvo na tri razliita naina: osigurava izvore egzistencije za siromane osobe, utjee na njihovo zdravlje i vri utjecaj na njihovu ranjivost. S druge strane, siromatvo takoer utjee na okoli na razliite naine: primorava siromane osobe da unitavaju okoli, ohrabruje drave da promoviraju ekonomski rast nautrb okolia, podstie siromana drutva da umanjuju vanost pitanja okolia, te dovodi do bezuspjenog usmjeravanja resursa za rjeavanje tih problema. U ruralnim podrujima, siromani ljudi imaju jai utjecaj i kontrolu nad prirodnim resursima. Za siromane ljude iz urbanih sredina, pristup istom okoliu je veoma vaan i predstavlja prioritet. Stavljanje kao prioriteta pitanja okolia moe varirati u odnosu na razliite drutvene grupe, te u odnosu na spol. Naprimjer, siromane ene, ija je primarna uloga voenje domainstva, mogu smatrati sigurno snabdijevanje istom vodom, kanalizaciju i neogranienu uslugu isporuke elektrine energije za kljune aspekte dobrobiti. Prorauni na osnovu podataka koji su prikupljeni tokom provoenja Ankete mjerenja ivotnog standarda (Living Standards Measurement Study - LSMS) 2001, 2005. i 2007. godine pokazuju da je
50
siromatvo koje se definira kao nedostatak potronje znatno zastupljeno, te pogaa svakog petog stanovnika BiH. U prosjeku, ukupna godinja potronja domainstva u 2007. je iznosila do 18.497,14 KM. Najvie je potroeno na hranu i stanovanje (31,92% i 22,15% redom). Prosjena neto plaa po glavi stanovnika u BiH iznosi 798,00 KM. Godinji prihod po glavi stanovnika je izraunat prema prosjenoj neto plai po glavi i iznosi 9.576,00 KM. Iz ovih podataka se moe zakljuiti da se ostatak plae utroi na ostale trokove (odjea, obrazovanje, stanovanje i reije, prevoz itd.). U 2007. godini, 60% medijane mjesenih izdataka za potronju u BiH iznosi 385,71 KM. Ova vrijednost predstavlja relativnu liniju siromatva (ili standardnu liniju siromatva) za jednolano odraslo domainstvo koja se koristi za raunanje stope siromatva za entitete i za dravu kao cjelinu. U 2007. godini, 193.692 domainstva (18,4% od ukupnog broja domainstava) ili 627.903 stanovnika u BiH (18,2% od ukupnog broja stanovnika) je ivjelo u relativnom siromatvu. Ovaj podatak je rezultat razliitih uvjeta ivota u tri geografska podruja u zemlji. Od 100 siromanih domainstava, 55,4% ih ivi u FBiH gdje skoro svako esto domainstvo ivi u oskudici, dok je u RS siromano skoro svako peto, a u BD skoro svako etvrto domainstvo (Agencija za statistiku BiH, APD 2007).
3%
FBiH 42% 55% RS BD
Slika 12: Siromana domainstva u BiH po geografskom podruju u 2007. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o potronji domainstava u BiH siromatvo i uvjeti ivota, 2007)
Spol nositelja domainstva ima izvjestan utjecaj na relativno siromatvo. Na nivou BiH stopa siromatva domainstava s nositeljem enskog spola je 22,4%, nasuprot 17,3% kod domainstava gdje je nositelj mukarac. Razlika je najizraenija u RS gdje su te stope 28,6%, odnosno 19,8%, dok su u ostalim geografskim podrujima te razlike manje izraene.
51
35.00% 30.00% 25.00% 20.00% 15.00% 10.00% 5.00% 0.00% FBiH RS BD BiH
Mukarci ene
Slika 13: Veliina siromatva u BiH po spolu nositelja domainstva u 2007. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o potronji domainstava u BiH 2007)
Stopa siromatva prema opoj liniji siromatva je oko 21%. Siromatvo je vie zastupljeno u ruralnim naseljima (17,8%) nego u urbanim sredinama (8,7%) (Agencija za statistiku BiH, APD 2007). U BiH, usprkos postkonfliktnoj situaciji i niskom zvanino izmjerenom BDP-u, ne postoje sluajevi ekstremnog siromatva. Sluajevi siromatva bez zabiljeenog prihoda takoer nisu registrirani u ekstremnim razmjerama. Istovremeno, analiza po osnovi LSMS podataka je prikazala znaajnu uskraenost u aspektima siromatva koja se ne odnose na prihode: 27% odraslih u BiH se mogu smatrati obrazovno osiromaenima; 16% populacije je pogoeno zdravstvenim siromatvom; Uvjeti za stanovanje su ispod standarda siromatva za 11% stanovnitva; 29% stanovnitva se moe okarakterizirati kao osiromaeni u pravima, budui da ive u domainstvima a da nemaju utvreno pravo vlasnitva na smjetaj u kojem se nalaze. Uskraivanje drugih ljudskih prava, kao to je fizika zatienost od nasilja i zloina je takoer znaajan problem. Budui da razliite dimenzije siromatva utjeu na razliite ljude, 72% svih odraslih u BiH su siromani u barem jednom kljunom aspektu dobrog stanja, tj. u pogledu materijalne potronje, obrazovanja, zdravlja, stanovanja, zaposlenja ili prava na vlasnitvo. Veza izmeu siromatva, loeg ekonomskog stanja i degradacije okolia u BiH ogleda se prvenstveno u neadekvatnoj odvodnji i tretmanu otpadnih voda, neadekvatnom upravljanju otpadom (neadekvatnom odlaganju komunalnog otpada i otpada iz industrijskih postrojenja), utjecajima starih naputenih odlagalita industrijskog otpada iz ranijih razdoblja koja nisu sanirana, oneienju zraka emisijama iz saobraaja i industrijskih postrojenja sa zastarjelim tehnolokim procesima, deforestaciji uzrokovanoj komercijalnom eksploatacijom i sjeom drva za ogrev i sl.
52
2.3 PREGLED STANJA I TRENDOVA U EKONOMIJI

U posljednjih dvadeset godina, ekonomija u BiH je obiljeena postratnim periodom i periodom tranzicije iz socijalizma u trinu ekonomiju. Privreda BiH je bazirana na prirodnim resursima i kao takva esto je po okoli neodriva. Zagaenje vodnih resursa, zraka i zemljita, sjea uma i neodrivo rudarstvo, rezultat su takve privrede i koritenja neistih tehnologija. Glavni izazovi s kojima se susree BiH, a koji neminovno utjeu na odrivu proizvodnju i potronju su: visoka nezaposlenost, nerazvijen privatni sektor, nestabilne i nedostajue institucije, nerazvijena infrastruktura - naroito transportna, nedovoljna ulaganja u istraivanje i razvoj, obrazovni sistem neprilagoen potrebama trita, te neracionalno koritenje energije. Iako je u nekim podrujima ostvaren napredak, neophodno je uloiti dodatne napore u procesu ka lanstvu u Evropskoj uniji. U zadnjih nekoliko godina razvijene zemlje svijeta sve se vie okreu prelasku na zelenu ekonomiju. Zelena ekonomija se definira kao ona koja efikasno koristi prirodne resurse i ekosistemske usluge, socijalno je inkluzivna, energetski je efikasna i znaajno smanjuje rizike po okoli. Takvim prelaskom se eli osigurati potena trina konkurencija za zelene proizvode, i to postepenim ukidanjem tetnih subvencija, reformom politika i podsticaja, jaanjem trine infrastrukture, uvoenjem novih trinih mehanizama, preusmjeravanjem javnih ulaganja i ozelenjavanjem javne nabavke (Program UN za
zatitu okolia, 2010). Evropska agencija za okoli je napravila saetak procjene okolia u BiH, ali jo
6
uvijek nema prelaska na zelenu ekonomiju u BiH. Oporavak od negativnih ekonomskih trendova je zabiljeen u 2010. godini u smislu poveane industrijske proizvodnje, rasta izvoza, donekle poveane zarade u prodaji na malo, stabilizacije nivoa stranih tekuih rezervi. Meutim, oporavak je i dalje spor i nisu ostvarene promjene na tritu rada. Vanjska neravnotea je bila mnogo manja u 2010. nego u prethodnim godinama, uglavnom zbog povoljnije ravnotee u vanjskoj trgovini, ali je priliv novca (ne raunajui novanu pomo) bio mnogo manji. Uz pomo trenutnog stand-by aranmana kontrola nad dravnim finansijama je bila mnogo bolja, pa je bilo za oekivati da fiskalni deficit bude manji nego u 2009. godini, dok se, s druge strane, u nadolazeem periodu mora provesti ozbiljna fiskalna konsolidacija. Nominalni bruto domai proizvod (BDP) po glavi stanovnika je u 2009. bio 24.004.000 KM po trenutnim cijenama, to je za 3% manje nego u 2008. U 2010. je nominalni BDP po glavi stanovnika iznosio 24.486.000 KM (Agencija za statistiku BiH, BiH u brojkama 2011).
EEA European Environment Agency.
53
30,000,000 24,717,581 25,000,000 u hiljadama KM 19,271,903 20,000,000 15,000,000 10,000,000 5,000,000 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010 17,156,728 21,778,384 24,003,713 24,485,549
Slika 14: BDP za BiH za razdoblje 2005-2010. po trenutnim cijenama, izraen u 1.000 KM (Izvor: Agencija za statistiku BiH, BiH u brojkama 2011)
2010 2009 2008 2007 2006 2005 0 1,000 2,000 3,000 4,457 4,000 5,000 5,010 5,664
6,371 6,244 6,430
6,000
7,000
Slika 15: BDP za po glavi stanovnika u BiH za razdoblje 2005-2010, u KM (Izvor: Agencija za statistiku BiH, BiH u brojkama 2011)
Bruto domai proizvod je u proizvodnoj metodi finalni rezultat kontinuiranih aktivnosti koje vre rezidentne proizvodne jedinice. BDP je, prema trenutnim cijenama, zbir bruto dodane vrijednosti svih rezidentnih jedinica po baznim cijenama, plus neto porezi na proizvode i usluge.
Tabela 2: Dodana vrijednost na bazne cijene po ograncima, 2005-2010, u % (Izvor: Agencija za statistiku BiH, BiH u brojkama 2011)
Grana industrije Poljoprivreda, lov, umarstvo, ribolov (A+B) Strogo industrijske aktivnosti (C+D+E) Graevinarstvo (F) Usluge (od G do O) Dodana vrijednost 2005. 10,12 20,41 5,23 64,24 100,00 2006. 10,26 20,12 5,26 64,35 100,00 2007. 9,75 20,40 5,92 63,92 100,00 2008. 8,90 20,98 6,44 63,68 100,00 2009. 8,59 20,16 6,16 65,09 100,00 2010. 8,36 20,89 5,20 65,55 100,00
Sastav Indeksa potroakih cijena je pokazao da su cijene u decembru 2010. godine, na godinjem nivou, odreene poveanjem u cijenama robe i usluga. Naima, cijene robe su narasle za 3,5%, a cijene usluga za 2,6%. Na mjesenom nivou su cijene u BiH bile za 0,8% vee u decembru 2010. godine nego u prethodnom mjesecu te godine, te 3,1% vee u poreenju s decembrom 2009. godine. Prosjena
54
godinja inflacija u BiH je 2010. iznosila 2,1%. U etvrtom kvartalu je zabiljeeni porast cijena iznosio 2,0% u odnosu na trei kvartal 2010. godine.
Tabela 3: Indeks potroakih cijena prema COICOP odjeljcima u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Indeks potroakih cijena, Tematski bilten TB 09, 2010)
COICOP ODJELJCI Ukupno Hrana i bezalkoholna pia Alkoholna pia i duhanski proizvodi Odjea i obua Stanovanje, voda, elektrina energija, plin i druga goriva Namjetaj, kuanska oprema i redovno odravanje Zdravstvena njega Transport Komunikacije Rekreacija i kultura Obrazovanje Restorani i hoteli Ostala roba i usluge 2010/ 2005. 117,7 122,8 133,9 86,3 134,6 104,7 113,5 113,1 131,6 115,0 111,6 121,3 108,0 2010/ 2009. 102,1 99,3 120,2 95,4 103,1 100,1 101,8 107,1 106,9 100,7 102,6 101,1 100,7
Indeks potroakih cijena u BiH se rauna na osnovu glavnog spiska proizvoda (620 proizvoda u 2010. godini). Svakog mjeseca se prikupi 21.000 cijena na unaprijed odreenim centrima za uzimanje uzoraka na 12 geografskih lokacija (5 gradova u FBiH, 6 gradova u RS i u BD). Prosjeni nivo cijena u BiH za 2010. godinu je bio vei za 2,1% u poreenju s prosjekom iz 2009. godine, to je rezultat poveanja prosjenih cijena alkoholnih pia i duhanskih proizvoda (20,2%), transporta (7,1%), komunikacija (6,9%), stanovanja, vode, elektrine energije, plina i ostalih goriva (3,1%), obrazovanja (2,6%), te hotelskih i restoranskih usluga (1,1%).
Ostala roba i usluge Restorani i hoteli Obrazovanje Rekreacija i kultura Komunikacije Transport Zdravstvena njega Namjetaj, kuanska oprema i redovno odravanje Stanovanje, voda, elektrina energija, plin i dr. goriva Odjea i obua Alkoholna pia i duhanski proizvodi Hrana i bezalkoholna pia Ukupno 80 2010/ 2009 2010/ 2005 90 100 110 120 130
8,0 21,3 11,6 15,0 31,6 13,1 13,5 4,7 34,6 -13,4 33,9 22,8 17,7 140
Slika 16: Indeks potroakih cijena u BiH prema COICOP odjeljcima u 2010. godini (Izvor: Agencija za statistiku, BiH u brojkama 2011)
55
Prema administrativnim podacima, raspodjela zaposlenih po sektorima je pokazala da je proizvodna industrija zapoljavala 19,3% radnika u decembru 2010. godine, a da su sektori prodaje na veliko i malo, popravke motornih vozila i motocikala, te sektor linih i kuanskih proizvoda upoljavali 18,4%. Ukupni udio proizvodne industrije u broju zaposlenih je ostao nepromijenjen u poreenju sa stanjem iz septembra 2010. godine, dok se udio u trgovinskom sektoru poveao za 24 bazna poena. Nakon toga, slijedi sektor javne uprave i odbrane, kao i obavezno socijalno osiguranje, i to 10,5%, i obrazovanje 8,7% od ukupnog broja zaposlenih. Ovi sektori zapoljavaju 57% zaposlenih u BiH. U drugim sektorima je zaposleno od 0,1% (ribolov) do 7,2% (transport, skladitenje i komunikacije). Tokom prvih est mjeseci 2011. godine, neto direktnih stranih ulaganja u BiH je iznosio 181 milion KM. Prema aktivnostima u 2011. godini, sljedee grane privrede su zabiljeile najvei priliv direktnih stranih ulaganja: trgovina na veliko (70 miliona KM), nekretnine (50 miliona KM), finansijsko posredovanje, osim osiguranja i penzijskih fondova (37 miliona KM) i proizvodnja hrane i pia (12 miliona KM). Velik odliv direktnih stranih ulaganja je zabiljeen u proizvodnji baznih metala (67 miliona KM), dok je manji odliv zabiljeen u proizvodnji motornih vozila (7 miliona KM) i hemijskih proizvoda (2 miliona KM). Kada je rije o direktnim stranim investitorima u 2011. godini, Rusija je uloila najvie direktnih stranih ulaganja u vrijednosti od 77 miliona KM, dok je vicarska zabiljeila najvei odliv u iznosu od 40 miliona KM. Vanjski dug je zbir svih dugova BiH i pravnih lica prema inostranim subjektima. Vanjski dug se esto odnosi na novac posuen od meunarodnih organizacija, kao to su Meunarodni monetarni fond i Svjetska banka. Drave se odluuju na vanjski dug kako bi dobile svjei kapital za nove investicije, ili kako bi otplatile prijanji dug s kamatama, ili popunile deficit u budetu. Meutim, to postaje problem kada se novac troi nenamjenski i neefikasno. Na kraju treeg kvartala 2011. ukupno stanje javnog vanjskog duga je iznosilo 6,49 milijardi KM, to je za 199,4 miliona KM, ili 3,2% vie nego krajem 2010. Od ukupnog vanjskog duga, dug Svjetskoj banci IDA je iznosio 1,75 milijardi KM, ili 26,9%, to je najvei udio duga. Pored toga, dug Paris Clubu (dug napravljen prije 1992) je 825,1 milion KM ili 12,7%, a Meunarodnom monetarnom fondu 765,0 miliona KM ili 11,8%. Ukupno stanje vanjskog duga ne ukljuuje iznos od 1,85 milijardi KM koji se odnosi na ugovorena, ali neisplaena sredstva od kojih je najvei dio, odnosno 30,3%, od Evropske banke za obnovu i razvoj, a 26,6% od Evropske investicijske banke. Iz ukupnog stanja vanjskog duga se takoer iskljuuju sredstva u vezi s garancijom drave BiH za kredit javnim preduzeima u iznosu od 11,3 miliona KM. U 2011. godini je 367,8 miliona KM izdvojeno za servisiranje vanjskog duga, od ega je 256,6 miliona KM, odnosno 69,8%, namijenjeno za glavnicu, a 111,3 miliona KM ili 30,2% za kamate. U prvih devet mjeseci 2011. strani dug je servisiran sa 211.1 milion KM, od ega je glavnica iznosila 68%, a kamate 32%.
56
7,000,000.00 6,000,000.00 5,000,000.00 4,000,000.00 3,000,000.00 2,000,000.00 1,000,000.00 0.00 2007. 2008. 2009. 2010. 2011.
Slika 17: Vanjski dug sektora Vlade BiH izraeno u 1.000 KM (Izvor: Centralna banka BiH, 2011)
30 25 20 % BDP-a 15 10 5 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 27.3 25.3 25.3 21.1 18.2 17.2 21.8 25.6 25.6
Slika 18: Vanjski dug sektora Vlade BiH kao procenat BDP-a (Izvor: Centralna banka BiH, 2011)
Prema Ministarstvu finansija i trezora, BiH se smatra jednom od drava s umjerenom vanjskom zaduenou.
2.4 POKRETAI I PRITISCI PO SEKTORIMA

2.4.1 Poljoprivreda
Poljoprivreda moe imati pozitivan i negativan utjecaj na okoli. Odriva poljoprivreda pomae kod ouvanja tla, zatite od poplava i kod apsorpcije ugljendioksida iz atmosfere. Neodriva poljoprivreda dovodi do degradacije tla, gubitka bioloke raznolikosti, te zagaenosti zraka i vode. Poljoprivreda je jedan od najveih potroaa vode. Prodiranje hranjivih materije, pesticida i stonog otpada, kao i otjecanje vode s tla dovodi do oneiavanja podzemnih voda. Zagaenost nitratima iz poljoprivrede je meu najozbiljnijim problemima koji utjeu na podzemne vode i s kojima se suoavaju zemlje lanice OECD (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, 2001).
7
OECD - Organisation for Economic Co-operation and Development (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj).
57
Degradacija tla (erozija tla vodom, zbijanje, salinizacija, zakiseljavanje i gubitak organskih materije) koja je izazvana neodrivom poljoprivredom (monokulture, prekomjerna ispaa, rjee i krae rotacije, duboka obrada zemljita) se dodatno ubrzava klimom i tehnologijom (suzbijanje tla tekom mainerijom). Suzbijanje takoer dovodi do gubitka plodnosti zemlje jer ograniava protok i dovodi do zadravanja vode i hranjivih materija. Gubitak prirodnih stanita, monokulture i upotreba hemikalija utjeu na smanjenje bioloke raznolikosti. Usjevi i stoka isputaju amonijak koji zagauje zrak ( Program
UN za zatitu okolia/GRID Arendal, 2002).
Iako je poljoprivreda jedna od najbitnijih grana u bosanskohercegovakoj privredi, ovaj sektor prolazi kroz jako slab oporavak u postkonfliktnom periodu. 2.4.1.1 Procenat zemlje koji je pokriven poljoprivrednim zemljitem
BiH zauzima povrinu od 5.112.879 hektara, od ega se na podruju FBiH nalazi 2.607.579 hektara, a na podruju RS 2.505.300 hektara. Oko 52% (2.600.000) ukupne povrine je pogodno za poljoprivredne aktivnosti, dok je ostatak pokriven umama (Tabela 4). Od ukupne poljoprivredne povrine, 40% se nalazi na 500 metara nadmorske visine, 35% je na nadmorskoj visini izmeu 500 i 1.000 metara, a 25% je smjeteno na nadmorskoj visini vioj od 1.000 metara. 68% ukupne poljoprivredne povrine u BiH je obradivo, a 32% su livade. Plodne nizine ine 16% ukupnog poljoprivrednog tla BiH, 62% sainjavaju manje plodna brdovito-planinska podruja, a udio jadranskog podruja je 22% (MVTEO BiH , 2002).
Tabela 4: Upotreba zemljita u BiH (Izvor: Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije o suzbijanju dezertifikacije/degradacije tla (UNCCD) u BiH, 2007)
Vrsta povrine Ukupna povrina Poljoprivredno tlo Poljoprivredne kulture Vonjaci Vinogradi Livade Panjaci BIH 5.112.879 2.557.415 1.077.908 95.753 6.000 485.213 861.177 FBiH (ha) 2.607.579 1.258.796 461.360 41.395 5.307 248.291 502.442 RS(ha) 2.505.300 1.298.619 616.548 54.358 693 236.922 358.734 FBiH (%) 51,0 49,2 42,8 43,2 88,5 51,2 58,3 RS (%) 49,0 50,8 57,2 56,8 11,5 48,8 41,7
8
2.4.1.2
Poljoprivredna i stoarska proizvodnja
Procenat usjeva Poljoprivredna proizvodnja u BiH nije intenzivna i karakterizira je prilino slaba produktivnost. Usprkos tome to su povoljni uvjeti za razvoj poljoprivredne proizvodnje, podaci koji su dostupni u Agenciji za statistiku BiH pokazuju da svake godine 45% obradivog tla ostane neiskoriteno. Prema statistikom izvjetaju Agencije za statistiku BiH za 2010. godinu, oranine povrine su prema nainu koritenja iznosile 1.007.000 ha, od ega zasijane povrine ine 512.000 ha, ugari i neobraene oranice 492.000 ha, rasadnici i ostala obradiva povrina 3.000 ha.
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa Bosne i Hercegovine
58
13% 1%
8%
1%
Povre Panjaci 29% itarice Ugar Industijsko bilje Krmno bilje 48%
Slika 19: Oranine povrine prema nainju koritenja u BiH (Izvor. MVTEO BiH, Izvjetaj iz oblasti poljoprivrede za BiH 2007. godina; FOCUS, Nacionalni izvjetaj po dravama o organskoj proizvodnji na osnovu bibliografije i prikupljenih podataka, 2010)
Slika 19 jasno pokazuje da se najvei postotak usjeva odnosi na itarice, nakon ega slijedi krmno bilje, zatim povre i na kraju industrijsko bilje. Takoer, rasadnici koji su zastupljeni u vrlo malom procentu mogu biti osnova za vee ulaganje u to podruje. Povrine zasijane itaricama u 2010. godini su iznosile 293.000 ha, krmnim biljem 133.107 ha, povrem 71.642 ha i industrijskim biljem 7000 ha. Ovi rezultati jasno pokazuju da najvei procenat zemljita jo uvijek nije iskoriten ugari, kao i neobraene i naputene oranice (oko 48% od ukupno obradivog tla).
250 205 189 189
200
150 2008 100 65 68 50 55 51 2009 2010 43 43 40 37 36 37 33 34
24 22 19
23
0 Kukuruz Penica Djetelina Krompir Lucerka Jeam Kukuruz za krmu
Slika 20: Ponjevena povrina za razdoblje 2008-2010, izraena u 1.000 ha (Izvor: Agencija za statistiku BiH, BiH u brojkama 2009, 2010, 2011)
Uvoz itarica, male zasijane povrine, mali broj farmi i loa proizvodna tehnologija razlozi su zbog kojih je dananja proizvodnja mnogo manja od prijeratne. Kao to prikazuje Slika 20, proizvodnja kukuruza, penice, djeteline, krompira i jema, ima tendenciju slabog pada od 2008. do 2010. godine.
59
Znaajno smanjenje oraninih povrina, kao i povean uvoz itarica, kukuruza, povra, industrijskog i krmnog bilja, nedostatak proizvodnih pogona i tehnologija, te injenica da veliki broj stanovnitva naputa ruralna podruja, samo su neki pokazatelji smanjenja poljoprivredne proizvodnje u BiH danas u poreenju s prijeratnim periodom (1990). Nakon rata promijenila se i struktura iskoritenosti zemljita, tako da je vie povrina neiskoriteno. Dalje, velika podruja su unitena, obradive povrine su naputene, minska polja su jo uvijek prisutna, a poari su posljednjih godina unitili hiljade hektara poljoprivrednih povrina i uma (UN Ekonomska komisija za Evropu , 2004). Organska proizvodnja Organske poljoprivredne povrine u BiH prekrivaju 262 ha (2009). Prema najnovijim podacima za 2009. godinu, zabiljeeno je poveanje od 17% povrina za organsku proizvodnju. Usprkos naglom porastu, organski sektor je jo uvijek vrlo mali i pokriva tek 0,02% obradive povrine. Prosjena veliina organskih farmi u BiH je mala, samo 1,2 ha oranine povrine po farmi. Podruje organske proizvodnje za period 2003-2007. je pokazalo da organska proizvodnja biljei nagli porast (MVTEO BiH, 2010). Organska poljoprivreda je u BiH zapoeta 2000. godine. Organsko trite u BiH ima godinji rast izmeu 10% i 20%. Udjel organskih proizvoda na EU tritu 2007. godine je bio 5%, to je blizu 1,5 milion eura. Divlje aromatino ljekovito bilje ima udio od 80% u izvozu. irok spektar proizvoda se uzgaja na slinim parcelama: heljda, kukuruz, penica, jeam, ra, zob, krompir, mrkva, zelena salata, luk, cvekla, paprika, krastavci, jagode, maline, trenje, groe, smokve i kajsije. Proizvodnjom organske hrane se bavi oko 600 proizvoaa. U BiH postoji 14 farmi koje su registrirane kao proizvoai organske hrane, odnosno, mlijenih i mesnih proizvoda (MVTEO BiH, 2007). Vrste stoke i peradi Uzgoj ivotinja moe imati negativan utjecaj na okoli zbog nutrijenata koji otjeu iz deponija ivotinjskog otpada ili zbog neke druge neadekvatne upotrebe ivotinjskog otpada (takasti i netakasti izvor zagaenosti). Udio stoke u ukupnoj poljoprivrednoj proizvodnji se procjenjuje na 50%. Ukupan broj stoke u BiH je uglavnom mnogo manji nego ranije i mogao bi se dovesti na prijeratni nivo ako se uzmu u obzir preduvjeti za uzgoj stoke. Do poveanja je dolo samo u uzgoju peradi i svinja. Prije rata, u BiH je bilo 873.605 grla stoke koja su bila u vlasnitvu drave i uvana na dravnim farmama. Tabela 5 prikazuje ukupan broj stoke u BiH u 2010. i 2011. godini.
Tabela 5: Ukupan broj stoke (domaih ivotinja) u BiH 1990, 2010. i 2011. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Poljoprivreda, Brojno stanje stoke i peradi i stona proizvodnja u 2010. i 2011)
Stoka i perad Svinje Goveda Ovce Kunii Konji Konice pela Perad Brojno stanje (1990) 499.460 873.605 1.319.000 21.654 99.803 74.901 8.544.000 Brojno stanje (2010) 590.431 462.368 1.046.035 18.941 19.261 366.571 21.802.235 19.000 382.000 18.703.000 Brojno stanje (2011) 577.000 455.000 1.021.000
9
UNECE - United Nations Economic Commission for Europe.
60
1,400,000 1,200,000 1,000,000 800,000 600,000 400,000 200,000 0 1990 2010 2011
25,000,000 20,000,000 15,000,000 10,000,000 5,000,000 0 1990 Stoka 2010 Perad 2011
Slika 21: Ukupan broj stoke (domaih ivotinja)
Slika 22: Ukupan broj peradi u BiH
(Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Poljoprivreda, Brojno stanje stoke i peradi i stona proizvodnja u 2010. i 2011; MVTEO BiH)
Broj grla stoke konstantno opada. U 2010. godini se broj grla stoke smanjio za 411.237 u odnosu na 1990. godinu, a u 2011. za 418.605 grla. Ovo se dogodilo zbog velikog smanjenja broja stanovnika u ruralno-planinskim predjelima tokom rata i nakon njega. To je direktno utjecalo na proizvodnju mlijeka i mesa. Kako bi se prekinuo ovaj negativni trend, neophodno je da se ponude bolje subvencije i mjere podrke za proizvoae mlijeka i mlijenih proizvoda. Broj konja se drastino smanjio u poreenju s 1990. godinom, to je uzrokovano injenicom da se konji vie ne koriste kao prevozno sredstvo ili za potrebe poljoprivrede kao to su se koristili u prijeratnom periodu. Zbog rasta populacije i vee potronje mesa, te zbog toga to je cijena bijelog mesa nia od cijene crvenog mesa, zabiljeen je znaajan porast u proizvodnji peradi u 2010. godini u poreenju s 1990. godinom. Zbog smanjenog uzgoja stoke, to direktno uzrokuje manju proizvodnju organskog otpada i ubriva, rizici po okoli u BiH trenutno nisu toliko visoki. Proizvodnja trenutno ne predstavlja problem, jer je prosjean broj ivotinja po farmi (ili podruju) vrlo nizak. Ali, ako se ovaj sektor bude razvijao i doe do porasta broja ivotinja, to bi onda mogla postati dugorona prijetnja koju treba urediti poljoprivrednookolinskim zakonskim propisima. 2.4.1.3 Emisije staklenikih plinova
Stakleniki plinovi su atmosferski plinovi koji pridonose efektu staklenika apsorpcijom infracrvenog zraenja koje proizvodi solarno zagrijavanje Zemljine povrine. Oni ukljuuju ugljendioksid (CO2), metan (CH4), azotni dioksid (NO2) i vodenu paru. Tabela 6 prikazuje stanje emisije staklenikih plinova u sektoru poljoprivrede. Iz tabele je vidljivo da su ukupne emisije staklenikih plinova u periodu 2005-2010 u laganom porastu, no jo uvijek nisu blizu nivoa emisija iz 1990. godine.
Tabela 6: Emisije staklenikih plinova iz sektora poljoprivrede
61
(Izvor: Agencija za statistiku BiH, Okoli, energija, transport 2011, TB13) 1990* Stoarstvounutranja fermentacija Upravljanje organskim gnojivom Poljoprivredno zemljite Spaljivanje poljoprivrednih ostataka Ukupno GHG CH4 CH4 N 2O N 2O CH4 N 2O 1.548 285 397 2.378 0 0 4.608 2005 1.069 140 228 1.578 13 5 3.033 2006 1.098 143 235 1.643 13 5 3.137 2007 1.075 135 234 2.043 11 4 3.502 2008 1.056 131 231 1.876 13 5 3.312 2009 1.062 134 235 1.771 13 5 3.220 2010 1.057 136 236 1.913 11 4 3.357
* Izvor: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu sa Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama
2.4.1.4 Potronja vode za navodnjavanje
Poljoprivredna djelatnost zahtijeva velike koliine vode. U razvijenim zemljama je navodnjavanje zemljita u porastu, a prakse odrivog navodnjavanja su rijetkost. U svijetu se, zbog oteenih cijevi i neefikasnih sistema navodnjavanja, gubi skoro polovina proizvedene vode u sistemu navodnjavanja (Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj, 2001). Nedostatak vode tokom vegetativne sezone je kljuni faktor koji ograniava razvoj poljoprivrede, posebno u junim dijelovima BiH, u regiji koja je blizu Jadranskog mora. Ako se uzmu u obzir i klimatske promjene, ovo podruje bi moglo pretrpjeti najveu tetu tokom sunih perioda i neophodno je da se zapone rekonstrukcija sistema navodnjavanja i rezervoara za vodu. Samo 4.630 hektara u ovom podruju se navodnjava, a potencijalno podruje koje bi se moglo navodnjavati se prostire na 74.000 hektara (Regionalni centar za okoli, 2000). U BiH je u 1990. godini navodnjavano 11.660 ha. Danas tek nekoliko podruja ima funkcionalne sisteme za navodnjavanje. Sistemi za navodnjavanje su oteeni zbog ratnih dogaanja i loeg odravanja u postratnom periodu. Neophodno je da se osiguraju znaajna finansijska sredstva za obnovu postojeih sistema i za izgradnju novih i modernih sistema za navodnjavanje. U svijetu se navodnjava oko 15% obradivog zemljita, a u BiH samo 1% (u nedostatku poljoprivrednog popisa mogue je, samo uz upotrebu podataka iz pojedinih studija i izvjetaja, procijeniti koji je postotak povrine koja se navodnjava). Trenutno neki poljoprivrednici koriste vodu iz slatkovodnih izvora bez ikakvog sistema za kontrolu kvaliteta i kvantiteta vode. Neadekvatno navodnjavanje moe izazvati znaajno zagaenje okolia. Neophodno je da se uspostavi dobar zakonodavni sistem koji bi osigurao provoenje kontrolnih mehanizama i terenskih inspekcija (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2004). Trenutni podaci ukazuju na to da poljoprivreda nije imala velik negativan utjecaj na okoli, to je uglavnom rezultat neintenzivne proizvodnje, ali bi se ovakvo stanje moglo brzo promijeniti razvojem poljoprivrednog sektora koji bi se, kroz narednih nekoliko godina, orijentirao na proizvodnju. S obzirom da ne postoji uspostavljen sistem praenja poljoprivrede, svaka analiza trenutne situacije se zasniva na procjenama.
62
U glavnim proizvodnim podrujima i dolinama rijeka, prijetnja se nalazi u prekomjernoj upotrebi mineralnih ubriva i pesticida. Nitrati iz ubriva su topivi, te mogu vrlo lako prodrijeti u zemljite i direktno oneistiti vodonosnik (akvifer). Povrinska otjecanja vode mogu oneistiti rijeke i druge slatkovodne tokove. Agrarni inputi se ne testiraju kako bi se provjerilo sadre li neke potencijalno otrovne materije (Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije o suzbijanju dezertifikacije/degradacije tla u BiH, Banja Luka, 2007). 2.4.1.5 Zakljuci i preporuke
Poljoprivreda u BiH predstavlja vrlo bitan dio privrede, budui da osigurava hranu znaajnom broju stanovnika u ruralnim, ali i urbanim sredinama. Znatan dio radne snage u ruralnim podrujima je vezan za poljoprivredu, i kao takav igra vrlo bitnu ulogu u ivotima ljudi iz tih predjela. U poreenju s drugim sektorima, poljoprivreda se vrlo sporo oporavlja nakon zavretka ratnih djelovanja. Openito, poljoprivreda u BiH se odlikuje malim i podijeljenim dobrima, na farmama se koristi loa tehnika oprema (uglavnom su u upotrebni stare predratne tehnologije), agrarnih inputi se slabo koriste, te se zbog svega navedenog moe procijeniti da trenutni utjecaji poljoprivrede na okoli nisu posebno tetni. Meutim, zbir poljoprivredno-okolinskih podataka u zemlji je trenutno vrlo lo. Ne postoje zvanini podaci o potronji i sastavu ubriva, koritenim pesticidima, omjeru zastupljenosti azota, ekolokoj efikasnosti i koritenju energije, kao ni drugi podaci o okoliu vezani za poljoprivredu, zbog ega je teko ocijeniti stvarni utjecaj poljoprivrede na okoli. Pozitivan trend je porast organske proizvodnje, iako je, zbog veoma malih farmi (0,5-1,2 ha), procenat povrine za organsku proizvodnju i dalje vrlo mali u poreenju s ostatkom poljoprivrednog zemljita. Treba naglasiti da BiH ima dobar potencijal za organsku poljoprivredu, a prelazak s konvencionalne na organsku proizvodnju bi smanjio tetne utjecaje na okoli i osigurao odriv izvor hrane. Prema tome, donositelji odluka bi se trebali fokusirati na davanje boljih subvencija proizvoaima organske proizvodnje. Podatke iz oblasti poljoprivrede sporadino objavljuju razne institucije, te nisu uvijek zasnovani na stvarnim mjerenjima, ve ne procjenama. Relevantni podaci i pokazatelji koji trenutno nisu dostupni: Godinji prosjek konverzije tla u poljoprivredne povrine, Potronja i sastav ubriva/pesticida, Omjer zastupljenosti azota, Ekoloka efikasnost, Emisije uzrokovane poljoprivrednim aktivnostima, Primarne vrste potronje energije u poljoprivredi.
Uspostavljanje sistema za poljoprivredne informacije i monitoring, kao i provoenje poljoprivrednog popisa, kljuno je za dobijanje dobrih i kvalitetnih podataka koji bi omoguili prikladno donoenje buduih upravnih odluka za razvoj. Dodatne preporuke za oblast poljoprivrede u BiH su: Osnaiti odrivu poljoprivrednu proizvodnju, tanije: Podsticati efikasnost u koritenju resursa;
63
Subvencijama nagraivati poljoprivrednike koji brinu o okoliu, to bi znailo podsticaje poljoprivrednicima da se slue praksama koje su korisne za okoli, kao to je organski uzgoj;
Osnaiti siromane poljoprivrednike koji proizvode najvie poljoprivrednih proizvoda; Uspostaviti novu poljoprivrednu savjetodavnu slubu koja bi promovirala principe dobrih poljoprivrednih praksi, kao to je pravilna upotreba ubriva, pesticida i voda za navodnjavanje, te odlaganje ivotinjskog otpada;
Jaati poljoprivredne institucije za istraivanje kako bi se mogli pratiti utjecaji poljoprivrednih aktivnosti na okoli; Poboljati postojee zakonske propise o poljoprivredi i okoliu i uskladiti ih s relevantnim direktivama EU, te usvojiti nove.
2.4.2 Energetika
Energetski sektor je jedan od kljunih sektora kada govorimo o mogunosti utjecaja na okoli. Razvojem energetskog sektora i poveanjem potronje energije rastu i emisije staklenikih plinova i drugih oneienih materija. Neophodno je da zemlje u razvoju i zemlje koje raspolau znaajnim energetskim resursima, poput BiH, posvete posebnu panju racionalnom koritenju energije i odabiru buduih energetskih izvora kako bi se minimizirale tete po okoli. Odabirom tipa energetskog objekta i vrste goriva moe se znatno utjecati na nivo emisija, budui da se koritenjem plina umjesto uglja emisije mogu smanjiti za oko 40%. Pored negativnih utjecaja fosilnih goriva, na okoli utiu i drugi energetski objekti, npr. izgradnjom hidroelektrana (HE) moe doi do promjene nivoa podzemnih voda i mikroklime, ime se mijenja ekosistem cijelog zahvaenog podruja. Prema tome, izazov je da se osigura dugoroni razvoj energetike uz minimiziranje neeljenog utjecaja na okoli, te je neophodno da se tei koritenju obnovljivih izvora energije, odnosno izvora koji ne emitiraju staklenike plinove. Glavni domai izvori energije u BiH su ugalj i hidro potencijal, dok se prirodni plin i nafta uvoze. Procijenjeni hidro potencijal je blizu 6.800 MW, ali od toga se koristi 35% kapaciteta to je najnia stopa eksploatacije u Evropi. Bilans rezervi uglja iznosi blizu 4,0 milijardi tona. Potronja energije i utjecaj energetskog sektora na okoli u BiH je u porastu, iako jo nije dostignut nivo iz 1990. godine. Potronja primarne energije u BiH (eng. Total Primary Energy Supply - TPES) 1990. godine je iznosila oko 7,8 Mtoe (miliona tona ekvivalentne nafte), a 2005. godine oko 5,1 Mtoe (FMERI , 2009). Proces tranzicije i ratna deavanja su doveli do smanjenja rasta fizikog obima industrijske proizvodnje, smanjenog izvoza elektrine energije, a samim tim i do smanjene potronje energije. U 2009. godini, ukupna primarna potronja (TPES) je iznosila 1,49 toe (tona ekvivalentne nafte) po glavi stanovnika. Globalni TPES po glavi stanovnika iznosi 1,82 toe, a u zemljama lanicama OECD-a 4,64 toe po glavi stanovnika. Zbog loih uvjeta u industriji, potronja prirodnog plina je znatno manja nego to je bila 1990. godine. Nepovoljna kombinacija potronje (relativno visok procenat potronje na grijanje i potronja u domainstvima) i dinamika potronje (mnogo vea potronja tokom zimskog perioda) doveli su do visoke cijene prirodnog plina. Pored toga, koristi se samo jedan plinovod za transport prirodnog plina, a na tritu je i samo jedan uvoznik, to dodatno dovodi u pitanje stabilnost snabdijevanja. Dodatnim plinovodima i ubrzanom plinofikacijom BiH omoguilo bi se ire koritenje plina u domainstvima i proizvodnji elektrine i toplotne energije. Moe se oekivati da e to utjecati
10
10
Federalno ministarstvo energetike, rudarstva i industrije
64
na smanjenje stope rasta emisija CO2 (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, 2009). U BiH prevladava upotreba drveta kao ogreva, posebno kod stanovnitva s loijim ekonomskim prilikama. Veina domainstava prikljuena je na elektrodistributivnu mreu i najvii postotak potronje elektrine energije otpada na domainstva, uglavnom zbog grijanja (topla voda, kuhanje), slijede osvjetljenje i elektrini ureaji (Studija energetskog sektora u BiH, 2008). Glavni indikatori energije u BiH zasnivaju se na kljunom setu indikatora Evropske agencije za okoli, a oni su: CSI 027 Potronja finalne energije po sektorima, CSI 028 Ukupni energetski intenzitet, CSI 029 Ukupna potronja energije po energentima, CSI 030 Potronja energije iz obnovljivih izvora, CSI 031 Potronja elektrine energije iz obnovljivih izvora.
Ove pokazatelje je razvila Evropska agencija za okoli i uzimaju se kao procjene. Agencija za statistiku BiH je 2008. godine poela obraivati statistike podatke o energiji u skladu s propisima EU. 2.4.2.1 Potronja finalne energije po sektorima
Potronja finalne energije je algebarski zbir energije potroene po svim sektorima: industrija, saobraaj, domainstva, poljoprivreda i ostali potroai. Nakon drastinog pada potronje energije poetkom devedesetih zbog ratnih deavanja u BiH, u periodu od 1995. do 2008. godine zabiljeen je rast potronje energije i to godinjom stopom od 3,14% (Slika 23). U 2008. godini finalna potronja energije u BiH je iznosila 2,37 Mtoe, a poveana je u odnosu na 2007. godinu za 2,20%.
3.5 3 2.5 Mtoe 2 1.5 1 0.5 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Slika 23: Potronja energije u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, Finalna potronja energije po sektorima, 2010)
Potronja finalne energije u BiH 2008. godine je iznosila 0,62 toe/glavi stanovnika, dok je potronja finalne energije u zemljama Zapadnog Balkana iznosila 1,10 toe/glavi stanovnika, i to: Albanija 0,56 toe/glavi stanovnika, Hrvatska 1,64 toe/glavi stanovnika, Makedonija 0,87 toe/glavi stanovnika i Srbija
65
1,31 toe/glavi stanovnika. U zemljama Evropske unije, finalna potronja energije u 2008. je bila 2,23 toe/glavi stanovnika (Evropska agencija za okoli, Finalna potronja energije po sektorima, 2010). S obzirom da Agencija za statistiku BiH i Evropska agencija za okoli ne posjeduju podatke o potronji finalne energije po svakom zasebnom sektoru, u dokumentu emo prezentirati podatke Agencije za statistiku BiH o finalnoj potronji elektrine i toplotne energije po sektorima. Potronja finalne elektrine energije Potronja finalne elektrine energije u 2010. godini je iznosila 10.347 GWh, od ega su domainstva imala udio od 43,9%, zatim industrija 35,7%, a ostali potroai, ukljuujui graevinarstvo, saobraaj i poljoprivredu 20,4%. Najvei potroa elektrine energije u industriji u 2010. godini je bila industrija proizvodnje metala bez eljeza s udjelom od 51%, dok je industrija eljeza i elika u potronji uestvovala sa 16%. Izmeu 2008. i 2010. godine potronja elektrine energije je rasla za 1,17% godinje. Najvei rast u ovom periodu je zabiljeen u poljoprivrednom sektoru (13,48%), zatim slijede saobraaj (10,29%), graevinarstvo (8,66%), domainstva (1,52%) i industrija (0,37%) (Agencija za statistiku BiH, Okoli i energija, 2010). Potronja finalne toplotne energije Potronja finalne toplotne energije u 2010. godini je iznosila 5.396 TJ. Najvei udio potronje je bio u domainstvima sa 74,6%, zatim slijede industrija i ostali potroai s 25,4%. U periodu 2008. do 2010. godine potronja toplotne energije je rasla godinjom stopom od 2,91%. Najvei godinji rast u ovom periodu zabiljeen je u ostalim potroaima od 11,41%, dok je u domainstva 1,97% (Agencija za statistiku BiH, Okoli i energija, 2010). 2.4.2.2 Ukupni energetski intenzitet
Ukupni energetski intenzitet predstavlja omjer izmeu ukupne potronje energije (primarna energija) i bruto domaeg proizvoda (BDP) koji se obraunava svake kalendarske godine.
250%
200% Indeks 1997=100
150%
100%
50%
0% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Ukupna potronja primarne energije
BDP (2000 USD (1997=100))
Energetski intenzitet
Slika 24: Ukupni energetski intenzitet u BiH za razdoblje 1997-2008 (indeks 1997=100) (Izvor: Evropska agencija za okoli, Ukupni energetski intenzitet, 2010)
66
U posmatranom periodu od 1997. do 2008. godine ukupna potronja primarne energije je rasla prosjenom godinjom stopom od 4,52%, dok je BDP rastao prosjenom godinjom stopom od 4,24%. Meutim, ukupni energetski intenzitet u BiH je imao godinju stopu rasta od 0,56%, kako prikazuje Slika 24. Ekonomski rast je pratio i rast potronje ukupne primarne energije, dakle nije dolo do razdvajanja (decoupling) funkcije ukupne potronje primarne energije i funkcije BDP-a, to znai da je zabiljeen rast ukupnog energetskog intenziteta. Slika 24 pokazuje da je energetski intenzitet izmeu 2002. i 2008. godine konstantan, dok BDP u periodu od 1997. do 2008. raste linearno, ali nedovoljno da bi dolo do razdvajanja (decoupling) funkcija BDP i ukupne potronje primarne energije ime bi opadao energetski intenzitet. Poreenje energetskog intenziteta u BiH i drugim zemljama Zapadnog Balkana pokazuje sljedee rezultate: ukupna potronja primarne energije u zemljama Zapadnog Balkana je rasla prosjenom godinjom stopom od 1,02% u periodu od 1997. do 2008, dok je rast u BiH iznosio 4,52%, to je 4,43 puta vie nego u drugim zemljama Zapadnog Balkana (Evropska agencija za okoli, Ukupni energetski intenzitet 2010). Treba naglasiti da je 1991. godine potronja energije po jedinici BDP-a u BiH bila 2,5 puta vea nego u nekim drugim zemljama Zapadnog Balkana poput Hrvatske i Makedonije. Jedan od uzroka tako visokog energetskog intenziteta bio bi izvoz elektrine energije po niskim cijenama u druge regionalne republike (MVTEO BiH, 2002).
120% 110% 100% 90% 80% 70% 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008
Indeks (1997=100)
Bosna i Hercegovina
zemlje Zapadnog Balkana
Slika 25: Energetski intenzitet u BiH i zemljama Zapadnog Balkana (1997=100) (Izvor: Evropska agencija za okoli, Ukupni energetski intenzitet, 2010)
BiH biljei visok energetski intenzitet, stoga prvi zadatak za odrivi razvoj energetskog sektora u BiH treba da bude smanjenje energetskog intenziteta u cijelom ciklusu, od primarne energije, prerade sirovih materijala do proizvodnje. Ovo podrazumijeva i koritenje toplotne energije koja nastaje od otpada u industrijskim postrojenjima i u poljoprivredi, kao i postepeni prelazak na nekonvencionalne energetske izvore (koritenje biomase, kogeneracije i trigeneracije, koritenje solarne energije, bolje iskoritavanje hidropotencijala npr. koritenje malih HE itd.) (MVTEO BiH, 2002). Tabela 7 prikazuje trend ukupnog energetskog intenziteta u BiH u periodu od 1997. do 2008, dok Tabela 8 daje poreenje energetskog intenziteta u BiH i energetskog intenziteta u zemljama Zapadnog Balkana.
Tabela 7: Ukupni energetski intenzitet u BiH, 1997-2008. (Indeks 1997=100) (Izvor: Evropska agencija za okoli, Ukupni energetski intenzitet, 2010)
67
Drava
/ Ukupna potronja primarne energija (ktoe) BDP (konstanta 2000 USD) (mil.) Energetska intenzivnost Ukupna potronja primarne energije (1997=100) BDP (konstanta 2.000 USD (1997=100) Energetska intenzivnost (1997=100)
1997.
1998.
1999.
2000.
2001.
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
2744
3402
3367
4018
4291
4191
4426
4635
4963
5395
5598
5990
3993
4616
5059
5338
5572
5868
6102
6475
6798
7220
7714
8132
0,687
0,737
0,665
0,753
0,770
0,714
0,725
0,716
0,730
0,747
0,726
0,737
BiH
100%
124%
123%
146%
156%
153%
161%
169%
181%
197%
204%
218%
100%
116%
127%
134%
140%
147%
153%
162%
170%
181%
193%
204%
100%
107%
97%
110%
112%
104%
106%
104%
106%
109%
106%
107%
Tabela 8: Poreenje energetskog intenziteta u BiH sa zemljama Zapadnog Balkana, 1997-2008. (indeks 1997=100) (Izvor: Evropska agencija za okoli, Ukupni energetski intenzitet, 2010)
Promjena u godinje m prosjeku, 19952008. (%) -5,39 0,56% -1,93% -2,00% -2,83% -2,35% Energetska intenzivnos t u 2008. (toe/cap)
Drava
1997.
1998.
1999.
2000.
2001.
2002.
2003.
2004.
2005.
2006.
2007.
2008.
Albanija BiH Hrvatska Makedonija Srbija Regija Zapadnog Balkana
100% 100% 100% 100% 100% 100%
99% 107% 101% 99% 97% 99%
120% 97% 101% 90% 85% 88%
76% 110% 95% 85% 88% 88%
72% 112% 94% 85% 92% 90%
78% 104% 92% 84% 94% 89%
77% 106% 94% 84% 96% 90%
71% 104% 90% 82% 96% 90%
77% 106% 87% 80% 86% 85%
66% 109% 84% 81% 76% 80%
63% 106% 83% 80% 71% 77%
57% 107% 79% 78% 72% 75%
0,66 1,56 2,05 1,52 2,19 1,74
2.4.2.3
Ukupna potronja energije po energentima
Ukupna potronja energije po energentima (CSI 029) predstavlja koliinu energije koja je potrebna da se zadovolji potronja energije u zemlji. U periodu od 1995. do 2008. godine u BiH su koriteni sljedei energenti: nafta, plin, ugalj, elektrina i obnovljiva energija ukljuujui i drvnu biomasu. Period izmeu 1995. i 2008. se odlikuje porastom ukupne potronje energije (Tabela 9). Izmeu 1995. i 2008. godine, ukupna potronja energije po energentima je rasla prosjenom stopom od 5,30%. Znaajan porast u potronji energije (10,84% godinje), koji je vezan za postratni oporavak, dogodio se u periodu izmeu 1995. i 2005. Izmeu 2001. i 2008. godine godinja stopa rasta je bila 3,66%.
Tabela 9: Ukupna potronja energije po energentima u BiH (ktoe) u periodu 1995-2008.
68
(Izvor: Evropska agencija za okoli Ukupna potronja energije po energentima, 2010)

Energent Obnovljivi izvori energije Elektrina energija Ugalj Plin Nafta Ukupno 1995. 469 10 348 123 592 1541 1996. 603 -132 506 206 610 1794 1997. 565 -154 1581 124 628 2744 1998. 562 -80 2014 141 764 3402 1999. 651 -147 1964 144 756 3367 2000. 618 -92 2318 232 942 4018 2001. 628 -94 2534 242 981 4291 2002. 636 -96 2363 255 1033 4191 2003. 648 -99 2527 266 1084 4426 2004. 690 -179 2622 311 1192 4635 2005. 652 -121 2747 366 1319 4963 2006. 688 -181 3364 318 1206 5395 2007. 528 -52 3512 336 1274 5598 2008. 575 -142 3862 353 1342 5990
Ukupna potronja energije po energentima u 2008. porasla je za 3,27% u odnosu na prethodnu godinu. U strukturi potronje primarne energije u 2008. godini, na prvom mjestu su bila fosilna goriva sa 92,77% (ugalj 64,47%, nafta 22,42%, plin 5,89%), a obnovljivi izvori su imali udio od 9,59%. S obzirom da BiH izvozi elektrinu energiju, ukupna potronja u 2008. godini je smanjena za 2,31%, odnosno za 142 ktoe. U periodu od 1995. do 2008. godine zabiljeen rast izvoza elektrine energije u iznosu od 7,60%. U poreenju sa zemljama Zapadnog Balkana, BiH je jedina zemlja u kojoj je zabiljeen izvoz elektrine energije. Udio uglja u potronji ukupne energije u 2008. iznosio je 64,47%, i u porastu je za 4,53% u odnosu na 2007. godinu, dok je u periodu 1995-2008. godinji porast uglja iznosio 6,50%. U 2008. godini, udio prirodnog plina u ukupnoj potronji energije je bio 5,89%, te je u poreenju s 2007. porastao za 2,41%. Godinji porast u potronji plina izmeu 1995. i 2008. godine je bio 4,65%. U 2008. godini udio nafte je bio 22,41%, to je 2,53% vie nego u 2007. Izmeu 1995. i 2008. godine potronja nafte je porasla za 3,99% (Evropska agencija za okoli, Ukupna potronja energije po energentima, 2010).
Ugalj 2007-2008 Plin 1995-2008
Nafta
Elektrina energija Obnovljivi izvori energije 0.00% 10.00% 20.00% 30.00% 40.00%
Slika 26: Prosjena godinja stopa rasta potronje za razna goriva u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, Ukupna potronja energije po energentima, 2010)
U 2008. godini udio obnovljive energije u potronji je bio 9,59%, to je za 4,09% vie nego u poreenju s prethodnom godinom. U periodu 1995-2008. godinji rast je bio 1,32%. Porast u potronji energije iz obnovljivih izvora je ohrabrujui, budui da je ovo kljuno podruje u koje se moraju uloiti dodatni napori kako bi se smanjila potronja fosilnih goriva i poboljala zatita okolia.
69
2.4.2.4
Potronja energije iz obnovljivih izvora
Potronja energije iz obnovljivih izvora (CSI 030) ) predstavlja potroenu koliinu energije iz obnovljivih izvora u odnosu na ukupnu potronju energije. U skladu sa Zakonom o elektrinoj energiji FBiH (Slubene novine FBiH, broj 41/02) i Zakonom o elektrinoj energiji RS (Slubeni glasnik RS, broj 08/08), obnovljivi izvori energije oznaavaju izvore energije koji stalno postoje u prirodi i koji se obnavljaju u cijelosti ili djelimino, posebno energija vodotokova, vjetra, biomase, bioplina, geotermalne i neakumulirane solarne energije. Potronja energije iz obnovljivih izvora je u 2008. godini iznosila 575 ktoe, to je 9,59% od ukupne potronje energije, i u odnosu na prethodnu godinu, u kojoj je potronja iznosila 528 ktoe to je 9,42% od ukupne potronje energije, zabiljeen je porast potronje energije iz obnovljivih izvora u iznosu od 4,09% (Evropska agencija za okoli, Potronja energije iz obnovljivih izvora 2010). Potronja energije iz obnovljivih izvora u ovom periodu je porasla, izmeu ostalog, zbog boljih hidrolokih uvjeta i smanjene potronje energije iz fosilnih goriva (ugalj, nafta i plin). Smanjena eksploatacija uglja i zatvaranje nekih rudnika uglja, kao i visoka cijena nafte, doprinijeli su smanjenju potronje fosilnih goriva u 2008. godini. Potronju energije iz obnovljivih izvora u odnosu na ukupnu potronju energije u BiH izmeu 1995. i 2008. godine prikazuje Slika 27, na kojoj se jasno vidi pad u potronji energije iz obnovljivih izvora u odnosu na ukupnu potronju energije. Potronja energije iz obnovljivih izvora u 1995. godini iznosila je 30,40% od ukupne potronje energije u BiH, odnosno 468,52 ktoe od 1541 ktoe, dok je taj postotak opao na 9,59% u 2008. godini, odnosno 575 ktoe od 5990 ktoe.
36% 30% 24% Indeks 18% 12% 6% 0% 1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Slika 27: Potronja energije iz obnovljivih izvora u odnosu na ukupnu potronju energije u BiH, razdoblje 19952008. (Izvor: Evropska agencija za okoli, Potronja energije iz obnovljivih izvora, 2010)
Smanjenje u potronji obnovljive energije u odnosu na ukupnu potronju energije je uticalo na rast potronje energije iz drugih izvora (termoelektrane) koji su bili uniteni ili oteeni tokom rata. U postratnom periodu je realiziran obiman plan investicija. Meu najznaajnijim su sanacija i modernizacija bloka 3, 100 MW i bloka 4, 200 MW TE Tuzla, te rekonstrukcija i modernizacija bloka 5, 110 MW TE Kakanj.
70
Ako se potronja energije iz obnovljivih izvora u BiH ne posmatra u odnosu na ukupnu potronju energije u periodu 1995-2008, oigledno je da potronja obnovljive energije biljei godinju stopu rasta od 1,32%. Bitno je spomenuti da je BiH zabiljeila najvei porast u potronji obnovljive energije od 1,32% u poreenju s ostalim zemljama Zapadnog Balkana za period 1995-2008. Hrvatska prati BiH sa zabiljeenim godinjim porastom od 0,6%. Druge zemlje Zapadnog Balkana su zabiljeile pad u potronji energije iz obnovljivih izvora (Albanija -1,68%, Makedonija -0,45% i Srbija -0,26% na godinjoj osnovi) (Evropska agencija za okoli, Potronja energije iz obnovljivih izvora, 2010). Procenat potronje energije iz obnovljivih izvora u BiH prikazuje Slika 28 na kojoj se jasno vidi da je udio hidroenergije 51,8%, dok je potronja energije iz biomase 48,1%. Potronja geotermalne energije u 2008. godini ima mali udio 0,04% od ukupne potronje energije iz obnovljivih izvora (SYNENERGY Projekat, CRES, 2010).
Biomasa 48,14%
Geotermalna 0.04%
Hidro 51.82%
Slika 28: Potronja energije iz obnovljivih izvora po energetskim izvorima u BiH, u procentima za 2008. godinu (Izvor: SYNENERGY projekt, CRES, 2010)
Odrivost regije ili zajednice postie se ouvanjem ekonomskih, ekolokih i socijalnih vrijednosti, a razvoj i koritenje obnovljivih izvora energije upravo nudi potencijal za ekonomski razvoj, smanjenje emisija, zatitu okolia, koritenje ekolokih izvora, razvoj turizma i ruralnih podruja u smislu zapoljavanja lokalnog stanovnitva, izgradnje saobraajnica i pristupnih puteva, sigurnijeg snabdijevanja energijom, te dodatnih turistikih sadraja u okolici takve elektrane. Potencijal trita za projekte obnovljivih izvora energije u BiH je velik i u stalnom porastu. Neophodno je da u budunosti sektor obnovljive energije bude jedan od kljunih sektora koji ine podrku kontinuiranom razvoju drave. 2.4.2.5 Potronja elektrine energije iz obnovljivih izvora
Potronja elektrine energije iz obnovljivih izvora (CSI 031) predstavlja koliinu potroene elektrine energije koja je proizvedena iz obnovljivih izvora u odnosu na ukupnu potronju elektrine energije. HE predstavljaju glavni izvor obnovljive energije u BiH, i to uglavnom velike HE (instalirana snaga vea od 10 MW u skladu s Uredbom o koritenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije), koje se takoer smatraju obnovljivim izvorima energije. Udio obnovljive elektrine energije, uglavnom iz HE, u ukupnoj potronji elektrine energije u BiH u 2010. godini iznosila je 46,90%, dok je u periodu 2008-2010. godine potronja elektrine energije rasla 71
godinjom stopom 4,48%, a potronja elektrine energije iz obnovljivih izvora je rasla godinjom stopom od 13,12%. Uzrok ovakvog porasta potronje elektrine energije iz obnovljivih izvora lei u povoljnim hidrolokim uvjetima, kao i u izgradnji nove HE Mostarsko blato koja je u testnom pogonu u 2010. godini proizvela 41 GWh elektrine energije (Agencija za statistiku BiH, Statistika energije za 2008, 2009. i 2010; Neovisni operator sistema u BiH, 2010). Vano je istaknuti da velike HE ne zadovoljavaju kriterije odrivosti zbog utjecaja na ekologiju rijeke, hidrogeologiju i mikroklimu. Stoga je neophodno da se sagleda i koritenje malih HE u odnosu na ukupno koritenje elektrine energije iz HE. Ukupni instalirani kapacitet HE u BiH iznosi cca 2092 MW, dok ukupni instalirani kapacitet malih HE iznosi cca 27 MW (Strateki plan i program razvoja energetskog sektora FBiH, 2009). Male HE, osim MHE tirolskog tipa, mogu takoer, imati tetan utjecaj na lokalnu floru i faunu (migracije i negativan utjecaj na ribe, kvalitet vode nizvodno i slino). Meutim, u poreenju s TE i velikim HE, ove tete su znatno manje (Uupli, 2007). BiH raspolae znaajnim resursima za proizvodnju energije iz obnovljivih izvora. Teoretski, hidropotencijal u BiH iznosi cca. 99.256 GWh/godinje, a tehniki cca. 23.395 GWh/godinje. Energetski potencijal malih HE u BiH iznosi 3,520 GWh godinje. Biomasa, porijeklom iz umarstva (ogrevno drvo, umski otpad i drvni otpad iz drvne industrije) i poljoprivrede, ima najvei ekonomski potencijal, nudi najveu mogunost zapoljavanja i smanjenja emisija staklenikih plinova. Ukupni tehniki potencijal energije iz biomase u BiH iznosi cca 33,518 PJ. BiH ima znaajnu solarnu iradijaciju, koja se kree od 1.240 kWh/m na sjeveru do 1.600 kWh/m na jugu, i u prosjeku godinje ima 1.840,9 sunanih sati. Teoretski, potencijal suneve energije u BiH iznosi 67,2 PWh, to premauje ukupnu potronju energije u dravi. Trenutno u BiH nema izgraenih vjetroelektrana, koje su prikljuene na visokonaponsku mreu. Meutim, izmeu 1999. i 2012. godine identificirane su potencijalne lokacije za izgradnju vjetroelektrana u BiH. Trenutno postoji 16 makrolokacija u FBiH, ukupne snage cca. 1400 MW, i 13 makrolokacija u RS, ukupne snage 640 MW, koje su oznaene kao poeljne za izgradnju vjetroelektrana (Strateki plan i program razvoja energetskog sektora FBiH, 2009; Strategija razvoja energetike RS, 2012). S ciljem da se podstakne koritenje obnovljivih izvora energije usvojene su odluke o metodologiji utvrivanja nivoa otkupnih cijena elektrine energije iz obnovljivih izvora energije u FBiH i RS, koje su pokrenule proces investicija i u budunosti se mogu oekivati vee investicije. 2.4.2.6 Zakljuci i preporuke
2
Kao i u drugim sektorima, u oblasti energetike je neophodan set indikatora za izvjetavanje, koji bi pratio energetski sektor i preduzimao odgovarajue mjere. Trenutno se u BiH izvjetava samo o potronji elektrine i toplotne energije, i od izuzetnog je znaaja da se navedeni CSI pokazatelji Evropske agencije za okoli ukljue u izvjetaj Agencije za statistiku BiH. Podaci koji nedostaju za monitoring sektora energetike: Ne postoje uredni izvjetaji o CSI pokazateljima (CSI 027 Finalna potronja energije po sektorima, CSI 028 Ukupna energetska intenzivnost, CSI 029 Primarna potronja goriva po vrstama, CSI 030 Primarna potronja obnovljive energije, CSI 031 Elektrina energija iz obnovljivih izvora), Ovisnost o uvozu fosilnih goriva (ENER 012), Energetska efikasnost i potronja u sektoru transporta (ENER 023),
72
Energetska efikasnost i potronja u sektoru stanovanja (ENER 022), Energetska intenzivnost u uslunom sektoru, Emisije odreenih estica u vezi s energijom (ENER 007), Emisije zakiseljavajuih supstanci u vezi s energijom (ENER 006), Emisija prekursora ozona u vezi s energijom (EN 05), Emisije CO2 u proizvodnji elektrine energije, Apsolutna i relativna potronja energije prema BDP-u.
Najbitniji put ka budunosti u ovom sektoru je: razvijanje energetskih strategija, smanjenje energetskog intenziteta i koritenje obnovljivih izvora energije. Da bi se postiglo smanjenje energetskog intenziteta, neophodno je: Djelovati u privredi, u saradnji s privrednim komorama FBiH i RS; Uspostaviti savjetovalita za energiju; Uvesti sistem oznaavanja energetske efikasnosti tehnikih proizvoda; Donijeti propise za energetsku efikasnost u zgradarstvu, te uvesti sistem oznaavanja energetske efikasnosti zgrada; Uvesti sistem stimulansa i destimulansa za poveanje energetske efikasnosti u domainstvima i privredi, kao i stimuliranje zamjene uvoznih fosilnih goriva domaim gorivima iz obnovljivih izvora i Uvesti sistem energetskog audita u privredi (dobrovoljni mehanizam).
Da bi se podstaklo na koritenje obnovljivih izvora energije, neophodno je: Uspostaviti sistem Mehanizma istog razvoja (eng. Clean Development Mechanism - CDM) i koristiti fleksibilne mehanizme inozemne podrke za implementaciju Mehanizma istog razvoja u BiH i Razvijati politike za podsticanje proizvodnje i koritenje energije iz obnovljivih izvora uz meunarodnu podrku.
2.4.3 Industrija
Industrijski sektor u BiH trenutno se odlikuje niskom produktivnou i slabom konkurencijom. Glavni problem se nalazi u podruju infrastrukture i finansijskih trita koji su takoer nedovoljno razvijeni i neefikasni. Nizak nivo tehnolokog razvoja i zaostajanje u polju poslovne strategije i upravljanja kvalitetom takoer doprinose niskom nivou produktivnosti. Trendovi niske produktivnosti i konkurentnosti se odraavaju u visokom dravnom deficitu tekueg rauna. Slaba konkurentnost i produktivnost su nedovoljni da bi omoguili finansijskom sektoru da prui veu podrku industriji (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom UN konvencijom o klimatskim promjenama, 2009). Ova teka situacija bh. industrije je uzrokovana razaranjima tokom rata i gubitkom prijeratnih trita, ali se ne smiju zanemariti ni posljedice prijanjeg modela razvoja. Industrijski razvoj u BiH sedamdesetih godina prolog vijeka je donio kratkoroan prosperitet, meutim industrija je zavisila od velikih ulaganja u vojno-odbrambenu industriju tokom vremenskog perioda nakon kraja Drugog svjetskog rata. Prije raspada SFRJ, vie od 55% odbrambene industrije bilo je smjeteno u BiH. Nakon zavretka rata, glavna predratna industrijska preduzea nisu se oporavila.
73
10,000.0 9,000.0 Vrijednost u milionima KM 8,000.0 7,000.0 6,000.0 5,000.0 4,000.0 3,000.0 2,000.0 1,000.0 0.0 C - Vaenje ruda i kamena D - Preraivaka industrija E** - Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom i vodom Ukupno 2005 468.5 4,504.6 876.2 5,849.3 2006 520.0 5,338.4 899.8 6,758.2 2007 578.2 6,120.2 895.2 7,593.6 2008 655.0 7,093.5 1,113.8 8,862.3 2009 604.0 5,650.6 1,168.5 7,423.1 2010 611.9 6,618.0 1,263.9 8,493.8
** Iskljueni podaci za distribuciju i prodaju elektrine energije
Slika 29: Redovna industrijska proizvodnja u BiH u razdoblju 2005-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Industrijska proizvodnja 2010, Tematski bilten TB 05)
2.4.3.1
Emisije CO2, CH4 i N2O iz industrije
Podaci o ekonomskim aktivnostima, tj. proizvodnji ili potronji odreenih industrijskih procesa su uzeti iz godinjih izvjetaja Zavoda za statistiku Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine za 1990. godinu, budui da ne postoje na dravnom nivou podaci o emisijama po sektoru (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom UN konvencijom o klimatskim promjenama, 2009). Kako prikazuje Slika 30, ukupna emisija ekvivalentnog CO2 u BiH je 1990. godine iznosila 34 miliona tona. Najvei procenat emisija je pripadao energetskom sektoru (74%), zatim poljoprivredi s 12%, industrijskim procesima s 11% i sektoru otpada s 3%. U BiH, glavni izvori metana su poljoprivreda (87 hiljada tona), nekontrolirane emisije iz rudnika uglja (75 hiljada tona) i odlaganje otpada (47 hiljada tona). Metan se formira kao direktni proizvod metabolizma ivotinja biljojeda (unutranja fermentacija) i kao rezultat organskog raspadanja ivotinjskog otpada (rukovanje ubrivima). Najvaniji izvor N2O u BiH je takoer poljoprivreda. ubriva i drugi poljoprivredni proizvodi koriste velike koliine azota, to utjee na emisije N2O (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom UN konvencijom o klimatskim promjenama, 2009).
74
Emisije GHG 10000 9000 8000 7000 Emisije (t) 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 CO Energija Industrijski procesi CH4 Poljoprivreda N2O Otpad
x10
x104
Slika 30: Skraeni izvjetaj o emisijama ekvivalentnog CO2, CH4 i N2O u BiH za 1990. godinu (Izvor: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu sa Okvirnom UN konvencijom o klimatskim promjenama, 2009)
2.4.3.2
Potronja energije u industriji
Ne postoje tani podaci o potronji energije u sekundarnom sektoru. Slika 31 prikazuje potronju energije po raznim sektorima u 2009. godini.
90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Elektrina en. Toplinska en. Prirodni plin Ugljen Industrija Graevinarstvo Transport Domainstva Poljoprivreda Ostalo
Slika 31: Udio potronje elektrine energije, toplotne energije, prirodnog plina i uglja u industriji BiH u 2009. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Statistika energije 2010)
Elektrina energija, potroena u industriji 2009. godine, bila je 3033 GWh to predstavlja 32% ukupne potronje elektrine energije u BiH. Ova koliina elektrine energije potroene u industriji je manja nego u prethodnim godinama. Ovo je vjerovatno izazvano ekonomskom krizom koja je utjecala na domau proizvodnju sa indirektnim utjecajem na potronju energije u industriji.
75
Potronja toplotne energije u industriji je niska, samo 59 TJ, dok je u 2009. godini ukupna potronja toplotne energije u BiH bila 5015 TJ. Veina toplotne energije se utroi u domainstvima, dok je udio potronje ovog energenta u industriji samo 1%. Drugi bitni izvori energije koji se koriste u industriji su prirodni plin i ugalj. U 2009. godini, sekundarni sektor je potroio 82.138.000 m prirodnog plina, to predstavlja 51% od ukupne potronje ovog energenta. Udio potronje uglja u industriji u BiH u 2009. godini je manji od udjela potronje prirodnog plina. Udio potronje uglja u industriji je 31%, dok se veina uglja (51%) koristi u domainstvima (Slika 31). Slika 32 prikazuje potronju uglja i koksa za industrijske namjene u BiH.
koks kameni ugalj lignit mrki ugalj
3
12%
17% 49%
22%
Slika 32: Potronja uglja i koksa u industriji u BiH u 2009. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Statistika energije: Ugalj, koks, br. 1 od 22. 12. 2010)
2.4.3.3
Broj industrijskih preduzea koja se nalaze u sistemu upravljanja okoliem
U BiH postoje 82 kompanije (Institut za standardizaciju BiH, 2010) s ISO 14001 certifikatima, a nijedna nije dio EMAS-a (eng. Eco-Management and Audit Scheme) - Plana za eko-menadment i reviziju uinaka na okoli, budui da se EMAS uredba odnosi na 27 drava lanica EU, tri drave lanice Evropskog ekonomskog prostora i zemlje pristupnice EU. 2.4.3.4 Zakljuci i preporuke
Pokazatelji i podaci koji nedostaju za redovno izvjetavanje i praenje emisija iz industrijskih postrojenja u BiH: Emisije u atmosferu iz industrije, Potronja energije u industriji, Ukupne materijalne potrebe, Broj industrijskih preduzea koja se nalaze u sistemu upravljanja okoliem, Ekoloka efikasnost u industriji, Napredak u upravljanju i sanaciji kontaminiranih lokacija.
Zastarjele tehnologije dovode do zagaenosti zraka i drugih oblika oneienja okolia, i to je jedan od najvanijih problema u industrijskom sektoru BiH. BiH je ostvarila znaajan napredak kod provoenja
76
EU Direktive 2008/1/EC o integriranom spreavanju i kontroli zagaenja (eng. Integrated Pollution Prevention and Control IPPC), posebno kada je u pitanju izdavanje okolinskih dozvola u industriji. Registar zagaivaa i domet zagaenja (PRTR) je uveden u BiH, ali se jo uvijek nalazi u poetnoj fazi, i jedan od bitnih koraka ka budunosti je da industrijski sektor adekvatno i ispravno svake godine popunjava registar zagaivaa.
2.4.4 Ribarstvo i akvakultura

Riblja fauna je u BiH relativno dobro istraena. Postoji ukupno 119 vrsta riba. Najee vrste slatkovodnih riba koje se uzgajaju u BiH su vrste Salmonidae (kalifornijska pastrmka, potona pastrmka i potona zlatovica) i Cyprinidae (aran, amur, bijeli tolstolobik i som), a najee morske vrste su brancin, komara i koljke (dagnje i kamenice). U ratnim deavanjima izmeu 1992. i 1995. godine veina ribogojilita i postrojenja za preradu ribe su u potpunosti uniteni. Iako problemi jo uvijek nisu rijeeni, uzgoj ribe (uglavnom slatkovodne) je u stalnom porastu. Obrada ribe je znaajno poboljana izmeu 1999. i 2003. godine zahvaljujui dostupnosti visokokvalitetne hrane za ribe, novim tehnologijama i irenju udruenja proizvoaa (etvrti izvjetaj BiH za Konvenciju o biolokoj raznolikosti, 2010). U ovom sektoru, slino kao u ostalima, veina problema je povezana s nainom organizacije drave, koja oteava prikupljanje pouzdanih podataka o uzgoju riba. Jo uvijek ne postoji Ministarstvo poljoprivrede na dravnom nivou (pod iju nadlenost bi spadali ribarstvo i akvakultura). 2.4.4.1 Proizvodnja konzumne ribe
Podaci o proizvodnji konzumne ribe u 2010. i 2011. godini se ne mogu porediti s prethodnim godinama zbog izmjena u Metodologiji prikupljanja podataka. Zbog zadovoljavanja potreba EU Regulative No. 762/2008, izmijenjena je definicija prema kojoj se pod proizvodnjom u akvakulturi podrazumijeva izlaz iz akvakulture pri prvoj prodaji. Riba, riblja mla, ikra i koljkai koji se prenose u narednu godinu nisu proizvodnja za tu referentnu godinu.
7,000 6,000 Proizvodnja u tonama 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011
Slika 33: Proizvodnja konzumne ribe u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Akvakultura, Godinji izvjetaj o akvakulturi 2011)
77
Podaci o proizvodnji konzumne ribe i koljkaa, riblje mlai i ribljih jaja dobijeni su agregiranjem podataka godinjih statistikih istraivanja entitetskih statistika i statistike Distrikta Brko. Ukupna proizvodnja konzumne ribe u 2011. godini je manja za 8,3% u odnosu na 2010. godinu. Proizvodnja arana je manja za 32%, dok je proizvodnja pastrmke vea za 5% u odnosu na 2010. godinu. Od ukupne koliine proizvedene konzumne ribe 21,9% se odnosilo na arana, 72,2% na pastrmku i 5,9% na ostale vrste riba. U ostale vrste riba spadaju amur, tolstolobik, som, smu, linjak, lubin, orada itd.
3,500 3,000 2,500 2,000 2010 1,500 1,000 500 0 Pastrmka aran Ostale ribe 1,356 926 355 250 2011 2,901 3,053
Slika 34: Proizvodnja konzumne ribe u BiH po vrstama (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Akvakultura, Godinji izvjetaj o akvakulturi 2011)
2.4.4.2
Broj i struktura ribogojilita
Ribogojilita su u BiH uglavnom rasporeena u tri glavne regije. U sjevernoj Bosni, na podruju RS, trenutno se nalazi est ciprinidnih ribogojilita. U slivovima rijeka Neretve i Vrbasa nalazi se oko 40 betonskih salmonidnih ribogojilita i kaveza (plutajui kavezi) (Izvjetaj o ribarstvu, FAO, statistiku BiH, 2011).
Tabela 10: Struktura objekata u eksploataciji u BiH u 2011. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Akvakultura, Godinji izvjetaj o akvakulturi 2011)
Vrsta objekta Ribnjaci pastrmski, m2 Ribnjaci arana, ha Kavezi, m
3
11
2005).
Postoje i dva morska ribogojilita u Neumu, u kojima se uzgajaju brancin i komara (Agencija za
Veliina objekta 2010. 92.901,0 2.458,7 127.106,0 2011. 91.026,0 2.278,0 117.581,0
U BiH postoje etiri postrojenja za preradu ribe: Tropik u Banjoj Luci, Laks i Norfish u Mostaru i uvela u Stocu (Agencija za statistiku BiH, 2011). Veina ribogojilita nema ugraene filtere ili neku drugu opremu za proiavanje vode, kao ni propisane lokacije za odlaganje uginule ribe. Zbog ovih propusta, ribogojilita mogu imati negativan utjecaj na kvalitet povrinskih i podzemnih voda.
11
Food and Agriculture Organization (prev. Organizacija za hranu i poljoprivredu).
78
Tabela 11: Korisna vodena povrina marinskih ribljih farmi u Neumu (Izvor: Jaanje kapaciteta za primjenu integralne prevencije i kontrole zagaivanja u BiH, 2008)
Naziv ribogojilita Karaka maricultura Neum Ancor comerc Neum Ukupno Korisna povrina, m 2 1.500 2.100 3.600
2.4.4.3
Zakljuci i preporuke
Budui da je BiH iznimno bogata slatkovodnim resursima visokog kvaliteta, akvakultura ima velik potencijal za razvoj. Meutim, postoji nekoliko prepreka koje se moraju najprije savladati, a to su: organizacija proizvodnje i prodaje u slatkovodnoj akvakulturi na dravnom nivou, usvajanje adekvatnih zakona i propisa za sektor, saradnja izmeu naunog sektora i sektora za namjenska istraivanja, uspostavljanje dugoronog plana razvoja sektora akvakulture i slatkovodnog ribarstva, te ugraivanje aktivnosti u sklopu akvakulture i slatkovodnog ribarstva u drutveno-ekonomske i politike sisteme u dravi. Prije nego to se ostvare uvjeti za realizaciju neke od gore navedenih stavki, mora se napraviti dobar sistem za prikupljanje i obradu podataka. Pod tim se podrazumijeva i bolje prikupljanje podataka i razmjena podataka izmeu ministarstava i statistikih tijela u dravi. Pokazatelji i podaci koji nedostaju u sektoru ribarstva u BiH su sljedei: CSI 033 Proizvodnja u akvakulturi (ukupna i po vrstama) u cijeloj dravi; CSI 034 Kapacitet ribarske flote; Status zaliha morske ribe bitno za Neum radi boljeg planiranja odrivog ribolova. Treba ga, takoer, uzeti u obzir i za slatkovodne ribe; Akvakultura zahvaena susjednim vodama; Ekoloka efikasnost u ribolovu; Utjecaj proizvodnje na slatkovodne i morske ekosisteme; Koliina upotrijebljene hrane za ribe; Potronja uvoznih prema domaim proizvodima.
2.4.5 Rudarstvo
Rudarstvo u BiH se suoava s ozbiljnim problemima u okoliu. Naalost, veina tih problema je u vezi s hroninim nedostatkom sredstava koja treba da budu osigurana za postepeno i sistematsko rjeavanje pitanja okolia. Provedeno je vrlo malo istraivanja o utjecaju rudarstva na okoli. Najvanija pitanja su u vezi sa tetom koja nastaje zbog rudarskih radova i utjecaja rudarskih podruja na neka stanita. Stoga, ne postoje sveobuhvatne mjere za zatitu i adekvatno praenje moguih utjecaja na okoli. Procesi rekultiviranja zemljita i sanacije podruja na rudnicima na kojima je zavrena eksploatacija se, uglavnom, nisu provodili u skladu sa zakonskim propisima. Na tritu BiH trenutno postoji potranja za ugljem koji se koristi kao gorivo u proizvodnji energije.
79
2.4.5.1
Deponiranje i obrada otpadnih materijala i okolinski aspekti rudarskih aktivnosti
Rudnici uglja su vrlo bitan dio energetskog sektora u BiH, gdje postoji 12 aktivnih rudnika od kojih se 9 nalazi u FBiH, a 3 u RS. U rudnicima se koriste metode povrinske i dubinske eksploatacije. Vri se eksploatacija mrkog uglja i lignita. Entitetski zakoni o rudarstvu propisuju obaveznu sanaciju naruenih i degradiranih podruja, a plan rekultiviranja zemljita mora biti ugraen u rudarske projekte. U BiH se ugalj eksploatira na podruju povrine 18.000 ha, dok podruje za deponiranje otpadnog materijala zauzima skoro 6.000 ha (Studija energetskog sektora u BiH, 2008). Prema raspoloivim podacima, podruja koja su najvie degradirana su livade, zatim obradive povrine i ume. Jedan broj rudnika koji su u funkciji jo uvijek nema pripremljene planove o rekultivaciji zemljita i namjeravaju ih pripremiti nakon zavretka rudarskih aktivnosti. U veini sluajeva, rekultivacija zemljita se provodi upotrebom tehnikih i biolokih mjera nakon ega se iscrpljena podruja mogu koristiti za poljoprivredu ili umarstvo. Standardizirani sistem zatite okolia, ISO 14001:2004, je uveden u samo jedan rudnik (rudnik uglja Stanari Doboj), dok je u toku priprema provoenja sistema upravljanja kvalitetom za jo jedan rudnik. Nekoliko rudnika prati emisije zagaivaa, to je uglavnom povezano s emisijama u atmosferu i kontrolom otpadnih voda. Na osnovu raspoloivih podataka, izvjetavanje odgovornih institucija o pitanjima okolia je obaveza samo za neke rudnike, dok ta ista obaveza nije nametnuta i ostalim rudnicima, tj. nisu obavezni da prate deavanja u okoliu. Upravljanje otpadom se razlikuje od rudnika do rudnika. Kod veine rudnika, otpadni materijali se svrstavaju u tehnoloki i komunalni otpad. Veina rudnika nije definirana kao izvor opasnog otpada, to nije potpuno u skladu s Pravilnikom o kategorijama otpada s listama (Slubene novine FBiH, broj 9/05), niti s Pravilnikom o kategorijama otpada s katalogom (Slubeni glasnik RS, broj 39/05), jer postoji vjerovatnoa da rudnici proizvode odreene koliine otpadnih ulja i maziva koje prema navedenim Pravilnicima spadaju u kategoriju opasnog otpada. Kod veine rudnika tehnoloke otpadne vode se obrauju u talonicama prije nego to ih se ispusti u oblinje vodene tokove, dok se u nekim rudnicima tehnoloke otpadne vode ne proiavaju prije istputanja u vodene tokove tako da se direktno putaju u kanalizaciju ili septike jame. Postrojenje za obradu otpadnih voda postoji kod samo jednog rudnika. Samo nekoliko rudnika provodi neprekidnu kontrolu kvaliteta otpadnih voda, dok ostali rudnici kontrolu provode nekoliko puta ili jednom godinje, ili ak nemaju nikakvu kontrolu otpadnih voda. Prema Zakonu o zatiti okolia u oba entiteta, tj. Pravilnikom o pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu, samo oni rudnici koji proizvode vie od 50.000 tona godinje, ili koji zauzimaju povrinu veu od 5 hektara, su obavezni da imaju okolinsku dozvolu. Uz okolinske dozvole za individualna postrojenja mora postojati i uestalost praenja emisija i izvjetavanje odgovornim institucijama (Studija energetskog sektora u BiH, 2008). Okolinski aspekti rudarskih aktivnosti Zakoni o zatiti okolia u FBiH i RS propisuju obavezu provoenja Strategijske procjene utjecaja na okoli u svrhu urbanizma, kao i procjenu utjecaja na okoli na nivou projekata. Procedura procjene utjecaja na okoli i sadraj Studije utjecaja na okoli su definirani u Pravilniku o pogonima i
80
postrojenjima za koje je obavezna procjena utjecaja na okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, broj 19/04) i Uredbu o projektima za koje se provodi procjena utjecaja na ivotnu sredinu i kriteriji za odluivanje o obavezi provoenja i obimu procjene utjecaja na ivotnu sredinu (Slubeni glasnik RS, broj 7/06). Zakon o zatiti okolia definira procjenu utjecaja na okoli kao obavezan preduvjet za dobijanje okolinske dozvole, prema tome i urbanistike dozvole, zajedno s drugim dozvolama koje su neophodne za izgradnju novih energetskih postrojenja i rudnika. Dalje, zakonskim propisima se namee postojeim rudnicima da pripreme planove aktivnosti s mjerama i uvjetima za potpuno smanjenje emisija, tj. zagaenosti, i da se usklade s najboljim dostupnim tehnikama (eng. Best Available Techniques BAT) koje podrazumijevaju i obavezne planove za upravljanje otpadom, to je jedan od preduvjeta za dobijanje okolinske dozvole. Planovi za upravljanje otpadom se moraju izraditi i za nove pogone i postrojenja. Ako se gore navedeno uzme u obzir, jasno je da e uskoro svi rudnici u BiH biti obavezni da provedu odreene mjere za smanjenje utjecaja na okoli, uzimajui u obziri aspekt upravljanja otpadom zajedno s obaveznim praenjem emisija koje zagauju okolinu, te e o rezultatima praenja izvjetavati odgovorne institucije. 2.4.5.2 Rudnici uglja u BiH
Ugalj je jedan od najvanijih energetskih izvora u BiH. Velike rezerve mrkog uglja i lignita su rasporeene po cijeloj FBiH i RS. Veina postojeih rudnika uglja snabdijeva TE u oba entiteta. Rudnici uglja koji se nalaze na sjeverozapadu i u centralnoj BiH snabdijevaju TE Kakanj i TE Tuzla, kojim upravlja Javno preduzee Elektroprivreda BiH (JP EP BIH), a rudnici Ugljevik i Gacko snabdijevaju TE Ugljevik i TE Gacko koje su pod upravom Elektroprivrede RS (ERS), (Slika 35).
81
Slika 35: Lokacije rudnika uglja i termoelektrana u BiH (Izvor: Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
82
Rudnici uglja u FBiH Banovii (mrki ugalj) - povrinski kopovi ubri, Turija i Grivice; podzemni rudnik Omazii urevik (mrki ugalj) - povrinski kop Via II i podzemni rudnik urevik Kakanj (mrki ugalj) - povrinski kop Vrtlite i podzemni rudnik Haljinici Zenica (mrki ugalj) - podzemni rudnici Stara jama, Raspotoje i Stranjani Breza (mrki ugalj) - podzemni rudnici Sretno i Kamenice Bila (mrki ugalj) - podzemni rudnik i povrinski kop Grahovii Kreka (lignit) - povrinski kopovi ikulje i Dubrave; podzemni rudnici Mramor i Bukinje Sanski Most (mrki ugalj) - povrinski kop Kamengrad Livno (lignit) - povrinski kop Tunica Graanica, G. Vakuf/Uskoplje (lignit) - povrinski kop Dimnjae Potencijalna leita uglja u FBiH Povrinski kop Kongora za snabdijevanje termoelektrane Duvno Povrinski kop Kotezi za snabdijevanje termoelektrane Bugojno
Rudnici uglja u RS Ugljevik (mrki ugalj) - povrinski kopovi Bogutovo Selo i TE Ugljevik Miljevina (mrki ugalj) - povrinski kop i podzemni rudnik Gacko (lignit) - dubinski kopovi Graanica i TE Gacko Stanari (lignit) - dubinski kop Rakovac
Potencijalna leita uglja u RS Povrinski kop Ugljevik Istok za snabdijevanje postojee i nove jedinice termoelektrane Ugljevik Povrinski kop Gacko za snabdijevanje postojee i nove jedinice termoelektrane Gacko
2.4.5.3
Proizvodnja u rudnicima uglja u BiH
Poboljanje rada i modernizacija rudnika uglja su presudni za proizvodnju energije po niskim cijenama, tj. za osiguravanje odrivog i isplativog rasta u oba entiteta. Postoje znaajne razlike izmeu rudnika uglja u BiH, ali su slini kada se radi o geolokim i tehnolokim uvjetima. U FBiH postoje i povrinski kopovi i podzemni rudnici iz kojih se eksploatiraju mrki ugalj i lignit, dok su u RS zastupljeni samo povrinski kopovi. Povrinski kopovi se nalaze na raznim zemljitima, od ravnih do brdovitih podruja, te se ugalj vadi iz relativno blago nagnutih, do strmo nagnutih, leita uz koritenje tehnologije za kontinuiranu (rotorni bageri) ili diskontinuiranu eksploataciju (bageri i kamioni) lignita i mrkog uglja, te za uklanjanje otkrivke. Ugalj iz BiH ima dva glavna trita. Dio uglja je potreban za rad etiri TE u sistemu JP EP BiH i ERS, a dio se koristi u raznim industrijama, te za grijanje i domainstava u BiH i u susjednim zemljama. Prema tome, planirani kapaciteti se zasnivaju na potrebama ovih trita. Meutim, podaci o proizvodnji uglavnom zavise od najvanijeg segmenta proizvodnje elektrine energije. Budui rast komercijalne potranje za ugljem e, izmeu ostalog, zavisiti i od operativnih planova pojedinanih rudnika koji su razasuti na brojnim lokacijama. Zbog kompleksnosti
83
objedinjavanja na stotine pojedinanih planova, nemogue je predvidjeti bilo to osim budueg trenda potranje uglja. Meutim, budue prognoze e bez sumnje znaajno zavisiti od buduih planova velikih industrijskih potroaa.
20,000,000 18,000,000 16,000,000 Proizvodnja u tonama 14,000,000 12,000,000 UKUPNO BIH 10,000,000 8,000,000 6,000,000 4,000,000 2,000,000 0 1990 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Federacija BIH Republika Srpska
Slika 36: Proizvodnja uglja u BiH (Izvor: Energetski institut Hrvoje Poar et al, Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
Tabela 12 prikazuje podatke o proizvodnji uglja po rudnicima u BiH u tonama za razdoblje 2000-2006. Pregled planirane i ostvarene proizvodnje u rudnicima ugljena u FBiH i prodaje u razdoblju I XII 2010. godine, te ostvarene proizvodnje u razdoblju I - XII 2009. godine prikazuje Tabela 13.
84
Tabela 12: Proizvodnja uglja po rudnicima u BiH u tonama (Izvor: Energetski institut Hrvoje Poar et al, Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
Rudnik BiH UKUPNO BiH FBiH Kreka (L*) Banovii (M**) urevik (M) Kakanj (M) Breza (M) Zenica (M) Bila (M) Graanica (L) Livno (L i M) Kamengrad (M) Mostar (M) UKUPNO FBiH RS Gacko (L) Ugljevik (M) Stanari (L) Miljevina (M) UKUPNO RS
*
Godina 1990. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006.
18.317.755
7.440.139
7.350.720
7.842.859
8.858.271
8.746.424
9.113.373
9.900.177
4.892.509 2.280.027 1.483.291 2.017.717 490.867 920.214 116.195 683.981 81.400 134.600 200.000 13.300.801
1.499.917 1.002.430 231.529 766.567 391.468 353.197 50.752 80.050 35.941 0 0 4.411.851
1.488.743 1.001.154 323.302 747.465 253.119 344.027 46.652 94.942 36.310 0 0 4.335.714
1.701.464 1.234.370 382.582 942.544 291.255 318.960 59.631 128.687 31.845 0 0 5.091.338
1.979.369 1.327.596 438.428 903.012 308.237 221.039 61.093 139.142 31.703 0 0 5.409.619
2.087.266 1.328.169 461.555 967.850 282.545 278.357 69.190 153.695 30.432 0 0 5.659.059
2.000.282 1.445.668 503.334 996.735 171.733 289.657 71.842 196.272 49.808 0 0 5.725.331
2.021.038 1.383.302 486.913 1.114.746 221.951 280.903 76.941 230.346 58.859 0 0 5.874.999
2.382.555 1.826.890 641.223 166.286 5.016.954

**
1.763.472 1.186.549 51.795 26.472 3.028.288
1.797.825 1.168.486 48.695 0 3.015.006
1.420.970 1.226.378 104.173 0 2.751.521
1.982.563 1.313.281 152.808 0 3.448.652
1.743.216 1.145.929 198.220 0 3.087.365
2.044.445 1.073.702 269.895 0 3.388.042
1.979.575 1.533.488 512.115 0 4.025.178
L lignit;
M mrki ugalj
85
Tabela 13: Pregled planirane i ostvarene proizvodnje u rudnicima ugljena u FBiH i prodaje u razdoblju I XII 2010. godine i ostvarena proizvodnja u razdoblju I - XII 2009. godine (Izvor: Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije)
Plan proizvodnje RUDNIK Ostvarena proizvodnja I-XII 2009. Kakanj Zenica Breza A.L. Bila Graanica Kreka urevik Banovii Tunica Kamengrad Ukupno 1.173.893 307.810 400.064 92.405 268.132 2.507.172 445.705 1.450.622 0 0 6.645.803 Po energetskoj bilanci 1.100.000 290.000 403.763 95.000 240.000 2.600.000 558.328 1.500.000 63.900 160.000 7.010.991 Ostvarena proizvodnja (t) 1.074.826 198.166 429.213 95.657 253.219 2.317.219 523.003 1.460.963 0 0 6.352.266 Ugovorene koliine za TE (t) 1.010.000 195.000 385.000 80.000 175.000 2.260.000 436.800 1.000.000 30.000 0 5.571.800 Za TE (t) 1.040.553 41.859 387.698 82.052 185.820 2.079.998 420.944 927.696 0 0 5.166.620 Prodaja ugljena Industrija i ir. potronja (t) 34.273 156.527 54.937 11.268 62.426 237.220 65.800 385.675 0 0 1.008.126 Izvoz (t) 0 0 0 0 75 0 41.060 147.591 0 0 188.726 % 4:2 91,56 64,37 107,29 103,52 94.43 92.42 117.34 100,71 0,00 0,00 95,58 % 4:3 97,11 68,33 106,30 100,69 105,50 89,12 93,67 97,40 0,00 0,00 90,60 % 6 :4 96,81 21,23 90,33 85,78 73,30 89,76 80,49 63,49 0,00 0,00 81,34 % 6:5 103,02 21,46 100,70 102,56 106,06 92,04 96,36 92,77 0,00 0,00 92,73 % 7:4 31,89 78,99 12,80 11,78 24,65 10,23 12.58 26,42 0,00 0,00 15,87 % 8:4 0,00 0,00 0,00 0,00 2,96 0,00 7,85 10,10 0,00 0,00 2,97
86
Otkrivka/jalovina u rudnicima uglja Povrinski kopovi imaju definirani koeficijent otkrivke tanije, omjer izmeu koliine izvaenog uglja i otkopane otkrivke (jalovine), koji se izraava u kubnim metrima (m ) po toni uglja. Naprimjer, rudnik Banovii radi sa 9 m /t, urevik ima do 10 m /t, Kreka do 4.942 m /t, a Ugljevik do 7.14 m /t. Jalovina iz podzemnih rudnika uglavnom dolazi od jalovih proslojaka iz ugljenog sloja koji se odvajaju u procesu separacije u pogonima za preradu uglja (Studija energetskog sektora u BiH, 2008, Dokumentacija JP EP BiH, TE Tuzla, rudnici uglja: Ugljevik, Gacko, Kreka, Banovii, Kakanj, Bugojno, Livno, Stanari itd., Rudarski institut Tuzla, Studija predizvodljivosti o izgradnji termoelektrana Stanari, Kongora i Bugojno).
Tabela 14: Proizvodnja, kvalitet uglja, radna snaga i produktivnost ukupne budue procjene za rudnike uglja u BiH
POKAZATELJ Godinja proizvodnja (000 tona) Kvalitet uglja (kJ/kg) Radna snaga Produktivnost (tona po ovjeku godinje) Lignit Mrki ugalj Lignit Mrki ugalj Lignit Mrki ugalj Lignit Mrki ugalj 2005. 4.532,8 4.621,4 9.129,0 13.677,0 33.965,2 67.930,4 842,0 464,0 2010. 5.570,0 6.166,0 9.263,0 13.798,0 36.807,0 73.614,0 1.232,0 712,0 2015. 10.820,0 7.148,0 9.195,0 13.799,0 42.977,0 85.954,0 2.626,0 850,0 2020. 11.550,0 7.311,0 9.242,0 13.806,0 43.929,0 87.858,0 2.803,0 874,0
3 3 3 3 3
2.4.5.4
Rudnici metala i nemetala
Trenutno se u BiH nalazi 9 rudnika metala i nemetala, a to su: 1. Veovaa - rudnik olova, cinka, barita Ovaj rudnik se nalazi na prostoru opine Vare i radio je od 1981. do 1988. godine, kada je zatvoren zbog toga to se u rudi nalazila velika koliina ive. Planirani kapacitet u povrinskom kopu Veovaa je bio 400.000 tona rovne rude koja je uklanjana diskontinuiranom tehnologijom za povrinski kop procesom buenja i miniranja. Vanjsko odlagalite jalovine blizu rudnika je koriteno za deponiranje jalovine, a nalazilo se u dolini pokraj potoka Jeglenac. U obradi rude je koritena flotacija, koja je provoena u pogonu za flotaciju koji je bio smjeten u selu Tisovac, 4-5 kilometara zapadno od povrinskog kopa. Flotacioni mulj, odnosno otpadni materijal od flotacije se deponirao u sedimentacijskom rezervoaru koji je napravljen u dolini potoka Jeglenac sa zemljanom branom i vodom nepropusnim slojem gline. Rubni jarak je napravljen kako bi se sprijeilo prodiranje povrinskih voda. Mnogi reagensi su koriteni da bi se dobila teka i tena smjesa potrebna za proces flotacije, a to su: Na2CO3, CuSO4, borovo ulje, amilksantat itd. Naglo zatvaranje rudnika je izazvalo velike probleme za okoli. Kompletan pogon i sva oprema u flotacionom postrojenju Tisovac su naputeni bez rekultivacije, ienja i zatite. Takoer, odreena koliina rude je ostavljena u skladitu (koncentrati olova, cinka i barita). Ukupna povrina podruja koje je uniteno i pod utjecajem radova na povrinskom kopu se procjenjuje na 515.500 m .
2
87
U sluaju pravilnog zatvaranja rudnika, treba preduzeti sljedee korake: Inspekcija cijele zone, Plan za alternativnu upotrebu preostalih zgrada i pogona, ienje i rekultivacija pogoenog podruja, Tehnika i bioloka rekultivacija zemljita s fokusom na zatiti vode.
2. Olovo rudnik olova Proizvodnja ceruzita olovne rude PbCO3 je okonana 1992. Budui da rudnik nije imao pogon za preradu, nisu postojali ni rizici za okoli u vidu deponiranih jalovinskih stijena. Proizvodnja nije nikada obnovljena, jer nisu postojali strateki partneri. 3. Buim rudnik mangana je zatvoren 1992. godine, a proizvodnja nije obnovljena. 4. Vare proizvodnja eljeza Proizvodnja je obustavljena 1992. godine. Nakon obnove proizvodnje, Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije je donijelo odluku o ponovnoj obustavi proizvodnje u 1999. godini. Velika podruja rudnika nisu prola kroz proces rekultiviranja. 5. Rudnici boksita u funkciji: 2.4.5.5 Rudnik Jajce Jajce, Rudnik itluk itluk, Rudnik Posuje Posuje, Rudnik iroki Brijeg - iroki Brijeg, Rudnik Bosanska Krupa - Bosanska Krupa. Zakljuci i preporuke
Postoji znatan nedostatak znanja na polju spreavanja i minimiziranja utjecaja rudarstva na okoli koji su vrlo kompleksni i zahtijevaju ozbiljan pristup. Podaci koji nedostaju u sektoru rudarstva u BiH su: Informacije o rudnicima metala i nemetala u RS ukljuujui i mineralne resurse (Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS), Informacije o inspekcijama u RS (Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS), Okolinski podaci o rudnicima.
Rudnici metala, uglavnom uniteni u ratu, nisu bili predmet interesa domaih i stranih investitora, zbog ega je veina njih van funkcije. Mnogi nisu adekvatno zatvoreni, pa je neophodan popis inventara naputenih rudnika metala kako bi se definirala arita, opasnosti po okoli i rizici, kao i set prioriteta za sanaciju. Takoer, ima samo sedam inspektora za rudarstvo, geologiju i elektrotehniku u FBiH, dok za RS ova informacija nije poznata. Neophodno je ukljuiti ne samo slijednike imovine rudnika, ve i dravne vlasti, predstavnike lokalne zajednice i drugih interesnih grupa. Prema obavezama koje su propisane navedenim entitetskim zakonima o zatiti okolia i upravljanju otpadom, a s ciljem da se zatiti okoli, rudnici treba da preduzmu sljedee mjere: Identificirati sve lokacije na kojima se stvara otpad, zatim napraviti detaljne liste s vrstama i koliinom proizvedenog otpada u skladu s katalogom i iframa otpada;
88
Procijeniti ponovnu upotrebu otpada i mogunosti njegove reciklae; Razviti plan upravljanja otpadom koji e sadravati: metode prikupljanja otpada, metode deponiranja, definirana mjesta sakupljanja i odgovorna lica ija je dunost da upravljaju katastrom otpada;
Osigurati adekvatnu infrastrukturu za privremeno odlaganje otpada, posebno opasnog otpada, ime bi se osiguralo deponiranje otpada u skladu sa zakonskim propisima i uvjetima; Obuiti odgovorna lica o svim pravnim obavezama u vezi s upravljanjem otpadom i provoenjem plana za upravljanje otpadom; Provesti trening za sve koji su zaposleni na provoenju plana upravljanja otpadom, a posebnu panju treba posvetiti edukaciji zaposlenih na odravanju i remontu postrojenja; Obaviti procjenu rizika za okoli i ljudske nesree u vezi s rudarstvom; Definirati mjere za minimiziranje nivoa rizika; Razviti unutranje planove intervencije u sluaju okolinskih nesrea i shodno tome informirati i obuiti zaposlene, te odrediti osobe odgovorne za provoenje ovih planova.
2.4.6 Transport i infrastruktura

Transport robe i putnika u BiH je u konstantnom porastu, to omoguava da se ostvaruju privatne i poslovne veze, kao i privredni razvoj drave. Zastupljen je uglavnom cestovni, eljezniki i zrani transport. Vodni transport je u BiH slabo razvijen i nema velikog utjecaja na ukupni transport ljudi i robe. Zrani transport je takoer, nedovoljno razvijen, mada se napredak ostvaruje uz male pomake. U toku je izgradnja autoputa Koridor Vc, koji e znaajno poboljati uvjete cestovnog transporta unutar drave i obezbijediti bolju povezanost s evropskim dravama. Najvaniji oblici transporta u BiH su cestovni i eljezniki. Transport putnika je uglavnom vezan za cestovni saobraaj, mada se dobar dio transporta robe odvija eljeznikim saobraajem. Postojea cestovna infrastruktura se stalno obnavlja kroz projekte rekonstrukcije i rehabilitacije cesta, a izgradnja autoputa Koridora Vc i autoputa Banja LukaBosanska Gradika se ubrzava. Plan je da se izgradi autoput Tuzla-Oraje, brza cesta od Sarajeva do Donjeg Vakufa, autoput Neum-Stolac i drugi putevi. Saobraaj vozova se znatno smanjio. Rekonstrukcija eljeznike infrastrukture je vrlo spora i glavni eljezniki pravci su: Vrpolje-Doboj-Zenica-Sarajevo-Mostar-Ploe; Doboj-Banja Luka-Bosanski Novi; Doboj-Tuzla-Zvornik i Unska Pruga. Transport i transportna infrastruktura pozitivno utiu na povezivanje ljudi, te ukupni razvoj drave, ali mogu i negativno uticati na okoli. Izgradnja cestovne i eljeznike infrastrukture zauzima zemljite i dijeli podruja na dva dijela odvajajui prirodna stanita, poveava emisije buke, te utie na oneienje vodotokova, zraka, tla, flore i faune. Cestovni transport zagauje zrak nusproizvodima sagorijevanja fosilnih goriva, petroleja i proizvoda od petroleja, to ga ini lokalnim i globalnim zagaivaem. Ovaj vid transporta bitno utie na okoli zbog poveane emisije staklenikih plinova. Rizik za okoli predstavlja i transport opasnih supstanci. Usprkos svim mjerama sigurnosti s vremena na vrijeme se deavaju nesree, kojom prilikom se odreene koliine opasnih supstanci oslobaaju u okoli, to moe imati vrlo tetne posljedice. Na nivou BiH pripremljen je nacrt Zakona o prijevozu opasnih materija, ali do njegovog usvajanja jo nije dolo. Vlada FBiH formirala je radnu grupu za pripremu nacrta Zakona o prijevozu opasnih materija na nivou FBiH. U RS na snazi je Zakon o prevozu opasnih materija (Sl. glasnik RS, br. 1/08), a pripremljen je i Nacrt o izmjenama i dopunama ovog zakona koji je djelimino usklaen sa acquisom. Transport opasnih materija u BD reguliran je Zakonom
89
o prometu eksplozivnih materija i zapaljivih tenosti i gasova (Sl. glasnik BD, br. 27/07) i Zakonom o prevozu u drumskom saobraaju BD (Sl. glasnik BD, br. 10/06, 19/07, 23/08 i 04/11), a tu toku je izrada preostalih pravilnika po ovom zakonu. Na dravnom nivou planira se uspostava radne grupe koja bi osigurala da se prilikom izrade zakona o prijevozu opasnih materija na niim nivoima budu primijenjeni isti standardi, da se uzmu u obzir sva tri vida transporta (cestovni, eljezniki i vodni) i svi propisi EU koji reguliraju predmetnu oblast, te da propisi i standardi EU budu transponirani i primjenjivani u cijeloj dravi. Zbog vanosti i rastueg utjecaja transporta i transportne infrastrukture na okoli i drutveno-privredni razvoj drave, ovim pitanjima se pridaje sve vie vanosti, posebno zbog izgradnje autoputa Koridor Vc i strategije za razvoj cestovne infrastrukture u entitetima BiH. 2.4.6.1 Cestovni i eljezniki saobraaj
Transport putnika u cestovnom i eljeznikom saobraaju U periodu od 2006. do 2011. godine, transport putnika je bio prilino ujednaen. Znaajan dio cestovnog transporta se odvijao u linim prevoznim sredstvima koja nisu dio statistike analize. Transport putnika eljeznicom je 2005. imao udio od 1,7%, a u 2009. je porastao na 2,2%. Openito govorei, prevoz putnika eljeznicom nema velik utjecaj na okoli.
Tabela 15: Podaci o cestovnom saobraaju (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje: Transport, br. 1, 2010; Statistika saobraaja br. 5, 2011; Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, 2012)
Godina Transport putnika i robe Godinji broj prevezenih putnika (x10) Putniki kilometri (x10) Transportovana roba u tonama (x10) Tonski kilometri (tkm) (x10) 2006. 29.268 1.873.598 3.302 1.283.892 2007. 30.418 2.043.895 4.943 1.763.827 2008. 29.204 2.113.943 5.714 1.873.598 2009. 27.669 1.959.227 5.068 1.711.575 2010. 28.669 1.864.471 4.837 2.038.731 2011. 29.303 1.926.212 4.857 2.308.690
31,000 30,418 Godinji broj transportiranih putnika (x103) 30,500 30,000 29,500 29,000 28,500 28,000 27,500 27,000 26,500 26,000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 27,669 29,268 29,204 28,669 29,303
90
Slika 37: Godinji broj prevezenih putnika na cestama u razdoblju 2006-2011. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje: Transport, br. 1, 2010; Statistika saobraaja br. 5, 2011; Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, 2012)
Transport robe u cestovnom i eljeznikom saobraaju Transport robe cestovnim saobraajem je u stalnom porastu. Velik skok je zabiljeen u 2008. godini. Od 2009. je zabiljeen lagani pad u cestovnom transportu robe (Slika 38). Transport robe eljeznicom je jo uvijek vrlo bitan, posebno zbog transporta ruda, uglja, petroleja i proizvoda od petroleja itd. Nakon blagog pada u 2009. godini, u zadnje dvije godine biljei se lagani porast u koliini prevezene robe, pa je u 2011. godini ova koliina iznosila 14,2 miliona tona. Velik dio transportirane robe, oko 40%, odnosi se na meunarodni transport. Kada je rije o okoliu, na njega najvei utjecaj ima cestovni transport robe zbog rizika od nesrea i prolijevanja fosilnih goriva. Poveanje cestovnog transporta robe dovodi do vee emisije ispunih plinova i oneienja okolia, a negativan utjecaj na okoli svakako predstavlja i transport opasnih supstanci.
6,000 5,714 4,943 5,068 4,837 4,857
Koliina transportirane robe u tonama (x103)
5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 3,302
Slika 38: Koliina transportirane robe (u tonama) na cestama u razdoblju 2006-2011. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje: Transport, br. 1, 2010; Statistika saobraaja br. 5, 2011; Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, 2012)
15,000 14,000 13,000 12,000 11,000 10,000 9,000 8,000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 11,904 12,237 11,117 13,204 12,882 14,224
Slika 39: Koliina transportirane robe eljeznicom u razdoblju 2006-2011. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje: Transport, br. 1, 2010; Statistika saobraaja br. 5, 2011; Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, 2012)
Potronja goriva Prema podacima za podruje BiH, u periodu 2000-2005, potronja benzina i dizel goriva je bila prilino ujednaena. Zagaenost okolia olovom iz benzina je znatno smanjena nakon to je uveden BAS EN
Koliina transportirane robe u tonama (x103)
91
228 standard i donesena Odluka o kvalitetu tenih goriva. Naalost, olovni benzin proizveden u BiH se mogao koristiti u BiH do 30. 8. 2010. Registrirana cestovna motorna vozila prema vrsti koritenog goriva u 2011. godini, kao i njihove ekoloke odlike, prikazane su na sljedeim slikama (Slika 40, Slika 41).
3%
39% 58%
Dizel Benzin Ostalo
Slika 40: Cestovna motorna vozila prema vrsti goriva u 2011. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Saobraaj: Registrirana cestovna motorna vozila za 2011. godinu)
0% 3% 9%
12% Konvencionalna Euro 1 38% Euro 2 Euro 3 Euro 4 Euro 5
20% Euro 6 7% 11% Ostalo
Slika 41: Ekoloke odlike registriranih motornih vozila u 2011. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Saobraaj: Registrirana cestovna motorna vozila za 2011. godinu)
Registrirana motorna vozila i njihova struktura Podaci o ukupnom broju vozila u BiH izmeu 2003. i 2011. godine pokazuju rast u broju registriranih motornih vozila. U 2003. je bilo 646.658 registriranih vozila, u 2004. taj broj je bio 695.828 vozila, u 2005. je bilo 705.828 vozila, a u 2011. se broj registriranih vozila popeo na 854.078. Koliina registriranih vozila biljei trend stalnog porasta. Struktura registriranih motornih vozila iz 2011. godini je prikazana na sljedeoj slici. Najvei procenat registriranih vozila otpada na putnika vozila.
92
6,387 21,683 74,956 3,992 4,078 7,715 Mopedi Motocikli Putnika vozila Autobusi Teretna vozila 735,258 Prikljuna vozila Ostalo
Slika 42: Struktura registriranih vozila u BiH u 2011. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Saobraaj: Registrirana cestovna motorna vozila za 2011. godinu)
Stara vozila su meu glavnim zagaivaima zraka u veim gradovima. Veina registriranih vozila (74%) je starija od 10 godina (Slika 43).
2% 6%
18%
> 10 god 6 - 10 god 3 - 5 god 2 god
74%
Slika 43: Registrirana putnika vozila prema starosti u 2011.godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Saobraaj: Registrirana cestovna motorna vozila za 2011. godinu)
Kapacitet saobraajne infrastrukture BiH je u 2010. godini imala 40,7 km autoputa, 3.801 km glavnih puteva i 4.685 km regionalnih puteva. Ukupna duina eljeznike mree je iznosila 1.027 km. Najoptereeniji putevi su oni koji idu ka veim urbanim centrima. Prosjeni godinji dnevni saobraaj (PGDS) na ovim putevima varira izmeu 10.000 i 15.000. Ovakve vrste puteva s jakim saobraajem su opasne s aspekta sigurnosti u saobraaju i zatite okolia, s obzirom da jai saobraaj znai i vee oneienje okolia.
93
Tabela 16: eljeznika i cestovna infrastruktura u BiH, u km (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Okoli, energija, saobraaj 2011, Tematski bilten TB 13)
Duina infrastrukturne mree Duina eljeznice Elektrificirane linije Druge linije Duina puteva Glavni Regionalni Autoput 2006. 1.024 771 253 8.656 3.771 4.865 20 2007. 1.017 771 253 8.646 3.808 4.810 28 2008. 1.017 771 246 8.592 3.801 4.763 28 2009. 1.017 771 246 8.521 3.801 4.685 35 2010. 1.027 771 256 8.527 3.801 4.685 41
Saobraajne nesree Poveanjem intenziteta saobraaja poveava se i broj saobraajnih nesrea i njihov utjecaj na ljudski ivot i zdravlje, kao i broj manjih i veih materijalnih teta. Slika 44 prikazuje godinji broj saobraajnih nesrea i broj ozlijeenih ili smrtno stradalih u cestovnom transportu. U prosjeku, svaki dan se dogodi 110 saobraajnih nesrea. Interesantno je to, usprkos poveanju broja vozila, dolazi do smanjenja saobraajnih nesrea.
45,000 40,000 35,000 30,000 25,000 20,000 15,000 10,000 5,000 0 2006 2007 Broj saobraajnih nesrea 2008 2009 2010 Broj ozlijeeni ili smrtno stradalih 10,406 12,070 11,894 11,181 39,494 35,637 40,043 39,460 38,238
10,099
Slika 44: Godinji broj saobraajnih nesrea i broj ozlijeenih ili smrtno stradalih u cestovnom transportu (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Okoli, energija, saobraaj 2011, Tematski bilten TB 13)
2.4.6.2
Zrani saobraaj
U BiH, kao potencijalnom kandidatu za lanstvo u EU, je nedovoljno razvijen aviosaobraaj, a napredak se ostvaruje uz male pomake. Slika 45 prikazuje godinji broj putnika koji je koristio avionski prevoz u razdoblju 2006-2011. Porast broja putnika je evidentan iz godine u godinu, to govori o potrebi da se ovaj vid saobraaja razvija. BHDCA (eng. Bosnia and Herzegovina Directorate for Civil Aviation), koja se nalazi u sastavu Ministarstva komunikacija i transporta BiH kao krovna institucija koja je nadlena za sve aspekte zrakoplovstva u BiH, usvaja pozitivne izvjetaje iz godine u godinu to govori o napretku u ovom vidu transporta.
94
700,000 591,335 600,000 Broj transportiranih putnika 486,089 500,000 400,000 300,000 200,000 100,000 0 2006 2007 2008 2009 2010 513,636 531,712 549,170
649,686
2011
Slika 45: Broj putnika koji su koristili avionski prevoz u razdoblju 2006-2011. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje: Transport, br. 1, 2010; Statistika saobraaja br. 5, 2011; Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, 2012)
2,150 2,090 2,100 Transportirana roba u tonama 2,050 2,000 1,950 1,900 1,845 1,850 1,800 1,750 1,700 2008 2009 2010 2011 1,883 2,052
Slika 46: Koliina robe transportirane avionom u razdoblju 2008-2011. u tonama (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Zrani saobraaj, br. 1, 2012; Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, 2012)
Slika 46 prikazuje koliinu robe transportirane avionima izmeu 2008. i 2011. godine. Panju privlai mali, ali spori pad u koliini transportirane robe. U BiH postoje etiri aerodroma otvorena za meunarodni komercijalni saobraaj, u Banjoj Luci, Mostaru, Sarajevu i Tuzli. Meunarodni aerodrom Sarajevo je ACI vijee u Minhenu 2005. proglasilo za jedan od najboljih evropskih aerodroma u svojoj kategoriji (do 1 milion putnika). Ukupno 9 kompanija odrava najvanije vezame s evropskim prijestolnicama, kao to su Be, Minhen, Istanbul, Beograd, Zagreb, Ljubljana, Cirih, itd., povezujui Sarajevo s ostatkom svijeta. Broj taki povezivanja je u stalnom porastu, jo od njegovog otvaranja. Sarajevski aerodrom jeste i ostat e glavna ulazna taka za meunarodne posjetioce BiH. Meutim, potrebno je razvijati i ostale aerodrome u BiH, kao i sam sarajevski aerodrom, kako bi se poveao kapacitet i broj direktnih letova, kao i broj prisutnih aviokompanija.
95
2.4.6.3
Vodni transport i infrastruktura
12
U BiH je plovna rijeka Sava koja je i granica izmeu BiH, s jedne strane, i Hrvatske i Srbije, s druge strane. Kako je Sava pritoka Dunava, to je i vodni transport Savom povezan s Dunavom - koji se tretira kao VII transevropski transportni koridor. Na taj nain BiH je ukljuena u mreu evropskih vodenih puteva, ime se i u ovom vidu transporta valorizira geoprometni poloaj BiH. Rijeka Sava sudjeluje u dunavskoj transportnoj mrei unutranjih plovnih puteva sa 594 km plovnog puta, od Beograda do Siska, a granicom BiH na duini od cca 333 km prua brojne mogunosti za razvoj razliitih vrsta transporta, turizma i rekreacije du cijelog vodotoka. U predratnom periodu bile su operativne dvije bh. luke na Savi: Brko i Bosanski amac/amac. BiH nema pomorskih luka, ve se na Jadranu koriste hrvatske luke. Raspad bive drave i ekonomski pad u osamdesetim i devedesetim godinama prolog vijeka je rezultirao velikim opadanjem transporta i plovidbe na rijeci Savi. Od tada se, zbog velikih oteenja, te nedostatka odravanja i investicija, rijeka Sava skoro uope ne koristi za rijeni transport. Uvjeti za plovidbu su nepovoljni zbog ogranienog gaza u toku duih perioda, ograniene irine plovnog puta i visine ispod mostova, kao i nedovoljnog obiljeavanja. Prevoz rijekom Savom je ogranien samo na odreene dionice rijeke, i na vrlo niskom je nivou, dok je prije 1990. godine nivo prevoza bio otprilike 15 miliona tona tereta godinje. Tokom prethodnih godina, koje karakterizira nedostatak odravanja, irina i dubina plovnog puta rijeke Save su smanjeni, a plovidba je zbog ogranienih dimenzija postala nesigurna. Ovo je rezultiralo kraim periodima plovidbe tokom godine i vrlo ogranienim interesom za prevoz. S druge strane, u ostalim dijelovima Evrope, transport unutranjim plovnim putevima se pokazao kao konkurentan oblik transporta, koji je prihvatljiv za okoli i koji smanjuje zaguenje cestovnog saobraaja. etiri zemlje sliva rijeke Save BiH, Savezna Republika Jugoslavija (kasnije Srbija i Crna Gora, a zatim Republika Srbija), Republika Hrvatska i Republika Slovenija, su ule u proces pregovora, s primarnim ciljem da se uspostavi odgovarajui okvir za prekograninu saradnju, s ciljem da se obezbijedi odrivo koritenje, zatita i upravljanje vodnim resursima u slivu rijeke Save, ime e se omoguiti bolji uvjeti za ivot i poveati standard stanovnitva u regiji. Kao kljuna prekretnica u procesu, izraen je Okvirni sporazum o slivu rijeke Save (Okvirni sporazum), kao jedinstven meunarodni ugovor koji integrira sve aspekte upravljanja vodnim resursima i kojim se uspostavlja Meunarodna komisija za sliv rijeke Save s pravnim statusom meunarodne organizacije (Savska komisija), a u svrhu provoenja Okvirnog sporazuma, ije se sjedite nalazi u Zagrebu. U okviru provoenja Okvirnog sporazuma i Protokola o reimu plovidbe uz Okvirni sporazum, uinjeni su napori da se osiguraju uvjeti koji su neophodni da bi rijeka Sava postala vana poveznica, prihvatljiva za okoli i sigurna za plovidbu u smislu transporta unutranjim vodnim putevima, a preduzete aktivnosti su rezultirale nizom postignua: Administrativni i pravni okvir je ojaan izradom skupa pravila i drugih dokumenata koji se odnose na tehnika pitanja i sigurnost plovidbe, a koji su usklaeni s odgovarajuom regulativom Evropske unije (EU) i Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za Evropu (UNECE);
12
Izvor podataka Ministarstvo komunikacija i transporta BiH.
96
Provedene su aktivnosti na obnovi i uspostavljanju sistema obiljeavanja, te je sistem obiljeavanja plovnog puta ponovo u potpunosti uspostavljen poslije 20 godina.
Na osnovu postojee i/ili planirane izgradnje prometne infrastrukture koja povezuje rijeku Savu s nekoliko luka na Jadranu, i na osnovu postojanja luke infrastrukture na rijeci Savi i vezama s Dunavom, rijeka Sava prua prednosti za intenziviranje daljnjeg razvoja vodnog prometa, i jasno je da je obnova prevoza vodnim putem rijeke Save izuzetno vana, jer predstavlja ekoloki povoljan i odriv oblik transporta s izuzetnim potencijalom. Ovo je postalo naroito izraeno poslije potpisivanja i ratificiranja Okvirnog sporazuma i usvajanja Protokola o reimu plovidbe uz Okvirni sporazum, prema kojima je plovidba slobodna za plovila svih drava. 2.4.6.4 Zakljuci i preporuke
Razvoj globalnog trita zahtijeva i ogromna poveanja u transportu robe i ljudi to, s druge strane, vri pritisak na okoli. Statistiko praenje transporta (broj vozila, koliina transportirane robe i ostali gore navedeni pokazatelji) pokazuje da se negativan utjecaj na okoli poveava. Zbog loe cestovne infrastrukture u BiH dolazi do zaguenja saobraaja, to direktno utjee na kvalitetu zraka, pogotovo u veim urbanim centrima. Ne postoji statistiko praenje stanja okolia u sektoru transporta u BiH, kao naprimjer zagaenje zraka, vode i tla pod utjecajem transporta, zbog ega su podaci o utjecaju na okoli samo pribline procjene. Preporuke za poboljanje praenja utjecaja transporta na okoli, kao i smanjenje negativnog utjecaja sektora transporta na okoli, su sljedee: Postaviti stanice za praenje kvaliteta zraka na puteve na kojima je prosjeni godinji dnevni saobraaj vei od 8.000 vozila; Unaprijediti i poveati uestalost kontrole kvaliteta benzina; Razviti set posebnih saobraajnih mjera tokom perioda kada zagaenost zraka premauje granine vrijednosti; Uspostaviti i provoditi kriterije energetske efikasnosti kod nabavke vozila i za tijela ireg javnog sektora koja pruaju usluge transporta; Provesti obuku i edukaciju za poboljanje efikasnosti transporta u vezi s energetskom potronjom; Provoditi energetsku reviziju preduzea koja se bave javnim prevozom; Povoljni krediti za poboljanje efikasnosti transporta u vezi sa energetskom potronjom; Promovirati ie oblike prevoza, npr. koritenje javnog prevoza, hodanje, vonja bicikla itd.; Promovirati vee koritenje eljeznica za meugradska putovanja; Izraditi pravilnik s detaljnim pojedinostima za provoenje zahtjeva iz Zakona o prostornom ureenju i gradnji u svrhu EE studije, kao dio tehnike dokumentacije za sve graevine ukljuujui i prevoz; Izgraditi zaobilaznice kako bi se zaobilazili centralni dijelovi grada; Ulagati u adekvatne projekte urbane infrastrukture kao to su biciklistike staze, parkinzi, bolje programirani semafori, javni prevoz i stanice itd.; Poboljati kvalitet postojee infrastrukture.
97
2.4.7 Turizam i rekreacija

BiH je, bez sumnje, interesantno turistiko odredite. Zemlja ima dugu i bogatu historiju, kulturno naslijee koje je mjeavina mediteranskih, osmanskih i centralno-evropskih utjecaja, a privlana je zbog svog geografskog poloaja, nevjerojatne ljepote, te pogodnih klimatskih uvjeta. BiH je mjesto gdje se ve stoljeima susreu razne kulture, religije i tradicije. Zahvaljujui svim ovim osobinama, BiH ima veliki broj prilika za razvoj razliitih vrsta turizma. Turizam igra vrlo bitnu ulogu u podsticanju razvoja i u borbi protiv siromatva. Najnoviji trendovi pokazuju da putovanja u zemlje u razvoju i u najmanje razvijene zemlje dobijaju na popularnosti u razvijenom svijetu. Turizam je jedan od najvanijih privrednih sektora za zemlje u razvoju i u veini njih primarni izvor deviznih prihoda (UN Svjetska turistika organizacija, 2010). 2.4.7.1 Broj turistikih dolazaka
Raspoloivi zvanini statistiki podaci ne oslikavaju stvarno stanje turizma u BiH. Smatra se da je broj turista mnogo vei od onog koji je prikazan u zvaninim podacima. Mnogi boravci se ne prijave, a sistem registracije dolazaka je vrlo kompliciran i nije prilagoen onima koji u dravi, u nekom gradu, ostaju tek nekoliko dana, uglavnom u privatnom smjetaju.
680,000 660,000 640,000 620,000 600,000 580,000 560,000 540,000 520,000 2007 2008 2009 2010 572,634 583,742 610,817 656,333
Slika 47: Broj turistikih dolazaka (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Statistika turizma 2009)
BiH je, kao turistiko odredite, zabiljeila godinji porast od 4 do 6% u broju dolazaka stranih turista tokom proteklih godina. Broj turista na planinama tokom zime je bio znatno smanjen zbog visokih temperatura i nedostatka snijega. Ne postoje procjene o utjecaju klimatskih promjena na turistiku djelatnost u BiH, stoga, nema raspoloivih podataka o smanjenju zimskog turizma. U posljednjim godinama postoji trend porasta temperatura, a samim tim je dolo i do smanjivanja koliine snijega i kraeg zadravanja snjenog pokrivaa. To dovodi do zakljuka da se i zimska sezona u skijalitima smanjuje i negativno se odraava na turizam. Zbog porasta temperature u naoj regiji dolo je do pada ukupne koliine snjenog pokrivaa, pa prema tome i broja dana sa snijegom. Slika 48 prikazuje ukupnu koliinu snijega za zimsku sezonu (decembar, januar, februar) izmjerenu na meteorolokoj stanici Sokolac. Ipak, vea odstupanja se javljaju u ekstremnim visinama snjenog pokrivaa, kao i u raspodjeli snjenih padavina. Postoji trend 98
da se snjene padavine smanjuju u decembru i januaru, a da se ee javljaju u februaru. Takoer, esto se deavaju godine s malom koliinom snijega, ali i godine kada padaju velike koliine snijega (kao npr. 2012. god.). Turizam bi trebalo prilagoditi tom trendu pomjeranja snjenog pokrivaa ka kraju zime, kao i iskoristiti godine kada se jave ekstremi, tj. da se u skladu s moguim velikim koliinama snijega krajem zime i poetkom proljea po potrebi produi skijaka sezona.
4500 4000 3500 3000 2500 (cm) 2000 1500 1000 500 0
2004/2005
2009/2010
1991/1992
1992/1993
1993/1994
1994/1995
1995/1996
1996/1997
1997/1998
1998/1999
1999/2000
2000/2001
2001/2002
2002/2003
2003/2004
2005/2006
2006/2007
2007/2008
2008/2009
Slika 48: Ukupna koliina snijega u periodu decembar-februar meteoroloka stanica Sokolac (Izvor: Republiki hidrometeoroloki zavod - RHMZ)
2.4.7.2
Broj turistikih noenja
Broj turistikih noenja je u decembru 2011. bio 88.749, to je za oko 7,2% manje nego u novembru 2011. i 10,8% vie u poreenju s decembrom 2010. Stvarni broj boravaka je vjerovatno vei nego to je zabiljeeno u zvaninoj statistici. Domai turisti su u 2011. u prosjeku boravili 2,3 noi, a strani 2,1 noi (Agencija za statistiku BiH, Turizam 2011). U 2007. je u BiH omjer turistike potronje prema BDP-a bio 5,3%, prema izvozu 18,8%, a omjer prema izvozu usluga 59,9% (Turska razvojna banka, 2010). Turizam u BiH je prepoznat kao sektor koji ima nevjerovatan potencijal za unapreenje dravne ekonomije, budui da zemlja ima neiskoritene turistike potencijale. Prema predvianjima Svjetske turistike organizacije, zemalja u svijetu u pogledu oekivanog porasta turizma do 2015. godine. Ne postoje zvanini podaci o ukupnom broju zaposlenih u turistikom sektoru niti o zaradi koja je ostvarena u turizmu. Raspoloivi podaci postoje samo o zaradama u hotelima i restoranima. U BiH je u 2008. godini ostvaren prihod od usluga smjetaja i restorana u iznosu od 69,4 miliona eura, od ega 62% otpada na prihod od hotela i motela, 21% je prihod od restoranske usluge a 17% prihoda je ostvareno kroz ostale usluge (kafii, barovi). U sektoru hotelijerstva i restoranterstva je zaposleno ukupno 4,7% zaposlenih. BiH privlai velik broj turista zbog svoje ponude u aktivnostima poput raftinga, kajakarenja, planinarenja, skijanja, paraglajdinga, jahanja i brdskog biciklizma. Zatiena podruja su uglavnom vrlo korisna za razvoj turizma. U BiH, turistike aktivnosti u zatienim podrujima nisu na zadovoljavajuoj
13 13
BiH je jedna od vodeih
UNWTO - United Nations World Tourism Organization.
99
2010/2011
razini zbog nefunkcionalnih zatienih podruja. Prema principu odrivosti, razvoj turizma u zatienim podrujima bi trebao biti prioritet. U periodu od januara do decembra 2011. godine broj turista se poveao za 4,5% u poreenju s istim vremenskim periodom u 2010. Broj noenja je porastao za 6,2%, te je zabiljeen ukupan broj noenja od 1.504.205 (Slika 49).
1550000 1504205 1500000 1450000 1400000 1350000 1300000 1250000 1200000 1150000 2008 2009 2010 2011 1268173 1396485 1416691
Slika 49: Broj noenja turista (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Turizam 2011: Statistika turizma za decembar 2011)
220,000 200,000 180,000 160,000 140,000 120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0 Ukupno Domai turisti Strani turisti
Slika 50: Broj noenja turista po mjesecima (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Turizam 2011: Statistika turizma za decembar 2011)
U pogledu zastupljenosti stranih turista u noenjima, od 79,40%, 19,87% ih je bilo iz Srbije, 22,63% iz Hrvatske, 12,15% iz Slovenije, 6,53% iz Njemake, 9,46% iz Italije i 8,75% iz Turske. Ostali turisti (20,6%) su iz drugih zemalja (Slika 51).
100
Hrvatska Srbija Slovenija Poljska Italija Turska Njemaka Austrija Francuska 0 20,000 37,627 27,885 24,882 40,000 60,000 80,000 100,000 120,000 69,960 65,853 54,485 50,410 114,424
130,326
140,000
Slika 51: Broj noenja turista prema zemlji prebivalita (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Turizam 2011: Statistika turizma za decembar 2011)
2.4.7.3
Zakljuci i preporuke
Globalizacija turistike industrije poveava broj zaposlenih, direktno i indirektno, ali takoer ima i negativan utjecaj na okoli. BiH nema stvarne statistike pokazatelje turistike aktivnosti u dravi. Smatra se da je broj turista puno vei od onoga to je predstavljeno u dostupnim zvaninim podacima. Zvanine institucije koje upravljaju turistikim aktivnostima moraju uloiti velike napore kako bi poboljale i aurirale statistike podatke o turizmu u skladu s meunarodnim procedurama i standardima. Veina podataka nedostaje zbog toga to se u institucijama koje su direktno ili indirektno vezane za turizam ne vode evidencije. Podaci koji nedostaju u sektoru turizma i rekreacije u BiH: Koliina otpada koji nastaje uslijed turizma; Broj posjetilaca u zatienim podrujima; Stvaranje otpada u gradovima zbog turizma; Okolinska efikasnost turizma; Dolasci turista i potronja elektrine energije u smjetajnim kapacitetima; Ukupan broj zaposlenih u turistikom sektoru i prihodi koji nastaju kroz turizam; Utjecaj klimatskih promjena na turizam u BiH.
Ekoturizam je dio sektora turizma koji u BiH ima veliki potencijal za razvoj. To je vrsta turizma koji se temelji na prirodnim ljepotama, i u posljednje vrijeme je dobio na vanosti. Meutim, bez statistikih pokazatelja, broj turista i posjetilaca se ne moe izraunati. S ciljem da se pobolja stanje u sektoru turizma i smanje negativni utjecaji koje ova djelatnost moe imati na okoli, potrebno je preduzeti odreene korake. Neke od preporuka vezane za okolinski aspekt turizma su: Voenje evidencije u institucijama koje su direktno ili indirektno povezane s turizmom; Voenje evidencije o posjetama zatienih podruja;
101
Voenje evidencije o broju motornih vozila u zatienim zonama kako bi se izraunao nivo zagaenosti zraka; Izraunavanje brojnog kapaciteta zatienih podruja maksimalni broj posjetilaca koji mogu ui u zatiena podruja, a da ih ne ugroze; Auriranje svih informacija u saradnji sa statistikim zavodima; Promoviranje alternativnih oblika turizma (ekoturizam, seoski turizam) koji su dostupni prosjenim graanima; Ulaganja u vertikalnu signalizaciju za pjeake i bicikliste u prirodnim podrujima; Jaanje uloge nevladinih organizacija i civilnih drutava u upravljanju i razvoju ekoturizma u zatienim podrujima kroz projekte i programe.
2.4.8 Prostorno ureenje i urbanizam

Na nivou drave BiH ne postoji tijelo koje je odgovorno za prostorno ureenje. Meutim, dva entiteta i BD imaju ovlatenja za razvoj i provoenje zakonskih propisa u ovom sektoru, kao i usvojene zakone koji ureuju pitanja prostornog ureenja i urbanizma na ovim teritorijama. Vrste planova propisane u ovim zakonima su:
Tabela 17: Pregled planova prostornog ureenja i urbanizma propisani zakonima u FBiH, RS i BD
FBiH * Prostorni planovi se usvajaju na period od 20 godina Prostorni plan Prostorni plan FBiH odreuje dugorone ciljeve u skladu s planiranim razvojem; u posljednjoj fazi usvajanja. Prostorni plan kantona izraen na osnovu prostornog plana FBiH, uspostavlja osnovna pravila, ciljeve prostornog ureenja za sva podruja kantona (gradsko i seosko), namijenjeno koritenje zemljita, mjere zatite okolia i graevinske namjene objekata. Prostorni plan za podruja od znaaja za FBiH radi se za podruja od znaaja za FBiH, prije svega za: prostore za izgradnju velikih hidroenergetskih postrojenja, podruja za snabdijevanje vodom, meunarodne saobraajne pravce itd. Prostorni plan kantona za podruja od znaaja radi se za podruja sa zatienim prirodnim resursima, termalne, mineralne i druge izvore vode, ume i poljoprivredno zemljite i podruja za rekreaciju. Prostorni planovi opina (osim opina u Sarajevu i Mostaru na koje se odnose urbanistiki planovi) izrauje se na osnovu i u skladu s kantonalnim prostornim planovima. Urbanistiki plan Izrauje se na osnovu kantonalnih i opinskih prostornih planova. U njemu je definirano koritenje zemljita i svrha, zatita kulturnog naslijea, mjere zatite okolia, zatitne zone itd. Detaljni regulacioni plan Definira detaljno koritenje zemljita, uvjete izgradnje, naine pripreme graevinskog zemljita (odredbe za infrastrukturu kao to su putevi, telekomunikacija, voda, kanalizacija itd.). Detaljni planovi su: Regulacioni planovi izrauju se na osnovu urbanistikih planova i reguliraju planiranje za gradska podruja na kojima je zamiljena intenzivnija izgradnja. Urbanistiki projekti izrauju se za graevinske radove koji se obavljaju u dijelovima gradskih
14
14
Zakon o prostornom planiranju i koritenju zemljita u FBiH (Slubene novine FBiH, broj 02/06), Zakon o ureenju prostora i graenju u RS (Slubeni glasnik RS, broj 55/10), Zakon o prostornom planiranju i graenju u BD (Slubeni glasnik BD, broj 29/08).
102
podruja koji su izgraeni iz jednog dijela ili su samo djelimino izgraeni RS * Strategije se usvajaju na 10 godina, a planovi prostornog ureenja i urbanizma na 20 godina Strategija prostornog razvoja RS i Strategija prostornog razvoja podruja s posebnom namjenom Strateki i razvojni dokumenti koji definiraju ciljeve i principe prostornog razvoja: Prostorni plan RS definira dugorone ciljeve i mjere prostornog razvoja. Takoer definira politike koritenja zemljita i razvoj svih funkcija i aktivnosti na teritoriji RS (uputstva za razvoj poljoprivrede, umarstva, za koritenje prirodnih resursa itd.). Prostorni plan za podruja s posebnom namjenom glavna prostorna organizacija podruju, mjerenja za upotrebu, regulacija i zatita podruja, zatita okolia itd. Prostorni plan opine glavna upotreba zemljita, gradski i seoski sistem naselja i njihova povezanost, irenje gradskih podruja, infrastruktura, javne graevine, zatita okolia itd. Urbanistiki plan Detaljno regulira uputstva iz prostornog plana opina, a prije svega: detaljnu upotrebu zemljita, reguliranje gradnje, poljoprivrednih i umskih prostora, graevinske uvjete, zemljite i podruja pod zatitom, transport, vode, energetsku i komunalnu infrastrukturu itd. Plan zoniranja Definira specifinu namjenu zemljita, projektiranje i izgradnju novih, kao i uvjete za rekonstrukciju starih zgrada. Regulacioni plan Ovim planom se definira koritenje parcela, namjena i veliina zgrada, gustoa naseljenosti u gradovima i regulacija, graevinske granice, dimenzije dobara, infrastruktura itd. Urbanistiki projekti Sadre detaljno opisano koritenje podruja, veliinu i namjenu zgrada, projekat zgrada, plan regulacije i nivelacije, uvjete prostornog ureenja, idejna rjeenja za transport, komunalnu i energetsku infrastrukturu, idejna rjeenja za planirane objekte. Plan parcelacije Ovaj plan sadri plan prostorne organizacije, plan transporta, infrastrukturni plan za energiju, vodu i komunikacije, veliinu, oblik i lokaciju parcela, mogunost da im se pristupi itd. BD * Strategija prostornog razvoja se usvaja na 20 godina; prostorni i urbanistiki planovi se usvajaju na period od 10 do 15 godina Prostorni plan Ista svrha i primjena kao i u FBiH i u RS. Urbanistiki plan Ista svrha i primjena kao i u FBiH i u RS. Detaljni plan provoenja Plan zoniranja definira namjenu podruja i uvjete za izgradnju, kao i za rekonstrukciju postojeih objekata. Regulacioni plan - ista svrha i primjena kao i u FBiH i u RS. Urbanistiki projekti - ista svrha i primjena kao i u FBiH i u RS. Strategija prostornog ureenja Definira dugorone ciljeve prostornog ureenja. Sastoji se od principa i ciljeva razvoja prostora i podruja, organizacije podruja, koritenja i zatite podruja itd.
103
Plan parcelacije plan se usvaja za gradska podruja gdje se moe odobriti nova izgradnja. Njime se uspostavljaju: namjena povrine, regulacija i graevinske granice, gradski i tehniki uvjeti izrade projekta, dimenzije zemljinih parcela za graenje, podaci o statusu vlasnitva nad zemljitem i slino.
RS je usvojila Prostorni plan (Prostorni plan RS 2008-2015), dok je usvajanje istog dokumenta u FBiH jo uvijek u toku. S obzirom da ovi strateki dokumenti upravljaju koritenjem i zatitom zemljita, nepostojanje takvog plana u FBiH je veliki problem. etiri kantona od ukupno deset u FBiH su izradili i usvojili prostorne planove. Podaci o broju prostornih i urbanistikih planova u FBiH nisu raspoloivi. Krajem 2000. godine, 22 opine RS nisu imale ni prostorni ni urbanistiki plan, u 32 opine nije postojao prostorni plan, a 30 opina nije imalo urbanistiki plan. Situacija se nije posebno popravila od 2000. godine jer, sudei po novijim podacima, skoro 80% opina u RS-u nema adekvatnu plansku dokumentaciju ili je ona zastarjela te nije u skladu s postojeim prostornim planom. Bespravna izgradnja je jo uvijek veliki problem u cijeloj BiH, to je rezultat nedostatka mehanizama planiranja i provoenja, kao i znaajnih drutveno-ekonomskih faktora te raseljavanja ljudi tokom rata. Zvanina statistika u vezi s ovom tematikom je rijetka i sporadina. Meutim, postojee informacije svjedoe o jaini i znaaju pritisaka koje ova pojava ima na koritenje zemlje i drugih resursa. Uloga i funkcija prostornih i urbanistikih planova je da osiguraju smjernice za razvoj, a zatita okolia je bitan dio tog procesa. Kroz postavljanje principa i ciljeva za razvoj i koritenje zemljita, te kroz postavljanje pravila izgradnje u planskim dokumentima, postie se zatita okolia. Rezultat nepostojanja planskih dokumenata ima ozbiljan utjecaj na okoli, jer se lokacije i vrste razvoja ne odabiru kroz proces planiranja ve nasumino. Nepostojanje planskih dokumenata na svim nivoima vlasti u BiH stvara dodatni pritisak na prirodne resurse i omoguava bespravnu izgradnju i nekontroliran razvoj. Dalje, ne postoji kontrola prostora sa zabiljeenim aktivnostima koje prouzrokuju zagaenost, niti se kontroliraju aktivnosti koje koriste prirodne resurse, stvaraju otpad i ometaju prirodni svijet, kao ni aktivnosti na prostorima koji su osjetljivi na zagaenost. Broj objekata koji su bespravno izgraeni na prostoru Kantona Sarajevo se, prema podacima iz Ministarstva prostornog ureenja i zatite okolia Kantona Sarajevo, procjenjuje na 26.000. Procjenjuje se da u Hercegovako-neretvanskom kantonu ima oko 3.000 bespravno izgraenih objekata, a veina ih se nalazi u gradu Mostaru. Podaci iz RS-a pokazuju da na podruju RS ima izmeu 74.000 i 86.000 bespravno izgraenih objekata (Nezavisne novine, 2011). Bespravna gradnja sa sobom donosi mnoge probleme od kojih veina najavie utjee na okoli, a to su: neprikladno koritenje zemljita, klizita, krenje uma, neadekvatno odlaganje otpada itd. 2.4.8.1 Urbani razvoj
FBiH je administrativno podijeljena na 10 kantona, koji se dalje dijele na opine. U FBiH postoji 79 opina, dok je RS administrativno podijeljena na 62 opine. Grad Brko je odvojena administrativna jedinica distrikt. Najvei gradovi u BiH su Sarajevo, Tuzla, Banja Luka, Zenica i Mostar. Gustoa naseljenosti stanovnitva u BiH je 2008. godine bila 73,69 stan/km . Broj gradskog stanovnitva za istu godinu je procijenjen na 1.789.958 ili 47,44%, dok je godinji porast broja gradskog stanovnitva bio
2
104
1.09%. Broj ruralnog stanovnitva u BiH za 2008. godini se procjenjuje na 1.983.141 odnosno 52,56%. Porast broja ruralnog stanovnitva u 2008. je iznosio -1,24 (Svjetska banka, 2011). Nema raspoloivih tanih podataka o broju domainstava u BiH, samo procjene na osnovu Ankete o potronji domainstava i Ankete u ivotnom standardu u domainstvima koje je provela Agencija za statistiku BiH. Prema ovom izvoru podataka, procjenjuje se da je u 2007. godini u BiH bilo blizu 1.504.613 domainstava (Tabela 18), a prosjena veliina domainstva je 3,27 lana.
Tabela 18: Domainstva u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o potronji domainstava 2007)
BiH Broj domainstava u BiH Broj domainstava u BiH (%) 1.504.613 100% FBiH 657.984 62,4% RS 374.715 35,5% BD 21.914 2,1%
Neki drugi pokazatelji koji su bitni za urbani razvoj, prema podacima Svjetske banke (2011), su: 2.4.8.2 52,3% puteva je asfaltirano, Od 100 ljudi, njih 34,7 ima pristup internetu, ali na 100 ljudi samo 4,99 ima fiksnu pretplatu na irokopojasni (broadband) Internet, Od 100 ljudi, 84 ima pretplatu na mobilnu telefoniju, Od 100 ljudi, 27,3 ima telefonsku liniju. Uvjeti stanovanja
Od oko 1,1 milion stambenih jedinica, koje su u BiH registrirane u popisu stanovnitva iz 1991. godine, prema podacima Ministarstva za ljudska prava i izbjeglice BiH, blizu 453.000 stambenih jedinica, odnosno 42% predratnog stambenog fonda, je uniteno ili oteeno u ratu od 1992. do 1995. godine. Do sada je obnovljeno 317.000 stambenih jedinica, odnosno 68%. Prema podacima s terena, oko 150.000 stambenih jedinica u BiH jo uvijek nije obnovljeno, to je zapravo 32% od ukupno oteenog ili unitenog stambenog fonda. Veina tih stambenih jedinica je pretrpjela velika razaranja, skoro do take potpunog unitenja (Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, 2010). Kako bi se dovrio proces povratka raseljenih lica mora se obnoviti dodatnih 45.000 stambenih jedinica, to je priblino jedna treina preostalih unitenih ili oteenih stambenih jedinica u BiH. Meutim, podaci pokazuju da u ukupnom broju unitenih i oteenih stambenih jedinica ima i 450 stambenih zgrada u 64 opine s blizu 2.500 stanova koji jo uvijek nisu u potpunosti obnovljeni ili nisu uvjetni za ivot. Standard stanovanja se procjenjuje uporeujui strukturu stambenog fonda po broju soba s brojem lanova domainstava. Skoro 3/4 domainstava u BiH ivi u posebnim kuama, a manje od 1/5 u stambenim zgradama. Veoma je nizak procenat ostalih tipova izgradnje (lamela/blok, kua/dupleks, montane kue, ostalo) gdje ivi 2,0% ukupnih domainstava, dok 7,4% domainstava ivi u jednom dijelu kue. Ako posmatramo po geografskim podrujima, uoljivo je da najvei procenat domainstava ivi u posebnim kuama (Agencija za statistiku BiH, APD 2007).
105
Tabela 19: Glavne stambene jedinice po tipu izgradnje i geografskom podruju, 2007. godine (vrijednosti u hiljadama i struktura u procentima) (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o potronji domainstava 2007)
Geografsko podruje FBiH RS BD BiH Geografsko podruje FBiH RS BD BiH (=100%) Tip izgradnje stambene jedinice Stambena zgrada 22,4 15,2 (8,8) 19,6 Stambena zgrada 71,4 27,7 (0,9) 206 Posebna kua 66,0 79,1 86,7 71,1 Posebna kua 57,9 39,5 2,5 750 Dio kue 9,7 3,6 : 7,4 Dio kue 81,5 17,5 : 78 Ostalo 2,0 2,0 : 2,0 Ostalo 62,3 36,8 : 21 Ukupno (=100%) 658 375 22 1.055 Ukupno 62,4 35,5 2,1 1.055
Veina domainstava (41,7%) ivi u stambenoj jedinici s tri sobe, zatim slijede domainstva koja ive u stambenoj jedinici s etiri sobe (23,5%). Mali je procenat domainstava koja ive u jednoj sobi ili u stambenoj jedinici koja ima vie od pet soba. Prosjena povrina glavne stambene jedinice u BiH je 73 m . Ovaj pokazatelj je prema Popisu 1991. godine bio 60,45 m . Pored samakih domainstava, samohrani roditelji i brani parovi bez djece ive u relativno manjim stambenim jedinicama. U najveim stambenim jedinicama ive domainstva s udruenim lanovima ili brani parovi s troje ili vie djece.
Tabela 20. Broj soba i prosjena povrina glavne stambene jedinice (vrijednosti u hiljadama i struktura u procentima) (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Anketa o potronji domainstava 2007)
Geografsko podruje FBiH Broj soba Struktura % 1 2 3 4 5 6 i vie Ukupno (=100%) 1,8 15,8 40,4 24,0 10,9 7,1 657 Prosjena povrina m2 37,94 49,65 63,96 83,98 101,48 123,15 74,32 Struktura % 1,9 19,0 44,1 23,1 7,0 5,0 374 RS Prosjena povrina m2 28,2 46,48 63,15 84,31 102,16 130,29 70,25 BD BiH Struktura % : 31,0 38,5 15,7 7,2 : 22 Prosjena povrina m2 : 52,76 81,97 97,71 116,7 : 79,44 Struktura % 1,8 17,3 41,7 23,5 9,5 6,3 1053 BiH Prosjena povrina m2 34,57 48,51 64,0 84,29 101,90 125,49 72,98
2 2
Iako je prolo vie od deset godina od zavretka rata, u BiH jo uvijek ima raseljenih lica koja ive u raznim vrstama smjetaja. Ova privremena rjeenja su uglavnom kolektivni smjetaji i mogu biti sabirni centri, prilagoene bive kole, domovi kulture, vojne barake itd. ili objekti koji se iznajmljuju za potrebe kolektivnog smjetaja poput hotela ili skladita firmi. Standard stanovanja izbjeglica i raseljenih lica u ovim objektima je izuzetno nizak. Procjenjuje se da oko 3.000 porodica, odnosno 8.500
106
osoba, jo uvijek ivi u raznim vrstama kolektivnog smjetaja (Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice, 2010). 2.4.8.3 Zakljuci i preporuke
Agencija za statistiku BiH i entitetski zavodi za statistiku su najrelevantniji izvori podataka. S obzirom da BiH tek treba da provede popis stanovnitva, postojei podaci iz ovih izvora su zastarjeli, posebno oni koji se odnose na demografiju, domainstva i stambeni fond. Entitetska ministarstva, koja su zaduena za prostorno ureenje i urbanizam, se moraju pobrinuti da budu raspoloivi podaci o broju i vrsti planova, te podaci o bespravnoj gradnji. U svrhu izrade Izvjetaja o stanju okolia BiH, podaci u ovom poglavlju su uzeti iz sekundarnih, bolje auriranih izvora. Meutim, kada se provede popis stanovnitva, dravna i entitetska statistika e biti najrelevantniji izvor podataka.
2.5 UPRAVLJANJE OTPADOM

Otpad nastaje kao posljedica ljudskih aktivnosti, a predstavlja gubitak materala i energe. Porast proizvodnje otpada povezan je s privrednim rastom i poveanjem potronje. Otpad i nain na koji se njime upravlja uzrokuju emise u vode, zrak i tlo, koje mogu utjecati na zdravlje ljudi i okoli. Veliina tog utjecaja zavisi od koliine i svojstava otpada, te od naina na koji se s njim postupa. Kako bi se smanjili pritisci na okoli drutvo treba da osigura njegovo adekvatno skupljanje, transport i odgovarajue zbrinjavanje, to iziskuje visoka novana sredstva.
2.5.1 Komunalni otpad

vrsti komunalni otpad obuhvata otpad iz domainstava kao i druge sline vrste otpada iz industrijske proizvodnje i uslunih djelatnosti. Komunalni otpad se obino odlae na odlagalitima, ureenim ili neureenim. Na veini podruja koja su obuhvaena uslugama prikupljanja otpada ne postoji organizirano odvajanje otpada na izvoru, jer su kapaciteti u BiH za odvojeno sakupljanje i reciklau i dalje nedovoljni. Prikupljanje podataka, praenje i izvjetavanje u sektoru otpada zaostaje u odnosu na druge sektore, poput sektora za vodu i zrak. Aktivnosti na prekograninom izvjetavanju uglavnom se zasnivaju na obavezama iz nekoliko meunarodnih konvencija i sporazuma. Raspoloivi podaci o industrijskom i komunalnom otpadu, ukljuujui opasni otpad, zasnivaju se na procjenama koje su ili nepotpune ili nepouzdane. Oekuje da e u sljedeih nekoliko godina zakonski propisi o okoliu, koji su izraeni u skladu sa srodnim direktivama EU, olakati prikupljanje sveobuhvatnih informacija o otpadu. Zadnji napor u prikupljanju podataka o industrijskom i komunalnom otpadu preduzela je 2008. godine Agencija za statistiku BiH. Agencija je uvela statistiku otpada u skladu sa Zakonom o statistici i uvjetima EU, entitetskim zakonima o upravljanju otpadom i katalogom otpada. Agencija obrauje podatke koje dobija statistikim istraivanjima pod nazivom Godinji izvjetaj o sakupljenom komunalnom otpadu i Godinji izvjetaj o odloenom otpadu (KOM 6aS i KOM 6aD). Izvjetaje podnose javna komunalna preduzea i druga preduzea koja se bave prikupljanjem i odlaganjem otpada, kao i preduzea koja upravljaju odlagalitima otpada. Podaci o statistici otpada za period 2003-2007. se zasnivaju na rezultatima relevantnih studija i procjena.
107
2.5.1.1
Proizvodnja komunalnog otpada
Koliina proizvedenog komunalnog otpada po stanovniku u BiH je u porastu. Oekuje se da e se taj trend nastaviti, s obzirom na predvieni razvoj turizma i privrede, kao i zbog promjene potroakih navika. Udio stanovnitva koji je obuhvaen organiziranim prikupljanjem i odvozom otpada na odlagalita iznosi 68%. Niti jedna spalionica ili MBO postrojenje u BiH nije u funkciji, tako da je odlaganje otpada na odlagalita i dalje glavna opcija za zbrinjavanje komunalnog otpada. Posljednjih godina, zakonski propisi razvijenih zemalja prate intenzivan razvoj koncepcije integralnog upravljanja otpadom, s naglaskom na smanjenju koliina odloenog otpada. EU direktivama o otpadu trai se od drava lanica da smanje proizvodnju otpada, a da poveaju prakse reciklae i obrade otpada. Podaci o proizvodnji komunalnog otpada (pokazatelj CSI 016) predstavljaju osnovne informacije za adekvatno planiranje upravljanja otpadom. U BiH je potrebno preciznije odrediti koliine nastalog komunalnog otpada kako bi se izbjegli potencijalni problemi u razvoju sistema upravljanja otpadom na svim nivoima.
Tabela 21: Koliina proizvedenog i odloenog komunalnog otpada u BiH u 2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2010.)
Podaci o otpadu Proizvedeni komunalni otpad Koliina otpada prikupljena javnim odvozom Odloeni otpad Koliina (t/godinje) 1.521.878 1.499.023 1.516.423
Raspoloivi podaci o proizvodnji komunalnog otpada u BiH u periodu od 2008. do 2010. godine prikazani su u nastavku (Tabela 22, Slika 52).
Tabela 22: Proizvodnja komunalnog otpada u BiH u razdoblju 2008-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2008, 2009. i 2010.)
Godina 2008. 2009. 2010. Proizvedeni komunalni otpad (t/godinje) 1.367.097 1.493.060 1.521.878 Godinja koliina proizvedenog otpada po stanovniku (kg) 356 389 396 Dnevna koliina proizvedenog otpada po stanovniku (kg) 0,98 1,08 1,08
108
1,550,000 1,500,000 1,450,000 (t) 1,400,000 1,350,000 1,300,000 1,250,000 2008 2009 1,367,097 1,493,060
1,521,878
2010
Slika 52: Proizvodnja komunalnog otpada u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2008, 2009. i 2010.)
Prema procjeni Agencije, prosjena proizvedena koliina komunalnog otpada u dravi je u 2010. godini iznosila 396 kg po stanovniku. Pokazatelj prosjene koliine proizvedenog komunalnog otpada je odreen na osnovu ukupne koliine proizvedenog komunalnog otpada i ukupnog broja stanovnika za referentnu godinu (Slika 53 period 2008-2010). Meutim, druge raspoloive indikativne informacije o proizvedenom komunalnom otpadu ukazuju na druge cifre. Strategija zatite okolia FBiH 2008-2018. procjenjuje prosjeno 269 kg po stanovniku u 2007. godini (taj podatak je prihvaen u Izvjetaju o stanju okolia u FBiH za 2010. godinu), dok Federalni plan upravljanja otpadom 2012-2017. daje procjenu od 316 kg u 2009. godini. Slika 53 prikazuje prosjenu koliinu proizvedenog komunalnog otpada po stanovniku u razdoblju 2003-2010. Podaci za razdoblje 2003-2008. se zasnivaju na rezultatima relevantnih studija i procjena.
450 400 350 300 250 (kg/god) 200 150 100 50 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 236 254 262 255 317 356 389 396
Slika 53: Procijenjena prosjena koliina proizvedenog komunalnog otpada po stanovniku u BiH (Izvor: (i) Za period 2003-2007. Evropska agencija za okoli, CSI 016 Proizvodnja komunalnog otpada Lista injenica regija Zapadnog Balkana/otpad 2010, (ii) za period 2008-2010. Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2008, 2009. i 2010.)
Koliina proizvedenog komunalnog otpada u BiH je od 2003. godine u porastu. Uzimajui u obzir da se prosjena godinja koliina proizvedenog komunalnog otpada po stanovniku na Zapadnom Balkanu (Albanija, Hrvatska, Srbija) kree izmeu 334 i 367 kg, procijenjena godinja koliina u BiH u iznosu od
109
396 kg po stanovniku je iznadprosjena. U 2010. godini Albanija je izvijestila da godinja koliina proizvedenog otpada po glavi stanovnika iznosi 334 kg (Agencija za okoli i umarstvo Albanije), dok je u Srbiji ova koliina iznosila 360 kg po stanovniku (Agencija za zatitu ivotne sredine R Srbije), a u Hrvatskoj 367 kg po stanovniku (Agencija za zatitu okolia R Hrvatske). Ako se uporede BDP i obrasci potronje u zemljama Zapadnog Balkana, onda bi godinja koliina proizvedenog komunalnog otpada u BiH mogla biti manja od 396 kg po stanovniku. S druge strane, u poreenju s prosjekom EU 27 koji iznosi vie od 522 kg po stanovniku (EEA, septembar 2010), cifre za BiH su znaajno nie, to je uglavnom posljedica nieg BDP-a i razliitih potroakih navika. Kvalitet podataka Prema podacima Agencije za statistiku, samo je nekoliko poslovnih subjekata dostavilo podatke o koliinama otpada koji su dobijeni mjerenjem. Veina procjena nije provjerena sistematskim vaganjem, jer samo ogranien broj odlagalita u BiH ima opremu za vaganje. to se tie prikupljanja podataka, komunalna preduzea jo uvijek ne primjenjuju jedinstvenu metodologiju ili definicije otpada. Nedostatak preciznosti pri odreivanju koliine komunalnog otpada moe uzrokovati potekoe prilikom planiranja sistema upravljanja otpadom na niim nivoima. Unapreenje tanosti podataka o komunalnom otpadu i uspostavljanje pouzdanog sistema prikupljanja podataka i izvjetavanja je jedan od kljunih izazova. Prvi preduvjet za postizanje tog cilja je ugradnja opreme za vaganje na to veem broju odlagalita. Drugi preduvjet je puno provoenje jedinstvenih praksi prikupljanja podataka. Podaci o komunalnom otpadu mogu se unaprijediti jedino ako se ispune ta dva uvjeta. 2.5.1.2 Prikupljanje komunalnog otpada i pokrivenost uslugom
Sistemi prikupljanja komunalnog otpada u BiH u gradskim i djelimino u seoskim podrujima se zasnivaju na sedminom prikupljanju otpada iz domainstava ispred kua. Domainstva uglavnom ne vre primarno odvajanje otpada. Prikupljanje uglavnom vre komunalna preduzea (koja su u punom ili djeliminom vlasnitvu drave), te u manjem broju privatne kompanije koje imaju ugovor s opinama. Naknade za odvoz otpada su u nekim sluajevima ukljuene u zajedniki raun skupa s naknadama za vodu i kanalizaciju, dok su u ostalim sluajevima ove naknade odvojene. U pojedinim opinama, isto preduzee koje upravlja odlagalitem vri prikupljanje i odvoz otpada. U mnogim opinama prikupljanje kabastog otpada uope nije regulirano i obino se takav otpad odlae na lokalnim odlagalitima na osnovu pojedinanih dogovora, kao i na brojnim drugim neprimjerenim lokacijama, poput polja, podruja uz ceste i obala rijeka. Kao posljedica toga, diljem zemlje se moe primijetiti ogromna koliina odbaenog namjetaja, rastavljenih auta, starih friidera i raznih drugih vrsta otpada. Naknada za zbrinjavanje otpada varira od grada do grada, ali openito se moe rei da je nedovoljna. Opinska komunalna preduzea takoer prikupljaju medicinski otpad i odreene vrste industrijskog otpada, koji zatim odlau na lokalna odlagalita. Mediteranska komisija za odrivi razvoj (MCSD) je definirala pokazatelj stepena pokrivenosti uslugom prikupljanja otpada (MCSD-109-R). Zbog znaajnog problema nelegalnog odlaganja u zemljama u razvoju, kao i u nerazvijenim regijama Evrope, uvedeno je praenje ovog pokazatelja, jer se smatra da je pokrivenost uslugama prikupljanja i odlaganja otpada elementarna civilizacijska tekovina, jednaka kao pristup vodosnabdijevanju i sistemima otpadnih voda (FMOIT, 2010). U BiH pokrivenost ovim
110
uslugama varira u velikoj mjeri. Prema najnovijim podacima Agencije za statistiku BiH (2011), prosjeni nivo pokrivenosti uslugom odvoza i odlaganja otpada je u 2010. godini iznosio 68%. 2.5.1.3 Obrada komunalnog otpada
U BiH nije u funkciji niti jedna spalionica ili MBO (mehaniko-bioloka obrada) postrojenje. Od ukupne koliine komunalnog otpada manje od 5% materijala koji se mogu reciklirati odvaja se od ukupnog mijeanog komunalnog otpada, dok se najmanje 95% mijeanog komunalnog otpada odlae na nesanitarnim odlagalitima (procjena iz Strategije zatite okolia FBiH 2008-2018). Glavna opcija za zbrinjavanje komunalnog otpada i dalje je odlaganje na odlagalitima (Tabela 21), koja su u veini sluajeva neadekvatna. 2.5.1.4 Broj registriranih odlagalita komunalnog otpada
Odlagalita komunalnog otpada su uglavnom otvorenog tipa i nalaze se na podrujima koja nisu ureena za tu svrhu, tj. ne postoje zatitni sistemi za ouvanje tla, vode i zraka. Na velikoj veini odlagalita komunalnog otpada ne kontrolira se curenje vode i plinova. Otpad se, pomou bagera, povremeno prekriva inertnim materijalima. Slika 54 prikazuje broj registriranih odlagalita otpada koja su bila u funkciji 2010. godine.
BiH
92
BD
RS
42
FBiH
49
20
40
60
80
100
Slika 54: Broj registriranih odlagalita u 2010. godini (Izvor: (i) Federalni zavod za statistiku, Saopenje, Prikupljeni i odloeni komunalni otpad u 2010, (ii) Republiki zavod za statistiku RS, Godinje saoptenje, Statistika ivotne sredine - Proizvedeni, prikupljeni i odloeni otpad u 2010. i (iii) Strategija razvoja BD 2008-2017)
Odreeni broj nekadanjih opinskih odlagalita vie nije u funkciji, a s obzirom da naputena odlagalita uglavnom nisu sanirana i zatvorena na adekvatan nain, danas se mogu smatrati divljim odlagalitima. Samo se nekoliko odlagalita moe svrstati u kategoriju kontroliranih odlagalita, meu koja u FBiH spadaju Uborak u Mostaru, Teanj, Krupa (Krivodol). Na tim odlagalitima se djelimino koristi sistem izolacije s viestrukim barijerama i sistem za prikupljanje i odvodnju procjednih voda. Te lokacije su ograene, nadziru se i imaju upravu. Sanitarna odlagalita su izgraena samo u Sarajevu, Zenici i Tuzli u FBiH, te u Banjoj Luci i Bijeljini u RS-u. Na odlagalitu Smiljevii (Kanton Sarajevo) postrojenje za proiavanje otpadnih voda je ve due vrijeme u fazi probnog rada i testiranja.
111
Na veinu postojeih odlagalita (osim prethodno spomenutih) pristiu razne vrste opasnog i neopasnog otpada iz domainstava, ukljuujui kabasti otpad, medicinski otpad, industrijski otpad itd. ivotinjski otpad se odlae na postojeim odlagalitima, ali i na nelegalnim odlagalitima. Potrebno je pod hitno nastaviti izgradnju regionalnih sanitarnih odlagalita kako bi se inicirala sanacija i zatvaranje postojeih opinskih odlagalita otpada. 2.5.1.5 Broj nelegalnih odlagalita otpada
Nedavno je irom BiH zatvoreno izmeu 10 i 15% nelegalnih (divljih) odlagalita otpada, iako se procjenjuje da se i dalje koristi oko 1.100 ovakvih lokacija. Ti podaci se esto istiu u vladinim dokumentima. Ne postoji jedinstveni registar nelegalnih odlagalita. Prema podacima Fonda za zatitu ivotne sredine RS, u RS je registrirano 250 nelegalnih odlagalita. U FBiH postoji otprilike 340 nelegalnih odlagalita (Federalni plan upravljanja otpadom 2012-2017). Meutim, taj bi broj u stvarnosti mogao biti mnogo vei, s obzirom na injenicu da mnoge takve lokacije nisu registrirane. Ponekad komunalna preduzea uklone manja divlja odlagalita, ali nakon toga se pojave druga divlja odlagalita na drugim lokacijama. 2.5.1.6 Stepen uspostave regionalnih sanitarnih odlagalita
U Strategiji upravljanja otpadom, izraenoj u okviru EU PHARE projekta (AEA TEchnology, 2000), koja nije slubeno usvojena u FBiH, predloen je koncept regionalnog upravljanja komunalnim otpadom kojim je, kao oblik konanog zbrinjavanja, predviena izgradnja regionalnih sanitarnih odlagalita. Svjetska banka je podrala taj koncept davanjem kredita za izgradnju regionalnih odlagalita. Predloeni regionalni koncept je prihvaen u Strategiji zatite okolia FBiH 2008-2018. Meutim, u praksi se do sada pokazalo da je koncept regionalnog upravljanja otpadom prvenstveno fokusiran na izgradnju regionalnih odlagalita, umjesto da se uvidi iri koncept zbrinjavanja otpada. Do sada su u FBiH regionalna odlagalita izgraena samo u Sarajevu (odlagalite Smiljevii) i Zenici (odlagalite Moanica), te u RS-u u Banjoj Luci (odlagalite Ramii) i u Bijeljini (odlagalite Brijesnica). Iako su u prethodnom periodu iskoritena znaajna finansijska sredstva Svjetske banke namijenjena za uspostavljanje regionalnog odlagalita u Tuzlanskom kantonu, do izgradnja nije dolo zbog evidentnog NIMBY sindroma (eng. Not in my back yard Ne u mom dvoritu). Isti scenarij se odigrao s predloenim lokacijama u Bihau i Grudama. Za potrebe odlaganja otpada opine Tuzla adaptirano je staro odlagalite Desetine, koje sada zadovoljava sve uvjete sanitarnog odlaganja. To odlagalite je opinsko, a ne regionalno. U septembru 2010. godine na tom odlagalitu je otvoreno postrojenje za reciklau otpada. Na lokaciji u blizini starog odlagalita Uborak u Mostaru u toku je izgradnja novog regionalnog odlagalita. Izgradnja odlagalita, koja je ula u zadnju fazu, finansirana je iz sredstava Svjetske banke. Oekuje se da e biti stavljeno u funkciju krajem 2012. godine. Opine Kupres, Tomislavgrad i Prozor-Rama su potpisale sporazum i trenutno su u fazi izbora lokacije i izrade studije izvodljivosti za regionalno odlagalite komunalnog otpada. Tri opine u Kantonu 10 (Glamo, Livno i Bosansko Grahovo) su takoer potpisale sporazum o uspostavljanju javnog preduzea za upravljanje otpadom. Sada su u toku aktivnosti na izboru lokacije i izrade studije izvodljivosti. Opine u Unsko-sanskom kantonu su nedavno potpisale meuopinski sporazum za nastavak aktivnosti na uspostavljanju regionalnog sanitarnog odlagalita u regiji Grabe-Drenovo Tijesno, ali do sada te dalje aktivnosti nisu preduzete. etiri opine u regiji Gornji Vrbas (Gornji i Donji Vakuf, Jajce i
112
Bugojno) su potpisale sporazum o upravljanju otpadom u toj regiji, a u toku je odabir lokacije i izrada studije izvodljivosti. Iako je u protekle dvije godine postojala inicijativa za izgradnju zajednikog regionalnog odlagalita za regiju Gornjeg Podrinja (u RS-u), ukljuujui tri opine u FBiH (Gorade, Foa-Ustikolina i Pale-Praa), te postignut principijelni sporazum, predstavnici Ministarstva iz RS-a su iskljuili tu mogunost. Stoga su spomenute tri opine u FBiH odluile da samostalno preduzmu dalje aktivnosti na uspostavljanju sanitarnog odlagalita. Pripreme za izgradnju regionalne sanitarne deponije u Zvorniku ule su u posljednju fazu. Opine Zvornik, Osmaci, Milii, Srebrenica, Bratunac, Vlasenica, ekovii (RS), te Kalesija i Sapna (FBiH), odlagat e komunalni otpad na toj deponiji. Pregovori za izgradnju regionalnog odlagalita u Doboju zapoeti su 2005. godine, ali do sada nije postignut rezultat. Korist od regionalne deponije u Doboju imale bi opine Doboj, Modria, Derventa, Brod, Petrovo, Tesli, Vukosavlje (RS), kao i opine Doboj Jug, Doboj Istok, Teanj, Usora, Odak i Maglaj (FBiH). Oekuje se da e u 2012. godini zapoeti proces odabira lokacije i izrada studije izvodljivosti. Opine amac, Oraje, Gradaac, Srebrenik, Graanica, Donji abar i Pelagievo su bile zapoele pregovore o uspostavljanju regionalnog odlagalita, meutim dalje od ovog se nije dolo. Predstavnici Istonog Sarajeva i est gradskih opina su postigli sporazum o izradi studije za odabir najbolje potencijalne lokacije za regionalno odlagalite otpada na tom podruju.
Slika 55: Uspostavljanje regionalnih odlagalita otpada u BiH
113
U drugoj fazi projekta Svjetske banke (koja je zapoela u novembru 2008. godine i koja je u toku) osigurat e se 40 miliona US$ kredita BiH kako bi se poboljala infrastruktura i usluge upravljanja otpadom u dravi. Oekuje se da e se taj projekat zavriti u februaru 2014. godine. Najvei izazov pri rjeavanju ovog problema je odabir lokacija za regionalne deponije i dobijanje saglasnosti lokalnog stanovnitva, jer je jo uvijek u velikoj mjeri prisutan NIMBY efekt. 2.5.1.7 Proizvodnja i reciklaa ambalanog otpada
Ne postoje pouzdani statistiki podaci o proizvodnji ambalanog otpada u BiH. To je uglavnom uzrokovano nedostatkom redovne i tane statistike za taj pokazatelj. Jedan od razloga je nedostatak primarnih zakonskih propisa o ambalai i ambalanom otpadu. Sistem za upravljanje ambalaom i ambalanim otpadom jo uvijek nije uveden u BiH. Bez agencije za zatitu okolia na dravnom nivou i zakona o zatiti okolia na dravnom nivou, nije mogue imati pravilnik o ambalai na dravnom nivou. Jedini efikasan nain da se izradi i provede funkcionalan pravilnik je postojanje identinih pravilnika na nivou entiteta. Meutim, mogu se dati grube procjene proizvodnje ambalanog otpada. Na osnovu rezultata analize morfolokog sastava otpada koji je odloen na regionalnom odlagalitu Moanica (Zenica, 2010. godine), odlagalitu Uborak (Mostar, 2007. godine), odlagalitima u Kantonu Sarajevo i opini Tuzla, te uzimajui u obzir cjelokupne procijenjene godinje koliine komunalnog otpada u BiH, procijenjena je godinja proizvedena koliina ambalanog otpada na nivou BiH (Tabela 23).
Tabela 23: Procjena proizvedene koliine ambalanog otpada u BiH, 2010.
Vrsta ambalanog otpada Plastina ambalaa (PET i plastika velike gustoe) Metalna ambalaa (aluminij i ostalo) Staklena ambalaa Papir i karton Ukupno: komunalnog otpada na godinjem nivou Proizvedena koliina (t/godinje) 70.127 15.420 49.878 104.548 239.972
Procjene su zasnovane na osnovu morfolokog sastava otpada i proizvedenog
Na osnovu gore spomenute analize, godinja koliina ambalanog otpada iznosi 239.972 tone to je jednako godinjoj koliini od 62 kg po stanovniku. Slika 56 prikazuje procijenjenu prosjenu godinju koliinu proizvedenog ambalanog otpada u BiH po stanovniku, prema vrsti ambalae.
114
30
25
20
(kg/god) 15
10
0 Plastika Metal Staklo Papir, karton

15
Slika 56: Procijenjena godinja koliina proizvedenog ambalanog otpadu u BiH po stanovniku
U poreenju s razvijenim zemljama, sadanji obim reciklae u BiH je nizak. Razlozi za to su visoki transportni trokovi, nedostatak selekcije otpada na izvoru, nedostatak sistema za prikupljanje i odgovarajueg trita za reciklau u cijeloj dravi, nedostatak subvencija i podsticaja, kao i nedovoljno razvijena javna svijest. U BiH jo uvijek nije iroko rasprostranjeno odvojeno prikupljanje i obrada ambalanog otpada. Postoji iskustvo, ali ono se zasniva na projektima ogranienog obima. Od ukupne koliine proizvedenog ambalanog otpada, koliine dobijene sistemom odvojenog prikupljanja su vrlo male. Neki gradovi su uveli kontejnere za odvojeno prikupljanje u gradskim centrima, ali primarna selekcija je prisutna samo kroz provoenje pilot projekata u pojedinim podrujima.
2.5.2 Neopasni proizvodni otpad

Zbog visokog udjela otpadne ljake i pepela iz velikih industrijskih pei i kotlova, jalovine, tehnolokog otpada iz industrije sode, ali i mnogih drugih materijala poput otpadnog pijeska iz postrojenja za lijevanje metala, otpadnog metala itd., koji u skladu s Pravilnikom o kategorijama otpada s listama (Slubene novine FBiH, broj 19/05; Slubeni glasnik RS, broj 39/05) spadaju u kategoriju neopasnog otpada, najvei udio (oko 97%) u ukupnoj proizvodnji otpada iz industrije u sadanjim uvjetima ima neopasni otpad. Prema podacima Agencije za statistiku BiH, ukupna koliina proizvedenog neopasnog proizvodnog otpada je u 2009. godini iznosila 54.405.793 tona. Objedinjeni podaci se zasnivaju na izvjetajima firmi koje imaju 10 ili vie zaposlenih, a koje su registrirane u sljedeim sektorima (prema NACE Rev. 1.1 Klasifikaciji djelatnosti): C - Vaenje rude i kamena, D Preraivaka industrija i E Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom. Agencija za statistiku BiH je prvi put 2008. godine objavila podatke o koliinama, vrstama i toku proizvedenog otpada iz proizvodnih aktivnosti. Slika 57 prikazuje ukupnu koliinu neopasnog otpada iz proizvodnih aktivnosti.
15
Procjene se zasnivaju na procjenama proizvedenog ambalanog otpada i ukupnom broju stanovnika za referentnu godinu.
115
60,000,000
50,000,000
40,000,000
(t) 30,000,000
20,000,000
10,000,000
0 2008 2009
Slika 57: Koliine generiranog neopasnog proizvodnog otpada u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli Otpad iz proizvodnih djelatnosti u 2008. i 2009)
Veina neopasnog otpada (50.767.510 tona u 2009. godini) potie od aktivnosti vaenja ruda i kamena. U poreenju s tim, aktivnosti koji se odnose na proizvodnju i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom generirale su manje koliine neopasnog otpada (preraivaka industrija 3.011.982 tona; proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom 626.301 tona). Slika 58 prikazuje udio neopasnog otpada koji potie od svake proizvodne djelatnosti.
5%
3%
Vaenje rude i kamena
Preraivaka industrija
Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom 92%
Slika 58: Udio generiranog neopasnog proizvodnog otpada u 2009.godini prema vrsti proizvodne djelatnosti (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli - otpad iz proizvodnih aktivnosti u 2009)
2.5.3 Opasni proizvodni otpad

S izuzetkom otpadnih ulja, starih akumulatora i elektronskog otpada iz industrijske upotrebe, u saopenjima Agencije za statistiku BiH se navodi da je koliina proizvedenog opasnog otpada u 2009. godini iznosila 1.018.035 tona. Objedinjeni podaci se takoer zasnivaju na izvjetajima firmi koje imaju 10 ili vie zaposlenih, a koje su registrirane u sljedeim sektorima (prema NACE Rev. 1.1 Klasifikaciji
116
djelatnosti): C- Vaenje rude i kamena, D Preraivaka industrija i E Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom.
1,200,000
1,000,000
800,000
(t)
600,000
400,000
200,000
0 2008 2009
Slika 59: Koliine generiranog opasnog proizvodnog otpada u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli Otpad iz proizvodnih djelatnosti u 2008. i 2009)
Iako je koliina opasnog otpada znatno manja od koliine neopasnog otpada (oko 1,8%), upravo ta vrsta otpada moe uzrokovati najvie negativnih utjecaja na okoli ako se ne odloi primjereno. Veina opasnog otpada potie od djelatnosti koje se odnose na proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom (937.313 tona u 2009. godini), te od preraivake industrije (konkretno od proizvodnje osnovnih metala i fabrikih metalnih proizvoda koji su 2009. iznosili 59.032 tona).
2% 6% Vaenje rude i kamena
Preraivaka industrija
92%
Proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom
Slika 60: Udio generiranog opasnog proizvodnog otpada u 2009. godini prema vrsti proizvodne djelatnosti (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli - Otpad iz proizvodnih djelatnosti u 2009)
2.5.4 Medicinski otpad

Ne postoje pouzdani statistiki podaci o proizvodnji medicinskog otpada, jer entiteti nemaju sistem za registriranje proizvedenog medicinskog otpada. Na osnovu prosjene koliine otpada koju proizvedu 117
zdravstvene ustanove (Cheng et al., 2009), a koja se kree izmeu 2,41 i 3,26 kg/krevet/dan (od ega izmeu 0,19 i 0,88 kg/krevet/dan otpada na proizvedeni infektivni otpad), te na osnovu broja dana hospitalizacije, moe se procijeniti godinja proizvedena koliina medicinskog otpada. Federalni zavod za statistiku i Republiki zavod za statistiku RS saopili su da je broj dana hospitalizacija u 2009. iznosio 3.259.977. Uzimajui u obzir prethodno spomenutu prosjenu koliinu proizvedenog otpada, procijenjena koliina otpada iz zdravstvenih ustanova je u 2009. iznosila 8.150 tona, od ega je 650 tona otpadalo na infektivni otpad. Entitetski Pravilnici o upravljanju medicinskim otpadom (Slubene novine FBiH, broj 77/09 i Slubeni glasnik RS, broj 9/06) obavezuju zdravstvene ustanove da imenuju tijelo odgovorno za tretiranje medicinskog otpada, izrade planove upravljanja medicinskim otpadom, odvajaju otpad, infektivni otpad tretiraju toplotnom ili hemijskom sterilizacijom na licu mjesta, te da sa specijaliziranim firmama sklope ugovor o odvozu otpada do postrojenja za tretman otpada (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011) Meutim, ti propisi se jo uvijek veoma sporo provode. Istraivanje koje je obavljeno u sklopu izrade plana upravljanja otpadom 2012-2017. u Federaciji, ukazuje na to da se medicinski otpad u FBiH dijelom sterilizira, topi i spaljuje, te predaje firmama koje su ovlatene za odlaganje opasnog otpada ili ga, u najgorem sluaju, prikupljaju komunalna preduzea. Neopasni medicinski otpad se uglavnom predaje komunalnim preduzeima zajedno s mijeanim komunalnim otpadom, dok se manji dio sterilizira ili autoklavira. Ta shema upravljanja se moe primijeniti na itavu BiH. Odreen broj zdravstvenih ustanova u BiH vri kontrolirano spaljivanje medicinskog otpada. Iako su glavne klinike u Sarajevu i Banjoj Luci ostvarile napredak ka sigurnijem upravljanju medicinskim otpadom, jo uvijek postoji znaajan rizik po zdravlje ljudi na nivou drave. Agencija i zavodi za statistiku u BiH na godinjem nivou objavljuju podatke o otpadu koji nastaje kod zatite zdravlja ljudi i ivotinja i/ili srodnih istraivanja (kao dio ukupno proizvedenog otpada iz proizvodnih aktivnosti (C, D i E) prema Evropskom katalogu otpada), ali ti podaci nisu reprezentativni. Agencija za statistiku BiH je saopila da je ukupno 14 t otpada proizvedeno u zdravstvenom sektoru, od ega nijedan dio ne otpada na opasan otpad. Nedostatak statistikih podataka je uglavnom posljedica nepostojanja registra proizvedenog medicinskog otpada. Pored medicinskog otpada, podaci o farmaceutskom otpadu (lijekovi kojima je istekao rok upotrebe za zdravstvenu zatitu ljudi ili ivotinja) se takoer ne prate.
2.5.5 Posebne kategorije otpada

Otpad i nusproizvodi ivotinjskog porijekla U BiH ne postoje statistiki podaci o proizvedenom ivotinjskom otpadu, jer agencija i zavodi za statistiku jo uvijek ne prate tu vrstu podataka. Meutim, mogu se donijeti grube procjene na osnovu statistikih podataka o ukupnom broju grla stoke u BiH, te o klanju stoke i peradi u klaonicama. Ukupna procijenjena koliina otpada/nusproizvoda ivotinjskog porijekla u BiH je u 2011. godini iznosila oko 34.400 t. ivotinjski otpad u 2011. je iznosio otprilike 14.237 t. Ta koliina je procijenjena na osnovu raspoloivih podataka o ukupnom broju grla stoke u BiH (Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Poljoprivreda
118
Brojno stanje stoke i peradi i stona proizvodnja u 2011), te na osnovu prosjene smrtnosti zdrave stoke kao i smrti zbog raznih bolesti. Nusproizvodi ivotinjskog porijekla su cijeli ivotinjski trupovi ili dijelovi trupova, ili proizvodi ivotinjskog porijekla koji nisu namijenjeni ishrani ljudi, ukljuujui jajne elije, embrione i sjeme za osjemenjavanje ivotinja (Odluka o nusproizvodima ivotinjskog porijekla i njihovim proizvodima koji nisu namijenjeni ishrani ljudi, Slubeni glasnik BiH, broj 19/11). Na osnovu podataka o klanju stoke i peradi u klaonicama (Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Poljoprivreda Klanje stoke i peradi u klaonicama u 2011), te podataka o proizvedenom otpadu u postrojenjima za proizvodnju i preradu mesa (na osnovu Referentnog dokumenta o najboljim raspoloivim tehnikama u industriji hrane, pia i mlijeka, august 2006. god.), procijenjena koliina proizvedenih ivotinjskih nusproizvoda je iznosila oko 20.162 t u 2011. godini. U BiH jo uvijek ne postoji organiziran sistem za upravljanje otpadom/nusproizvodima ivotinjskog porijekla - ne postoje kafilerije za nekodljivo uklanjanje ivotinjskog otpada, izuzev jedne u privatnom vlasnitvu, kao ni sabirni centri s hladnjaama za prikupljanje ove vrste otpada. Postoji nekoliko manjih spalionica otpada ivotinjskog porijekla koje sporadino vre spaljivanje ivotinjskog otpada. Neke od njih su instalirane u okviru industrijskih postrojenja i vre spaljivanje samo za svoje potrebe. Nain zbrinjavanja nusproizvoda ivotinjskog porijekla/otpada u BiH definiran je sljedeim propisima: Odluka o nusproizvodima ivotinjskog porijekla i njihovim proizvodima koji nisu namijenjeni ishrani ljudi (Slubeni glasnik BiH, broj 19/11) - predmet usklaivanja s propisom Evropske unije - Uredba broj 1069/2009/EZ Evropskog parlamenta i Vijea od 21. oktobra 2009. kojom se uspostavljaju zdravstvena pravila u vezi s nusproizvodima ivotinjskog porijekla i njihovim proizvodima koji nisu namijenjeni ishrani ljudi i kojom se ukida Uredba broj 1774/2002/EZ. Pravilnik o utvrivanju veterinarsko-zdravstvenih uvjeta za odlaganje, koritenje, sakupljanje, prevoz, identifikaciju i sljedivost, registraciju i odobravanje pogona, stavljanje na trite, uvoz, tranzit i izvoz nusproizvoda ivotinjskog porijekla i njihovih proizvoda koji nisu namijenjeni ishrani ljudi (Slubeni glasnik BiH, broj 30/12) - predmet usklaivanja s Uredbom Komisije (EU) br. 142/2011, od 25. februara 2011. o provoenju Uredbe (EZ) br. 1069/2009 Evropskog parlamenta i Vijea kojom se utvruju zdravstvena pravila o pitanju nusproizvoda ivotinjskog porijekla i proizvoda dobijenih od njih koji nisu namijenjeni za ishranu ljudi, te kojom se provodi Direktiva Vijea 97/78/EZ o pitanju odreenih uzoraka i predmeta koji su osloboeni veterinarskih pregleda na granici u skladu s navedenom Direktivom. U toku je aktivnost izrade prijedloga zbrinjavanja ivotinjskog otpada u okviru dravnog programa pomoi IPA 2012-2013. (Ured za veterinarstvo BiH, nadleni veterinarski organi entiteta). Otpadna ulja (iz industrije i transporta) Godinja potronja maziva u BiH iznosi oko 22.000-23.000 t (FMPUO , 2006). Ti podaci obuhvataju potronju u svim industrijskim industrijske i primjene u sektoru transporta. Od te koliine, oko 50% ili 11.000-11.500 t/godinje se moe prikupiti nakon upotrebe, dok se ostatak isputa u okoli zbog isparavanja lakih frakcija, curenja, kapanja itd.
16
16
Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia (ovo ministarstvo je transformirano u dva nova ministarstva)
119
Otpadna vozila Ne postoje precizni podaci o broju vozila koja su van upotrebe u BiH. Na mnogim otvorenim lokacijama diljem BiH postoje privremeni auto otpadi za takva vozila, ali trenutno nije mogue odrediti njihov broj. U BiH nijedno postrojenje za preradu starih vozila sjeenjem ili za odvajanje odreenih materijala nije u funkciji. Na osnovu iskustvenih podataka, stara vozila sadre: 64% eljeza, 6% aluminija, 9% plastike, 2,9% gume, a ostatak otpada na razne druge materijale. Otpadna vozila se ubrajaju u neopasan otpad, pod uvjetom da su uklonjena sva ulja, tenosti, uljni filteri, akumulatori, zrani jastuci, iva i elementi koji sadre PCB kao i kone povrine koje sadre azbest. Otpadne gume (iz industrije i transporta) Procjena koliine starih guma u BiH kree se izmeu 5.000 i 12.000 tona/godinje (Svjetska banka, 2006), od ega se veina odlae na neadekvatan nain, spaljuje ili dugorono skladiti. Stare gume se ubrajaju u neopasan otpad. Odreen broj se reciklira tzv. protektiranjem, ali prema grubim procjenama, to je sluaj samo s najvie 5% ukupne koliine starih guma. Otpadni akumulatori (iz industrije i transporta) Trenutno ne postoji pouzdan broj ili statistiki podaci o koliini otpadnih akumulatora. Meutim, na osnovu dokumenta CARDS Pilot projekt reciklae, 2004-2006 (Svjetska banka, 2006), procjenjuje se da godinja koliina otpadnih akumulatora iznosi oko 6.500 tona. Zbog nedostatka adekvatnih lokalnih kapaciteta, prikupljeni akumulatori su se proteklih godina uglavnom izvozili vani, i to preteno u Sloveniju, radi reciklae. Akumulatori sadre teke metale (olovo) i elektrolite (kiselinu), pa se stoga ubrajaju u opasan otpad. Elektrini i elektronski otpad (EEO) Prvi izvjetaj o provoenju direktive o elektrinom i elektronskom otpadu (IFC, 2008) ukazuje na to da godinja proizvedena koliina EEO po stanovniku u dravama EU27 iznosi od 5 kg (Bugarska) do 30 kg (V. Britanija). Godinja koliina tog otpada u BiH iznosi 5-6 kg po osobi, to na dravnom nivou dostie iznos od 23.000 tona godinje, od ega: 6.000 tona otpada na kuanske i uredske ureaje (TV, kompjuteri, mobilni telefoni itd.), te 17.000 tona otpada na bijelu tehniku.
Pretpostavlja se da se zbrinjavanje tog otpada svodi na rijetke pojedinane inicijative, koje obuhvataju manje od 5% nastalog otpada. Elektronski otpad, koji sadri PCB, HCFC, HFC, slobodni azbest ili druge opasne supstance, smatra se opasnim.
2.5.6 Prekogranini promet opasnog otpada

Agencija za statistiku BiH objavljuje podatke o prekograninom prometu opasnog otpada. Koliina opasnog otpada tokom 2009. godine je za 55% vea u odnosu na 2008. godinu, te je dosegla nivo iz 2007. godine. Bez obzira na porast izvoza opasnog otpada u 2009. godini u odnosu na 2008. godinu, prekogranini promet opasnim otpadom u periodu 2003-2009. je u blagom padu.
120
8,000 7,000 6,000 5,000 4,000 3,000 2,000 1,000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Slika 61: Izvoz opasnog otpada, 2001-2009. u tonama (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Okoli, energija, saobraaj 2011, Tematski bilten TB 13)
U periodu od 2001. do 2009. godine nije bilo veih promjena u broju kompanija koje su se bavile djelatnou izvoza opasnog otpada. To je desetak kompanija koje posjeduju rjeenje za izvoz opasnog otpada od nadlenih entitetskih ministarstava. Neke od kompanija nisu nikada realizirale izvoz.
1.0% 0.4% 2.1% 2.1%
8.2%
Otpadni farmaceutski proizvodi, preparati i lijekovi Otpadna nafta neupotrebljiva za namjeravanu primjenu Otpadne materije koje sadre PCB, odnosno PCT, odnosno PBB Ostaci nastali pri odlaganju industrijskog otpada Otpad koji sadri olovo, spojeve olova 4.1% Otpad koji sadri estovalentne spojeve hroma
16.4%
65.7%
Otpad koji sadri ivu Otpad koji sadri halogenirane organske rastvarae
Slika 62: Struktura izvezenog opasnog otpada u 2009. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Okoli, energija, saobraaj 2011, Tematski bilten TB 13)
Glavne izvozne destinacije su Austrija, Francuska i Slovenija (Slika 63). U Sloveniju su se na obradu uglavnom izvozile otpadne baterije i akumulatori, kao i otpad koji sadri spojeve olova. Otpad koji sadri ekoloki toksine materije, kao i graevinski materijal koji sadri azbest, izvoen je u Francusku, na odlaganje. Ostale vrste otpada izvoene su u Austriju na obradu i odlaganje.
121
18%
Austrija 16% 66% Francuska Slovenija
Slika 63: Drave uvoznice opasnog otpada iz BiH u 2009. godini (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Okoli, energija, saobraaj 2011, Tematski bilten TB 13)
Agencija za statistiku ne objavljuje podatke o uvozu opasnog otpada u BiH. Prema zakonodavstvu koje regulira oblast upravljanja otpadom u entitetima i BD, uvoz opasnog otpada u BiH radi odlaganja je zabranjen.
2.5.7 Zakljuci i preporuke

Nakon duge praznine u prikupljanju podataka o okoliu, Agencija za statistiku BiH je 2008. godine, u saradnji s entitetskim zavodima za statistiku, zapoela s radom na bazi podataka o komunalnom i proizvodnom otpadu na nivou cijele drave. Iako je primjetan pomak na tom polju, jo uvijek ima prostora da se poboljaju sadraj, kvalitet i valjanost izraenih baza podataka, te da se unaprijedi bliska saradnja izmeu svih tijela koja primaju podatke o otpadu od komunalnih preduzea, firmi i drugih. To se posebno odnosi na dravnu agenciju i entitetske zavode za statistiku, relevantna entitetska i kantonalna ministarstva i tijela, te Vladu Distrikta Brko. U BiH postoji veliki broj nelegalnih odlagalita, uglavnom zbog ogranienih kapaciteta za odlaganje otpada i niske javne svijesti o adekvatnom upravljanju otpadom. Problemu velikog broja nelegalnih odlagalita potrebno je pristupiti sistemski. Najbolji pristup rjeavanju tog problema je da se planiraju i provedu mjere za spreavanje ponovnog nastajanja takvih odlagalita, kao npr.: postavljanje vidljivih znakova o zabrani odlaganja otpada na ugroenim lokacijama, poboljano praenje, uvoenje slubi za nadzor, intenziviranje sankcija itd. Meutim, pored represivnih mjera, na odreenim podrujima potrebno je poboljati nivo pokrivenosti uslugom zbrinjavanja otpada. Sistemski pristup tom problemu zahtijeva direktnu saradnju izmeu komunalnih preduzea, opinskih institucija, komunalnih redara i inspekcija. Pored toga, jedna od kljunih aktivnosti za spreavanje nelegalnog odlaganja je obrazovanje i provoenje kampanja za podizanje javne svijesti o adekvatnom upravljanju otpadom, odvojenom prikupljanju otpada, reciklai i negativnom utjecaju divljih odlagalita na zdravlje ljudi i okoli. S ciljem da se unaprijedi monitoring, te kompletno postojee stanje u oblasti upravljanja otpadom, potrebno je u to skorijem roku preduzeti odreene korake. Agencija za statistiku BiH i entitetski zavodi za statistiku, Federalno ministarstvo okolia i turizma, Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS, Vlada Distrikta Brko i relevantna kantonalna ministarstva trebaju poboljati prikupljanje podataka o svim vrstama otpada, u smislu njihovog sadraja, kvaliteta i
122
validnosti, kako bi osigurali relevantne osnovne informacije o proizvodnji otpada i praksama upravljanja otpadom, kao i tanost i dosljednost prikupljenih podataka. Federalno ministarstvo okolia i turizma, Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS, Vlada Distrikta Brko i relevantna kantonalna ministarstva, zajedno s opinama i komunalnim preduzeima, trebaju ubrzati odabir adekvatnih lokacija za deponije i pronai nain da te lokacije prihvate lokalne zajednice. Kantoni i opine trebaju izraditi planove upravljanja otpadom i smjernice za uspostavljanje usluga koje su prihvatljive za okolinsko upravljanja otpadom, koje su odrive s drutvenog i finansijskog aspekta. Stoga je, osim samog uspostavljanja regionalnih odlagalita, potrebno razmotriti i uspostavljanje dodatnih infrastrukturnih objekata u sistemu upravljanja otpadom, poput pretovarnih stanica, da bi se smanjili transportni trokovi i da bi udaljene opine bile obuhvaene tim uslugama. S ciljem da se smanje negativni utjecaji odlaganja komunalnog otpada na okoli, pored uspostavljanja regionalnih odlagalita, entitetske, kantonalne i opinske vlasti trebaju uloiti vie napora da bi osigurali bolje provoenje postojeih zakonskih propisa o upravljanju otpadom, te da bi se zatvorila postojea nekontrolirana opinska i divlja odlagalita. Da bi se umanjilo nelegalno odlaganje, a ubrzalo uspostavljanje regionalnih odlagalita, relevantna entitetska i kantonalna ministarstva, zajedno s opinama i ostalim partnerima, moraju raditi na podizanju javne svijesti i promociji za okoli prihvatljivih praksi upravljanja otpadom (ukljuujui odvajanje otpada, reciklau i ponovnu upotrebu). Federalno ministarstvo okolia i turizma, Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS i Vlada Distrikta Brko trebaju usvojiti podzakonske akte, koji su potrebni za uspostavljanje sistema upravljanja otpadom koji se ubraja u posebne kategorije (akumulatori, otpadna ulja, otpadna auta, EEO itd.). Pored izrade zakonskih propisa, relevantna entitetska i kantonalna ministarstva bi trebala raditi na podizanju industrijske svijesti o mogunostima ponovne upotrebe i reciklae, te na promociji povrata materijala i energije iz otpada. Relevantna entitetska i kantonalna ministarstva trebaju raditi na izradi studija izvodljivosti za ispitivanje ekonomskih aspekata i potencijalnog trita za organiziranje odvojenog prikupljanja komunalnog otpada i za izgradnju postrojenja za reciklau. Program reciklae na nivou drave, koji bi se proveo u partnerstvu s opinskim/kantonalnim komunalnim preduzeima (kontejneri za otpadni papir, kamioni itd.), mogao bi znaajno poboljati povrat materijala.
123
3 STANJE I TRENDOVI U OKOLIU

Stanje okolia koje predstavlja kombinaciju fizikih, hemijskih i biolokih uvjeta pogoeno je pritiscima koje drutveno-ekonomske aktivnosti na njega stavljaju. Zanemarivanje pitanja okolia u korist privrednog i drutvenog razvoja dovelo je do loeg stanja okolia u pojedinim oblastima. Klimatske promjene, gubitak bioloke raznolikosti, promjene u koritenju zemljita, oteenje ozonskog omotaa, oneienje voda, zraka i tla, te drugi problemi i situacije s kojima se susreemo jasno pokazuju u kojem smjeru se kreemo. U dananje doba je postalo jasno da se ovakav trend ne moe nastaviti, stoga se ovjekova aktivnost sve vie okree odrivom razvoju. Odrivi razvoj je proces promjena vrijednosti koji poinje od svakog pojedinca, a nastavlja se prenoenjem tih promjena na sva podruja ovjekovog djelovanja. Koncept odrivog razvoja zasniva se na ekonomski efikasnom razvoju, socijalnoj pravednosti i odrivosti okolia. Ovakav razvoj mogu je samo ako se vodi briga o svim komponentama okolia, te ako se njihova zatita provodi kontinuirano i koordinirano.
3.1 UMSKI RESURSI

ume su vrlo bitan prirodni resurs BiH. umski prekriva se protee na 50% ukupne teritorije BiH i skoro jednako prekriva oba entiteta. Trenutno se ne vode statistiki podaci o stanju umskih resursa na dravnom nivou. Prva inventura uma u BiH je provedena u periodu izmeu 1964. i 1968. godine. Nakon toga nije uraena ponovna inventura uma sve do nove dravne inventure koja je zapoeta 2006. godine i trenutno je u zavrnoj fazi. Oekuje se da e objavljeni podaci koji e proistei iz nove inventure uma osigurati relevantnije informacije o stanju umskih resursa za interesne grupe na nivou drave i entiteta. Podaci koji se prikupljaju tokom inventure sluit e takoer kao osnova za praenje stanja uma i umskog zemljita, kao i svih drugih resursa vezanih za ume. Takoer, ovi podaci e biti od velikog znaaja za pripremu strategije upravljanja umskim resursima (npr. Nacionalni umarski program i umarska strategija), kao i za definiranje prioriteta za istraivanje i razvoj umskih resursa. Znaajan problem u sektoru umarstva je velika rasprostranjenost mina u umama, kao rezultat ratnih djelovanja u devedesetim godinama prolog vijeka.
3.1.1 Najzastupljenije vrste drvea

ume u BiH se generalno mogu klasificirati kao visoke i izdanake ume etinarskog i listopadnog drvea. umskih podruja su veinom klasificirana kao visoke ume u kojima prevladava listopadno drvee. Najrasprostranjenija vrsta listopadnog drvea je bukva (Fagus spp.), koja ini gotovo 40% od ukupne rasprostranjenosti svih vrsta, dok na hrast (Quercusspp.) otpada oko 20%. Smra i jela, koje se inae nalaze na viim nadmorskim visinama i rastu na strmoj podlozi, ine dodatnih 20% umskog pokrivaa BiH.
124
Slika 64: Karta umskog pokrivaa u BiH (Izvor: Akcioni plan za zatitu okolia BiH (NEAP BiH), 2003)
3.1.2 Povrina umskog pokrivaa i vlasnitvo

U BiH, 80% uma koje prekrivaju 2,18 miliona hektara je u javnom vlasnitvu. ume u FBiH zauzimaju povrinu od 1,52 miliona hektara, od ega je 1.24 milion hektara odnosno 81,8% u javnom vlasnitvu. U FBiH u privatnom vlasnitvu je 0,28 miliona hektara, od ega je polovica izdanakih uma (US Agencija za meunarodni razvoj,
17
2006). U RS ukupni umski prekriva iznosi 1,04 milion hektara, od
ega je 0,75 miliona hektara u javnom, a 0.29 hektara u privatnom vlasnitvu.
3.1.3 umske zalihe

Budui da podaci nove inventure uma jo nisu dostupni, podaci o procijenjenom godinjem prirastu i umskim zalihama u BiH variraju u zavisnosti od izvora koji se koriste. Procijenjene umske zalihe po hektaru u javnom vlasnitvu se kreu izmeu 215 i 225 m/ha za visoke ume, i tek 65 m/ha za izdanake ume (US Agencija za meunarodni razvoj, 2006). umska zaliha u FBiH je 161.757.996 m ili 183 m/ha. Ukupni godinji prirast je 4.266.295 m/godina u FBiH, odnosno, 4,82 m/ha/godina. Ukupne umske zalihe u RS-u iznose 227.391.300 m, odnosno, 327 m/ha. Godinji prirast iznosi 5.134.000 m/godina za ume u javnom vlasnitvu i 1.161.400 m/godina u privatnim umama (odnosno, 6,9 m/ha/godina u dravnim umama i 4,2 m/ha/godinje u privatnim umama).
3.1.4 Sjea uma

BiH ima dugu tradiciju koritenja drvnih resursa. Prije rata, godinja koliina posjeenog drveta je iznosila izmeu 5.5 i 6.5 miliona m. Danas je ta koliina pala na 4.5 miliona m/godina (US Agencija za meunarodni razvoj, 2006) i skoro jednako je rasporeena izmeu dva entiteta. Posjeeno drvo se koristi za ogrev i kao materijal razliite namjene u drvnoj industriji. Procijenjena upotreba umskih resursa je 1,4% u odnosu na ukupne umske zalihe. Prosjeni godinji etat za sve kategorije uma je 4,5 m/ha (oko 65% godinjeg prirasta). Procijenjeni intenzitet koritenja je u RS-u izmeu 49% i 58% u dravnim umama, a od 30% do 35% u privatnim. Godinji etat od 1.347.299 m je u FBiH manji od
17
USAID - United States Agency for International Development.
125
procijenjenog godinjeg prirasta i predstavlja 68.4% godinjeg prirasta. Ukupna sjea u FBiH u 2009. godini je iznosila 2.110.101 m, od ega na etinare otpada 958.738 m, a na listopadno drvee 1.151.363 m. U FBiH dozvoljeni etat nije do kraja iskoriten. Dostupni podaci pokazuju da su ume u solidnom stanju (Tabela 24).
Tabela 24: Procijenjeni godinji rast uma u BiH (Izvor: US Agencija za meunarodni razvoj, Pregled umskog i drvnog sektora BiH Brzi pregled umskih resursa, politika, zakonodavstva, institucija i industrije prerade drveta, 2006)
Grupa vrsta etinari Liari Sve vrste BiH 4.435.000 6.365.000 10.800.000 FBiH m 2.373.000 3.202.000 5.575.000 2.062.000 3.163.000 5.225.000 RS
Informacije o proizvodnji umskih sortimenata se sakupljaju na nivou jedinica za upravljanje umama i prosljeuju se, radi dalje obrade i prezentacije, entitetima, kantonima i privatnim kompanijama u drvnom sektoru. Ove informacije se u vidu izvjetaja alju zavodima za statistiku u oba entiteta i Agenciji za statistiku BiH. Proizvodnja umskih sortimenata u BiH se u 2010. godini poveala za 5,42% u poreenju s 2009. Proizvodnja etinarskih sortimenata je porasla za 13,05%, dok je proizvodnja listopadnih sortimenata porasla za samo 0,19%. Ukupna proizvodnja sortimenata u BiH u 2010. je dosegla 3.614.899 m, od ega je 1.577.825 m etinarskih, a 2.037.074 m listopadnih sortimenata. Najznaajniji porast je zabiljeen u proizvodnji oblovine etinara 61,77%, oblovine liara 33,98%, ostalog dugog drveta liara 24,85% i rudnikog drveta etinara 22,00%.
5,400,000 5,200,000 5,000,000 4,800,000 4,600,000 4,400,000 4,200,000 2005 2006 2007 2008 2009
Slika 65: Eksploatacija uma u BiH (Izvor: (i) Republiki zavod za statistiku RS, Statistiki godinjak 2010; (ii) Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva (2010): Informacije o gazdovanju umama u Federaciji u 2009. godini i planovi gazdovanja umama za 2010. godinu)
126
Eksploatacija uma se smanjila u 2009. godini zbog pada proizvodnje u drvnoj industriji i izvoza na domaa i strana trita za 25% (FMPV , 2010). Ukupna eksploatacija uma u RS-u je u 2009. godini bila 2.543.000 m drveta, ukljuujui privatne (218.000 m) i dravne ume (2.325.000 m).
3500000 3000000 2500000 2000000 Broadleaves 1500000 1000000 500000 0 2005 2006 2007 2008 2009 Conifers
18
Slika 66: Sjea po glavnim vrstama drvea izmeu 2005. i 2009. u BiH (Izvor: (i) Republiki zavod za statistiku RS, Statistiki godinjak 2010; (ii) Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva (2010): Informacije o gazdovanju umama u Federaciji u 2009. godini i planovi gazdovanju umama za 2010. godinu)
3.1.5 Poumljavanje
U FBiH, poumljavanje je u 2009. godini provedeno na ukupno 835.9 ha. U RS-u je u 2009. godini poumljeno 1.108 ha zemlje. U RS-u je takoer u periodu od 2003. do 2008. poumljeno 9.086 ha zemljita. Ova mjera se uglavnom provodi u umama i na zemljitu u dravnom vlasnitvu, dok na zemljitu i u umama koje su u privatnom vlasnitvu nije obavljeno znaajnije poumljavanje.
3900 3771.03 3800 3700 3600 3500 3400 3300 3200 3100 3000 2900 2005 2006 2007 2008 2009 3247.8 3330.3 3491.38 3759.52
Slika 67: Poumljavanje u BiH (Izvor: (i) Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva (2010): Informacije o gazdovanju umama u Federaciji u 2009. godini i planovi gazdovanju umama za 2010. godinu; (ii) Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje: proizvodnja, prodaja i zalihe umskih proizvoda u BiH prema asortimanu u 2010. godini)
18
Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
127
3.1.6 Zdravlje uma

Zabiljeeni pad u poumljavanju nakon 2008. godine je uzrokovan ekonomskom krizom, to je dovelo do smanjenja drveta i ukupnih opih posljedica na gazdovanje umama. Postoji samo nekoliko izvjetaja o opem zdravlju uma. Nema raspoloivih podataka u vezi sa zdravljem uma na osnovu opadanja lia kod glavnih vrsta drvea. Prema raspoloivim podacima, bolesti u umama i tete izazvane insektima su unutar prihvatljivih granica. Visok rizik za budue zdravstveno stanje uma u oba entiteta je uzrokovan prisustvom mina. Budui da su ta podruja nepristupana, mogunosti lijeenja bolesti ili stavljanja pod kontrolu navale insekata su jako male.
3.1.7 Prisutnost mina

Prema strunim procjenama, skoro 10% uma u RS-u i FBiH je prekriveno minama. Centar za razminiranje (eng. Mine Action Center MAC) je nadlean za prikupljanje i kontinuirano auriranje podataka o minama. Uklanjanje mina je dug i vrlo skup proces. umska podruja esto nisu prioritet za uklanjanje mina (naseljena i gradska podruja su vei prioritet), te je tu vrlo malo uraeno. Prema tome, oekuje se da e mine ostati dugoroan i relevantan problem u upravljanju umama u BiH.

Podaci koji su dobijeni provedenom inventurom uma na dravnom nivou dat e preciznu i realnu sliku stanja umskih resursa u BiH. Trenutno postoji veliki broj podataka o stanju i koritenju umskih resursa na nivou entiteta. Usaglaavanje metodologije za prikupljanje podataka u oba entiteta bi u velikoj mjeri olakalo kompiliranje i prezentaciju podataka na nivou drave, to je u veini sluajeva zahtjev meunarodnih konvencija i EU u pogledu monitoringa i izvjetavanja. Potencijalnu prijetnju umama BiH predstavlja prisustvo mina, zbog ega su pojedina podruja nedostupna u smislu tretiranja i sanacije uma radi odravanja zdravlja stabala (npr. zatita od potkornjaka). Iako ne postoje podaci o nivou ilegalnih sjea, za pretpostaviti je da ih ima, te stoga postoji potreba da se prati stanji i provode aktivnosti u ciljem da ih se suzbije.
3.2 RESURSI ZEMLJITA I TLA

Resursi zemljita i tla su meu najvanijim prirodnim resursima u BiH i njihove primarne funkcije su proizvodnja hrane i sirovina. S buduim koritenjem resursa, te porastom i razvojem populacije, drutvu e biti neophodne vee koliine hrane - intenzivnija poljoprivreda, izgradnja novih naselja i industrija, cesta i transporta, eksploatacija raznih sirovina, itd., to potencijalno znai poveanje pritisaka na tlo. Jedan od najvanijih problema u BiH je odnos drutva prema zemljitu, odnosno nedovoljno razvijena svijest o znaaju tla, to dovodi do nedovoljnog broja razvijenih politika za zatitu tla. Neophodno je naglasiti da trenutno ne postoje odreene mjere za zatitu tla. Postoji mogunost da se primijene takve mjere, ali postoji i doza brige da e doi do gubitka dobrog - kvalitetnog tla. Pri tome je mogue harmonizirati odnose izmeu velikog broja razliitih pritisaka na zemljine resurse.
128
3.2.1 Zemljite po kategorijama upotrebe

BiH zauzima povrinu od 5.112.879 hektara, blizu 52% (2.600.000 ha) ukupnog zemljita je pogodno za poljoprivredne aktivnosti, a ostatak je prekriven umama. Iako je ukupno poljoprivredno zemljite skoro jednako za FBiH i RS, kada se u obzir uzme broj stanovnika svakog entiteta (2.250.000 u FBiH i 1.450.000 u RS), raspodjela poljoprivrednog zemljita po stanovniku je u FBiH 0,56 ha, a u RS je j 0,90 ha. Dalje, kada se u obzir uzmu plodne oranice i bate, stanje u FBiH pada jo nie, na 0,23 ha po stanovniku, a to je upola manje nego u RS-u (0,46 ha), to je prikazano i u Prvom dravnom izvjetaju o provoenju UN konvencije za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita u BiH iz 2007. godine.
19
Tabela 25: Pregled koritenja zemljita u BiH (Izvor: Prvi dravni izvjetaj o provoenju UN konvencije za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita u BiH, 2007)
FBiH [ha] Povrina ume i ogoljeno zemljite Poljoprivredno zemljite Oranice i bate Ratarske kulture Vonjaci Vinogradi Livade Panjaci Poljoprivredno zemljite po stanovniku Oranice i vrtovi po stanovniku 2.607.579 1.500.179 1.258.796 508.062 461.360 41.395 5.307 248.291 502.443 0,56 0,23 RS [ha] 2.505.300 1.209.590 1.298.619 671.599 616.548 54.358 693 236.922 358.734 0,90 0,46 FBiH [%] 51,0 55,3 49,2 43,1 42,8 43,2 88,5 51,2 58,3 RS [%] 49,0 44,7 50,8 56,9 57,2 56,8 11,5 48,8 41,7 BiH [ha] 5.112.879 2.709.769 2.557.415 1.179.661 1.077.908 95.753 6.000 485.213 861.177 1,46 0,69
3.2.2 Antropogena i posebna degradacija tla

Degradacija tla je u porastu, kako u BiH, tako i u cijelom svijetu. Prisutni su brojni uzroci degradacije tla u BiH, a to su: povrinska eksploatacija raznih sirovina, izgradnja naselja na obradivim povrinama, deponije, vodne akumulacije, izgradnja infrastrukture (putevi, eljeznice, itd.), industrijska postrojenja, nastanak erozije i klizita pod utjecajem vode, prisustvo mina i sua. Fiziki gubitak tla Ne postoje zvanini podaci o rasprostranjenosti zemljinih povrina koje su zauvijek izgubljene iz poljoprivredne proizvodnje i umarstva zbog fizikih gubitaka tla. Najnovija literatura koja obrauje ovo pitanje u BiH (1983) prikazuje da je godinji gubitak tla izvan sfere poljoprivredne proizvodnje
19
UNCCD - UN Convention to Combat Desertification/Land Degradation.
129
3.000 ha (Resulovi, 1983). Najei uzroci gubitka tla koji smanjuju raspoloivo poljoprivredno zemljite su navedeni u donjoj tabeli (Tabela 26).
Tabela 26: Najei uzroci gubitka poljoprivrednog zemljita u BiH (Izvor: Resulovi, 1983)
Uzrok gubitka poljoprivrednog tla Povrinska eksploatacija rude (povrinski kopovi) Deponije Stambene zone Vodne akumulacije Saobraajnice Industrijska postrojenja Erozije, klizita itd. Ukupno Izgubljeno zemljite (ha/godinje) 900 300 600 300 300 300 300 3.000 Izgubljeno podruje(%) 30 10 20 10 10 10 10 100
Unitavanje tla zbog eksploatacije sirovina Povrinski kopovi ili povrinska eksploatacija mineralnih ruda (ugalj, eljezna ruda, boksit i glina) su ostavili oko 15.000 ha oteenog zemljita u BiH. Glavna posljedica ovakve eksploatacije nije samo direktni gubitak tla zbog vaenja rude, ve i dodatni gubitak zemljita uzrokova odlaganjem otpada na povrinskim kopovima. Najvea rudarska podruja su u opinama Tuzla, Ugljevik, Gacko, Kakanj, Stanari i Prijedor. Deponije Otpad se odlae na velikim podrujima plodnog poljoprivrednog zemljita, ime se iskljuuje mogunost poljoprivredne proizvodnje. Prema podacima Prvog dravnog izvjetaja o provoenju UN konvencije za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita u BiH, posebno je zabrinjavajui industrijski otpad u koji spadaju: Pijesak i pepeo iz termoelektrana (4 deponije u Lukavcu, Kaknju, Ugljeviku i Gacku), koje zauzimaju povrinu vie od 500 ha; Crveni mulj iz pogona za preradu glinice (Mostar, Zvornik); Deponije jalovine oko rudnika.
Melioracija zemljita degradiranog povrinskom eksploatacijom ruda Ukupna povrina tla koje je degradirano zbog eksploatacije rude u povrinskim kopovima je oko 15.000 ha. Ove tete su prisutne na podruju pojedinih mjesta (Tuzla, Ugljevik, Kakanj, Gacko) u kojima se velika podruja obradivog zemljita ne koriste. Mjere rekultiviranja se odnose na podruje povrine od oko 1.500 ha na kojima su zasaeni vonjaci, ratarske kulture, panjaci i ume. Neka rekultivirana podruja su stara i vie od 50 godina. Materijal od kojeg je sainjena jalovina je uglavnom lapor (ilovasti i glinoviti) koje se preteno nalazi u predjelima gdje se odvijala povrinska eksploatacija uglja (lignita). Na jednom dijelu istraene su promjene u osobinama tla nastale zbog rekultiviranja, uporedo 130
s redovnim istraivanjem fizikih i hemijskih osobina. Na ovim podrujima je obavljeno potpuno rekultiviranje tokom kojeg su koritene tehnike, agrotehnike i bioloke mjere (ustovi, 2005). Rekultiviranje odloenog lebdeeg pepela Odloeni lebdei pepeo i ljaka zauzimaju povrinu od oko 250 ha. Rekultiviranje je provedeno na jednom dijelu ove povrine (na neto vie od 5 ha) na koju je naneseno 20 cm tla da bi se mogli zasijati usjevi poput kukuruza i itarica. Rekultiviranje povrina s komunalnim otpadom Iako je u BiH rekultiviranje zemljita donekle zastupljeno, ne postoji zvanina baza podataka o ovim aktivnostima. Takoer, ne postoje tani podaci o kiselosti tla, iako se pretpostavlja da se u posljednjih nekoliko decenija kiselost tla znaajno poveala. Zakiseljavanje (i prirodno i ono izazvano emisijama) takoer degradira druge osobine tla, to ima tetan utjecaj na biljni pokriva (smanjena proizvodnja poljoprivrednih usjeva i unitavanje umskog pokrivaa). Ovo je najvie zastupljeno u podrujima koja su blizu termoelektrana (Tuzla, Kakanj, Ugljevik, Gacko) i u industrijski razvijenim centrima (posebno u onima gdje je zastupljena hemijska industrija) gdje su zabiljeene jake emisije SO 2, CO2, NOx i drugih plinova koji prouzrokuju kisele kie i zakiseljavanje tla. Erozija, klizita i krenje uma Brdovit teren i relativno velika koliina padavina u BiH znai da je prevelik dio drave izloen vodenoj eroziji. Ova pojava je najzastupljenija u centralnim i junim dijelovima drave, gdje godinja koliina padavina dostie i do 2.000 mm. Budui da su u BiH vie od 80% tereni s nagibom veim od 13%, erozija izazvana vodom je sve prisutniji problem, posebno kada doe do uklanjanja zemljinog pokrivaa zbog nekontrolirane eksploatacije drveta (Prvi dravni izvjetaj o provoenju UN konvencije za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita u BiH, 2007).
3.2.3 Struktura zemljita

Struktura ukupnog zemljita Imajui na umu da BiH nema poljoprivredni popis, ne postoje tani zvanini podaci o vjetakim podrujima, obradivom zemljitu i trajnim usjevima, panjacima i mjeovitim pejzaima, zemljitu prekrivenom umama, poluprirodnoj vegetaciji, ogoljenim predjelima i goletima, movarama i povrinama pod vodom od 1990. Za 2006. godinu postoje relevantni podaci iz projekta CORINE kartiranja zemljinog pokrivaa (2006) koji su prikazani u nastavku (Tabela 27 i Slika 68).
Tabela 27: Zemljini pokriva u BiH 2006. godine (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
Podruje Vjetaka podruja Obradivo zemljite i trajni usjevi Panjaci i mjeoviti pejzai Povrina (ha) 76.865 120.006 1.755.116
131
Zemljite prekriveno umama Poluprirodna vegetacija Ogoljeni predjeli i goleti Movare Povrine pod vodom
2.717.931 349.210 68.824 5.030 33.095
1.34%
0.10%
0.66%
1.50%
2.34% Umjetna podruja
6.80% Obradivo zemljite i trajni usjevi Panjaci i mjeoviti pejzai 34.24% Zemljite prekriveno umama Polu-prirodna vegetacije 53,02% Ogoljeni predjeli i goleti Movare
Slika 68: Zemljini pokriva u BiH 2006. godine [% od ukupne ume] (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
Ne postoje zvanini podaci o strukturi ukupnog zemljinog pokrivaa. Ovdje su koriteni podaci iz CLC2006 (eng. Corine Land Cover - CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa), usprkos tome to se i ovi podaci moraju aurirati pomou novog CLC2010 i drugih korisnih tehnika. Iz CLC2006 se moe primijetiti da je visok procenat bh. teritorije prekriven umama i poluprirodnom vegetacijom, a da jako mali procenat teritorije otpada na obradivo zemljite i trajne usjeve. Informacije o trendovima nisu raspoloive, budui da ne postoje podaci za period 1990-2010. Struktura urbaniziranog zemljita Promjene u koritenju zemljita i gubici poljoprivrednog zemljita su izazvani naglom urbanizacijom, industrijalizacijom i promjenama u komercijalnom razvoju koji ukljuuje i uvoenje novih tehnologija. Slika 69 prikazuje vjetaka podruja koja nastaju irenjem gradova.
132
Slika 69: Karta vjetakih podruja u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
Velika rasprostranjenost irenja naselja je jedna od najvanijih odlika vjetakih podruja u BiH. Tri etvrtine vjetakog zemljita u BiH je sainjeno od naselja, a bitan udio imaju i rudnici, kamenolomi i deponije (14%). Zauzimanje zemljinih povrina i njihovo pretvaranje u vjetake, to se uglavnom odvija oko veih gradova je, prije svega, izazvano irenjem stambenih naselja (75%). Pored irenja naselja, irenje rudnika i kamenoloma ima znaajan udio (13%) u ukupno zauzetom podruju. Zemljite koje je zauzeto vjetakim irenjem tokom ovog perioda se uglavnom sastojalo od obradivih poljoprivrednih povrina s velikim postotkom panjaka i mjeovitih pejzaa (70%), obradivog zemljita (18%), a i 9% zemljita prekrivenog umama koje je pretvoreno u vjetako. Tokom izgradnje stambenih, industrijskih i drugih postrojenja, zbog neodgovornog donoenja odluka, veina infrastrukture (naselja, ceste, aerodromi, rezervoari za vodu) je izgraena na plodnom poljoprivrednom zemljitu, to je uzrokovalo trajne posljedice po ivotnu okolinu u BiH. Tabela 28 i Slika 70 prikazuju najvanije i najee uzroke smanjenja raspoloivog poljoprivrednog zemljita.
Tabela 28: Vjetake povrine 2006. godine (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
133
Vjetake povrine Stanovanje, usluge, rekreacija Industrijske i komercijalne jedinice, izgradnja Mree transporta, infrastruktura Rudnici, kamenolomi, deponije
Zemljini pokriva 2006 [ha] 57.676 6.869 1.283 11.037
14% 2% Stanovanje, usluge, rekreacija 9% Industrijske i klomercijalne jedinice, izgradnja Mree transporta, infrastruktura Rudnici, kamenolomi, deponije 75%
Slika 70: Vjetake povrine 2006. godine [%od ukupnog podruja] (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
3.2.4 Promjena namjene koritenja zemljita

Namjena koritenja zemljita u BiH je pod utjecajem neadekvatnog i neracionalnog planiranja resursa. Gubitak poljoprivrednog zemljita u veini sluajeva je rezultat neplanske gradnje stambenih i industrijskih objekata i infrastrukture, neracionalne eksploatacije mineralnih sirovina i prekomjerne erozije koja je izazvana krenjem uma i nepravilnim tretmanom povrina s nagibima. Budui da BiH nema zvanine podatke o promjeni namjene koritenja zemljita, jedini izvor podataka je CORINE Projekat kartiranja zemljinog pokrivaa. U periodu izmeu 2000. i 2006. godine 48.226 ha zemljita je promijenilo kategoriju, to je 0,94% od ukupne teritorije drave (Tabela 30).
Tabela 29: CORINE promjene na nivou 1 2000-2006. (ha) (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
CORINE kategorije zemljinog pokrivaa Vjetake povrine Poljoprivredne povrine umska vegetacija i ostala prirodna podruja Movarna zemljita Vodene povrine Ukupno CLC2006 75.887 1.879.384 3.126.317 5.023 34.712 5.121.323 CLC2000 68.989 1.884.906 3.127.456 5.301 34.671 5.121.323 Promjene 6898 -5522 -1139 -278 41 0
134
U skladu s CLC2006, ukupno zauzimanje povrina i njihovo pretvaranje u vjetake povrine u BiH iznosi 1.021 ha (Tabela 29), to je manje u poreenju s prijanjim, gore spomenutim, podacima iz literature (Tabela 26). irenje vjetakog zemljita u BiH tokom ovog perioda se odlikuje relativno visokim procentom stvaranja vjetakih povrina (1.48%) u odnosu na ukupno prvobitno vjetako podruje (Tabela 29 i Tabela 30).
Tabela 30: Zauzimanje povrina i njihovo pretvaranje u vjetake [ha/godinje, % od prvobitnog stanja] (Izvor: Evropska agencija za okoli, CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa - BiH, 2006)
Zauzimanje povrina i njihovo pretvaranje u vjetake u periodu 2000-2006. Zauzimanje povrina i njihovo pretvaranje u vjetake Procenat zauzimanja povrina i njihovog pretvaranja u vjetake od prvobitne godine 1.021 ha/godinje 1,48 %
Prema dobijenim podacima moe se zakljuiti da su se vjetake povrine znaajno poveale, dok su se poljoprivredna zemljita, zemljita prekrivena umama i ostale prirodne povrine smanjile (Taletovi et al, 2011).
3.2.5 Struktura vlasnitva nad zemljitem

Prema procjenama, u 1990. oko 95% zemljita je bilo u privatnom, a 5% u dravnom vlasnitvu. Iako ne postoje zvanini podaci o privatizaciji, oigledno je da se proces privatizacije dravnog zemljita uvelike odvijao, to znai da se koliina zemljita u privatnom vlasnitvu znatno poveala u poreenju sa stanjem iz 1990. godine. Treba naglasiti i veliinu privatnih zemljinih posjeda koja je u BiH vrlo mala; 54% posjeda su povrinom manja od 2 ha (Slika 71). S poveanjem veliine privatnih posjeda poveava se i prosjeni prihod po domainstvu.
3,1% 2,9%
10,5% 34,5%
<1 ha 1-2 ha 2-3 ha
16,0%
3-5 ha 5-8 ha 8-10 ha >10 ha 13,5% 19,5%
Slika 71: Veliina zemljinih posjeda u BiH (NEAP BiH, 2003)
135
Dovoljno snabdijevanje hranom, glavni rezultat preivljavanja i jedan od indikatora nivoa dobrog stanja u domainstvima, posebno u siromanim zajednicama koje zavise od farmi, uglavnom se odreuje veliinom obraene zemlje. Utjecaj veliine zemljita se jasno vidi i po prihodima u domainstvu. Veliina posjeda i prihoda u domainstvima su u pozitivnoj korelaciji.
3.2.6 Zemljini tipovi i kvalitet tla

Analiza klasa zemljita pokazuje da je tlo u BiH vrlo heterogeno. Automorfna tla zauzimaju 86% od ukupne povrine, a ostalih 14% su hidromorfna tla (Slika 72). Sadraj humusa u poljoprivrednim zemljitima je oko 50% manji nego u zemljitima koja su prekrivena umskom vegetacijom. Zbog poljoprivredne proizvodnje i metoda koje se pri tome koriste, sadraj humusa u poljoprivrednim zemljitima ima tendenciju daljeg pada. Semberija, Posavina i Krajina na sjeveru BiH imaju neto bolje uvjete za poljoprivrednu proizvodnju, uz napomenu da u tim podrujima prevladavaju hidromorfna tla na ravnim i umjereno breuljkastim terenima u dolini rijeke Save i njenih pritoka. U centralnom dijelu BiH prevladavaju uglavnom brdoviti i planinski tereni s mnogo strmih ili nagnutih terena. Ovo podruje je uglavnom prekriveno distrinim kambisolom, te smeim krenjakim zemljitem i crnicom koji prekrivaju krenjake i dolomite, kao i lesiviranim tlom i diluvijalnim zemljitem koje je uglavnom prekriveno umama i panjacima. Samo mali procenat ovog podruja je pogodan za poljoprivredu, te se odlikuje podjelama na vrlo mala polja. U junim dijelovima BiH prevladavaju supstrati od krenjaka i dolomita koji su prekriveni pliim slojevima zemljita, s rijetkom vegetacijom i goletima (Slika 72).
Slika 72: Karta tla (Inventura poslijeratnog stanja zemljinih resursa u BiH)
136
(Izvor: Organizacija za hranu i poljoprivredu - FAO CGP/BIH/002/ITA)
20
Ukratko, glavne osobine zemljita u BiH su: kisela tla zauzimaju 1/3 zemlje, sadraj humusa je nizak, sadraj najvanijih hranjivih ubriva je nizak, tla su uglavnom plitka, na oko 14% teritorije postoji viak vode, neadekvatna briga o poboljanju plodnosti tla, individualni zemljini posjedi su mali i fragmentirani, erozija predstavlja veliki problem posebno na nagnutim terenima (ustovi, 2005). Prema klasifikaciji boniteta zemljita (od klase I do VIII), etiri glavne zone (A, B, C i D) su definirane u BiH (Tabela 31).
Tabela 31: Klasifikacija boniteta zemljita u BiH (Izvor: Prvi dravni izvjetaj o provoenju UN konvencije za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita u BiH, 2007)
Zone i bonitetne kategorije A Zemljita visokog kvaliteta I, II i III kategorije koja su prikladna za intenzivnu poljoprivrednu proizvodnju B Zemljita umjerenog kvaliteta kategorije IVa i IVb, koja se mogu koristiti u druge svrhe C Zemljita niskog kvaliteta V i VI kategorije koja se mogu koristiti za ekstenzivnu poljoprivrednu proizvodnju, kao i izvan sektora poljoprivrede i umarstva D Zemljita vrlo loeg kvaliteta VII i VIII kategorije koja se mogu koristiti za nekoliko namjena, ali uz stroga ogranienja UKUPNO ha 774.907 1.126.520 1.654.616 1.556.857 5.112.900 % 15,16 22,03 32,36 30,45 100,00

Glavni problemi koji negativno utjeu na zemljine resurse u BiH su: nedostatak sistematskog praenja tla, nedostatak informacionog sistema za tlo/zemljite (eng. Soil/Land Information System SIS), nedostatak nacionalnog akcionog programa za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita (eng. National Action Programme NAP), nedostatak detaljnih informacija o kontaminaciji tla/zemljita kako bi se osigurala proizvodnja zdrave hrane, nedostatak adekvatnog sistema za zemljine procjene (klasifikacija boniteta zemljita), nedostatak jedinstvenog popisa zemljita (odvojeni registar i izvadak iz zemljinih knjiga), nedostatak provoenja mjera rehabilitacije i remedijacije (sanacije kontaminiranih zemljita), slabo razvijena svijest o znaaju tla i zemljita za odrivi razvoj i opstanak ovjeanstva, nizak nivo planiranja namjene zemljita, te nedostatak zemljinih (pedolokih) karata u krupnijim razmjerima koje bi mogle biti korisne u planiranju namjene zemljita. Neophodno je uspostaviti sistematsko praenje zemljita i tla sa svih aspekata kvaliteta tla u skladu sa EU standardima i procedurama, kao i uspostavljanje informacionog sistema za tlo (SIS) na nivou entiteta i na nivou drave koji bi bio dostupan javnosti. Oficijelni podaci u sektoru zemljinih resursa BiH koji trenutno nisu raspoloivi za izvjetavanje su:
20
Rekultiviranje zemljita, Zemljite pod utjecajem dezertifikacije/degradacije, Promjena namjene koritenja zemljita,
FAO Projekat pod nazivom: Inventory of the Post-War Situation of Land Resources in Bosnia and Herzegovina raen u saradnji s Federalnim zavodom za agropedologiju iz Sarajeva, Poljoprivrednim institutom Republike Srpske iz Banje Luke i Federalnim agromediteranskim zavodom iz Mostara.
137
Osjetljivost tla, Kiselost tla, Bruto ravnotea nutrijenata u tlu, Ravnotea azota (npr. kg azota na jedan hektar zemljita), Kontaminacija tla tekim metalima i ostalim hemijskim agensima, Sabijanje (kompakcija) tla, Zdravo stanje tla.
Kako bi se u BiH rijeili problemi koji negativno utjeu na zemljine resurse, neophodno je u to kraem roku preduzeti odreene korake. Izrada Nacionalnog akcionog programa za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita (NAP), uspostavljanje adekvatnog sistema za zemljine procjene (klasifikacija boniteta zemljita), poboljanje postojeih i usvajanje novih zemljino-okolinskih zakonskih propisa, kao i usklaivanje s relevantnim EU direktivama, te izrada poljoprivrednog popisa, samo su neke od bitnih preporuka za unapreenje stanja u oblasti zemljinih resursa.
3.3 RESURSI POVRINSKIH I PODZEMNIH VODA

U BiH ukupni godinji resursi vode iz padavina
3 21
iznose 63,9 km , dok unutranji obnovljivi vodni

3
resursi iznose 36,4 km /godinje. Ako se uzme u obzir koliina vode koja dotjee iz drugih zemalja (rijekama Savom i Drinom), ukupni godinji obnovljivi vodni resursi iznose 64,5 km /godinje. Ukupni unutranji obnovljivi vodeni resursi po glavi stanovnika u BiH su 9,279 m /god (populacija BiH se procjenjuje na 3.839.737 stanovnika ). Prema navedenim podacima, BiH spada meu drave koje imaju dobru raspoloivost vodnih resursa koji se u velikoj mjeri prihranjuju iz izvorita, s gustom rijenom mreom u slivnom podruju rijeke Save i manje razvijenom mreom u slivu Jadranskog mora, te sa znaajnim podzemnim krakim tokovima. Zbog razliitih geolokih karakteristika, topografije i klime, ukupna koliina vode nije jednako rasporeena ni u prostornom ni u vremenskom pogledu. Velike razlike u koliini padavina izmeu podruja na zapadu i onih na istoku drave dovode do redovnih ili estih poplava u nekim mjestima, dok se druga podruja suoavaju s nedostatkom vode i suama.
22 3
21 22
Prorauni se temelje na prosjenim kinim padavinama na podruju BiH P=1250 l/m2

Agencija za statistiku BiH: Godinji indikatori procjena od 30. 6. 2011.
138
Slika 73: Glavni rijeni slivovi u BiH (Izvor: Federalni hidrometeoroloki zavod (FHMZ), 2010)
3.3.1 Koliina povrinskih voda

3.3.1.1 Koritenje slatkovodnih resursa
BiH je zemlja bogata vodama, ali problem predstavlja neravnomjerna prostorna i vremenska dostupnost vode. U sistemu vodosnabdijevanja za domainstva, postotak nenaplaene vode se kree od 25% do 75% po razliitim javnim preduzeima za vodosnabdijevanje. Fiziki gubitak vode obino iznosi vie od 30%. Gubici vode su vei u postratnom periodu i imaju trend laganog rasta (Slika 75) na to utjee i situacija sa visokim procentom nenaplaene vode. Tokom perioda 2003-2009. znaajnije poveanje snabdijevanja domainstava vodom iz javnog sistema vodosnabdijevanja primijeeno je u 2009. godini. Centralnim opinskim sistemima za vodosnabdijevanje u BiH upravlja vie od 120 komunalnih preduzea, koja su obino organizirana kao javna preduzea u vlasnitvu opina, kantona ili gradova. Procenat broja stanovnika FBiH prikljuenog na javno vodosnabdijevanje iznosi 60%, a u RS 57% (Vodna politika u BiH, 2011. ) Stanovnitvo koje nije obuhvaeno centralnim opinskim sistemom za vodosnabdijevanje oslanja se na sisteme vodosnabdijevanja u svojim lokalnim zajednicama ili na individualna vrela. Odravanje i remont nisu se obavljali sistematino prije 1991, a tokom rata sistemi esto nisu bili u funkciji. Osim toga, ratne aktivnosti uzrokovale su razaranje mrea i pogona za vodosnabdijevanje.
23
23
Dokument jo nije proao proceduru usvajanja (maj 2012. godine).
139
Ukupno godinje zahvatanje vode za javno vodosnabdijevanje iznosi oko 1% godinjih obnovljivih resursa vode. Vodosnabdijevanje se uglavnom temelji na upotrebi podzemnih voda i izvora (89%), 10,2% vode dolazi iz rijeka, a 0,8% iz jezera i vjetakih akumulacija. Izmeu 2003. i 2010. godine, prosjeno godinje zahvatanje podzemnih i povrinskih voda za potrebe javnog vodosnabdijevanja u BiH je bilo izmeu 320 i 330 miliona m , dok koliina vode isporuene domainstvima, poljoprivrednom sektoru, industrijskom sektoru, ostalim djelatnostima, te drugim vodovodnim sistemima je iznosila izmeu 157 i 165 miliona m , a ostatak se statistiki prepoznaje pod stavkom gubici vode (Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2006, 2008, 2009, 2010.). Enormno veliki gubici su jednim dijelom rezultat i neprovoenja mjerenja isporuene koliine vode, nedovoljnih kapaciteta izvorita ili neodgovarajuih objekata za transport, akumuliranje i distribuciju vode sa visokim procentom tehnikih gubitaka ili, to je naalost najei sluaj, kombinacija svih navedenih razloga (Vodna politika u BiH, 2011.). Ukupna koliina zahvaene vode u 1990. godini, skoro 390 miliona m (Okvirna vodoprivredna osnova BiH, 1994.), je malo vea od ukupne godinje koliine zahvaene vode u periodu od 2003. do 2010. godine. Ovo se moe objasniti umanjenim zahvatanjem vode za potrebe industrije u periodu poslije rata, jer mnogi industrijski potroai vode ne rade.
450000 400000 350000 300000 250000 .000 m3 200000 150000 100000 50000 0 1990 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
3 3 3
UKUPNO ZAHVATANJE Izvori Akumulacije Preuzeto iz drugih vodovodnih sistema
Podzemne vode Vodotoci Jezera
Slika 74: Zahvatanje vode za javne sisteme vodosnabdijevanja (ukupna koliina i koliine koje su zahvaene iz podzemlja, s izvora, iz rijeka, akumulacija i jezera, te koliine vode preuzete iz drugih vodovodnih sistema (1000 3 m /godinje) u razdoblju 1990-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2006, 2008, 2009, 2010.)
140
450000 400000 350000 300000 .000 m3 250000 200000 150000 100000 50000 0 1990 ZAHVAENO (ukupno) 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Isporueno domainstvima Isporueno industriji Gubici vode 2009 2010
Isporueno poljoprivredi, umarstvu i ribarstvu Isporueno ostalim djelatnostima
Slika 75: Zahvatanje vode za javne sisteme vodosnabdijevanja, snabdijevanje po vrsti korisnika i gubici (1.000 3 m /godinje) u razdoblju 1990-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2006, 2008, 2009, 2010)
450000 400000 350000 300000 .000 m3 250000 200000 150000 100000 50000 0 1990 2003 Zahvaeno 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Isporueno
3
Gubici vode
Slika 76: Zahvaene vode za javne sisteme vodosnabdijevanja, isporuene koliine i gubici (1000 m /god.) u razdoblju 1990-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2006, 2008, 2009, 2010)
Kao to je ve naznaeno, svi navedeni podaci su vezani za javne sisteme vodosnabdijevanja. Meutim, ukupne koliine zahvaene vode sigurno su vee, posebno za velike industrijske potroae. Od 2009. godine, podaci o ukupnoj koliini vode koja se utroi u industriji su dostupni u Agenciji za statistiku BiH . U 2009. godini ukupna koliina vode koja je isporuena kompanijama je iznosila 14.826.948.000
24
24
Godinji izvjetaj o koritenju i zatiti voda od industrijskih oneienja. Izvjetajem su obuhvaena preduzea ije su glavne aktivnosti prema Klasifikaciji aktivnosti svrstane u sljedee sektore: rudarstvo i kamenolomi, proizvodnja i struja, snabdijevanje
141
m , od toga 0,1% rudarstvu i kamenolomima, 0,4% proizvodnoj industriji, a 99,5% preduzeima za proizvodnju i snabdijevanje strujom, plinom i vodom. Prema porijeklu vode utroene u industriji, iz rijeka je uzeto 0,3% od ukupne koliine, iz akumulacija 99,5%, a preostalih 0,2% iz javnih sistema vodosnabdijevanja, drugih sistema, podzemnih voda, voda s izvora (Tabela 32). U 2010. godini ukupna koliina vode koja je isporuena kompanijama iznosila je 18.482.680.000 m , a omjeri porijekla vode utroene u industriji ostali su uglavnom isti.
Tabela 32: Koritenje vode u industriji BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Koritenje voda i zatita voda od zagaivanja u industriji 2009. i 2010)
Koliina vode utroene u industriji u 1000 m3 Godina Iz vlastitih zaliha vode Ukupno Iz javnog vodosnabdijevanja 25.177 23.581 Iz drugih sistema 3.337 2.997 Iz podzemnih voda 9.312 10.649 Iz izvora 2.054 1.326 Iz rijeka 38.064 39.504 Iz akumulacija 14.749.004 18.404.623
3
2009 2010
14.826.948 18.482.680
Ako se u obzir uzme ukupna koliina vode koja se koristi u industriji, kao to prikazuje Tabela 32, ukupno godinje zahvatanje vode iznosi vie od 40% godinjih obnovljivih resursa vode. Ako u obzir ne uzmemo koliinu koja se zahvati iz akumulacija (koliine vode koje se uglavnom koriste za proizvodnju hidroenergije), ukupno godinje zahvatanje iz drugih sistema i iz vlastitih zaliha vode daje relativno malu krajnju koliinu vode. Prema tome, ukupno godinje zahvatanje vode u BiH, zajedno s javnim vodosnabdijevanjem i industrijom (osim proizvodnje hidroenergije), iznosi oko 1,1% godinjih obnovljivih resursa vode.
3.3.2 Kvalitet povrinskih voda

Praenje kvaliteta (monitoring) povrinskih voda u BiH je uspostavljeno u ezdesetim godinama prolog stoljea, ali je prekinuto i u potpunosti zaustavljeno tokom devedesetih. Ponovno uspostavljanje redovnih osmatranja kvaliteta poelo je 2000. godine, ali ne na svim rijekama u BiH, i ne istom dinamikom. Na veem dijelu slivnog podruja Save u BiH, na dijelovima gdje je rijena mrea vrlo razvijena, redovno praenje je ponovo uspostavljeno 2007. godine (Tabela 33). Monitoring je u nadlenosti Agencija za vode:
25
Agencija za vodno podruje rijeke Save Sarajevo (FBiH), Agencija za vodno podruje Jadranskog mora - Mostar (FBiH), Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Save Bijeljina (RS), Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Trebinjice Trebinje (RS).
Tabela 33: Broj ispitivanih profila/vodnih tijela za vodotoke (Izvor: Agencije za vode iz FBiH i RS)
plinom i vodom, te ona koja koriste i isputaju vode, bez obzira na sakupljanje vode i primaoca otpadnih voda. Industrijske jedinice neindustrijskih preduzea su takoer obuhvaene. 25 O postojeem sistemu upravljanja vodama u BiH detaljnije u poglavlju 5.
142
Godina Sliv RS - sliv Save i sliv Jadranskog mora FBiH sliv Save FBiH sliv Jadranskog mora BIH UKUPNO
2000. 21
2001. 21
2002. 21
2003. 23
2004. 23
2005. 23
2006. 26
2007. 69 121
2008. 32 73 26 131
2009. 64 47 21 132
2010. 64 43 24 131
13 34
18 39
19 40
18 41
18 41
18 41
20 46
19 209
Openito, moe se rei da je monitoring voda u BiH veoma napredovao u posljednjih deset godina i da se i dalje razvija i usklauje. Od 2001. godine vri se redovno izvjetavanje prema Evropskoj agenciji za okoli, ali jo uvijek postoje odreene potekoe pri sakupljanju podataka za cijelu BiH. U svrhu boljeg poreenja podataka za period 2000-2009, odabrano je est praenih profila za est velikih rijeka u BiH radi analize trendova uz koritenje istih kriterija.
26
Sve vodomjerne stanice se nalaze
u donjim dijelovima vodotoka, nizvodno od velikih zagaivaa: Kozarska Dubica (rijeka Una), nizvodno od Banje Luke (rijeka Vrbas), nizvodno od Doboja (rijeka Bosna), Badovinci (rijeka Drina), nizvodno od Mostara (rijeka Neretva) i Trebinje (rijeka Trebinjica). Analizirani su trendovi godinjih prosjeka i medijana. 3.3.2.1 Materije koje troe kisik u rijekama
Tokom perioda 2000-2009, nisu zabiljeene vee promjene u koncentraciji organskih materije u rijekama, to pokazuju i nivoi BPK5 i amonijuma (NH4). Ove vrijednosti pokazuju da je stanje rijeka u BiH openito dobro s obzirom na sadraj kisika u vodi. Meutim, rijeka Bosna je mnogo zagaenija od ostalih rijeka. Biohemijska potronja kisika BPK5 (eng. Biochemical oxygen demand - BOD5) oznaava petodnevnu biohemijsku potronju kisika koji je potreban za bioloku razgradnju organske materije. Visok nivo BPK5 ukazuje na organsku zagaenost koja dovodi do smanjenja koncentracije kisika i tetnih utjecaja na vodene ekosisteme. Openito, glavni uzroci nastajanja organskog zagaenja su netretirane komunalne i industrijske otpadne vode. Od 2000. do 2009. godine, aritmetike srednje vrijednosti ukazuju na mali porast nivoa BPK 5 i amonijuma uz fluktuacije, a medijana pokazuje blagi trend porasta. Medijana prosjenih godinjih vrijednosti koncentracije BPK5 koji je izmjeren u rijekama iznosi izmeu 1,5 i 2,8 mg O2/l (Slika 77), dok se vrijednost medijane prosjenih godinjih vrijednosti koncentracije amonijuma kree izmeu 0,03 i 0,09 mg NH4 -N/l (Slika 79). Prosjene godinje vrijednosti parametara za svaku veliku rijeku prikazane su zasebno (Slika 78 i Slika 80). Jasno se vidi da je rijeka Bosna znatno zagaenija od ostalih rijeka. Slika 81 prikazuje prosjene godinje koncentracije amonijuma i BPK5 rijeke Spree na uu u Bosnu, te prosjene vrijednosti istih parametara za gore navedenih est profila na est velikih rijeka u BiH.
+
26
S obzirom na to da je niz podataka za period nakon 2006. nedovoljne duine za analizu trenda, i budui da nedostaju podaci o gornjem i srednjem toku rijeke Bosne (najvee slivno podruje u BiH), postojala je dilema oko izbora stanica za analizu trenda u sklopu ovog izvjetaja: koristiti sve raspoloive podatke za nejednako rasporeene stanice, ili odabrati odreeni broj stanica pod istim kriterijima.
143
3 BPK5 mgO2/l
0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Medijana 2008 2009 2010 Aritmetiki prosjek
Slika 77: Vrijednosti BPK5 (mg O2/l) u rijekama u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH, 2011)
12
10
8 BPK5 mgO2/l
0 2000 2001 2002 Kozarska Dubica Badovinci PROSJEK 2003 2004 2005 2006 Banja Luka nizvodno Mostar nizvodno 2007 2008 Doboj nizvodno Trebinje 2009
Slika 78: Prosjene vrijednosti BPK5 (mg O2/l) u rijekama u BiH odvojeno (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH, 2011)
144
0.40 0.35 0.30 Amonijum (mgN/l) 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Medijana 2006 2007 2008 2009
Prosjek
Slika 79: Vrijednosti amonijuma (mg NH4 -N/l) u rijekama u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH, 2010)
1.8 1.7 1.6 1.5 1.4 1.3 1.2 Amonijum (mgN/l) 1.1 1.0 0.9 0.8 0.7 0.6 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Kozarska Dubica Mostar nizvodno
Banja Luka nizvodno Trebinje
Doboj nizvodno PROSJEK

+
Badovinci
Slika 80: Prosjene vrijednosti amonijuma (mg NH4 -N/l) u rijekama u BiH odvojeno (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH, 2010)
145
1.20
7 1.00 6 0.80 Amonijum (mgN/l) BPK5 (mgO2/l) 5
0.60
3 0.40 2 0.20 1
0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 BPK5 Sprea Amonijum Sprea
0.00
BPK5 PROSJEK
Amonijum PROSJEK
Slika 81: Amonijum i BPK5 na uu rijeke Spree u Bosnu, te prosjene vrijednosti amonijuma i BPK5 u rijekama u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH, 2010)
3.3.2.2
Nutrijenti u slatkim vodama
Uz odreene oscilacije, linearni trend pokazuje mali porast koncentracije nitrata u rijekama u BiH tokom perioda 2000-2009. Ove vrijednosti pokazuju da je stanje u rijekama BiH dobro s obzirom na sadraj nitrata u vodi. Na osnovu monitoringa kvaliteta vode u akumulacijama, moe se zakljuiti da su akumulacije osjetljive na poveanu koncentraciju fosfora i podlone procesu eutrofikacije, dok se trendovi ne mogu ustanoviti zbog kratke serije podataka.
1.2 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Medijana 2007 2008 2009 Aritmetiki prosjek
NO3 (mgN/l)
Slika 82: Vrijednosti nitrata (mgNO3- N/l) u rijekama u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH, 2010)
146
1.2
1.0
0.8 Nitrat (mgN/l)
0.6
0.4
0.2
0.0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009
Kozarska Dubica Mostar nizvodno
Banja Luka nizvodno Trebinje
Doboj nizvodno PROSJEK
Badovinci
Slika 83: Prosjene vrijednosti nitrata (mg NO3- N /l) u rijekama u BiH odvojeno (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH)
7 6 5 Nitrat (mgN/l) 4 3 2 1 0 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Nitrat Sprea
PROSJEK
Slika 84: Nitrati na uu rijeke Spree u Bosnu, te prosjena vrijednosti nitrata u rijekama u BiH (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise database for BiH Wise baza podataka za BiH, 2010)
Prema prosjenim vrijednostima, koncentracija nitrata u rijekama u BiH u periodu 2000-2008. nije velika, to je uglavnom rezultat sporog razvoja poljoprivrede i industrije. Medijana prosjenih godinjih vrijednosti koncentracije nitrata u rijekama BiH je bila izmeu 0,27 i 0,48 mg NO3-N/l. Meutim, rijeke koje se nalaze u regijama s razvijenijom industrijom, biljee visoke koncentracije nitrata, poput rijeke Spree (podruje rijeke Save), gdje je prosjena koncentracija nitrata u 2008.
147
godini bila 5,81 mg NO3-N/l (na bazi 8 uzoraka tokom godine dana). Slika 83 prikazuje prosjene godinje vrijednosti nitrata za glavne rijeke u BiH. Prirodna jezera u BiH su vana za rekreaciju i turizam, ali njihove vode nemaju druge znaajnije namjene. Plavljenje krakih podruja izaziva povremena jezera/movare u vodnom podruju Jadranskog mora u ukupnoj koliini od oko 2,5 milijardi m . U BiH ima i 28 vjetakih akumulacija vode s ukupnom zapreminom od oko 3,9 milijardi m . Primarna namjena akumulacija je proizvodnja elektrine energije, ali su bitne i kod regulacije reima vodotoka. Redovno praenje kvaliteta vode je uspostavljeno samo za neke od njih.
3.0 2.5 2.0 1.5 1.0 0.5 0.0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 Ukupno fosfora (mgP/l)
3 3
Ukupno nitrogena po Kjedahlu (mgN/l)
Akumulacija Boac - ukupno nitrogena po Kjeldahlu Akumulacija Jablanica - ukupno fosfora Akumulacija Boac - ukupno fosfora
Slika 85: Ukupno nitrogena i fosfora u jezerima Boac i Jablaniko, 2004-2009. (Izvor: Evropska agencija za okoli, EIONET Wise baza podataka za BiH)
3.3.2.3
Kvalitet vode za kupanje
S obzirom da ne postoji odgovarajui zakonski okvir, kontrola kvaliteta kopnenih i obalnih voda za kupanje se ne obavlja sistematski, ve prema trenutnim potrebama i raspoloivim finansijskim sredstvima. Prema podacima o praenju kvaliteta vode u Jadranskom moru na obali Neuma, koja je provoena tokom ljetnih mjeseci od 2001. godine, stanje vode za kupanje je bilo zadovoljavajue. Prema Zakonu o vodama povrinska vodna tijela namijenjena rekreaciji, ukljuujui i podruja odreena za kupanje, predstavljaju odreenu vrstu zatienih podruja. Prema Zakonu, kupalite kao podruje za javnu rekreaciju na vodi proglaava opinski organ uprave nadlean za vode. Meutim, u praksi kupalita jo uvijek nisu utvrena. Analize vode po potrebi i prema raspoloivim sredstvima provode zavodi za javno zdravstvo i agencije za vode. U nedostatku odgovarajue regulative, na snazi su jo uvijek stari dravni standardi iz 1980. godine (Slubeni glasnik SRBiH, broj 19/80) koji se odnose na vode za rekreaciju. Prema njima, jedini mikrobioloki kriterij baziran je na gornjim limitima od 500 ukupnih koliforma na 100 ml (500 TC/100 ml) ) za priobalne vode, te 2000 ukupnih koliforma na 100 ml (2000 TC/100 ml) za kopnene vode. Agencija za vodno podruje Jadranskog mora od 2001. godine vri analize kvaliteta obalne vode za kupanje na Jadranskom moru tokom ljetne turistike sezone, i to na tri plae u Neumu. Kontroliraju se
148
ukupni koliformi (eng. Total Coliform - TC), fekalni koliformi (eng. Faecal Coliforms FC) i fekalne streptokoke (eng. Faecal Streptococci FS). Usklaenost s EU direktivama za vode za kupanje se jo uvijek temelji na podgrupi parametara koji su odreeni EU direktivom o kvalitetu vode za kupanje 76/160/EEC.
27
Meu parametrima su i TC, FC i FS i

28
mogue je analizirati usklaenost s EU zahtjevima za vode za kupanje u vezi s Direktivom o kvalitetu vode za kupanje 76/160/EEC. Stopa usklaenosti s preporuenim vrijednostima za FS (100 FS/100ml) je varirala od 8,3% u 2004. godini do 83,3% u 2002, dok je usklaenost s obaveznim vrijednostima za fekalne koliforme bila 100% (2000 FC/100ml), osim za 2001. godinu kada je stopa usklaenosti bila 75% (Slika 86). Iz prikazanih podataka se moe zakljuiti da postoji usklaenost s obaveznim vrijednostima, ali ne i s preporuenim vrijednostima.
110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Usklaenost sa preporuenim vrijednostima FS Usklaenost sa obaveznim vrijednostima FC Usklaenost sa preporuenim vrijednostima FC
Slika 86: Kvalitet obalnih voda za kupanje, stopa usklaenosti s preporuenim i obaveznim vrijednostima, razdoblje 2001-2008. (Izvor: Agencija za vodno podruje Jadranskog mora Mostar)
3.3.2.4
Voda za kupanje (% od ukupnog broja uzoraka)

27
Preiavanje otpadnih voda iz sistema javne odvodnje
Iako je ope stanje odvodnje i preiavanja otpadnih voda iz sistema javne odvodnje u BiH na nezadovoljavajuem nivou, mali napredak je ostvaren u poveanju broja prikljuaka na sistem javne kanalizacije i vrlo mali napredak u pogledu odnosa izmeu godinje koliine preiene vode i ukupne koliine otpadnih voda. U 1991. godini, 38% ukupnog stanovnitva u BiH je bilo prikljueno na sistem javne kanalizacije (Okvirna vodoprivredna osnova BiH, 1994). Prema procjenama iz stratekih dokumenata FBiH (Strategija upravljanja vodama u FBiH 2010-2022) i RS-a (Okvirni plan razvoja vodoprivrede RS, 2006), ovaj postotak je manji, te iznosi 33% u FBiH i 32% u RS. Najvei postotak ukupne koliine otpadnih voda ine otpadne vode iz domainstava (Slika 88). Broj ljudi koji su prikljueni na sistem kanalizacije je vei u gradskim podrujima. Postotak stanovnitva koje
Nova Direktiva o kvalitetu voda za kupanje (direktiva 2006/7/EC) uspostavlja stroe mikrobioloke standarde za dva nova parametra, crijevni enterokoki i eerihija koli, koji se koriste za klasifikaciju kvaliteta voda za kupanje kao lo, dovoljan, dobar i odlian. Meutim, podaci o parametrima za crijevne enterokoke i eerihiju koli se moraju konvertirati da b se mogli ocijeniti po pravilima direktive 76/160/EEC. 28 Litsky metod. Brojanje kolonija prema najvjerojatnijem broju ili filtracija na membrani. Gajenje na odgovarajuoj podlozi.
149
ivi u aglomeracijama (>2000 EBS) koje je prikljueno na sistem kanalizacije se procjenjuje na 46% na dravnom nivou (Vodna politika u BiH, 2011 ). Procjene ukazuju da 45% stanovnitva sa sliva rijeke Save ivi u podslivu rijeke Bosne. Imajui u vidu da prosjeni godinje otjecanje s podsliva rijeke Bosne iznosi 163 m /s, proizlazi da prosjeni otjecaj u podslivu rijeke Bosne iznosi 0,1 L/s/stan to indirektno ukazuje da su mnogi vodoprivredni problemi u podslivu rijeke Bosne i najizraeniji u BiH. Kada se ovim kvantitativnim pokazateljima doda i injenica da u podslivu rijeke Bosne egzistiraju i najvei industrijski korisnici u BiH, onda se zasigurno moe ustvrditi da je rijeka Bosna najugroenija u pogledu unosa urbanih i industrijskih otpadnih voda (Vodna politika BiH, 2011 ). Od 2003. godine, ukupna duina kanalizacijske mree i broj prikljuaka biljei blagi rast kao to prikazuje Slika 87.
300000 Broj prikljuaka na kanalizacioni sistem 8000 7000 6000 200000 5000 4000 3000 2000 50000 1000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Broj prikljuaka na kanalizacioni sistem Ukupna duljina kanalizacione mree Ukupna duljina kanalizacione mree (km)
30 3 29
250000
150000
100000
Slika 87: Ukupna duina kanalizacijske mree i broj kanalizacijskih prikljuaka, razdoblje 2003-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2006, 2008, 2009, 2010)
29 30
Dokument jo nije proao proceduru usvajanja (maj 2012. godine). Dokument jo nije proao proceduru usvajanja (maj 2012. godine).
150
140000 120000 Otpadne vode (.000 m3) 100000 80000 60000 40000 20000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Otpadna voda iz domainstava
Otpadna voda ukupno
Slika 88: Koliine otpadnih voda u razdoblju 2003-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2006, 2008, 2009, 2010)
U BiH je izraen problem neadekvatnog isputanja otpadnih voda. Samo nekoliko opina u Federaciji (Gradaac, epe, Odak, Trnovo i Srebrenik u slivu rijeke Save; Ljubuki, itluk, Grude i Neum u slivu Jadranskog mora) i dvije u RS (Trebinje i Bilea u slivu Jadranskog mora) imaju operativne pogone za preiavanje kanalizacijskih voda. Tabela 34 prezentira status izgraenih i planiranih postrojenja za tretman urbanih otpadnih voda u BiH. U analiziranom periodu (2003-2010) je ostvaren odreeni napredak ako se uzme u obzir odnos koliine vode koja se preisti godinje prema ukupnoj koliini otpadnih voda. U 2009. godini je nastavljen pozitivni trend porasta kvaliteta preiavanja, emu svjedoi i porast udjela biolokih metoda preiavanja, dok je u 2010. dolo do blagog pada (Slika 89).
140000 120000 Ukupnakoliina otpadne vode (.000 m3) 100000 80000 60000 40000 20000 0 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Ukupna koliina otpadnih voda Fizika obrada Kombinirana obrada 14000 12000 10000 8000 6000 4000 2000 0 Ukupna koliina preiene otpadne vode Bioloka obrada
151
Ukuna koliina preiene otpadne vode(.000 m 3)
Slika 89: Koliine otpadnih voda: ukupne i preiene, razdoblje 2003-2010. (Izvor: Agencija za statistiku BiH, Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2006, 2008, 2009, 2010) Tabela 34: Status izgraenih i planiranih postrojenja za tretman urbanih otpadnih voda u BiH
Br. Opina/Kanton ES/PE Stepen tretmana (III. stepen 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Sarajevo Gradaac Srebrenik Trnovo epe Odak Neum itluk (+Meugorje) Grude Ljubuki iroki Brijeg Bosansko Grahovo Trebinje Bilea 600.000 30 000 12.000 5.000 10.000 10.000 5.000 * 7.000+7000 2.500 5.000 + 1000* 5.000 3.000 30.000 15.000 planiran za sljedeu fazu) II. II. II. II. II. I. III. II. II. II. II. II. II/III. Status/Napomena A/Izgraena/Rekonstruirana postrojenja Nije u funkciji, u pripremi tender za rekonstrukciju objekata za II. stepen tretmana U funkciji U funkciji U funkciji U funkciji, radi umanjenim kapacitetom U funkciji *U funkciji, planiran je regionalni sistem za dio BiH i R Hrvatske kapaciteta 30.000 ES U funkciji, ugovaranje proirenja za Meugorje U funkciji U funkciji, *ugovaranje za poveanje na 6.000 Nije u funkciji, nedostaje oprema Nije u funkciji, postrojenje devastirano U funkciji 60 % ureaja U funkciji I faza od 5.000 ES I.. stepen u izgradnji, a oekuje se tender kompletiranje II/III.. stepena tretmana Izgradnja postrojenja (dio ili komplet) u postupku ugovaranja U postupku izrada tendera U toku priprema prve faze za 5.000 ES *Tender u pripremi, EBS prema lokaciji iz tekue FS Tender u pripremi Tender u pripremi Tender u pripremi Tender u pripremi
B/U izgradnji/ugovorena 1 2 3 1 2 3 4 5 6 ivinice Mostar Biha Konjic (GEF) Cazin (EBRD) Velika Kladua (EIB) Bosanski Petrovac (EIB) Tomislavgrad (EIB) Oraje (EIB) U postupku odobrenje i potpisivanje kreditnih ugovora s EIB-om za izgradnju I. faze postrojenja za Teanj, 7 Doboj Jug, Jajce (desna obala, nizvodno od grada), Prozor-Rama, Stolac, Kupres i 4 naselja oko Konjica (kompaktni ureaji) 8 9 Bijeljina Viegrad 80.000 10.000 II. II. I. faza - U pripremi projektna dokumentacija i ugovaranje za 60.000 ES U toku priprema prve faze projektne 25.000 100.000 60.000 15.000 35-50.000 15.000 6.000 8.000 10.000 III. III. III. III. II. II. II. II. II.
B/U pripremi (potpisan kredit ili grant)
152
Br. 10
Opina/Kanton Vlasenica
ES/PE 15.000
Stepen tretmana II.
Status/Napomena dokumentacije za 5.000 ES Idejno rjeenje za prvu fazu 5.000 ES
LEGENDA: I. (primarni tretman): fizikalni i/ili hemijski predtretman/taloenje do 50% susp. materije; II. (sekundarni tretman): bioloko preiavanje i taloenje; III. (tercijarni tretman): dodatno uklanjanje N i P.
3.3.3 Podzemne vode

Sistematsko praenje kvaliteta podzemnih voda se ne obavlja na zadovoljavajui nain. Osmatranja se provode u sjeveroistonom dijelu BiH i u slivu Jadranskog mora. Trenutno se provode pripremne aktivnosti za razvoj studija koje e biti osnova za uspostavljanje sistematskog praenja podzemnih voda u skladu s Okvirnom direktivom o vodama EU (eng. Water Framework Directive WFD). Informacije o kvalitetu resursa podzemnih voda se mogu izvui iz podataka o kvalitetu podzemnih voda koje se koriste u javnom vodosnabdijevanju. Prema ovim podacima, moe se zakljuiti da je kvalitet resursa podzemnih voda jo uvijek uglavnom dobar. Vodama koje se koriste za javno vodosnabdijevanje uglavnom ne treba preiavanje, osim obavezne dezinfekcije. Raspoloivi podaci pokazuju samo nekoliko sluajeva kontaminacije podzemnih voda. Meutim, nedostatak pouzdanih podataka o kvalitetu resursa podzemnih voda u BiH je zapanjujui, tako da je mogue da je kontaminacija podzemnih voda mnogo vie rairena. Ako se mjere ne ponu odmah provoditi, moe doi do degradacije kvaliteta podzemnih voda (Strategija upravljanja vodama FBiH 2010-2022; Okvirni plan razvoja vodoprivrede RS, 2006).

Prikazani pokazatelji ukazuju na vie od etrdeset tema/pitanja koja su trenutno najoiglednija u sektoru voda u BiH (Vodna politika u BiH, 2011). Meu tehnike probleme se zasigurno mogu svrstati odvodnja i preiavanje otpadnih voda iz sistema javne odvodnje i industrije, zagaenje rijeka nizvodno od urbanih aglomeracija i industrijskih podruja, veliki gubici vode u sistemu javnog vodosnabdijevanja, nezadovoljavajui monitoring podzemnih i obalskih morskih voda itd. Ustanovljeni administracijski problemi su: nedostatak i/ili nedovoljan rad nadlenih tijela na dravnom nivou na provoenju koordinacije aktivnosti u vezi s upravljanjem resursima voda, neadekvatne tarifne politike za komunalna preduzea koje je nametnula lokalna vlada, direktna zavisnost uprave komunalnih preduzea od lokalnih nivoa politike vlasti, slabost inspekcija za zatitu povrinskih i podzemnih voda, nedostatak preciznosti u upravljanju obalnim, morskim podrujem i drugi. Podaci i pokazatelji na polju resursa vode koji nisu bili na raspolaganju tokom izrade ovog Izvjetaja su: Snabdijevanje stanovnitva vodom: potronja vode u domainstvima po glavi stanovnika, stopa naplate; pristup kanalizacijskim sistemima, broj i uestalost kombiniranih kanalizacijskih sistema u gradskim podrujima, koritenje reciklirane vode, nivo sedimentacije u vodotocima,
Zatita kvaliteta vode
153
kontaminirani sedimenti; navodnjavanje za potrebe poljoprivrede; procjene ekonomskih gubitaka uslijed poplava i sua, javna ulaganja u zatitu od poplava;
Koritenje vode Zatita od poplava
Nutrijenti u obalnim vodama (CSI 021), trendovi u koncentraciji nitrata i fosfata u zimskim mjesecima i omjer N/P u Jadranskom moru u BiH; Hlorofil u obalnim vodama (CSI 023) srednja koncentracija hlorofila na povrini tokom ljetnih mjeseci (mg/L) u Jadranskom moru u BiH; Bruto bilans nutrijenata (CSI 025)- (a) koliina azota koja se unosi mineralnim ubrivima i stajskim ubrivom, kao i azotna fiksacija leguminoza, taloenja iz zraka i drugi manji izvori; (b) proizvodnja azota iz usjeva, trave ili usjeva koje pojede stoka.
Kako bi se ostvarili neophodni preduvjeti za efikasno provoenje EU direktiva u vezi sa sektorom voda, neophodno je da vlasti u kratkom roku (1-3 godine) preduzmu sljedee aktivnosti: Priprema opih planova za vodosnabdijevanje, kanalizaciju i preiavanje otpadnih voda u BiH; Priprema karakterizacije rijenih slivova kao prvi korak u razvijanju planova za upravljanje rijenim slivovima; Unaprijeenje fiskalne discipline kod korisnika resursa vode kako bi se postiglo efikasnije sakupljanje korisnikih dugovanja koja su definirana u postojeim zakonskim propisima; Unaprijeenje koordinacije i usklaivanje na nivou drave, ukljuujui i unapreivanje statistike u podruju okolia kao stalne aktivnosti u sklopu rada entitetskih i dravnih tijela koja su zaduena za statistiku.
31
3.4 MINERALNI RESURSI

3.4.1 Nalazita uglja
BiH je bogata nalazitima uglja. Ugalj je nastao u raznim erama historijsko-geolokog razvoja Zemlje, i to na mnogobrojnim lokacijama u BiH (vie od 100). U ovo spadaju i rezerve kamenog uglja, koje nemaju veliki ekonomski znaaj, a sadrane su u sedimentnim kompleksima mlaeg paleozoika (u blizini Vlasenice), u trijasnim i jurskim formacijama (u blizini Bosanskog Grahova), u eocenskim formacijama u Hercegovini (Lastva), te u planinama Majevica i Kozara u BiH. U nekim dijelovima centralne i istone Majevice (Veselinovac, Gnjica i Roanj) su nedavno pronaene ekonomski isplative rezerve kamenog uglja (oko 30 miliona tona). Ekonomski znaajna nalazita uglja su se uglavnom formirala u neogenskom dobu. Najvie nalazita mrkog uglja je nastalo u donjem i srednjem miocenu, a nalazita lignita u gornjem miocenu i donjem pliocenu. Nalazita mrkog uglja su tektonski poremeena i neujednaenog kvaliteta. Nalazita lignita su najea u marinskim (Kreka, Stanari) i jezerskim sedimentima (Gacko, Bugojno, Livno, Duvno).
31
Vodna politika BiH, 2011. 154
Vaniji ugljeni bazeni u BiH su otkriveni prije vie od 100 godina i uglavnom su dobro geoloki istraeni. U nekima se proces eksploatacije uglja odvija preko stotinu godina. Ukupne geoloke rezerve uglja u BiH se procjenjuju na 5,647 milijardi tona, od ega je 2,540 bilansnih rezervi (1,438 milijardi tona lignita i 1,103 milijardi tona mrkog uglja). Na bilansne rezerve otpada samo 45%, na vanbilansne 11%, a 44% su potencijalne rezerve. Potrebna su ogromna finansijska sredstva da bi se kroz dodatna geoloka istraivanja potencijalne rezerve prevele u bilansne. Najbitnije rezerve mrkog uglja se nalaze u sljedeim bazenima: centralna BiH (nalazita: Kakanj, Zenica, Breza i Bila), Banovii (Seona, centralni bazen, urevik), Ugljevik (Bogutovo selo, Ugljevik Istok, Glinje, Mezgraja, Tobut-Peljave), Milljevina i Kamengrad. Bazeni lignita: Kreka, Gacko, Stanari, Bugojno, Livno i Duvno (Tomislavgrad). Ovi bazeni predstavljaju postojee i budue potencijale za proizvodnju termalne energije. Ostali ugljeni bazeni (Mostar, Tunica, Kotor Varo, Ljeljanski, Tesli, epe-eher, Mesii, Drvar, Cazin i drugi) zauzimaju samo 5% bilansnih rezervi, odnosno, 6,3% ukupnih rezervi uglja. U bazenu Kreka se nalazi 52,6% bilansnih rezervi lignita, a 19,7% u bazenu Gacko itd. Potencijalne rezerve su rasporeene u nekoliko bazena i nisu dovoljno istraene. Znaajne potencijalne rezerve mrkog uglja su registrirane u Ugljeviku i bazenu Kamengrad. Treba naglasiti da su potencijalna nalazita uglja u bazenima Bugojno, Livno i Duvno vrlo interesantna u smislu proizvodnje termalne energije (dokumentacija JP EP BiH, TE Tuzla, rudnici uglja: Ugljevik, Gacko, Kreka, Banovii, Kakanj, Bugojno, Livno, Stanari, 2011).
155
Tabela 35: Rezerve uglja u BiH (Izvor: Energetski institut Hrvoje Poar et al, Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
Br. NAZIV RUDNIKA I VRSTA UGLJA Izbalansirane (A+B+C1) 1.437.635 1.102.718 2.540.353 743.954 194.085 60.183 256.536 49.244 179.843 26.808 10.657 (L) (M) 76.201 16.274 112.001 14.651 206.411 1.051.874 894.974 1.946.848 186.544 107.221 278.540 21.200 385.761 207.744 Vanbilansne (A+B+C1) R E Z E R V E (000 t) Potencijalne (C2+D1+D2) 1.386.653 1.101.689 2.488.342 FBIH 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Kreka (L) Banovii (M) urevik (M) Kakanj (M) Breza (M) Zenica (M) Bila (M) Graanica (L) Tunica 322.833 13.935 4.963 56.525 23.928 59.931 10.373 0 1.111 0 3.722 0 0 323.944 173.377 497.321 17.657 31.842 56.317 15.800 88.159 33.457 121.616 59.407 0 0 127.604 0 721.369 25.354 0 0 1.865 120.000 1.280.105 0 1.339.512 996.192 2.335.704 RS 1 2 3 4 Ugljevik (M) Stanari (L) Gacko (L) Miljevina(M) 65.397 9.761 37.380 40.100 47.141 105.497 152.638 269.598 148.824 372.237 77.100 521.061 346.698 867.759 72.874 73.271 253.471 19.080 326.742 91.954 418.696 12,287 9,646 10,174 11,7-14,8 32,1 50,75 37,97 24,9 18,07 5,74 15,68 24,83 4,08 0,17 1,55 2,2 1.126.194 208.020 65.146 440.665 73.172 961.143 62.535 10.657 77.312 18.139 235.723 1.294.756 206.411 2.715.330 2.064.543 4.779.873 456.008 162.429 54.524 204.839 28.098 131.800 16.091 10.657 68.528 11.433 68.671 12.893 129.765 677.851 677.885 1.355.736 11,31 16,18 17,95 12,5-16,07 14,43 17,62 14,50 10,75 11,00 15,00 13,00 11,36 7,38 38,70 16,09 9,42 5,7-9,16 6,61 12,58 15,84 32,43 39,00 16,50 22,60 32,88 35,06 13,06 24,14 25,77 35,49-42,75 30,99 22,32 24,65 17,06 13,00 18,00 24,19 19,43 27,50 1,25 0,61 1,74 2,30 1,4-3,85 2,54 3,65 4,69 2,95 2,23 4,00 4,08 Ukupno geolokih BIH 3.236.391 2.411.241 5.647.632 Eksplatacione (A+B+C1) 1.004.593 769.839 1.774.432 Hd (GJ/t) Vlaga (%) Pepeo (%) Ukupno sumpora (%)
Ukupno lignita u BIH Ukupno mrkog uglja u BIH UKUPNO U BIH
412.103 206.834 618.937
Kamengrad (M) Bugojno (L)* Kongora (L)*
Ukupno lignita u FBiH Ukupno mrkog uglja u FBiH UKUPNO U FBiH
Ukupno lignita u RS Ukupno mrkog uglja u RS
UKUPNO U RS 593.505 * potencijalna leita uglja; L lignit, M - mrki ugalj;
Eksploatacione rezerve Bilansne rezerve minus eksploatacioni gubici
156
6,000,000 5,000,000 4,000,000 Rezarve (000 t) 3,000,000 2,000,000 1,000,000 0 Ukupno lignita u BIH Ukupno mrkog uglja u BIH UKUPNO U BIH
Slika 90: Rezerve uglja u BiH (Izvor: Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
3.4.2 Nalazita ruda metala

Nalazita olova, cinka, srebra Olovo i cink se obino javljaju zajedno u istim nalazitima i to esto uz rudu srebra. Te rude se vade jo od starorimskog perioda i mnoga mjesta su nazvana po njima (naprimjer Argentaria podruje istone BiH Tomaschek, 1895. godine). Austrougarski geolozi su dali neprocjenjiv doprinos u istraivanju nalazita tih ruda (E. Mojsisovics et. al. 1879/80; B.Walter 1887, F. Katzer, 1900-1910). Glavna nalazita ruda olova i cinka u BiH zabiljeena su na podruju Varea, Olova, Ljubije i Srebrenice (Kurtanovi, 2000). eljezo Na podruju bive Jugoslavije, BiH se nalazi na prvom mjestu po obilju nalazita rude eljeza s udjelom od 89% (preko 2 miliona tona godinje) u ukupnoj proizvodnji Jugoslavije ezdesetih godina 20. stoljea. Ruda eljeza se vadi jo od starorimskog perioda pa sve do danas. Austrijski istraivai su, na elu s Fridrichom Katzerom, poetkom 20. stoljea izvrili prva znaajnija istraivanja na ovom polju. Nalazita rude eljeza prisutna su na sljedeim podrujima: Vare, Konjic-Jablanica-Prozor, Radua planina-Jajce-Mrkonji Grad, centralna Bosna, Sana-Una, istona i jugoistona Bosna i podruje Zavidovii-Tesli. Ukupne rezerve za spomenuta nalazita ruda prikazuje Slika 91.
157
500,000,000 450,000,000 400,000,000 350,000,000 300,000,000 (t) 250,000,000 200,000,000 150,000,000 100,000,000 50,000,000 0 Kategorija rezervi rude A 26,669,192 B 222,721,672 C1+C2 202,814,296 TOTAL 452,205,560 C1 - Visoka mogunost greke u procjeni C2 - Potencijalne rezerve A - Otvorena i istraena leita B - Istraena sa manjim stupnjem sigurnosti
Slika 91: Rezerve rude eljeza u BiH, u tonama (Izvor: Kurtanovi, 2000)
Na osnovu provedenih istraivanja (Radomir Jovanovi) u BiH postoji oko stotinu nalazita i pojava rude eljeza raznih sastava. Mnoga su dobro istraena, ali ipak postoje i nalazita koja su samo zabiljeena, ali nisu provedena istraivanja kako bi se propisno definirala. Mangan Vulkanogeno-sedimentna nalazita mangana su najvanija i najrasprostranjenija. Cjelokupna proizvodnja mangana u BiH se zasniva na takvim nalazitima. Jedno od najvanijih nalazita mangana u BiH, s istraenim rezervama koje doseu vie stotina tona, nalazi se na podruju Varoke rijeke u blizini grada Buima. Ruda je vaena metodom povrinske eksploatacije. Jalovina je odlagana na vanjsku deponiju u blizini povrinskog kopa.
Slika 92: Nalazita mangana (lijevo) i antimona (desno) u BiH (Izvor: Kurtanovi, 2000)
Antimon
158
U BiH su identificirana tri tipa rude antimona: kvarc-antimon, barit-antimon i antimon-polimetalne rude. Krajem 18. stoljea antimon je vaen u emernici u blizini Fojnice. Ruda antimon je ezdesetih godina prolog stoljea intenzivno istraivana i eksploatirana na nalazitu Rudite, pored regionalnog puta Gorade ajnie. Sadraj antimona u nalazitu emernica varirao je izmeu 3 i 15%, sadraj cinka izmeu 2 i 10%, dok je sadraj srebra varirao izmeu 50 i 100 grama po toni. Istrani radovi su dovreni krajem 1963. do kada je identificirano 200.000 tona rude antimona, od ega je vie desetina hiljada tona rude sadravalo od 3 do 4% antimona. Bakar Istraivanja obavljena u BiH ukazivala su na postojanje vie stotina nalazita rude bakra. Osim monometalne rude, postoji i vie formi ruda oksida (kuprit, tenorit), sulfida (halkopirit, kovelin i halkozin), sulfata (tetraedrit, bornonit, enargit, stanine, kubanit), te esto karbonata (malahit i azurit). Moe se izdvojiti oko 20 razliitih pojava ili tipova nalazita rude bakra. Analiza postojeeg stanja geneze, te morfolokih i gospodarskih tipova nalazita bakra u BiH navodi na sljedei zakljuak: glavne rezerve se dovode u vezu s trijasnim podrujem u blizini Varea i Prozora, dijabaz-porfirnim i vulkanogeno-sedimentnim podrujima u zoni planina Kozara-Ozren-Konjuh. Osim toga, ne treba se zanemariti metalogenezno podruje Konjuh-Krivaja-Tesli-avka.
iva irom BiH zabiljeeno je nekoliko stotina nalazita rude ive, i to uglavnom cinabarita i tetraedrita, a rijetko metacinabarita. iva je vaena jo od starorimskog perioda pa sve do ezdesetih godina prolog stoljea na razliitim lokacijama (Slika 93).
Slika 93: Lokacije nalazita bakra (lijevo) i ive (desno) u BiH (Izvor: Kurtanovi, 2000)
159
3.4.3 Nalazita ruda nemetala

Tetima nalazite kamene soli na planini Majevici je zamjenski kapacitet za ranije vaenje soli u Tuzli i aktivirano je, prije svega, da bi se smanjio znaajan utjecaj koji je eksploatacija soli u Tuzli imala na okoli. Slana voda, kao glavni proizvod koji nastaje ispiranjem soli, moe zagaditi tlo i vodene tokove te postoji mogunost da se u buotinama pojavi H2S, kako je i zabiljeeno u fazi istraivanja. Fluidi koji se koriste prilikom buenja su vrlo otrovni i potencijalno opasni po okoli. Cjevovodi za slanu vodu, koji od rudnika vode do tvornice soli u Tuzli, dugi su 20 km i postoji potencijalni rizik od pucanja cijevi i izlijevanja slane vode. Sadraj prisutnih plinova: CO 2, H2S, NH3, metan, etan, etilen, n-propan, propilen, n-butan i pentan u iznosu do 20, 68 cm /kg soli, stoga se radi o plinovitom nalazitu (Hrusti, 2009). Rudnik je operativan od 2002. Istraene rezerve soli su sljedee: Rezerve soli Viak rezervi Faktor eksploatacije Iskoristive rezerve - 375 miliona tona - 342 miliona tona - 0,16 miliona tona - 54,72 miliona tona
3
Magnezit Ruda magnezita je vaena na podruju Kladnja. Dovodi se u vezu s krivajsko-konjukim ultramafitnim masivom koji se protee od doline rijeke Bosne na zapadu do magistralnog puta Sarajevo-Tuzla na istoku (sjeverno od Olova) Granii sa planinom Zvijezdom (sjeverno od Varea) na jugu, te sa Ribnicom i Banoviima na sjeveru. Rijeka Krivaja dijeli nalazite na dva platoa, plato zapadno od Krivaje i plato istono od Konjuha. Na osnovu Studije o klasifikaciji, kategorizaciji i obraunu rezervi sa stanjem na 31. decembar 1985, procijenjeno je da bilansne geoloke rezerve iznose 1.678.000 t (sektor Miljevica 801.000 t i sektor Zeniica 877.000 t), (Rudarski institut Tuzla, 2009). Barit Brojna nalazita barita su ratrkana diljem BiH. Radi se o monomineralnim i kompleksnim nalazitima barita. Kvalitet monomineralnih nalazita barita u BiH je istraen i eksploatacija je vrena u blizini Kreeva i Velike Kladue, ali je prekinuta 1991. Metode povrinske i podzemne eksploatacije su koritene prilikom vaenja barita. Podzemna eksploatacija je vrena na primarnim nalazitima, dok je na preostalim nalazitima vrena povrinska eksploatacija. Procijenjeno je da rezerve rude barita u nalazitu Kolivoji (5 km od Kreeva) iznose vie desetina tona. Ostala nalazita u tom podruju mogu se klasificirati kao nedovoljno istraena. Boksit (bijeli boksit kao ruda nemetala i crveni boksit kao ruda metala) Bijeli boksit se javlja na raznim podrujima bogatim boksitom kao gornji sloj sedimenata u nalazitima crvenog boksita. Ova ruda se u industriji zatite od poara, zbog visokog sadraja eljeza, koristi u proizvodnji visokokvalitetnih cigli i boksitnog praha. Bijeli boksiti, sa sadrajem Fe2O3 od preko 5% koriste se u proizvodnji brzovezujuih i posebnih cemenata. Crveni boksit s visokim postotkom Al2O3 klasificiran je kao crveni boksit koji se koristi u proizvodnji aluminija. Bivi rudnici u kojima je vaena ruda boksita nalaze se u trokutu Bosanska Krupa-Luci PalankaBosanski Petrovac. Za vaenje boksita su koritene i podzemne i povrinske metode eksploatacije.
160
Ruda boksita je kamionima transportirana do eljeznike stanice u Bosanskoj Krupi, odakle je dopremana potroaima. Postrojenja za obogaivanje i preradu nisu bila sastavni dio tih aktivnosti. Povrinska eksploatacije je uzrokovala eroziju tla, stoga je potrebno provesti tehniku i bioloku rekultivaciju zemljita. I na podruju Stoca je vrena povrinska eksploatacija boksita. Kao i u prethodnim sluajevima, postrojenje za preradu nije bilo instalirano na toj lokaciji. Mora se izvriti tehniko i bioloko rekultiviranje zemljita na toj lokaciji, dok se objekti i postrojenja koji pripadaju kompleksu rudnika moraju sanirati i potencijalno iskoristiti u druge svrhe.
Slika 94: Nalazita boksita u BiH (Izvor: Kurtanovi, 2000)
3.4.4 Nalazita kamena

Na geolokom podruju BiH postoje praktino neograniene rezerve eruptivca, uz dobru perspektivu za budue vaenje i preradu kako bi se zadovoljili domai zahtjevi, ali i zahtjevi za izvoz. Pojedinana nalazita arhitektonskog dekorativnog kamena takoer se uzimaju u obzir za budue vaenje i preradu.
161
Slika 95: Nalazita eruptivca u BiH (Izvor: Trubelja i Hrvatovi, 2004)
U FBiH su trenutno operativni sljedei kamenolomi: arhitektonski dekorativni kamen: u Jablanici (gabro), Novom Travniku (gabro-diorit) i u Vareu (amfibolit); tehniki kamen: u Ribnici (dijabaz), Vareu (spilit), Fojnici (kvarckeratofir) i u Podgradcima (dijabaz). Nalazita dolomita i krenjaka ratrkana su diljem BiH. Hercegovina je posebno bogata nalazitima ostalog kamena, poput gabra, dijabaza, sige, tehnikog kamena i sl.
3.4.5 Prethodna procjena geotermalnih potencijala

Potencijali geotermalne energije u BiH jo uvijek nisu dovoljno istraeni. Definirane su 74 lokacije geotermalnih izvora s ukupnom potencijalnom toplotnom snagom. Ukupno je izbueno oko 30 dubinskih buotina u cijeloj dravi, a samo su u nekoliko sluajeva istraeni toplotni parametri fluida u buotinama, dok toplotne karakteristike stijena nisu nigdje ispitane (Studija energetskog sektora u BiH, 2008). Procjena koritenja geotermalne energije u BiH je mogua u nekoliko oblasti, i to: poljoprivredi za proizvodnju hrane, komunalnoj sferi za grijanje, zdravstvenoj industriji i industriji za njegu ljudskog tijela - balneoterapija, u turistike svrhe, i proizvodnju elektrine energije putem mini-elektrana.
162
Ukupni mogui instalirani kapacitet geotermalnih izvora s 44 lokacije na kojima je prema postavljenim kriterijima mogua toplotna eksploatacija u BiH iznosi 9,24 MWt ako se posmatra samo mogunost grijanja prostora (smanjenje temperature do 50C), odnosno 90,2 MWt ako se posmatra geotermalna energija za grijanje prostora i rekreativne i balneoloke potrebe (kupanje) (smanjenje temperature do 20C). Ukupni instalirani kapaciteti toplotne snage geotermalnih izvora u FBiH s 28 lokacija i s 16 lokacija u RS prikazuje Slika 96.
100.0 90.2 90.0 80.0 Toplinska snaga (MWt) 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0 do 50C do 20C 9.2 7.2 2.1 33.1 57.1 BiH FBiH RS
Slika 96: Potencijali geotermalne toplotne snage u BiH, izraeno u MWt (Izvor: Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
Ukoliko je faktor koritenja spomenutih izvora 0,5, onda se u BiH moe proizvesti otprilike 145,75 TJ energije za grijanje prostorija, tj. ukupno 1.421,75 TJ energije za potrebe grijanja i toplica (Slika 97).
1,600.0 1,421.8 1,400.0 Toplinska energija (TJ/god) 1,200.0 1,000.0 800.0 600.0 400.0 200.0 0.0 do 50C do 20C 145.8 112.8 33.0 522.0
899.8
BiH FBiH RS
Slika 97: Potencijali geotermalne toplotne snage u BiH, izraeno u TJ/god (Izvor: Studija energetskog sektora u BiH, 2008)
Dobijeni rezultati su obeavajui, meutim bez adekvatnih reprezentativnih parametara koji se mogu dobiti jedino dubinskim buenjem nemogue je realno govoriti o geotermalnim izvorima. Ako imamo
163
na umu znaajne investicije koje su potrebne za istraivanje buotine, kao i stepen nesigurnosti koji prati takva istraivanja, u tom sektoru se bez podrke dravne i entitetskih vlasti ili meunarodne zajednice ne mogu realno oekivati investicije (Studija energetskog sektora u BiH, 2008).

Veina vanijih ugljenih bazena u BiH su otkriveni prije vie od stotinu godina, i s geolokog aspekta su dobro istraeni. S obzirom da BiH ima znaajne rezerve mrkog uglja koje se procjenjuju na 5,647 milijardi tona, od ega je 2,540 bilansnih rezervi (1,438 milijardi tona lignita i 1,103 milijardi tona mrkog uglja). Udio bilansnih rezervi je samo 45 %, vanbilansnih 11 %, a 44 % su potencijalne rezerve. Pri koritenju ovog resursa potrebno je posvetiti posebnu panju s aspekta utjecaja na okoli. Potrebna su ogromna finansijska sredstva da bi se provela dodatna geoloka istraivanja i da bi se potencijalne rezerve prevele u bilansne. Pitanja okolia u vezi s rudnicima uglja koji su u pogonu obraena su u poglavlju pod nazivom Rudarstvo. Kao to je navedeno, vrlo malo istraivanja je obavljeno u vezi sa utjecajem rudarstva na okoli. Uglavnom, istraivanja su se odnosila na pitanja oteenja zbog rudarskih radova i utjecaje rudarstva na odreena naseljena mjesta. Stoga, nisu definirane sveobuhvatne zatitne mjere i adekvatno praenje moguih utjecaja na okoli. Procesi rekultiviranja zemljita i sanacije podruja na otkopanim rudnikim podrujima uglavnom nisu provedeni u skladu sa zakonskim propisima. Podaci i pokazatelji o rudnicima metala i nemetala u RS, ukljuujui mineralne resurse, nisu bili raspoloivi tokom izrade ovog Izvjetaja. Ti podaci su djelimino prikupljeni iz drugih izvora. Rudnici metala, koji su uglavnom devastirani u ratu, nisu bili u fokusu domaih i stranih investitora, te je stoga veina van funkcije. Mnogi nisu propisno zatvoreni i zbog toga je potrebno napraviti inventuru naputenih rudnika metala kako bi se identificirala kritina mjesta, hazardi i rizici po okoli, kako bi se odredili prioriteti u smislu sanacije. Za ovo je potreban angaman ne samo pravnih slijednika rudnika, ve i dravnih vlasti, predstavnika lokalne zajednice kao i svih drugih interesnih strana.
3.5 BIOLOKA I PEJZANA RAZNOLIKOST

Bioloka raznolikost (biodiverzitet) podcrtava postojanje i vanost raznolikosti svih oblika ivota i njihovih stanita na itavoj planeti. Podrazumijeva raznovrsnost ivih organizama kopnenih, slatkovodnih i morskih ekosistema, kao i ekoloke sisteme iji su integralni dio ivi organizmi (UN Konvencija o biolokoj raznolikosti, razliitih ekosistema ini pejza. Smatra se da je BiH bogata vrstama i stanitima. Bogatstvo ivog svijeta u BiH je rezultat ekoloke heterogenosti prostora, geomorfoloke i hidroloke raznolikosti, posebne geoloke prolosti i klimatske raznolikosti. ivi svijet BiH odlikuje visok stepen endeminih i reliktnih oblika ivih organizama. U BiH je identificirano vie od 5.000 vrsta i podvrsta vaskularnih biljaka, vie od 100 vrsta riba i preko 320 vrsta ptica i drugih elemenata bioloke raznolikosti (etvrti nacionalni izvjetaj BiH za Konvenciju o biolokoj raznolikosti UN, 2010).
32
1992). Pejzana raznolikost podrazumijeva raznolikost grupe
geolokih formacija i tipova vegetacije uz razliito koritenje prostora. Stoga moemo rei da grupa
32
CBD - Convention on Biological Diversity.
164
ivi svijet BiH je trenutno slabo istraen. Tekui podaci o ukupnom broju identificiranih vrsta flore, faune i fungia sadrani su u etvrtom izvjetaju BiH u skladu s Konvencijom o biolokoj raznolikosti. Meutim, podaci o biolokoj raznolikosti BiH su oskudni i BiH jo uvijek nema instituciju iji je zadatak praenje stanja bioloke raznovrsnosti. Ne postoje podaci o veini opeprihvaenih pokazatelja za praenje stanja bioloke raznolikosti BiH (vidi tabelu s pokazateljima na kraju poglavlja).
3.5.1 Stanje bioloke i pejzane raznolikosti

BiH trenutno ima slabe kapacitete za prikupljanje i objavljivanje pouzdanih statistikih podataka u skladu s evropskim standardima. Prikupljanje statistikih podataka o okoliu i biolokoj raznolikosti jo uvijek nije dio entitetskih/dravnih sistema prikupljanja statistikih podataka. Upravo zbog toga se veina podataka o biolokoj raznolikosti nalazi u istraivakim radovima i publikacijama koje pripremaju razne institucije. Kao to je ranije spomenuto, ne postoji centralno tijelo ili tijelo za koordinaciju koje je odgovorno za prikupljanje, biljeenje i analizu podataka o biolokoj raznolikosti na entitetskom i dravnom nivou. Posljednji Nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Konvencijom o biolokoj raznolikosti sadri detaljne informacije o raznolikosti vrsta, ekosistema i pejzaa. Vie stratekih dokumenata u kojima su date informacije o stanju bioloke raznolikosti pripremljeno je na nivou BiH i entitetskom nivou (Tabela 36).
Tabela 36: Relevantni strateki dokumenti koji su izvor informacija o biolokoj raznolikosti u BiH 2003. 2004. 2007. 2008. 2010. 2010. 2010. 2011. Nacionalni akcijski plan za okoli BiH (NEAP BiH) Pregled stanja okolia koji objavljuju Ujedinjene nacije Entitetske strategije za zatitu prirode i okolia etvrti izvjetaj BiH za Konvenciju o biolokoj raznolikosti UN UNECE-ov Izvjetaj o pregledu stanja okolia FBiH Izvjetaj o stanju okolia u FBiH Strategija i akcijski plan za zatitu bioloke i pejzane raznolikosti BiH 2008-2015
Crvena knjiga i lista za BiH, izraene u skladu s metodologijom IUCN-a , trenutno ne postoje. Meutim, dostupni su podaci u istraivakim radovima koji sadre informacije o vrstama i koji mogu posluiti kao polazna taka za pripremanje Crvene knjige. Flora injenica da je u BiH identificirano 5.134 razliitih biljnih vrsta svjedoi o znaajnoj raznovrsnosti biljnih vrsta. Veliki broj tih vrsta (1.859) pripada klasi cyanophyta i algi, dok ostatak spada u klasu mahovina (bryophyta), papratnjaa (pteridophyta) i sjemenjaa (spermatophyta). Fauna Fauna riba je relativno dobro istraena i identificirano je 199 vrsta riba. Raznolikost vodenih ivotinja obiljeava 7 redova, 21 vrsta i 22 podvrste. Reptili nastanjuju slatkovodne ekosisteme, movare,
33
33
IUCN - International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (Meunarodna unija za zatitu prirode i prirodnih resursa)
165
movarna stanita i skoro sve kopnene ekosisteme (posebno stanita s ekstremnim ivotnim uvjetima poput stjenovitih livada) i razvrstani su u 40 vrsta i 45 podvrsta koje su dio 12 porodica. Najvea raznovrsnost reptila identificirana je u mediteranskoj regiji i u supra-mediteranskom pojasu. Fauna ptica obuhvata 326 vrsta koje pripadaju u 60 porodica. Veina tih vrsta su hibernatori, dok se migracijske ptice samo javljaju u odreenim godinjim dobima, i to obino na movarnim stanitima (npr. Buko blato, Bardaa, Hutovo blato) i u rijenim tokovima (npr. donji tok rijeke Drine). Identificirano je 85 vrsta sisara. Veina nastanjuje kopnena stanita.
Gljive Gljive nastanjuju kopnene i morske ekosisteme. Procjenjuje se da u BiH trenutno ima izmeu 15.000 i 20.000 vrsta gljiva. Meutim, identificirane su samo 552 vrste iz reda viih gljiva.
Tabela 37: Fauna kimenjaka u BiH (Izvor: etvrti nacionalni izvjetaj BiH za UN Konvenciju o biolokoj raznolikosti, 2010)
Grupa ivotinja Ribe Vodene ivotinje Reptili Ptice Sisari Ukupno Broj porodica 27 7 12 60 19 125 Ukupan broj vrsta 119 20 38 326 85 (+2?) 588 (2?) Ugroene vrste u BiH ? 3 11 97 24 135 Endemske vrste 12 6 12 9 39
Tabela 38: Taksonomska raznovrsnost viih biljaka (Izvor: etvrti nacionalni izvjetaj BiH za UN Konvenciju o biolokoj raznolikosti, 2010)
Porodica Bryo-phyta Pterido-phyta Spermato-phyta Ukupno 52 14 161 227 Red 187 26 858 1.071 Vrsta 565 61 3.256 3.882 Podvrsta 0 8 1.078 1.086 Ukupno 565 71 4.498 5.134
Stanita i pejzai Pejzana raznolikost BiH je posljedica geografske pozicije, klimatskih, geolokih, geomorfolokih, ekolokih, hidrolokih, antropogenih i drugih faktora. Dinarski planinski lanac protee se od Posavine na sjeveru, s blago valovitim brdima, sve do Jadranskog sliva na jugu s pravcem pruanja od sjeverozapada do jugoistoka. Osim orogenih nabora, Dinarskim planinskim sistemom dominiraju visoki platoi. Tektonska pomjeranja su stvorila doline i kraka polja. Vee rijene doline su Sarajevo-Zenica u dolini rijeke Bosne, Uskopljanska i Banjaluka u dolini rijeke Vrbas, Bihaka u dolini rijeke Une, Tuzlanska u dolini rijeke Spree, Mostarska u dolini rijeke Neretve kao i mnoge druge.
166
Na formiranje krakih polja su uticali mnogi faktori. Dno krakih polja prekriveno je kvarcnim sedimentima, dok su strane uokvirene karbonatnom masom. Na ivicama krakih polja obino se susreu slatkovodni izvori iz kojih voda otjee u vrtae i u krako podzemlje. Reljef BiH ine podzemni kraki oblici smjeteni u karbonatnim stijenama, to ga svrstava u jedan od najbogatijih regija holokarsta u svijetu. BiH je drava bogata mnogim otkrivenim i neotkrivenim peinama i jamama, od kojih su najpoznatije: peina Vjetrenica u Popovom polju, Glavaanska peina pored Foe, Mrana peina u dolini Prae, Bijambarska peina u Niiima i Orlovaa pored Sumbulovca. Bogatstvo pejzane raznolikosti u BiH moe se najbolje objasniti prema geografskim zonama, koje daju preduvjete za razliite ekosisteme i pejzae. Pejzai koji prevladavaju od juga prema sjeveru su sljedei (etvrti nacionalni izvjetaj BiH za Konvenciju o biolokoj raznolikosti UN, 2010): Mediteranski pejzai; Supra-mediteranski pejzai; Mediteransko-montani pejzai; Gorski pejzai; Brdski pejzai; Peripanonski pejzai; Panonski pejzai.
Slika 98: Kanjon rijeke Une, trbaki buk
167
Slika 99: Planina Prenj visokoplaninski pejza
3.5.2 Pritisci na bioloku raznolikost i prijetnje za njen opstanak

U etvrtom izvjetaju u skladu s UN Konvencijom o biolokoj raznolikosti, stanje bioloke raznolikosti je procijenjeno na osnovu analize trendova i intenziteta identificiranih pritisaka na bioloku raznolikost. Rezultati su pokazali da su konverzija stanita, pretjerana eksploatacija resursa i zagaenje uzrokovali najintenzivnije pritiske na bioloku raznolikost. Grupa ekosistema izloena najveim pritiscima zbog intenzivnog procesa konverzije stanita je upravo ona u koju spadaju ekosistemi karakteristini za BiH. Zagaenje predstavlja karakteristian pritisak na okoli koji se nalazi u blizini i oko gradskih sredina i naseljenih mjesta. Smatra se da invazivne vrste takoer predstavljaju znaajan pritisak na bioloku raznolikost BiH. Rezultati koji su dostupni u UNECE-ovom Pregledu stanja okolia predstavljaju sintezu zakljuaka iz kljunih izvjetaja i strategija koje su do sada pripremljene za BiH. Odraavaju glavne probleme i prijetnje po bioloku raznolikost. Prijetnje po bioloku raznolikost su sljedee: Konverzija stanita uz pretjeranu eksploataciju prirodnih resursa; Razvoj energetskog sektora zasnovanom na hidroelektranama uz brojne utjecaje (npr. unitavanje kanjona rijeka s visokim stepenom bioloke raznolikosti i endemizma, unitavanje stanita izmjenom hidrolokog reima, eutrofikacija itd.); Zagaenje; Invazivne strane vrste; Nekontroliran lov i trgovina divljai.
Glavni pritisci koji su prisutni na svim vrstama pejzaa i u svim ekosistemima su: Nekontrolirana urbanizacija, izgradnja cesta i ostale infrastrukture to dovodi do degradacije i fragmentacije stanita; Konverzija stanita (posebno krakih) u poljoprivredno zemljite kao i ope irenje poljoprivrednih podruja (prije svega ekspanzija monokultura);
168
Preusmjeravanje vodotokova radi izgradnje hidroakumulacijskih objekata zajedno s loim upravljanjem vodama; Kontaminacija voda razliitim industrijskim i poljoprivrednim zagaivaima; Globalne klimatske promjene i zakiseljavanje stanita; umski poari uzrokovani nedostatkom panje i nemarom; Nekontrolirano odlaganje otpada; Neadekvatno upravljanje umama; Pretjerana eksploatacija ljekovitog bilja i gljiva; Intenzivna konverzija i fragmentacija umskih stanita uzrokovana otvorenim tipovima kamenoloma i gradilitima; Nebalansiran lov i ribolov; Invazija invazivnih vrsta i genetskih modificiranih organizama.
3.5.3 Ugroene i zatiene vrste

Kao to je i prethodno spomenuto, trenutno nisu raspoloive crvene liste ili liste koje sadre metodologije IUCN-a za ouvanje vrsta. U Glasniku Zemaljskog muzeja u Sarajevu nalazi se spisak biljaka koji moe sluiti kao temelj za izradu Nacionalne crvene liste (ili, 1992-1995; 1996).
3.5.4 Invazivne vrste

Na osnovu postojeih informacija i podataka o invazivnim vrstama, deseci invazivnih vrsta su registrirani u BiH (etvrti nacionalni izvjetaj BiH za UN Konvenciju o biolokoj raznolikosti, 2010). U kategoriju hortikulturnih biljaka koje su izmakle ljudskoj kontroli u BiH spadaju predstavnici: Ailanthus altissima (Mill) pajasen, Helianthus tuberosus L. (ioka), Solidago gigantea Aiton, Amorpha fruticosa L. (amfora), Robinia pseudacacia L. (bagrem), Phytolacca americana L., Reynoutria japonica Houtt., Impatiens glandulifera Arn. Itd. Najinvazivnije su: Ambrosia artemisiifolia, Bidens bipinnata L., Bidens frondosus L., Bidens subalternans DC. i Echinocystis lobata (Michx.) Torr. & A. Gray. Strane morske vrste su najuestaliji tip riba koje pristiu u slobodne vode ribogojilita ili se spontano javljaju iz susjednih rijeka i jezera. Krkua (Gobio gobio) je jedna od najinvazivnijih vrsta riba u naoj dravi. Jo uvijek nedostaju podaci o broju i distribuciji invazivnih vrsta.
3.5.5 Zatiena podruja

Teritorija na kojoj se nalaze zatiena podruja u BiH je relativno mala, a procentualni udio takve teritorije u odnosu na ukupnu teritoriju BiH je jako nizak i daleko ispod evropskog prosjeka. 2011. godine procenat zatienih podruja u BiH je iznosio 2% (Tabela 39). Procenat zatienih podruja je porastao u proteklih 9 godina proglaenjem Nacionalnog parka Una 2008. godine i slinim aktivnostima. Meutim, taj procenat je jo uvijek ispod nivoa zatite koji se predvia u brojnim stratekim dokumentima.
34
Trenutno u BiH postoje tri nacionalna parka: Nacionalni park Kozara i Nacionalni park Sutjeska u RS, te Nacionalni park Una u FBiH. Uspostavljanje tih nacionalnih parkova i upravljanja njima je u skladu s II. kategorijom ICUN-a, s tim da je potrebno naglasiti da je jedino Nacionalni park Una proglaen nacionalnim parkom u skladu sa ovakvom IUCN kategorizacijom, dok su nacionalni parkovi Sutjeska i Kozara proglaeni za vrijeme postojanja bive Jugoslavije. Postojei nacionalni parkovi
34
NEAP predvia zatitu 15% - 20% teritorije u BiH.
169
pokrivaju 40.544 ha. Pet podruja je proglaeno spomenicima prirode (III kategorija IUCN-a), od ega se etiri lokacije nalaze u FBiH. Tu spadaju: Skakavac, Prokoko jezero, Vrelo Bosne i Tajan u FBiH, te peina Ljubaevo u RS-u. Pored toga, dva zatiena podruja su proglaena parkovima prirode (Blidinje i Hutovo blato), ali ta kategorija nije predviena u Zakonu o zatiti prirode u FBiH . 153 podruja u BiH uivaju neki stepen zatite od 1954. godine. Tu obino spadaju zatieni pejzai, spomenici prirode ili zatiena stanita (npr. umske sjemenske sastojine). Meutim, klasifikacija i registracija tih podruja jo uvijek nije usklaena s novim zakonskim propisima. Nije razjanjen status odluka o zatiti koje su donesene na osnovu Zakona o prirodnom, kulturnom i historijskom nasljeu SRBiH, zbog ega se ne moe smatrati da su ta podruja slubeno zatiena. Nakon donoenja novog zakona o zatiti prirode u FBiH predviena je revizija zatienih podruja koja su proglaena do 2003. godine.
Tabela 39: Podruja koja su slubeno zatiena u BiH do 1. 1. 2012.
Kategorija prema Zakonu o zatiti prirode u RS-u i FBiH Kategorija IUCN-a Lokacija Lisina Zatiena prirodna podruja I.a i I.b Gromielj Sutjeska Nacionalni park II. Kozara Una Blidinje Park prirode (samo kantonalni propisi) Hutovo blato Ljubaevo spilja Skakavac Spomenik prirode III. Prokoko jezero Vrelo Bosne Tajan Podruje upravljanja stanitem (samo u RSu) IV. Bijambare Zatieni pejza V. Konjuh Zatiena podruja za upravljanje resursima (samo u RS-u) Ukupno IV. 8.016,61 101.475,17 FBiH 14 7.411,0 45,45 1.430,7 2.225,0 603,0 3.510,0 497,00 FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH 2 5 831,3 17.250 3.494,51 19.800,0 35.800,0 RS RS RS FBiH FBiH 2 3 Povrina (ha) 560,6 Entitet RS 2 Ukupni broj lokacija
36 35
35 36
Slubene novine Federacije BiH, br. 33/03 Slubeni list SRBiH, broj 4/1965.
170
Napomena: Podaci o povrini zatienih podruja su preuzeti iz zakonskih akata kojima se ta podruja proglaavaju zatienim ili publikacija objavljenih na web stranici FMOIT.
1% 8% 22% 8% 40% Park prirode Spomenik prirode 43% Zatiteni pejza Zatiena prirodna podruja Nacionalni park RS
FBiH 78%
Slika 100: Zatiena podruja u BiH po entitetima

50000 45000 40000 35000 30000 25000 20000 15000 10000 5000 0 Zatiena Nacionalni park prirodna podruja
Slika 101: Zatiena podruja u BiH po kategorijama zatite
Park prirode
Spomenik prirode
Zatiteni pejza
Slika 102: Povrina zatienih podruja u BiH u ha
3.5.6 Ramsarska podruja

U BiH su identificirana tri ramsarska podruja: Hutovo blato, Bardaa i Livanjsko polje. Hutovo blato je 1995. proglaeno parkom prirode. Zbog znaaja koji ima za migraciju velikog broja movarnih ptica, uvrteno je u listu Posebno zatienih podruja od mediteranskog interesa u skladu s Barcelonskom konvencijom o zatiti Sredozemnog mora od oneienja. Meunarodno vijee za zatitu ptica (ICPB) uvrstilo je Hutovo blato u listu meunarodno priznatih podruja od znaaja za ptice (1998). Od 2002. godine Hutovo blato se nalazi na popisu movarnih stanita od meunarodne vanosti prema Ramsarskoj konvenciji o barskim i movarnim podrujima od meunarodnog znaaja, posebno stanitima vodotokova. Bardaa, drugo ramsarsko podruje u BiH (identificirano 2007), nalazi se na sjeveru zemlje u aluvijalnoj ravnici rijeke Save. Trea meunarodno priznata lokacija od znaaja za ptice je Livanjsko polje, koje je 2008. godine proglaeno ramsarskom lokacijom. Trenutno nekoliko drugih lokacija prolazi kroz postupak proglaavanja (US Agencija za meunarodni razvoj, 2011).
171
3.5.7 Promjene u raznolikosti izazvane klimatskim promjenama

Prema globalnom modelu EH50M, predvia se da e temperatura porasti od 0,7 do 1,6C za svaki 1C poveanja na globalnom nivou od 2031. do 2060. (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama, 2009). Raspoloivi podaci i analize ukazuju na to da e klimatske promjene ugroziti sva tri makro podruja u BiH. to se tie prijetnji biolokoj raznolikosti, najvie pogoena podruja su alpsko-nordijsko i mediteransko podruje. Podruje Dinarida, kao jako vaan centar na Balkanu bogat endemskim vrstama, bit e posebno pogoeno. Ovaj planinski lanac posjeduje posebne bioloke i geomorfoloke vrijednosti. Rijeke na krakim podrujima i ekosistemi koji su se razvili du rijeka takoer mogu biti u velikoj opasnosti. Oekuje se da e klimatske promjene uvelike utjecati na biljke sa stanitima u planinskim podrujima BiH. Oekuje da e se broj zeljastih biljaka uske ekoloke valence smanjiti na najviim planinskim podrujima, jer se nee moi dovoljno brzo prilagoditi novim stanitima. Klimatske promjene i kretanje vegetacije mogu znaajno poremetiti buduu raspodjelu, broj i opstanak ivotinja. Brzina promjena zajedno s urbanim i poljoprivrednim barijerama moe utjecati i na sposobnost mnogih vrsta da se kreu prema zonama koje im bolje odgovaraju u smislu klime i ekologije (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama, 2009).
Slika 103: Visoke planinske zone u BiH koje su najosjetljivije na klimatske promjene (Izvor: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama, 2009)

Praenje bioloke raznolikosti. U BiH nisu raspoloivi podaci za veinu opepriznatih pokazatelja za praenje stanja bioloke raznolikosti. Sistematsko prikupljanje i analiza podataka o biolokoj raznolikosti su skoro nepostojei. Na entitetskom i dravnom nivou ne postoje strune institucije iji je zadatak da prikupljaju podatke o biolokoj raznolikosti, te ne postoje baze podataka.
Tabela 40: Spisak pokazatelja bioloke raznolikosti i njihov status
Pokazatelj Objanjenje Stanje
172
Pokazatelj CSI 007 CSI 008
Objanjenje Ugroene i zatiene vrste broj vrsta
Stanje Podaci nisu raspoloivi/nepotpuni podaci
Podruja koja uivaju neku vrstu zatite razliiti trendovi u Neki podaci su raspoloivi, ali nisu zavisnosti od promjena u veliini podruja kompatibilni jer su pri prikupljanju podataka i izraunu pokazatelja koritene razliite metodologije. Podaci prezentirani u tekstu Raznovrsnost vrsta trendovi promjene raspodjele odreenih Podaci nisu raspoloivi grupa vrsta Pokrivenost ekosistemima promjene u kategoriji tla u odnosu na Podaci nisu raspoloivi vrste ekosistema u Evropi Fragmentacija prirodnih i poluprirodnih podruja Finansiranje upravljanja biolokom raznovrsnosti Javna svijest miljenja javnosti o odreenim aspektima bioloke raznolikosti Bioloka raznovrsnost slatkovodnih ekosistema i kvalitet vode Raspodjela biljnih vrsta utjecaj klimatskih promjena Raspodjela ivotinjskih vrsta - utjecaj klimatskih promjena Podaci nisu raspoloivi Podaci nisu raspoloivi Podaci nisu raspoloivi
CSI 009
SEBI 004
SEBI 013 SEBI 025 SEBI 026
CLIM 021 CLIM 022 CLIM 024
Podaci nisu raspoloivi Podaci nisu raspoloivi/nepotpuni podaci Podaci nisu raspoloivi
Prikupljanje podataka i praenje trendova bioloke raznolikosti je neophodno radi efikasnog upravljanja prirodnim biolokim resursima, to zahtijeva brz i adekvatan odgovor. Status zatienih podruja. Prije provoenja Zakona o zatiti prirode (2003) na entitetskom nivou, zatiena podruja su bila u potpunosti zapostavljena s obzirom na njihov status podruja od posebnog interesa. Meutim, usvajanje tih zakona nije znaajno utjecalo na situaciju u kojoj su se nalazila postojea zatiena podruja, jer zakon nije predvidio da se ponovo ispitaju i preobraze u nove kategorije koje su ovdje predstavljene, pored toga, mnoga podruja nisu ula u zakonski okvir. Namjena prostora/urbanizam. Zbog nedostatka, odnosno nedosljedne primjene prostorno-planske dokumentacije, omogueno je da se zatiena podruja koriste i urede za razliite svrhe poput izgradnje brana za hidroelektrane, izgradnje malih hidroelektrana, otvaranje kamenoloma, te izgradnje cestovne infrastrukture, sjee ume i drugih aktivnosti koje pridonose konverziji primarnih stanita. To je za posljedicu imalo gubitak bioloke raznolikosti i posebno gubitak oblika koji su autentini za BiH. Usklaivanje zakonskih propisa. Neusklaenost zakonskih propisa na kantonalnom i federalnom nivou predstavlja jedan od problema zatite prirode na teritoriji FBiH. Ti zakonski propisi su u nekim kantonima potpuno nezavisni od federalnih, to se prije svega ogleda u neusklaenosti zatienih kategorija. To spreava puno provoenje Zakona o zatiti prirode koji je krovni zakon FBiH u ovom sluaju. Dodatni problemi se odnose na neusklaenost i nesaradnju entitetskog zakonodavstva. Rezultat toga je nemogunost uspostavljanja operativnih baza podataka na nivou BiH. Ta situacija je dovela do
173
neadekvatnog izvjetavanja Evropskoj agenciji za okoli, te je sprijeeno planiranje jedinstvene zatite bioloke raznolikosti na dravnom nivou. Natura 2000. Ozbiljnost postojeih problema na koje se nailazi kod proglaavanja zatienih podruja ili zatite bioloke raznolikosti na dravnom nivou predstavlja nepovoljnu osnovu za pokretanje Nature 2000, iako je ona vana za evropske integracije. Uredba o Naturi 2000 usvojena je u FBiH, a uvoenje Nature 2000 radi zatite lokaliteta tek treba da se pokrene. Izgradnja cesta. Izgradnja Koridora Vc moe znaajno utjecati na bioloku raznolikost. Koridor Vc je dio transevropske mree i povezuje sredinji dio Jadranskog mora s Budimpetom. Glavni cilj izgradnje autoputa na Koridoru je povezivanje BiH s glavnim saobraajnim voritima. To podrazumijeva izgradnju 330 km cesta u BiH. Smatra se da neka zatiena podruja mogu biti naroito pogoena izgradnjom Koridora. To se posebno odnosi na park prirode Hutovo blato i podruje Prenj-vrsnicaabulja-Vran, koje e se eventualno zatititi. Mjere za ublaavanje negativnog utjecaja izgradnje Koridora definirane su u Procjeni utjecaja na okoli (EBRD, 2007). Primjenom tih mjera doprinijelo bi se smanjenju pritiska na bioloku raznolikost u tom podruju.
3.6 ZAGAENOST ZRAKA I OTEENJE OZONSKOG OMOTAA

3.6.1 Zagaenost zraka
Zagaenost zraka moe utjecati na nae zdravlje na mnogo naina. Brojne naune studije su dovele zagaenost zraka u vezu s raznim zdravstvenim problemima, ukljuujui: pogoranje respiratornih i kardiovaskularnih bolesti, smanjenje funkcije plua, poveanu uestalost i intenzitet respiratornih simptoma poput tekog disanja i kalja, poveanu osjetljivost na respiratorne infekcije, utjecaj na nervni sistem, ukljuujui mozak, poput gubitka IQ-a i utjecaj na uenje, pamenje i ponaanje, rak i preranu smrt. ini se da nekim osjetljivim pojedincima prijeti vei rizik od utjecaja zagaenog zraka na zdravlje, i u tu kategoriju spadaju naprimjer starije osobe i djeca, pojedinci koji ve imaju dijabetes, bolesti srca i plua (npr. otkazivanje srca/ishemijske bolesti srca, astmu, emfizem i hornini bronhitis). U 2008. godini oko 127 milioni ljudi je ivjelo u dravama u kojima su premaeni nacionalni standardi za kvalitet zraka. Zagaenje zraka takoer tetno djeluje na na okoli. Ozon moe otetiti vegetaciju i tetno djelovati na rast biljaka i drvea. Ti utjecaji mogu smanjiti sposobnost biljaka da apsorbiraju CO 2 iz atmosfere i posredno djelovati na itave ekosisteme. estice u zraku koje raspravaju i apsorbiraju svjetlost smanjuju vidljivost to je uobiajen problem u gradovima BiH koji se nalaze u dolinama. Prilog II. sadri dalje pojednostavljene demonstracije negativnih utjecaja zagaenog zraka na zdravlje ljudi i okolia. Veina zagaivaa zraka u BiH potie od industrijskih aktivnosti, ali znaajna koliina takoer potie od saobraaja. Prije rata industrija je bila najvaniji zagaiva, i to: industrija elika u Zenici, termoelektrane u Kaknju, Tuzli, Ugljeviku i Gacku, fabrike cementa u Kaknju i Tuzli, industrija obrade drveta u Doboju i Maglaju, fabrika acetilena, hlora i hlorne kiseline u Jajcu, hemijska industrija, te industrije deterdenata i ubriva u Tuzli, kao i mnoge druge. Meutim, prije rata su postojala i 122 postrojenja za proiavanje industrijskih otpadnih voda, od kojih je 40% radilo ispravno. Trenutno niti jedno takvo postrojenje nije u funkciji. U toku rata veliki broj proizvodnih industrijskih pogona je bio oteen i devastiran, pa ni do sada nije dosegnut predratni nivo proizvodnje. Stoga je zagaenje
174
mnogo manje sada nego prije rata. Trenutno je dio zagaenja posljedica daljinskog prenosa zagaivaa zranim masama koje potiu van dravnih granica. Vei dio emitiranog zagaenja vodi porijeklo od sagorijevanja fosilnih goriva koja se koriste u proizvodnji energije i transportu. U skladu s evropskim konvencijama, hidrometeoroloki zavodi u BiH koriste evropski softver DEM za emisije radi analize statistikih podataka o zagaenosti zraka. Na taj nain se Evropska agencija za okoli izvjetava o podacima koji su dobijeni i koji su dostupni na njihovoj web stranici. Federalni hidrometeoroloki zavod (FHMZ) koristi metodologiju CORINAIR, dok Republiki hidrometeoroloki zavod (RHMZ) koristi metodologiju IPCC za potrebe izvjetavanja i provjere kompatibilnosti podataka. Sljedei softveri koji se koriste su: Collector, Reporter, Importer, Copert i Selma GIS. Stanice u Sarajevu, Tuzli i Banjoj Luci prate kvalitet zraka. Kvalitet zraka u Sarajevu Federalni hidrometeoroloki zavod (bivi zavod BiH) od 1967. godine kontinuirano prati kvalitet zraka. U prvim decenijama od kada se vre mjerenja, prosjene godinje vrijednosti dobijene analizom dvadesetetverosatnih uzoraka od 1975. do 1991. ukazivale su na znatno vii stepen zagaenosti u odnosu na posljednjih 17 godina (Slika 104). Taj trend se moe objasniti smanjenjem industrijske aktivnosti zbog ratnih dejstava, ali i gasifikacijom sarajevskih kotlovnica nakon rata. Od 1995. do 2011. (nakon ratnog perioda) dolazi do postepenog porasta koncentracija SO 2 i dima. U 2001. godini zabiljeen je pad koncentracija zbog povoljnih meteorolokih uvjeta (dugi periodi bez temperaturnih inverzija, vee prosjene temperature to je utjecalo na smanjenu potranju energije i smanjenje emisije u atmosferu).
Stanica: Bjelave, Sarajevo
SO2 (g/m3) Dim (g/m3)
250
200
150
100
50
1989
2006
1975
1976
1977
1978
1979
1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1990
1991
1992
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2007
2008
2009
Slika 104: Prosjena godinja koncentracija SO2 i dima u Sarajevu u periodu 1975-2010. (Izvor: FHMZ, 2011)
175
2010
Podaci s meteoroloke stanice Bjelave u Sarajevu pokazuju da su koncentracije SO2, NO, NO2, NOx, CO i O3 nie od graninih vrijednosti iz Pravilnika o graninim vrijednostima kvaliteta zraka (Slubene novine FBiH, broj 12/05) (Slika 105).
Slika 105: Prosjene godinje vrijednosti koncentracija SO2, NO, NO2, NOX, O3 u Sarajevu (1-sat vrijednost) u periodu 2002-2010. (Izvor: FHMZ BiH, 2010)
Slika 106 prikazuje podatke koji su dobijeni iz dvije meteoroloke stanice (Bjelave 100 m iznad grada i Alipaina ulica centar grada). Najuoljivije razlike se odnose na emisije NO, NO 2 i NOx. Koncentracije izmjerene na automatskoj stanici u Alipainoj ulici su nekoliko puta vee od onih koje su izmjerene na meteorolokoj stanici Bjelave, to je u prvom redu posljedica emisije iz saobraaja (Alipaina ulica je jedna od najfrekventnijih u Sarajevu).
140 120 100 80 SA - Bjelave 60 40 20 0 SO2 NO NO2 NOx O3 SA - Alipaina
Slika 106: Prosjene godinje koncentracije SO2, NO, NO2, NOx, O3 u stanicama u Sarajevu: Bjelave i Alipaina za 2010. godinu (Izvor: FHMZ, 2011)
Kvalitet zraka u Tuzli
(g/m3)
176
Praenje koncentracija sumpordioksida i dima u zraku grada Tuzle, nije vreno u prvih 10 godina nakon rata i ponovo je poelo 2002. godine. Ako uporedimo rezultate mjerenja dvadeesetetverosatnih uzoraka u periodu od 2002. do 2011. godine s mjerenjima iz perioda 19901991, oito je da je koncentracija sumpordioksida neto nia, dok je koncentracija dima vea i prelazi granine vrijednosti (GV) (Slika 107).
Stanica: Tuzla 60
SO2 (g/m3)
Dim (g/m3)
50
40
30
20
10
0 1990 1991 2002 2003 2004 2005 2007 2008 2009 2010
Slika 107: Prosjene godinje koncentracije SO2 i dima za periode 1990-1991. i 2002-2010. (Izvor: FHMZ, 2011)
Kvalitet zraka u Banjoj Luci Slino kao u Sarajevu, kvalitet zraka u Banjoj Luci se pogorava u zimskom periodu zbog emisija iz malih kotlovnica i saobraaja, meutim, zagaivai ne prelaze granine vrijednosti iz Pravilnika. Moe se rei da se zagaivai poput PM10 pribliavaju graninoj vrijednosti (100 g/m u 24 sata). To je uzrokovano loim energentima koji se koriste za grijanje ili loim kvalitetom benzina u saobraaju.
100 90 80 70 2005 60 g/m3 50 40 30 20 10 0 SO2 NO NO2 NOX CO (mg/m3) O3 PM10 2006 2007 2008 2009 2010
3
177
Slika 108: Prosjena godinja koncentracija SO2, NO, NO2, NOX, CO, O3 i PM10 u Banjoj Luci u razdoblju 20052010. (Izvor: RHMZ, 2011)
Osim toga, rezultati o kvalitetu zraka u Banjoj Luci se zasnivaju na podacima iz samo jedne stanice koja se nalazi u prometnoj ulici i koja je okruena brojnim pojedinanim i zajednikim peima, pa stoga prikazani rezultati predstavljaju najgori scenarij i nisu reprezentativni za kvalitet zraka u itavoj Banjoj Luci. Prekoraenje graninih vrijednosti kvalitete zraka u gradskim podrujima (Mostar, Banja Luka i Sarajevo) Najvea emisija SO2 potie od sagorijevanja fosilnih goriva koja imaju visoku koncentraciju sumpora. Zbog toga to su mnogi gradovi u BiH smjeteni u dolinama, smog i zagaenost zraka su postali uobiajen problem za okoli u zimskom periodu kada emisije iz manjih i veih kotlovnica, saobraaja i industrije bivaju zarobljene u dolinama. Na sljedeim slikama prikazana je izloenost gradskog stanovnitva SO2 i NO2.
Slika 109: Izloenost gradskog stanovnitva SO2 u BiH (Izvor: FHMZ)

100% 90% % gradskog stanovnitva 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 26-32 g/m3 0-26 g/m3 2004. godina 29% 71%
Slika 110: Izloenost gradskog stanovnitva NO2 u BiH u 2004. godini (Izvor: FHMZ)
Slika 110 pokazuje da je od 100% stanovnitva u gradskim podrujima u 2004. godini (Sarajevo, Tuzla, Mostar i Banja Luka), oko 75% stanovnitva izloeno izmeu 0 i 26g/m NO2, a ostatak stanovnitva (oko 25%) je izloeno koncentraciji NO2 izmeu 26 i 32 g/m . S obzirom na to da je granina vrijednost NO2 300 g/m , stanovnitvo nije izloeno znaajnoj koncentraciji NO2. 178
3 3 3
3.6.2 Kiselost padavina

Zagaenost u obliku kiselina i spojeva koji tvore kiseline (poput sumpordioksida i azotnih oksida) mogu se taloiti na povrini zemlje iz atmosfere. Taj kiseli talog moe biti suh ili mokar. Mokro taloenje je poznato pod nazivom kisela padavina (kisela kia). Kisele padavine se mogu javiti bilo gdje, a u nekim podrujima kia moe sadravati 100 puta veu kiselost od kiselosti prirodnih padavina. Kiseli talog moe predstavljati ozbiljan regionalni problem, posebno u podrujima koja su smjetena niz vjetar od izvora emitiranja velikih koliina SO 2 i NOx (npr. postrojenja za sagorijevanje uglja, pei za topljenje i fabrike). Kiseli talog moe na razne naine tetno djelovati na ekologiju kopna i vodenih sistema. Iako kiseli talog moe neposredno otetiti lie drvea, najee tetno djeluje na drvee tako to mijenja hemijske i fizike karakteristike tla. U jezerima kiseli talog moe izazvati pomor ribe i drugih oblika vodenog ivota. Sektori za okoli unutar Federalnog hidrometeorolokog zavoda BiH u Sarajevu i Republikog hidrometeorolokog zavoda RS u Banjoj Luci redovno analiziraju kiselost padavina. Kisele padavine se javljaju tokom cijele godine, ali su ipak intenzivnije u zimskim mjesecima. Kako prikazuje Slika 111, postotak kiselih padavina u Sarajevu je u stalnom porastu od 1996. do 2006. godine, nakon ega dolazi do smanjenja kiselih padavina do 2009. godine, zatim ponovo dolazi do poveanja 2010. godine. Veliki postotak kiselih padavina moe se pripisati vjetrovima koji dolaze sa sjevera i sjeverozapada Sarajeva. Ta injenica je logina, jer se Kakanj i Zenica, gradovi koji proizvode veliku koliinu zagaenja, nalaze sjeverno i sjeverozapadno od Sarajeva. Pored lokalnih gradova, zagaivai koji uzrokuju kisele kie dolaze dijelom iz sjeverozapadne Evrope.
Stanica: Bjelave, Sarajevo 80 70 60 (% kiselih uzoraka) 50 40 30 20 10 0 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Slika 111: Uestalost pojava kiselih padavina u Sarajevu u razdoblju 1996-2010. (Izvor: FHMZ, 2011)
Slika 112 prikazuje uestalost pojave kiselih padavina u Banja Luci. U poreenju sa Sarajevom, Banja Luka ima znatno manji postotak kiselih padavina, meutim, upitno je da li su ti rezultati vjerodostojni, jer je ovaj postotak izuzetno nizak za gradsko podruje.
179
7 % uzoraka kiselih padavina 6 5 4 3 2 1 0 2005 2006 2007 2008 2009 2010
Slika 112: Uestalost pojava kiselih padavina u Banjoj Luci od 2005. do 2010. (Izvor: RHMZ, 2010)
3.6.3 Radioaktivnost atmosfere

Federalni hidrometeoroloki zavod svakodnevno mjeri apsorbirane doze jonizirajueg zraenja. Prema raspoloivim podacima kontinuiranih viegodinjih mjerenja i testnih mjerenja na podruju centralne BiH, apsorbirana doza jonizirajueg zraenja iznosi od 0.8 do 1.1 mSv/god. Izmjerene vrijednosti su ispod standardnih svjetskih normi (imajui na umu da prirodna radijacija Zemlje iznosi 1.2 mSv/ god, a da prirodna kozmika radijacija iznosi 0.3 mSv/ god tako da je ukupna prirodna radijacija 1.5 mSv/ god).
Slika 113: Godinja apsorbirana doza jonizirajueg zraenja za period 2004-2011. (Izvor: FHMZ, 2011)
180
3.6.4 Emisije prekursora ozona

BiH trenutno ima procjene samo za indikator CSI 002 emisije prekursora ozona za 1990. i 2004. godinu, stoga je vrlo teko izvesti zakljuke i pokazati prave trendove. Taj indikator ukazuje na podatke o antropogenoj emisiji prekursora ozona: azotni oksidi, ugljenmonoksid, metan i nemetanski isparljivi organski spojevi (eng. non-methane volatile organic compunds - NMVOC), od kojih je svaki mjeren prema potencijalu za formiranje ozona u troposferi. Rezultati za sve gore spomenute spojeve izraeni su kao ekvivalenti NMVOC (ketoni). Slika 114 prikazuje trend smanjenja emisija prekursora ozona u BiH do iznosa od 63% od 1990. do 2004. godine, te su emisije prikazane kao indeksirane do vrijednosti iz 1990. (1990 = 100). Do smanjenja je dolo zbog ratnog konflikta i vrlo sporog oporavka svih industrijskih postrojenja nakon toga.
250 200 ktona NMVOC ekv. 150 100 50 0 ktona NMVOC ekv. Indeks 100 80 60 40 20 0
1990 213 100
2004 134 63
Slika 114: Emisije prekursora u 1990. i 2004. godini (Izvor: Evropska agencija za okoli, 2005)
Slika 115 prikazuje emisije prekurosora za 1990. i 2004. godinu po razliitim sektorima. Primjetno je da je 1990. godine vie od pola emisija prekursora ozona potjecalo iz energetske industrije (uglavnom termoelektrana). Iako je 2004. dolo do smanjenja od 8%, glavni emiter prekursora ozona je i dalje energetska industrija. Vano je primijetiti da su se emisije iz transporta znaajno poveale, i to sa 24% u 1990. godini na 40% u 2004, to je u skladu s podacima iz poglavlja 2.4.6.1 koji pokazuju rast broja registriranih vozila, te s ranije spomenutim podacima o zagaenosti zraka u gradovima. Sve ovo ukazuje na potrebu da se posveti vea panja kontroli emisija iz motornih vozila, kvalitetu uvezenih auta i standardima kvaliteta goriva, jer znaajno utjeu na opu zagaenost zraka u BiH.
181
Indeks
Slika 115: Emisije prekursora ozona za 1990. i 2004. godinu po sektorima (Izvor: FMOIT, 2010)
3.6.5 Proizvodnja supstanci koje oteuju ozonski omota

Upotreba supstanci koje oteuju ozonski omota (SOOO), i to uglavnom hlorofluorougljenovodika (eng. chlorofluorocarbons - CFC) bila je rairena 1960-tih u friiderima, rashladnim ureajima, sprejevima, rastvaraima, pjenama i sl. zbog njihove hemijske stabilnosti. Dvadeset godina kasnije otkriveno je da se CFC spojevi zadravaju u atmosferi dugi niz godina, to dovodi do oteenja ozonskog omotaa i utjecaja na zdravlje ljudi i na okoli. Konvencija iz Bea (1985) i Montrealski protokol (1987) doneseni su kao meunarodni odgovor na tu prijetnju, a njihov glavni cilj je postepeno iskljuivanje CFC spojeva, halona, ugljentetrahlorida (eng. carbon tetrachloride - CTC) i metil hloroforma (eng. methl chromform - MCF) iz upotrebe. U meuvremenu je uvedena prva generacija zamjenskih hemikalija, tj. hidrohlorofluorougljenika (eng. hydrochlorofluorocarbons - HCFC), koji su mnogo manje pogubni od CFC spojeva. Meutim, primijeeno je da te hemikalije takoer spadaju u staklenike plinove (eng. greenhouse gas GHG), ime se oteenje ozona dovelo u vezu s klimatskim promjenama. Montrealskim protokolom su uvedene mjere za postepeno iskljuivanje iz upotrebe prve generacije zamjenskih hemikalija. Kao posljedica toga, na trite je ula druga generacija zamjenskih hemikalija poput hidrofluorougljenika (eng. hydrofluorocarbons - HFC) i perfluorougljenika (eng. perfluorocarbons - PFC). Iako su 100% nekodljivi za ozon, HFC-i i PFC-i su snani GHG-i i spadaju u kontrolirane supstance u skladu s Protokolom iz Kjota o klimatskim promjenama (1997). Druge alternativne supstance poput hidrougljenika (eng. hydrocarbon - HC), amonijaka i ugljendiokisda su razmatrani kao odgovarajue zamjene i ve su dugo u upotrebi, posebno u rashladnoj opremi. Nekodljivi su za okoli i klimu. Meutim, jo uvijek nisu adekvatni za sve primjene zbog toksinih i zapaljivih karakteristika. Vano je napomenuti da se potencijal oteenja ozona (ODP potencijal) (eng. ozone depleting potential - ODP) u BiH smanjio za preko 90% od 2002. do 2008. godine zbog provoenja Montrealskog protokola, te s obzirom da se u dravi ne proizvode SOOO-i.
182
300.0
250.0 ODP potencijal u tonama
200.0
150.0
100.0
50.0
0.0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 HCFC 2003 2004 2005 2006 2007 2008
CFC, CTC, MCF
Haloni
Metil bromid
Slika 116: Potronja SOOO-i u BiH u razdoblju 1995-2008. (ODP potencijal u tonama/godina) (Izvor: MVTEO BiH - Ozonska jedinica)

Praenje kvaliteta zraka u BiH vri se samo u odreenim gradovima i to prema razliitim metodama. Sve do 2007. godine nije bila dodijeljena odgovornost za mreu praenja kvaliteta zraka. Zbog toga, kao i zbog malog broja stanica za praenje u BiH, prikazani podaci o kvalitetu zraka ne predstavljaju stanje kvaliteta zraka u itavoj dravi. Podaci i pokazatelji koji nedostaju u oblasti monitoringa kvaliteta zraka su: CSI 001 Emisija zakiseljavajuih supstanci, CSI 003 - Emisija primarnih estica i sekundarnih prekursora estica, CSI 004 - Prekoraenje graninih vrijednosti parametara kvaliteta zraka u gradskim podrujima, CSI 005 - Izloenost ekosistema zakiseljavanju, eutrofikaciji i prizemnom ozonu, Teki metali (Cd, Pb, Zn), Toksini zagaivai zraka (npr. hlorirani isparljivi organski spojevi (VOC-i)), Trendovi i predvianja za podatke o kvalitetu zraka.
Zakljuci koji se mogu donijeti na osnovu parametara i praenja kvaliteta zraka u BiH su sljedei: Zbog specifinih klimatskih uvjeta i toplotnih inverzija, zagaenost zraka je znatno via u zimskim mjesecima u veini gradskih centara u BiH, posebno u gradovima koji su smjeteni u dolinama gdje zagaenje biva zarobljeno dui vremenski period; Zagaenost zraka u gradskim podrujima je uglavnom uzrokovana emisijama iz stacionarnih izvora zbog sagorijevanja goriva, te emisijama iz saobraaja i industrijskih procesa. Iako su se emisije iz industrijskih procesa smanjile nakon ratnog konflikta, emisije iz saobraaja su se poveale. Lo ulje i ugalj koji se koriste za grijanje su uglavnom loeg kvaliteta, to uzrokuje znatno zagaenje zraka; Koritenje rezultata praenja za planiranje kvaliteta zraka je nerazvijeno;
183
Ne izvjetava se o utjecajima zagaenosti zraka na zdravlje ljudi i na okoli; Iako parametri nekih zagaivaa poput dima i SO 2 moda ne prelaze granine vrijednosti, hemijski koktel zagaenog zraka obino ima vei tetan utjecaj na zdravlje ljudi i okolia, to se obino ne uzima u obzir prilikom izvjetavanja.
Dolo je do znaajnog napretka u praenju kvaliteta zraka, poput ugradnje stanica za on-line praenje, i redovnog izvjetavanja EIONET mrea unutar Evropske agencije za okoli. Meutim, da bi se dobilo kompletnije ope stanje kvaliteta zraka u BiH, potrebno je prikupiti i analizirati vie podataka iz razliitih stanica u dravi. Jedna je injenica itekako oigledna iz podataka o kvalitetu zraka: lo kvalitet energenata kao to su ugalj, lo ulje ili benzin, doprinosi loem kvalitetu zraka. Imperativ za BiH je da zapone s uvoenjem iih izvora energije, kao to je biomasa. Do sada se biomasa uglavnom izvozila, dok se za grijanje domova u BiH koriste ugalj i lo ulja loeg kvaliteta. Osim toga, u praksi treba pojaati kontrolu benzina, tehniki pregled auta i monitoring industrijskih emitera. Postoje preporuke da se uvedu termalne kogeneracije u gradovima kao to su Kakanj i Zenica, te da se ubrza saobraaj u Sarajevu. Ve je izraeno nekoliko okolinskih studija i studija izvodljivosti za izgradnju autoputa koji bi povezivao jedan kraj grada Sarajeva s drugim, ali ta ideja se mora i provesti, jer je veliki dio zagaenosti zraka u Sarajevu posljedica sporog odvijanja saobraaja.
3.7 KLIMATSKE PROMJENE

Globalno zagrijavanje ostavlja posljedice na regionalne klimatske obrasce i raspodjele klimatskih faktora, a samim time i na ljudske ekonomske i drutvene aktivnosti, te na politike odluke. Kao to je jasno istaknuto i objanjeno u etvrtom izvjetaju o procjeni Meuvladinog panela o promjeni klime (eng. International Panel on Climate Change IPCC), izdatom 2007. godine, po prvi put u historiji se dogaa da su ljudske aktivnosti odgovorne za klimatske promjene globalnih razmjera. U izvjetaju je, s visokim stepenom sigurnosti, ukazano na injenicu da je globalno poveanje temperature atmosfere uzrokovano poveanom emisijom antropogenih staklenikih plinova. Ti plinovi uglavnom obuhvataju ugljendiokside (CO2) koji se otputaju u atmosferu prilikom sagorijevanja fosilnih goriva, ali isto tako i metan (CH4), azotne okside (NOX) i ostale jake antropogene GHG-ove poput PFC-a i SF6. Kroz efekat staklenika, toplota od dnevnih sunevih radijacija na prirodan nain se skladiti i tako se odrava temperatura Zemlje na ugodnom nivou, kako bi mogao da opstane ivot na Zemlji. Ipak, jo od industrijske revolucije ljudi sve vie sagorijevaju fosilna goriva radi proizvodnje energije, to dovodi do poveanja efekta staklenika. Kada je rije o klimi i okoliu, krajem sedamdesetih i u osamdesetima se pokazalo da emisije halogenih supstanci poput hlorofluorougljenika, koji se proizvode za razne namjene, tetno djeluju na ozonski omota koji se obino nalazi na veim visinama u stratosferi, ime se stvara ozonska rupa i to uglavnom iznad Antarktika. U mnogobrojnim izvjetajima UNEP-a se navodi, i iroko je priznato, da ozonska rupa na razne naine bitno utjee na okoli pa i na klimu. Nakon odravanja Montrealskog protokola 1987. zabranjeni su proizvodnja i koritenje supstanci koje oteuju ozon (SOOO-i), to je do sada rezultiralo blagim trendom stabilizacije ozonske rupe.
184
Slika 117: Trendovi u broju ljetnih dana (>25 C) i pojava hladnih i toplotnih talasa (Izvor: Evropski program procjene klime, 2010)
Prosjena globalna temperatura povrine Zemlje poveala se u 20. stoljeu za 0,6C. Ta se promjena ini beznaajnom, ali za posljedicu ima znaajne poremeaje u regionalnim i lokalnim klimatskih uzorcima. Neke regije postaju toplije i suhlje, dok druge regije postaju vlanije. Ostale posljedice obuhvataju rast vodostaja mora i topljenje polarne ledene kape i gleera, ime se smanjuje koliina slatkih voda na Zemlji. Pored toga, alarmantan je broj i intenzitet ekstremnih vremenskih pojava kao to su ekstremne sue, jake poplave, uragani s razarajuim vjetrovima i kine bujice, to sve doprinosi poveanju irokog dijapazona znaajnih ekonomskih, drutvenih i politikih utjecaja na lokalnom, regionalnom i meunarodnom nivou (Meuvladin panel o promjeni klime, 2007). Na nivou Evrope, mjerenja ukazuju na trend prosjenog porasta broja toplih dana u periodu izmeu 1976. i 2000. godine. Osim toga, povean trend trajanja toplotnih valova primijeen je u Evropi izmeu 1976. i 1999. godine.
3.7.1 Zapaanja klimatskih promjena u BiH

Klimatski podaci za BiH, koji su predstavljeni u Prvom nacionalnom izvjetaju o klimatskim promjenama u BiH, ukazuju na promjene uoene oko Mediteranskog mora i na Balkanu. ak i ako se predvianja moraju jo doraditi, to e se i uiniti za potrebe Drugog izvjetaja u skladu sa UNFCC-om, ipak se mogu predvidjeti neki opi trendovi (Meuvladin panel o promjeni klime, 2007). Prognozirane regionalne promjene su u skladu s globalnim scenarijem od 2C poveanja (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama, Banja Luka, 2009). Prema tom klimatskom modelu, BiH e i dalje pogaati globalno zagrijavanje s prosjenim poveanjem od 0,7C do 1,6C po 1C globalnog poveanja. Isti model prognozira da e se obim padavina u regiji smanjiti, posebno u ljetnom periodu, to e dovesti do poveanih sua. Prognoze prostornih varijacija za temperature i padavine ukazuju na znaajne varijacije zbog topografskih i mikroklimatskih uvjeta u BiH. Stoga, opi trend u BiH pokazuje prosjean porast temperature i prosjeno smanjenje obima padavina, to za posljedicu ima suhlja ljeta i smanjen obim snjenih padavina u zimskom periodu.
3.7.2 Trendovi padavina

Smanjenje obima padavina vie pogaa podruja koja su blie Jadranu, i to posebno u ljetnim mjesecima (Slika 118). Prema istom izvoru, u Mostaru su ljeta bila suhlja u periodu izmeu 1982. i 2007. nego izmeu 1956. i 1981, dok u Sarajevu u istom periodu nisu primijeene znaajne razlike.
185
Slika 118: Prostorna raspodjela godinjeg poveanja/smanjenja obima kie u posljednjoj deceniji (1999-2008) u poreenju s referentnim periodom izmeu 1961. i 1990. (Izvor: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama, 2009)
3.7.3 Temperaturni trendovi

Pokazalo se da se prosjena temperatura u BiH u prosjeku poveala za oko 0,6C u posljednjih stotinu godina, to je u skladu s evropskim trendom (Majstorovi, 2008). Redovno mjerenje temperatura u Sarajevu i Banjoj Luci potvruju spomenuti trend porasta prosjene godinje temperature. Prosjene temperature u oba grada postepeno se poveavaju u posljednjih stotinu godina. Slika 119 i Slika 120 prikazuju trendove zagrijavanja od 0,85C u Sarajevu i od 2,3C u Banjoj Luci.
12 11 10 9 8 7
y = 0.0085x + 9.1059
1973
1978
1888
1893
1898
1903
1908
1913
1918
1923
1928
1933
1938
1943
1948
1953
1958
1963
1968
1983
1988
1993
1998
2003
Slika 119: Prosjena godinja temperatura u Sarajevu od 1888. do 2008. godine izraena u C (Izvor: FHMZ)
Prema prikazanim podacima (Slika 119), prosjena godinja temperatura u Sarajevu u posljednjih stotinu godina pokazuje trend porasta od 0,85C. Analiza cjelokupnog perioda mjerenja u Sarajevu (123 godine) ukazuje na to da je prosjena godinja temperature zraka u Sarajevu iznosila 9,0C od 1888. do 1897. godine, a od 2001. do 2010. godine 10,4C, to je poveanje od 1,4C.
186
2008
Slika 120: Prosjena godinja temperatura u Banjoj Luci u periodu 1950-2010. izraena u C (Izvor: RHMZ)
Podaci o temperaturi zraka u Banjoj Luci prikupljaju se od 1892. godine, ali prva kontinuirana serija podataka za period od 10 godina odnosi se na period izmeu 1900. i 1909. godine s prosjenom godinjom temperaturom od 10,7 C. Kao to prikazuje Slika 120, od 1950. do 2010. godine prosjena godinja temperatura se poveala za 2,3 C u promatranom periodu, to znai da se do sredine 21. stoljea, ako se nastavi postojei trend, moe oekivati da prosjena godinja temperatura u Banjoj Luci dosegne 13 C. U prvoj deceniji promatranog perioda, od 1950. do 1959. godine, prosjena godinja temperatura je iznosila 10,8 C, dok je u posljednjoj deceniji, od 2001. do 2010. godine, prosjena godinja temperatura iznosila 12,0 C, to predstavlja poveanje od 1,2 C. Podaci su redovno prikupljani od 1950. do 1991. godine, ali prikupljanje podataka od 1992. do 1997. godine nije bilo redovno, pa se pribjeglo koritenju priblinih vrijednosti. Od 1998. godine podaci se ponovo prikupljaju u kontinuitetu. Stoga, primjetan je oigledan trend porasta temperature zraka i u Sarajevu i u Banjoj Luci, s tim da se poveavanje u Banjoj Luci odvija malo bre. Postoje i drugi raspoloivi podaci koji potvruju trend zagrijavanja u Sarajevu, a koji se zasnivaju na brojanju broja dana s temperaturama ispod granica od 5, 10 i 15 C i broja dana s temperaturama iznad granica od 5, 10 i 15 C (Slika 121 i Slika 122).
o o o o o o o o
200 Prvi dan u godini 134.7 150 99.8 100 64.5 50 0 5 2001-2010
o
142.9
108.6
71.3
10 1961-1990
15
Slika 121: Temperaturni pragovi ispod 5, 10 i 15 C, poreenje perioda 1961-1990. s periodom 2001-2010. (Izvor: FHMZ)
187
400 325.6 350 Zadnji dan u godini 300 250 200 150 100 50 0 5 10 2001-2010
o
320.9
293.8
290.6
257.1
257.3
15 1961-1990
Slika 122: Temperaturni pragovi iznad 5, 10 i 15 C, poreenje perioda 1961-1990. s periodom 2001-2010. (Izvor: FHMZ)
Prikazani podaci potvruju opi trend zagrijavanja u BiH, uz smanjenje broja hladnih dana (krai hladni period) i poveanje broj toplih dana u godini. Taj trend zagrijavanja uzrokuje dui period rasta. Duina sezone rasta je jo jedan pokazatelj trenda zagrijavanja, zbog ega proljee poinje ranije, a zima kasnije. Prekoraenje temperaturnih granica (Slika 121 i Slika 122) pokazuje da se duljina sezone rasta u BiH poveala u periodu od 2001. do 2010. godine u odnosu na period od 1961. do 1990, kako prikazuje Slika 123.
400 Uzastopni dani u godini 350 300 250 194 200 150 100 50 0 5 2001-2010 10 1961-1990 15 122.4 261.1
249.7 182.1 114.4
Slika 123: Prosjena duina vegetacijskog perioda za 5, 10 i 15 C, poreenje perioda 1961-1990. s periodom 2001-2010. (Izvor: FHMZ)
Podaci o pokazateljima agrarne fenologije (vremenski ciklus poljoprivrednih usjeva - CLIM 031), koje koristi Evropska agencija za okoli (EEA), nisu raspoloivi za BiH. Taj pokazatelj nije bitan samo radi prikazivanja klimatskih promjena, ve moe doprinijeti boljem prilagoavanju poljoprivrednih praksi klimatskim promjenama. Prikazani podaci (Slika 123) pokazuju da se sijanje u prosjeku moe obaviti ranije, kao i etva. Ako sezona traje due, onda se mogu proizvesti dodatni usjevi, to znaajno utjee
188
na poljoprivrednu proizvodnju. Slika 123 je samo indikacija, jer podaci o moguoj promjeni datuma sijanja i etve usjeva nisu raspoloivi.
3.7.4 Emisije staklenikih plinova

Zbog relativno niske ukupne proizvodnje i potronje energije, kao i niske proizvodnje i potronje energije po stanovniku, BiH je i dalje mali emiter GHG-a, s ukupno 24,14 Mt ekvivalenta CO2 u 2005. godini. Uzimajui u obzir ukupnu prikazanu emisiju (Tabela 41) i procijenjeni broj stanovnika od 3,84 miliona, kao i proraun iz GAINS modela (Greenhouse Gas-Air pollution Interactions and Synergies),
37
emisija po glavi stanovnika u BiH za 2005. godinu iznosi 6,36 tona ekvivalenta CO 2 (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). Prognoze pokazuju da e ubudue doi do blagog poveanja sve do 2030, kao to prikazuje i Tabela 41.
Tabela 41: Prognoza emisija staklenikih plinova u BiH (Izvor: UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011)
Godina Ukupnol GHG-i (Mt ekv. CO2) CO2 (Mt) CH4 (Mt) 2005. 24,14 19,51 0,11 2010. 25,24 20,32 0,12 2015. 25,75 21,14 0,10 2020. 26,87 22,00 0,11 2025. 28,32 23,51 0,11 2030. 31,27 26,41 0,10
Zapravo, ak i ako se oekuje blagi trend porasta, antropogene emisije GHG-a u BiH smanjile su se u 2004. godini u odnosu na predratne nivoe, kao to prikazuje Slika 124. Manja emisija staklenikih plinova je posljedica smanjene industrijske aktivnosti, i to prije svega u energetskom sektoru u kojem je proizvodnja struje, zasnovana na uglju, smanjena u poreenju s predratnim nivoima. Zbog neraspoloivosti podataka o emisijama staklenikih plinova (podaci samo za 1990. i 2004) nije prikazan trend na godinjoj osnovi, ali jasno je da su se emisije GHG-a smanjile zbog razaranja industrije u ratu, te zbog sporog napretka nakon rata (Slika 124). Kao to je ranije naznaeno, sadanje emisije GHG-a od oko 25 Mt ekvivalenta CO2 su vie nego u 2004, ali su ipak nie u odnosu na predratne nivoe (oko 30 Mt ekvivalenta CO2).
120 100 80 35 30 25 20 Milion tona ekvivalenta CO2
Indeks
60 15 40 20 0 1990. god. 100 31 2004. god. 57 18 10 5 0
Indeks Milion tona ekvivalenta CO2
Slika 124: Antropogene emisije u BiH (Izvor: FHMZ)
37
prev. Interakcije i sinergije staklenikih plinova i zagaenja zraka.
189
Emisije staklenikih plinova u BiH su veim dijelom posljedica proizvodnje struje, neindustrijske proizvodnje energije i transporta, no ini se da su se emisije stabilizirale od 2000. godine, kao to se moe vidjeti iz sljedee tabele (Tabela 42).
Tabela 42: Ralanjivanje emisije staklenikih plinova, ukljuujui energetski sektor u BiH (Izvor: UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011)
1.000 tona ekvivalenta CO2 Sektor Ukupno Proizvodnja struje Transformacija energije Neindustrijska proizvodnja energije industrija i poljoprivreda Vaenje uglja Transport Drugi mobilni izvori 715 549 1.283 267 482 55 745 125 781 505 1.301 245 231 53 743 127 782 521 1.319 238 188 48 742 124 562 550 1.338 240 228 61 740 135 636 577 1.357 262 477 54 738 144 841 561 1.376 253 562 60 737 141 1.401 239 1.419 240 1.495 259 1.305 270 1.389 282 1.597 278 2000. FBiH 8.469 4.058 196 RS 4.705 2.760 299 2001. FBiH 9.154 4.686 217 RS 4.405 2.805 206 2002. FBiH 9.701 5.136 210 RS 4.194 2.600 233 2003. FBiH 9.043 4.831 217 RS 4.773 3.159 180 2004. FBiH 9.795 5.178 396 RS 4.750 2.791 264 2005. FBiH 10.135 4.979 528 RS 4.95 7 3.022 157
Ralanjeni podaci o emisiji staklenikih plinova u BiH ukazuju na to da je glavni izvor emisije GHG-a proizvodnja elektrine energije iji je trend stabilan od 2000. do 2007. godine. Elektrina energija se veim dijelom proizvodi sagorijevanjem uglja u termoelektranama u kojima je, po koliini osloboene energije, upravo sagorijevanje uglja najjai emiter staklenikih plinova. U 2004. godini su ukupne emisije GHG-a iz energetskog sektora u BiH iznosile 14 Mt ekvivalenata CO 2, to predstavlja glavninu (skoro 80%) od ukupno 18Mt ekvivalenata CO2 koliko je emitirano u BiH u 2004. Preostali dio emisija GHG-a dolazi iz transporta, industrije, poljoprivrede, vaenja uglja i sl.
3.7.5 Utjecaj klimatskih promjena na ekosisteme

Klimatske promjene utjeu na razne ekosisteme u dravi koji obuhvataju crnogorine planinske ume, kontinentalne ume i mediteranske ekosisteme koji se dovode u vezu s potklimatskim uvjetima. Ekosisteme odlikuju dobro izbalansirane i posebne interakcije biljnih i ivotinjskih zajednica, tla i klime. Bioloka raznolikost ekosistema je rezultat miliona godina evolucije kroz koju su vrste u velikoj mjeri postale zavisne jedna od druge, kao i od lokalnih klimatskih uvjeta poput temperature i padavina. S druge strane, bogata bioloka raznolikost dijelom odrava klimu stabilnom (Konvencija o biolokoj raznolikosti, 2007) tako to doprinosi regulaciji vodenog i karbonskog ciklusa. Sve vie i vie se prepoznaju dobrobiti kojima bioloka raznolikost i ekosistemi pridonose ovjeanstvu, a koje bi trebalo ekonomski valorizirati (Meuvladin panel o promjeni klime 2007, Evropska komisija 2011, Milenijska procjena ekosistema 2005, Mesbah 2009), kao i da klimatske promjene uvelike utjeu na njihovu
190
stabilnost (Meuvladin panel o promjeni klime 2007, Milenijska procjena ekosistema 2005, USEPA 2011). Pokazalo se da klimatske promjene predstavljaju ozbiljnu prijetnju biolokoj raznolikosti biljaka u Evropi (Thuiller et al., 2004). Neke vrste su osjetljivije na promjene, a neke su ve ugroene, to se posebno odnosi na endemske vrste koje mogu postati ugroene kao posljedica klimatskih promjena. Naprimjer, neke biljne i ivotinjske vrste mogu biti prisiljene da se sele na vee visine u potrazi za istim uvjetima, u smislu temperature i vlanosti. Neke biljne vrste mogu izmjestiti potomke na druge lokacije, tako to e vjetar ili ptice prenijeti njihove sitne sjemenke na udaljena mjesta, ali druge vrste, ukljuujui mnoge biljke, ne mogu se nuno preseliti na nova stanita, a posebno ne na vee visine. U Izvjetaju Organizacije za hranu i poljoprivredu (FAO) za 2010. godinu o umama i klimatskim promjenama, koji obuhvata poglavlje o BiH, zabiljeeno je sljedee: Ako uzmemo u obzir prognoze o promjenama temperature, onda e najvei pritisak pretrpjeti hrastove ume i to podjednako hrast plutnjak i lunjak. U BiH ume hrasta kitnjaka spadaju u ume koje se nalaze se na najniim takama s visinskim rasponom od 280 do 860 m.n.v. (optimalna visina je 580 m.n.v., to je dosta niska taka). Migracija hrasta kitnjaka i lunjaka nije mogua zbog krupnog sjemena. Osim toga, svaki porast temperature prati poveana sua, zbog ega se umski otpad sporije razgrauje. Ako se smanji godinja koliina kia, moe doi do smanjenja rezervi povrinskih voda kao i toka podzemnih voda. Pristup vodi se moe smanjiti, to moe negativno utjecati na ekonomske, kao i drutvene aktivnosti. Promjene temperature i obrasca padavina utjeu na umarstvo i poljoprivredu. Klimatske promjene najvie neposredno pogaaju poljoprivredu i umarstvo, jer njihova proizvodnja sutinski zavisi od klime, i to uglavnom od padavina i raspona temperatura. Kao to je ranije naznaeno, ini se da se sezona rasta produava u BiH. Dua sezona rasta moe utjecati na bioloku raznolikost razliitih ekosistema. Obim utjecaja due sezone rasta varira u zavisnosti od ekosistema i vrsta. Neke vrste e se prilagoditi i uspjeti, dok e druge snositi posljedice ako ne budu mogle migrirati. Nedostupnost vode e direktno utjecati na proizvodnju elektrine energije u hidroelektranama. Nestaica vode bi dodatno opteretila donositelje odluka na lokalnom i regionalnom nivou u smislu naina na koji e se postaviti prioriteti u vezi s pristupom vodi u situaciji kada se odluke moraju donijeti za poljoprivredni, energetski i industrijski sektor, te domainstva. Pristup vodi neposredno ili posredno utjee na vei dio privrednog sektora, kao to je i ranije objanjeno, ali privredu naroito pogaaju ekstremne vremenske prilike poput ekstremnih sua i poplava, koje bi u skorijoj budunosti mogle postati uestalije. Turistika industrija bi isto tako mogla biti pogoena smanjenjem snjenog pokrivaa za zimske sportove u skijakim centrima. Slika 125 i Slika 126 prikazuju broj dana u godini u Sarajevu sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie. Iz slika se, za period od 1951. do 2010. godine, jasno vidi trend smanjenja broja dana u godini s vie od 10 cm snjenog pokrivaa. To smanjenje je u veoj mjeri naglaeno na slici (Slika 126) na kojoj je dat broj dana u godini s vie od 10 cm snijega po sezoni (jesen, zima i proljee). Oba dijagrama potvruju trend zagrijavanja, poto je broj dana s vie od 10 cm snijega bitan pokazatelj temperature. Smanjenje broja dana (od 10 do 13 dana manje) sa snjenim pokrivaem je jo jedan pokazatelj da je temperatura zraka u Sarajevu u porastu u posljednjih 60 godina. Pored toga, zbog manjeg snjenog pokrivaa na planinama, smanjena je koliina uskladitene vode koja se topi i u proljee i ljeto isputa u rijene slivove, te puni rezerve podzemnih voda.
191
80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = -0.105x + 32.103
1969
1999
1951
1954
1957
1960
1963
1966
1972
1975
1978
1981
1984
1987
1990
1993
1996
2002
2005 05/06
Slika 125: Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Sarajevu u periodu 1951-2010. (Izvor: FHMZ)
80 70 60 50 40 30 20 10 0 y = -0.1296x + 33.054
02/03
51/52
54/55
57/58
60/61
63/64
66/67
69/70
72/73
75/76
78/79
81/82
84/85
87/88
90/91
93/94
96/97
99/00
Slika 126: Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Sarajevu u periodu 1951/1952-2010/2011. (Izvor: FHMZ)
Slika 127 prikazuje broj dana sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Banja Luci. Iz slike se vidi se da je pojava ove koliine snjenog pokrivaa vrlo neravnomjerna, promjenjiva i neizvjesna.
192
08/09
2008
80 70 60 50 40 30 20 10 0 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 y = -0.236x + 22.781
Slika 127: Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem od 10 cm i vie u Banja Luci u periodu 1983 2011. (Izvor: RHMZ)
3.7.6 Mjere ublaavanja i adaptacije na klimatske promjene

U etvrtom izvjetaju IPCC-a o procjenama preporuuje se svim interesnim stranama, tj. vladama, industriji i potroaima da nau nain da smanje emisiju staklenikih plinova ili da ublae sadanji trend klimatskih promjena i da se prilagode predstojeim promjena koje se odigravaju. U interesu svake drave je da se to bolje pripremi za adaptaciju na neposredne i posredne posljedice klimatskih promjena. BiH je uvrtena u regionalni akcijski plan za Klimatske promjene u Jugoistonoj Evropi, ime je napravljena vana prekretnica. Takav akcijski plan je itekako potreban na nivou drave, posebno u kontekstu kompleksne, fragmentirane i birokratske strukture Vlade u kojoj dravne institucije nisu jednako opremljene za adaptaciju na promjene. Scenariji klimatskih promjena pruaju vane elemente informacija koji mogu biti vodilja donositeljima odluka pri odreivanju dugoronih dravnih strategija. Mjere ublaavanja i adaptacije na klimatske promjene u BiH obuhvataju: ouvanje i utedu vode, utedu energije i rairenije koritenje obnovljivih izvora energije, odrive prakse u umarstvu i poljoprivredi. Uteda vode Znaajna koliina vode u BiH se gubi u sistemu vodosnabdijevanja (Agencija za statistiku BiH, Okoli i energija 2011). Veina otpadnih voda u gradskim podrujima se ne proiava, ve se direktno isputa u rijeke i zagauje vode koje bi se u suprotnom mogle dovesti do drugih korisnika (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). S veom nestaicom vode, rast e potranja, posebno u situaciji kada voda za poljoprivredu uglavnom potie od padavina, koje se, kako je ranije prikazano, smanjuju iz godine u godinu u nekim regijama. Alternativni pristupi, poput navodnjavanja, razvit e se radi osiguranja vode za proizvodnju hrane. Nestaica vode diktirat e veu efikasnost u koritenju vode i smanjenju otpadnih voda. Planinski umski ekosistemi imaju vanu ulogu u ouvanju vode u BiH i treba ih odravati kao vane rezervoare prirodne vode (Organizacija za hranu i poljoprivredu, 2010). Poboljanje energetske efikasnosti i razvijanje obnovljivih izvora energije
193
Poboljanje energetske efikasnosti omoguava smanjenje utroka energije i emisije GHG-a po stanovniku. Primjeri energetske efikasnosti ukljuuju bolju izolaciju u zgradama, ali isto tako i kogeneraciju, tj. istovremenu proizvodnju elektrine i toplotne energije za kotlovnice. Razvijanjem obnovljivih izvora energije smanjuje se ovisnost o fosilnim gorivima, kao i emisije GHG-a. Hidroenergija je u BiH dobro razvijena, s proizvodnjom elektrine energije od 40% od ukupne proizvodnje energije, ili 7183 GWh na godinjem nivou. Jo uvijek postoji dobar potencijal za dalji razvoj, posebno iz malih hidroelektrana, ali opasnost za bioloku raznolikost je znaajna. Koritenje energije vjetra je u BiH i dalje marginalno, s izuzetkom plana za izgradnju vjetroelektrana u Podveleju i Livanjskom polju. Geotermalna energija s identificiranim termalnim izvorima s temperaturama od 20 do 100 stepeni ima znaajan potencijal, koji nije razvijen. Neke procjene potencijala solarne energije ukazuju na proizvodni kapacitet u iznosu od 33 GWh elektrine energije, dok postojei nivo biomase odgovara iznosu od 4.200 GWh (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN-a o klimatskim promjenama, 2009). Adaptacija i mjere ublaavanja u poljoprivredi i umarstvu Da bi se adaptiralo na promjene, moraju se izmijeniti poljoprivredne prakse. Neki faktori, poput dulje sezone rasta, mogli bi pozitivno utjecati na poljoprivredu, meutim, s obzirom da drugi bitni faktori, poput dostupnosti vode i kvaliteta zemljita, nisu ogranieni, oekuje se da bi klimatske promjene mogle imati negativan utjecaj na poljoprivrednu proizvodnju. Proizvodnja usjeva u BiH trenutno, radi odravanja potrebne vlanosti tla, uglavnom zavisi od padavina. Potrebno je razviti praksu navodnjavanja i osigurati dostupnost rezervoarima s vodom (trenutno se manje od 2% obradivog zemljita navodnjava). Druga mogunost je da se promijene sorte usjeva i da se uvedu zimski usjevi ili drugi viegodinji usjevi, jer je pokrivenost tla kljuna za ouvanje vode. Pored toga, to su bolje za okoli i sigurnije za zdravlje ljudi, organske poljoprivredne prakse openito omoguavaju vei otpor klimatskim promjenama. Organskom poljoprivredom se dugorono odrava plodnost i vlanost tla, spreavaju se erozije i poplave, te se odrava bioloka raznolikost kao i raznovrsnost usjeva. Organska poljoprivreda pospjeuje energetsku efikasnost i smanjuje emisije GHG-a, i upravo iz tih razloga se sve vie i vie preporuuje razvijenim i zemljama u razvoju. Tradicionalne poljoprivredne prakse u BiH treba kombinirati s modernim naunim saznanjima i tehnologijama, s ciljem da se ostvari integrirana i odriva poljoprivreda. Veliki dio BiH je pokriven umama, koje su veoma znaajne za lokalne klimatske uvjete, vodeni ciklus, apsorpciju staklenikih plinova i otputanje kisika, ublaavanje temperaturnih promjena i odravanje vlanosti tla (Organizacija za hranu i poljoprivredu, 2010). Stoga je za BiH kljuno da odri sadanji umski pokriva, pa ak i da ga eventualno povea. Uz odrivo upravljanje umama ti ciljevi bi se mogli ostvariti; privredne djelatnosti bile bi snabdijevane drvnim i nedrvnim proizvodima, dok bi turistiki sektor mogao ponuditi rekreativne aktivnosti (Meuvladin panel o promjeni klime 2007, Evropska komisija 2011, Milenijska procjena ekosistema 2005, Mesbah 2009).
3.7.7 Meunarodni pravni okvir za klimatske promjene iz perspektive BiH

BiH je 2000. godine ratificirala Okvirnu konvenciju UN-a o klimatskim promjenama i 2007. Protokol iz Kyota. BiH se ubraja meu drave koje nisu lanice Aneksa 1 Konvencije. Za drave koje nisu lanice Aneksa 1 ne postoje restrikcije za emisije GHG-a, jer se smatra da nisu veliki emiteri po stanovniku. Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS je kontakt taka za Konvenciju u ime BiH. U skladu s UNFCCC-om, BiH, kao zemlja koja nije lanica Aneksa 1, ima pravo na transfer brojnih
194
finansijskih mehanizama, znanja i tehnologije. BiH je 2009. godine izradila Prvi nacionalni izvjetaj u skladu s Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama. U toku je izrada Drugog nacionalnog izvjetaja uz podrku UNDP-a. Mehanizam istog razvoja (CDM ) prema Kyoto protokolu Konvencije o klimatskim promjenama, omoguava sufinansiranje odreenih projekata u BiH putem trgovine ugljem, nakon to je u BiH dovren proces imenovanja (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011) Ovlatenog tijela DNA (Designated National Authority), tako to je odran prvi sastanak Izvrnog odbora DNA (29. septembar 2011, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa). Ti projekti obuhvataju energetsku efikasnost, koritenje obnovljive energije ili projekte koji se odnose na odrivu poljoprivredu ili odrivo upravljanje umama. U toku je izrada tri projekta u vezi sa smanjenjem NO 2 (industrija koksa), CH4 (rudarstvo), SF6 (termoelektrane) i CO2 (male hidroelektrane) (Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom konvencijom UN o klimatskim promjenama, 2009). Izvrni odbor DNA je na sastanku ukazao na to da BiH i ostali projekti mogu imati koristi od Mehanizma istog razvoja putem: Daljnjeg razvoj trita za energetsku efikasnost i izvora obnovljive energije; Pristupa modernim tehnologijama; Privlaenja direktnih stranih investicija kroz niz projekata koji su nekodljivi za okoli svih interesnih strana; Osiguranja razvoja infrastrukture, poveanja BDP-a i zaposlenosti; Poboljanja kvaliteta zraka i okolia i nuenja raznovrsnih izvora energije da bi se smanjila ovisnost o nabavkama fosilnih goriva. Kroz razvoj potencijalnih projekata u sklopu Mehanizma istog razvoja i prezentiranjem tih projekata interesnim stranama, BiH je takoer u mogunosti da smanji emisije staklenikih plinova (GHG-a) na globalnom nivou, te da sa zapoinjanjem tih aktivnosti ispuni jedan od prioriteta Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju u koje spada provoenje Kyoto protokola. Neki od potencijala za smanjenje emisija GHG-a u BiH su: Poveanje energetske efikasnosti, jer BiH ima vei energetski intenzitet od susjednih zemalja, Koritenje biomase, godinja sjea oko 5 miliona m, Dobijanje energije gasifikacijom otpada (npr. iz deponije u Sarajevu), Koritenje energije vjetra, Koritenje energije termalnih voda.
38

Nedvosmisleno je prikazano da su globalne klimatske promjene uzrokovane antropogenim emisijama staklenikih plinova. Iako BiH nije glavni emiter GHG-a, svejedno mora pronai naine da doprinese i ublai emisije i da se adaptira na sadanje klimatske promjene i njihove posljedice. Srednjorone i dugorone dravne strategije moraju obuhvatiti mjere ublaavanja i adaptacije u kljunim sektorima, ukljuujui poljoprivredu, umarstvo, industriju, transport i energiju. U postojee strateke dokumente, poput Nacionalnog akcijskog plana za zatitu okolia ili predstojee Energetske strategije, moraju se kao element uvrstiti i klimatske promjene. BiH mora u potpunosti iskoristiti razne mogunosti koje su joj pruene u skladu sa meunarodnim mehanizmima poput onih koji su utvreni Kyoto protokolom UNFCCC. Te mogunosti ukljuuju strane
38
CDM - Clean Development Mechanism.
195
investicije i transfere tehnologija u oblasti obnovljivih izvora, energetske efikasnosti, poljoprivrede, umarstva i ouvanja bioloke raznolikosti. Klimatske promjene predstavljaju prijetnju lokalnoj privredi, to vai i za BiH, ali takoer pruaju izvrsnu priliku da se ubrza tranzicija prema odrivoj ekonomiji (Izvjetaj o zelenoj ekonomiji, UNEP 2011), ime se poveava upotreba obnovljive energije, a smanjuje zagaenje, ukljuujui emisiju staklenikih plinova. Prikupljanje i analiza podataka u BiH mora se dalje razvijati, posebno u oblasti klimatskih promjena. Osim podataka koji su predstavljeni u ovom izvjetaju, mnogi podaci jo uvijek nedostaju, zbog slabog prikupljanja i obrade podataka o okoliu. Za pojedine indikatore klimatskih promjena u BiH podaci nedostaju djelomino ili potpunosti. Jedan problem predstavlja injenica da se neki podaci ne mjere i ne prikupljaju, a drugi problem je to se odreeni podaci adekvatno ne obrauju, distribuiraju, niti objavljuju. Indikatori klimatskih promjena u BiH za koje podaci potpuno ili djelomino nedostaju su: Temperatura voda (CLIM 019), Zadravanje vode (CLIM 029), Potreba za vodom (CLIM 033), Vrijeme javljanja ciklusa poljoprivrednih usjeva (agrarna fenologija) (CLIM 031), Odnos izmeu vrsta i ekosistema (CLIM 026), Erozija tla uzrokovana vodom (CLIM 028), Vodotok rijeka (CLIM 016), Plavljenje rijeka (CLIM 017), Smanjenje vodotoka rijeka zbog sua (CLIM 018), Fenologija biljaka (CLIM 023), Normalizacija pokazatelja gubitaka uzrokovanih plavljenjem rijeka (CLIM 040), Vruine i zdravlje (CLIM 036), Sezona rasta poljoprivrednih usjeva (CLIM 030), Bioloka raznovrsnost slatkih voda i kvalitet vode (CLIM 021), Rast uma (CLIM 034), Opasnost od umskih poara (CLIM 035), Raspodjela biljnih vrsta (CLIM 022), Raspodjela ivotinjskih vrsta (CLIM 024), Direktni gubici zbog katastrofa uzrokovanih vremenskim prilikama (CLIM 039), Promjenjivost prinosa usjeva (CLIM 032), Fenologija ivotinja (CLIM 025), Poljoprivreda i umarstvo (CLIM 042).
Pokazatelji koji su bitni za okoli i dalje su vezani za mnoge druge okolinske pokazatelje. S ciljem da se adekvatno prikupljaju podaci o klimatskim promjenama, dosta je vana koordinacija izmeu relevantnih agencija poput hidrometeorolokih zavoda, umarskih i poljoprivrednih zavoda, te institucija koje vre monitoring kvaliteta vode i zraka. Ova mjerenja bi trebalo da prikupljaju i obrauju relevantne agencije. Imajui u vidu da je vlast u BiH vrlo fragmentirana, pragmatian pristup bi bio da se ojaaju kapaciteti postojeih agencija za prikupljanje, potvrivanje i objedinjavanje podataka o okolinskim pokazateljima i klimatskim promjenama.
196
Prioritet treba da budu okolinski pokazatelji koji spadaju u pokazatelje iz kljune grupe (CSI) koji su navedeni u ovom izvjetaju. Vana je inicijativa za poveanje svijesti politike i javnosti o tim pokazateljima. Ovaj izvjetaj o stanju okolia u BiH bit e vaan alat za postizanje tog cilja. Pored toga, univerziteti i fakulteti koji im pripadaju su u poziciji da u nekim sluajevima izrade i/ili prikupe podatke za odreen broj tih pokazatelja. Ti podaci su obino dio naunih publikacija, ali takoer bi se mogli sistematski dostavljati relevantnim entitetskim agencijama za statistiku ili relevantnoj agenciji. Prema definiciji, nauka o okoliu je multidisciplinarna nauka. Potrebni podaci moraju doi iz razliitih izvora, koji se odnose na razliita ministarstva i razliite agencije. Raznovrsnost izvora informacija jo jednom podcrtava nunost koordinacije unutar entiteta ali i izmeu njih kako bi se dobili podaci na nivou drave. Neki podaci o okoliu imaju izraen drutveni ili ekonomski karakter, kao to su podaci o javnom mnijenju ili trendovima trita. Ti podaci se obino dobijaju anketama i istraivanjem. Javne i privatne agencije ili mediji mogu vriti te ankete i istraivanja. Neki podaci se takoer mogu dobiti iz privatnog sektora. Relevantni podaci koji potjeu iz privatnih kompanija direktno se prezentiraju javnosti putem medija ili se dostavljaju javnim institucijama koje potom objavljuju podatke kako bi bili dostupni javnosti. BiH je lanica UNECE-ove Aarhus konvencije, a izvjetaj o implementaciji spomenute Konvencije izradila je 2010. godine (Aarhus konvencija). U fokusu Konvencije, koja je 1998. odrana u Aarhusu u Danskoj, je pristup informacijama, sudjelovanje javnosti u procesu donoenja odluka i pristup pravdi kada je rije o pitanjima okolia. Slino Zakonu o slobodnom pristupu informacijama, u kojem se openito spominju javne informacije, u skladu s tom konvencijom javnost ima pravo da za svoje dobro trai informacije koje su bitne za okoli. Nakon provoenja jednog EU/CARD projekta 2007. godine, oba entiteta u BiH su usvojila pravilnike o registru postrojenja i zagaivaa, a od 2008. preduzea moraju izvjetavati o podacima, dok okolinski inspektori imaju pravo da kazne kompanije koje se ne pridravaju zakonskih propisa. Izvjetavanje o podacima obuhvata emisije u atmosferu, isputanje otpadnih voda, odlaganje vrstog otpada, karakteristike postrojenja i pojedinosti o dozvolama. Za potrebe bilo kojeg velikog projekta infrastrukture, mora se najprije izraditi Studija o procjeni utjecaja na drutvo i okoli (NEAP BiH, 2003).
197
4 SIGURNOST OKOLIA I ZDRAVLJE LJUDI

Promjene u fizikom, hemijskom ili biolokom stanju okolia odreuju kvalitet ekosistema i dobrobit ovjeka. Promjene stanja mogu imati okolinski ili ekonomski utjecaj na funkcioniranje ekosistema, na ljudsko zdravlje i sigurnost, te na ekonomsku i socijalnu efikasnost drutva. Okoli je specifian medij u kojem se odraavaju posljedice svih ljudskih aktivnosti. Sigurnost okolia, a samim time i sigurnost ljudi, moe biti ugroena prirodnim i ljudskim djelovanjem (npr. pojava klizita, umski poari, minirane povrine, itd.). Fizikalni utjecaji okolia na ovjeka mogu izazvati razne smetnje po ljudsko zdravlje u vidu raznih bolesti. Iako postoji niz indikacija o moguim utjecajima okolia na zdravlje ljudi, vrlo je teko pokazati, a posebno dokazati, njihovu direktnu povezanost.
4.1 HEMIKALIJE I TETNE SUPSTANCE

Svake godine izmeu 1930. i 2000. godine, svjetska proizvodnja vjetakih hemikalija se poveavala od 1 miliona do 400 miliona tona. Iako se ne moe porei da je drutvo imalo znaajnu korist od upotrebe nekih hemikalija, npr. u zdravstvenoj zatiti, naalost mnoge hemikalije tetno djeluju na prirodni svijet i ljude, a jo uvijek ne znamo koje su dugorone posljedice njihove upotrebe. Sve vei broj naunih istraivanja o hemijskoj kontaminaciji poinje nam otvarati oi. Na koje god podruje se naunici usredotoe, bilo da su to tropska podruja, morski sistemi, industrijske regije ili Arktik, pronalaze tragove toksinih hemikalija. Agencija za sigurnost hrane BiH, prema odredbama Zakona o hrani (Slubeni glasnik BiH, broj 50/04), redovno vri prikupljanje, obradu i analizu podataka o tetnim hemikalijama i supstancama koje joj dostavljaju laboratorije u BiH. Agencija ima uspostavljenu saradnju sa svim laboratorijama koje vre kontrolu hrane u BiH, i trenutno su u zavrnim fazama pripreme da se daju posebna ovlatenja laboratorijama koje e obavljati slubenu kontrolu hrane, u skladu s vaeim propisima u BiH. Agencija redovno dostavlja podatke iz oblasti sigurnosti hrane za podruje BiH nadlenim institucijama u BiH na uvid i miljenje, a Informacije o procjeni rizika porijeklom iz hrane u BiH, koje obuhvataju sve podatke iz oblasti sigurnosti hrane za BiH, redovno od 2009. godine dostavlja na usvajanje Vijeu ministara. Do sada je Vijee ministara razmatralo i usvojilo ukupno pet ovakvih izvjetaja. Tijela za praenje i izvjetavanje Agencija za sigurnost hrane BiH redovno vri prikupljanje, obradu i analizu podataka rezultata laboratorijskih analiza hrane koje dostavljaju laboratorije za kontrolu hrane na podruju BiH, a koji se odnose na prisutnost fizikih, hemijskih i mikrobiolokih hazarda u hrani, u skladu s vaeim propisima u BiH. Tabela 43 prikazuje podatke o rezultatima laboratorijskih analiza hrane za razdoblje 2009-2011, koje su dostavile laboratorije za kontrolu hrane u BiH.
Tabela 43: Rezultati laboratorijskih analiza hrane u BiH u razdoblju 2009-2011. (Izvor: Agencija za sigurnost hrane BiH, 2012)
Vrsta kontaminanta Broj analiza 2009. Broj i % neodgovarajuih Broj analiza 2010. Broj i % neodgovarajuih Broj analiza 2011. Broj i % neodgovarajuih
198
analiza Teki metali Mikotoksini Rezidue pesticida 13.525 786 2.594 366 (2,71%) 6 (0,76%) 2 (0,08%) 6934 64 1180
analiza 5 (0,07%) 0 9 (0,76%) 6.280 136 1.514
analiza 36 (0,57%) 2 (1,47%) 10 (0,66%)
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa - Ured za veterinarstvo BiH redovno prati rezidue veterinarskih lijekova, zatim pesticide i kontaminate u ivim ivotinjama i proizvodima ivotinjskog porijekla (meso, mlijeko, jaja, med), kao i u ivotinjskoj hrani. Godinji plan za praenje rezidua usvaja se u skladu s Odlukom o praenju rezidua odreenih materije u ivim ivotinjama i proizvodima ivotinjskog porijekla (Slubeni glasnik BiH, br. 01/04, 40/09 i 44/11) i s Odlukom o usvajanju plana praenja i kontrole rezidua za 2011. (Slubeni glasnik BiH, broj 25/11). Razni uzorci se ispituju u zavisnosti od toga koja se hemikalija provjerava. Obino se uzimaju uzorci urina, krvi, miia, bubrega, jetre ili jaja. U oba entiteta i u Distriktu Brko inspektori uzimaju uzorke, koji se potom analiziraju u ovlatenim laboratorijama. U 2010. godini, ispitana je prisutnost raznih opasnih hemikalija na 1.022 uzorka, od kojih su dva bila pozitivna (dva uzorka su bila pozitivna na dvije razliite vrste antibiotika). U BiH postoje etiri agencije za praenje stanja povrinskih voda, dvije u Federaciji i dvije u RS. Agencijevre monitoring kvaliteta voda, ali ne postoji sistematino izvjetavanje na dravnom nivou (osim za EIONET gdje je to uraeno preko dravne fokalne take eng. National Focal Point). Agencije koriste razliite oblike izvjetavanja, pa je zbog toga komplicirano sagledati stanje toksinih zagaivaa u povrinskim vodama u BiH. Institut Kemal Kapetanovi iz Zenice prati sadraj tekih metala u zraku. Nije poznato da postoje izvjetaji o utjecaju zagaenosti zraka, posebno tekih metala, na zdravlje ljudi i okolia. Razne institucije, poput Federalnog zavoda za agropedologiju, Federalnog zavoda za poljoprivredu i Poljoprivrednog instituta RS, prate sadraj toksinih zagaivaa u tlu. Sve tri institucije mjere toksine zagaivae, ali podaci nisu javni i izvjetaji se ne objavljuju dosljedno. Zavod za javno zdravstvo FBiH i Institut za javno zdravstvo RS objavljuju godinje izvjetaje o opem zdravstvenom stanju u dva entiteta. Dio tog izvjetaja ini i okoli i zdravlje, u kojem se navodi utjecaj kvaliteta zraka, tla i vode kao i utjecaj buke na zdravlje. Iako u tim izvjetajima nisu dati podaci ili mjerenja, iskazana je bojazan u pogledu: zagaenosti zraka u nekim gradovima koja redovno premauje granine vrijednosti (posebno u zimskim mjesecima), potencijalnih zagaivaa vode koji zavre u sistemu vodosnabdijevanja i problema s upravljanjem otpadom. U izvjetajima iz oba entiteta problem nelegalnih deponija predstavljen je kao vodei problem okolia koji utjee na zdravlje. To posebno vrijedi za medicinski i industrijski otpad koji nije adekvatno odloen, tj. koji je odloen na nelegalne deponije ili zajedno s komunalnim otpadom. Zavod za javno zdravstvo FBiH navodi da se 60% infektivnog otpada prikuplja zajedno s komunalnim otpadom. Instituti za zdravstvo iz oba entiteta takoer navode da u dravi takva situacija s otpadom predstavlja jo vei rizik po kvalitet podzemnih voda, koji se ne prati redovno.
199
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa je dravna kontaktna taka trajnim organskim zagaivaima, koja je ratificirana 30. marta 2010. godine.
39
(izvrno tijelo) za sve
konvencije o zatiti okolia koje drava potpisuje i ratificira. BiH je potpisnica tokholmske konvencije o
Poetak projekta Omoguavanje preduzimanja aktivnosti u BiH za provoenje tokholmske konvencije o trajnim organskim zagaivaima u maju 2011. daje nadu da e se razjasniti neki aspekti stanja POPs-a u dravi, jer je inventura POPs-a u BiH jedna od aktivnosti projekta. Osnovni cilj projekta je da se ojaa nacionalni kapacitet i omogui priprema Nacionalnog plana provoenja za upravljanje POPs-ima i njegove specifine strategije i akcijskih planova. Nezavisna istraivanja U sklopu Univerziteta u Sarajevu, postoji nekoliko istraivaa na Farmaceutskom fakultetu, Medicinskom fakultetu i Prirodno-matematikom fakultetu, koji su objavljivali radove o koncentracijama POPs-a u rijeci Neretvi, PCB-a u tlu u Kantonu Sarajevo i o koncentracijama ive u atmosferi u Tuzli. Za vrijeme posljednjeg ratnog konflikta u BiH unitene su brojne transformatorske stanice, to je uzrokovalo znaajno izlijevanje transformatorskog ulja koje sadri polihlorirane bifenile (PCB). Nekoliko takvih stanica nalazi se u blizini Sarajeva, i to u neposrednoj blizini izvorita za vodosnabdijevanje. Analitiki uzorci tla koji su uzeti na tim podrujima pokazali su da je u samo 9 od ukupno 42 pojedinana uzorka ukupna koncentracija PCB-a bila iznad 0,5 ppb (granica detekcije imunohemijske metode), a najvea koncentracija koja je naena iznosila je 1.53ppb. To je za 3-4 reda veliine manje od koncentracija koje su naene u slinim okolnostima, tako da se sa sigurnou moe rei da zapaene koliine ne predstavljaju rizik za kontaminaciju vode. Ali, razlog za zabrinutost je da su ak i dublji slojevi tla (50 cm) sadravali istu koliinu PCB-a kao povrinski slojevi (5 cm), to ukazuje na kontinuiranu kontaminaciju (Marjanovi et al, 2007). U drugoj publikaciji analizirani su nivoi POPs-a u rijeci Neretvi (eibegovi et al, 2010). Uvidom u navedeni rad moe se zakljuiti da su rezultati ispitivanja na POPs-ove pokazali da rijeka Neretva u tom smislu nije zagaena. U Tabeli 2 navedenog rada vidi se da je koncentracija DDT ispod granice kvantifikacije, a kvantificiran je samo njegov metabolit DDE. S obzirom na postavljene srednje godinje koncentracije u okolinskim standardima kvaliteta za prioritetne i druge supstance, u skladu s postojeom domaom i EU legislativom (Direktiva 2008/105/EC), granica doputene srednje godinje koncentracije za kopnene vode za ukupni DDT je 0,025 g/L, dok je izmjerena koncentracija p.p DDE 14 pg/L, to je oko 1.800 puta manje od doputene koncentracije. Kako se navodi u samom radu, ukupna izmjerena koncentracija organohlornih pesticida (OCP) je 140 pg/l to se moe smatrati pozadinskim koncentracijama. U studiji se navodi zakljuak da nivoi DDT-a i glavnog metabolita DDT-a ukazuju na skoru upotrebu tog insekticida. Poto DDT nije uvezen u BiH u posljednjih 15 godina, skora upotreba navodi na zakljuak da postoji zaliha koja bi se trebala istraiti. U radu se takoer navodi da se javljaju kontaminanti poput PBDE koje bi trebalo pratiti. Agencija za vodno podruje Jadranskog mora Mostar provodi redovne analize pesticida iz grupe organohlornih pesticida na rijeci Neretvi (mjerni profil Draevo i itomislii) i do sada nisu zabiljeene vrijednosti koje prelaze EQS standard u skladu s Direktivom 2008/105/ EC, odnosno vrijednostima
39
NFP National Focal Point.
200
propisanim u prilogu 1. u Uredbi o uvjetima za isputanje otpadnih voda u prirodne recipijente i sistem javne kanalizacije (Slubene novine FBiH, broj 4/12). Tuzla je jedan od najzagaenijih gradova u BiH. Publikacija pod nazivom Distribucija ive u zraku na podruju grada Tuzla pokazuje da u gradu, zbog hlor-alkalne fabrike, postoji znaajna koncentracija ive u zraku (izmeu 1 i 251 ng/m ), te se navodi da se najvee koncentracije javljaju oko fabrike (Huremovic et al, 2008).
Tabela 44: Poreenje regije Tuzle s prosjenim koncentracijama ive u zraku u zagaenim podrujima u odnosu na nezagaena podruja svijeta (Izvor: Huremovi et al, 2008)
Koncentracija ive u zraku (ng/m3) Nezagaena podruja u svijetu Prosjek Minimum Maksimum 0,04/2 0,01 0,06 (3.4) Zagaena podruja u svijetu 0,09 39 Koncentracija ive u zraku u Tuzli i okolnom podruju 26,7 1 251
3
Iako na jednom mjestu ne postoji sistematino izvjetavanje o opasnim hemikalijama i supstancama, postoje izvori informacija u kojima se jasno navodi da voda, tlo i hrana u BiH sadre odreene koncentracije tetnih hemikalija i supstanci. Glavni izvori ekotoksinih hemikalija i supstanci su slini irom svijeta, a BiH nije izuzetak komunalnog otpada i otpada iz industrije, rudnika, bolnica, nedostatak postrojenja za preiavanje otpadnih voda, te kanalizacija koja se direktno izljeva u otvorena vodna tijela. Podaci o toksinim supstancama se mjere, ali izvjetavanje o nalazima nije usklaeno. Uglavnom se uzimaju uzorci hrane koji se analiziraju na sadraj toksinih supstanci, ali nema mnogo provedenih ekotoksikolokih studija. Prvi korak ka izradi izvjetaja o stanju opasnih hemikalija u BiH je uspostavljanje bolje saradnje i razmjene informacija izmeu relevantnih institucija. Osim toga, potrebno je unaprediti, uskladiti i ojaati zakonsku, institucionalnu, tehniku i finanssku osnovu, te mehanizme i mjere za sigurno upravljanje hemikalijama i monitoring njihovog utjecaja na okoli.
4.2 PRIRODNE KATASTROFE I KATASTROFE IZAZVANE LJUDSKIM DJELOVANJEM

4.2.1 umski poari
umski poari su najvea prijetnja umama i, openito, biolokoj raznolikosti. Oni unitavaju ekosisteme i utjeu na opstanak ivotinjskih i biljnih vrsta. tavie, poveavaju rizik od erozije tako to unitavaju vegetaciju tla. Najee zahvataju kraka podruja hercegovake regije zbog geografske pozicije i klime koju u ljetnom razdoblju odlikuju visoke temperature sa suhim zemljitem. Openito, nizak nivo vlage i visoke temperature smatraju se faktorima koji znaajno poveavaju rizik od umskih poara. Prema informacijama Agencije za statistiku BiH, o uzrocima umskih poara podaci se ne prikupljaju, ali na slici ispod prikazani su raspoloivi podaci o ukupnoj povrini opoarenih podruja i oborenih stabala kao tete uzrokovane umskim poarima.
201
120,000 100,000 80,000 60,000 40,000 20,000 0 2005 2006 2007 2008 2009 Oborena stabla zbog teta uzrokovanih umskim poarima u m Opoarena podruja u ha
Slika 128: Povrina opoarenih podruja i oborena stabla kao teta uzrokovana umskim poarima u BiH (Izvor: Agencija za statistiku BiH, 2011)
4.2.2 Poplave
Poplave na irem prostoru BiH uslovljene su neravnomjernou i neravnoteom brojnih prirodnih faktora (vodnog reima, klimatskih, geolokih, topografskih i ljudskih djelatnosti). Nedostaju tani podaci o poplavljenim podrujima i tetama na godinjem nivou u BiH, jer Agencija za statistiku BiH ne prikuplja tu vrstu podataka. etiri agencije za vode (dvije u FBiH i dvije u RS) vre monitoring povrinskih vodotoka, te analiziraju podatke o poplavnim podrujima, svaka u okviru svoje oblasti, te pripremaju planove za spreavanje i smanjenje tetnih utjecaja prouzrokovanih poplavama. Podruja u BiH koja su najee izloena poplavama su: poplavno podruje apljina i Hutovo blato, poplavno podruje Imotsko-Bekijsko polje, poplavno podruje Mostarsko blato i Jasenica, poplavno podruje TMT i Vriotica, poplavno podruje Bosne - Modria Ue, poplavno podruje Sprea, poplavno podruje Usore, poplavno podruje eljeznice, poplavno podruje Bosne Sarajevsko polje, poplavno podruje rijeke Tinje, poplavno podruje rijeke Drine, poplavno podruje rijeke Vrbas, poplavno podruje Odaka Posavina, poplavno podruje Srednje Posavine, poplavno podruje rijeke Une, poplavna podruja - Dubike Ravni, Lijeva Polja i Noiko-Srbake Ravni, poplavno podruje "Ivanjsko Polje" Brod, poplavno podruje Srednje Posavine amac, poplavno podruje Srednja Posavina Donji abar i poplavno podruje Semberije. Poplave u BiH su prijetnja za podruje ukupne povrine 250.000 ha, to predstavlja 4% ukupne teritorije (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2004). Gradska podruja, koja su posebno zahvaena poplavama, su: Tuzla, Banja Luka, elinac, Prnjavor, Derventa, Modria, Janja, Zvornik i naselja uz rijeku Savu. Gradnjom zatitnih vodnih objekata u velikoj mjeri se smanjuje rizik od poplava, ali jo uvijek ne postoji dovoljna zatita. Posljedice poplava znatno utjeu i na zdravstveno stanje stanovnitva tako to se zagauju resursi pitke vode. Poplave predstavljaju i prijetnju resursima podzemnih voda u tlu meugranularne strukture (33% resursa vode koji se koriste za vodosnabdijevanje stanovnitva), jer se nalaze na rijenim nanosima. Poseban problem predstavlja zagaenje okolia zbog poplava, kao i mogua toksina kontaminacija. Poplave uzrokuju ogromne tete na usjevima, privatnoj imovini i infrastrukturi, te dovode do erozije obradivog zemljita.
202
Proteklih godina neadekvatna urbanizacija dodatno je zakomplicirala provoenje zatitnih mjera za oblasti izloene poplavama poput rijenih dolina i podruja u blizini rijenih obala. Sukladno EU zakonodavstvu i domaoj legislativi, u FBiH je poela izrada Procjene rizika u cilju izrade Plana upravljanja poplavnim rizicima. Za potrebe izvjetavanja o okoliu, potrebno je da Agencija za statistiku BiH prikuplja podatke o poplavljenim podrujima i tetama na godinjem nivou.
4.2.3 Zemljotresi
Kao dio mediteranske zone alpsko-himalajskog seizmikog pojasa, regionalni tektonski poloaj BiH obuhvata nekoliko zasebnih geotektonskih jedinica: Panonski bazen, Istone Alpe, Dinaride i prelaznu zonu izmeu Dinarida i Jadranske platforme. Na seizminost prije svega utjee kolizija Jadranske platforme i Dinarida. Panonski bazen se odlikuje rijetkim pojavama velikih dogaaja, to je tipino za seizmike aktivnosti unutar ploe. Regionalna seizmika aktivnost BiH odlikuje se pojavom zemljotresa na dobro poznatim podrujima epicentara, kao to se moe vidjeti na karti epicentara (Slika 129). Ono to je znaajno za BiH je da je sadanja seizmika aktivnost jaa u centralnom i jugoistonom dijelu zemlje, dok je slabija u sjeverozapadnim regijama.
Slika 129: Epicentri najjaih zemljotresa i glavni seizmotektonski rascjepi na teritoriji BiH (Izvor: FHMZ, Centar za seizmologiju, Sarajevo, 2010)
Iako je vrlo teko predvidjeti seizmike dogaaje na bilo kojoj teritoriji na osnovu snimanja instrumenata (katalog zemljotresa), te matematikih i fizikih modela, ipak se mogu predvidjeti neki budui seizmiki dogaaji. Oekuje se da u narednih 50 godina zemljotresi u regiji nee biti jai od 7 stepeni po Mercalli-Cancani-Siebergovoj (MCS) skali. Meutim, u narednih 100 godina oekuju se jai zemljotresi u junom i sjeverozapadnom dijelu zemlje (Slika 130).
203
Slika 130: Najaktivnija seizmika podruja u narednih stotinu godina na teritoriji BiH (Izvor: Balkan projekat, 1972)
Zemljotresi mogu imati vrlo negativan utjecaj na okoli i drutvo. Oni mogu poremetiti ukupno stanje ravnotee okolinskih faktora i nanijeti ozbiljne tete ekosistemima poput uma, vegetacije, formacija stijena, kao i biolokoj raznolikosti ivotinja i biljaka, te se mogu pokrenuti klizita i odroni blata. Osim navedenog, veliku prijetnju okoliu, kao posljedica zemljotresa, predstavlja irenje vrstog i tenog otpada i industrijskih hemikalija, zatim zagaenje vode i unitavanje kanalizacijskih kolektora i postrojenja za proiavanje. BiH raspolae znatnim vodnim potencijalom na kojem je izgraen veliki broj brana koje bi mogle u iznimnim situacijama pokrenuti zemljotres vlastitom teinom ili teinom vode u akumulaciji. To se deava kada se akumulacije nalaze u blizini dva velika rasjeda koja se mogu pokrenuti zbog promjena nivoa vode, to moe uzrokovati klizita, odrone blata i nastanak pukotina na povrini. Jedan od glavnih problema koji se dovode u vezu sa zemljotresima je kontaminacija slatkih voda slanim vodama, kao i prodor otpadnih voda i stvaranje taloga na obradivom zemljitu. Zemljotresi mogu uzrokovati smrt biljaka i vanih mikroorganizama u tlu. U BiH postoje zakonski propisi i institucionalne mjere koje provode graevinske firme kako bi se smanjio rizik od seizmikih aktivnosti, zatim postoje propisi o seizmikoj izolaciji zgrada kao mjere pripravnosti i zatite graana, to spada u nadlenosti Civilne zatite. Pretpostavlja se da jak zemljotres moe uzrokovati ogromnu privrednu, okolinu i drutvenu tetu tako da je zatita od zemljotresa i ublaavanje njihovih posljedica sastavni dio planova za privredni i drutveni razvoj.
4.2.4 Klizita
Klizita predstavljaju ozbiljnu geoloku opasnost. Na klizite utjeu mnogi faktori poput poveanog nagiba kosine, promjene toka podzemnih voda, smanjene debljine kosine itd. Ti faktori mogu biti
204
izazvani prirodnim i ljudskim djelovanjem. Nagib kosine se moe promijeniti: erozijom, promjenom toka rijeke, prisustvom tekih materijala na kosini (zgrada) i sl. Jedan od glavnih uzroka za pokretanje klizita je promjena toka podzemnih voda, to je uzrokovano poveanim vodostajem, promjenama u vegetaciji (sjea ume, konverzija u poljoprivredno ili gradsko podruje), jakim kiama, dugim sunim periodima itd. Znaajan problem predstavlja nelegalna gradnja, to dodatno optereuje kosine i uzrokuje njihovo pomicanje. U ostale ljudske aktivnosti koje negativno utjeu na pokretanje klizita spadaju: prekomjerna sjea stabala, smanjenje zelenih povrina, neispravno projektiranje i izgradnja drenanih sustava i nekontrolirano ocjeivanje vode sa kosina. Stabilnost terena u BiH je razliita, s raznim vrstama geoloke stratigrafije, te postojee jedince datiraju iz perioda paleozoika pa sve do perioda kvartara. U BiH su prisutni sedimenti razliitih litolokih karakteristika, metamorfne i magmatske stijene, ije karakteristike daju opi uvid u fiziko-mehanike osobine i tektonsku deformabilnost. Zbog razliitih fiziko-mehanikih svojstava koji su navedeni u lancima o litologiji, klizita se javljaju u mnogo razliitih oblika. Federalni hidrometeoroloki zavod je 2009. godine, u okviru izrade Studije ranjivosti prostora FBiH, izradio kartu ranjivosti prostora za podruje FBiH, s aspekta klizita (Slika 131). Na karti je predstavljena povrina pod utjecajem klizita na tri razliita nivoa: stabilna, nestabilna i uvjetno stabilna povrina. U stabilnim zonama rizik od klizita je manji od 3,5%, na nestabilnim povrinama je vei od 10%, a na uvjetno stabilnim povrinama se kree izmeu 3,5 i 10%. Zbog ogromnih ekonomskih i drutvenih posljedica od klizita, neophodno je vriti sistematino praenje i praviti detaljne karte i to posebno nestabilnih zona.
Slika 131: Karta stabilnosti terena u FBiH (Izvor: FHMZ)
205
Slika 132: Karta klizita u RS (Izvor: Geoloko istraivanje u RS, Zvornik, 2010)
Slika 132 prikazuje klizita u RS, plavom bojom su oznaene opine za koje se smatra da su najaktivnija podruja, a ruiastom bojom su oznaene opine s najveim brojem registriranih klizita. Proces registriranja klizita i izrade karte jo uvijek je u toku, to predstavlja problem, jer se ne moe ugraditi sistem za praenje prije nego to se izradi karta za cijelo podruje. Prema trenutno raspoloivim podacima u BiH je registrirano blizu 1.800 aktivnih klizita (Slika 133).
2000 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 BiH FBiH RS BD 43 754 1000
1797
Slika 133: Broj aktivnih klizita u BiH (Izvor: Procjena ugroenosti BiH od prirodnih ili drugih nesrea, 2011)
U okviru izrade Procjene ugroenosti BiH od prirodnih ili drugih nesrea, osnovni kriterij za procjenu ugroenosti od klizita bio je procjena izvrena na osnovu ve nastalih klizita, odnosno analize
206
posljedica koje je posmatrani dogaaj imao na ljude, imovinu, infrastrukturu i okolinu. Stoga su identificirani hazardi i kreirana slijedea lista reprezentativnih klizita u BiH: Klizite Suljakovii Maglaj, Klizite Mala Broda Zenica, Klizite Bogatii Trnovo, Klizite emerno Gacko, Klizite Lopare, Klizite Zvornik, Klizite Banja.
Neki od primjera klizita i nastalih teta, prikazani su u nastavku.
Slika 134: Klizite u Suljakoviima (2010) u blizini Maglaja, koje je u potpunosti unitilo infrastrukturu i naruilo okoli
Slika 134 prikazuje klizite (povrine 70.000 m ) u blizini Maglaja gdje je okoli u potpunosti naruen. Klizite je uglavnom posljedica dugog perioda jakih kia.
Slika 135: Veliko klizite u Bogatiima (2010) koje je unitilo hidroelektranu i dio ume
Slika 135 prikazuje klizite povrine 250.000 m u Bogatiima koje je uzrokovalo ogromnu tetu u okoliu i na objektima. Povrinski tok rijeke eljeznice je izmijenjen, potpuno je unitena hidroelektrana, kao i neki objekti. Pored toga, unitena je velika povrina ume, to je tetno djelovalo 207
na ivotinje i otjeralo ih sa stanita. Iako je problem lokaliziran 2010, nita nije uinjeno na sanaciji podruja i spreavanju buduih teta. Osim direktnog utjecaja koje klizita imaju na okoli i drutvo, klizita takoer utjeu i na prikljuke (plin, struja, naftovodi, drenaa za bujine tokove, kanalizacija i vodosnabdijevanje), koji pak utjeu na okoli. Azbest iz starih objekata, dim i estice mogu tetno djelovati na kvalitet zraka. Opasni materijali kao i ut mogu kontaminirati vodne resurse i okolni pejza. U zavisnosti od klimatskih prilika u BiH, godinje se javlja vie od 1.000 klizita, od kojih su neka poznata od ranije i koja su se ponovo aktivirala, dok su neka nova. Ovi brojevi su znaajno uveani u posljednjih 20 godina i potrebno je napomenuti da su klizita jedan od prioritetnih problema okolia u BiH. U 2010. godini, 30 klizita se pojavilo u Banjoj Luci, 41 u Loparama, 50 u Zvorniku. Samo u Kantonu Sarajevo registrirana su 763 klizita, to predstavlja ogroman problem po ljudski ivot i okoli. Geoloka svojstva ovih podruja su prirodno pogodna za klizita, stoga i najmanja ljudska aktivnost moe prouzrokovati veliku tetu. Klizita mogu ugroziti ivote, objekte i okoli, a rizik njihovog nastanka se moe smanjiti prevencijom, sanacijom i stabilizacijom. Slika 136 prikazuje stanje klizita u Kantonu Sarajevo. S obzirom da karta klizita za cijelo podruje BiH ne postoji, neophodno je izraditi detaljne karte za cijelu dravu. Na taj bi se nain odreena podruja definirala kao prioritetna, te stvorili preduvjeti za izradu strategija sanacije.
Slika 136: Klizita u Kantonu Sarajevo (oznaena crvenim) u bazi podataka ESRI ArcGIS 9.3. (Izvor: Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo, 2009)
208
4.3 POSTKONFLIKTNA PITANJA

Problem okolia u regijama koje su prole kroz konflikt smatra se, naalost, problemom od sekundarne vanosti. Utjecaj konflikta na okoli u regiji je suprotan: iako je uzrokovana i u nasljee ostavljena velika teta, konflikt je pruio priliku za kratak predah od tete koju je nanosila nedovoljno regulirana oblast industrijske infrastrukture, ije se stanje u mnogo pogleda pogoravalo, to nikako nije bilo korisno u smislu procjene utjecaja na okoli (Stoett, 2005). Ironija lei u tome to se ozbiljan problem s opasnim otpadom pojavio kao rezultat humanitarnih napora za vrijeme konflikta, jer donacija iz ratnog perioda u obliku najmanje 50.000 tona lijekova kojima je istekao rok trajanja predstavlja poseban problem kada je rije o zbrinjavanju otpada (Stoett, 2005). Ratita su prekrivena municijom, ali ono to je alarmantno je osiromaeni uran. To je postala bojaznost u BiH, jer je osiromaeni uran koriten u ahurama na oko 11 lokacija 1994. i 1995. godine. Kontaminacija uranom je posebno izraena na tri lokacije: postrojenje za popravak tenkova u Hadiima, skladite za municiju u Hadiima i barake u Han Pijesku. U obimnom istraivanju UNEP-a otkriveno je da su podzemne vode kontaminirane osiromaenim uranom, to je prvi takav sluaj ikad zabiljeen. Meutim, nalazi radne grupe UNEP-a ukazuju na minimalnu kontaminaciju, mada se strogo preporuuje da se preduzmu mjere opreza i da se radi na podizanju javne svijesti (Program UN za zatitu okolia, 2003). Lokalitet postrojenja za popravak tenkova u Hadiima je, prema predloenim preporukama UNEP-a, oien od kontaminacije ime je smanjena radioaktivnost na povrini ugroenog podruja, dok su vee koliine radioaktivne municije i njenih dijelova ostali duboko u zemlji. Iz tog razloga, Zavod za javno zdravstvo FBiH je vodio trogodinji projekat pod nazivom Monitoring radioaktivnosti ivotne sredine podruja Hadii s posebnim osvrtom na osiromaeni uran (u periodu 2007-2009). U tom periodu su raeni uzorci zemlje, vode (povrinske vode, vode za pie i tehnike vode), trave, voa i povra. U navedenom periodu ni u jednom uzorku nije utvrena prisutnost osiromaenog urana. Navedeni projekat zamijenjen je istraivakim projektom pod nazivom Primjena GIS alata na prethodno odreene uranove izotope u podzemnim i povrinskim vodama rejona Hadia koji je trajao u razdoblju 2010-2011, a kojeg je realizirao Zavod za javno zdravstvo FBiH, u okviru naunotehnike saradnje s Institutom Joef Stefan iz Slovenije (Procjena ugroenosti BiH od prirodnih ili drugih nesrea, 2011). Moglo bi se tvrditi da prava prijetnja po sigurnost okolia ne potie od ratne tete, ve od nedostatka regulatornih zakona i postupka u postkonfliktnom periodu. Kad bi jedna rije mogla opisati sadanje nepovoljno stanje okolia u BiH, onda bi ta rije bila otpad. Taj termin se moe odnositi na mnogobrojne aspekte. Vrijedno poljoprivredno zemljite je neiskoriteno zbog prisutnosti mina. Kada je rije o odlaganju vrstog i opasnog otpada situacija je loa, to utjee i na stanje ekosistema i na zdravlje ljudi, te oduzima dragocjeno vrijeme za izradu politike. Dosta sadanjih problema je posljedica oteenja infrastrukture u ratu, meutim ni u poslijeratnom razdoblju investicije i sredstva uloena u obnovu i odravanje infrastrukture nisu dovoljna, pa je praksa rasipanja takoer dio problema (npr. procjenjuje se da se zbog dotrajale infrastrukture vodosnabdijevanja gubi nevjerojatnih 70% ukupne koliine vode za pie). Situacija je slina i s oneienjem zraka, jer su standardi i dalje nedostini u mnogim gradskim podrujima, poput Kaknja gdje se nalazi termoelektrana na ugalj. Za vrijeme konflikta u BiH, direktnim akcijama je uniteno oko 6.000 ha zemljita. Pored toga, na teritoriji BiH ima izmeu 15.000 i 20.000 mina, te preko 1 milion ostalih eksplozivnih naprava, koje
209
pokrivaju povrinu od 420.000 ha ili 8% ukupne teritorije BiH. Procjenjuje se da je trenutno 1.443 km pokriveno minama, to je 2,8% ukupne povrine BiH (Slika 137).
Slika 137: Minska situacija u BiH (Izvor: BHMAC, 2011)
4.4 PREKOGRANINA PITANJA I NJIHOV UTJECAJ NA OKOLI

BiH je, kao i susjedne drave, potpisnica ESPO konvencije. Obaveza potpisnika ESPO konvencije je da izrade Studiju o procjeni utjecaja na okoli za sve projekte koji mogu izazvati prekogranine probleme okolia. Glavne aktivnosti ili planirani projekti, aktuelni u posljednjem razdoblju, koje imaju ili bi mogli imati negativan prekogranini utjecaj na okoli, navedeni su u nastavku. Rafinerija nafte a.d. Brod (biva Rafinerija nafte Bosanski Brod) nalazi se u Brodu, u blizini granice s Republikom Hrvatskom. U rafineriji jo uvijek nije uspostavljen sistem upravljanja okoliem. Prema zakonskim propisima o okoliu u BiH, obaveza rafinerije je da informira nadleno ministarstvo o emisijama u okoli, ukljuujui emisije u zrak i vodu. Meutim, u proteklom periodu rafinerija nije radila u kontinuitetu, pa stoga ni praenje nije vreno redovno (Studija energetskog sektoru u BiH, Modul 13 Okoli, 2008). Rafinerija ve neko vrijeme predstavlja problem i predmet je razgovora izmeu
210
relevantnih predstavnika BiH i Republike Hrvatske, s ciljem da se sprijei negativan utjecaj rafinerije u Brodu na kvalitet zraka u Slavonskom Brodu (R Hrvatska). Uspostavljanje Centra za gospodarenje otpadom (CGO) u Dubrovako-neretvanskoj upaniji u Republici Hrvatskoj planirano je na lokaciji Luino Razdolje, u neposrednoj blizini granice s BiH. Izgradnja glavnog elementa infrastrukture CGO-a, odlagalita, mogla bi ugroziti peinu Vjetrenicu (na Popovom polju), koju je BiH kandidirala za uvrtavanje na UNESCO-ov popis svjetske batine. Plan je da se odlagalite smjesti istono od sela (IPZ uniprojekt, 2010), tj. tri kilometra zrane linije od ivice Popovog polja na visini od oko 150 m iznad Popovog polja. Zbog ekstremne propustljivosti tla i brojnih podzemnih veza koje se proteu od Popovog polja do obalne zone tano ispod predviene lokacije odlagalita, postoji opasnost od negativnog utjecaja na ekosistem Popovog polja i njegovu izuzetno ugroenu i bogatu podzemnu faunu. Kao suvlasnik nuklearne elektrane Krko Republika Hrvatska je, u skladu sa sporazumom s Republikom Slovenijom iz 2001. godine, preuzela obavezu da odlae svojih 50% nuklearnog otpada. Republika Hrvatska jo uvijek nije odluila hoe li svoju polovicu otpada zbrinuti na svom odlagalitu, na 13 km udaljenom, ali mnogo skupljem slovenskom odlagalitu ili e ga izvesti u tree zemlje, to uvijek predstavlja problem. Ako se odlui za prvu opciju, potencijalna lokacija za odlaganje otpada iz nuklearne elektrane Krko je Trgovska Gora, koja je samo 10 km udaljena od granice s BiH. Republika Hrvatska je zatraila kredit od Evropske banke za obnovu i razvoj za projekat izgradnje prve podzemne hidroelektrane Ombla. Prema projektu, planirana lokacija za elektranu je rijeka Ombla, koja je udaljena oko dva kilometra od Dubrovnika i koja se nalazi na granici s BiH. Iako je, za potrebe tog projekta, izraena Studija o utjecaju na okoli, hrvatski ekolozi i hidrolozi su ukazali na propuste u Studiji. Prema njihovim procjenama projekat bi mogao ugroziti kraki sistem na tom podruju, kao i bogati prirodni svijet, prije svega kolonije imia koje nastanjuju peinu Vilina, koja se nalazi na planinskom masivu iznad rijeke Omble. S druge strane, ue rijeke Omble se samo dijelom nalazi na teritoriji R Hrvatske, dok se vei dio nalazi na teritoriji BiH. Vlada BiH nije informirana o detaljima tog projekta, a zbog mogueg negativnog utjecaja na okoli na teritoriji BiH, trebala bi se provesti dodatna istraivanja. Ekolozi iz BiH su naglasili injenicu da se vodonosnik koji e biti pretvoren u podzemnu akumulaciju nalazi gotovo u cijelosti na teritoriji BiH i da e sve negativne posljedice na prirodu najvie utjecati na podruje BiH. Projektom Gornji horizonti u istonoj Hercegovini (RS) planiraju se prevesti vode iz Gatakog, Nevesinjskog, Dabarskog i Fatnikog polja preko Bilekog jezera i akumulacije HE Trebinjica, prema HE Dubrovnik i regulacijom du Popovog Polja do PHE apljina (Studija ugroenosti-ranjivosti prostora Hercegovako-neretvanske upanije/kantona, 2009). Ekolozi iz Hrvatske i iz BiH upozoravaju da bi time velike koliine voda koje se podzemnim krakim kanalima manjih rijeka prirodno ulijevaju u Neretvu, bile preusmjerene u slivno podruje Trebinjice. Na taj nain rijeka Neretva bi gubila znatan dio svog hidropotencijala, a promjena bilansa podzemnih voda u podruju primorskog kra uzrokovala bi pomicanje granice izmeu slatke i slane vode u pravcu kopna. Ovo bi znailo poveanje saliniteta voda Neretve i njenih pritoka, to bi moglo dovesti do smanjenja vodosnabdijevanja, unitavanja postojee flore i faune, te gotovo u cijelosti onemoguiti poljoprivrednu proizvodnju od apljine i Metkovia sve do ua.
211
4.5 UTJECAJI NA ZDRAVLJE LJUDI

Bolesti su rezultat interakcije tri osnovna faktora: domaina (osobe), agensa (bakterije, virusi, gljive, ali i alergeni, pa ak i pod odreenim okolnostima hrana izrazito dijetalna hrana, zatim hemijski agensi toksini, praina, fiziki agensi vruina, zraenje, hladnoa i u odreenoj mjeri drutveni i psihosocijalni stresori) i okolia. Posljednji faktor na razne naine utjee na vjerovatnost i okolnosti kontakta izmeu domaina i agensa. Mnogi epidemiolozi irom svijeta dodaju vektore kao etvrti faktor koji je spona za mnoge bolesti. Navedena tri faktora koja opisuju prirodni tok bolesti poznata su pod nazivom epidemioloko trojstvo, kako prikazuje Slika 138.
Slika 138: Epidemioloko trojstvo bolesti prirodno porijeklo bolesti
Dobro poznavanje prirodnog toka bolesti neizbjeno je za odreivanje preventivnih metoda. Iako su mnoge infektivne bolesti uzrokovane prenosom s ovjeka na ovjeka, postoje i razni drugi uzroci, poput mikroorganizama koji ive u vanjskoj sredini. Naunici iz raznih oblasti, ukljuujui oblast medicine, moraju raditi zajedno da bi odgovorili na izazove koje pred njih postavljaju ti okolinski patogeni. Okolinski patogeni su mikroorganizmi koji znaajan dio svoj ivotnog ciklusa provode van ljudskog domaina, ali kada preu na ljude onda uzrokuju bolesti ija je uestalost mjerljiva. Prenose se vodom, tlom, zrakom, hranom i drugim dijelovima okolia, te mogu pogoditi skoro svakog pojedinca na Zemlji. U patogene okolia ubrajaju se legionella pneumophila (uzronik legionarske bolesti, koja se esto nalazi u rashladnim ureajima), virus zapadnog Nila (lat. Encephalitis Nili occidentalis) i cryptosporidium parvum (parazit koji se nalazi u hrani, vodi za pie i vodama za rekreaciju).
4.5.1 Veza okolia i zdravlja ljudi

Svjetska zdravstvena organizacija (SZO) je 2006. godine navela u izvjetaju Spreavanje bolesti kroz zdrav okoli da je ak 24% bolesti u svijetu uzrokovano izloenosti utjecajima iz okolia koji se mogu izbjei. U Izvjetaju se navodi da bi se dobro usmjerenim intervencijama mogao preduprijediti rizik koji dolazi iz okolia. Dalje, u izvjetaju se procjenjuje da je vie od 33% bolesti djece mlae od 5 godina uzrokovano utjecajima iz okolia. Ako bi se preduprijedili riziko-faktori okolia, mogli bi se spasiti ivoti etiri miliona djece, koja veinom potiu iz zemalja u razvoju. U Izvjetaju se procjenjuje da je vie od 13 miliona smrtnih sluajeva godinje uzrokovano bolestima koje su se mogle sprijeiti. Skoro svaki trei smrtni sluaj i bolest u najnerazvijenijim regijama uzrokovani su utjecajima iz okolia. Preko 40%
212
smrtnih sluajeva od malarije i oko 94% smrtnih sluajeva od dijareje, bolesti koje su najvee ubojice djece u svijetu, moglo se sprijeiti boljim upravljanjem okoliem. SZO definira okoli kao zbir svih fizikih, hemijskih i biolokih faktora koji se nalaze u vanjskoj sredini, kao i svih pripadajuih reakcija. U ovoj definiciji iskljuuju se reakcije koje se ne odnose na okoli, kao i reakcije koje spadaju u drutvenu i kulturnu sferu, te genetika. etiri glavne bolesti koje se javljaju u siromanim sredinama su dijareja, upale donjih disajnih puteva, malarija i razni oblici nenamjernih ozljeda. Mjere koje bi se mogle odmah preduzeti za smanjenje bolesti koje su uzrokovane faktorima iz okolia su promocija sigurnog skladitenja vode u domainstvima i bolje higijene, zatim upotreba iih i sigurnijih goriva, sigurnija gradnja, razumnija upotreba i upravljanje toksinim supstancama u domainstvima i na radnim mjestima, kao i bolje upravljanje resursima vode. Bolesti koje su uzrokovane faktorima iz okolia i koje na godinjem nivou sveukupno predstavljaju najvei zdravstveni teret kada je rije o smrti, oboljenjima i nesposobnosti ili godinama ivota korigiranim u odnosu na nesposobnost (eng. Disability Adjusted Life Years - DALYs) su: dijareja, upale donjih disajnih puteva, malarija, povrede u saobraajnim nesreama, nenamjerne povrede koje nisu uzrokovane saobraajnim nesreama, hronina opstruktivna pluna bolest, te stanja u perinatalnom periodu. Veina bolesti koje su uzrokovane utjecajima iz okoline istovremeno su i najvee ubojice, iako se prema smrtnosti rangiraju u razliite kategorije. Bolesti koje uzrokuju najvei apsolutni broj smrtnih sluajeva godinje zbog promjenjivih faktora iz okolia (to su svi dijelovi okolia koji su podloni promjenama zbog koritenja raspoloivih tehnologija, politika, preventivnih mjera i mjera za ouvanje zdravlja stanovnitva) su: kardiovaskularne bolesti, dijareja, upala donjih disajnih puteva, rak, hronine opstruktivne plune bolesti, saobraajne nesree, te nenamjerne povrede. Izvjetaj SZO (2006) pokazuje da okoli znaajno utjee na vie od 80% navedenih bolesti. tavie, ini se da su kvantificirane samo one okolinske opasnosti koje se mogu izmijeniti, tj. one opasnosti koje su podlone promjenama kroz politike ili tehnologije koje ve postoje. U izvjetaju se takoer navodi koliko se bolesti, koje se dovode u vezu s okoliem, moe sprijeiti. Odlunim djelovanjem i postavljanjem prioriteta s ciljem da se donesu mjere kojima bi se navedene bolesti mogle kontrolirati, svake godine bi se mogli sprijeiti milioni smrtnih sluajeva. Saradnja s energetskim, transportnim, poljoprivrednim i industrijskim sektorima je od kljune vanosti kad je rije o poboljavanju osnovnih faktora iz okolia koji su uzroci loeg zdravstvenog stanja. Klimatske promjene su veoma bitan faktor koji doprinosi promjenama u okoliu koje uzrokuju bolesti. Ekstremni vremenski dogaaji postaju sve intenzivniji i vjerovatno e postati i uestaliji kako se bude mijenjala klima u svijetu (Albritton et al, 2001, Houghton et al 2001, Epstein, 2002, Woodrof et al, 2002). Za epidemiologe je jedan od najvanijih aspekata tog trenda utjecaj na infektivne bolesti. Sve je vei broj studija (McMichael et al, 2001) u kojima se istrauje utjecaj vremenskih prilika na infektivne bolesti. Od sredine sedamdesetih godina prolog stoljea irom svijeta je dolo do pojave, ponovnog izbijanja i preraspodjele infektivnih bolesti (SZO, 1996). Iako postoji vie uzroka za irenje infektivnih bolesti (Rothman, 1976), globalne klimatske promjene takoer mogu u velikoj mjeri doprinijeti tome. Vremenske prilike i klima mogu utjecati na odbranu domaina, vektore, patogene i stanite. Da bi se mogli prouiti klimatski utjecaji potrebno je integrirati informacije iz mnogo izvora. Naprimjer,
213
mapiranjem viestrukih setova podataka kroz geografski informacioni sistem (GIS), istraivai mogu opaziti obrasce koji nastaju, a potom spone izmeu prostora i vremena mogu dovesti do novih pretpostavki o uzrocima. Klimatske promjene mogu utjecati na promjene u distribuciji i karakteristikama infektivnih vektorskih bolesti bolesti iji se uzronik prenosi preko vektora - krpelja, komaraca i sl. Pored toga, ekstremni vremenski dogaaji se mogu dovesti u vezu s klasterima bolesti koje se prenose preko vektora, glodara i hrane (Martens et al, 1997). Bujine poplave ostavljaju za sobom tlo pogodno za razmnoavanje komaraca, istjeruju glodare iz jazbina, te kontaminiraju vodotokove toksinim hemikalijama, mikroorganizmima (poput e. coli, cryptosporidium i vibrio cholerae) i nutrijentima, to moe uzrokovati crvene plime. Posebno ekstremni serijski dogaaji mogu uzrokovati destabilizaciju. Pod utjecajem sua smanjuje se broj predatora, dok jake kie doprinose poveanju hrane za njihov oportunistiki plijen. Ostale bojazni koje rastu kada je rije o naruavanju zdravlja zbog utjecaja klime, a koje je potrebno dalje istraiti, su: uloga sve vee varijabilnosti u smrtnosti zbog vruine i hladnoe, sinergije sa zagaenim zrakom, ukljuujui CO2 fertilizaciju, polen ambrozije i astmu, zatim opasnosti na putovanjima zbog nestabilnih zimskih vremenskih prilika, te promjene u genetici zglavkara zbog zagrijavanja.
4.5.2 Sistem obavjetavanja o zaraznim bolestima u BiH

Sistem obavjetavanja o zaraznim bolestima je reguliran u oblasti javnog zdravstva BiH i provodi se u skladu s 10. revizijom Meunarodne klasifikacije bolesti (MKB 10). Naalost, ne zasniva se na definiciji sluaja za sve bolesti, ve samo za tuberkulozu za koju se od kraja devedesetih striktno primjenjuje definicija sluaja (SZO), te provodi sistem nadzora i obavjetavanja. to se tie ostalih bolesti, one se nadziru u BiH i izdaju se obavjetenja u skladu s klinikim znakovima i simptomima. Za neke bolesti je, osim klinikih znakova, potrebna potvrda laboratorije, ali to nije sluaj za sve navedene bolesti. Izvjetavanje o otprilike 80 zaraznih bolesti je obavezno broj se razlikuje u entitetima, jer na nivou BiH za ovu oblast ne postoje zakonski propisi. Za potrebe izrade ovog Izvjetaja bolesti su podijeljene u sljedee kategorije: Bolesti koje se prenose vodom i hranom, Bolesti koje prenose vektori, Bolesti uzrokovane klimatskim promjenama, Tuberkuloza, Bolesti uzrokovane radijacijom ili bilo kojim drugim riziko-faktorom okolia.
Na osnovu raspoloivih slubenih podataka, koje su prikupili Zavod za javno zdravstvo FBiH i Institut za zatitu zdravlja RS, pri tome se pridravajui glavnih preporuka SZO, kako je ranije spomenuto, te na osnovu nae kategorizacije, dolo se do nalaza prikazanih u nastavku.
4.5.3 Bolesti koje se prenose vodom i hranom

SZO (2006) navodi da je 88% svih sluajeva dijareje u svijetu uzrokovano vodom, sanitacijom i higijenom. Utvreni riziko-faktori su voda za pie, sanitacija i higijena, kao i aspekti sigurnosti hrane
214
koji se odnose na vodu, sanitaciju i higijenu (tj. kontaminacija hrane zbog koritenja nesigurne vode za pie ili nedostatka higijene u domainstvu). Bolest je samo u ogranienom broju sluajeva prenesena drugim putevima, koji ne podrazumijevaju vodu, sanitaciju, higijenu ili hranu (npr. prenos putem zraka), te se otprilike 94% svih sluajeva dijareje u svijetu dovodi u vezu s okoliem, to za posljedicu ima preko 1,5 miliona smrtnih sluajeva godinje i to uglavnom djece. Procjena za razvijene zemlje (90%) bila je neto nia zbog manjeg broja sluajeva infektivne dijareje, mada je na neinfektivnu dijareju otpadao relativno veliki dio svih sluajeva dijareje. Voda, sanitacija i higijena su veoma bitni faktori koji utjeu na pothranjenost (spominje se u Izvjetaju pod Pothranjenost). Na sluajeve dijareje, koji se mogu pripisati vodi i sanitaciji, otpada 5,3% smrtnih sluajeva i 3,5% DALYs evropske djece izmeu 0 i 14 godina. Kljune klimatske varijable, posebno padavine i temperatura, utjeu na bolesti koje se prenose vodom za pie, hranom, te na probleme sa kvalitetom priobalnih voda (za ovu kategoriju bolesti ne postoje raspoloivi podaci, iako BiH ima nekoliko kilometara obale). Snabdijevanje stanovnitva pitkom vodom jedan je od glavnih preduvjeta za visoki nivo zdravstvenog stanja u bilo kojoj populaciji. Svjetska zdravstvena organizacija je meu dvanaest velikih zdravstvenih pokazatelja za zemlje ukljuila mjerenje kvaliteta vode za pie, naglaavajui njen znaaj za zdravstveno stanje stanovnitva. To je glavni razlog zato strunjaci SZO stalno rade na poboljanju standarda i preporuka za rjeavanje ovog pitanja. Jedan od prioriteta svakog javnog zdravstvenog sistema je prevencija gastroenteritisnih bolesti koje se prenose vodom, a koje se mogu povezati s neprekidnim snabdijevanjem pitkom vodom. Pokazatelji za praenje koje je predloila SZO su: bolesti koje se prenose vodom, snabdijevanje pitkom vodom i pristup izvoritima pitke vode, te tretman kanalizacijskih otpadnih voda. Jedini podaci o sigurnom snabdijevanju vodom za BiH prikazani su u UNICEF-ovom Klaster istraivanju vie pokazatelja iz 2006. godine, koje je raeno u okviru projekta Istraivanje zdravstvenog i socijalnog stanja djece i ena u BiH. Rezultati koji se odnose na pristup pitkoj vodi su sljedei: Prema rezultatima, vrlo malo domainstava (6,4 %) koristi odgovarajue metode za proiavanje vode u kui (prokuhavanje, dodavanje hlora, koritenje filtera ili koritenje solarne dezinfekcije). Najee koriteni nain je prokuhavanje (93,0 %); 88,8% domainstva u BiH, tanije 92,7% domainstava u FBiH, 87,1% u RS-u i 12,5% u BD, imaju pitku vodu dostupnu u objektu. Pitka voda je dostupna u objektima u 95,4% urbanih domainstava i 84,9% ruralnih domainstava; 98,7% stanovnitva u BiH (u FBiH 99,5%, u RS 97,3% i u BD 100%) koristi poboljani izvor vode za pie, sa skoro podjednakim omjerom u gradskim i u seoskim sredinama; Iskljuujui domainstva koja imaju pitku vodu dostupnu u objektu, prosjeno vrijeme do izvora pitke vode u BiH je 12,1 minuta (u FBiH 12,7 minuta, u RS-u 11.6 minuta i u BD 12,1 minuta). Prema istom istraivanju, na nivou BiH oko 93,0% domainstava ima sanitarne vorove, i to oko 99,0% domainstava u gradskim i 90,0% u ruralnim podrujima. Oko 93,0% stanovnitva FBiH, 92,6% stanovnika RS-a i 99,7% stanovnika BD ivi u domainstvima s poboljanim sanitarnim objektima. Razlika izmeu urbanih i ruralnih podruja uglavnom se ogleda u tipu WC-a. U urbanim podrujima BiH najee se koriste sanitarni vorovi koji su prikljueni na kanalizacijski sistem (77,2%), a u ruralnim podrujima najee su septike jame (57,5%).
215
Podatke o zdravstvenoj ispravnosti vode za pie u BiH u periodu od 2009-2011 godine posjeduje Agencija za sigurnost hrane BiH. Tabela 45 prikazuje podatke o rezultatima laboratorijskih analiza vode za pie za spomenuti period, dostavljenih od strane laboratorija za kontrolu hrane u BiH.
Tabela 45: Rezultati laboratorijskih analiza vode za pie u BiH u razdoblju 2009-2011. (Izvor: Agencija za sigurnost hrane BiH, 2012)
2009 Vrsta analize Broj i % Broj analiza neodgovarajuih analiza Fizikohemijske analize Mikrobioloke analize 14.666 18.306 2.056 (14,02%) 2.245 (12,26%) 12.997 22.324 Broj analiza 2010 Broj i % neodgovarajuih analiza 2.318 (17,83%) 2.433 (10,90%) 14.283 18.981 Broj analiza 2011 Broj i % neodgovarajuih analiza 1.363 (9,54%) 1.482 (7,81%)
Agencija za sigurnost hrane BiH prikuplja i analizira podatke o oboljenjima iji je uzrok/put prenoenja hrana, na osnovu podataka koje redovno dostavljaju relevantne institucije iz oblasti. Slika 139 prikazuje podatke o oboljenjima u BiH iji je uzrok/put prenoenja hrana, za period od 2009-2011.
1600 1400 1200 1000 800 600 Broj oboljelih u epidemijama 400 248 200 21 0 2009 2010 2011
*
1472 1293 1169 Ukupan broj oboljelih (sporadini+epidemijski sluajevi obolijevanja) Broj epidemija
224 76 10 16
Slika 139: Epidemioloki podaci o oboljenjima iji je uzrok/put prenoenja hrana * (Izvor: Agencija za sigurnost hrane BiH, 2012. - podaci se odnose na oboljenja gdje je hrana potvrena kao uzrok/put prenoenja)
Oigledna je spona izmeu vode i hrane, jer mikrobni agensi iz vode (npr. virusi, bakterije, protozoe) mogu kontaminirati hranu. Naprimjer, bilo je sluajeva kada je svjee voe i povre kontaminirano vodom za navodnjavanje. Institucije koje u BiH djeluju u okviru zdravstvenog sektora nisu provele analize odnosa izmeu bolesti koje se prenose hranom i vodom i rizicima iz okolia i klimatskim promjenama. Od tipinih bolesti koje se prenose vodom i hranom, a koje se svakako dovode u vezu s okoliem i klimom, najfatalnija je kolera, ali u BiH nijedan sluaj nije prijavljen skoro itavo stoljee. Giardijaza se javlja sporadino u periodu 2006-2010 prijavljeno je samo 11 sluajeva (2006 - 6; 2007 - 3; 2009 2; 216
2010 - 0). U sklopu zdravstvenog sistema u BiH, ne dijagnosticiraju se i ne prijavljuju bolesti koje se prenose vodom i hranom, a koje uzrokuju razliite oblike dijareje poput kriptosporidioze i one koju izaziva cyclospora, dok istozomijaza i tripanosomijaza nisu prisutne u dravi. Ne vri se rutinsko dijagnosticiranje enterinih virusa, te se veina enterinih bolesti, ija etologija nije utvrena, u sistemu izvjetavanja klasificira u skladu s MKB 10 kao: Ostale bakterijske crijevne infekcije (Infectiones intestinales bacteria aliae - A04), Alimentarne intoksikacije (Intoxicationes alimentaris bacteriae aliae - A05) i Dijareja i gastroenteritis za koje se pretpostavlja da su infekcionog porijekla (Diarrhoea and gastroenterocolitis causa infectionis suspecta - A09). Slika 140 prikazuje ukupan broj sluajeva sve tri bolesti u periodu 2006-2010, pa je unutar tog pregleda data raspodjela prema dijagnozi za svaku godinu mjerenja. Broj prijavljenih sluajeva varira iz godine u godinu, mada se kree izmeu 4.853 i 9.432.
10000 9000 8000 7000 Broj sluajeva 6000 4842 5000 940 4000 3452 3000 2000 2000 1000 0 2006 2007 2008 Ostale bakterijske crijevne infekcije (A04) Alimentarne intoksikacije (A05) Dijareja i gastroenteritis infekcioznog podrijetla (A09) 2009 2010 1227 226 461 2494 1227 4254 2000 4444 643 6042 2494
Slika 140: Razliiti oblici dijareje prema godini i obliku (Izvor: Bilten EUFOR-a o zaraznim bolestima koji se zasniva na podacima iz biltena Zavoda za javno zdravstvo FBiH i Instituta za javno zdravstvo RS-a)
Slika 141 prikazuje broj prijavljenih sluajeva salmonele, dizenterije, hepatitisa A i leptospiroze: rizikofaktori okolia i klimatske promjene mogu utjecati na sve te bolesti, zbog naina na koji se prenose fekalno-oralno. U periodu koji je predmet analize nema znaajnih promjena.
217
700 600 500 400 Broj sluajeva 300 200 100 0 Druge infekcije uzrokovane salmonelama (A02) Dizenterija, uzronik Shigellae (A03) Hepatitis A (B15) Leptospiroza (A27) 2006 414 9 56 56 2007 621 12 108 32 2008 593 20 104 48 2009 479 19 21 19 2010 454 5 14 34
Slika 141: Broj sluajeva salmonele, dizenterije, hepatitisa A i leptospiroze u BiH prema bolesti i godini od 2006. do 2010. (Izvor: Bilten EUFOR-a o zaraznim bolestima koji se zasniva na podacima iz biltena Zavoda za javno zdravstvo FBiH i Instituta za javno zdravstvo RS-a)
4.5.4 Bolesti koje prenose vektori

S biolokog aspekta, opravdano je oekivati da bi klimatske promjene mogle imati kljunu ulogu u odreivanju faktora koji doprinose irenju bolesti koje prenose vektori. Najee bolesti koje prenose vektori su malarija i dengue groznica. U BiH nije prisutna nijedna od te dvije bolesti. Smatra se da je malarija iskorijenjena u BiH krajem sedamdesetih 20. vijeka, s obzirom na to da je posljednji autohtoni sluaj prijavljen 1964, dok je 1968. prijavljena ponovna pojava bolesti. Meutim, imajui na umu prilike u okoliu, posebno klimatske promjene, postoji vjerovatnost da e se malarija ponovo pojaviti. Sluaj dengue groznice nikad nije prijavljen u BiH, jer njen vektor nije prisutan u BiH, tj. ne moe opstati u sadanjim klimatskim uvjetima, ali kao to je sluaj i sa malarijom, mogla bi se pojaviti ako doe do znaajnih klimatskih promjena. Meutim, u proteklim decenijama zabiljeeno je nekoliko bitnih sluajeva obje bolesti iji su nositelji bili stranci koji su privremeno boravili u BiH. Sluajevi ostalih bolesti koje prenose vektori, poput krpeljnog meningoencefalitisa, ute groznice, chikungunya groznice, groznica doline Rift, groznice rijeke Ross, encefalitisa doline Murray i encefalitisa St. Louisa nisu prijavljeni u BiH. Razlog je, moda, geografski poloaj drave, ili neuspostavljanje dijagnoze i neotkrivanje tih bolesti, jer doktori s njima nisu upoznati, te se u laboratorijama uzorci ne testiraju na te bolesti. Vrijedi spomenuti i lajmsku boreliozu. Broj prijavljenih sluajeva je u porastu u proteklim godinama, kako prikazuje Slika 142. To se moe prije objasniti poveanom svijesti i stanovnitva i medicinskih radnika o prisutnosti te bolesti, nego poveanim brojem krpelja.
218
80 70 60 Broj sluajeva 50 40 30 19 20 10 0 2006 2007 2008 2009 26 57 64
75
2010
Slika 142: Broj sluajeva lajmske borelioze u BiH od 2006. do 2010. godine (Izvor: Bilten EUFOR-a o zaraznim bolestima koji se zasniva na podacima iz biltena Zavoda za javno zdravstvo FBiH i Instituta za javno zdravstvo RS-a)
4.5.5 Tuberkuloza
Jedina bolest u BiH koja se prati prema standardima SZO je tuberkuloza. SZO je dala definiciju sluaja 1995. godine. Upravo zbog toga se detaljni podaci o tuberkulozi mogu navesti i analizirati za dui period nego za bilo koju drugu zaraznu bolest. Sve do 1991. godine u BiH je godinje prijavljivano oko 4.000 novih sluajeva. Broj sluajeva je znaajno pao u periodu 1992-1996, to je posljedica smanjenog obima izvjetavanja tokom ratnog perioda od 1992. do 1995. Isto vrijedi i za druge bolesti, a ne samo za tuberkulozu. Od 1995. godine prijavljivanje novih sluajeva se zasniva na standardima SZO-a, ali bilo je potrebno nekoliko godina da se taj sistem uspostavi. Iako se ukupni broj novih sluajeva nakon 2002. godine kree oko 2.000, bitno je napomenuti da je broj BK (Koch's bacillus) pozitivnih nalaza u stalnom opadanju. Osim toga, nema nepoznatih/neodreenih sluajeva. Visok broj sluajeva moe se prije povezati sa ekonomskim poloajem stanovnitva, nego s faktorima okolia.
5000 4500 4000 3500 3000 2500 Broj sluajeva 2000 1500 1000 500 0
Ukupno Novooboljeli pluni BK negativni Novooboljeli sa vanplunim TB-om
Novooboljeli pluni BK pozitivni Novooboljeli sa nepozantim/neutvrenim BK nalazom Ostali novi sluajevi
219
Slika 143: Broj sluajeva tuberkuloze prema godini i prema BK nalazu u BiH od 1985. do 2010. godine (Izvor: SZO, Podaci za BiH, 2012)
4.5.6 Respiratorne bolesti uzrokovane zagaenim zrakom

Iako se zagaenost zraka prati dugi niz godina, korelacija izmeu pretpostavljenog poveanja broja oboljelih i poveane zagaenosti zraka (porast vrijednosti SO 2, NO2 i dima u zraku, posebno u tri najzagaenija grada u Bosni Sarajevu, Tuzli i Zenici) nije izraunata. Glavni razlog za to su nepouzdani statistiki podaci o broju oboljelih i o ugroenoj populaciji. Standardna dijagnostika klasifikacija bolesti koje se nadziru vri se u sve tri administrativne jedinice u BiH prema zakonskim propisima o borbi protiv zaraznih bolesti (ne postoje jedinstveni propisi na nivou BiH), to znai da se u izvjetajima o javnom zdravlju prate sve druge bolesti i stanja. Sistem prikupljanja podataka o javnom zdravlju nije informatiziran, tako da je esto prikupljanje relevantnih podataka oteano ili se podaci uope ne mogu dobiti kako bi ih neka administrativna jedinica u dravi analizirala. Umjesto toga mogu se dati samo procjene. Stoga se trenutno zagaivai zraka, kao uzroni agens, ne mogu dovesti u vezu s respiratornim bolestima, iako mnogi faktori ukazuju da je broj takvih sluajeva velik.
4.5.7 Bolesti uzrokovane radijacijom ili bilo kojim drugim riziko-faktorom okolia
Naalost, zdravstveni sistem ne prepoznaje bolesti ili stanja koja bi se mogla podvesti pod ovu grupu. Registar malignih oboljenja je nepotpun, jer se vodi u samo jednom dijelu drave, dok se tek uspostavlja u drugom dijelu. Meutim, ak i da registar postoji, bilo bi dosta komplicirano dokazati promjenu uestalosti u odnosu na predratni period (do 1992) zbog tri osnovne injenice: Meunarodna klasifikacija bolesti i uzroka smrti je izmijenjena poetkom devedesetih (MKB 10 je zamijenio MKB 9), a 10. revizija se koristi u BiH od 1995; U BiH su se odigrali znaajni procesi migracije imigracija, raseljenost unutar drave i emigracija znaajno su izmijenili sve demografske kategorije; Posljednji popis stanovnitva u BiH je obavljen 1991, nakon toga popisa nije bilo.

U zakonima o zdravstvenoj zatiti entiteta i BD, kao jedna od djelatnosti javnog zdravstva identificirano je praenje higijensko-epidemioloke situacije u ivotnoj i radnoj okolini. Ove odredbe nisu dobro popraene provoenjem propisima ni odgovarajuim finansskim instrumentima, a registri oboljenja za pojedine vrste bolesti su nepotpuni ili ne postoje. Usprkos tome, postoje pojedine vrste oboljenja koje se prate prema standardima SZO (npr. tuberkuloza). Nakon sagledavanja svih injenica, moe se samo preporuiti efektivnije praenje patogena u okoliu kako bi istraivai mogli bolje razumjeti pojavu i opstanak patogena u podrujima koja se smatraju rizinim u smislu pojave bolesti zbog utjecaja okolia. U smislu efektivnijeg praenja bolesti povezanih s okoliem, potrebno je ojaati mreu javnog zdravstva i raditi na uspostavi informacionog sistema koji e omoguiti brzu razmjenu informacija i podataka o zdravstvenoj ispravnosti namirnica, vode za pie, te predmeta ope upotrebe. Osim toga, kako bi se mogla dati bolja predvianja o tome kako okoli moe utjecati na uestalost bolesti koje su uzrokovane utjecajima okolia moraju se podsticati multidisciplinarna istraivanja.
220
221
5 ODGOVORI POLITIKA
Komponente drutvenih, ekonomskih i okolinskih sistema meusobno su povezane uzronoposljedinim vezama, pa okoli kao medij u kojem se reflektiraju posljedice svih ljudskih aktivnosti treba posmatrati u okviru ireg drutvenog konteksta. Stanje okolia i efikasnost primijenjenih mjera zatite okolia moe se analizirati samo u okviru ukupne politike, privredne i drutvene situacije u dravi. Odgovori politika koje su izraene s ciljem da se smanje negativni utjecaji ljudskih aktivnosti na okoli, odnose se na upravljanje okoliem, okolinu politiku, praenje, obrazovanje o okoliu, podizanje svijesti javnosti o okoliu, te na javno uee u BiH. Sinergija svih tih instrumenata odraava reakcije drutva s ciljem da se osigura balansirani razvoj drutva u cjelini.
5.1 OKOLINSKE INSTITUCIJE, DRAVNA OKOLINA POLITIKA I PRAENJE STANJA OKOLIA

Napori koji su uinjeni da bi se provele reforme u sektoru okolia u BiH podstaknuti su moguim lanstvom u EU, te usvajanjem i preuzimanjem pravne steevine EU. U tom pogledu, usvajanje okolinskih pravnih steevina zahtijeva obimne izmjene u postojeem sistemu upravljanja okoliem, okolinoj politici, praenju okolia i aktivnostima.
5.1.1 Institucionalna struktura

U BiH postoji fragmentirani niz okolinskih institucija koje se nalaze na etiri upravna nivoa: dravnom, entitetskom, kantonalnom i opinskom (Slika 144).
222
Slika 144: Institucionalna struktura u oblasti zatite okolia u BiH
Institucije u oblasti zatite okolia navedene u nastavku imaju odreene odgovornosti na dravnom, odnosno entitetskom nivou (Tabela 46 - Tabela 49).
Tabela 46: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na dravnom nivou
Institucija/sektor/odjel Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (Sektor za prirodne resurse, energetiku i zatitu okoline/ivotne sredine) Agencija za statistiku BiH (Federalni zavod za statistiku i Republiki zavod za statistiku RS) Agencija za sigurnost hrane BiH Razvoj statistikog istraivanja, odravanje statistikog IT sistema, razmjena informacija s drugim zemljama i meunarodnim organizacijama u vezi s bilateralnim sporazumima i drugim meunarodnim dogovorima Pruanje naunih savjeta, te nauna i tehnika podrka zakonodavstvu i politici BiH u podruju sigurnosti hrane i hrane za ivotinje, prikupljanje i analiza podataka, kontakt taka za aktivnosti u komisiji Codex Alimentarius, i sistemima za brzo uzbunjivanje za hranu i hranu za ivotinje (RASFF, INFOSAN), traenje, poreenje, analiza i sumiranje naunih i tehnikih podataka u podrujima sigurnosti hrane Meuentitetski odbor za okoli Koordinacija i harmonizacija Zakona o okoliu i politika odnosa izmeu dva entiteta, promocija ratifikacije meunarodnih konvencija, provoenje projekata EU Odgovornosti Studijsko-analitiki, upravni, normativno-pravni, struno-operativni, informaciono-dokumentacioni, administrativno-tehniki poslovi
U pogledu upravljanja okoliem na dravnom nivou, u Ustavu (lan III/3.a)) se navodi da: Sve vladine funkcije i ovlatenja koja nisu ovim Ustavom izriito povjerena institucijama BiH pripadaju entitetima. Okolina politika i koritenje prirodnih resursa spadaju u odgovornosti entitetskih vlada i nadlenih
223
ministarstava, Vlade BD, te nadlenih kantonalnih ministarstava u FBiH (Prilog I). Opine u oba entiteta obino provode svoje nadlenosti iz oblasti zatite okolia putem raznih odjela u opinama (npr. odjel za komunalne poslove, prostorno ureenje, urbanizam, inspektorati itd.).
Tabela 47: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na nivou FBiH
Institucija/sektor/odjel Ministarstvo okolia i turizma Odgovornosti Administrativni i struni zadaci u vezi sa zatitom zraka, vode i tla, praenje i standardi okolia, izrada strategije i politika okolia, razvoj turizma Ministarstvo prostornog planiranja Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Savjetodavni odbor za okoli Prostorno planiranje i koritenje zemljita Upravni, struni i drugi poslovi iz oblasti poljoprivrede, vodoprivrede, umarstva i veterinarstva, upravljanje odnim podrujima (vodno podruje Jadranskog mora i vodno podruje rijeke Save) Nauna i profesionalna podrka Ministarstvu i Vladi FBiH, revizija i davanje komentara o stratekim i planskim dokumentima, uspostavljanje bolje koordinacije izmeu federalnog i kantonalnog nivoa Uprava za inspekcijske slube Provoenje propisa i kontrola na polju zatite okolia
Tabela 48: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na nivou RS-a

Institucija/sektor/odjel Ministarstvo za prostorno planiranje, graevinarstvo i ekologiju Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Ministarstvo trgovine i turizma Republika uprava za inspekcijske poslove pravni poslovi i biodiverzitet Upravni, struni i drugi poslovi iz oblasti poljoprivrede, vodoprivrede, umarstva i veterinarstva, upravljanje dvama rijenim slivovima (oblasni rijeni sliv Save i oblasni vrijeni sliv Trebinjice) Upravni i drugi poslovi u oblasti trgovine, turizma i ugostiteljstva Nadzor nad provoenjem upravnih akata Odgovornosti Zatita okolia (tlo, zrak i voda), upravljanje otpadom (vrsti i opasni),
Tabela 49: Odgovornosti institucija u oblasti zatite okolia na nivou BD

Institucija/sektor/odjel Odjel za urbanizam i imovinsko-pravna pitanja Odjel za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu Inspekcija Zatita okolia Pitanja u vezi s vodom (izdavanje dozvola za koritenje vode, isputanje vode i infrastruktura za zatitu od poplava) Provoenje propisa i kontrola na polju zatite okolia Odgovornosti
Ostale institucije i javna preduzea koja su odgovorna za oblasti zraka, vode, poljoprivrede i sl. na nivou entiteta navedena su u poglavlju Praenje stanja okolia. Izmeu svih navedenih institucija nedostaje vertikalna (entitetska/kantonalna/opinska) i horizontalna (meuentitetska/meuministarska/meuopinska) saradnja. Pored toga, vlasti se esto ne mogu nositi s meunarodnim obavezama i brojnim okolinskim sporazumima (npr. ispunjavanje obaveza u vezi s izvjetavanjem, imenovanjem nacionalnih fokalnih taaka (izvrnih tijela) i izvravanje dunosti u pogledu praenja). Kompleksna javna uprava dovodi do slabog identificiranja odgovornosti, udvostruavanja zadataka i neefikasnosti.
224
5.1.2 Dravna politika okolia

Na dravnom nivou ciljevi i prioriteti u smislu praenja stanja okolia, upravljanja informacijama i obukom iz oblasti okolia predstavljeni su u Akcijskom planu za zatitu okolia BiH (NEAP BiH) za period 2003-2008. kojeg su vlade i parlamenti oba entiteta usvojili 2003. godine. U Strategiji za smanjenje siromatva, koju je Vijee ministara usvojilo 2004. godine, predviene su posebne mjere za unapreenje praenja zraka, vode, tla i zemljita, uma, otpada i bioloke raznolikosti. U Srednjoronoj razvojnoj strategiji (SRS) za period 2004-2007, prioriteti okolia nisu adekvatno tretirani niti su efikasno provedeni. Naprimjer, samo je 0,6% slubene pomoi za razvoj (eng. Official Development Assistance - ODA) (iznos od 2,7 miliona eura) iskoriteno za zatitu okolia (Ministarstvo finansija i trezora BiH, Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010). Vijee Evrope je 2008. usvojilo novi Sporazum o evropskom partnerstvu (eng. European Partnership Agreement - EPA) izmeu EU i BiH (2008/211/EC, Odluka Vijea od 18. februara 2008) u kojem se trai usvajanje Zakona o zatiti okolia na dravnom nivou kao i uspostavljanje dravne agencije za okoli. Tim Ujedinjenih nacija za BiH je, uz konsultacije s Vladom na dravnom nivou, dovrio Okvir Ujedinjenih nacija za pomo u razvoju (eng. United Nations Development Assistance Framework UNDAF) za period 2010-2014. s ciljem da prui pomo u ovom periodu. U Okviru se navodi da je potrebno: ojaati pravni okvir, unaprijediti kapacitet za odrivo upravljanje resursima kao i sudjelovati u planiranju odrivog razvoja na lokalnom nivou, te provesti mehanizme za lokalne akcijske planove za okoli. Na entitetskom nivou, okolinske politike se izrauju u okviru entitetskih zakona, no svi zakoni nisu efektivno provedeni, a neki ak nisu ni u potpunosti pripremljeni. 5.1.2.1 Zakonski propisi o zatiti okolia
Kao to je i navedeno u Sporazumu o evropskom partnerstvu, Zakon o zatiti okolia na dravnom nivou nije finaliziran i usvojen. Taj proces, koji utjee na finansijsku podrku stranih organizacija za zatitu okolia, traje jo od 2006. godine. Na entitetskom nivou, postoji set od est glavnih zakona koji se odnose na okoli (u RS usvojeni 2002, a u FBiH 2003) - Zakon o zatiti okolia, Zakon o zatiti zraka, Zakon o zatiti voda (u entitetima je ovaj zakon 2006. godine zamijenjen novim Zakonom o vodama), Zakon o upravljanju otpadom, Zakon o zatiti prirode i Zakon o fondu za zatitu okolia. Pored toga, u Distriktu Brko (2004) je usvojen slian set zakona s izuzetkom zakona o fondu za zatitu okolia. U Prilogu I je dat popis spomenutih zakona na dravnom i entitetskom nivou, i nivou Distrikta, kao i popis bitnih uredbi o okoliu u FBiH koje su usvojene u posljednjih 10 godina. Sveukupno gledano, nedostaju podzakonski akti ije je usvajanje propisano odreenim zakonima. U FBiH, od 23 podzakonska akta ije je usvajanje propisano Zakonom o zatiti okolia, do sada je usvojeno samo est, bez obzira na injenicu to je rok za njihovo usvajanje istekao. U RS-u je usvojen veliki broj propisa i sekundarnih zakonskih propisa u skladu s okvirnim zakonima, ali njihova implementacija i dalje predstavlja izazov. Osim toga, postojei zakonski propisi nisu usklaeni vertikalno (zbog brojnih praznina izmeu zakona na entitetskom nivou i kantonalnom nivou - izmeu
225
kantona i FBiH) i horizontalno - zakonski propisi o zatiti okolia razlikuju se u FBIH i RS-u, te svi relevantni zakoni nisu usvojeni u oba entiteta i Distriktu Brko (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). Multilateralni sporazumi u oblasti okolia BiH je postala Ugovorna strana u vie meunarodnih konvencija i sporazuma. Meunarodne konvencije i sporazumi koje je BiH ratificirala u skladu s dravnim Zakonom o postupku zakljuivanja i izvravanja meunarodnih sporazuma (Slubeni glasnik BiH, broj 29/00) navedeni su u Prilogu I. 5.1.2.2 Put ka integraciji u EU
EU i BiH su 16. juna 2008. potpisale Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju (SSP) (eng. Stabilization and Association Agreement - SAA), koji e stupiti na snagu kada postupak ratifikacije bude dovren. Privremeni sporazum (eng. Interim Agreement - IA) izmeu Evropske unije i BiH stupio je na snagu 1. jula 2008. godine. Sporazumom se uspjeno stvara slobodno trite, dok se postepeno otvara trite BiH olakavajui privredni i drutveni razvoj. Ugovorne strane su 16. juna u Luksemburgu potpisale Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju, kao i Privremeni sporazum. Dok se ne dovri postupak ratifikacije, odredbe Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, koje se odnose na trgovinu, primjenjivat e se putem Privremenog sporazuma. Sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju stvara se okvir za saradnju EU i BiH, a Sporazum je od kljune vanosti za reformu politike, privrede, trgovine i ljudskih prava u dravi. Osmislit e se politike i druge mjere kojima e se dovesti do odrivog ekonomskog i socijalnog razvoja BiH; te politike bi trebale osigurati da se i pitanja okolia od samog poetka u potpunosti ukljue i poveu sa zahtjevima skladnog drutvenog razvoja (lan 86, stav 2 SPP-u). Vijee ministara BiH oformilo je 2009. godine osam radnih grupa radi integracije u EU i usklaivanja domaih zakona s pravnom steevinom EU. Jedna od tih grupa je Radna grupa za transport, okoli, energiju i regionalni razvoj, koja broji 25 lanova koje imenuju razne institucije na dravnom i entitetskom nivou. Ovo tijelo je takoer odgovorno za izradu nacrta dravnog zakona o zatiti okolia. Napredak koji je ostvaren u smislu integracije u EU prikazan je Prilogu I. Sveukupno gledano, Komisija EU svake godine objavljuje detaljan izvjetaj o praenju procesa preuzimanja i provoenja okolinske pravne steevine u BiH. Trenutno je proces praenja dio projekta Regionalne mree za pristupanje (eng. Regional Network for Association). Rezultati pokazuju da se pribliavanje zahtjevima EU ponekad odvija sporo, ali da stabilno napreduje i u FBiH i u RS-u. 5.1.2.3 Finansijski mehanizmi za zatitu okolia
Na meunarodnom nivou postoji veliki broj finansijskih mehanizama u oblasti okolia koji pruaju pomo BiH u rjeavanju problema okolia i poboljanju zatite okolia. Kroz Program Evropske zajednice za obnovu, razvoj i stabilizaciju (eng. Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization - CARDS) u periodu od 2001. do 2006. pruena je podrka u jaanju kapaciteta u oblasti okolia, ali i u razvoju infrastrukture, jaanju kapaciteta institucija i prekograninoj saradnji.
226
Instrument pretpristupne pomoi (eng. Instrument for Pre-Accession Assistance - IPA) za period od 2007. do 2013. pruio je podrku BiH u procesu integracije u EU (npr. tranzicija i jaanje kapaciteta institucija, prekogranina saradnja, privredni, drutveni i regionalni razvoj). Trenutni projekti koji se finansiraju kroz IPA instrumente i koji se odnose na okoli navedeni su u Prilogu I. Viegodinji indikativni planski dokument (eng. Multi-annual Indicative Planning Document MIPD) za period 2007-2009. je strateki planski dokument koji je pruio pomo BiH u okviru IPA-e, a iji obim finansija je iznosio 226 miliona eura. Naredni period, 2009-2011, je obuhvatao nekoliko rezultata i pokazatelja u vezi s okoliem da bi se nacionalna strategija za okoli mogla usvojiti i provesti, zatim da bi se instrumenti sufinansiranja infrastrukture okolia mogli generirati i unaprijediti, da bi se inicirali alati za zatitu okolia, da bi se investiralo u infrastrukturu okolia i da bi se sektor zaduen za okolinsku pravnu steevinu unaprijedio i uskladio. Viegodinji indikativni finansijski okvir (eng. Multiannual Indicative Finansial Framework - MIFF) za period 2009-2011. je iznosio 303,2 miliona eura za BiH. Strana slubena pomo za razvoj (eng. Official Development Assistance - ODA) okolia u BiH obuhvatala je razliite programe i aktivnosti u periodu 2009-2010. u sektoru poljoprivrede i umarstva, kao i sektoru zatite okolia. Sektor poljoprivrede i umarstva Pomo koja je pruena sektoru poljoprivrede i umarstva obuhvata razne projekte od podravanja institucionalnog razvoja i poboljanja efikasnosti te konkurentnosti poljoprivrednika u BiH, pa do primjene novih tehnologija i standarda. U Prilogu II dat je prikaz raspodjele glavnih projekata, te vrijednosti donatorske pomoi i projekata u ovom sektoru. U 2009. aktivni lanovi DCF-a (eng. Donors Coordination Forum Forum za koordinaciju donatora) u sektoru poljoprivrede i umarstva bili su vedska/Sida, EC, SAD/USAID, Italija/IC, Norveka, vicarska/SDC/SECO, Japan/JICA, Nizozemska, EBRD i Svjetska banka. U 2010. godini Japan/JICA, Nizozemska i EBRD nisu dodijelili sredstva ovom sektoru. Projekti vezani za EC 2010. (vrijednosti 1,3 miliona eura) jo uvijek nisu ugovoreni (Slika 145).
Slika 145: Tok donatorske pomoi u sektoru poljoprivrede i umarstva, 2009-2010, samo bespovratna sredstva (u milionima eura) (Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH, Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010)
227
Godine 2009. lanovi DCF-a su sektoru poljoprivrede i umarstva dodijelili ukupno 46,61 miliona eura, ukljuujui 32,15 miliona eura u kreditima (28,7 miliona eura od EBRD-a i 3,45 miliona eura od Svjetske banke) i 14,46 miliona eura bespovratnih sredstava. Godine 2010. donatori su dali doprinos od 13,10 miliona eura, ukljuujui projekte EC za 2010. u iznosu od 1,3 miliona eura i kredit Svjetske banke u vrijednosti 4,26 miliona eura (Slika 146).
50 45 40 35 milioni 32.15 milioni 30 25 20 15 10 5 0 2009 4.26 2010 7.54 Grantovi Krediti 14.46 35 30 25 20 15 10 5 0 Evropska banka Svjetska banka za obnovu i razvoj 3.45 4.26 2009 2010 28.7
Slika 146: Podjela bespovratnih sredstava-kredita (lijevo) i tok pomoi (desno) u sektoru poljoprivrede i umarstva u periodu 2009-2010. (Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH, Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010)
Sektor zatite okolia Pomo koja je pruena sektoru zatite okolia obuhvata razne projekte koji su navedeni u Prilogu I. Okolinski programi su povezani s drugim sektorima poput sektora za infrastrukturu, energiju, poljoprivredu i umarstvo, povratak i reintegraciju, lokalnu upravu i pitanja spolova (gender). Glavni donatori i finansijske institucije u oblasti zatite okolia su: EK, Svjetska banka, Italija/IC, Norveka, Nizozemska, vedska/SIDA, UNDP (putem MDG-a i GEF-a) i Maarska. Vodei donatori u ovom sektoru u 2009. godini bili su EC i Svjetska banka, zatim Norveka, Nizozemska i Italija/IC. Maarska je postala novi donator 2010, dok je Japan/JICA izrazio interes za ovaj sektor. Vodei donatori su bili Svjetska banka, UNDP i vedska/SIDA (Slika 147).
Slika 147: Priliv donatorske pomoi u sektoru zatite okolia 2009-2010. (u milionima eura) (Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH, Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010)
228
Slika 148 pokazuje da su doprinosi donatora u ovom sektoru bili znaajno vii u 2009. godini (19,45 miliona eura bespovratnih sredstava) nego u 2007. (4,29 miliona eura) i 2008. (3,50 miliona eura). U 2010. godini donatori su dodijelili 11,40 miliona eura, iskljuujui EC 2010.
2010
11.4
2009
19.45
2008
3.5
2007
4.29 0 5 10 milioni 15 20 25
Slika 148: Priliv pomoi donatora/IFI u sektoru zatite okolia 2009-2010. (Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH, Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010)
Oba entiteta su na nacionalnom nivou dodijelila odreene zadatke, koji se odnose na okoli, upravnim jedinicama na niem nivou (kantonima i opinama), ali njihovi trokovi koji se odnose na okoli nisu prikazani u budetima entiteta. Naprimjer, RS je u 2009. godini utroila 0,2% budeta i 0,1 % BDP na zatitu okolia, dok je Federalno ministarstvo okolia i turizma za iste trokove izdvojilo oko 0,9% budeta (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). Pored toga, svaki entitet ima fond za zatitu okolia. Detaljan opis fondova dat je u nastavku. Fond za zatitu okolia FBiH Zakonom o Fondu za zatitu okolia FBiH (Slubene novine FBiH broj 33/03) osnovan je Fond za zatitu okolia FBiH. Registriran je kao neprofitna javna institucija u martu 2006. godine u Opinskom sudu Sarajevo. Fondom upravlja Upravni odbor koji ima sedam lanova, a nadzor nad radom Fonda vri Nadzorni odbor koji se sastoji odtri lana. lanove Upravnog i Nadzornog odbora imenuje Vlada FBiH. Upravni odbor imenuje direktora. Finansijska sredstva se prikupljaju putem kompenzacija od zagaivaa, korisnika prirodnih resursa, naknada za registraciju vozila, naknada za vodu, te iz budeta FBiH, kredita i donacija. Ta sredstva se koriste za zatitu okolia u oblasti ouvanja okolia, koritenja obnovljive energije, te odrivog koritenja prirodnih resursa kako bi se pripremili, implementirali i razvili programi, projekti i aktivnosti. Prihodi se dijele izmeu 10 kantona (70%) i Fonda za zatitu okolia (30%). Fond za zatitu ivotne sredine RS Zakonom o Fondu za zatitu ivotne sredine RS-a (Slubeni glasnik RS, br. 01-626/02) 28. augusta 2002. godine je osnovan Fond za zatitu ivotne sredine RS-a. Organi Fonda su Upravni odbor, Nadzorni odbor i direktor. Sedam lanova je zadueno za upravljanje i pet lanova za nadzor, imenuje ih Narodna skuptina RS-a, dok Vlada RS-a imenuje direktora. Fond za zatitu ivotne sredine RS-a prikuplja i dijeli finansijska sredstva za razne programe u oblasti zatite ivotne sredine na teritoriji RS-
229
a. Finansijska sredstva se prikupljaju od korisnika prirodnih resursa, iz budeta RS-a, od naknada zagaivaa, iz bespovratnih sredstava i donacija. S obzirom da se veim dijelom finansira iz budeta RS-a, Fond ima pravo da samostalno prikuplja sredstva iz stranih i meunarodnih izvora, npr. iz kredita IFI-a ili povoljnih kredita. 15% od naknada za zatitu voda se stavlja na raspolaganje Fondu, i ta sredstva su namijenjena iskljuivo za zatitu voda u okviru zatite ivotne sredine. Krajem 2011. usvojen je novi Zakon o energetskoj efikasnosti i Fondu za zatitu ivotne sredine, koji u potpunosti osposobljava aktivnosti Fonda u novim, znaajno izmijenjenim okolnostima.
5.1.3 Praenje stanja okolia

Kvalitet zraka Dva hidrometeoroloka zavoda (jedan u FBiH i drugi u RS-u) su odgovorna za praenje kvaliteta zraka. Oba zavoda prikupljaju i upravljaju podacima iz brojnih stanica koje su postavljene u dravi. Na osnovu podataka vide se proli trendovi u koncentracijama i prostorna raspodjela koncentracija u nekoliko gradskih podruja (npr. u Sarajevu, Banjoj Luci, Mostaru, Tuzli, Zenici itd.). Mrea stanica kojima se prati kvalitet zraka prikazana je u Prilogu I. Potrebni ulazni podaci su uneseni na osnovu predratne situacije ili direktnim kontaktima s poznatim zagaivaima. Analiza se provodi u skladu s metodologijom CORINAIR-a (eng. Core Inventory of Air Emissions Kljuni inventar emisija u zrak) i uz pomo alata koji su izraeni za te potrebe. U skladu s Konvencijom o dalekosenom prekograninom zagaenju zraka i za potrebe Programa saradnje za praenje i procjenu dalekosene transmisije zagaivaa zraka (eng. Cooperative Programme for Monitoring and Evaluation of the Long-range Transmission of Air Pollutants in Europe), jedna je automatska stanica od 2006. godine u funkciji na Ivan-sedlu. U skladu s okvirnim zakonima o zatiti okolia, obaveza ministarstava zaduenih za okoli je da vode registar postrojenja i zagaivaa na nivou entiteta. Operatori postrojenja za koje je izdata okolinska dozvola moraju redovno obavjetavati nadleno ministarstvo o rezultatima praenja emisija. Kvalitet vode Kvalitet vode u rijekama BiH se sistematino prati od druge polovine ezdesetih, kada je redovno praenje kvaliteta vode uspostavljeno na 58 stanica. Tokom devedesetih praenje je prekinuto zbog rata. Prema odredbama Dejtonskog mirovnog sporazuma, upravljanje vodama je odgovornost entiteta. Na entitetskom nivou, upravljanje vodama u BiH spada u nadlenosti dva entitetska ministarstva poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH odgovorno je za koordinaciju aktivnosti i usklaivanje planova izmeu tijela entitetskih vlada. Agenciju za vodno podruje rijeke Save (sliv Dunava) i Agenciju za vodno podruje Jadranskog mora ine etiri agencije: Agencija za vodno podruje rijeke Save Sarajevo (FBiH), Agencija za vodno podruje Jadranskog mora - Mostar (FBiH), Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Save Bijeljina (RS), Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Trebinjice Trebinje (RS).
Relevantni zakonski propisi koji se odnose na upravljanje vodama u BiH sadrani su u dva zakona o vodama, jedan za FBiH i drugi za RS, koji su veim dijelom usklaeni meusobno, kao i sa Okvirnom
230
direktivom EU o vodama. Prema zakonima o vodama, praenje voda spada u odgovornosti agencija za vode. Sistemi praenja su meusobno dosta usklaeni, ali postoje odreene razlike u odnosu na poetak zapaanja, izboru parametara i uestalosti uzimanja uzoraka. Te razlike su esto posljedica raznovrsnosti prirodnih osobina dva glavna vodna podruja, kao i razlika u dinamici aktivnosti vezanih na praenje, npr. identifikacija vodnih tijela. Nakon prekida u zapaanjima tokom devedesetih, redovno praenje kvaliteta ponovo je zapoeto 2000. godine, ali ne i na rijekama u svim dijelovima BiH i ne s istom dinamikom. Tek 2006. godine je uspostavljen sistem praenja kvaliteta vode u rijekama na itavoj teritoriji BiH. Openito se moe rei da je praenje voda u BiH znaajno napredovalo u posljednjih deset godina, te se jo uvijek razvija i usklauje. Meutim, jo uvijek ima potekoa u objedinjavanju podataka za itavu dravu. Sistemom statistike upravljanja vodama u BiH rukovode tri nadlene institucije koje su odgovorne za prikupljanje, organiziranje, obradu i objavljivanje podataka u vezi s vodnim resursima: Agencija za statistiku BiH na dravnom nivou, Federalni zavod za statistiku i Republiki zavod za statistiku RS na entitetskom nivou. Nain na koje sve tri institucije prikupljaju i obrauju podatke je skoro u potpunosti usklaen. Ipak, ostaje problem pitanja vjerodostojnosti pojedinih podataka (problem naina prikupljanja pojedinih podataka od strane Statistike i Agencija za vode), te mogue razmjene podataka izmeu raznih entitetskih institucija. Kvalitet tla Trenutno ne postoje zakoni o kvalitetu tla, zatiti ili praenju tla na dravnom i entitetskom nivou. Institucije koje su zaduene za zemljine resurse su Federalni zavod za agropedologiju Sarajevo, Poljoprivredni institut RS Banja Luka i Federalni agromediteranski zavod Mostar, ije je djelovanje u vezi sa projektima, valorizacijama, studijama i ostalim aktivnostima ogranieno. U sklopu projekta Organizacije za hranu i poljoprivredu (eng. Food and Agriculture Organization) 2007. godine je napravljena inventura stanja zemljinih resursa nakon rata. Poljoprivredni institut RS-a je proveo pilot projekat u nekoliko opina u RS-u s ciljem da identificira parametre za praenje parcela i zagaivaa tla. Poto se cjelokupno praenje tla u dravi svodi na ugovore (o izgradnji cesta i sl.) i na potrebe studija/projekata, ne postoji potpuna, pa ak ni djelimina, baza podataka. Bioloka raznolikost i umarstvo Dravne istraivake institucije koje su odgovorne za bioloku raznolikost su prirodno-matematiki fakulteti u Banjoj Luci i Sarajevu, poljoprivredni fakulteti u Banjoj Luci, Mostaru i Sarajevu, umarski fakulteti u Banjoj Luci i Sarajevu, Republiki zavod za zatitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijea, te Zemaljski muzej u Sarajevu. Vijee ministara je, na prijedlog Agencije za sigurnost hrane, osnovalo Vijee za GMO, te je ovlastilo etiri laboratorije za GMO u BiH. Agencija je sklopila Protokol o saradnji s referentnom laboratorijom za GMO u Italiji, te je kroz projekat Svjetske banke omoguila da se opreme dvije laboratorije za GMO u BiH. Na osnovu entitetskih zakona o zatiti prirode (Slubeni glasnik RS, broj 113/08 i Slubene novine FBiH, broj 33/03), obaveza ministarstava zaduenih za pitanja okolia je da uspostave sistem informiranja o okoliu i prue institucijsku osnovu za njegovo praenje.
231
Izraena su etiri nacionalna izvjetaja u skladu s Konvencijom o biolokoj raznolikosti, koja obuhvataju detaljne informacije o raznolikosti vrsta, ekosistema i pejzaa. Pojedinci i istraivake institucije su proveli mnoge studije i istraivanja kako bi osigurali podatke za potrebe tih izvjetaja. Prva inventura uma u BiH obavljena je izmeu 1964. i 1968. godine, dok druga dravna inventura uma traje od 2006. i obuhvata sve produktivne i neproduktivne ume, umsko zemljite kao i druga podruja. Iako razne institucije (dravna tijela, muzeji, istraivaki instituti, NVO itd.) posjeduju mnogo podataka o biolokoj raznolikosti, u BiH ne postoji sistem praenja bioloke raznovrsnosti. Podaci nisu dostupni i provjereni. Popis predloenih zatienih podruja jo uvijek nije usklaen niti su kategorije jo uvijek revidirane. Ne postoje agencija ili institucija, na entitetskom ili dravnom nivou, zaduena za prikupljanje, registriranje i analiziranje podataka o biolokoj raznovrsnosti i zatienim podrujima. Otpad Zakoni o upravljanju otpadom entiteta i BD sadre ope uvjete za praenje koji se odnose na proizvoaa, operatera postrojenja za otpad i operatera odlagalita. Proizvoai otpada i operateri postrojenja za otpad su duni provoditi program kontrole i praenja, voditi evidenciju o dozvolama i drugim relevantnim podacima, te moraju jednom godinje ili vie puta, u skladu s dozvolom, slati izvjetaj tijelu koje je zadueno za okoli na nivou entiteta. Praenje proizvodnje i zbrinjavanja otpada, koje vre dravna agencija i entitetski zavodi za statistiku, zasnovano je na statistikom obrascu koji ispunjavaju komunalna preduzea. Podaci uglavnom predstavljaju procjene, jer se otpad ne prati esto i obino se kvantificira vizuelno, a ne mjerenjem. Posljedica toga je prijavljena ukupna koliina proizvedenog i odloenog otpada koja je upitna. Ostvaren je slab napredak u sistemu reciklae (veina pilot projekata provedena je u gradskim podrujima). Razne vrste otpada, poevi od komunalnog, komercijalnog, industrijskog pa sve do ivotinjskog i medicinskog, odlau se na odlagalitima. Jo uvijek postoji veliki broj nelegalnih odlagalita irom drave. Podatke o koliinama, vrstama i tokovima proizvedenog otpada iz industrija, zanata i ostalih procesa (preraivaka industrija, vaenje ruda i kamena, te proizvodnja i snabdijevanje elektrinom energijom, plinom, parom i vodom) objavljuje Agencija za statistiku BiH. Statistiki podaci o proizvedenom medicinskom otpadu u BiH ne postoje. Sistem/upravljanje informacijama o okoliu i izvjetavanje o okoliu Trenutno na dravnom nivou ne postoji centralna baza podataka za okoli, niti postoji informacioni sistem zatite okolia koji je proveden i implementiran. Razne institucije prate, prikupljaju i obrauju podatke bez mnogo vertikalne ili horizontalne komunikacije. Registri isputanja i transfera zagaenja (PRTR) izraeni su u entitetskim ministarstvima zaduenim za okoli, a putem EU/CARDs projekta 2007. godine osiguran je hardver i softver. Oba entiteta su usvojila pravilnike o registraciji postrojenja i zagaivaa. Preduzea su od 2008. godine duna da objavljuju podatke, dok inspektori za okoli imaju pravo da kazne firme i njihove uprave ako se ne pridravaju propisa. Nekoliko radionica je organizirano za sve interesne strane, ukljuujui NVO sektor. U izvjetajima koje preduzea podnose dravnim tijelima zaduenim za okoli obino nedostaje znaajan dio podataka.
232
Iako Evropska agencija za okoli (EEA) i Evropska mrea za informacije o okoliu i praenje stanja okolia (eng. European Environment Information and Observation Network - EIONET) sarauju s BiH, na dravnom nivou ne postoji agencija za zatitu okolia koja bi bila zaduena za integriran informacioni sistem okolia. BiH predaje oko 65% traenih podataka Evropskoj agenciji za okoli (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). U skladu s entitetskim zakonima o zatiti okolia, sva regulatorna tijela i javne vlasti dune su da objavljuju svoje informacije o okoliu u tampanom i elektronskom obliku, u formatima koji su lako dostupni javnosti. Prvi izvjetaj o procjeni stanja okolia na osnovu pokazatelja objavljen je 2009. godine u FBiH. Meutim, u RS-u nije pripremljen nijedan izvjetaj o procjeni stanja okolia kao ni trendovi pokazatelja stanja okolia. Agencija za statistiku BiH je unaprijedila podatke o statistici okolia, koji se objavljuju u nacionalnim statistikim godinjacima. Ova institucija trenutno radi na razvoju statistikog obrasca za prikupljanje podataka o trokovima, prihodima i investicijama u zatiti okolia.
5.2 OBRAZOVANJE O OKOLIU, PODIZANJE SVIJESTI JAVNOSTI O OKOLIU I UEE JAVNOSTI

5.2.1 Obrazovanje o okoliu
U BiH je ostvaren napredak u obrazovanju o okoliu, tako to su teme iz oblasti okolia uvrtene u predkolske i kolske planove i programe u skladu s nekoliko zakona: Zakonom o osnovnom i srednjem obrazovanju iz 2003, Zakonom o predkolskom odgoju i obrazovanju iz 2007, Zakonom o srednjem strunom obrazovanju i obuci iz 2008, te u skladu sa strategijama za poboljanje obrazovanja u BiH koje je usvojilo Vijee ministara BiH 2008. godine za period 2008-2015, i to Strategijom razvoja strunog obrazovanja i obuke za period 2007-2013, Strategijom razvoja srednjeg obrazovanja u 2007. i Strategijom razvoja predkolskog vaspitanja i obrazovanja u 2004. godini. Teme iz okolia su sadrane u planovima i programima predkolskih ustanova, dok se u osnovnim kolama obrauju u sklopu predmeta Upoznavanje s prirodom. Od petog razreda, teme iz okolia se obrauju na asovima hemije i biologije. S druge strane, u srednjim kolama teme iz okolia su dio asova biologije i sociologije. U nekoliko strunih srednjih kola, tehniari za okoli se obuavaju u oblasti umarstva, medicine, drvopreraivake, hemijske industrije te industrije nemetala. Aspekti okolia se poduavaju i u sklopu drugih strunih obuka. Planovi i programi nekoliko univerziteta obuhvataju teme iz okolia, kao to je naprimjer sluaj s univerzitetima u Banjoj Luci i Sarajevu, u sklopu kojih su poljoprivredni i umarski fakulteti. U Banjoj Luci i Tuzli postoje programi koji se odnose na zatitu okolia, dok na univerzitetima u Sarajevu i Zenici postoje programi za upravljanje okoliem. U skladu s Pravilnikom o koritenju akademskih titula, koji je Vlada BiH usvojila u decembru 2009, nekoliko dodiplomskih diploma se dodjeljuje u oblasti okolia: prostorno ureenje, geologija, geografija, meteorologija, biologija i okolinski inenjering (rudarski i geoloki inenjeri). Programi iz oblasti okolia se ne nude pravnicima, ekonomistima i menaderima.
233
to se tie javnih institucija, vlasti u oba entiteta svom osoblju, slubenicima, predstavnicima preduzetnika, NVO sektoru i odgovarajuem osoblju preduzea nude nekoliko strunih obuka o pitanjima okolia. Regionalni centar za okoli u BiH (REC BiH) je osigurao obrazovne zelene pakete nastavnicima i uenicima osnovnih kola. U okviru ovog projekta u BiH, Srbiji i Crnoj Gori se organizira obuka za nastavnike i promovira se saradnja izmeu opina i osnovnih kola u pogledu obrazovanja za odrivi razvoj. Naalost, nacionalna strategija obrazovanja za odriv razvoj nije usvojena u BiH, to se preporuuje u Strategiji UNECE-a. Ostale interesne strane, poput NVO-a koji se bave okoliem, takoer su aktivne u promoviranju obrazovanja o okoliu u osnovnim i srednjim kolama. Meutim, mediji su pokazali veoma malo interesa za tematiku obrazovanja o okoliu.
5.2.2 Podizanje javne svijesti o okoliu i podsticanje uea javnosti

U entitetskim zakonima o zatiti okolia navodi se da svaki pojedinac i organizacija imaju mogunost uea u procesu donoenja odluka. Regulatorna tijela i vlasti su dune da podstiu javnu svijest i uee, pomau u pristupanju informacijama, sudskim i upravnim postupcima kao i registrima postrojenja i zagaivaa u budunosti. U ovom zakonu se takoer trai da se osnuju savjetodavna vijea za okoli radi pruanja podrke ministarstvima koja su zaduena za okoli i entitetskim vladama u evaluaciji stratekih procjena okolia, okolinskih planova i programa. Od razliitih interesnih strana se oekuje da budu lanice vijea (npr. udruenja, organizacije i institucije za okoli). Meutim, do sada napredak nije ostvaren. Konvencija UNECE-a o pristupu informacijama, ueu javnosti u procesu odluivanja i pristupu pravosudnim organima iz oblasti okolia potpisana je u junu 1998. godine u Aarhusu, u Danskoj. BiH je nedavno (2008. godine) pristupila Aarhuskoj konvenciji. U 2011. godini je uraen Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju Aarhuske konvencije u BiH koji je uradilo MVTEO, a u ijoj izradi je uestvovala i Agencija za sigurnost hrane BiH, te ostale institucije uesnice (NVO-i, ministarstva i dr.). Na nivou drave, entiteta i kantona, javna tijela zaduena za okoli preduzimaju aktivnosti na podizanju javne svijesti o problemima okolia i pravima graana na zatitu okolia. To se, naprimjer, odnosi na usvajanje programa o obiljeavanju bitnih datuma u vezi s ljudskim pravima u BiH u 2010. godini u skladu s odlukom Vijea ministara BiH od 20. aprila 2010. godine (05-07-01-1279-31/10). Javna tijela zaduena za okoli objavila su brojne promotivne materijale za Svjetski dan vode, Svjetski dan planete Zemlje, Svjetski dan zatite okolia i Svjetski dan zatite ozonskog omotaa.
Nevladine organizacije (NVO) iz oblasti okolia Registracija i aktivnosti NVO-a regulirani su u skladu s dravnim i entitetskim zakonima o udruenjima i fondacijama, kojima se NVO-u daje irok spektar prava: NVO-i iz jednog entiteta mogu djelovati u drugom entitetu (npr. lokalno ili regionalno); definiraju se kao organizacije ili udruenja koja okupljaju strunjake iz oblasti okolia; imaju pravni status koji im daje mogunost da pokrenu sudske postupke. Mnoge aktivnosti NVO-a ukljuuju podizanje svijesti javnosti i obrazovanje. Uee NVO-a u aktivnostima dravnih radnih grupa na formulaciji i provoenju okoline politike je na niskom nivou.
234
Isto tako ne uestvuju na sastancima Meuentitetskog tijela za okoli niti u nadzornim odborima fondova za zatitu okolia na entitetskom nivou. NVO-i imaju pristup finansijskoj podrci entitetskih javnih tijela nadlenih za okoli (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). U BiH, NVO-i redovno uestvuju javnim raspravama tijekom izrada studija utjecaja na okoli (npr. za potrebe izgradnje saobraajnica, hidroelektrana i sl.). Ministarstva zaduena za okoli organiziraju javne rasprave zajedno sa investitorima. Kratki pregledi studija procjene utjecaja na okoli su obino dostupni javnosti (UN Ekonomska komisija za Evropu, 2011). Ured Regionalnog centra za okoli (REC) BiH ima vanu ulogu u odravanju direktorija NVO-a iz oblasti okolia, promociji uea NVO-a u procesu donoenja odluka u vezi s okoliem i podizanju javne svijesti o okoliu. Prema direktoriju iz 2006. godine postoji 87 registriranih i 1 neregistrirana neprofitna organizacija iz oblasti okolia s ukupno 54.628 lanova u BiH, od ega su 222 lana angairana na puno ili pola radnog vremena. Godinji budet NVO-a iz oblasti okolia u BiH iznosio je 1.761.000 eura (Regionalni centar za okoli BiH, 2006). Izvori finansiranja i glavne aktivnosti NVO-a prikazane su u Prilogu I. Direktorij NVO-a iz oblasti okolia nije objavljen od 2006. godine. Dobar pokazatelj je da interes javnosti za prirodu i ouvanje okolia raste, te je sve vea podrka aktivnim NVO-ima, kao i njihov broj i (Slika 149). Meutim, pokret NVO-a iz oblasti okolia je jo uvijek u ranoj fazi razvoja, pa su stoga vanjska podrka i pomo od velike vanosti. Veini NVO-a je potrebna osnovna podrka poput obuke o pisanju prijedloga, upravljanja projektom i finansijama, kao i podrka u vidu uredske i tehnike opreme. Ali, prije svega su im potrebna finansijska sredstva za realizaciju projekata u oblasti okolia.
60 52 50 40 30 20 10 0 <1990 1991-1995 1996-2000 >2000 28
Br. NVO-a iz oblasti okolia
5 2
Slika 149: Broj NVO-a iz oblasti okolia u BiH (Izvor: Regionalni centar za okoli za BiH, 2006)
Pitanja o okoliu u medijima Mediji pridaju jako malo panje okoliu i ne pokazuju dovoljno interesa za njegovu zatitu. Bez obzira da li je rije o tampanim ili elektronskim medijima (dnevnim ili sedminim), informacije o okoliu su ograniene i esto se potiskuju u stranu ako su pitanja suprotna interesima okolia (npr. pitanja zagaenosti, otpada i sl.). Meutim, moe se nai nekoliko dobrih primjera u radijskim i TV programima, tematskim lancima u pisanim i elektronskim medijima kao i u naporima nekih NVO-a i pojedinaca, koji su autori respektabilnih publikacija na lokalnim jezicima. Mediji su dijelom slobodni, ali
235
razliite politike stranke stvaraju pritisak novinarima da objavljuju veinom politike teme. Trenutno u BiH postoji nekoliko medija koji povremeno objavljuju informacije o pitanjima okolia, kao to je prikazano u Prilogu I.
236
6 ZAKLJUCI I PUT KA BUDUNOSTI

Izvjetaj o stanju okolia BiH 2012. daje sliku stanja u kojem se nalazi okoli u BiH, zasnovanu na podacima prikupljenim iz razliitih dostupnih izvora, analizi tih podataka, te, u sluajevima nedostatka kvalitetnih podataka ili podataka openito, na strunim pretpostavkama i procjenama. Izvjetaj daje sliku stanja pojedinih komponenti okolia (voda, tlo, zrak, biosfera, itd.), te obrauje glavne drutvenoekonomske sektore s ciljem da identificira i ocijeni njihove pritiske na okoli. Izvjetaj je izraen na osnovu odabranih pokazatelja (indikatora) koji kvantificiraju informacije o okoliu i pomau boljem razumijevanju sloenih problema okolia u BiH. Primjena indikatorskog pristupa omoguava kvantificiranje i praenje fizikih pokazatelja stanja okolia, praenje napretka i efikasnosti primijenjenih mjera u pojedinim oblastima, te osigurava efikasno poreenje vrijednosti pokazatelja iz razliitih ciklusa procesa razvoja sektora okolia. Ovaj pristup je odabran zbog kompatibilnosti informacija koje su namijenjene meunarodnoj razmjeni podataka, koja u prvom redu ide preko Evropske agencije za okoli. Prikaz stanja okolia preko pokazatelja je nain na koji i mnoge zemlje EU takoer prate stanje okolia, pa se time omoguava i poreenje stanja okolia u BiH sa stanjem u drugim evropskim dravama.
6.1 DOSADANJI NAPORI U PROVOENJU REFORMI U SEKTORU OKOLIA

Proces pridruivanja BiH Evropskoj uniji je jedan od glavnih pokretaa reformi u sektoru okolia. To se u najveoj mjeri odnosi na harmonizaciju domaeg zakonodavstva s EU acquis, s obzirom da se zakonodavstvo EU smatra jednim od najprogresivnijih, jer nastoji dostii ciljeve zatite okolia i prirodnih resursa, razvoja ekonomije zasnovane na znanju, te socijalne ukljuenosti. U razdoblju od 2002. do 2004. godine u entitetima i BD je usvojen set od est osnovnih okolinskih zakona koji se odnose na zatitu okolia, zatitu zraka, zatitu voda (u entitetima je ovaj zakon 2006. godine zamijenjen novim Zakonom o vodama), upravljanje otpadom, zatitu prirode i fond za zatitu okolia.
40
BiH je potpisnica i mnogih drugih multilateralnih sporazuma u oblasti zatite okolia. U razdoblju od 2000. do 2002. godine BiH je ratificirala tri glavne UN konvencije: Konvenciju o biolokoj raznolikosti (ratificirana 2002. godine), Okvirnu konvenciju o klimatskim promjenama (ratificirana 2000. godine), te Konvenciju UN o borbi protiv dezertifikacije u zemljama s velikim suama i/ili dezertifikacijom (ratificirana 2002. godine). Osim ove tri glavne konvencije, pored drugih meunarodnih sporazuma, 2001. godine ratificirana je Bazelska konvencija o kontroli prekograninog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja, 2006. godine ratificirana je Dunavska konvencija, a u toku 2008. godine ratificirane su: Aarhuska, Bernska i CITES konvencija, te Kartagena i Kyoto protokol. U 2009. godini ratificirana je ESPO konvencija, poetkom 2010. godine tokholmska konvencija o persistentnim organskim polutantima, dok je 2011. godine ratificiran i Pekinki amandman Montrealskog protokola Beke konvencije o zatiti ozonskog omotaa. Drava BiH je aktom o sukcesiji niz meunarodnih obveza, koje se odnose na oblast okolia, unijela u svoj pravni sustav, a meu njima je i Barcelonska konvencija o zatiti Sredozemnog mora od oneienja. U narednom periodu se oekuje, s obzirom da
40
U BD je usvojen slian set zakona kao u entitetima s izuzetkom zakona o fondu za zatitu okolia.
237
su ve pokrenuti procesi, ratifikacija jo nekoliko meunarodnih konvencija, protokola i sporazuma, stoga BiH oekuje intenzivna aktivnost na implementaciji preuzetih meunarodnih obaveza. Nakon donoenja prvih propisa o okoliu u skladu s EU zakonodavstvom u prvoj polovici prolog desetljea, ostvaren je odreeni pomak u legislativnom smislu. Donesen je odreeni broj novih zakona, uredbi i pravilnika koji se odnose za zatitu pojedinih podruja okolia ili na sektore koji svojim aktivnostima utjeu na kvalitet komponenti okolia, meutim jo je potrebno uloiti dosta napora da se BiH u zakonodavnom smislu priblii zemljama EU. Usprkos postignutom, pojedina podruja jo uvijek nisu ureena propisima, to svakako predstavlja poseban izazov za naredno razdoblje i u postojeim okolnostima. Pored zakonske legislative, provoenjem propisa, pravila i procedura, te meunarodnih dokumenata, u razdoblju 2000-2012. izraen je i veliki broj stratekih dokumenata, koji predstavljaju osnovu kontinuiranog rada BiH na ostvarenju reformi u sektoru okolia: Strategija upravljanja vrstim otpadom (2002), Akcijski plan zatite okolia BiH NEAP BiH (2003), UNECE EPR1 Prvi pregled stanja okolia (2004), Prvi dravni izvjetaj o provoenju UN konvencije za borbu protiv dezertifikacije/degradacije zemljita u BiH (2007), Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu s Okvirnom UN konvencijom o klimatskim promjenama (2009), I, II, III. i IV. izvjetaj BiH za UN Konvenciju o biolokoj raznolikosti (2005-2010), Strategija bioloke raznolikosti s akcijskim planom (2010), UNECE EPR2 Drugi pregled stanja okolia (2011), Izvjetaj NCSA (Samostalna procjena nacionalnih kapaciteta,2012), Bosna i Hercegovina u procesu Rio +20 - izvjetaj BiH za UN Konvenciju o odrivom razvoju (UNSDC) koja je od 20. do 22. 6. 2012. odrana Rio de Janeiru, a u toku je izrada Drugog nacionalnog izvjetaja BiH u skladu s Okvirnom UN konvencijom o klimatskim promjenama. Neki od najznaajnijih dokumenata u oblasti okolia na entitetskoj razini izraeni u razdoblju 2000-2012 su: Strategija zatite okolia FBiH 20082018 (2008), Strategija upravljanja vodama FBiH 2010-2022 (2012), Federalni plan upravljanja otpadom 2012-2017 (2011), Strategija zatite prirode RS (2011), Nacrt strategije integralnog upravljanja vodama RS do 2024. godine (nacrt strategije-prva iteracija, 2012), Okvirni plan razvoja vodoprivrede RS (2006), itd. U tom svjetlu, Izvjetaj o stanju okolia u BiH 2012. predstavlja osnovni dokument zatite okolia u BiH. Osim prikaza ukupnog stanja okolia i ocjene efikasnosti primijenjenih mjera zatite, Izvjetaj identificira kljuna pitanja za zatitu i poboljanje postojeeg stanja okolia. Izrada Izvjetaja zasnivala se na sveobuhvatnom procesu prikupljanja podataka koji je u BiH proveden po prvi put i koji je ukljuio veliki broj relevantnih institucija i drugih zainteresiranih strana. Ipak, rad na ovom dokumentu ukazao je da su izuzetno mali ljudski i tehniki kapaciteti da bi se mogle ispuniti obaveze prema okoliu, kako u BiH, tako i u meunarodnoj zajednici i EU. Meutim, i pored toga to mnogo podataka nedostaje ili su nepotpuni, intenzivnim radom i saradnjom svih interesnih grupa koje su ukljuene u proces izrade Izvjetaja, prikupljen je znaajan dio i informacija o okoliu i pokazatelja koji se sada objavljuju i koji mogu biti podloga za daljnje sline aktivnosti. Izvjetaj o stanju okolia u BiH 2012. vaan je alat u planiranju politike zatite okolia, ali i pokazatelj nunosti da se ugradi obaveza zatite okolia u sve razvojne i strateke dokumente drugih sektora. Osim to e biti jedna od bitnih podloga za procjenu stanja okolia u buduim pregovorima BiH za pristup u lanstvo EU, Izvjetaj e sluiti kao preporuka u donoenju odluka za odrivo upravljanje okoliem u BiH i doprinijeti donoenju odluka koje e se zasnivati na naunim metodama. Oekuje se da ovaj dokument olaka saradnju izmeu razliitih organa vlasti i znaajno pobolja budue provoenje politika okolia.
238
6.2 EFIKASNOST FUNKCIONIRANJA SISTEMA

Usprkos do sada postignutom uspjehu u pojedinim podrujima, BiH se susree s velikim izazovima u pogledu ispunjavanja zacrtanih ciljeva u zatiti okolia. Ima dosta manjkavosti u provoenju zatite okolia koje e biti potrebno rijeiti u narednom razdoblju. Jedan od zasigurno najveih nedostataka je to ne postoji dravno tijelo s jasnim ovlatenjima, te nema jasnog razgranienja odgovornosti i obaveza izmeu drave, entiteta, kantona i opina. Netransparentnost obaveza i odgovornosti, zakonodavna neusklaenost te nedostatak finansijskih sredstava, glavne su zapreke efikasnijem provoenju stratekih okolinskih dokumenata. Raspodjela nadlenosti nad pojedinim komponentama okolia meu institucijama na entitetskom, kantonalnom i opinskom nivou, ne doprinosi efikasnom praenju stanja okolia, kao ni planiranju njegove zatite. Nedostatak provoenja propisa, nedovoljno efikasan nadzor nad provoenjem propisa koji su na snazi te neodgovarajue sankcije, takoer predstavljaju veliku zapreku ostvarivanju zacrtanih ciljeva.
6.3 RASPOLOIVOST PODATAKA I PROCEDURE IZVJETAVANJA

Zbog nejasnog razgranienja odgovornosti i obaveza izmeu drave, entiteta, kantona i opina, u BiH ne postoji sistematino praenje okolia i sistem izvjetavanja. Agencija za statistiku BiH i entitetski zavodi za statistiku prikupljaju i obrauju odreene podatke o okoliu, meutim ti podaci se ne analiziraju i ne prijavljuju redovno. U BiH ne postoji zakon ni na entitetskom niti na dravnom nivou koji obavezuje dravu da priprema izvjetaje o stanju okolia na dravnom nivou ili da izvjetava Evropsku mreu za informacije o okoliu i praenje stanja okolia (EIONET). U nekim sektorima podaci o okoliu se znatno bolje prate nego u drugim. Naprimjer, agencije za vodu (dvije u FBiH i dvije u RS-u) redovno prate razliite okolinske parametre povrinskih voda i redovno pripremaju izvjetaje o kvalitetu povrinskih voda, meutim to nije sluaj s podzemnim vodama. Hidrometeoroloki zavodi takoer redovno mjere zagaenost zraka u Sarajevu i Banjoj Luci, te pripremaju godinje izvjetaje, no u BiH ne postoji dovoljan broj stanica da bi se utvrdilo stanje kvaliteta zraka u itavoj dravi. S druge strane, neki podaci o okoliu nedostaju u potpunosti ili djelimino, poput podataka o biolokoj raznolikosti, klimatskim promjenama, zemljinim resursima i utjecajima pokretakih snaga privrede (poljoprivreda, industrija, rudarstvo, turizam, prostorno ureenje i urbanizam) na okoli. To je uzrokovano nedostatkom pravnih propisa u nekim od navedenih oblasti, neodgovarajuim mehanizmima prenosa i koordinacije podataka, te nedostatkom slubene i institucionalizirane saradnje izmeu sektora koji se bave pitanjima okolia. U veini sluajeva prikupljanje i obrada podataka se ne vri u skladu sa smjernicama EU i podaci su esto nedosljedni (isti podaci koji se prikupljaju u dva entiteta esto se ne mogu uporediti) ili nepotpuni (mjerenje emisija za samo jednu godinu). Iako su Registri isputanja i transfera zagaenja (eng. Pollution Release and Transfer Register - PRTR) uspostavljeni u entitetskim ministarstvima, slab napredak je ostvaren u razvijanju sveobuhvatnog sistema praenja, integralnog sistema prostornih informacija ili dravnog sistema okolia, ukljuujui centralnu bazu podataka. Gore spomenuti problemi predstavljali su glavnu prepreku pri izradi ovog izvjetaja. Navedeni problemi e se morati rijeiti u narednom razdoblju kako bi se u BiH ubudue moglo pratiti stanje i trendovi u okoliu te vriti izvjetavanje EU. Bez podataka i prikaza stanja i trendova u okoliu na osnovu pokazatelja, teko je dati potpun pregled stanja okolia, donijeti adekvatne i funkcionalne odluke o upravljanju okoliem, te dati rjeenja za probleme okolia.
239
6.4 PUT KA BUDUNOSTI

Ispravno upravljanje pitanjima okolia i rizicima zahtijeva donoenje odluka koje se zasnivaju na nauci. Izvjetavanje o okoliu premouje jaz izmeu naunih istraivanja i upotrebe nauke u procesu donoenja odluka u oblasti zatite i upravljanja okoliem. Budui da u BiH ne postoji zakon koji bi obavezao dravu na izradu izvjetaja o stanju okolia, to bi bio prvi korak ka postizanju bolje organiziranog izvjetavanja o okoliu. No da bi se, kao preduvjet izrade cjelovitih izvjetaja o stanju okolia, uspostavio konzistentan informacioni sistem za okoli baziran na pouzdanim i pravovremenim podacima i informacijama, potrebno je imati instituciju na dravnom nivou koja e vriti te poslove. Dosadanja koncepcija koja je bila usmjerena na uspostavljanje agencije za okoli BiH, koja bi integrirala podatke i informacije iz entitetskih referentnih centara, naila je na brojne prepreke, te se od nje odustalo. Zbog teke ekonomske i politike situacije u kojoj se BiH trenutno nalazi, treba se bazirati na mogua rjeenja u postojeim zakonskim i institucionalnim okvirima. Osim uspostavljanja tijela na dravnom nivou s jasnim ovlatenjima, vrlo je vano uspostaviti funkcionalne horizontalne i vertikalne veze na svim nivoima dravne i entitetske administracije, to e pridonijeti njenoj veoj efikasnosti, te pravovremenom i usaglaenom djelovanju na zatiti okolia. Dugoronu zatitu okolia na dravnom nivou osigurat e ukljuivanje zahtjeva, potreba i ciljeva zatite okolia u planske i razvojne dokumente svih sektora koji su izvori pritiska na okoli.
6.4.1 Izrada narednih izvjetaja o stanju okolia

U postojeem institucionalnom okviru, najpraktinije i najefikasnije rjeenje za uspostavljanje redovnog izvjetavanja o okoliu moglo bi biti MVTEO BiH, koje bi moglo preuzeti aktivnosti izrade periodinih izvjetaja o stanju okolia, s tim da Agencija za statistiku BiH osigurava jaku podrku u vidu doprinosa u prikupljanju i obradi podataka i pokazatelja. MVTEO BiH je jedino upravno tijelo na nivou drave koje se bavi pitanjima okolia, ali njegova postojea organizacijska struktura nema dovoljan kapacitet niti podrku da bi bila u stanju uhvatiti se ukotac s mnogim pitanjima okolia u dravi. S tim u vezi potrebno je postojei Odjel za zatitu okolia MVTEO BiH unaprijediti u novi sektor unutar ministarstva, u okviru kojeg bi trebao postojati i odvojen odjel odgovoran za izradu izvjetaja o stanju okolia i druge s tim povezane zadatke. Kroz adekvatnu i transparentnu razmjenu informacija i podataka, relevantna entitetska ministarstva nadlena za okoli (Federalno Ministarstvo okolia i turizma, Ministarstvo prostornog ureenja, graevinarstva i ekologije RS), entitetska ministarstva nadlena za vode (Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RS), Vlada BD Odjeljenje za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu, zavodi za statistiku i druga upravna tijela koja se bave pitanjima okolia, treba da osiguraju neophodnu podrku u izradi izvjetaja o stanju okolia. Shematski prikaz ispod prikazuje kako bi se radilo na izradi izvjetaja o stanju okolia u BiH u skladu s postojeim institucionalnim ustrojem.
240
Izvjetaji o stanju okolia
Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (Odjeljenje za okolino izvjetavanje)
AGENCIJA ZA STATISTIKU BIH
Relevantna ministarstva, institucije i agencije u Federaciji BiH koja se bave pitanjima okolia (izvjetavanje)
Brko Distrikt (Odjeljenje za poljoprivredu i vodoprivredu)
Relevantna ministarstva, institucije i agencije u Republici Srpskoj koja se bave pitanjima okolia (izvjetavanje)
Federalni zavod za statistiku BiH
Republiki zavod za statistiku RS-a
(izvjetava nje)
(izvjetava nje)
Ostale relevantne institucije i agencije koje nadgledaju i sakupljaju podatke o okoliu
Zahtjevi: Transparentna razmjena podataka na svim nivoima Jaka horizontalna i vertikalna komunikacija Okolini Informacioni Sistem je potrebno implementirati i mora funkcionirati na svim nivoima
(izvjetavanje)
Slika 150: Izrada izvjetaja o stanju okolia u okviru postojeeg institucionalnog ustroja
6.4.2 Preporuke za poboljanje stanja i kljuni zadaci

Ope preporuke koje mogu posluiti kao pomo pri osmiljavanju dobrog i kvalitetnog procesa izrade narednih izvjetaja o stanju okolia su navedene u nastavku. Preporuka 1 Zakon na dravnom nivou koji e obavezati dravu da priprema izvjetaje o stanju okolia Trebalo bi da Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH napravi nacrt zakona o okoliu na dravnom nivou koji e obavezati dravu da priprema izvjetaje o stanju okolia na redovnoj osnovi. Nacrt zakona Ministarstvo treba pripremiti u suradnji sa entitetskim ministarstvima nadlenim za okoli (Federalno ministarstvo okolia i turizma, Ministarstvo prostornog ureenja, graevinarstva i ekologije RS), entitetskim ministarstvima nadlenim za vode (Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RS), Odjeljenjem za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu Vlade BD i Meuentitetskim upravnim odborom za okoli. Preporuka 2 Unaprijediti praenje stanja okolia Jedna od glavnih potekoa koja je bila prisutna za vrijeme izrade ovog dokumenta je nedostatak podataka o okoliu, kao i nedostatak sistema predstavljanja i prenosa navedenih podataka. Kao to je ranije spomenuto, u nekim sektorima podaci o okoliu postoje, dok u drugim u potpunosti nedostaju. Dravne i entitetske vlasti treba da uspostave etapni program za praenje okolia koji bi bio usko povezan s informacionim sistemom za okoli (naredna preporuka) i koji bi omoguio bolju kontrolu nad okoliem. Najvea prepreka za prikupljanje podataka o okoliu je nedovoljan broj prikladno opremljenih laboratorija, nedostatak obuenog osoblja i sredstava za praenje na redovnoj osnovi.
241
Postoje dvije vrste praenja koje se moraju ojaati: praenje usklaenosti i praenje utjecaja na okoli. Svrha praenja usklaenosti je da se provjeri da kvalitet i kvantitet komponenti okolia nisu pretrpjeli promjene zbog ljudske aktivnosti, te ne izlaze van okvira utvrenog standarda regulacionog nivoa. Dobar primjer praenja usklaenosti je program za uzimanje uzoraka koji provodi ili neka industrijska grana ili vlada kako bi se utvrdilo da koncentracije kontaminata u okoliu ne prelaze dozvoljeni nivo. Praenje utjecaja na okoli je ponavljajue i sistematsko mjerenje odlika komponenti okolia s ciljem da se testiraju odreene pretpostavke o utjecaju ljudske aktivnosti na okoli. Praenje okolia se prije svega provodi s ciljem da se odredi utjecaj ljudskih aktivnosti na okoli, te da bi se poboljalo shvatanje veze uzrok-posljedica koja vlada izmeu ljudskih aktivnosti i promjena u okoliu. Preporuka 3 Unaprijediti oblast statistike u dravi Neophodno je ojaati i unaprijediti statistiku u oblasti okolia u stalnu aktivnost u okviru rada tijela zaduenih za statistiku na nivou entiteta i drave. Statistiko jaanje ukljuuje i pripremu grupe pokazatelja za segment okolia, a u skladu s meunarodnim metodologijama i razvojem informacionog sistema za okoli. Agencija za statistiku BiH (Odjel za transport, okoli i energetiku) aktivno obezbjeuje statistike podatke o okoliu. Meutim, ona nema dovoljno kapaciteta niti finansijskih resursa da bi unaprijedila postojei sistem prikupljanja, obrade i izvjetavanja podataka. Vrlo je bitno da Agencija za statistiku BiH adekvatno funkcionira kako bi na taj nain BiH mogla pripremati dobre i kvalitetne izvjetaje o okoliu. Preporuka 4 Podrati donoenje zakonskih propisa i politika za okoli, te uspostaviti agenciju za okoli na dravnom nivou Nepostojanje dravnog zakona i dalje stvara niz problema zbog toga to su nadlenosti nad zakonskim propisima i upravom i dalje razasute po svim administrativnim nivoima, te ne postoji adekvatna koordinacija izmeu upravnih nivoa, a zakonski propisi i upravne procedure su spori i suvini. Postojei nacrt dravnog zakona o zatiti okolia se bavi mnogim pitanjima, ali je u njemu izostavljeno pitanje agencije za zatitu okolia kao i izrade izvjetaja o stanju okolia. Da bi BiH dobila podrku EU prema Sporazumu za evropsko partnerstvo 2008, mora usvojiti dravni zakon o zatiti okolia i uspostaviti dravnu agenciju za zatitu okolia. Meutim, ovo pitanje je na ekanju od 2006. godine. Preporuka 5 Unaprijediti sistem upravljanja informacijama o okoliu Iako svaki entitet ima Zakon o zatiti okolia i Zakon o vodama kojima se regulatorna tijela i organi uprave obavezuju da informacije o okoliu uine dostupnima, ovo ipak nije esta praksa ni u jednom entitetu. Postoji tek nekoliko formalnih mehanizama za prenos podataka i informacija meu institucijama koje se bave pitanjima okolia u dravi. Institucije koje posjeduju neki vid homogenosti u prikupljanju, obradi i predstavljanju podataka su entitetski zavodi za statistiku i Agencija za statistiku BiH. Memorandumom o razumijevanju iz 2004. godine (Memorandum o razumijevanju o uzajamnoj saradnji i podrci u uspostavljanju i radu dravnog sistema praenja okolia, koji je potpisan izmeu Vijea ministara BiH, Vlade FBiH i Vlade RS) precizno su definirani koraci ka uspostavljanju funkcionalnog informacionog sistema za okoli. U skladu s Memorandumom, Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH je, u saradnji s Meuentitetskim odborom za okoli i Meuentitetskom komisijom za vode, te relevantnim institucijama u BD, preduzelo odreene korake ka
242
integraciji sistema praenja u BiH. Meutim, u narednom razdoblju potrebno je definirati koordinacione mjere izmeu drave, entiteta i BD kojim bi se ubrzao proces uspostavljanja sistema izvjetavanja definiran kroz EU CARDS RANSMO projekat (Razvoj dravnog sistema praenja okolia u BiH), na ije se zakljuke poziva i Memorandum. RANSMO projekat slui kao osnovica za razvoj dravnog sistema praenja okolia u BiH kao alata za pomo u odluivanju o okoliu, u skladu s relevantnim direktivama EU i Evropskom mreom za informacije o okoliu i praenje stanja okolia (EIONET). Preporuka 6 - Set pokazatelja okolia koji treba izraditi i usvojiti u Parlamentu na dravnom nivou Okolinski pokazatelji su kljuni alat za praenje napretka stanja okolia, pruanje podrke procjeni politika i za informiranje javnosti. Svaki izvjetaj o stanju okolia treba da se temelji na preciznim okolinskim pokazateljima. Ovi pokazatelji se redovno prate i predstavljaju bazu za postojee stanje i trendove u okoliu. Drave koje redovno pripremaju izvjetaje o okoliu imaju set pokazatelja koji vlade tih drava uglavnom usvajaju. MVTEO BiH, kao glavno dravno upravno tijelo za pitanja okolia, treba izraditi, zajedno s entitetskim ministarstvima nadlenim za okoli (Federalno Ministarstvo okolia i turizma, Ministarstvo prostornog ureenja, graevinarstva i ekologije RS), entitetskim ministarstvima nadlenim za vode (Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RS), Odjeljenjem za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu Vlade BD, i Agencijom za statistiku BiH, nacrt predloenog seta pokazatelja na kojem e se zasnivati budui izvjetaji o stanju okolia. Taj set pokazatelja treba da sadri pokazatelje iz kljune grupe pokazatelja koje koristi Evropska agencija za okoli, kao i dravnu listu pokazatelja koja bi bila specifina za BiH. Izvjetaj o stanju okolia u BiH 2012, koji se veim dijelom zasniva na konkretnim okolinskim pokazateljima, treba da poslui kao jaka osnova za uspostavljanje kljunih okolinskih pokazatelja, kao i za budue izvjetavanje o okoliu. Preporuka 7 - Unaprijediti Registre isputanja i prenosa zagaenja (eng. Pollution Release and Transfer Register PRTR) U skladu s odredbama PRTR propisa, operatori postrojenja na koje se ovaj propis odnosi moraju podnositi izvjetaje o odreenim podacima nadlenim organima vlasti unutar ministarstava koja se bave pitanjima okolia u entitetima. Nadleni organi vlasti potom prenose podatke nadlenima na dravnom nivou (MVTEO BiH), koji moraju osigurati javnost tih podataka i to kroz elektronsku bazu podataka koja se alje EU/EEA. Iako su Registri isputanja i prenosa zagaenja (PRTR) instalirani u entitetskim ministarstvima, ostvaren je mali napredak u izradi sveobuhvatnog sistema praenja, ukljuujui i bazu podataka. Praktino provoenje razvoja PRTR-a je suoeno s nizom izazova, posebno u vidu nedovoljno obuenog osoblja u preduzeima i organima vlasti za okoli. Preporuka 8 - EIONET Izvjetavanje Evropska mrea za informacije o okoliu i praenje stanja okolia (eng. European Environment Information and Observation Network - EIONET) je partnerska mrea Evropske agencije za okoli i njenih partnera, kao i zemalja s kojima sarauje. Ukljuujui EEA i specijalizirane evropske tematske centre, ovu mreu sainjavaju strunjaci iz 39 zemalja iz vie od 350 nacionalnih agencija za okoli i drugih tijela koja se bave podacima o okoliu i koja djeluju kao Nacionalne kontakt take (eng. National Focal Point NFP) i Nacionalni referentni centri (NRC). BiH je takoer jedna od drava u saradnji.
243
EIONET prua kvalitetne podatke i informacije, kao i ekspertizu pri procjenjivanju stanja okolia u Evropi, ukljuujui i BiH kao lanicu mree. Nakon odreivanja pritisaka, ove informacije poboljavaju proces donoenja odluka i politika za zatitu okolia, te prate efikasnost provedenih politika i mjera. Prioritet EIONET-a je da protok podatka unutar ove mree bude set utvrenih, stabilnih i definiranih ciljeva koji zemljama koje su u procesu uspostavljanja procedura za redovno izvjetavanje daju podruja na koja treba da se fokusiraju. Glavni cilj ovog protoka podataka je da se zemlje ohrabre na putu prema boljoj efikasnosti kroz poreenje zemalja, te da se fokusiraju na pozitivno prepoznavanje postignua, a ne samo na neuspjehe. Takoer, BiH kao dio ove evropske mree, tome daje svoj doprinos. Kada je rije o izvjetavanju o okoliu prema EIONET-u, izmeu 2000. i 2010. godine je primijeen pozitivan trend. Meutim, ove godine je primijeen blagi pad, to bi za BiH kao zemlju koja sarauje s EEA, mogao biti podsticaj da opet ostvari prethodni pozitivni razvoj i da se priblii prosjenim rezultatima veine zemalja lanica EEA unutar EU (izmeu 65% i 70% do sada), te da pokae da je posveena pribliavanju EU oko napora na zatiti okolia. Preporuka 9 - Anticipativne informacije i usluge i Zajedniki informacioni sistem za okoli Anticipativne informacije i usluge (eng. Forward-Looking Information and Services FLIS) Drutvo se suoava s nevjerovatno kompleksnim izazovima i nesigurnostima. Ako im se drutvo u BiH eli prilagoditi i kretati prema odrivom razvoju, onda postoji jasna potreba za boljim razumijevanjem ovih izazova i njihovih dugoronih implikacija. Spremnost i pravovremeno djelovanje zahtijevaju informacije o moguim buduim putevima za BiH. Odgovor EEA na ove izazove je poetak uspostavljanja baze znanja za Anticipativne informacije i usluge (FLIS). Na ovaj nain se eli omoguiti ukljuenje u dugorone perspektive i spremnosti za donoenje odluka i izradu politika okolia. Procjene buduih perspektiva za BiH mogu: Uokviriti politike kroz identifikaciju novih pitanja i prioritetnih signala za upozorenje; Osvrnuti se na razne mogunosti za budue djelovanje; Identificirati pokretake snage i nesigurnosti; Provjeriti da li i kako se mogu ispuniti ciljevi; Pripremiti snane mjere i akcije predostronosti; Analizirati odnos uzrok-utjecaj; Predvidjeti mogua iznenaenja, prekidi i okovi; Omoguiti kratkorono i dugorono razmiljanje na strukturalan nain.
Kako bi se olakala razmjena iskustava u naprednim procjenama, neophodno je: 1. 2. 3. 4. Pripremiti perspektivu u procesima dravnog izvjetavanja o okoliu u BiH; Prilagoditi sisteme podataka kako bi mogli redovnije biljeiti anticipativne perspektive i nova pitanja u BiH; Poveati struno znanje o anticipativnim procjenama u dravi; Podsticati saradnju BiH s drugim zemljama i meunarodnim organizacijama.
244
U ime EEA, FLIS provodi ove aktivnosti sa est postojeih komponenti: pokretai i trendovi, pokazatelji, scenariji, metode i alati, izgradnja mrea i kapaciteta, kao i anticipativne procjene. U budunosti, postoji mogunost da se dodaju nove komponentne, kao naprimjer, praenje horizonta i signalizacija za rano upozorenje. Ukljuujui i dodatne anticipativne informacije u buduim dravnim izvjetajima o stanju okolia u BiH, izvjetaji treba da sadre pripremljene i sastavljene informacije o okoliu donositeljima odluka na takav nain da vjerodostojne kratkorone i dugorone politike okolia mogu dobiti podrku. Ovakva pogodnost bi opravdala jau predanost relevantnih interesnih grupa u BiH ovom novom alatu politika. Zajedniki informacioni sistem za okoli (eng. Shared Environmental Information System - SEIS) Budunost izvjetavanja u Evropskoj zajednici Kako se uhvatiti ukotac s dananjim izazovima u okoliu, kao to su prilagoavanje klimatskim promjenama, upravljanje ekosistemima i prirodnim resursima na odriv nain, zatita bioloke raznovrsnosti, spreavanje i upravljanje prirodnim nesreama (poplave, umski poari i nedostatak vode) uvelike zavisi od procjene podataka iz raznih sektora i izvora. Zbog toga je od velike vanosti za EU da ima informacioni sistem koji e se zasnivati na najnovijoj informacionoj i komunikacionoj tehnologiji (eng. Information and communication technology ICT) koja e donositeljima odluka na svim nivoima (od lokalnih do evropskih) omoguiti pristup trenutnim podacima o okoliu i na taj nain im pomoi da donose hitne odluke koje ine razliku izmeu ivota i smrti. Kako bi se u potpunosti prepoznali napori koje BiH ulae u informiranje javnosti o stanju okolia i kako bi se uspjeno povezao budui dravni informacioni sistem za okoli s panevropskim informacijama, uspostavljanje i odravanje jednog takvog sistema je neophodno radi uestvovanja u inicijativi EEA o Zajednikom informacionom sistemu za okoli. Intenzivnije uee u ovoj inicijativi bi BiH osiguralo pristup relevantnim postignuima u postojeem i buduem evropskom izvjetavanjima i informacionim sistemima za okoli.
245
7 LITERATURA
AEA Technology (2000): Strategija upravljanja otpadom u Bosni i Hercegovini, EU Phare Project Agencija za statistiku BiH (2007): Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2006, br. 1, Sarajevo, 14.12.2007. Agencija za statistiku BiH (2007): Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2006, br. 1, Sarajevo, 14.12.2007. Agencija za statistiku BiH (2009): Bosna i Hercegovina u brojevima 2009, Sarajevo. Agencija za statistiku BiH (2009): Saopenje, Okoli i energija: Statistika energije u 2008, br. 1, Sarajevo 20.11.2009. Agencija za statistiku BiH (2009): Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2008, br. 3, Sarajevo, 14.09.2009. Agencija za statistiku BiH (2009): Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2008, br. 3, Sarajevo, 14.09.2009. Agencija za statistiku BiH (2009): Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2008, br. 1, Sarajevo, 20.12.2009. Agencija za statistiku BiH (2010): Bosna i Hercegovina u brojevima 2010, ISSN 1986-8510, Sarajevo. Agencija za statistiku BiH (2010): Indeks potroakih cijena, Tematski bilten TB 09, Sarajevo, 2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Industrijska proizvodnja 2010, Tematski bilten TB 05, Sarajevo. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Okoli i energija: Statistika energije u 2009, br. 2, Sarajevo 29.10.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2009, br. 4, Sarajevo, 21.09.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Okoli i energija: Koritenje voda i zatita voda od zagaivanja u industriji 2009, br. 2, Sarajevo, 21.09.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2009, br. 4, Sarajevo, 21.09.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Poljoprivreda: Ponjevena povrina i proizvodnja po usjevima 2010, br. 2, Sarajevo, 25.01.2011. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Statistika energije: Elektrina energija i toplotna energija, br. 2, Sarajevo, 29.10.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Statistika energije: Prirodni plin, br. 1, Sarajevo, 10.11.2010.
246
Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Statistika energije: Ugalj, Koks, br. 1, Sarajevo, 22.12.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2009, br. 2, Sarajevo, 28.01.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Transport, br. 1, Sarajevo 28.06.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Turizam 2009: Statistika turizma za decembar 2009, br. 12, Sarajevo 19.02.2010. Agencija za statistiku BiH (2010): Saopenje, Proizvodnja, prodaja i zalihe umskih proizvoda u BiH prema asortimanu u 2010. godini, br. 1, Sarajevo, 22.03.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Bosna i Hercegovina u brojevima 2011, ISSN 1986-8510, Sarajevo. Agencija za statistiku BiH (2011): Demografija 2010, Tematski bilten TB 02, Sarajevo. Agencija za statistiku BiH (2011): Okoli, energija, saobraaj 2011, Tematski bilten TB 13, ISSN 1840104X, Sarajevo, decembar/prosinac 2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Okoli Otpad iz proizvodnih djelatnosti u 2008, br.1, Sarajevo 24.01.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Okoli Otpad iz proizvodnih djelatnosti u 2009, br. 2, Sarajevo 25.01.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Okoli i energija: Statistika energije u 2010, br. 3, Sarajevo 05.12.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Okoli i energija: Skupljanje i distribucija vode 2010, br. 1, Sarajevo, 30.09.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Okoli i energija: Koritenje voda i zatita voda od zagaivanja u industriji 2010, br. 1, Sarajevo 30.09.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Okoli i energija: Javna odvodnja 2010, br.1, Sarajevo, 30.09.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Poljoprivreda: Brojno stanje stoke i peradi i stona proizvodnja u 2010, br. 6, Sarajevo, 26.04.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Saobraaj: Zrani saobraaj, br. 1, Sarajevo 25.05.2012. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Statistika okolia Javni odvoz i odlaganje komunalnog otpada u 2010, br.1, Sarajevo, 25.10.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Statistika saobraaja, br. 5, Sarajevo, 26.04.2011. Agencija za statistiku BiH (2011): Saopenje, Turizam 2010: Statistika turizma za decembar 2010, br. 12, Sarajevo, 25.02.2011.
247
Agencija za statistiku BiH (2012): Saopenje, Akvakultura, Godinji izvjetaj o akvakulturi 2011, br. 1, Sarajevo, 23.05.2012. Agencija za statistiku BiH (2012): Saopenje, Poljoprivreda Klanje stoke i peradi u klaonicama u 2011, br. 10, Sarajevo, 28.03.2012. Agencija za statistiku BiH (2012): Saopenje, Poljoprivreda: Brojno stanje stoke i peradi i stona proizvodnja u 2011, br. 7, Sarajevo, 28.03.2012. Agencija za statistiku BiH (2012): Saopenje, Saobraaj: Cestovni, eljezniki, zrani i potanski saobraaj, br. 1, Sarajevo, 22.06.2012. Agencija za statistiku BiH (2012): Saopenje, Saobraaj: Registrirana cestovna motorna vozila za 2011. godinu, br. 1, Sarajevo, 28.02.2012. Agencija za statistiku BiH (2012): Saopenje, Turizam 2011: Statistika turizma za decembar 2011, br. 12, Sarajevo, 24.02.2012. Agencija za statistiku BiH, Federalni zavod za statistiku i Republiki zavod za statistiku RS (2007): Anketa o potronji domainstava u BiH 2007 konani rezultati. Agencija za statistiku BiH, Federalni zavod za statistiku i Republiki zavod za statistiku RS (2007): Anketa o potronji domainstava u BiH 2007 siromatvo i uvjeti ivota Albritton D. L., Allen M. R., Baede A. P. M., et al. (2001): Klimatske promjene 2001: Znanstvena osnova. Meuvladin panel o klimatskim promjenama (eng. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)) Radna grupa saetak za donositelje odluka, 3. Izvjetaj o procjeni. New York: Cambridge University Press, 2001. Bejakovi P. (2005): Siromatvo, asopis Finansijska teorija i praksa, vol. 29 (br. 1), Institut za javne finansije, Zagreb, 135-138. Bodik I., Ridderstolpe P. Odriva sanitacija u Centralnoj i Istonoj Evropi. Rjeavanje potreba malih i srednjih naselja. Globalno partnertsvo voda Centralne i Istone Evrope (eng. Global Water Partnership Central and Eastern Europe), prvo izdanje, 2007, ISBN 978-80-969745-0-4, [dostupno na: http://www.eea.evropa.eu/themes/regions/pan-European/the-belgrade-ministerial-conference/fourthassessment, pristupljeno 08.06.2012.] Bosna i Hercegovina (2007): Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije o suzbijanju dezertifikacije/degradacije tla (UNCCD) u Bosni i Hercegovini, Banja Luka, 2007. [dostupno na: http://www.unccd.int/main.php] Brko distrikt BiH (2009): Strategija razvoja Brko distrikta 2008-2017, Brko, juni/lipanj 2009. Centralna banka BiH (2011): Godinje Izvjee 2011, ISSN 1840-0035. Cheng Y.W., Sung F.C., Yang Y., Lo Y.H., Chung Y.T. Li K.C. (2009): Proizvodnja medicinskog otpada u bolnicama i vezani faktori, Waste Management 29 (1), 440444. ii, S., Mioi, N. (1986): Geotermalna energija u Bosni i Hercegovini, Geoininjering Sarajevo.
248
ustovi, H. (2005): Pregled opih vodnih uvjeta zemljita i tla, Resursi tla u Evropi, II. izdanje, Luksemburg: Zajedniki istraivaki centar Evropske komisije, Istraivaki izvjetaj evropskog ureda za tlo, br. str. 9. Direkcija za ekonomsko planiranje Bosne i Hercegovine, Institut za javno zdravstvo Republike Srpske i Ministarstvo zdravstva Federacije Bosne i Hercegovine (2007): Viestruki indikator klaster istraivanja 2006, Finalni izvjetaj, Sarajevo, UN Fond za djecu (UNICEF) Bosna i Hercegovina, septembar 2007, (dostupno na: http://www.childinfo.org/files/MICS3_BiH_FinalReport_2006_Eng.pdf ) eibegovi, J., Marijanovi, A., ober, M., Skrbo, A., Sinanovi, K., Larssen, T., Grung, M., Fjeld, E., Rognerud, S. (2010): Nivoi postojanih organskih polutanata u rijeci Neretvi (Bosna i Hercegovina) odreeni rasporedom polupropusnih membranskih ureaja, Journal of Environmental Science and Health, dio B, 45:2, 128-136. Energetski institut Hrvoje Poar, Ekonomski institut iz Banje Luke, Rudarski institut iz Tuzle i Soluciona panija (2008): Studija energetskog sektora u BiH - Modul 13 (Okoli), mart/oujak 2008. Energetski institut Hrvoje Poar, Ekonomski institut iz Banje Luke, Rudarski institut iz Tuzle i Soluciona panija (2008): Studija energetskog sektora u BiH - Modul 8 (Rudnici uglja), mart/oujak 2008. Energetski institut Hrvoje Poar, Ekonomski institut iz Banje Luke, Rudarski institut iz Tuzle i Soluciona panija (2008): Studija energetskog sektora u BiH - Modul 12 (Upravljanje potronjom, tednja energije i obnovljivi izvori energije), mart/oujak 2008. Epstein, P. R., Diaz, H. F., Elias, S., et al (2002): Bioloki i fiziki znakovi klimatskih promjena: fokus na komarca prenosive bolesti. Bull Am Meteorological Soc 1998; 78: 409-417. Evropska agencija za okoli - EEA (2010): Ukupni energetski intenzitet 2010. Evropska agencija za okoli EEA (2006): CORINE kartiranje zemljinog pokrivaa 2006. (Bosna i Hercegovina), CLC2006. Evropska agencija za okoli - EEA (2010): Ukupna potronja energije po energentima 2010. Evropska agencija za okoli - EEA (2010): CSI 016 Proizvodnja komunalnog otpada Lista injenica regija Zapadnog Balkana/otpad. Evropska agencija za okoli EEA (2010): Finalna potronja energije po sektorima 2010. Evropska agencija za okoli EEA (2010): Potronja energije iz obnovljivih izvora 2010. Evropska agencija za okoli (2010): Proizvodnja i potronja materija koje oteuju ozonski omota. Evropska komisija (2006): Referentni dokument o najboljim raspoloivim tehnikama u industriji hrane, pia i mlijeka, august/kolovoz 2006. Evropska komisija LIFE program za zemlje treeg svijeta (eng. EC LIFE Third Countries program) (2008): Tehnike upute: Uzgoj ribe, projekat Jaanje kapaciteta za primjenu integralne prevencije i kontrole zagaivanja u BiH, Sarajevo, juli/srpanj 2008. Federalni hidrometeoroloki zavod (2010): Izvjetaj o kvalitetu zraka za 2010. godinu.
249
Federalni hidrometeoroloki zavod (2011): Izvjetaj o kvalitetu zraka za 2011. godinu [dostupno na: http://www.fhmzbih.gov.ba/TEKSTOVI/ZRAK/kvalitet%20zraka%202011.pdf] Federalni zavod za statistiku (2010): Saopenje, Okoli: Skupljanje, preiavanje i distribucija vode u 2010, br. 20.1.1, Sarajevo 30.06 2010. Federalni zavod za statistiku (2011): Saopenje, Prikupljeni i odloeni komunalni otpad u 2010, br. 20.5.1, Sarajevo, 20.07.2011. Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije (2009): Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH, Sarajevo, mart/oujak 2009. Federalno ministarstvo okolia i turizma (2008): Strategija zatite okolia Federacije Bosne i Hercegovine 2008-2018, Sarajevo, 2008. Federalno ministarstvo okolia i turizma (2010): Stanje okolia za Federaciju Bosne i Hercegovine, COBISS.BH-ID 17837062, Sarajevo, 2010. Federalno ministarstvo okolia i turizma (2011): Federalni plan upravljanja otpadom 2012-2017, Sarajevo, decembar/prosinac 2011. Federalno ministarstvo okolia i turizma (2009): etvrti izvjetaj Bosne i Hercegovine za Konvenciju o biolokoj raznolikosti Procjena nacionalnih ciljeva za biodiverzitet 2010 (Nacrt izvjetaja), oktobar/listopad 2009 [dostupno na: http://www.fmoit.gov.ba/ba/page/63/bh-chm] Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva (2010): Informacije o gospodarenju umama u Federaciji u 2009. godini i planovi gospodarenja umama za 2010. godinu. Sarajevo, maj 2010. Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva, Agencija za vodno podruje rijeke Save Sarajevo, Agencija za vodno podruje Jadranskog mora - Mostar (2012): Strategija upravljanja vodama Federacije BiH 2010-2022, Sarajevo, mart/oujak 2012. Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia (2006): Uvodne analize za razvoj i uspostavljanje sistema upravljanja mazivim uljima, Sarajevo, 2006. Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia, Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju RS: Akcioni plan za zatitu okolia BiH, oujak 2003, [dostupno na:
http://www.rec.org.ba/neap.htm]
FOCUS Znanost o hrani potroaa na Balkanu (2010): Nacionalni izvjetaj po dravama o organskoj proizvodnji na osnovu bibliografije i prikupljenih podataka, FP7 Program saradnje, Tema 2 Hrana, poljoprivreda i ribarstvo i biotehnologija, Aktivnost 2; FP7 KBBE 2007 2.1-02, juni/lipanj 2010. Geoininjering Sarajevo (1979): Sirovi minerali u Bosni i Hercegovini, Drugi tom, Nalazita neobojenih i obojenih metala, Sarajevo, 1979. Haines A., McMichael A., Epstein PR. (2001): Globalne klimatske promjene i zdravlje. CMAJ 2001; 163: 729734.
250
Hercegovako-neretvanska
upanija/kanton
(2009):
Studija
ugroenosti-ranjivosti
prostora
Hercegovako-neretvanske upanije/kantona, Mostar, 2009. Heyl N., Gregorin C. (2003): Tradicionalne umjetnosti i zanati u Bosni i Hercegovini, UNESCO publikacija, ISBN 88-902157-04. Houghton J. T., Ding Y., Griggs D.J., et al. (2001): Klimatske promjene 2001: Znanstvena osnova. Meuvladin panel o klimatskim promjenama (eng. Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC)) Radna grupa 3. Izvjetaj o procjeni. New York: Cambridge University Press, 2001. Hrusti, I. H. (2009): Procjena graevinskih alternativa u zoni djelovanja ekstrakcije soli u Tuzlanskoj solani, Tuzla, 2009. Huremovi, J., Horvat, M., Kotnik, J., Kocman, D. (2008): Distribucija ive u zraku na podruju grada Tuzle, Bosna i Hercegovina, UDK 504.3.054. IPZ Uniprojekt MCF (2010): Studija o procjeni utjecaja na okoli za potrebe izgradnje Centra za gospodarenje otpadom u Dubrovako-neretvanskoj upaniji na lokaciji Luino Razdolje, Zagreb, 2010. Javno vodoprivredno poduzee Vodoprivreda Bosne i Hercegovine Sarajevo i Zavod za vodoprivredu Sarajevo: Okvirna vodoprivredna osnova Bosne i Hercegovine 1994, Sarajevo, izdato 1998. Komisija za ouvanje nacionalnih spomenika BiH (2010): Izvjetaj o stanju arhitektonskog i arheolokog naslijea, AT03 132 rev. Kurtanovi, R. (2000): Nalazita nemetalnih mineralnih sirovina u Bosni i Hercegovini, Zenica, 2000. Marijanovi, A., ober, M., Skenderovi, E., eibegovi, J., Kuuk, M. (2008): Odreivanje polihloriranih bifenila u zemljitu u Kantonu Sarajevo, UDK (632.15) 628.194:628.11. Martens W. J. M., Jetten T. H., Focks D. (1997): Osjetljivost malarije, schistosome i denge (tropske groznice) prema globalnom zagrijavanju. Climate Change 1997; 35:145-156. McMichael AJ, Githeko A, Confalonieri U, et al. Doprinos radne grupe II treem izvjetaju procjene Meuvladinog panela o klimatskim promjenama (IPCC) u: JJ McCarthy, Canziani OF, Leary NA, et al. Klimatske promjene 2001: utjecaji, prilagoavanje i ugroenost, New York: Cambridge University Press, 2001. Meunarodna finansijska korporacija IFC (2008): Inicijalno izvjee o provedbi Direktive o elektrinom i elektronikom otpadu, mart/oujak 2008. Meuvladina komisija o klimatskim promjenama IPCC (2007): Klimatske promjene 2007, Sinteza izvjea, Doprinos I, II. i III. Radne grupe etvrtom izvjetaju o procjeni Meuvladine komisije o klimatskim t.htm] Mesbah L. (2009): Usluge ekosistema za odrivi razvoj u Bosni i Hercegovini i na Balkanu, UNEP/University of Geneva 2009 [dostupno na: http://www.unige.ch/formcont/environmentaldiplomacy/TheseMesbahLaurent] promjenama, eneva, vicarska, ISBN 92-9169-122-4 [dostupno na: http://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_ipcc_fourth_assessment_report_synthesis_repor
251
Milenijska procjena ekosistema (2005): Ekosistemi i ljudska dobrobit: Sinteza, Island Press, Washington, DC, USA [dostupno na: http://www.maweb.org/documents/document.356.aspx.pdf] Milivojevi, M., Martinovi, M. (2005): Geotermalni resursi Republike Srpske: jedan od kljunih faktora u razvoju
proizvodnje organske hrane, turistikog i energetskog sektora, Zbornik radova sa skupa, 2005.
Ministarstvo finansija i trezora BiH, Forum za koordinaciju donatora Bosne i Hercegovine: Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010. [dostupno na: www.donormapping.ba/pdf/DMR-Report-Eng-2010.pdf] Ministarstvo industrije, energetike i rudarstva RS (2012): Strategija razvoja energetike RS do 2030. godine, Banja Luka, 2012. Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede RS (2010): Strategija razvoja umarstva za razdoblje 2011-2012. (Nacrt), Banja Luka, maj/svibanj 2011. Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice BiH (2010): Revidirana strategija Bosne i Hercegovine za provoenje Aneksa VII Daytonskog mirovnog sporazuma, Sarajevo, juni/lipanj 2010. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (2002): Procjena odrivog razvoja u Bosni i Hercegovini, Izvjetaj BiH za Svjetski samit o odrivom razvoju, Sarajevo, Banja Luka, Mostar, 2002. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (2007): Izvjetaj iz oblasti poljoprivrede za Bosnu i Hercegovinu 2007. godine, Godinji izvjetaj o stanju u sektoru poljoprivrede, prehrane i ruralnog razvoja BiH. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (2010): Izvjetaj iz oblasti poljoprivrede za Bosnu i Hercegovinu za 2010. godinu, Godinji izvjetaj o stanju u sektoru poljoprivrede, ishrane i ruralnog razvoja BiH. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (2011): Nacrt vodne politike u BiH, oktobar 2011. Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (MVTEO BiH), Ministarstvo za prostorno ureenje, graevinarstvo i ekologiju Republike Srpske (MPUGERS), Federalno ministarstvo okolia i turizma (FMOIT), Razvojni program UN (UNDP) (2009): Prvi nacionalni izvjetaj Bosne i Hercegovine u skladu s Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, Banja Luka, oktobar 2009. Neovisni operator sistema u BiH (2010): Izvjetaj o elektroenergetskim trendovima u prenosnim mreama u BiH za 2010. Nikoli, T., Kasupovi, I., (2010): Inenjerskogeoloka svojstva klizita Suljakovii kod Maglaja, Rudarskogeoloki bilten, Hrvatsko geoloko-rudarstvo drutvo Mostar,Tomislavgrad/BiH, ISSN 1840-0299, No. 14, str. 41-49. Organizacija za ekonomsku saradnju i razvoj - OECD (2001): Okolini indikatori za poljoprivredu, Svezak 3: Metode i rezultati, SBN 92-64-18614-X Br. 51293 2001, Pariz. Organizacija za hranu i poljoprivredu - FAO (2005): Stanje ribarstva i akvakulture u BiH, Izvjetaj o ribarstvu, 2005.
252
Organizacija za hranu i poljoprivredu FAO (2010): Izvjetaj o umama i klimatskim promjenama (Bosna i Hercegovina), str. 45 [dostupno na: http://www.fao.org/forestry/233460d04b1403a9feb56935c2f98c8e22ceee.pdf#page=49] Organizacija za hranu i poljoprivredu - FAO: Inventura postratne situacije zemljinih resursa u BiH (FAO GCP/BIH/002/ITA). [dostupno na: http://www.agrowebcee.net/agroweb-bih/fao/] Program UN za zatitu okolia - UNEP (2003): Osiromaeni uran u Bosni i Hercegovini (Revidirani izvjetaj), maj/svibanj 2003, [dostupno na: http://postconflict.unep.ch/publications/BiH_DU_report.pdf.] Program UN za zatitu okolia - UNEP (2011): Prema zelenoj ekonomiji: Putovi ka odrivom razvoju i iskorjenjivanju siromatva, ISBN: 978-92-807-3143-9. Program UN za zatitu okolia (UNEP) (2010): Nova znanost i razvoj u promjenjivom okoliu, UNEP Godinjak 2010. Program UN za zatitu okolia (UNEP) (2011): Pregled pravnog i institucionalnog okvira za zatitu okolia u Bosni i Hercegovini (Finalni nacrt), Bosna i Hercegovina, april 2011. Program UN za zatitu okolia (UNEP) /GRID Arendal (2002): Okoli Bosne i Hercegovine, Centar za promociju civilnog drutva, ISBN 9958-9532-2-6, Sarajevo. Regionalni centar za okoli za Bosnu i Hercegovinu REC BiH (2006): NVO Direktorij Bosna i Hercegovina (BiH), Direktorij i istraivanje bh. okolinih organizacija civilnog drutva (OCD), novembar/studeni, 2006. ISBN 978-963-9638-26-6. Publikacija REC za Centralnu i Istonu Evropu, Szentendre, Maarska. Republika direktiva za vode Bijeljina (2006): Okvirni plan razvoja vodoprivrede Republike Srpske, Bijeljina, septembar 2006. Republiki hidrometeoroloki zavod (2010): Izvjetaj o kvalitetu zraka za 2010. godinu. Republiki zavod za statistiku (2010): Statistiki godinjak Republike Srpske, ISSN 2232-7312, Banja Luka, decembar 2010. Republiki zavod za statistiku (2011): Godinje saoptenje, Statistika ivotne sredine - Proizvedeni, prikupljeni i odloeni otpad u 2010, br. 169/11, Banja Luka, 01.09.2011. Republiki zavod za statistiku, Godinje saoptenje, Statistika zatite ivotne sredine: Javni vodovod 2010, br. 167/11, Banja Luka, 01.09.2011. Resulovi, H. (1983): Gubici i degradacija poljoprivrednog zemljita u SR Bosni i Hercegovini, Savjetovanje o temi: Zemljite u prostornom planu SRBiH, str. 61-63. Rothman K.J. (1976): Causes, American Journal of Epidemiology; vol 104, no.2: 587-592. Elektroprivreda BiH (1997): Potrebna energija za grijanje i koliina uglja za dugoronu proizvodnju elektrine energije, balansa elektrine energije za Federaciju Bosne i Hercegovine, period 1998-2030, Odjel za nauno istraivanje EP BiH, Sarajevo, 1997.
253
Rudarski institut Tuzla (1980): Glavni rudarski projekt eksploatacije olova, cinka i barita i povrinski kop Veovaa, Tuzla, 1980. Stoett, P. (2005): Okolina sigurnost u postdaytonskoj Bosni i Hercegovini. Godinji sastanak kanadskog politolokog drutva. Sveuilite Concordia, 2005. Svjetska banka (2006): CARDS: Pilot projekt reciklae u BiH, 2004-2006. Svjetska banka (2011): E-atlas globalnog razvoja, Online baza podataka [dostupno na:
http://www.app.collinsindicate.com/worldbankatlas-global/en-us] Svjetska zdravstvena organizacija WHO (1999): "Zdravlje 21": zdravlje za sve okvirne politike Svjetske zdravstevene organizacije (WHO) Evropskog regiona, Evropsko zdravstvo za sve serije, No. 6, Svjetska zdravstvena organizacije (WHO) Regionalnog ureda za Evropu, ISBN 92 890 1349 4, ISSN 1012-7356, Kopenhagen,1999. Svjetska zdravstvena organizacija WHO (2001): Voda za zdravlje: vodea odgovornost, eneva, 2001. Svjetska zdravstvena organizacija WHO (2006): Spreavanje bolesti kroz zdrav okoli, dostupno na: http://www.who.int/quantifying_ehimpacts/publications/preventingdisease/en/index.html [pristupljeno: 9 maj/svibanj 2011] Svjetska zdravstvena organizacija WHO (2008): Smjernice za kvalitet vode za pie [elektronski izvor]: inkorporirana 1. i 2. dopuna, Vol.1, Preporuke 3. izdanje, eneva, 2008. ISBN 978 92 4 154761 1. (dostupno na: http://www.who.int/water_sanitation_health/dwq/gdwq3rev/en/) Svjetska zdravstvena organizacija WHO: Podaci za BiH. dostupno na:
http://www.who.int/tb/country/data/download/en/index.html [pristupljeno: 11 juli/srpanj 2012 ili, . (1992-1995): Spisak biljnih vrsta (Pteridophyta i Spermatophyta) za crvenu knjigu Bosne i Hercegovine. GZM (PN) N.S. sv. 31: 323-367. ili, . (1996): Spisak biljnih vrsta (Pteridophyta i Spermatophyta) za crvenu knjigu Bosne i Hercegovine. GZM (PN) Ns. sv. 31 1992_1995, 323-367, Sarajevo. Taletovi, J., Ljua, M., Vojnikovi, S., uzo, F., ustovi, H., (2011): Analiza promjena naina koritenja poljoprivrednog i umskog zemljita u BiH, prezentirano na XXI nauno-strunoj konferenciji poljoprivrede i prehrambene industrije, Neum 2010, objavljeno u: Radovi poljoprivrednoprehrambenog fakulteta u Sarajevu. Thuiller W. Lavorel. S, Araujo. M, Sykes. M, Prentice. C. (2004). Prijetnje klimatskih promjena na biljne raznolikosti u Evropi. PNAS juni/lipanj, 2005, vol. 102, br. 23, 8245-8250. Turska razvojna banka (2010): Izvjetaji po sektorima za Bosnu i Hercegovinu: Sektor turizma, Ankara, januar 2010. UN Ekonomska komisija za Evropu - UNECE (2004): Pregled stanja okolia BiH, ISBN 92-1-116915-1, New York i eneva, 2004.
254
UN Ekonomska komisija za Evropu UNECE (2011): Pregledi stanja okolia BiH - Drugi pregled, ECE/CEP/162, ISSN 1020-4563. Publikacija UN-a: New York i eneva. [dostupno na: http://www.unece.org/env/epr/epr_studies/bosnia_and_herzegovina%20II.pdf ] UN Fond za djecu (UNICEF) i Svjetska zdravstvena organizacija (WHO) (2006): Susreui se sa Milenijumskim ciljevima razvoja vode za pie i sanitacije. Urbani i ruralni izazov decenije. eneva, Svjetska zdravstvena organizacije (WHO) i New York, UN Fond za djecu (UNICEF), 2006 (dostupno na: http://www.who.int/water_sanitation_health/monitoring/jmp2006/en/index.html)[pristupljeno08.06.201 2] UN Konvencija o biolokoj raznolikosti UNCBD (1992) [dostupno na: http://www.cbd.int/] (pristupljeno: 6 juni/lipanj, 2011) UN Svjetska turistika organizacija (2010): Godinji izvjetaj, Godina oporavka 2010, Madrid. US Agencija za meunarodni razvoj - USAID (2011): Auriranje analize biodiverziteta za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo, maj 2011. US Agencija za meunarodni razvoj USAID (2006): Pregled sektora uma i drva Bosna i Hercegovina: Brzi pregled umskih resursa, politika, zakonodavstva, institucija i industrija za preradu drveta, januar/sijeanj 2006. Uupli, M. (2007): Izvjetaj o tekuoj upotrebi umskih i vodnih resursa za potronju elektrine energije u mini hidroelektranama, Sarajevo, 2007. Vijee ministara Bosne i Hercegovine (2011): Procjena ugroenosti Bosne i Hercegovine od prirodnih ili drugih nesrea, Sarajevo, mart/oujak 2011. Woodruff R.E., Guest C.S., Garner M.G., et al. (2002): Predvianje epidemije virusa u Ross rijeci kroz regionalne vremenske podatke. Epidemiology 2002; 13: 384393.
255
8 PRILOZI
PRILOG I Politika okolia, sporazumi, nevladine organizacije
Spisak kantonalnih ministarstava nadlenih za okoli i vode u FBiH
Br. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ime kantona Unsko sanski kanton Posavski kanton Tuzlanki kanton Zeniko dobojski kanton Bosanko podrinjski kanton Srednjobosanski kanton Hercegovako neretvanski kanton Zapadnohercegovaki kanton Kanton Sarajevo Kanton 10 Naziv ministarstva nadlenog za okoli Ministarstvo za graenje, prostorno ureenje i zatitu okoline Ministarstvo prometa, veza, turizma i zatite okolia Ministarstvo prostornog ureenja i zatitu okolice Ministarstvo za prostorno ureenje, saobraaj i komunikacije i zatitu okoline Ministarstvo za urbanizam, prostorno ureenje i zatitu okoline Ministarstvo prostornog ureenja, obnove i povratka Ministarstvo trgovine, turizma i zatite okolia Ministarstvo prostornog ureenja, graditeljstva, i zatite okolia Ministarstvo prostornog ureenja i zatite okolia Ministarstvo graditeljstva, obnove, prostornog ureenja i zatite okolia Naziv ministarstva nadlenog za vode Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Ministarstvo za poljoprivredu, umarstvo i vodoprivredu Ministarstvo za privredu Ministarstvo umarstva, vodoprivrede i poljoprivrede Ministarstvo poljoprivrede, umarstva i vodoprivrede Ministarstvo gospodarstva Ministarstvo privrede Ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva
Zakoni o okoliu u BiH

BiH Puni naziv zakona Zakon o koncesijama Zakon o izmjeni Zakona o koncesijama Zakon o veterinarstvu BiH Zakon o zatiti zdravlja bilja Zakon o genetski modificiranim organizmima Zakon o zatiti dobrobiti ivotinja Zakon o poljoprivredi, prehrani i ruralnom razvoju BiH Zakon o radijacijskoj i nuklearnoj sigurnosti Zakon o hrani Slubeni glasnik BiH br. 32/02 56/04 34/02 23/03 23/09 25/09 50/08 88/07 50/04
Izvor: Program UN za zatitu okolia, Pregled pravnog i institucionalnog okvira za zatitu okolia u BiH, 2011.
Zakoni o okoliu u FBiH

eder FBiH Puni naziv zakona Slubene novine FBiH br.
256
Zakon o uvjetima, nainu obavljanja djelatnosti rezanja drveta Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o uvjetima, nainu obavljanja djelatnosti rezanja drveta Zakon o vodama Zakon o zatiti od jonizirajuih zraenja i radijacionoj sigurnosti Zakon o veterinarstvu Zakon o umama Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o umama Zakon o koncesijama Zakon o dopunama Zakona o koncesijama Zakon o upravljanju otpadom Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom Zakon o zatiti zraka Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti zraka Zakon o zatiti okolia Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti okolia Zakon o zatiti prirode Zakon o fondu za zatitu okolia FBiH Zakon o slatkovodnom ribarstvu Zakon o inspekcijama u FBiH Zakon o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou FBiH Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou FBiH Zakon o lovstvu Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o lovstvu Zakon o poljoprivredi Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o poljoprivredi Zakon o Nacionalnom parku Una Zakon o poljoprivrednom zemljitu Zakon o geolokim istraivanjima FBiH Zakon o rudarstvu
27/97 25/06 70/06 15/99 46/00 20/02 32/03, 37/04 40/02 61/06 33/03 72/09 33/03 4/10 33/03 38/09 33/03 33/03 64/04 69/05 2/06 72/07, 32/08, 4/10, 13/10 4/06 8/10 88/07 4/10 44/08 52/09 9/10 26/10
Zakoni o okoliu u RS
RS Puni naziv zakona Zakon o zatiti ivotne sredine Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti ivotne sredine Zakon o izmjeni Zakona o zatiti ivotne sredine Zakon o zatiti prirode Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti prirode Zakon o zatiti vazduha Zakon o upravljanju otpadom Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom Zakon o fondu i finansiranju zatite ivotne sredine RS Zakon o lovstvu Slubeni glasnik RS br. 53/02, 28/07 109/05, 29/10 41/08 50/02, 113/08 34/08 53/02 53/02 65/08 117/11 4/02, 60/09
257
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o lovstvu Zakon o koncesiji Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o koncesijama Zakon o nacionalnim parkovima Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o nacionalnim parkovima Zakon o organskoj proizvodnji hrane Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o organskoj proizvodnji hrane Zakon o geolokim istraivanjima Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o geolokim istraivanjima Zakon o rudarstvu Zakon o zatiti od nejonizirajuih zraenja Zakon o vodama Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o vodama Zakon o poljoprivredi Zakon o dopunama Zakona o poljoprivredi Zakon o izmjeni Zakona o poljoprivredi Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o poljoprivredi Zakon o poljoprivrednom zemljitu Zakon o dopunama Zakona o poljoprivrednom zemljitu Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o poljoprivrednom zemljitu Zakon o veterinarstvu u RS Zakon o umama Zakon o genetiki modifikovanim organizmima Zakon o zatiti i dobrobiti ivotinja Zakon o hemikalijama Zakon o zatiti zdravlja bilja u RS Zakon o biocidima Zakon o energetici Zakon o ribarstvu Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o ribarstvu Zakon o sredstvima za zatitu bilja Zakon o pelarstvu Zakon o ureenju prostora i graenju
34/08 25/02 91/06, 92/09 21/96 74/05 75/04 71/09 51/04 75/10 59/12 2/05 50/06 92/09 70/06 20/07 86/07 71/09 93/06 86/07 14/10 42/08 75/08 103/08 111/08 25/09 25/09 37/09 49/09 4/02 58/09 52/10 52/10 55/10
Zakoni o okoliu u BD
BD Puni naziv zakona Zakon o zatiti zraka Zakon o izmjenama Zakona o zatiti zraka Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti zraka Zakon o zatiti prirode Zakon o izmjenama Zakona o zatiti prirode Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti zraka Zakon o koncesijama Slubeni glasnik BD br. 25/04 19/07 1/05, 9/09 24/04 1/05, 19/07 1/05, 9/09 41/06
258
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o koncesijama Zakon o prostornom planiranju i graenju Zakon o slatkovodnom ribarstvu Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o slatkovodnom ribarstvu Zakon o umama BD BiH Zakon o upravljanju otpadom Zakon o izmjenama Zakona o upravljanju otpadom Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o upravljanju otpadom Zakon o zatiti ivotne sredine Zakon o izmjenama Zakona o zatiti ivotne sredine Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zatiti ivotne sredine Zakon o poljoprivrednom zemljitu Zakon o izmjenama Zakona o poljoprivrednom zemljitu
19/07, 2/08 29/08 35/05 19/07 14/10 25/04 19/07 1/05, 2/08, 9/09 24/04 19/07 1/05, 9/09 32/04 20/06, 19/07
Uredbe o okoliu u FBiH

FBiH Puni naziv uredbe Uredba o klasifikaciji vodotoka Uredba o kategorizaciji vodotoka Uredba o jedinstvenoj metodologiji za izradu dokumenata prostornog ureenja Uredba o tetnim i opasnim tvarima u vodama Uredba o selektivnom prikupljanju, pakovanju i oznaavanju otpada Uredba o graevinama i zahvatima od znaaja za Federaciju Bosne i Hercegovine i graevinama, djelatnostima i zahvatima koji mogu u znatnoj mjeri uticati na okoli, ivot i zdravlje ljudi Federacije Bosne i Hercegovine i ire, za koju urbanistiku saglasnost izdaje Federalno ministarstvo prostornog ureenja Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o graevinama i zahvatima od znaaja za Federaciju Bosne i Hercegovine i graevinama, djelatnostima i zahvatima koji mogu u znatnoj mjeri uticati na okoli, ivot i zdravlje ljudi Federacije Bosne i Hercegovine, za koju urbanistiku saglasnost izdaje Federalno ministarstvo prostornog ureenja Uredba o vrstama, sadraju i kvaliteti biogoriva u gorivima za motorna vozila Uredba o umama Uredba o vrstama i sadraju planova zatite od tetnoga djelovanja voda Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o umama Uredba o koritenju obnovljivih izvora energije kogeneracije Uredba o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sistem javne kanalizacije Slubene novine FBiH br. (Sl. list SR BiH, br. 19/80) (Sl. list SR BiH, br. 42/67) 63/04 43/07 38/06 85/07
29/08
26/08 83/09 26/09 26/10, 38/10 36/10 4/12
Uredbe o okoliu u RS
RS Puni naziv uredbe Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka Uredba o graninim vrijednostima emisije zagaujuih materija u vazduh Uredba o postepenom iskljuivanju supstanci koje oteuju ozonski omota Slubeni glasnik RS br. 42/01 39/05 94/05
259
Uredba o projektima za koje se sprovodi procjena uticaja na ivotnu sredinu i kriterujumi za odluivanje o obavezi sprovoenja i obimu procjene uticaja na ivotnu sredinu Uredba o postrojenjima koja mogu biti izgraena i putena u rad samo ukoliko imaju ekoloku dozvolu Uredba o umama Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o umama Uredba o koritenju obnovljivih izvora energije kogeneracije
7/06
7/06 83/09 26/10, 38/10 36/10
Multilateralni ugovori u oblasti okolia koje je BiH ratificirala sukcesijom

MJESTO I GODINA USVAJANJA Ramsar, 1971. eneva, 1979. eneva, 1984. DATUM RATIFIKACIJE (sukcesijom) 1. mart 1992. 1. septembar 1993. 1. septembar 1993.
MULTILATERALNI UGOVORI U OBLASTI OKOLIA Konvencija o barskim i movarnim podrujima od meunarodnog znaaja, posebno stanitima vodotokova Konvencija o dalekosenom prekograninom zagaenju vazduha Protokol o dugoronom finansiranju programa saradnje za praenje i procjenu dalekosene transmisije zagaivaa zraka u Evropi (EMEP) Konvencija o meunarodnoj pomorskoj organizaciji Konvencija o meunarodnoj civilnoj avijaciji, aneks 16 - avionska buka Konvencija o zatiti ozonskog omotaa Protokol o supstancama koje oteuju ozonski omota Amandmani Montrealskom protokolu prema dogovoru Ugovornih strana s drugog sastanka Amandmani na Montrealski protokol prema dogovoru Ugovornih strana s etvrtog sastanka Amandmani na Montrealski protokol prema dogovoru Ugovornih strana s devetog sastanka Amandmani na Montrealski protokol prema dogovoru Ugovornih strana s jedanaestog sastanka Konvencija UN-a o pravu mora Konvencija o zatiti Sredozemnog mora od zagaenja Protokol o spreavanju zagaenja Sredozemnog mora potapanjem otpada iz brodova i aviona Protokol o saradnji u borbi protiv zagaivanja Sredozemnog mora naftom i ostalim tetnim materijama u sluaju nesree Protokol o zatiti Sredozemnog mora od zagaenja iz kopnenih izvora (LBS) Protokol o posebno zatienim podrujima i biolokoj raznovrsnosti Sredozemnog mora Protokol o posebno zatienim podrujima i biolokoj raznovrsnosti Sredozemnog mora Mediterana Konvencija o zatiti svjetske kulturne i prirodne batine Konvencija o koritenju bijelog olova u bojama Evropski sporazum o meunarodnom prevozu opasne robe cestom (ADR) Protokol o izmjeni lana (14) Evropskog sporazuma o meunarodnom prevozu opasne robe cestom (ADR)
eneva, 1948. ikago, 1944. Be, 1985. Montreal, 1987. London, 1990. Kopenhagen, 1992. Montreal, 1997. Peking, 1999. Zaliv Montego, 1982. Barselona, 1976. Barselona, 1976. Kuvajt, 1978.
16. jula 1993. 13. januar 1993. 1. septembar 1993. 1. septembar 1993. 11. august 2003. 11. august 2003. 11. august 2003. Nije usvojeno 12. januar 1994. 1. mart 1992. 1. mart 1992. 1. mart 1992.
Atina, 1980. eneva, 1982. Barselona, 1995. Pariz, 1972. eneva, 1921. eneva, 1957. New York, 1975.
22. oktobar 1994. 22. oktobar 1994. 12. decembar 1999. 12. juli 1993. 2. juni 1993. 1. septembar 1993. 1. septembar 1993.
260
MULTILATERALNI UGOVORI U OBLASTI OKOLIA Konvencija o fizikoj zatiti nuklearnog materijala Konvencija o ribolovu i o ouvanju biolokih bogatstava otvorenog mora Konvencija o teritorijalnom moru i vanjskom pojasu Konvencija o kontinentalnom grebenu Konvencija o otvorenom moru Konvencija o zatiti radnika od profesionalnih rizika u radnom okruenju uzrokovanih zagaenjem zraka, bukom i vibracijama Ugovor o zabrani smjetaja nuklearnog oruja i ostalog oruja za masovno unitenje na dno mora i okeana i u njihovo podzemlje Ugovor o neprofilaciji nuklearnog oruja Konvencija o ranoj dojavi nuklearne nesree
MJESTO I GODINA USVAJANJA Be, 1979. eneva, 1958. eneva, 1958. eneva, 1958. eneva, 1958. eneva, 1977. London, Moskva, Vaington D.C., 1971. New York, 1968. Be, 1986.
DATUM RATIFIKACIJE (sukcesijom) 30. juni 1998. 12. januar 1994. 1. september 1993. 12. januar 1994. 1. september 1993. 2. juni 1993. 15. avgust 1994. 15. august 1994. 30. juni 1998.
Konvencija o pomoi u sluaju nuklearne nesree ili radiolokog Be, 1986. 30. juni 1998. opasnosti Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje i skladitenja London, Moskva, 15. august 1994. bakteriolokog (biolokog) i toksinog oruja i njihovo unitenju Vaington D.C., 1972. Izvor: Program UN za zatitu okolia, Pregled pravnog i institucionalnog okvira za zatitu okolia u BiH, 2011.
Multilateralni ugovori u oblasti okolia koji su ratificirani u BiH

MJESTO I GODINA USVAJANJA Rio de Janeiro, 1992. Kjoto, 1997. Rim, 1951. Bazel, 1989. Rio de Janeiro, 1992. Kartagena, 2000. Pariz, 1994. Sofija, 1994. Pariz, 1955. Aarhus, 1998. DATUM RATIFIKACIJE u BiH 2000. 2007. 2003. 2001. 2002. 2009. 2002. 2005. 2005. 2008.
MULTILATERALNI UGOVORI U OBLASTI OKOLIA Okvirna konvencija UN o klimatskim promjenama Kyoto protokol Meunarodna konvencija za zatitu biljaka Konvencija o kontroli prekograninog kretanja opasnog otpada i njegovog odlaganja Konvencija UN o biolokoj raznovrsnosti Protokol iz Kartagene o biolokoj sigurnosti Konvencija UN o borbi protiv dezertifikacije u zemljama s velikim suama i/ili dezertifikacijom, posebno u Africi Konvencija o saradnji radi zatite i odrivog koritenja rijeke Dunav Konvencija o uspostavljanju evropske i sredozemne organizacije za zatitu biljaka Konvencija UNECE-a o pristupu informacijama, ueu javnosti u procesu odluivanja i pristupu pravosudnim organima iz oblasti okolia Protokol o registru zagaivaa i dometu zagaenja (PRTR) Konvencija o persistentnim organskim polutantima Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje flore i faune (CITES) Konvencija o procjeni prekograninog utjecaja na okoli Protokol o stratekoj procjeni okolia Konvencija o ouvanju evropskih prirodnih vrsta i prirodnih stanita Okvirni sporazum o slivu rijeke Save Konvencija o zatiti i koritenju prekograninih vodotoka i
Kijev, 2003. tokholm, 2001. Vaington D.C., 1973. Espoo, 1991. Kijev, 2003. Bern, 1979. Kranjska Gora, 2002. Helsinki, 1992.
2003. 2010. 2009. 2009. 2003. 2008. 2003. 2009.
261
meunarodnih jezera Izmjene lanova 25 i 26 Konvencija o zatiti i koritenju prekograninih vodotoka i meunarodnih jezera Konvencija o prekograninim utjecajima Industrijskih incidenata Protokol o graanskoj odgovornosti i kompenzaciji za tetu uzrokovanu prekograninim utjecajima industrijskih nesrea na prekogranine vode, Konvenciji iz 1992. o zatiti i koritenju prekograninih vodotoka i meunarodnih jezera i Konvenciji iz 1992. o prekograninim utjecajima Industrijskih incidenata Okvirna konvencija Vijea Evrope o vrijednosti kulturne batine za drutvo Ugovor o energetskoj povelji Energetska povelja Protokol o energetskoj efikasnosti i pripadajuim aspektima okolia Konvencija o sigurnosti i zdravlju u rudnicima Konvencija o sigurnosti i zdravlju u poljoprivredi Konvencija o radu u sektoru ribarstva Konvencija o spreavanju velikih industrijskih nesrea Evropska konvencija o krajoliku Konvencija o zabrani koritenja, skladitenja, proizvodnje i prevozu protupjeadijskih mina i o njihovom unitenju Konvencija o prethodno informiranoj saglasnosti procedura za odreene opasne hemikalije i pesticide u meunarodnom prometu Konvencija o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje flore i faune Amandman Konvencije o meunarodnoj trgovini ugroenim vrstama divlje flore i faune (lan XI) Evropski okvir konvencije o prekograninoj saradnji izmeu teritorijalnih zajednica i vlasti Konvencija o meunarodnom prevozu robe eljeznicom Madrid, 2003. Helsinki, 1992. Kijev, 2003. 2010. Nije usvojen 2003.
Faro, 2005. Lisabon, 1994. Lisabon, 1994. eneva, 1995. eneva, 2001. eneva, 2007. eneva, 1993. Firenca, 2000. Oslo, 1997. Roterdam, 1998. Vaington D.C, 1973. Bon, 1979. Madrid, 1980. Bern, 1980.
2009. 2001. 2001. 2010. 2010. 2010. 2010. 2010. 1998. 2007. 2009. 2009. 2008. 1996.
Vremenski tok integracije BiH u EU (Direkcija za evropske integracije, 2011)

Napredak Odnosi BiH i Evropske unije poinju se razvijati meunarodnim priznavanjem RBiH kao nezavisne i suverene drave. Dejtonski (Pariki) mirovni sporazum je zaustavio rat. Regionalni pristup. Vijee ministara EU uspostavlja politike i ekonomske uvjete za razvoj bilateralnih odnosa. BiH dobija autonomne trgovake povlastice i pomo kroz Phare i Obnovu programu od 1996. Deklaracija EU. Uspostavljanje EU/BiH Konsultantske radne grupe (eng. Consultative Task Force-CFT), koja je zajedniko sredstvo za tehnike i strune savjete iz oblasti uprave, regulatornog okvira i politika Proces stabilizacije i pridruivanja (SAP). SAP nudi jasan pogled na integracije BiH i jo etiri zemlje iz regije u strukture EU. Postignut je dogovor za Pakt stabilnosti, koji predstavlja politiki dokument iji je strateki cilj stabilizacija jugoistone Evrope pribliavanjem zemalja regije evroatlantskim integracijama i jaanjem regionalne saradnje. Objavljivanje Mape puta EU. U ovom dokumentu je navedeno 18 sutinskih koraka koje BiH treba da preduzme prije poetka rada na studiji izvodljivosti za otvaranje pregovora o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju. Godina 1992. 1995. 1997. 1998. 1999. 1999.
2000.
262
Napredak Vijee Evrope usvaja Propis 2666/2000 o Pomoi zajednice u obnovi, razvoju i stabilizaciji (eng. Community Assistance for Reconstruction, Development and Stabilization - CARDS), to je namijenjeno za drave SAP-a: Albaniju, BiH, Hrvatsku, Makedoniju, Srbiju i Crnu Goru. Vijee Evrope izjavilo je da su sve drave koje su dio SAP-a potencijalni kandidati za lanstvo u EU. Produen bescarinski pristup proizvoda iz BiH unutranjem tritu Evropske unije. Usvajanje stratekog dokumenta za dravu za period 2002-2006. Evropska komisija najavljuje da je veina smjernica iz Mape puta EU ispunjena. Evropska komisija usvaja prijedlog za Izvjetaj o spremnosti BiH da pokrene pregovore sa Evropskom unijom o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju. Prvo evropsko partnerstvo BiH. Pregovori o Sporazumu o stabilizaciji i pridruivanju slubeno zapoinju u Sarajevu 25. novembra. Prvi sastanak Procesa praenja reformi (eng. Reform Process Monitoring - RPM), koji je zamjena za Konsultantsku radnu grupu (eng. Consultative Task Force CFT). Uvoenje Instrumenta pretpristupne pomoi (IPA), koji je izraen za sve pretpristupne aktivnosti i koji finansira Evropska komisija. Tehniki pregovori o finaliziranju SAA. SAA je parafiran 4. decembra. Okvirni sporazum o pravilima saradnje koja se odnosi na finansijsku pomo Evropske komisije BiH u okviru implementacije pomoi putem IPA. Sporazum o stabilizaciji i pridruivanju potpisan je 16. juna. Privremeni sporazum stupa na snagu u julu. 2009-2011. usvojen je Viegodinji indikativni planski dokument (VIPD) za BiH. Evropska komisija je zemlji dodijelila 89.1 miliona eura u sklopu programa Instrumenta pretpristupne pomoi (IPA). BiH je pristupila prvom programu Zajednice Sedmi okvirni program za istraivanje, tehnoloki razvoj i demonstrativne aktivnosti (FP7). BiH je preduzela implementaciju Mape puta za viznu liberalizaciju. Vijee je odluilo da ukine vize za kratkoroni boravak u zemljama engena
Godina 2000. 2000. 2001. 2002. 2003. 2004. 2005. 2006. 2007. 2007. 2008. 2008. 2009. 2009. 2009. 2010. 2010.
Projekti iz oblasti okolia u BiH koji su direktno finansirani iz IPA

Naziv projekta Podrka politici voda u BiH Podrka u provoenju IPPC direktive Period 2008-2010. 2008-2010. Millioni eura 1,0 1,5 1,5 4,0 16,5 40,0
Izgradnja postrojenja za proiavanje otpadnih voda u 2008-2011. ivinicama Jaanje okolinskih institucija u BiH i priprema za koritenje 2008-2011. pretpristupnih fondova za podrku infrastrukture okolia Rekonstrukcija i izgradnja vodovodne i kanalizacione 2008-2011. infrastrukture u BiH Rekonstrukcija i izgradnja vodovodne infrastrukture, postrojenja za proiavanje otpadnih voda i odlaganje vrstog 2010-2014. otpada Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH: Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010.
Glavni projekti u sektoru poljoprivrede i umarstva u 2009-2010. godini

Naziv projekta Donator/finansijske institucije Vrijednost projekta (milioni eura)
263
Konzum BiH (kredit) Projekat na polju poljoprivrednog i seoskog razvoja Razvojne intervencije za brzo napredovanje na tritu FIRMA (bespovratna sredstva) Projekat razvoja trine poljoprivrede FARMA (bespovratna sredstva) Projekat razvoja male komercijalne poljoprivrede (kredit) Projekat razvoja i ouvanja uma (kredit) Borba protiv bruceloze (kredit) vicarski projekat na polju poljoprivrede u regiji Mostara (SPPOM) (bespovratna sredstva) Bimal (kredit) Razvoj poljoprivrede (bespovratna sredstva) VF Komerc (kredit)
EBRD Svjetska banka/vedska/SIDA vedska/SIDA, SAD/USAID vedska/SIDA, SAD/USAID Svjetska banka Svjetska banka vedska/SIDA vicarska/SDC/SECO EBRD Norveka EBRD
25 19,07 11,50 10,01 9,22 5,30 2,50 2,49 2,40 2,40 1,30 1,28
Jaanje i usklaivanje informacionog sistema sektora EC poljoprivrede i seoskog sektora BiH (bespovratna sredstva) Projekat izgradnje povjerenja kroz razvoj Japan/JICA poljoprivrednih i seoskih preduzea u opini Srebrenica (bespovratna sredstva) Zatita i valoriziranje visokokvalitetnih tradicionalnih Italija/Italijanska kooperacija hercegovakih proizvoda (bespovratna sredstva) Pilot aktivnosti na polju integriranog seoskog Italija/Italijanska kooperacija razvoja i revitalizacija zemljita u BiH (bespovratna sredstva) Oivljavanje doline: integrirane aktivnosti na polju Italija/Italijanska kooperacija uzgoja organske hrane, odrivog turizma i socioekonomske ukljuenosti u dolini rijeke Une (bespovratna sredstva) Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH: Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010.
1,13
1,10 0,95
0,55
Glavni projekti u sektoru zatite okolia u 2009-2010. godini

Ime projekta Obnova i izgradnja infrastrukture vodosnabdijevanja i otpada u FBiH (bespovratna sredstva) Program upravljanja vrstim komunalnim otpadom Globalni fond za okoli (GEF) zatita kvaliteta vode Globalni fond za okoli (GEF) projekat upravljanja vodama Neretve i Trebinjice Jaanje upravljanja okoliem: povezivanje mjesnih i dravnih aktivnosti u BiH (u razmatranju) Osiguranje pristupa vodi kroz institucionalni razvoj (finansira MDG-F) Globalni fond za okoli (GEF) Zatiena umska i planinska podruja Jaanje kapaciteta u BiH na polju rjeavanja problema u vezi s okoliem rjeavanjem kriznih taaka Bioloka raznovrsnost i upravljanje vodama Izgradnja postrojenja za proiavanje otpadnih voda u ivinicama EK vedska/SIDA Svjetska banka Svjetska banka UNDP UNDP Svjetska banka Nizozemska Norveka EK Donator/finansijske institucije Vrijednost projekta (milioni eura) 12.0 10.0 6.32 4.24 4.26 3.05 2.40 1.57 1.32 1.29
264
Podrka u kreiranju i promoviranju planova na polju Italija/Italijanska kooperacija okolia i odrivog turizma u BiH Podrka provoenju direktive EU o integriranoj EK prevenciji i kontroli zagaenja (bespovratna sredstva za tehniku pomo i nabavku opreme) Podrka provoenju politike rada na polju upravljanja EK vodama BiH (bespovratna sredstva za tehniku pomo) Energija biomase na polju zapoljavanja i energetske GEF/UNDP sigurnosti Integriranje smjernica za zatitu krakih tresetita u GEF/UNDP kljune ekonomske sektore Sistem upravljanja industrijskim otpadom koji je Italija/Italijanska kooperacija izjednaen s otpadom gradskih zona Izvor: Ministarstvo finansija i trezora BiH: Izvjetaj o spisku donatora 2009-2010.
1.18 1.20
1.0
0.73 0.73 0.28
Mrea stanica za praenje kvaliteta zraka u BiH

Institucije Federalni hidrometeoroloki zavod BiH FBiH Direkcija za zatitu okolia Tuzlanskog kantona FBiH Metalurki institut Zenica FBiH Kantonalni zavod za javno zdravstvo Zenica FBiH Kantonalni zavod za javno zdravstvo Sarajevo Stanice Broj 2 6 1 2 8 Tip Automatska Automatska Manuelna Automatska 5 manuelnih 3 automatskih (3 fiksne i 1 mobilna) Manuelna Automatska Manuelna Lokacija Sarajevo Ivan-sedlo Tuzla Zenica Zenica Sarajevo Mjereni parametri SO2, CO, NOx, O3, PM10 SO2, CO, NOx, estice, O3, NMVOC i PM2.5 SO2, estice, NOx SO2, CO, estice, NOx SO2, crni dim, CO, estice, NOx
FBiH Kantonalni zavod za javno zdravstvo Mostar Republiki hidrometeoroloki zavod RS Institut zatite, ekologije i informatike RS Vlada Distrikta Brko Tvornica cementa Kakanj Elektrodistribucija BiH Elektrodistribucija RS
1 1 14
Mostar Banja Luka Banja Luka, Gradika i druge opine BD Kakanj Kakanj, Tuzla Ugljevik, Gacko Sarajevo
SO2, crni dim SO2, CO, NOx, O3, PM10 SO2, crni dim
3 1 2 2
Automatska Automatska Automatska Automatska
SO2, CO, NOx, estice, crni dim SO2, CO, NOx, estice SO2, CO, NOx, estice SO2, CO, NOx, estice,
Farmaceutska firma Bosnalijek 1 Automatska SO2, CO, NOx, estice (putem podugovora sa firmom Dvokut) Izvor: UN Ekonomska komisija za Evropu: Pregledi stanja okolia BiH Drugi pregled, 2011.
Glavne aktivnosti NVO-a iz oblasti okolia u 2006. godini

Tri glavna izvora finansiranja Bespovratna sredstva ili donacije lokalne vlade/javnog sektora Udio (%) 70%
265
Bespovratna sredstva i donacije meunarodnih institucija lanstvo Pet prioritetnih polja u kojima djeluju NVO-i iz oblasti okolia Obrazovanje u polju zatite okolia Zatita prirode Upravljanje otpadom Odrivi razvoj Zakonski propisi o zatiti okolia Tri glavne aktivnosti NVO-a iz oblasti okolia Podizanje javne svijesti o okoliu Konferencije, sastanci Javno uee Izvor: REC BiH: NVO Direktorij BiH, 2006.
52% 50% Udio (%) 92% 82% 78% 61% 58% Udio (%) 93.2% 73.9% 72.7%
Mediji u BiH
Izvor medija Naziv Press Osloboenje Dnevni avaz Nezavisne novine Glas Srpske Dnevni list Dani Slobodna Bosna Novi reporter Fondeko Svijet Televizija TV BiH Federalna TV (FTV) TV RS (RTRS) Hayat mrea Plus OBN Pink BiH Radio Radio BiH Radio FBiH RS Radio (RTRS) Radio Herceg Bosna Bosanska Radio Mrea (BORAM) BM Radio - Radio Stari Grad (RSG) Novinske agencije Fena SRNA Onasa
266
PRILOG II - Utjecaj zagaenosti zraka na zdravlje, okoli i klimu

Utjecaj zagaenosti zraka na zdravlje, okoli i klimu Zagaiva Prizemni ozon (O3) Utjecaji na zdravlje Umanjuje funkciju plua i uzrokuje respiratorne simptome poput kalja i osjeaja nedostatka zraka, pogorava astmu i ostale plune bolesti, to poveava upotrebu lijekova, odlaske u bolnicu, posjete hitnoj slubi i preranu smrt. Utjecaji na okoli i klimu Uzrokuje vidljivu tetu na vegetaciji, smanjuje fotosintezu, tetno djeluje na reprodukciju i rast, te smanjuje prinos usjeva. teta koju prizemni ozon nanosi biljkama moe izmijeniti strukturu ekosistema, smanjiti bioloku raznovrsnost i mo apsorpcije CO2 u biljkama. Prizemni ozon je stakleniki plin koji doprinosi zagrijavanju atmosfere.
estine materije (PM)
Kratkorono izlaganje moe pogorati srane ili plune bolesti, te izazvati simptome, poveati upotrebu lijekova, posjete hitnoj slubi i preranu smrt. Dugorono izlaganje moe dovesti do srane ili plune bolesti i prerane smrti.
Umanjuje vidljivost, tetno djeluje na procese u ekosistemu, te oteuje i/ili prlja objekte i imovinu. Utjecaji na klimu su razliiti u zavisnosti od tipa estice. Veina estica je reflektujua i ima neto uinak hlaenja, dok druge (posebno razliite forme ugljenika black carbon) apsorbiraju energiju i dovode do zagrijavanja. Ostali utjecaji ukljuuju promjenu vremena i lokacije tipinih obrazaca kinih padavina.
Olovo (Pb)
Oteuje nervni sistem u razvoju, to dovodi do gubitka IQ-a i utjee na uenje, pamenje i ponaanje kod djece. Kod odraslih utjee na srce i bubrege i rane posljedice anemije.
teti biljkama i prirodnom svijetu, akumulira se u tlu i tetno djeluje na kopnene i vodne sisteme.
Sumporni oksidi (SOx)
Pogorava astmu, uzrokuje teko disanje, stezanje u grudima i osjeaj nedostatka zraka, poveava upotrebu lijekova, prijeme u bolnicu, posjete hitnoj slubi, a veoma visoki nivoi mogu uzrokovati respiratorne simptome kod ljudi koji nemaju plune bolesti.
Doprinosi zakiseljavanju tla i povrinskih voda i metilaciji ive u movarnim podrujima. Uzrokuje tetu na vegetaciji i gubitak lokalnih vrsta u vodenim i kopnenim sistemima. Doprinosi formiranju estica uz pratee utjecaje na okoli. estice sulfata doprinose hlaenju atmosfere.
Azotni oksidi (NOx)
Ugljenmonoksid (CO)
Amonijak (NH3)
Pogorava plune bolesti i uzrokuje respiratorne simptome, odlaske u bolnicu, posjete hitnoj slubi, poveava osjetljivost na respiratorne infekcije. Smanjuje koliinu kisika koja dolazi do organa i tkiva; pogorava srane bolesti, uzrokuje bolove u grudima i druge simptome, zbog ega je potreban prijem u bolnicu i posjeta hitnoj slubi. Doprinosi formiranju estica uz pratee posljedice po zdravlje.
Doprinosi zakiseljavanju i obogaenju tla i povrinskih voda nutrijentima (eutrofikacija, zasienost azotom). Dovodi do gubitka bioloke raznovrsnosti. Utjee na nivoe ozona, estica i metana uz pratee posljedice po okoli i klimu. Doprinosi formiranju CO2 i ozona, staklenikih plinova koji zagrijavaju atmosferu.
Doprinosi eutrofikaciji povrinskih voda i kontaminaciji podzemnih voda nutrijentima. Doprinosi formiranju estica azota i sulfata uz pratee posljedice po okoli i klimu.
267
Isparljivi organski spojevi (VOCs)
iva (Hg) Drugi toksini zagaivai zraka
Neki toksini zagaivai zraka uzrokuju rak i ozbiljne zdravstvene probleme. Doprinose formiranju ozona uz pratee posljedice po zdravlje. Uzrokuje oteenje jetre, bubrega i mozga, kao i neuroloka oteenja i oteenja u razvoju. Uzrokuju rak, oteenje imunolokog sistema, neuroloke, reproduktivne, razvojne, respiratorne i druge zdravstvene probleme. Neki toksini zagaivai zraka doprinose zagaenju koje potie od ozona i estica uz pratee posljedice po zdravlje.
Doprinosi formiranju ozona uz pratee posljedice po okoli i klimu. Doprinosi formiranju CO2 i ozona, staklenikih plinova koji zagrijavaju atmosferu.
Taloi se u rijekama, jezerima i okeanima gdje se akumulira u ribama, i tako dovodi do ugroavanja ljudi i prirodnog svijeta. tete prirodnom svijetu i stoci. Neki toksini zagaivai zraka akumuliraju se u lancu ishrane. Neki toksini zagaivai zraka doprinose zagaenju koje potie od ozona i estica uz pratee posljedice po okoli i klimu.
268
PRILOG III - Izvori raspoloivih pokazatelja i podataka

Vrsta podataka / pokazatelj Demografija i stanovnitvo Broj stanovnika u BiH prema popisu iz 1991. i prema procjenama za razdoblje 1996-2010 Procjena stanovnitva u BiH u 2009. prema starosnim grupama i omjeru spolova Ukupna stopa fertiliteta Radna snaga Gradska i seoska podruja Siromatvo Potronja u domainstvu Potronja u domainstvu prema mjesecima Siromana domainstava u BiH prema geografskim podrujima Veliina siromatva u BiH po spolu nosioca domainstva Stopa siromatva prema opoj liniji siromatva Ekonomski pregled i najnoviji trendovi Nominalni BDP po stanovniku BDP za BiH za razdoblje 2005-2010 po trenutnim cijenama BDP za po glavi stanovnika u BiH za razdoblje 20052010 Dodana vrijednost na bazne cijene po ograncima, 2005 - 2010 Indeks potroakih cijena prema COICOP odjeljcima u BiH Indeks potroakih cijena u BiH prema COICOP odjeljcima u 2010. godini Uposlenici po sektorima Vanjski dug sektora Vlade BiH Vanjski dug sektora vlade kao postotak BDP Poljoprivreda Procent zemlje koji je pokriven poljoprivrednim zemljitem Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH - izvjetaji o poljoprivredi, vidi literaturu Literatura: Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije o suzbijanju dezertifikacije/degradacije tla (UNCCD) u BiH, 2007 Centralna banka BiH Agencija za statistiku BiH Gruji, L.: Okoli u Bosni i Hercegovini 2002; Centar za promociju civilnih drutava; Sarajevo; 2002 Agencija za statistiku BiH (Federalni zavod za statistiku, Republiki zavod za statistiku) Agencija za statistiku BiH Izvor podataka
269
Vrsta podataka / pokazatelj Usjevi Postotak usjeva itarice i povre Industrijski usjevi i sadnice Organska proizvodnja Stoka i perad Emisije GHG iz poljoprivrede Potronja vode za navodnjavanje Navodnjavano zemljite Stanje sistema za navodnjavanje Potencijalna podruja za navodnjavanje
Izvor podataka Agencija za statistiku BiH Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH - izvjetaji o poljoprivredi, vidi literaturu
Agencija za statistiku BiH Literatura: UN Ekonomska komisija za Europu (2004.) Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije za suzbijanje dezertifikacije/degradacije tla (UNCCD) u BiH, 2007. Industrija
Redovna industrijska proizvodnja u BiH od 2005. do 2009. Podaci o emisije zagaenja iz industrije na nivou drave od 1990. Potronja struje u industriji za 2009. Potronja grijanja u industriji za 2009. Udio industrije u potronji prirodnog plina za 2009. Udio industrije u potronji uglja za 2009. Broj organizacija sa ISO 14001 certifikatom
Agencija za statistiku BiH Literatura: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u sklopu Okvirne UN konvencije o klimatskim promjenama (UNFCCC), 2009. Agencija za statistiku BiH
Institut za standardizaciju BiH Energetika
Procjena hidro potencijala i bilanse rezervi uglja
Literatura: Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije (2009)
Ukupna primarna potronja (TPES)
Literatura: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu sa Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama - UNFCCC, 2009.
CSI 027 Finalna potronja energije po sektorima Finalna potronja elektrine i toplotne energije u 2008., 2009. i 2010. Potronja energije po jedinici BDP u 1991. godini CSI 028 Ukupni energetski intenzitet CSI 029 Ukupna potronja energije po energentima CSI 030 Potronja energije iz obnovljivih izvora Potronja energije iz obnovljivih izvora po energetskim izvorima energije u BiH, 2006.-2008. (%) Bruto proizvodnja elektrine energije u BiH
Evropska agencija za okoli Agencija za statistiku BiH Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH Evropska agencija za okoli
SYNENERGY projekt, CRES 2010. Agencija za statistiku BiH
270
Vrsta podataka / pokazatelj Proizvodnja i potronja elektrine energije Ukupni instalirani kapaciteti hidroelektrana u BiH
Izvor podataka Neovisni operator sistema u BiH, vidi literaturu Literatura: Strateki plan i program razvoja energetskog sektora u FBiH, Sarajevo, 2009.
Potencijal obnovljive elektrine energije u BiH CSI 031 Elektrina energija iz obnovljivih izvora
Literatura: Uupli M. (2007) Agencija za statistiku BiH Ribarstvo
CSI 031 - Proizvodnja u akvakulturi Proizvodnja konzumne ribe Broj i struktura ribogojilita
Agencija za statistiku BiH
Rudarstvo i proizvodnja Rudici uglja nalazita i tretman otpadnih materijala Okolini aspekt aktivnost vaenja uglja Proizvodnja uglja u BiH Proizvodnja jalovine u rudnicima uglja Rudnici metala i nemetala u FBiH Proizvodnja uglja u FBiH Literatura: Studija energetskog sektora u BiH - Modul 13 (Okoli), Modul 8 (Rudnici uglja), 2008.; Rudarski institut Tuzla, Studija predizvodljivosti o izgradnji termoelektrana Stanari, Kongora i Bugojno Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije Transport i infrastruktura Cestovni saobraaj Godinji broj putnika u cestovnom i eljeznikom saobraaju Koliina robe koja se transportuje u cestovnom i eljeznikom saobraaju Potronja goriva Broj registriranih motornih vozila Ekoloke odlike registriranih motornih vozila Registrirana motorna vozila i njihova struktura Duljina eljeznike i cestovne infrastrukture Broj saobraajnih nesrea na godinjem nivou Godinji broj putnika u zranom saobraaju Vodni transport i infrastruktura Ministarstvo komunikacija i transporta BiH Agencija za statistiku BiH; Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije
Turizam i rekreacija Broj turistikih dolazaka Ukupna koliina snijega u zimskoj sezoni (decembar februar) meteoroloka stanica Sokolac Agencija za statistiku BiH Republiki hidrometeoroloki zavod
271
Vrsta podataka / pokazatelj Broj turistikih noenja Turistika noenja prema mjesecima Turistika noenja prema zemlji prebivalita
Izvor podataka Agencija za statistiku BiH
Prostorno ureenje i urbanizam Demografija (gustoa naseljenosti stanovnitva, seosko naspram gradskog stanovnitva) Domainstva u BiH Glavne stambene jedinice po tipu izgradnje i geografskom podruju Broj soba i prosjena povrina glavne stambene jedinice umski resursi umski pokriva u BiH Godinji rast uma Sjea uma Eksploatacija uma Sjea po glavnim vrstama drvea Poumljavanje Literatura: Nacionalni akcijski plan za okoli (NEAP) BiH; Agencija za statistiku BiH; Federalno ministarstvo okolia i turizma; Republiki zavod za statistiku; Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva Literatura: US Agencija za meunarodni razvoj (2006.) Resursi zemljita i tla Zemljite po kategorijama upotrebe Fiziki gubitak tla Unitavanje zemljita uzrokovano eksploatacijom sirovih materijala Deponije Rekultivacija tla Amelioracija tla koje je degradirano uslijed povrinske eksploatacije rude Rekultivacija odlagalita leteeg pepela Rekultivacija komunalnog otpada Struktura zemljita Struktura urbaniziranog tla Vjetake povrine Promjena namjene koritenja zemljita Struktura vlasnitva nad zemljitem Evropska agencija za okoli: Corine kartiranje zemljinog pokrova 2006 (BiH), CLC2006. Literatura: Taletovi et al. (2011) Agencija za statistiku BiH Literatura: Nacionalni akcioni plan za okoli (NEAP) BiH Literatura: Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije za suzbijanje dezertifikacije/degradacije tla (UNCCD) u BiH, 2007.; Resulovi, H. (1983) Nacionalni akcioni plan za okoli (NEAP) BiH ustovi, H. (2005) Agencija za statistiku BiH (Federalni zavod za statistiku, Republiki zavod za statistiku) Agencija za statistiku BiH
272
Vrsta podataka / pokazatelj Erozija, klizita i krenje uma Klasifikacija boniteta tla Literatura:
Izvor podataka Prvi nacionalni izvjetaj o provoenju UN konvencije za suzbijanje dezertifikacije/degradacije tla (UNCCD) u BiH, 2007. Literatura: ustovi, H. (2005) Inventura postratne situacije zemljinih resursa u BiH (FAO GCP/BIH/002/ITA)
Zemljini tipovi i kvalitet tla
Resursi povrinskih i podzemnih voda Javno vodosnabdijevanje Koliine zahvaene vode Ukupna koliina vode Izvori i korisnici vode Koritenje vode u industriji Broj ispitivanih profila/vodnih tijela za vodotoke CSI 024 Proiavanje otpadnih voda iz sistema javne odvodnje Ukupna duina kanalizacione mree i broj kanalizacionih prikljuaka Koliine otpadnih voda u razdoblju 2003-2009 Koliine otpadnih voda: ukupne i preiene Status izgraenih i planiranih postrojenja za tretman urbanih otpadnih voda u BiH CSI 019 Tvari koje troe kisik u rijekama CSI 020 - Nutrijenti u slatkim vodama Agencija za vodno podruje rijeke Save Sarajevo; Agencija za vodno podruje Jadranskog mora - Mostar; Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Save Bijeljina; Agencija za vode oblasnog rijenog sliva Trebinjice Trebinje; Evropska agencija za okoli, Eionet Wise baza podataka za BiH CSI 022 Kvalitet vode za kupanje Agencija za vodno podruje Jadranskog mora Mostar; Evropska agencija za okoli, Eionet Wise baza podataka za BiH Mineralni resursi Nalazita uglja Rezerve uglja Literatura: Studija energetskog sektora u BiH - Modul 13 (Okoli), Modul 8 (Rudnici uglja), 2008.; Kurtanovi (2000.) Nalazita ruda metala Literatura: Rudarski institut Tuzla (1980.); Agencija za vode Agencija za statistiku BiH; Evropska agencija za okoli, Eionet Wise baza podataka za BiH Agencija za statistiku BiH; Federalni zavod za statistiku; Republiki zavod za statistiku
273
Vrsta podataka / pokazatelj Kurtanovi (2000.) Rude nemetala Literatura: Kurtanovi (2000.); Hrusti (2009) Nalazita kamena Procjena geotermalnih potencijala Literatura:
Izvor podataka Geoininjering Sarajevo (1979.);
Trubelja i Hrvatovi (2004) Literatura: Milivojevi, Martinovi ( 2005.); ii i Mioi (1986.); Studija energetskog sektora u BiH, Modul 12 Upravljanje potronjom, tednja energije i obnovljivi izvori energije, 2008. Bioloka i pejzana raznolikost CSI 008 Podruja koja uivaju neku vrstu zatite Slubene web stranice zatienih podruja i parkova Literatura: Federalno ministarstvo okolia i turizma, publikacije Nacionalni akcijski plan za okoli (NEAP) BiH Raznolikost flore i faune (djelomini podaci) Pejzana raznolikost Pritisci na i rizici po bioloku i pejzanu raznolikosti Ugroene i zatiene vrste Zatiena podruja Ramsarska podruja Literatura: UN Ekonomska komisija za Europu: Pregled stanja okolia, 2004. i 2010.; Entitetski strateki dokumenti o zatiti okolia; etvrti izvjetaj BiH za Konvenciju o biolokoj raznolikosti UN 2010; Nacionalna procjena ciljeva bioloke raznolikosti Zagaenost zraka i oteenje ozona Prosjene godinje koncentracije SO2 i dima u Sarajevu Prosjene godinje koncentracije SO2, NO, NO2, NOX, O3 u Sarajevu. Prosjene godinje koncentracije SO2 i dima u Tuzli Postotak kiselih padavina u Sarajevu Godinja absorbovana doza jonizirajueg zraenja Izloenost gradskog stanovnitva SO2 i NO2 u BiH Prosjene godinje koncentracije SO2, NO, NO2, NOX, CO, O3 i PM10 u Banja Luci Postotak kiselih kia u Banja Luci CSI 002 - Emisije prekusora ozona u 1990. i 2004. Emisije prekusora ozona u 1990. i 2004. CSI 006 - Potronja SOOO u BiH, 1995.-2008. Evropska agencija za okoli Federalno ministarstvo okolia i turizma Ministarstvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH (Ozonska jedinica) Klimatske promjene Federalni hidrometeoroloki zavod Republiki hidrometeoroloki zavod Federalni hidrometeoroloki zavod
274
Vrsta podataka / pokazatelj Trendovi u broju ljetnih dana (>25 C) i pojava hladnih i toplotnih valova
Izvor podataka Europski program procjene klime; Meuvladin panel o promjeni klime (IPCC), etvrti izvjetaj o procjeni, 2007. Literatura: Prvi nacionalni izvjetaj BiH u skladu sa Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama, 2009.;
Prostorna raspodjela godinjeg poveanja/smanjenja obima kie u posljednjoj deceniji
Prosjena godinja temperatura u Sarajevu 1888-2008 Prosjena godinja temperatura u Banja Luci 19492010 Prosjene godinje temperature Temperaturni pragovi Duljina vegetacijskog perioda Emisije i uklanjanje staklenikih plinova djelomino dostupno (CSI 010) Trendovi emisije staklenikih plinova (CSI 010) Prognoze emisija i uklanjanja staklenikih plinova, politike i mjere (CSI 011) - djelomino dostupno Antropogene emisije - Koncentracije staklenikih plinova u atmosferi za 1990. i 2004. (CSI 013) Snjeni pokriva (CLIM 008) - Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem 10cm i vie u Sarajevu Snjeni pokriva (CLIM 008) - Broj dana u godini sa snjenim pokrivaem 10cm i vie u Banja Luci
Federalni hidrometeoroloki zavod; Republiki hidrometeoroloki zavod;
Federalni hidrometeoroloki zavod; Literatura: UN Ekonomska komisija za Evropu (2011.)
Federalni hidrometeoroloki zavod
Republiki hidrometeoroloki zavod
Otpad i upravljanje otpadom CSI 016 Proizvodnja komunalnog otpada Agencija za statistiku BiH Literatura: Evropska agencija za okoli - CSI 016 Proizvodnja komunalnog otpada, 2010 . Prikupljanje komunalnog i pokrivenost uslugom (MCSD- 109- R) P Obrada komunalnog otpada Literatura: Federalno ministarstvo okolia i turizma (2008) Broj registriranih odlagalita komunalnog otpada Federalni zavod za statistiku; Republiki zavod za statistiku; Literatura: Razvojna strategija BD 2008-2017 Agencija za statistiku BiH
275
Vrsta podataka / pokazatelj Broj nelegalnih deponija Literatura:
Izvor podataka Fond za zatitu ivotne sredine RS Federalno ministarstvo okolia i turizma (2011.)
Stepen uspostavljanja regionalnih sanitarnih deponija CSI 017 Proizvodnja i reciklaa ambalanog otpada Proizvodnja neopasnog proizvodnog otpada Proizvodnja opasnog proizvodnog otpada Medicinski otpad
Enova d.o.o. istraivanje Procjene autora na temelju dostupnih podataka Agencija za statistiku BiH Agencija za statistiku BiH Procjena na osnovu prosjene proizvodnje otpada u medicinskim ustanovama Literatura: Cheng et al. (2009.) Federalno ministarstvo okolia i turizma (2011.)
Posebne kategorije otpada
Procjena na osnovu raspoloivih podataka Agencija za statistiku BiH; Literatura: Evropska komisija (2006.) Federalno ministarstvo prostornog ureenja i okolia (2006.) Svjetska Banka (2006.) Meunarodna financijska korporacija (2008).
Prekogranini promet opasnog otpada
Agencija za statistiku BiH Sigurnost okolia i zdravlje ljudi
umski poari Poplave Zemljotresi
Agencija za statistiku BiH Federalni hidrometeoroloki zavod, Centar za seizmologiju Literatura: UN Ekonomska komisija za Europu (2004.) Balkan projekt, 1972.
Klizita
Federalni zavod za geologiju; Federalni hidrometeoroloki zavod ; Zavod za izgradnju Kantona Sarajevo Literatura: Vijee Ministara BiH ( 2011.)
Mine Bolesti koje se prenose vodom Bolesti koje prenose vektori Tuberkuloza Kontaminanti u hrani Zdravstvena ispravnost vode za pie Oboljenja koja se prenose hranom
BHMAC, 2011 Svjetska zdravstvena organizacija, Podaci za BiH Bilten EUFOR-a o zaraznim bolestima koji se zasniva na podacima iz biltena Zavoda za javno zdravstvo FBiH i Instituta za javno zdravstvo RS Agencija za sigurnost hrane BiH
276
277
PRILOG VII - Okolini pokazatelji koji nedostaju djelomino ili u potpunosti
Oblast ili sektor
Okolini pokazatelji Uredni izvjetaji o CSI pokazateljima (CSI 027 Finalna potronja energije po sektorima, CSI 028 Ukupna energijska intenzivnost, CSI 029 Primarna potronja goriva po vrstama, CSI 030 Primarna potronja obnovljive energije, CSI 031 Elektrina energija iz obnovljivih izvora) Ovisnost o uvozu fosilnih goriva (ENER 012) Energetska uinkovitost i potronja u sektoru transporta (ENER 023) Energetska uinkovitost i potronja u sektoru stanovanja (ENER 022) Energijska intenzivnost u uslunom sektoru Emisije odreenih estica u vezi sa energijom (ENER 007) Emisije zakiseljavajuih supstanci u vezi sa energijom (ENER 006) Emisija prekursora ozona u vezi sa energijom (EN 05) Emisije CO2 u proizvodnji elektrine energije Apsolutna i relativna potronja energije prema BDP-u Emisije u atmosferu iz industrije Potronja energije u industriji Ukupne materijalne potrebe Broj industrijskih poduzea koja se nalaze u sistemu upravljanja okoliem Ekoloka efikasnost u industriji Napredak u upravljanju i sanaciji kontaminiranih lokacija Informacije o rudnicima metala i nemetala u RS ukljuujui i mineralne resurse Informacije o inspekcijama rudnika u RS Okolini podaci o rudnicima Godinji prosjek konverzije tla u poljoprivredne povrine Potronja i sastav ubriva/pesticida Omjer zastupljenosti azota Ekoloka uinkovitost Emisije uzrokovane poljoprivrednim aktivnostima Primarne vrste potronje energije u poljoprivredi CSI 033 - Proizvodnja u akvakulturi (ukupna i po vrstama) u cijeloj dravi CSI 034 - Kapacitet ribarske flote Status zaliha morske ribe - bitno za Neum u svrhu boljeg planiranja odrivog ribolova Akvakultura zahvaena susjednim vodama Ekoloka uinkovitost u ribolovu Utjecaj proizvodnje na slatkovodne i morske ekosisteme Koliina upotrijebljene hrane za ribe Potronja uvoznih naspram domaih proizvoda Ne postoji statistiko praenje stanja okolia u sektoru transporta u BiH npr. zagaenje zraka, vode i tla pod utjecajem transporta zbog ega su podaci o utjecaju na okoli samo pribline procjene. Koliina otpada koji nastaje uslijed turistikih djelatnosti Broj posjetilaca u zatienim podrujima Stvaranje otpada u gradovima uslijed turizma Okolinska uinkovitost turizma Dolasci turista i potronja elektrine energije u smjetajnim kapacitetima Ukupan broj zaposlenih u turistikom sektoru i prihodi koji nastaju kroz turizam Utjecaj klimatskih promjena na turizam u BiH S obzirom da BiH tek treba da provede popis stanovnitva, postojei podaci iz ovih izvora su zastarjeli, posebno oni koji se odnose na demografiju, domainstva i stambeni fond.
Energetika
Industrija
Rudarstvo
Poljoprivreda
Ribarstvo i akvakultura
Transport i infrastruktura
Turizam i rekreacija
Prostorno ureenje i
278
urbanizam Upravljanje otpadom Proizvodnja ambalanog otpada (CSI 017) Proizvodnja medicinkog otpada Proizvodnja posebnih kategorija otpada tani podaci Podaci o ilegalnim sjeama Usaglaavanje metodologije za prikupljanje podataka u oba entiteta bi u velikoj mjeri olakala kompiliranje i prezentaciju podataka na nivou drave, to je u veini sluajeva zahtjev meunarodnih konvencija i zahtjev EU u pogledu monitoringa i izvjetavanja. Rekultivacija zemljita Zemljite pod utjecajem dezertifikacije/degradacije Promjena namjene koritenja zemljita Osjetljivost tla Kiselost tla Bruto ravnotea nutrijenata u tlu Ravnotea azota (npr. kg azota na jedan hektar zemljita) Kontaminacija tla tekim metalima i ostalim hemijskim agensima Sabijanje tla Zdravo stanje tla Potronja vode u domainstvima po glavi stanovnika Stopa naplate usluga vodosnabdijevanja Pristup kanalizacijskim sistemima Broj i uestalost kombiniranih kanalizacionih sistema u gradskim podrujima Koritenje reciklirane vode Razina sedimentacije u vodotocima Kontaminirani sedimenti Navodnjavanje za potrebe poljoprivrede Procjene ekonomskih gubitaka uslijed poplava i sua Javna ulaganja u zatitu od poplava CSI 021 - Nutrijenti u obalnim vodama, trendovi u koncentraciji nitrata i fosfata u zimskim mjesecima i omjer N/P u Jadranskom moru u BiH CSI 023 - Hlorofil u obalnim vodama srednja koncentracija hlorofila na povrini tokom ljetnih mjeseci (mg/L) u Jadranskom moru u BiH CSI 025 - Bruto bilans nutrijenata - (a) koliina azota koja se unosi putem mineralnih ubriva i stajskog gnojiva, kao i azotna fiksacija leguminoza, taloenja iz zraka i drugi manji izvori; (b) proizvodnja azota iz usjeva, trave ili usjeva koje pojede stoka Podaci i pokazatelji o rudnicima metala i nemetala u RS ukljuujui mineralne resurse nisu bili raspoloivi tokom izrade ovog Izvjetaja. Ti podaci su djelimino prikupljeni iz drugih izvora. CSI 009 Raznolikost vrsta trendovi promjene raspodjele odreenih grupa vrsta SEBI 004 Pokrivenost ekosistemima promjene u kategoriji tla u odnosu na vrste ekosistemau Europi SEBI 013 Fragmentacija prirodnih i poluprirodnih podruja SEBI 025 Finansiranje upravljanja biolokom raznolikou SEBI 026 Javna svijest miljenja javnosti o odreenim aspektima bioloke raznolikosti CLIM 021 Bioloka raznolikost slatkovodnih ekosistema i kvaliteta vode CLIM 022 Raspodjela biljnih vrsta utjecaj klimatskih promjena CLIM 024 Raspodjela ivotinjskih vrsta - utjecaj klimatskih promjena CSI 007 Ugroene i zatiene vrste broj vrsta
umski resursi
Resursi zemljita i tla
Vodni resursi
Mineralni resursi
Bioloka i pejzana raznolikost
Podaci raspoloivi, ali nisu kompatibilni jer su razliite metodologije koritene pri prikupljanju podataka i izraunu pokazatelja: CSI 008 Podruja koja uivaju neku vrstu zatite razliiti trendovi u zavisnosti od promjena u veliini podruja CSI 001 Emisija zakiseljavajuih supstanci CSI 003 - Emisija primarnih estica i sekundarnih prekursora estica CSI 00 -Prekoraenje graninih vrijednosti parametara kvaliteta zraka u gradskim
Kvaliteta zraka
279
Klimatske promjene
podrujima CSI 005 - Izloenost ekosistema zakiseljavanju, eutrofikaciji i prizemnom ozonu Teki metali (Cd, Pb, Zn) Toksini zagaivai zraka (npr. hlorirani isparljivi organski spojevi (VOC-i)) Trendovi i predvianja za podatke o kvalitetu zraka CLIM 019 Temperatura voda CLIM 029 Zadravanje vode CLIM 033 Potreba za vodom CLIM 031 Vrijeme javljanja ciklusa poljoprivrednih usjeva (agrarna fenologija) CLIM 026 Odnos izmeu vrsta i ekosistema CLIM 028 Erozija tla uzrokovana vodom CLIM 016 Vodotok rijeka CLIM 017 Plavljenje rijeka CLIM 018 Smanjenje vodotoka rijeka uslijed sua CLIM 023 Fenologija biljaka CLIM 040 Normalizacija pokazatelja gubitaka uzrokovanih plavljenjem rijeka CLIM 036 Vruine i zdravlje CLIM 030 Sezona rasta poljoprivrednih usjeva CLIM 021 Bioloka raznolikost slatkih voda i kvaliteta vode CLIM 034 Rast uma CLIM 035 Opasnost od umskih poara CLIM 022 Raspodjela biljnih vrsta CLIM 024 Raspodjela ivotinjskih vrsta CLIM 039 Direktni gubici zbog katastrofa uzrokovanih vremenskim prilikama CLIM 032 Promjenjivost prinosa usjeva CLIM 025 Fenologija ivotinja CLIM 042 Poljoprivreda i umarstvo
280

Izvjestaj o Stanju Okolisa BiH 2012

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Izvjestaj o Stanju Okolisa BiH 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

BOSNA I HERCEGOVINA MINISTARSTVO VANJSKE TRGOVINE I EKONOMSKIH ODNOSA

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012

FOND ZA DOSTIZANJE MILENIJSKIH RAZVOJNIH CILJEVA

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Enova, drutvo za konzalting i inenjering

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

UPRAVLJANJE OTPADOM .................................................................................................................................107

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

3.7.1 3.7.2 3.7.3 3.7.4 3.7.5 3.7.6 3.7.7 3.7.8 4

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

MINISTAR Mirko arovi

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

FMPVS - Federalno ministarstvo poljoprivrede, vodoprivrede i umarstva

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Priprema Izvjetaja o stanju okolia u Bosni i Hercegovini 2012

Svrha Izvjetaja o stanju okolia

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Metodologija izrade Izvjetaja i dostupnost podataka

Slika 1: DPSIR metodologija

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Vanost okolinskih pokazatelja i strategija njihovog izbora

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Proces izrade Izvjetaja

CSI Core Set of Indicators.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Forma Izvjetaja i sadraj

1 Uvodne informacije o BiH daju pregled geografskih i klimatskih svojstava, historijske i

2 Drutveno-ekonomski pokretai i pritisci je poglavlje koje se bavi pokretakim snagama i

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Kratak pregled stanja okolia

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Okolinski pokazatelji koji nedostaju djelomino ili u potpunosti

Preporuke za poboljanje stanja okolia i kljuni zadaci

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Slika 2: Topografska karta BiH

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.

Slika 3: Klima BiH (Izvor: Federalni hidrometeoroloki zavod)

IZVJETAJ O STANJU OKOLIA U BOSNI I HERCEGOVINI 2012.