Tarihin Byk Srlar

Paul Aron

I. Blm Neandertaller Atamz myd?

1856 Austosunda bir gn, kuzeybat Almanya'da Neander Vadisi'ndeki bir ta ocanda, bir ii kireta iinde maara aysna ait olabileceini dnd baz kemikler buldu. Bulduklarn o yrede retmenlik yapan, doa tarihine merakl Johann Fuhlrott'a gstermek iin bir kenara ayrd. Fuhlrott, ay kemiklerinden ok daha nemli bir olayla kar karya olduunu hemen kavrad. Kafatas hemen hemen bir insann kafatas boyutlarndayd ama farkl bir biime sahipti, aln daha baskt. Gzlerin zerinde kemik knts vard, geni bask bir burun, iri n diler ve eik bir srt grlyordu. Bulunan kemiklere baklrsa, onlarn sahibi olan yaratk, normal insanlardan daha ksa, bodur ve ok daha glyd ama yine de bu kemikler bir insan iskeletini andryordu. Fuhlrott, kemiklerin ok eski jeolojik tortularn arasnda bulunmu olmasnn, onlar daha da nemli kldn anlamt. retmen, Bonn niversitesi'nde anatomi profesr olan Hermann Schaaflhausen ile temas kurdu. Profesr de kemiklerin olaand olduunu kabul etti. Daha sonra, bunlarn "bugne dek bilinmeyen doal bir yap" olduklarn syleyecekti. Gerekten de Schaaflhausen, iinin bulduu ve Neandertal olarak adlandrlacak olan iskeletin, yeni -daha dorusu ok, ok eski- bir insan tipi olduuna inanyordu. Hatta, Schaaflhausen, Neandertallerin modern insann eski atas olduundan bile kukulanm olabilirdi. Eer profesr ve retmen, bulularnn bilimsel evreler tarafndan onurlandracan ummularsa, byk bir d krkl yaam olmallar. Darvin'in evrim teorisini ne srd Trlerin Kkeni'nin yaynlanmasna (1859) daha yl vard. Bilim insanlarnn ounluuna gre, insann brakalm u
2

kemiklerin ait olduu tr, bir baka trden evrimletii fikri tam bir samalkt. Zamann nde gelen patologu, Rudolf Virchow, kemikleri inceledi ve bunlarn pek bilinmeyen bir hastalktan len normal bir insana ait olduunu aklad. Dier uzmanlar da bu kervana katldlar. Ne var ki, on dokuzuncu yzyln sonunda, Darvinizm artk bilimsel evrelerin ounluuna egemendi. Fransa'da Gabriel de Mortillet gibi baz bilim adamlar, kemikleri yeniden inceleyip, modern insann Neandertallerden trediini ne srdler. Fransa, Belika ve Almanya'da daha ok Neandertal kalntsnn bulunmas, savlarn glendirdi. 110 bin ile 35 bin yl ncesine ait olan fosiller, ya hastalkl ya da modern insan olduklarn ne srerek, bu tr gz ard etmeyi olanaksz klmt. Ama bir baka Fransz'n, Marcellin Boule'nin ban ektii bilim insanlarnn ounluu, Neandertallerin insann atas olduunu hala inatla reddediyordu. Boule, iskeletlerin eski olabileceini kabul etmekle birlikte, kendisiyle akraba olamayacaklarn sylyordu. Boule, bu bkk dizli, kambur, eik belkemikli Neandertallerin insandan ok, insans maymun olduunu ileri srd. Ona gre, eer modern insann onlarla herhangi bir ilikisi olmusa, bu iliki her kim olurlarsa olsunlar, bizim gerek insan atalarmzn bu "yozlam tr" yeryznden silmesiyle snrl olmalyd. Yirminci yzyln byk blmnde bilimsel ayrlk sadece derinleti. Bir yanda ilkel olsalar da Neandertalleri dorudan atamz olarak gren Mortillet'nin izleyicileri vard. Dier yanda, Boule gibi, Neandertalleri en iyimser tahminle uzak kuzenlerimiz, yerlerini modern insana brakmaya mahkum bir evrimsel kmaz sokak olarak grenler vard. Ancak, bilimciler son birka yldr bu derin ayrl gidermeye yeni yeni baladlar. Boule'un izleyicilerinin, yirminci yzyln uzunca bir blmnde bile Neandertalleri gz ard edebilmesinin tek nedeni, insann atas olarak ok iyi bildikleri ve gvendikleri
3

kendi adaylarm ne karabilmekti. Bu aday 1912'de kefedilen ve daha sonra bir sahtekarlk olduu anlalan 'Piltdown' insanyd. Charlos Dawson adl bir amatr fosil avcs, Piltdown kemiklerini ngiltere'de, Sussex'te bir imenlikte buldu ve kemikler annda sansasyon yaratt. Neandertal kafatasnn tersine, Piltdown'unki birok adan modern insannkine tpatp uyuyordu. lkel grnen sadece maymunlarnkini andran dilerdi ama burada bile stleri dzlemi diler kafatasna insan zellii katyordu. te bu Boule'un kendi atas olarak kabul etmekten mutluluk duyabilecei trd! Sorun Piltdown insannn bir sahtekarlk olmasyd. Birisi, belki de Dawson bir modern insan kafatasndan paralar alm, bunlar bir orangutann ene kemikleriyle birletirmi ve kemiklerin iyice eski grnmesini salamak iin boyamt. Trplenen diler aratrmaclar yanl yola srklyordu. En sonunda, 1953'te bilim insanlar dileri mikroskop altnda incelediklerinde trp izlerini aka grebildiler. imdi bilimde arlk, Neandertallerin insann atalar olduuna kaymt. Bilimciler, onlarn bizden ne kadar farkl olduunu vurgulamak yerine, benzerlikler zerinde odaklanmaya baladlar. 1957'de iki Amerikal anatomisi, William Straus ve A. J. E. Cave, Boule'un Neandertalleri vahi ve insantr dnda tanmlamasna kaynaklk eden, hemen hemen ayn fosili yeniden incelediler. Bu, 1908'de Gney Fransa'da bir maarada bulunan La ChapelleauxSaints fosiliydi. Straus ve Cave'in ilk dikkatini eken, La ChapelleauxSaints insannn raitik olmasyd. Bu Boule'un da gznden kamamt ama etkilerini gz ard etmiti. Straus ve Cave'e gre, raitizm Neandertallerin dik duruuna kan oluturduundan, Neandertal insann dier blmleri bir anda modern insandan ok farkl grnmedi. ki anatomisi, buradan eer Neandertal insan "yeniden yaratlabilse ve ykanm, tra olmu bir ekilde ve modern giysilerle, New York metro istasyonuna braklsayd, ehrin dier sakinlerinden daha ok
4

dikkat ekmezdi" sonucuna vard. Piltdownsonras dnemde, Neandertallerin grnleri kadar davranlarnn da yeniden deerlendirildiini grdk. 1960'larda Amerikal antropolog C. Loring Brace, Neandertal aletleri, teknolojisi ve rgtlenmesiyle ilgili yeni almalaryla yeni bir yol at. rnein, Brace, geride braktklar kllerin yapsndan. Neandertallerin yiyeceklerini, daha sonra gelen insaniarmkinden ok farkl olmayan alak ukurlarda piirdikleri sonucunu karmt. Dier antropologlar, birok Neandertal kalntsnn bilinli bir ekilde gmldn ve bunun tartlmaz bir biimde insanlara zg bir uygulama olduunu bildirdiler. Ayrca, eitli Neandertal alanlarnda zenle sralanm kemiklerin bir eit kurban trenine iaret ettii grlyordu ve Yugoslavya'daki Krapina alannda Neandertal kemikleri yamyamlk izlenimi verecek ekilde paralanmt. Bunlar ne denli dehet verici olursa olsun, kesinlikle insana zgyd. Neandertallerin yceltilmesi, 1971'de Ralph Solecki'nin Shanidar diye bilinen bir Irak maarasndaki almalarn yaynlamasyla dorua kt. Oradaki bir Neandertal mezarlndan alnan toprak rneklerinde, rzgarn tayabilecei ya da hayvanlarn getirebileceinden ok fazla, olaand yksek miktarda da ieklerinin polenlerine rastland. Solecki, buradan Shanidar Neandertallerinin mezarlk alanlarna iek braktklar sonucuna vard ve kitabna "The First Flower People" (lk iek ocuklar) adn verdi. Solecki, orada gml yal birisine ait kemiklerden adamn sa kolunun olmadnn ve kr olduunun anlaldn belirterek, bunlarn Neandertallerin insan olduunu gsteren ek bir kant olarak kabul edilmesi gerektiini bildirdi. Bu durum aile ya da klan yeleri tarafndan baklmamas kouluyla kesinlikle adamn erken lmne yol am olmalyd. Solecki'nin kitabyla birlikte, Neandertallerin dnm tamamlanmt. Boule'un imgelemindeki kuyruksuz iri
5

maymuna benzeyen vahiler olmaktan kp, imdi bir eit hippilerin ilk rneine, modern insanlardan birok ynden daha insani zellikler tayan bir toplulua dnmlerdi. Ayn zamanda, modern insann Avrupa ve Ortadou'da Neandertallerden ve baka blgelerdeki benzer eski insanlardan evrimletiini ne sren "ok merkezli evrim" teorisi olarak bilinen teorinin doruk noktasyd bu. Ama Neandertal imgesi (ve onunla birlikte, ok merkezli evrim teorisi) bir baka darbenin eiindeydi. Bu kez saldn arkeolog ya da antropologlardan deil, molekler biyologlardan gelecekti. Biyologlar, ne fosiller ne de arkeoloji ya da antropoloji hakknda yeterli bilgiye sahipti. Ama kaltm materyalinin Mitokondriyal DNA ya da ksaca mtDNA diye bilinen kk bir kesiti konusunda yeterince bilgileri vard. Berkeley niversitesi biyologlarndan oluan bir ekip Rebecca Cann, Mark Stoneking ve Allan Wilson insan mtDNA'snn mutasyon sresini hesaplad ve 1987'de insann kkenini yaklak iki yz bin yl ncesine tarihlendirdi. nsan soyunun bu hipotetik anasna uygun bir isim de bulundu: Havva. Artk elimizde insann yeni bir atas vard ve Piltdown'un tersine, bu bir sahtekarlk rn deildi. Eer biyologlar yanlmamsa ve Havva iki yz bin yl nce yaamsa, o zaman modern insan, bilim insanlarnn eskiden dndnden yz bin yl nce tarih sahnesinde boy gstermi olmalyd. Bu ilk modern insanlarn Neandertallerin soylarnn tkenmesinden uzun zaman nce ber Yarmadas 'nda bulunan fosillerden daha yirmi sekiz bin yl ncesine kadar baz Neandertallerin hala yaad sonucuna varyoruz ortaya km olduu anlamna geliyordu. Neandertallerin atamz olduunu savunanlar zor duruma dmt. En bata, eer baz Neandertaller, baz modern insanlardan daha yeniyse, o zaman daha eski bir trn daha yenisinden tremesi epey olanaksz grnyordu. Eer bugn
6

mmkn olduunun anlald gibi, Neandertallerin ortaya kndan nce bile modern insanlar grlmse, o zaman modern insann Neandertallerden evrimlemesi tam anlamyla olanakszd. Yeni tarihleme yntemleri, modern insann Neandertallerden ok daha eski olmasa bile, onlar kadar eski olduuna dair daha ok kant salad. Bilimciler, eski tahminleri hemen hemen dorulayarak, Neandertallerin yaklak altm bin yl nce, Ortadou'nun eitli blgelerinde yaadn tahmin ettiler. Ama modern insanla ilgili yeni tarihlemeler gerek bir ok yaratmt: Modern insannn Ortadou'da yaklak doksan bin yl nce, yani eskiden dnldnden ok daha nce yaad ortaya kmt. Bu arada, arkeologlar yz bin yllk, baz tarihlemelere gre, iki yz bin yllk modern insan kalntlar bulduklar Afrika'nn Sahraalt blgelerinde yeniden tarihlendirme almalarna da balamlard. Biyologlarn Havva'nn yurdunun -CennetininAfrika olduuna ilikin bulgular buna tpatp uygun dmt. Cann, Stoneking ve Wilson, modern Afrikallarn mtDNA'snn dier rklarnkinden ok daha byk bir eitlilik gsterdiini buldular. Bunu, Afrikallarn ok daha uzun bir evrimleme sreci geirmesine baladlar; bu yzden ilk insanlar Afrikal olmalyd. Dolaysyla, "Afrika'dan k" teorisi olarak bilinen teoriye gre, insan soyu nce Afrika'da ortaya kt, sonra Ortadou'ya yayld ve en son Avrupa'ya ulat. nsanlar daha sonra geldikleri iki ktada, daha ilkel Neandertallerle karlat ve sonuta insanlarla temasa geen dier birok trn de yazgsn paylaan Neandertaller tkendi. 1990'larn banda, egemen teori haline gelen "Afrika'dan k" senaryosu, ok merkezli evrimin yerini almt. ok merkezli evrime son darbe, 1997'de yine molekler biyologlardan geldi. Matthias Krings ve Mnih
7

niversitesi'nden alma arkadalar, gerek bir Neandertal'in aslnda, Fuhlrott'un orijinal Neandertal insannn- kol kemiinden kk bir paradan mtDNA numunesi almay baardlar. Daha sonra, Neandertal mtDNA'sn yaayan insanlarnki ile karlatrarak, aratrdklar 379 diziden 27'sinde farkllk saptadlar. (Tersine, dier modern insanlarnkinden ok daha byk bir eitlilik gsteren, Afrikallarn mtDNA's birbirinden sadece 8 dizide farkllk gsteriyordu.) Krings, Neandertaller ve modern insanlar arasndaki genetik uzakln, Neandertallerin atamz olmasn ok byk lde olanaksz kld sonucuna ulat. Blgesel sreklilii savunanlar bu kantlarn hibiri karsnda pes etmediler. Genetik ve tarihlemeye dayanan kantlarn geerliliini sorgularken, 1999'da, kendi yaptklar byk bululardan biri onlar srtlarndan vurdu. Lizbon'un yaklak yz otuz kilometre kuzeyinde, Portekizli arkeologlar yar-insan, yar-Neandertal olduu ortaya kan 24.500 yanda bir erkek ocuunun iskeletini buldular. ocuk anatomik bakmdan modern insana zg bir yze sahip olmakla birlikte, gvdesi ve bacaklar Neandertaldi. ocuu an Neandertallerin tkendii bir tarihten sonraki zaman dilimine yerletiren tarihleme, ocuun Neandertal ve modern insann melez kuaklarnn atas olduunu gsteriyor gibiydi. ok merkezli evrimi savunanlar, eer Neandertaller ve modern insanlar melezlemise, Afrika'dan k teorisinin yandalarnn ileri srd gibi, bu durumun, birbirlerinden o kadar uzak olamayacaklarn gsterdiini sylemekte gecikmediler. Portekiz kefi, her iki taraf uzlamaz grnen kant ve teorileri savunmaya zorlayarak, tartmay daha sivri ulara kaydrabilirdi. Bir lde bu gerekleti: ki gr de teden beri savunanlar yeni bulguyu ya selamlamak ya da gz ard etmek iin kuyrua girdiler. Ama, belki de, tartma oda deimeye balad iin eski keiflerden sonrasna kyasla sylemleri bir para yumuamt. Bilim insanlar, artk
8

Neandertaller ya da dier arkaik insanlarn evrimleerek modern insana dntn ne srmek yerine, gitgide Neandertaller ve modern insann ne tr bir etkileim iinde olduu sorunu zerinde odaklanyorlard. Birbirleriyle savamlar myd? Birbirlerinden renmiler miydi? Birbirleriyle konumu ya da melezlemi ya da yoksa birbirlerini sadece grmezlikten mi gelmilerdi? Belki ya arkeologlar ya mikrobiyologlar -ya da tamamen farkl disiplinlerden gelen aratrmaclar- bir gn bu sorulan yantlayabilecek. imdilik, yantlar ne kadar ilgin olursa olsun, ok speklatif. rnein, Alman antropologu Gnler Brauer, Afrika'dan g senaryosunun ok daha lml bir eidini nermitir. Brauer'e gre, modern insan gerekten de Afrika'da ortaya km, sonra dnyann dier yerlerine gitmitir. Ama Ortadou ve Avrupa'da karlat Neandertallerden birok ynden farkl olmasna ramen, onlar melezlemeyecek kadar farkl grmemiti. Dolaysyla Brauer, Neandertal genleri bizim yapmzn ancak ok kk bir parasn bile olutursa, modern insann baz Neandertal atalar olabileceini ne srd. Dier kampta, Tennessee'li antropolog Fred Smith gibi, ok merkezliliin baz savunucular, insan yapsnda temel genetik deiimin Afrika'da gerekletiini teslim ettiler. Ancak Smith Avrupal ve Ortadoulu Neandertallerin, yeni gelenler tarafndan ortadan kaldrlmadn, tam tersine onlar ilerine alarak, genetik stnlklerini kendilerine geirdiklerini ileri srd. Ne Brauer'un ne de Smith'in bulduu orta yol tamamen benimsendi. Bunun gibi, Neandertallerin insann tarih ncesindeki yeri konusunda, herhangi bir uzlama ufukta grlmyor. Oysa, bilimcilerin ounluu, Neandertaller ve modern insan arasndaki iliki ne olursa olsun, bu ikisinin zaman ve belki mekanda akm olduu konusunda artk uzlam bulunuyor. Dolaysyla, balangta bu iki tre ait topluluklar her biri baz grnebilir insan zelliklerine sahip olmakla
9

birlikte gnmzn rklarna gre birbirlerinden ok daha farkl topluluklar- bir yer-lerde, en byk olaslkla, ilkin Ortadou, ardndan Avrupa'da birbirleriyle karlamlard. Daha sonra ne olduunu kesin olarak bilen hi kimse yok.

10

2. Blm Stonehenge'i Kim Dikti?

Msr'n piramitleri, Yunanistan'n Parthenon'u, Roma'nn Colleseum'u hep byk uygarlklarn, firavun ve filozoflarn, imparator ve kahramanlarnn imgelerini akla getirirler. Stonehenge insanda byle bir izlenim uyandrmaz. Salisbury Ovas'ndaki byk ta bloklarn kalntlarnn evresinde, tarihsel ehirler deil, dou ynnde Londra'ya giden modern otoyollar bulunur. Burada zlecek hiyeroglifler, yorumlanacak Sokratik diyaloglar yoktur. Stonehenge'i diken Ta Devri ve Tun Devri insanlar daha kk ta antlar da dikmilerdi. Bunlarn kalntlarn ehir dnda dank halde bulabilirsiniz. Oysa, bu insanlar geride Stonehenge gibi bir mhendislik harikasn neden ve nasl hayata geirebildiklerini aklayacak hibir ey brakmamlardr. Baka alardan bakldnda, Salisbury Ovas'nn antik halknn gnlk geimlerini zar zor yrtebildikleri bir kltr dzeyinde yaadklar anlaldndan, tarihiler bu insanlar "barbar" diye damgalamakta bir saknca grmemilerdi. yleyse Ortaadan beri bu eski ta emberi aratranlarn, yapnn mimarlarn Salisbury Ovas'nn dnda aramalarna amamal. On ikinci yzylda Galli rahip Monmouth'lu Geoffrey, Stonehenge'in Kral Arthur'un bycs Merlin'in ii olduunu dnmt. Geoffrey'in 'History of the Kings of Britain'ine (Britanya Krallar Tarihi) gre, ant Arthur'un amcas olan Aurelius Ambrosius adnda biri tarafndan sipari edilmiti. Ambrosius, Anglo-Saxon istilaclara kar kazandklar byk zaferin ansn lmszletirebilecei bir ant dikmek istemiti. Merlin, rlanda'da Killars adl bir yerden ta emberleri alp, bunlar Britanya'ya deniz yoluyla getirmeyi ve hazr bir anta dntrmeyi dnmt.
11

On yedinci yzylda Kral I. James, Stonehenge'e kafasn o kadar ok takmt ki, saray mimar Inigo Jones'u ant aratrmakla grevlendirmiti. Ant zerinde altktan sonra, Jones'un Monmouth'lu Geoffrey ile uzlat tek nokta, blgede yaam olan Ta Devri ya da Tun Devri halknn bu ant yapamayacayd. Jones, "Eer giysi yapmay bile biliniyorlarsa, grkemli yaplar ya da StoneHeng gibi gz alc eserler yapmay nereden bileceklerdi?" diye dnmt. Jones, "byle mkemmel bir yap"nn sadece Romallarn eseri olabilecei ve bunun bilinmeyen bir Roma tanrsna adanan bir tapnak olduu sonucuna varmt. Sonraki yllarda, Stonehenge'i Britanya'nn yan sra deiik yerlerden neredeyse her yerden gelen mimarlara balama abalan srd. Druidler olarak tannan eski Kelt papazlar gibi, Vikingler, antik Kuzey Galya halk ve Anglo-Saxonlar tarafndan yapldm savunanlar vard. Tm bu teorilerin sorunu aynyd. Radyokarbon tarihleme yntemi yirminci yzylda bulunmasna ramen, ilk arkeologlarn kaba tarihleme yntemleri, Stonehenge'in 10 1500'den daha eski tarihlerde yaplm olabileceini gstermiti. Bilim insanlarnn ounluu bu blgeye Druidlerin en erken 10 500'de, Romallarn ise bu tarihten sonra geldiklerini anlamt. Bu, Stonehenge'in her iki grubun da ngiltere'ye ulamasndan en az bin yl nce yaplm olduu anlamna geliyordu. Dolaysyla, soru yirminci yzyln byk blmnde yantsz kald? Stonehenge'i kim dikti? 1953'te bir arkeologun rastlant eseri yapt bir keif, bir zme iaret etti. 10 Temmuz'da, Richard Atkinson alan aratrmasnn paras olarak, Byk Trilithon adl tan yanndaki bir tan zerindeki on yedinci yzyla ait olduu sanlan duvar yazlarn fotoraflamaya hazrlanyordu. Daha iyi bir k kontrast ve glge umuduyla, leden sonra ge vakitlere kadar bekledi. Kameradan baktnda, on yedinci yzyl
12

yaztlarnn altnda baka yontmalarn olduu Atkinson'n dikkatini ekti. Bunlardan biri topraa sapl bir kamayd. Yannda ise yaklak olarak Stonehenge'in dikildii devirde ngiltere'de bulunan tipten drt balta vard. Atkinson' en ok heyecanlandran baltalar deil, tek hanerdi. ngiltere ya da kuzey Avrupa'da buna benzer bir ey bulunmamt. Buna en ok benzeyen paralar, Yunanistan'da bulunan Miken kalesindeki kral mezarlarndan karlmt. En sonunda, Stonehenge gibi bir ant ina edebileceini rahat rahat ileri srebileceimiz en gelimi uygarla gtren bir halka bulunmutu. Daha iyisi, Miken'de bulunan hanerlerin yaklak olarak 1500'e tarihlendirilmi olmasyd; bu, 1950'lerde ou uzmana gre Stonehenge'in yaklak yapm tarihiydi. Romallar ya da Druidlerin tersine, Miken balantsnn kronolojik bir anlam vard. Atkinson, Stonehenge'in daha uygar Akdeniz'den gelerek, Britanya'y ziyaret eden bir mimar tarafndan tasarlandn ne sren salam bir teori gelitirdi. Salisbury Ovasnda bir Miken prensinin gml olabileceini tahmin ediyordu. Stonehenge sorununa en sonunda bir zm bulunmasyla rahatlayan arkeoloji dnyas, bu teoriyi benimsedi. Ama Miken teorisi benimsendii hzla kt. 1960'larda yeni bir radyokarbon tarihleme yntemi bulundu ve arkeologlar, karlarnda aniden Stonehenge'in nceden dnldnden ve Miken uygarlndan ok daha eski olduunu gsteren salam kantlarla karlatlar. Yeni radyokorbon tarihlemeleri, Miken kalesinin 1600 ve 1500 yllar arasnda yapldn dorulamakla birlikte, Stonehenge'in yapm tarihini ok gerilere, herhangi bir Akdeniz etkisinin grlemeyecei kadar gerilere itti. Bu son hesaplamaya gre, Stonehenge emberinin kenarlar ve d hendekleri, yaklak 2950 yllarnda balad. 2900 ve 2400 yllar arasnda, baz ahap yaplar emberin iine
13

eklendikten ksa sre sonra, bunlar yerlerini bilinen ta yapya braktlar. Yeni tarihlemeler sadece Miken teorisini deil, onun temelindeki btn "yaylmac" akl yrtme sistemini de ykt. Akas, Stonehenge, byk Avrupa uygarlklarndan biri tarafndan dikilemeyecek kadar eskiydi ve Avrupad uygarlklar da ok u/akt. lk kez, birok bilimci Stonehenge'i ina edenlerin Stonehenge yaknlarnda yaam olan insanlar olduunu ve ta bloklar d yardm almadan diktiklerini kabul etmek zorunda kald. Grnrde ilkel olan bir halk her naslsa dnyann en salam antlarndan birini dikmiti! Sanki bu yeterince artc deilmi gibi, Stonehenge'i ina eden insanlar bir de 225 kilometre teden, gneybat Galler'deki Preseli Dalar'ndan tadklar talan kullanarak, ilerini iyice zahmetli bir hale getirmilerdi. "Koyu bazalt" (gerekte daha ok gri tonlarnda bulunan bir kaya tr) 1932'de jeolog H. H. Thomas tarafndan kaynanda bulundu. tip koyu bazalt kaya, Stonehenge yaknlarnda bulunan dier kayalara benzemiyordu ama Thomas birbirinin ayns olan tipin Galler'deki Carnmenyn ve Foel Trgarn Dalarnn doruklar arasndaki doal kaya yataklarndan toplanabileceini anlad. Salisbury Ovas halk, bazlar be ton eken bu talar Galler'den ngiltere'ye kadar nasl tamt? Thomas'in kefi, bazlarn Monmouth'lu Geoffrey'in Merlin'in bysyle ilgili masaln gzden geirmeye yneltti. Arkeolog Stuart Piggort, folklorda baz zgn szel geleneklerin gizli olabileceini dnmt. Geoffrey'in Merlin'den sz ederken talarn batdan (aslnda rlanda'dan, Galler'den deil) getirilmi olduunu yazmas ilginti. Ayrca, Geoffrey'in talarn Stonehenge'e yzdrlerek getirildiini de yazm olmas, halkn belleinde bunlarn rlanda Denizi'nden tandnn bir kalnt olarak yer etmi olmasndan kaynaklanabilirdi. Geoffrey,
14

Stonehenge'i ina eden halkn, Salisbury Ovas evresinde ynla baka trden kayalar olmasna ramen, neden talar bu kadar uzaktan getirdiinin ipularn da vermiti: Belki Stonehenge'i ina edenler, Geoffrey'in Merlin'i gibi, bu kayalarn sihirli gleri olduuna inanyorlard. ou tarihi, zellikle Geoffrey'in genelde sistemsiz tarih yorumunun nda, Piggott'un varsaymlarnn bir para zorlama olduunu dnd. Buna ramen, en az seksen be ya da daha fazla tan Preseli Dalar'ndan Salisbury Ovas'na nasl getirildii sorusu yantsz kald. Bazlar, en bata jeolog G. A. Kellaway, bazalt kayalarn insanlar tarafndan deil, buzullar tarafndan tandn ne srd. Ama en son buzul ann Preselis ya da Salisbury Ovas kadar gneye inmediine inandklarndan, ou uzman Kelleway'a kar kt. Bu dora olsayd bile, buzullarn bazalt talarn Galler'deki kk bir alandan toplayp, her yere datmak yerine, ngiltere'de kk bir alana ymas byk lde olanakszd. Bristol Kanal'nn gney ya da dousunda baka bazalt talarnn bulunmamas (imdi Salisbury Mzesi'nde bulunan ama tarihilerin kukuyla yaklat olas tek istisna dnda) buzul teorisine kar gl bir kant oluturdu. Dolaysyla, bir zamanlar grnd gibi olanaksz da olsa, en yaygn aklama, Salisbury Ovas blgesinde yaayan insanlarn sallar birletirerek, bazalt talarn; rlanda Denizi'nden tadklaryd. Yolculuk bile Salisbury Ovas'nda yaayan halkn artc ve olaanst bir teknolojik uzmanla sahip olduunun bir baka kantyd. Yaylmclk teorisini savunanlarn elikiye dmesiyle birlikte, 1960'larda Salisbury Ovas'nda yaayan halkn lehine daha arpc iddialar ne srld. ddialar ne srenler bu kez astronomlard, arkeologlar ya da jeologlar deil. Astronominin ne frlamasna ilk kez 60'l yllarda tank
15

olmadk. Daha on sekizinci yzylda, William Stukely Stonehenge' in temel izgisinin "gnlerin en uzun olduu zamanlarda, gnein nereden doduunu" gsterdiini belirtmiti. Ant inceleyen dier birok kii de talarn deiik ekillerde gne, ay ya da yldzlar gsterdiini bulmulard. Oysa, bu incelemelerin hibiri Boston niversitesi astronomu Gerald Hawkins'inki kadar grlt koparmamt. Hawkins'in aceleci davranarak 'Stonehenge Decoded' (Srr zlen Stonehenge) diye balk att kitab 1965'te yaynland ve tm dnyada ok satan listelerine girdi. Hawkins, anttaki 165 temel noktann diziliiyle, gne ve ayn doduu ve batt konumlarn salam bir iliki iinde olduunu buldu. Hatta Stonehenge'deki ukurlarn oluturduu 'Abrey Delikleri' ad verilen bir emberin, ay tutulmalarn tahmin etmek iin kullanlm olduunu ileri srmesi daha byk bir tartma yaratt, Hawkins Stonehenge'i bir "Neolitik bilgisayar"a benzetiyordu. "Miken" yontmalarn bulduu iin Stonehenge konusunda hala ba otorite olarak kalan Atkinson, "Stonehenge'de Ay" adl arpc bir balk att makalesiyle yeniden gndeme oturdu. Atkinson, gksel dizililerin rastlant eseri olma ihtimalinin epey yksek olduunu ileri srd. Aubrey Delikleri'nin ay tutulmalarn tahmin etmek zere kullanldna gelince, Atkinson deliklerin mezar ukurlar olduuna ve kazldktan hemen sonra doldurulduuna ilikin kantlar gsterdi. Bir lde, bunu izleyen tartma astronom ve arkeologlar kar karya getirdii gibi, her iki disiplinin uzmanlar da kar tarafn teknik tezlerini sk sk yanl anlamlard. Astronomlar, Stonehenge'in bir astronomik gzlemevi olarak kullanldna dair birok farkl gr ortaya attlar; ancak bunlarn bazlar Hawkins'inkinden ok daha kolaylkla gz ard edilebilecek zellikteydi. Gene de astronomlar, sanki dizilmi gibi grnen bu noktalarn birbirlerinden yzlerce ya da hatta binlerce yl
16

sonra yaplm olabilecei olgusunu grmezlikten gelirken, farkl noktalarn nasl gne ya da aya gre dizildiini vurgulama eilimindeydiler. Arkeologlar ise bu teorilerin ounun aklarn yakalamakta hzl davranyorlard. kinci bin yln sonunda, tartma srse de, baz uzlama iaretleri grld. Astronomlar arasnda bile, Hawkins'inki gibi en ar teoriler gzden derken, hemen hemen tm arkeologlar (Atkinson dahil), en azndan birka gksel diziliin, zellikle de gnele ilgili dizililerin, bir rastlant olamayacan kabul ettiler. Bilimcilerin ou, en byk olaslkla, antn en azndan modern anlamda bir gzlemevi olarak hi kullanlmadnda ama Stonehenge halknn belki tarih ncesi bir trenin paras olarak, oradan gnei gzlemlemi olabileceinde anlat. Gene de bu ilkel trdeki astronomileri bile, Salisbury Ovas halknn gkyzn incelediini ve kendi bulularn kaydettii bir eit sisteme sahip olduunu gstermiti. Akas, baz ynlerden ne denli ilkel olurlarsa olsunlar, Stonehenge'i yapanlar baz ynlerden hayli gelimilerdi. Bu anlamda, en son keifler, bir yandan Stonehenge'i daha derinden kavramamza yol aarken, ayn zamanda ant yapan insanlarn zerindeki sis perdesini de kalnlatrmt.

17

3. Blm Firavunlar Piramitleri Neden na Ettirdiler?

Yaklak olarak 450'de, Heredotos, btn hazinesini tketince, kz kardeini belli bir miktar getirmesini emrederek, bir geneleve gnderecek kadar soysuz bir firavun olan Khufu hakknda anlatlan bir yky nakletmiti. Sadk kz karde denileni yapmt. Ama yatt erkeklerin saysnn dnda, baka bir eyle anmsanaca umuduyla, yatt her erkekten kendisine bir ta hediye etmesini de istemiti. te Nil nehri yaknlarndaki Gazze platosunda hala ayakta duran dev piramitlerden birini bu talarla ina ettirmiti! Heredot yazd srada, piramitler birka bin yllkt. Bununla birlikte, o zamandan gnmze kadar geen iki bin ksur yla ramen, piramitlerin kkeni konusunda garip teoriler hi eksik olmad. Baz Ortaa yazarlar, piramitlerin Kutsal Kitap'ta sz edilen Yusuf'un Msr'da bolluk yllarnda tahl depolamak iin kulland tahl ambarlan olduuna inanyorlard. Son zamanlarda, piramitlerin gne saati ve takvim, astronomi gzlemevleri, gzlem aralar ve UFO'lar iin yer istasyonlar olduklar sylenmitir. En yaygn kabul gren teoriye gre, piramitlerin firavun mezarlar olduunu Heredot bile biliyordu. En saygn eski Msr bilimcilerin bu teoriye hala inanmalar nedensiz deil. Piramitler, Msr mitlerinin hem gnein bat hem de lmden sonraki yaam yolculuuna balad Nil'in bat yakasnda dizilidir. Arkeologlar yaknlarda firavunlarn br dnyaya yelken atklar trensel cenaze gemilerini bulmulard. Piramitler firavun sarayndaki eitli grevlilere ait olduu sanlan dier mezarlarla evrilidir.
18

En etkili olan da, birok piramidin iinde ta lahitler ya da tabutlarn bulunmasdr. On dokuzuncu yzylda, lahitlerin zerlerindeki ya da evrelerindeki hiyeroglif yazlarn, firavunlara bir dnyadan tekine geite yardm etmek amacyla hazrlanan byler olduu anlalmt. Gel gelelim mezar teorisi, ok nemli bir kanttan yoksundu; bir kere, bunlarn iinde gml hi kimse yoktu. On dokuzuncu yzylda ve yirminci yzyln balarnda, kaifler ve daha sonra arkeologlar art arda piramitlere girdiler. (Nil Vadisi boyunca eitli durumlarda seksenden fazla piramit vardr; l kumlan altnda gml baka piramitler de olabilir.) Bu aratrmac ve arkeologlar, firavun tabutlar sandklar tabutlar buldular, soluklarn tutup atklarnda her seferinde ilerinin bo olduunu grdler. Bo mezarlar hep piramitlerin soyulmasyla aklanmt. Elbette, mezar soyguncularnn ou, firavunlarn cesetlerinin deil, hazinelerinin peindeydi. Ama cesetlerin gerektii gibi saklandklar yerleri bulmak iin zaman harcamayacaklarnn sylenemeyecei gibi, saf altnla kapl herhangi bir mumyay geride brakacaklar da sylenemez. Tik mezar soyguncularnn eski Msrllarn kendileri olduunu, onlar kandrmak iin byk aba harcanmasndan karyoruz. rnein, Havvara'da III. Amenemhet piramidinde, giri hibir yere kmayan dar bir geide gtren kk bo bir odaya kar. Bu geidin tepesinde yirmi iki tondan ar eken dev bir ta vardr. Kaygan ini yolu izlenince tekrar hibir yere kmayan bir st koridorla karlalr. Bir duvarda gizli bir tula kap, nc bir geide alr, sonra bir n odaya ve en sonunda mezar odasna ulamadan nce, eik iki tavan blou daha geilir. Gene de tm bunlar bounayd; Msrl mezar soyguncularna engel olunamyordu. Bu adamlarn kararllklar, sadece arkeologlar deil, dokuzuncu yzyl Arap yneticisi Abdullah Al Mamun gibi gelecein hazine avclarn da d krklna
19

uratacakt. Abdullah Al Mamun, geride Khufu'nun Byk Piramiti'ne ilk keif seferi olduunu dnd gezisi hakknda ayrntl bir rapor brakmt. Kafileyi bir dizi sahte geit ve kapal galerilerde dolatrdktan sonra, en sonunda bo lahitlerden baka bir ey bulamad mezar odasna ulamt. Napoleon'un fethinden sonra, Msr'a giden Avrupal kaifler, mcevherlerden ok kesme talarla ilgilenmelerine karlk, firavunlarn antlarna onlarn Msrl ve Arap torunlarndan ancak biraz daha fazla saygl davrandlar. 1818'de sonradan kaif olan eski bir talyan sirk gstericisi Giovanni Belzoni, Khufu'nun olu Kefren'in piramit duvarlarn amak iin koba kullanmt. Belzoni Londra'da yaklaan sergisi iin malzeme toplamakla urarken, mezar odas olduu dnlen odalarda ceset arayacak kadar uzun sre kalmt. Bulduu tek kemik kalnts, belki de firavunun cesedini karan baz eski soyguncular tarafndan bir tr adak amacyla lahite atlan bir boaya aitti. Hazine ve ceset aray 1923'te, ngiliz arkeolog Howard Carter, Tutankhamon'un mezarn kefettiinde baarya ulat. Carter'n bulduu muhteem ve el dememi hazine dnlrse, "Kral Tut" imdi, hakl olarak belki de en nl firavundu. Hazine, som altndan bir tabut ve firavunun cesedi zerinde altn bir masktan oluuyordu. Ne yazk ki. bu keif piramitler hakknda hibir eyi kantlamad, nk Tutankhamon bir piramit iinde gml deildi. Mezar Msr'n Krallar Vadisi'ndeki kayalarn iine oyulmutu. Carter'n ekibini daha da artan ey, seferi finanse eden Kont Carnarvon'un lmyd. Carnarvon, Krallar Vadisi'ne vardktan hemen sonra, Kahire'de l bulunmutu. Mezara girmi olan dier iki kii de nce Louvre Mzesi'nde Msr antik eserleri blmnn bakan, sonra da New York Metropolitan Sanat Mzesi'ndeki Msr antik eserlerinin korunduu blmn bakan yardmcs ksa sre sonra lmlerdi.
20

Kanlmaz olarak, bu lmler "firavunun laneti" konusunda her trden sama sapan speklasyona yol amt. Bir speklasyona gre, Carter mezarda zerinde "Firavunun huzurunu kim bozarsa, lmn kanatlar onu ortadan kaldracaktr" yazl bir tablet bulmutu. Lanet olsun olmasn, aray sryordu. 1952'de, Tutankhamon'un mezarnn kefinden sadece iki yl sonra, George Andrew Reisner liderliindeki Amerikal arkeologlardan oluan bir ekip, Khufu'nun Byk Piramiti'nin taban yaknlarnda alyordu. Makinenin ayaklarn yerletirmeye alan bir fotoraf, rastlant eseri kayada kesilmi gizli bir kapnn svasndan bir paray kazd. Bylece yukardan aaya ta duvarla kapl otuz metre yksekliinde stunun bir paras ortaya kt. Dibe ulamak iki hafta ald. Orada Reisner, Khufu'nun annesi Kralie Hetepheres'in tabutunu buldu. Mezar o zamana kadar ok iyi gizlenmi olduundan, Reisner el dememi bir gmt ile karlaacan umarken, lahit bo kmt. Sadece yaadklar d krkln atlattktan sonra, arkeologlar odann duvarnda, arkasnda kk bir sandk bulduklar sval bir ksmn bulunduuna dikkat ettiler. inde kralienin mumyalanm i organlar vard. Reisner'in tahmini aklna bundan baka bir ey gelmediini itiraf etmiti kralienin nceden baka bir yerde gml olmas gerektiiydi. Demek ki, soyguncular mumya sarglarnn altndaki mcevherleri almak iin kralienin cesedini kaldrdktan sonra, kalntlar kocas ve olunun yanna tekrar gmlm olmalyd. Bir piramit iinde el dememi bir gmt bulma umudu 1951 'de, eski Msr bilimcisi Msrl Zekeriya Goneim, Giza'nn dokuz kilometre gneyinde Sakkara'da eskiden bilinmeyen bir piramidin kalntlarn bulduunda yeniden canland. Bu piramit daha nce hi dikkat ekmemiti, nk yapmclar daha sonra l kumlarnn rtt temelden baka bir ilerleme
21

kaydedememilerdi. Balangta, Goneim yarm kalm bir piramidin sadece bir firavun kalnts bulunursa nem kazanabileceini dnd. Ama bir tnelin iinde dar bir geidi izlerken umutlar artmt. ta duvar boyunca kazarken, daha da heyecanlanmt; en bata, bu yol zerinde hibir soyguncu bir mezar yeniden kapatacak zaman bulmu olamazd. Piramitte mcevherlerin bulunmas, nihayet burada soyguncularn hi eriemedikleri bir mezar olabileceini gsteriyor gibiydi. En sonunda, Goneim, hakknda ok az ey bilinen ama gene de bir firavun olan Sekhemkhet'e ait olduunu bulduu bir mezar odasna ulat. Goneim altn bir lahdi bulduunda, o ve meslektalar dans edip alayarak birbirlerini kutladlar. Birka gn sonra, Goneim bilim insanlar ve gazetecilerden oluan seyircilerin nnde tabutun almasn istedi. Tabutun bo kmas yeni bir ok yaratmt. Mezarnda bir firavun bulunmamas, birou eski Msr bilimcilerinin piramitlerde grd matematik dzenliliklere dayanan saysz teorinin domasna neden oldu. rnein, on dokuzuncu yzylda, skoyal astronom Charles Piazzi Smyth, Buyk Piramit'in yeryznn evresini lmek iin bir model olarak kullanldn "kefetti." Ne yazk ki, Piazzi Smyth'in dikkatli hesaplamalar, byk miktarda molozun piramidin tabann hala kaplad bir zamanda yaplan lmlere dayalyd. 1974'de, fiziki Kurt Mendelssohn, piramitlerin mezarlardan ok, kamu ileri projeleri olduunu ve dank kabileler halindeki Msrllara ulusal bir kimlik kazandrmay amaladn ne srd. Mendelssohn'un teorisi sadece cesetlerin bulunmayn deil, mezar teorisinin bir baka etin sorununu, yani birok firavunun neden birden ok piramit yaptrdn da aklyordu. rnein, Khufu'nun babas, Snefru'nun piramidi vard; ldnde cesedinin bunlarn arasnda datlmasn istedii kolay kolay dnlemez. Khufu'nun kendisinin sadece bir piramidi vard ama burada
22

yeralt odalar olarak tasarland grlen oda bulunuyordu. Birok savunucusu olan bir baka teori, piramitlerin ant olduunu sylyordu bunlar len firavunlarn antlaryd ama soygunculardan uzak tutmak iin baka yerlere gizlenen gerek mezarlar deildi. Cenaze tak ve sslerinin bol miktarda bulunmasna karlk, cesetlere rastlanmaynn nedeni buydu. Yine de, eski Msr bilimcilerinin ounluu, baka amalara hizmet de etmi olsalar, piramitlerin en bata mezar olarak ina edildiine inanmaya devam ediyorlar. Bunlar daha alt dzeyde grevlilere ait olan dier mezarlarla evrilidir. Eski ve yeni soyguncular onlarn kalntlarnn ounu aldysabile, firavunlarn cesetleri eskiden buralarda bulunuyordu. zerinde uzlalan gre gre, piramitleri en iyi, bugn (iinde cesetlerin bulunduu) 'mastaba' denilen kerpiten dikdrtgen eklindeki, dz tepeli mezarlarla balayan mimari ilerlemenin paras olarak anlayabiliriz. Daha sonra, mimarlar bir dz tepeli yapy dierinin zerine yerletirmeye balamlar, en nls Kahire'nin gneyinde, Sakkara'da hala ayakta duran "basamakl piramitler" olarak bilinen yaplar yaratmlard. En sonunda, birisi basamaklar doldurmay akl etmi ve belki de Sakkara'nn altm kilometre kadar gneyine den Meidum'da bilinen tam piramit domutu. Arkeolojik gelime, tanrbilimsel deiikliklerle akmt. Mastabalarda bulunan metinler, firavunun gkyzne piramitlerin basamaklarn trmanarak kacana inanldn gsteriyor. Gerek piramitler dneminden kalma daha sonraki metinler, gnetanr tapmn yanstyor ve firavunlar gnein nlarna ykselirken betimliyordu. Gne nlarnn yeryzn aydnlatmasna benzetildii kadaryla, piramidin eimli kenarlar, gkyzne alan yeni yoldu. Gne tapm Msrl mimarlara piramitleri tasarlamak iin esin vermi miydi? lk bakta, sadece bir merdivenin artk gkyzne ulamann pratik bir yolu olarak grlmemesi
23

nedeniyle, tonlarca tan karlmas, tanmas ve yerlerine yerletirilmesi olanaksz grnyor. Ama 4500 yl sonra bizim iin bunu kavramak ne kadar zor olsa da, Msr halk bunun abaya dediini dnm olmalyd. (Ve piramitleri Yahudi kleler ina ettii eklindeki yaygn inana ramen, bunlar yapan Msrllar'dan bakalar deildi.) Msr uygarlndan kalan hemen hemen her ey lmle ilgilidir. lmn dinlerinin, edebiyatlarnn, sanatlarnn belirleyicisi olduu anlalyor. Firavunlar iin, lmden sonraki yaam, ister merdivenlere trmanarak olsun, ister gne nlar yoluyla olsun, aka ok somut bir amat. Bu nedenle, eski Msr uygarln gnmze tayan bu antlarn, llerine bir yuva bulmak amacyla yapldn neredeyse kesin bir biimde syleyebiliriz.

24

4. Blm Troya Sava Gerekten Oldu Mu?

anakkale'den sadece birka kilometre uzaklkta, Trakya'y Anadolu topraklarndan ayran dar boazn Asya yakasnda, Hisarlk adl kk bir tepe vardr. Heredot, Ksenefon, Plutarkhus ve dier Yunanl ve Romal klasik yazarlara gre, buras Troya'nn, Homeros'un lyada ve Odysseia'snda geen Troya'nn bulunduu yerdir. Klasik Yunanllar, Homeros'un Troya'y sahiden grm olduundan emin deillerdi. Buna karlk, ne anlatt savalarn gerekliinden ne de Hisarlk ve evresinde getiinden kuku duyuyorlard. nsanlarn tanrlara benzedii (ve tanrlarn da tam anlamyla insan olduu) bir dnyada, iki tarafn en byklerinin savat yer ite burasyd! Troya Kral Priamos'un olu Paris'in, dnyann en gzel kadn Helena'y Yunanistan'daki evinden kardktan sonra getirdii Troya burasyd! Yunan kral Agamemnon'un Helena'y geri getirmek iin askerlerine hedef gsterdii Troya burasyd! En byk Yunan savas Achilleus'un, Paris'in kardei Hektor'u ldrd yer ite bu Troya'yd. lyada'nn son sahnesinde, Priamos olunun cesedini geri gtrmek ve Yunanllar ile Troyallar arasnda bir atekes yapmak iin Achellius ile bulumutu. Ama Odysseia'y okuyanlarn bildii gibi, yk orada noktalanmamtr. Paris, Achellius'un topuuna indirdii lmcl bir darbe ile kardeinin intikamn almtr. Ve dev tahta atn yardmyla, Yunanllar Troya surlarnn iine szarak, en sonunda ehri tahrip etmilerdir. Bylece Troya'nn altn a sona ermi ve ok zaman gemeden, Yunanistan'n altn a balamtr. Btn bunlarn gerekliine ve Hisarlk'ta getiine duyulan
25

inan, daha sonra fatihleri blgeye ekmiti. 480'de Pers Kral Kserkes, anakkale'den Yunan topraklarna gemeden hemen nce, Hisarlk yaknlarnda bin boa kurban etmiti. Bir buuk yzyl sonra, Byk skender birliklerini ters ynde harekete geirdiinde, ayn yerin yaknlarnda Achellius'un ansna adaklar adad. Tm Ortaa ve Rnesans'ta, gezginler Troya olduuna inandklar Hisarlk' ziyaret etmeyi srdrdler. Ne var ki, on sekizinci yzyldan balayarak, bilim insanlar daha kukucu bir yaklam benimsemeye baladlar. Birou, brakalm Homeros destanlarnn anlatt antsal sava, Troya'da bir sava olduundan bile kukulanyordu. Onlara gre. bir kere Heredolos ile Homeros arasnda yzlerce yllk bir mesafe bulunuyordu; stelik yine yzlerce yllk bir zaman dilimi, alln a denilen dnemi ozann yaamndan ayryordu. On dokuzuncu yzyln ikinci yarsna kadar, aratrmaclarn sadece kk bir aznl, lyada Odysseia'nn gerek olaylar aktardna inanyordu. Eer tarihte gerekte Troya diye bir ehir varsa, bu ehrin Hisarlk'ta olduuna inananlar daha kk bir aznlkt. ounluk lyada ve Odysseia'nn tarih deil, byk bir destan olduunu dnyordu. Troya'nn gerekliine inanmay srdrenler arasnda, blgedeki ABD konsolosu ve amatr arkeolog. Frank Calvert de vard. 1860'larn ortasnda, Calvert Hisarlk'ta birka n kaz yapm, klasik alara ait bir kale kalnts ve skender dneminden kalna bir sur bulmutu. Bulduklar cesaret vericiydi ama Calvert'i Hisarlk'n altnda birok tarihsel katmann bulunduuna ve buras iin kendisininkinden daha ok para yutacak trde bir kaznn zorunluluuna da inandrmt. Calvert, daha sonra, 1868'de, blgeyi ziyaret eden Homeros tutkunu bir Alman milyoneri, Heinrich Schliemann' yemee davet etti. Calvert'in tersine, Schliemann'n bu konuda bir eyler yapabilecek kadar ok paras vard. 1870'de ekibiyle birlikte kazya balad.
26

Schliemann, Homeros'un Troya'snn ancak Hisarlk'n alt katmanlarna bir tnelle inilerek bulunabilecek kadar eski olduuna inanyordu. Bylece, dorudan kat kaya yatana ulancaya kadar, tepenin ok byk bir kesimini at. Kazarken, eitli Ta Devri eyalar bulmas kafasn kartrd, nk bunlarn mantksal olarak Homeros'un betimledii Tun ya da Ta Devri ehrinin altnda bulunmas gerekirdi. 1872 Maysnda, Schliemann gnlne yazd notta "kafasnn kart"n itiraf etti. Gene de kazy srdrd. Derken, 1873 Maysnda szcn gerek anlamyla altn buldu. Schliemann, daha sonra yky anlatrken syledii gibi, iilerinin altn parltsna gsterebilecei tepkiden ekinmiti. O gnn doum gn olduunu o anda hatrladn syleyerek, kazy paydos etmiti. Sonra altn salyla karacak olan kars, Sophia'y armt. Schliemann ifti ryalarn ssleyen hazinelerini ancak daha sonra inceleyebilmiti. Binlerce altn yaprak parasndan oluan 2 altn ta, 60 altn kpe ve 8750 altn yzk dahil, nadide altn ve bakr ileri vard. Schliemann, bunun Helena'nn mcevherlerinin de bulunduu Kral Priamos'un hazinesi olduu sonucuna varmt. Daha sonra, kraliyet ailesinin bir yesinin Yunanllar ehri yamalarken, hazine sandn kard speklasyonunu yapmt. Hazine sand ve ehir alevler iinde kaldnda, talihsiz Troya enkaz ynna dnmt. Schliemann, mcevherlerin yaknlarnda bulunan bakr anahtarn, bir zamanlar sand amak iin kullanldm sanmt. Hazinenin gvenliinden hala kaygl olan Schliemann, hazineyi Yunan snrndan kard. Bu, Trk yetkililerinin houna gitmedi ve Schliemann' mahkemeye verdiler. 1875'de Schliemann'n Trk hkmetine elli bin frank demeyi kabul etmesi karlnda, Trkler bu esiz ve paha biilmez hazinenin mlkiyetinin ona ait olduunu onaylad. Ama Schliemann'n o anda uyduruverdii gibi, bu 'Priamos'un Hazinesi' miydi? Schliemann zel konumalarnda baz
27

kukular olduunu itiraf etmiti. Hazine ne denli muhteem olursa olsun, Hisarlk'n Homeros'un Troyas olduunu gsteren baka iaretlerin olmay hala yeterli aklama bekliyordu. Schliemann, destanlarn yazdklarna bakarak, bekledii geni caddeler ya da kuleler ve giri kaplar deil, tarih ncesine ait kk bir yerleimin kalntlarn bulmutu. Kazy yeniden balatma niyetindeydi ama hazineyi lkeden kard iin kendisine hala kzgn olan Trkler ona kaz izni vermeyi reddetti. Bylece hareketsiz kalabilecek birisi olmayan Schliemann, Troya Sava arayn baka yerde srdrmeye karar verdi. Eer Priamos'un krallna ulaamazsa, bunun yerine Agamemnon'unkine ulama niyetindeydi. Burada da, klasik yazarlar ipular veriyor ve Yunanistan'n Argolic Yarmadas'ndaki Korent'in gneyinde yer alan Miken'e iaret ediyorlard. Miken'in eski Yunan krallarnn gmld yer olduu dncesi ok eskilere uzanyordu ve Hisarlk'n aksine Miken ortalkta grlebilen, etkileyici harabeleriyle vnyordu. Schliemann'n aklna, hi kimsenin daha nce aratrmad Miken surlarnn dn kazmak gibi parlak bir fikir gelmiti. Sonular Hisarlk'takinden ok daha gsteriliydi. Hepsi altnla kapl, yanlarnda iki ocuk da olan on dokuz erkek ve kadn mezarnn kalntlarn bulmutu. Mezarlarda altn ve gm ili tun kl ve hanerler, altn ve gm kap ve kutular ve yzlerce ssl altn para bulunmutu. Erkeklerin yzleri, olaanst iilie sahip, portre olduklar sanlan altn masklarla rtlyd. Her zamanki gibi, olaylar dramatize etme yeteneiyle Schliemann, Agamemnon'un yzn grm olduunu ilan etti. Schliemann, Homeros'un gerek insanlar ve gerek savalar anlatm olduuna artk daha ok inanyordu. Bununla birlikte Miken'deki muhteem mezarln Hisarlk'taki kk kasabay iyice arka plana itmi olmasnn yol at eliki Schliemann'
28

rahatsz etti. En sonunda, 1890'da, Trkler Schliemann'a Hisarlk kazlarna devam etme iznini ancak yksek miktarda nakit para karlnda verdi. Bu kez Schliemann, Priamos hazinesini bulduu ehrin yirmi be metre dnda, tepenin bat snr yaknlarn kazd. Orada byk bir binann kalntlarn buldu. Nihayet bu, Homeros kahramanlarna layk bir yapyd; Schliemann burasnn Priamos'un saray olabileceini dnd. stelik iiler binann duvarlarnn iinde tartmasz Miken tarz ve sslemeleriyle bir mlek kalnts bulmutu. Bylece Schliemann arad Miken ve Troya ilikisini bulmutu! Eer birbirleriyle savamadysalar, en azndan ticaret yapm olmalydlar. Ne gariptir ki, 1890 ayn zamanda, Schliemann'n korkulu ryasnn gerekletii yld; nk yeni bulgular Schliemann'n 1870'de kazd kasabaya gre, yzeye ok daha yakn katmanlarda bulunmutu. Bu, Homeros'un Troyas'nn Schliemann'n hazineyi bulmu olduu kk yerleimden yzyllar sonra yapldn gsteriyordu. Dolaysyla, hazine ne Priamos'a ne de herhangi bir lyada kahramanna ait olabilirdi. Daha kts, bu bir an nce tepenin dibine varmak iin sabrszlanan Schliemann'n, Homeros'un Troyas'nn kalntlarn kazp gemi olduu anlamna da geliyordu. Bylece umutsuzca peinden kotuu ehrin baz kalntlarn neredeyse kesin olarak ortadan kaldrmt. Schliemann'n 1890'da lmesi zerine kazlar srdrmek eski yardmcs Wilhelm Dorpfeld'e dt. Dorpfeld yln balarnda ortaya karlan byk evin, Schliemann'n arad Tun Devri ehrine ait olduunu ne srd ve kazya ilk kasabann bats ve gneyi ynnde devam etti. 1893 ve 1894 yllarnda, daha ok sayda byk ev, bir gzetleme kulesi ve yz metrelik ehir surunu ortaya kard. Ayrca ok sayda Miken mlei de buldu. Dorpfeld, burasnn Homeros'un Troya's olduu sonucuna vard. Gerekten de, Schliemann'n bulduu binalar gz nne
29

alnrsa, kule, byk evler ve geni caddeler ozann anlattklarna daha uygun dyordu. Dorpfeld'in Hisarlk katmanlarn analizi, onu Schliemann'n kk yerleiminin Hisarlk'taki ikinci yerleim olduu ve yaklak 2500 ylna tarihlendirilebilecei sonucuna gtrd. Dorpfeld'in Troya's, ayn alanda in: edilen altnc ehirdi ve 1500 ile 1000 yllar arasnda kurulmutu. Kesin olmasa da, Dorpfeld'in bulduklarn Troya Sava'nn geleneksel tarihine yaklak 1200 iyice yaklatran tarihleme, Homeros'un Troya'sn bulmu olduu inancn pekitirdi. Dorpfeld'in grleri yaklak krk yl, Cari Blegen'in liderliinde bir Amerikan ekibinin Hisarlk'a ulat ana kadar geerliliini srdrd. Blegen'in 1932 ve 1938 yllar arasndaki kazlar, Dorpfeld'in hipotezinde baz ciddi sorunlara iaret etti. Blegen, altnc Troya'nn yok oluunun bir Yunan istilasna balanamayaca sonucuna ulamt. Surun bir parasnda temel deiiklie uramken, dier paralar tamamen yklm grnyordu. Blegen, bu tip bir hasarn tanrsal zelliklere sahip bile olsa insan rn olamayacana inanyordu. Dolaysyla bu hasar ancak bir depremin yaratabileceini dnd. Blegen'a gre, Homeros'un Troya's Hisarlk'taki bir sonraki yedinci yerleimdi. Troyallar, depremden sonra ehri tamamen farkl biimde yeniden ina etmiti. Altnc Troya'nn byk evleri imdi kk odalara blnm ve geni caddelerin kenarna, ilerinde her biri tabana saplanan byk malzeme mlekleri bulunan minik evler ina edilmiti. Blegen, btn bunlara bakarak, bu yerleimin kuatma altnda bir ehir olabilecei izlenimi edinmiti. Yunanllar Troya surlarnn dnda bulunduundan kullanlabilen her yere gmenler ve eyalar doldurulmutu. Blegen, yedinci ehrin altncdan ksa sre sonra dt sonucuna ulat; dolaysyla kalntlar Troya Sava iin verilen geleneksel tarihlemeye hala uygundu. nce Schliemann, sonra Dorpfeld, sonra da Blegen; bu arkeolog da Homeros'un Troya'snn Hisarlk'ta geri farkl
30

katmanlarda bulunduuna inanyordu. Onlardan sonra gelen bilimciler ve arkeologlarn almalar n de cesaretlenebilirdi. En umut verici kantlardan biri, 1200'den sonra yaylan Hitit uygarlnn kalntlarndan geldi. 1970'ler ve 1980'lerde, bilimciler orada bulunan kil tabletleri zdler. Bunlarn bir ksmnda Hititlerin ilikide olduu yabanc kral ve diplomatlarn adlar bulunuyordu. Baz bilimciler, bu adlarn arasnda Priamos ve Paris'in Hitite'ye evrilmi adlarna rastladklarn ne srdler. Tekrar Hisarlk'ta, 1990'larn ortasnda, Alman arkeolog Manfred Korfmann, DorpfeldBlegen'in ortaya kard ehir surlarnn bilinen snrlarnn dnda nerelere uzandn saptamak amacyla, yeni uzaktan belirleme teknolojisini kulland. Korfmann'n Troya's, Homeros kahramanlarna nceki meslektalarnnkinden daha ok yakan bir kaleydi. Korfmann'n analizleri, Troya surlarnn 8. yzylda, Homeros'un blgeye yapt olas ziyareti srasnda hala grlebildiini de gstermiti. Bununla birlikte, bilimcilerin ounluu bugn herhangi bir sonuca ya da en azndan Schliemann, Dorpfeld ya da Blegen'inki kadar dramatik sonulara balklama atlamayacak kadar temkinli. Onlar Hitit tabletlerinin ok fazla yoruma ak olduunu ve brakn bir Hector ya da bir Helena'y ya da bir Achilleus ya da Agamemnon'u, Paris ya da Priamos'un yaad konusunda kesin bir kant oluturmadn vurguluyorlar. Bilimcilerin ounluu Troya Sava'nn gerekliinin kesin olarak sylenemeyeceim itiraf ediyor. lyada ve Odysseia, hem ozann canl hayal gcnn hem de uzun sren bir altn aa duyulan zlemin rn olduundan, bu zellikleriyle destanlar kesinlikle gvenilir bir tarihsel anlat olamazlar. Ama Hisarlk tepesinde, bir zamanlar Miken kalesi kadar byk bir ehrin bulunmu olduu konusunda hibir kukunun kalmam olmas, Schliemann' hakl karmtr. Tarihiler her iki ehirde de yaam olan insanlarn adlar ve yaptklar konusunda kesin bir
31

ey syleyememekle birlikte, bu iki halkn byk olaslkla birbiri hakknda epey bilgi sahibi olduunu dnyorlar. Troyn halk ve Miken halk birbiriyle konumu, ticaret yapm ve ok akla uygun olarak, savamt. Schliemann ve Homeros en azndan bu kadaryla hakl kmlard.

32

5. Blm sa armhta M ld?

Bu, klasik bir "kilitli kap" srrdr. Bir adam lme mahkum edilmitir: armha gerilmi, sonra kesinlikle lmesi iin gsne bir mzrak saplanmtr. Baz anlatlanlara baklrsa, deneyimli lejyon kolcularnn gzetiminde, cesedi bir mezara gmlmtr. Ama iki gn sonra mezar botu. Durumu iyice gizemli klan, adam iyi tanyan insanlarn, onu grdklerini ve onunla konutuklarn sylemeleriydi. Balangta, bunun bir tr d ya da sanr olduundan kukulanmlarsa da, sonra ona dokunup birlikte yemek yemiler ve en sonunda, adamn dirildiine karar vermilerdi. Kukusuz, bu adam Nasral sa'dan bakas deildi. Dirilii de sadece Hristiyanln temeli olmakla kalmam, ayn zamanda yaklak iki bin yldr tarihileri uratran bir gizem olarak kalmt. Dneminde yaayan ou insana kyasla, sa'nn olduka iyi belgelenen bir yaam vard. kinci yzyln balarnda yazm olan Romal tarihi Tacitus, "Hristos"un Romal vali Pontius Pilatus tarafndan lme mahkum edildiini belirtmiti. Tacitus onun lmnn ona inananlarn "lmcl batl inanlan"n engellemediini de eklemiti. Yahudi kaynaklan, birinci yzyl tarihisi Josefus [2500 Yllk Sava Tarihi, J. Keegan, Aykr Yaynlar, s. 50'de Romallarn Kuds Kuatmas'n anlatan yazar] dnda, ayn derecede eksiktir. Josefus, Pilatus tarafndan armha gerilerek idama mahkum edildikten sonra, sa'nn nasl "dirilmi olarak ortaya kt"m aktarr. "nk Tanrnn peygamberleri, bunlar ve
33

onunla ilgili dier mucizeler konusunda kehanette bulunmulard." Bu anlatm tarz apak inanlara zg olduundan, ou tarihi sonradan baz Hristiyan kopyaclarn bunu eklemi olmalar gerektii sonucuna varmlard. Yine de, ou Josefus'un ilk metninin sa'nn lmyle ilgili ifadeler ierdiini ne srmlerdi. Roma ve Yahudi kaynaklarnda tek bulabildiimiz baz anlatmlardr. Tarihiler, sa'nn "ile ekmesi" ya da ac ekmesi hakknda daha ok ey renmek iin, gzlerini Yeni Ahit'e, zellikle de Matta, Markos, Luka ve Yuhanna'nn drt sevindirici haberine evirmilerdi. Sevindirici haberlerin en eski versiyonlar drdnc yzyldan kalmtr ama ou tarihi orijinallerinin 70 ve 110 yllar ya da diriliten sonra 40 ve 80 yllar arasnda yazlm olduklarna inanyor. Bu versiyonlar, sa'nn havarileriyle son yemei dahil, hep ayn temel yky anlatyor: lerinden birinin, Yahuda kariyot'un ihaneti, tutuklanma, yar-glama, armha gerilme ve dirili! Bunun dnda, aklnza gelen her trl tutarszlk bulunur. Tarihilerin ounun yazlarn en eskisi olarak grd Markos'da. kadn mezarda beyaz giysili gen bir adam grr; adam onlara sa'nn dirildiini sylemek iin gnderilen bir haberci kar. On yl ya da daha uzun bir zaman sonra, Matta bir deprem, gz kamatrc bir k ve sa'nn kadnlara gerekten grnmesini ekler; sonra sa, Gelile danda on bir havarisine grnr. (On ikincisi, Yahuda kendisini asmtr.) Matta ile ayn zamanda yazlan Luka'da mezardaki kadnlarn says belirtilmez; mezarda iki melek belirir ve dirilen sa ilk nce kadnlara deil, Emmaus yolunda iki kiiye grnr. Yuhanna'da ise, bir kadn mezara gider ve sa defalarca grnr. Bu yazlarn yazarlar neden yklerini dosdoru anlatmazlar? Baka ayrntlar gibi, dirilen sa'nn ka kez grnd, kimlere grnd, grnme zaman ve yerleri konusunda da farkl eyler anlatrlar. Birok kiiye gre, bu tutarszlklar yazlarn tarihsel belge
34

niteliini tamamen yitirmeleri iin yeterli bir nedendi. Daha derin dnlrse sa'nn dier mucizeleri gibi dirili yklerinin tm aklc inanca meydan okur. Daha ikinci yzylda, filozof Celsus, diriliin "bu baarszlk karsnda sa'nn ldkten sonra dirildiini sanacak kadar kendilerini ar yas havasna kaptran" havarilerin bir fantezisi olduunu sylemiti. On sekizinci ve on dokuzuncu yzyllarda, aklcln eitim gren Batllarn ounda dinsel inancn yerine geiiyle birlikte, zellikle Alman niversitelerinin nde gelen ilahiyat blmlerini dolduran liberaller arasnda, Celsus'un grleri deiik ekillerde egemendi. rnein, 1782'de Kari Friedrich Bahrdt armha gerilme iin "iki ivi teorisi"ni ortaya att: sa armha gerilirken, ayaklarndan deil, ellerinden ivilendii iin, armhtan indirildiinde yryebildii sonucuna varmt. Bahrdt, sa'nn inananlarnn ona ar kesici ilalar verdiklerini, lm gibi grnmesinin de baylmasna bal olduunu, sonra sa'y sakladklarn ve salna yeniden kavuturduklarn varsaymt. 1835'de David Friedrich Strauss sadece efsane olduklar gerekesiyle, btn yazlardaki anlatlanlar gz ard etmiti. Strauss dirili yksn kitlesel histeri olarak aklamt. Amerika'da da aklclk egemen olmutu. 1804'de, Thomas Jefferson yazlardan gerek sanlan ok eyi karmaya karar verdi; "Jefferson ncillerF'nde geriye kalanlar, ok sayda zdeyi, kssa ve zgn anlatlarn salt iskeletiydi. Hibir mucize, sa'nn tanrsallna ilikin hibir aklama ve elbette hibir dirili yoktu. Ne de olsa, btn bunlar "Akl a" denilen bir ada akla uygun grnyordu. Artk yirminci yzylda, en dindar Hristiyanlar bile sa'nn yksn aklc tarihilere brakmaktan byk lde honuttu. Ortaya kan bir eit atekes gibiydi: Dindarlar iin Hristos, tarihiler iin sa vard. ki taraf da birbirine pek aldrmyordu.
35

Atekes yirminci yzyln ikinci yarsna kadar srd. Bir dizi etken, tarihsel sa arayn tekrar canlandrd. lahiyatlar ilahiyat faklteleri ve kilise okullarndan, sa'ya yeni bir gzle bakmakta zgr olduklar laik kurumlara getiler. Dier disiplinlerden, zellikle kltrel antropoloji ve sosyal bilimlerden gelen bilimciler, din tarihine ilgi duymaya baladlar. Ama en nemlisi bir dizi eski belgenin ortaya karlmas oldu. Bunlar tarihilerin sa'nn hayatna ve lmne baklarn adamakll deitirdi. Aralk 1945'de, Yukar Msr'da Nag Hammadi adl bir yerde, Muhammet Ali alSamman adl bir Arap kyl fide hazrlamak iin yumuak toprak aryordu. Aya krmz topraktan yaplm bir mlee takld. mlei anca, dalm baz papirs yapraklarla birlikte deriye ciltlenmi on papirs kitap buldu. Bu kuru yapraklardan birkan ate yakmak iin kulland ama en sonunda dierleri Kahire Kpti Mzesi'nin yolunu tuttu. Muhammet Ali alSamman'n bulduu belgeler arasnda, bir tanesinin bal "Thomas'a Gre Sevindirici Haber"di. lk kilise belgeleri Thomas'n sevindirici haberi'nden (ou kez kmsemeyle) sz etmi olsalar da tarihiler bunun tamamen kaybolduunu dnyordu. Oysa Msr lnn kuru havasnda tm ve neredeyse kusursuz bir biimde gn na kmt. Papirs yapraklar radyokarbon yntemi ile 350 ve 400 yllar arasna tarihlendirildi. Buna ramen, Thomas'n neredeyse tamamen sa'nn kendi szlerinden olutuuna dikkat eden baz bilimciler, metnin sa'nn kendisinin yaad yllara yakn bir zamanda, belki daha 50'lerde yazlm olduundan kukulandlar. Bu, Thomas'n Matta, Markos, Luka ve Yuhanna'dan daha eski olmas demekti. Peki ya Thomas dirili konusunda ne sylyordu? Kesinlikle hibir ey. Ne de olsa, bir lnn dirilii yle kolay kolay kmsenebilecek bir yaamyks ayrnts deildir.
36

Thomas'n bunu duymam ya da sz etmeyi unutmu olabilecei dnlemez. Bu nedenle, birok tarihi, diriliin sa ya da havarilerinin deil, sonraki Hristiyanlarn, belki Markos'un uydurmas olduu sonucuna ulatlar. Thomas, modern bilimcileri sa'nn lmnden sonraki iki yzyl boyunca iddetlendii grlen bir tartmaya ekti. Bir tarafta (Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ile birlikte) sa'nn dirildiinde srar eden Ortodoks Hristiyanlar vard. stelik sadece grnmesinden sz edilmiyordu; meru kabul edilen sevindirici haberler, dirilen sa'nn sadece inananlarna grnmekle kalmadn stne basa basa vurguluyorlard. sa onlarla konuuyor; birlikte yemek yiyor; ak ak onlara (Lukka'da) "hayalet olmadn" sylyordu. Bu Ortodoks grn karsnda, Thomas'n sadece farkl bir kesimini temsil ettii "Gnostikler" vard. Onlar da sa'nn kelimenin gerek anlam ile deil yaamaya devam ettiine inanyorlard. Gnostikler iin, sa vecde gelme srasnda, hayallerde ve dlerde grnyordu. Daha ok, bin yldan fazla bir zaman sonra Martin Luther ya da bugnk eitli bamsz kiliseler gibi, Gnostikler sa'nn herhangi bir zamanda herhangi bir bireye grnebileceine inanyorlard. Ortodoks Hristiyanlar neden kelimenin gerek anlamnda bir dirilite srar etmilerdi? Neden Gnostisizmi bir sapknlk olarak iddetle reddetmilerdi? nde gelen Gnostiklerden biri, Elaine Pagels, yantn dinden ok politikayla ilgili olduunu ne srd. Diriliin, dirilen sa'y grm olan rencilerden kilisenin liderliini miras alan insanlarn iktidarn merulatrmaya yaradn sylemiti. Eer bir insan sa ile kendi bana iliki kurabilseydi, bu onlarn iktidarn tamamen ortadan kaldrrd. Dolaysyla, Pagels'e gre, kilise liderleri iin (Luka gibi) dirilen sa'nn yeryznde krk gn kalp, sonra gklere ykselmesi ok nemliydi. Bu krk gnden sonra sa'nn bir daha grnp grnmediine gelince... Bunu sayan m oldu ki?
37

Eskiden egemen olan sa anlaynn yerini 1980'ler ve 1990'larda, yeni ve ok daha liberal bir uzla ald. Diriliin, gsterili da olsa, politik bir kurnazla indirgenmesiyle, ilahiyatlar zgrce sa'nn lmnden ok zdeyileri zerinde younlaabileceklerini hissettiler. "Mesih" imgesinden kurtulan sa eitli klklara brndrld: Kyl, haham, Buda, devrimci, hatta ince espriler yapan bir talkshowcu. Bu tablolar izen birok kii 1985'te "sa Seminer"inde bir araya geldi. Burada katlmclar sadece yazlarn tarihselliini ele alp tartmakla kalmadlar, bunlar oyladlar da! sa'nn szlerini krmz mrekkeple basma geleneini alaya alan akademisyenler, srayla bir sanda boncuklar attlar. Krmz boncuk yaznn zel bir blmnn "zgn" olduu anlamna geliyordu. Pembe "belki" demekti. Siyah "kesinlikle olmad" anlamndayd. Oylama hem olduka glnt hem de akta yaplmas salanmt. Katlanlar cidden ilgiliydiler, birou iin sa'nn tarihsellii akademik bir ilginin tesindeydi. Kurucu Robert Funk, sa Semineri'ni Hristiyan saa dorudan ve bilinli bir meydan okuma, dinsel sylemin kontroln Pat Robertson ve Jery Falweller gibilerinden alma abas olarak gryordu. Gene de Robertson ve Falwell'in tersine, Funk ve izleyicileri ciddi akademisyenlerdi ve bu, onlara entelektel bir problem sunuyordu. Onlara gre, yazlar krsal blgelerde gezinen bir bilgeye, bir tr Yahudi Sokrates'e ait ynla kant ieriyordu. Bununla birlikte, sadece sa'nn zdeyi ve kssalarn aktarp, ardndan kendi lm ve dirilii konusunda sa'nn kendi szleri dahil, yazlardaki her eyi bir yana atamazlard. Bylece ok eitli yollar izlediler. Bazs, California'daki Antik a ve Hristiyanlk Enstits'nden Burton Mack gibi, ilenin daha sonraki Ortodoksluun uydurmasndan baka bir ey olmadn ne srd: Tapnak olay olmamt, son yemek yoktu, hatta belki sa armhta da lmemiti. Chigaco'daki DePaul niversitesi'nde profesr olan eski bir papaz, John
38

Dominic Crossan, son yemek olduu sonucuna vard ama "herkesin bir son yemei vardr, marifet, onu nceden bilmektir" diye espri yapmaktan da geri durmad. Crossan, armha gerilen sa'nn cesedinin dier armha gerilenlerin yazgsndan kurtulmasnn olanaksz olduu yani, vahi kpekler tarafndan yendii sonu-cuna vard. Muhafazakar akademisyenler, yazlarn ya da tarihsel zmlemelerin gerek sa'y aa karabilecei konusunda yanl ynlendirmekle semineri sulaynca, sa Semineri'nin bir kar tepki yaratmas artc deildi. Birok muhafazakar akademisyen, yazlarn armha gerilme ve dirili kehanetleriyle ne lde dolu olduunu vurgularken, liberaller iin bunlar sadece "Sevindirici Haber" yazarlarnn uydurmalarna yeni rneklerdi. Genelde, feminist hatta gay bir sa'nn bile dnld akademik evrelerde, liberal uzlanm farkl trleri geerliliini koruyordu. Martin Luther gibi, sa Semineri'nden Robert Funk da tezlerini kilisenin kapsna ivilemi ya da belki effaf bantla yaptrmt. Bunlarn kilise kapsnda kalp kalmayacaklarn ise zaman gsterecek...

39

6. Blm Nazca izgileri Neydi?

1926 Eyllnde, iki arkeolog Peru'nun gneybatsnda, Nazca kasabas yaknlarndaki kayalk yamalara trmand. Perulu Toribio Mejia ve Amerikal Alfred Kroeber'in amac yaknlardaki bir mezarl grmekti. Sonra, bir an iin durup, aadaki dz, talk le baktklarnda, gzlerine ufka doru uzanan ok sayda uzun, doru izgiler arpt. ki bilim insan da o an iin bu izgilerin bir tr sulama sistemi olabileceinden baka bir ey dnememiti. Ancak baz hava yollarnn ln zerinden umaya balad 1930'lu yllarda, pilot ve yolcular bu izgilerden daha ok olduunu ve baka yerlerde de ynla benzer izgi bulunduunu grdler. Kubak, birou dtan merkezlere doru uzanan, bazlar kilometrelerce uzunlukta kusursuz dorular oluturan yzlerce izgi grlebiliyordu. genler, dikdrtgenler, yamuklar, sarmallar ve baz hayvan ekilleri dahil, baka ekiller de vard. Antropolog Anthony Aveni'nin yazd gibi, kubak manzara youn geen bir geometri dersinden sonra silinmemi bir karatahtay andryordu. Toprakta ise arkeologlar izgi ve ekilleri incelemi ve bunlarn basite l yzeyini kaplayan akl talarnn bir kenara itilerek yapldm anlamlard. Altta aka gze arpan ak renk kumlar vard, nk koyu akl talar artk izgiler ve ekillerin etrafnda bir snr oluturmaktayd. Arkeologlar, bu izimlerin bir kez yapldktan sonra ilk durumlarn sonsuza kadar koruyabileceini de anlamlard. Nazca evresinde l o kadar kuru (ylda yaklak yirmi dakika yamur alyordu) ve rzgarszd ki, izgiler pekala yzlerce ya da hatta binlerce yl eski olabilirdi. Gerekten de, bu izgilerden bazlarnn yannda bulunan mlek kalntlar, bazlarnn iki bin yldan eski
40

olduunu gsteriyor gibiydi. Bilimciler, bu kadar zor bir tuval semeleri iin dnemin sanatlarna neyin esin kayna olabileceini merak ediyorlard. Ayrca, neden zeminde farkna bile varlamayacak kadar byk modeller izmilerdi? Bazlar, belki de antik Nazcalarn bir tr ilkel planrler ya da scak hava balonlar kullanarak uabildiklerini varsayyordu. Ya da belki, izgi ve ekillerin en sansasyonel aklamasna gre, bunlar Nazcallar tarafndan deil, uzaydan gelen ziyaretiler tarafndan izilmiti. Bu teoriye baklrsa, izgiler ini iaretleri, ekiller ise yabanc uzay gemileri iin ini pistleriydi. Erich von Daniken'in tm dnyada ok satan "Tanrlarn Arabalar" adl kitabnn ne kavuturduu bu uzayllar teorisi tam bir fanteziydi. Sadece ldeki ekillerin kk bir ksm ile modern bir havaliman arasnda ok yzeysel bir benzerlik kurulmasna dayanyordu. Ama antik Nazcalarn umay bildii teorisi gibi, von Daniken'in kitab da en azndan dev ve gizemli resimlere bir eit aklama neriyordu. Kuma izilen ve sadece kubak grlebilen bu ekillere bilimciler baka ne tr aklama getirebilirdi ki? Nazca izgileriyle ilgili ilk ciddi aratrma, bir Amerikal tarihi, Paul Kosok'un l ziyaret ettii 1941'de yapld. Kosok da gizemin zmn gkyznden bakarak arayanlardand. Gnein batn seyrederken esin perisi geldi. Anszn gnein uzun dorulardan birinin neredeyse tam bitiminde batmakta olduuna dikkat etti. Hemen o gnn yln en ksa gn ve gnein tam batnn en kuzey noktasnda batt 22 Haziran olduu aklna geldi. Kosok daha sonra anlarn anlatrken, "Byk bir heyecanla, bir anda bilmecenin zm anahtarn bulduumuzu dnmtk!" demiti. "Aslna baklrsa, antik Nazcallar bu izgileri k gndnmn iaretlemek iin izmilerdi. Eer bu doruysa, o zaman dier iaretler de pekala ayn ekilde
41

astronomik ya da ilikili etkinliklere balanabilirdi." Kosok daha kapsaml bir inceleme yapmak iin lden ayrlmak zorundayd. Bu yzden Lima'da matematik retmenlii yapan Alman asll Maria Reiche'nin yardmn istedi. Yl sonuna varmadan, Reiche dier on iki izginin ya k gndnmn ya da yaz gndnmn gsterdiini buldu. Kosok ve Reiche, ln "dnyadaki en byk astronomik kitab" olduu sonucuna ulamt. Ufuktaki en nemli astronomik konular iaret eden bu izgiler, ayn zamanda dev bir takvim grevi de gryordu. Kosok ve Reiche'yi eletirenler, farkl ynlerde ilerleyen ok sayda izginin varl nedeniyle, bir ksmnn gne ile ayn hizada bulunmasnn kolaylkla rastlant ile aklanabileceini ne sryorlard. Daha sistemli bir yaklam gerekliydi. 1968'de, Peru'ya gelen Gerald Hawkins ite byle bir sistemli yaklam amalamt. Hawkins bu iin tam adam gibi grnyordu. Bir kere arkeolog deil, astronomdu ve Stonehenge'in izdmleri hakknda yapt bilgisayar destekli analizler, onu harabelerin bir zamanlar bir astronomi gzlemevi olduuna inandrmt. Hawkins, ie l zerinde umak iin bir ekiple ibirlii yaparak balad ve izgilerin tam bir krokisini izerken kullanabilecei bir dizi fotoraf ekti. Daha sonra, gne, ay ve ufuk izgisindeki eitli yldzlarn konumlarn, son iki bin yldr yava yava meydana gelen deiiklikleri de kaydettii bilgi sayar programn kullanarak, bunlar karlatrd. Sonuta, ln belli bir kesiminden 186 izgiyi numune olarak seti. Hawkins 186 izgiden 39'unun astronomik konuma uyduunu buldu. Bu etkileyici grnebilirdi ama setii ok sayda astronomik konum onu byk bir d krklna uratmt. 19 izgi salt rastlant sonucu izdme yle byle uydurulabiliyordu. Uygun den dier izgilerin ou gerekte tek bir izginin bir ynde k gndnmn, dier ynde yaz gndnmn gsterdii "tekrarlar"d. Ayrca, seilen izgilerin
42

yzde 80'inden ou tamamen geliigzel ynlerde ilerliyordu. Dolaysyla, Stonehenge konusunda astronomik aklamann bir numaral savunucusu Hawkins, Nazca'da "yldzgneay takvimi teorisinin bilgisayar tarafndan ortadan kaldrld" sonucuna ulat. 1980'lerin balarnda, Kanadal arkeolog Parsis Clarkson izgilerin etrafnda bulunan mlek paralarn toplayp, Peru'nun farkl tarih ncesi dnemlerinden geldii bilinen mleklerle karlatrd. Vard arpc sonuca gre, baz paralar, zellikle hayvan ekillerinin yannda bulunanlar, iyice eski bir tarihe, 200 ve S 200 arasndaki bir dneme tarihlendirilirken, bazlar yaklak bin yl sonrasnda hakim olan sluba uyuyordu. izgilere bir aklama arayanlarn abalar etkileyici bir sonuca ulamt. Eer ekil ve izgiler bu kadar uzun bir dnemde yaplm ve ok farkl dnemlerde yaayan insanlarn ortak eserini temsil ediyorsa, o zaman farkl amalara da hizmet etmeliydiler. Baka bir deyile, izgiler iin birden fazla aklama geerli olabilirdi. Ya da Avani'nin benzetmesine dnecek olursak, karatahta bir deil, birok deiik geometri dersinin silinmemi problemleri ile kapl olabilirdi. 1980'lerin sonlarnda bunlar izleyen aklamalar, ounlukla su ile ilgiliydi. Suyun lde ne kadar kt bulunduu dnlrse, bu artc saylmaz. Antropolog Johan Reinhard, baz izgilerin, belki de hasat treninin paras olarak sulama sistemlerinin baz blmlerini tapnaklara baladn ne srd. zellikle, modern Nazca iftileri balkl, pelikan ya da tepeli akbabann grlmesini, yamur alameti olarak yorumladklarndan, birok ku izimi yeni bir anlam kazanmt. Belki ku ve dier hayvan izimleri yamur duas niyetiyle izilmilerdi. Dier iki antropolog, Aveni ve Helaine Silvermann, izgilerin eitli corafi lm iaretleriyle ilikili olduu kansndaydlar.
43

izgilerin ou ender grlen l yamur frtnasnn ardndan sularn ak ynnde uzanyor ve birou sularn bir zamanlar akt yaknlardaki oluklarla ayn dorultuda ilerliyordu. Aveni ve Silverman, bu izgilerin sulama kanallar olduunu dnmedi, izgiler bu ama iin ok sd. Ama izgiler ve su arasnda bir eit trensel ba olduu konusunda Reinhard ile ayn fikirdeydiler. Aveni, spanyollar gelinceye kadar Peu'nn byk blmnde hkm sren nkalar konusunda uzman olan bir dier antropolog, Tom Zuidema ile de birlikte alt. Zuidema, nka bakenti Cuzco'nun, ehir merkezindeki Gne Tapna'ndan kan bir dorular a olarak tasarlandn biliyordu. lk spanyol kronikilerine gre, nsal dzenin nkalar iin dinsel ve toplumsal bir nemi vard. Zuidema ve Aveni, ldeki birok izginin nsal dzeninin, Nazcalarn da benzer inanlara sahip olduunu gsterdii sonucuna ulat. Bir baka antropolog, Gary Urton, Cuzco yaknlarndaki da kylerinde yaayan modern halkn geleneklerindeki paralellikleri aratrd. Urton, Pacariqtambo kyllerinin nasl baz festivallerde meydann uzun, ince eritlerini sprme trenine katldklarn anlatyordu. Urton'a gre, eski Nazcallarn da l izgilerinde benzer bir tren gerekletirdiini dnmek hayal gcn an zorlamak olarak grnmyordu. Bu srada Marie Reiche, Nazca'da yaamay srdryor, izgilerin sadece uzman deil, bir koruyucusuymu gibi davranyordu. Erich von Daniken'in eserleri, Nazca'y turistik bir yere dntrdkten sonra, Reiche kendi snrl mali kaynaklaryla zel korumalar tutmutu. Hatta iyice yal olmasna ramen, tekerlekli sandalyesiyle lde devriyeye kyor, izgileri tahrip edecekler diye turistleri blgeden uzaklatryordu. Nazca'da bir halk kahraman olmutu. 1990'larn balarnda, Reiche ve kz kardei Renate Reiche, en azndan baz aratrmaclarn gznde biraz fazla titiz
44

davranmaya balamt. Maria Reiche'nin korumalar, anak mlek paralan almakla suladklar Clarkson'un ve ovaya bilerek zarar vermekle suladklar Urton'un lde almasn geici olarak engellemilerdi. Belki de, Marie Reiche'yi eletirenler, yal kadnn izgiler kadar kendi astronomi teorisini de korumaya altn dnmlerdi. Eer byleyse, 1998'de 95 yanda len Marie Reiche, Aveni ve bir ngiliz astronom, Clive Ruggles'in gerekletirdii en son astronomik analizlerle biraz olsun teselli bulabilirdi. Hawkins gibi, Aveni ve Ruggles da gksel izdmlerin birok Nazca izgisini aklayamadn grmt. Ama yine de, Hawkins'in tersine, hepsi rastlant olarak aklanamayacak sayda izdm olduu sonucuna da vardlar. Aveni, Cuzco'daki nsal izgilerin bazlarnn gne, ay ve yldzlarn konumlarn gsterdiini kaydetti. Bu durum, onu astronominin Nazca'da bir rol oynam olabileceini, ama bu roln hi de Kosok ya da Reiche'in dnd kadar byk olmad sonucuna ulatrmt. Von Daniken'in okurlar da izgilerle ilgili en son grten kukusuz d krkl yaam olmal! rten teorilerin astronomik, tarmsal, dinsel boyutlar, tek bir aklamann verebilecei trden bir doyum salamyor. Ne yazk ki, tek bir aklamann btn bu izgi ve ekilleri aydnlatmas, neredeyse tamamen olanaksz. Bununla birlikte, Aveni, Silverman, Urton, Zudiema ve bakalarnn son bulular, balangta grlebildiinden ok daha fazla ortak yan ieriyor. Bu bilimcilerin her biri Nazcallar ile eski ya da yeni Peru kltrleri arasnda iliki arayyla ie balamt. Bulduklar her iliki Nazca izgilerinin anlam kazanmasna yardmc olmutu. izgilerin "antik dnyann harikalar" olarak adlandrlm olmalar, bunlarn Gney Amerika antik a hakknda bilinenlerin hibiri balamnda anlalamayacak kadar arpc olduklar anlamna geliyordu. Oysa Nazca zerinde alan yeni
45

arkeolog, antropolog ve tarihilerin ouna gre, bunun tersi doru: Eer izgilere bir aklama getirilecekse, bu sadece onlarn dnyas balamnda olabilir.

46

7. Blm Maya Uygarl Neden kt?

"Her ey gizem, karanlk, kaln bir sis perdesi ardndaki gizemdi." ok satan bir gezi kitab yazar, John Lloyd Stephens 1840'da, Copan'da harabelerle karlatktan sonra bu satrlar kaleme almt. Stephens, katr ve kanoyla yolculuk yapm, sonra eski Mayalarn kayp ehirlerini bulma umuduyla, Honduras yamur ormanlarnda kendine yol aarak g bela ilerlemiti. Gney Meksika ve Orta Amerika'da geirdii sonraki yl boyunca, krktan fazla farkl harabe kefetmiti. Buralarda, ormanda zerlerine hiyeroglif benzeri yazlar oyulmu antsal ta heykellerin yannda, etrafa salan saray ve piramit kompleksleri gizliydi. Stephens bunlarn byk bir uygarln izleri olduunu aka grmt. Stephens'i izleyen arkeologlar, zellikle antlardaki baz iaretleri zmeyi baardktan sonra, onunla ayn fikri paylatlar. aretlerin saylar olduu ortaya kmt, anlalan Mayalar usta matematikilerdi. Milyonlarca yl geriye uzanan takvimler yapm ve karmak astronomik hareketleri inceden inceye hesaplamlard. nde gelen arkeologlar, btn bunlara bakarak, Mayalarn ya da en azndan yneticilerinin akll insanlar olduu sonucuna ulamlard. 1946'da yazan Sylanus Morley'e ve 1954'de yazan J. Eric Thompson'a gre. Mayalar ayn zamanda ei benzeri bulunmayan bar bir halkt. Bu iki nde gelen arkeolog, Maya harabeleri evresinde grnrde hibir tahkimat olmadn belirtmilerdi. Morley ve Thompson, buralarn rahipkrallarn evrenin matematii zerine, sadece kendilerine yiyecek getiren ve akl danan kyllerin arada srada yapt ziyaretlerle kesintiye urayan dncelere daldklar kutsal yerler olduu
47

sonucuna ulamlard. Antlara oyulan rakamlar, Maya uygarlnn ne zaman sona erdiini de gsteriyordu. Copan'da kaydedilen en son tarih (Maya takviminden evrilirse) S 820'ydi ve dier Maya ehirleri domino talar gibi yklmt: Naranjo 849'da, Caracol 859'da, Tikal 879'da. Ama u soru yantsz kalyordu: Maya uygarl neden son buldu? spanyol fatihler tarafndan ortadan kaldrlan Meksika'daki Aztekler ve Peru'daki nkalarn tersine, Mayalar ehirlerini 900'e varmadan Kolomb'un Amerika'ya yelken amasndan neredeyse 600 yl nce terk etmilerdi. Azteklerin sava atalar gibi bir baka Yerli Amerikan uygarlnn Maya ehirlerini ortadan kaldrd konusunda hibir iz yoktu. Ayrca ehirler aras savalar, en azndan, arkeolojik dnce tarzlarn Mayalarn barl zerine oturtan Morley ve Thompson'a olanaksz grnmekteydi. Dolaysyla, Maya uygarlnn yok oluu, en azndan son yirmi otuz yl ncesine kadar, her ynyle onu kuatan orman kadar gizemli grnyordu. Birok bilimci bir evre sorunu yaandn ne srd. rnein Morley, Mayalarn sonuta topraksz kalncaya kadar iftilik amacyla orman atklarn varsaymt. Dierleri Mayal iftilerin toprakszlktan tkenip gittiklerini dnd. Gene dierleri doal bir felaket, belki bir deprem, bir hortum veya uzun sreli bir kuraklk olduunu ne srdler. Ayrca stma ve sarhumma da sulular arasnda sayld, nk zellikle bu salgn hastalklar spanyol fetihlerinden sonra ykc bir rol oynamt. Btn bu teorilerin sorunu, herhangi birini destekleyecek gerek kantlar bulunmaynda yatyor. Belki, bunlarn tersi de kantlanamaz ama Mayalarnki gibi bir uygarl ortadan kaldrabilecek boyutlardaki bir evre felaketinin, arkeolojik kaytlarda bir para iz brakm olmas gerekir oysa bu rnekte byle bir ize rastlanm deil.
48

Thompson'n teorisi, orta Meksika ya da Meksika Krfezi kylarndan gelen daha geri bir halkn, Yucatan Yarmadas'nn en kuzeyindeki Maya ehirlerine saldrp buralardaki yneticileri devirmi olabileceini varsayyordu. Bunun askeri deil, daha ok kltrel bir istila olmakla birlikte, hem buralardaki hem de gneydeki yerleik Maya politik ve dinsel dzenini bozduunu dnyordu. Bu durum, kendi rahip sekinlerine itirazsz boyun een, ancak barbar yabanclara hara demeye direnen Mayal kyllerin ayaklanmasna yol am olabilirdi. Thompson, teorisine en azndan baz kantlar gstermiti. Onuncu yzyla tarihlenen Orta Meksika slubu portakal renkli mlekler, Yucatan Yarmadas'ndaki baz Maya ehirlerinde bulundu. Meksika Krfezi sahili mimari slubu orada ksa sre sonra kendini gstermeye balad. Burada sorun, gneydeki Maya anakarasnn hibir yabanc etki izi tamamasyd. mlekilik ve mimari adan, bu durum pekala tam bir barl ticaret sonucu da ortaya km olabilirdi. Yabanclar kuzeyi zorlamlarsa bile, anak mlek ve mimari kalntlarn tarihlemesi, onlarn Mayalarn knden nce mi, sonra m gelmi olduklarn syleyecek kadar kesin deildi. Yabanclar pekala Maya yneticileri tarafndan oktan terkedilmi olan bir boluu doldurmaktan baka bir ey yapmam da olabilirdi. Bununla birlikte, daha uygun seeneklerin olmad bir ortamda, Thompson ve Morley'in fikirleri Maya aratrmalarna egemen olmaya devam etmiti. Bu durum, sonuta dilbilimcilerin eski Maya yazsndaki rakamlarn yan sra szckleri de okumay baard 1960'lar ve 1970'lere kadar srd. evrilen metinler, sadece Thompson ve Morley'in k ile ilgili fikirlerini sorgulamann tesine geti. Aslnda, bu eviriler Maya uygarl ile ilgili akademik gr tamamen deitirdi. Thompson olmasayd, yaztlar belki de yllar, hatta on yllar ncesinden zlrd. Thompson, eskiden evrilenler gibi, bunlarn da sadece esrarengiz matematiksel kavramlar ve
49

takvimler ierdiinden emindi. Maya antlarna rakamlar ya da resimler gibi szcklerin ya da harflerin oyulmu olabileceini ne sren herkes, yle byk bir kmseme ile karlard ki, yaztlar okuma giriiminden hemen vazgeerdi. Thompson o kadar byk bir etkiye sahipti ki, akademisyenler Diego de Landa'nn almasn byk lde gzden uzak tutmulard. Landa, 1550'lerin ortasndaStephan'n ayn kalntlarn bazlarna ulamasndan yaklak yz yl nce Maya ehirlerinin kalntlarn gezmi olan bir Fransisken misyoneriydi. Landa, Maya sembollerini harflere evirmek iin baz ilkel giriimlerde bulunmutu. Bunlarn doru olmad ortaya kmt ama doru iz zerindeydi. Ne yazk ki, Landa bilim insan deil, inanl bir misyonerdi. Toplam olduu Maya kitaplarnn "hurafeler ve eytann yalanlarf'ndan baka bir ey iermediine karar verdikten sonra, hepsini yakmt. spanyol misyonerleriyle nemli tropikal iklimin ykc etkilerinden sadece drt kitap kurtulabildi. En sonunda, bunlardan biri Berlin Ulusal Ktphanesi'ne ulat. II. Dnya Sava'nn sonunda, ktphane alevler iindeyken, bu kitap da az kalsn kl olacakt. Bereket, Yuri Knosorov adl bir Sovyet askeri kitab kurtarp, yannda lkesine gtrd. Orada, Thompson'n aydn despotizminden uzakta kalan Knosorov kitap zerinde almaya balad. 1952'de, ifreyi zdn ilan etti: Maya yazt ne (Landa'nn sand gibi) srf harflerden ne de (Thompson'n sand gibi) srf rakam ve resimlerden oluuyordu. Dorusu, bunun iaret ve szcklerin bir karm olduuydu. Thompson alk olduumuz slubuyla Knosorov'un almasn alaya ald. Tipik kmseyici edasyla, "Bu, Rusya'da... Parti ile yaplan kesin ibirliinin tam bir rnei olabilir" diye yazd. "zgr dnyann iyilii iin, askeri aratrmay ilgilendirdii kadaryla, Knosorov'un dediklerinin doru olduunu umalm!" Ne var ki, dier akademisyenler yava yava Thompson'
50

sorgulamaya ve Knosorov'un sezgilerini ciddiye almaya baladlar. Thompson 1975'te ldnde, Maya gramerinin ve szdiziminin genel ilkeleri artk anlalmt ve akademisyenler Maya yaptlarn evirmeye balayabilirdi. Gene de nlerinde yaplacak ok i vard, ellerinde bulunan sadece drt kitaba karlk, Maya mlekleri ve bina duvarlar zerindekiler gibi, ta antlara oyulmu ya da boyanm binlerce Maya metni vard. Bu farkl zeminlere yazlan yazlar evrildikten sonra, Morley ve Thompson'n sunduu Maya grnts dald. evirmenler, bir anttan dierine koturup yazlar evirdike, askeri stratejilerin, kanl savalarn, sava esirlerine zalimce davranlarn ayrntl bir biimde anlatldn grdler. Mayalarn bar, aydnrahip yneticileri yerini kana susam sava yneticilere brakmt. Yazlarn ou onlarn askeri za-ferlerini belgeliyordu. Artk Morley ve Thompson'n bak asndan kurtulmu olan arkeologlar, imdi Maya militarizminin dier kantlarn ortaya karmaya balamlard. rnein, Tikal'da hisar hendei ya da istihkam siperi olabilecek uzun, dar ukurlar; Becan'da savunma amacyla yapldklar besbelli olan surlar; Caracol'da binalarda yangn izleri ve bir piramidin tabannda gmlmemi bir ocuk cesedi bulunmutu. Bonampak'da eskiden bir eit treni gsterdii dnlen canl freskler, imdi gerek sava sahneleri olarak grlebilirdi. Yeni, militarist Maya imgesinin yaratlmasyla birlikte, arkeologlar bunu imdi uygarln kne getirdikleri yeni aklamalarla birletirebilirlerdi. Arlen ve Diane Chase, Beliz'de bir alanda silahlar buldu ve Maya ehirleri arasnda kontrol altna alnamayan bir savan buradaki uygarln kne neden olduu sonucuna vardlar. Arthur Demarest, kuzey Guetamala'da bir kaz esnasnda ok miktarda kesik ba buldu ve benzer bir sonuca ulat. 820'de ya da daha sonra, oradaki Maya nfusunun eski miktarnn yzde 5'ine kadar dtn tahmin etti.
51

Demarest, "k Bosna benzeri blgesel bir savaa balyd" dedi. Arkeologlar tam da ehirleraras savalarn etkisi zerinde bir uzlamaya varm grnrken, ke getirilen eski evresel aklamalardan birini canlandran yeni kantlar ortaya kt. 1995'te, orta Yucatan'da Chicancanub Gl'nn tabanndaki tortular zerinde aratrma yapan paleoklimatologlar, 800 ve 1000 yllan arasndaki dnemden kalan tortularn zellikle kalsiyum slfat bakmndan zengin olduunu buldular. Kalsiyum slfat sadece glde ok az su varsa zellikle bir susuzluk srasnda tabana kme eilimindedir. David Hodell ve alma arkadalar, bu susuzluun Maya uygarlnn kne katkda bulunan tahl yetersizliinin, ktlk ve hastalklara neden olacak kadar iddetli olduunu ne srdler. Bu, bilim insanlarn tekrar baladklar yere geri mi getirmiti? Tamamen deil. Bir kere, Hodell susuzluun kn tek nedeni olduunu ne srmemi, buna karlk btn bir evresel ve kltrel krizin tetikleyicisi olduunu sylemiti. Ayn ekilde, kten sava sorumlu tutanlarn birou, kendi tezlerini ok sayda etken arasnda sadece biri olarak saymt. Gerekten de, 1970'lere kadar tartan btn taraflar evresel basklar ve d dmanlarla ya da Maya ehirleri arasnda bir sava dahil ok sayda faktrn karlkl etkisini dikkate alan aklamalara daha da scak bakmaya balamlard. Birok farkl etken Mayalan zayflatm, son bir kriz karsnda tamamen savunmasz yakalanmalanna yol am da olabilirdi. Bu son krizin nitelii ehirden ehre farkllk gstermi de olabilirdi. Yirmi otuz yldr, arkeologlarn gzlerini gneydeki Maya anakarasndan Yucatan Yarmadas'ndaki kuzey ileri karakollara evirdiklerine tank olduk. Muhteem gney ehirleriyle hi karlatrlamasalar da, bu ehirlerin bazlar komularndan
52

yzlerce yl fazla dayanmt; hatta birka spanyol fetihlerine kadar yaamt. Belki bu kuzey ehirlerinden bazlar gneydeki Maya anakarasn vuran o krizden kaan gmenler tarafndan salamlatrlmt. En son gr u: Srekli sava halinde olduklar dnlrse, farkl Maya ehirleri belki de kanlmaz iniklar yaamt. 900'den nce, kuzeydeki ehirlerin ykseliinin yannda, byk gney ehirlerinin k bu kesintisiz srecin u bir rnei de olsa, paras olmu olabilir. Baz arkeologlar, en bata E. Wyllys Andrews, Maya uygarlnn kmediini, sadece kuzeye tandn ne srecek kadar ileri gitmiti. Arkeologlarn ou bu kadar ileri gidemezdi. Bylesine olaanst mimari ve sanatsal baarlardan sonra, gneyde rastladmz trden bir kn Maya tarihinde, belki tm tarihte bir benzeri yoktu. Daha sonra, kuzey ehirlerinin ne klar ne olup bittiini aklamaya yardm edebilir. Ama bu ne kmalarna neyin yol atna ya da Mayalarn bir daha neden hi toparlanamadna elbette kesin bir aklama getiremez. Bu sorular bir gizem olarak kalyorlar. Daha 1840'da Stephens'a grnd kadar karanlk ya da alamaz olmasalar bile, her eye ramen gizemlerini koruyorlar.

53

8. Blm Paskalya Adalarndaki Heykelleri Kim Yapt?

Yeryznde hibir yer, dier yerleim blgelerine Paskalya Adas kadar uzak deildir. Gney Amerika, douda 4300 mil, Tahiti ise batda 2300 mil uzaklktadr. Bununla birlikte, gelimi teknolojiye sahip uygarlklardan grnrde tecrit olmasna ramen, ada halk, her naslsa birou katl bir binadan yksek, insan biiminde yzlerce dev yekpare heykeller yontmutu. Sonra, her naslsa bu moai'yi adann bir ucuna tam, birounu ta platformlarn zerine dikmi ve dev krmz ta bloklar stlerine oturtarak ilerini tamamlamlard. Hollandal kaif Jacob Roggeveen, adalar bulduu 1722 Paskalya Pazar'nda (adann ad buradan tremiti), heykeller hala yerlerinde duruyorlard. Roggeveen yle yazmt: 'lkin bu ta heykeller hepimizi ok artt; nk bu insanlarn... tam dokuz metre yksekliinde ve ayn oranlarda kaln bu heykelleri nasl dikmi olabileceklerini bir trl anlayamadk." Sadece elli iki yl sonra, Kaptan James Cook gney Pasifik'te eskiden beri varolduundan kukulanlan bir ktay ararken Paskalya Adas'na da ksa bir sre uramt. Cook da hayretler iindeydi: "Her trl mekanik gce yabanc olan bu adallarn, nasl byle muazzam yaplar dikebildiini ve daha sonra balar zerine byk silindirik talar yerletirebildiini aklmz almad." Paskalya Adas 'moai'sini kim ve niin ina etti? ou bilim insan, baz Polinezyal gmenlerin batdaki bir adadan, belki Markiz Takmadalar'ndan uzun olsa da olanaksz olmayan bir yolculuktan sonra kyya ulam olabileceklerini dnd. 1940'larn sonunda, Gney Amerika Yerlilerinin
54

Paskalya Adas'na yerletii ve 'moai'yi ina ettii teorisini formle eden Norveli bilim insan Thor Heyerdahl' ciddiye alan sadece birka kiiydi. Heyerdahl, haklln kantlamak amacyla, ilkel bir sal yapp, kendisi Pasifik'i gemeye karar verdi. Heyerdahl, teorisini ilk nce Paskalya Adas halk ile Peru'da yaam olan antik nkalarn efsaneleri arasnda baz benzerlikler yakaladktan sonra oluturmutu. Paskalya Adas halk, kendi soylarnn kurucusu olarak beyaz ba tanr, Tiki'ye taparken, nkalar uzak atalarnn Peru'dan Pasifik'e yaydklar beyaz ba tanr, KonTiki'den sz ediyorlard. Heyerdahl, aday on sekizinci yzylda ziyaret eden ilk Avrupallarn, normalde bronz tenli Polinezyahlardan ayrt edilebilen baz beyaz adallarn gizemli varl karsnda oke olduklarn anmsamt. Tiki ve KonTiki ayn tanr ve Paskalya Adas 'nn beyaz yerlileri de onun torunlar olmalyd. Adayla ilgili dier sylencelerin Heyerdahl'in teorisini glendirdii grlyordu. Adallar kulaklarn delen ve yapay olarak uzayncaya kadar kulak memelerine arrlklar takan "uzunkulakh" bir soydan sz ediyordu. Sylenceye baklrsa, uzun kulakllar aday ksa kulakllar tarafndan rahatsz edilip kovuluncaya kadar ynetmilerdi. 'Moai' neredeyse omuzlarna kadar sarkan uzun kulaklara sahip olduundan, kukusuz Heyerdahl heykellerin uzun kulakllar tarafndan yapldn dnd. Peki bu uzun kulakllar nereden gelmi olabilirlerdi? Adallarn sylenceleri hibir kukuya yer brakmyordu: Arada sadece okyanusun... ve Gney Amerika'nn bulunduu doudan. Eer uzun kulakllar ve Tiki ya da KonTiki Pasifik'i balsa kerestesinden yaplan bir salla atysa, Heyerdahl kendisinin de bunu baarabileceini dnd. Bylece Ekvator ormanlarna kapa att, orada ekibiyle birlikte bulabilecekleri en byk aalar kestiler. Sonra, Yerliusul aalan kabuklarndan ayrdlar ve sradan kenevir
55

halatlaryla dokuz kt birbirine baladlar, hibir biimde ivi ya da metal kullanmadlar. Saln stne ak bir bambu kabin, iki direk ve kare yelken eklediler. Ekip tekneyi suya indirme treninde pruvada bir Hindistan cevizi paralad ve tekneye trenle KonTiki adn verdiler. 1947 Nisannda, Heyerdahl be kiilik mrettebat ve bir papaan ile birlikte, Peru sahilinden yelken at. Heyerdahl'nki Moby Dick ile boy lebilecek bir deniz macerasyd. Ellerinde sadece zpknlar olan mrettebat, saln altna girdiinde ba bir tarafta, kuyruu dier tarafta kalan dev gibi bir kpek balyla boutu. me suyu iki ayda tuzland ama yamurlar su stokunu yeniledi. Kahvalt ou kez palamut ve gece boyunca gverteye den uan balktan oluuyordu. Okyanus akntlar ve alize rzgarlar, sal iyice batya, gerekte Paskalya Adas'nn epey uzana srklemiti. Denizde geen 101 gnden sonra, sal Tahiti'nin dousunda ssz bir Gney Denizi adasnda kazaya uramt. Alt kii de kurtulmu, ancak papaan byk bir dalgaya kaplarak srklenmiti. Heyerdahl bayram ediyordu; KonTiki seferi basit bir salla Pasifik'in alabileceini kantlamt. Ama sadece bir eyin olabilecei, onun olduu anlamna gelmezdi. Heyerdahl'n Gney Amerikallarn Paskalya Adas'na yerletiini kantlamak iin daha fazla eye ihtiyac vard. 1955'te Heyerdahl, bu kez bir balk gemisinden bozma teknesi ve profesyonel bilim adamlarndan oluan yeni mrettebatyla Paskalya Adas'na gitmek iin tekrar yollara dt. Ne gariptir ki, en sonunda Heyerdahl'n teorisini byk lde rten kiiler, onun kanatlan altna ilk giren bilim insanlar ve onlar izleyenlerdi. Bir kere, radyokarbon tarihleme yntemine gre, adaya ilk yerleim S 5. yzylda gereklemi, oysa en eski 'noai' 900 ile 1000 yllar arasnda yaplmt. Heyerdahl'n adallarn atalar olduuna inand Peru ve Bolivya dalarnda yerleik
56

Tiauhuanaco kltr, yaklak S 1000 ylna kadar etkisini Gney Amerika sahillerine yaymamt. Bu Gney Amerikallar nasl olur da henz dalar amadan okyanusu geebilirlerdi? Ayrca, aratrma gezisinde, Paskalya Adas'nda Peru kltrnn en tipik iki rnnn, mlekilik ve tekstilin hibir izine rastlamamt. Tersine, arkeologlar Gney Amerika'ya ok daha yakn Pasifik takmadalar olan Galapogos'ta, en azndan bir ksm aka nkancesi Gney Amerikallar tarafndan yaplanlarla ayn trden ok sayda kap bulmulard. Dier bilimsel alanlardaki aratrmalar Heyerdahl' daha da keye sktrd. Botanstler adann totora kamlarnn Peru'da bulunanlardan farkl olduu sonucuna varmlard. Heyerdahl'n savunduu Gney Amerika balants iin temel ald adadaki tatl patatesler de Polinezya'da bir yerlerden gelmi olabilirdi. Dilbilimsel zmlemeler de batya iaret ediyordu. Adallarn kulland birok szck, Polinezya'daki zde szcklere yakn grnyordu ve uyumazlklar rahatlkla uzun tecrit yllarna balanabilirdi. Adann "Rongorongo" yazt da Perulularnkinden ok, Polinezya yazs ile ortak zelliklere sahipti. skeletlerin incelenmesi de adallarn Gney Amerikallardan ok, Gneydou Asyallarla ortak zellikleri olduunu gsterdi ve ou bilim insan ilk Avrupal ziyaretilerin beyaz tenli insanlara ilikin tanmlamalarnn abartlm olabilecei sonucuna vard. En bata, Paskalya adalaryla ilgili ilk anlatmlarn sadece birka bu beyazlardan sz ediyordu. Bakalarna gelince, rnein, nl kaif Kaptan Cook, "renk, zellikler ve dil bakmndan, daha batda kalan adalarn halkna o kadar benziyorlar ki, onlarn ayn kklere sahip olduundan hi kimse kukulanamaz" diye yazmt. u eski Tiki ve KonTiki masallarna gelince, ou bilim insanna gre bunlar sylencelerden baka bir ey deildi. Paul Bahn'n szleriyle, bu yavan hikayeleri yutmak iin "bycek
57

bir tutam deniz tuzu" gerekirdi. Bahn, Heyerdahl' sylenceleri ayklayarak kulland iin eletirmiti. Ancak byle bir ayklama, dier anlatlanlar rnein, adann ilk kral Hotu Matua'nn, Hiva diye bir adadan geldiini gz ard ederken, teorisini destekleyenlere arlk vermesini salyordu. Hiva, Paskalya Adas'nn iki bin yz mil kuzeybatsnda, Markiz Takmadalar'nda herkesin bildii bir addr. Dramatik KonTiki maceras bile bilimin titiz sorgulamasndan kaamamt. Bazlar nkancesi yerlilerin yelken deil, krek kullandn ve Peru'nun l kylarnda sal ya da kano yapm iin gereken trden hibir hafif kereste bulunamayacan ne srdler. Ayrca KonTiki'nin kydan elli deniz mili akta yedekte ekilmesi, Heyerdahl' Polinezya yaknlarnda bir yere deil, Panama yaknlarnda bir yere srkleyebilecek akntlardan kurtulmak iindi. Heyerdahl'n 19551956 keif seferi ile balayan bilimsel zmlemeler furyas, Paskalya Adas'na ilk yerleenlerin Polinezyallar olduu konusunda gl bir uzlayla sonuland. Gney Amerika Yerlilerinin tersine, nemli bir denizcilik deneyimine sahip olan Polinezyallar, Havai ve Yeni Zelanda gibi adalarda koloniler kurmulard. Baz bilim insanlar, (ili'de bulunan baz Dou Paskalya Adasslubu mzrak balar gibi) Gney Amerika ve Polinezya kltrlerinin i ie getiini gsteren her trl kantn, Yeni Dnya'ya ayak bastktan sonra yurtlarna dnm olabilecek Polinezyal denizcilere balanabileceini iddia edecek kadar ileri gitmilerdi. Bunlar, kaiflerin douya deil, batya yelken atn savunmaya devam eden Heyerdahl' pek ikna edememiti. Tarih yazm dalgasna direnmeyi srdrm, adalar tekrar ziyaret etmi ve ona kulak verenlerin says giderek azalmasna ramen, tezlerini savunmutu. Ne var ki, bu, onun baarlarn kltmez. Paskalya Adas'na ilk bilimsel keif gezisini dzenleyen ve kendisine elik eden bilim insanlarna kendi aratrmalarn nyarglardan uzak bir
58

ekilde srdrmelerini salayan Heyerdahl'd. Ayrca dier aratrmaclar oraya eken ve 'moai' yontucularn aratrmay srdrmelerinin esin kayna Heyerdahl'n nl keif gezileriydi. Paskalya Adas'na ilk nce Polinezyallarn yerletiine ilikin gr zerinde uzlalmas, en azndan dev heykellere ksmi bir aklama getiriyor. Atalara tapnma tm Polinezya'da yaygnd, dolaysyla 'moai' adal kabileler ya da ailelerin llerini yceltmek amacyla diktikleri bir eit ant olabilir. En byk 'moai'nin tepesine yerletirilen krmz ta bloklar, Markiz Takmadalan'nda yas iareti olarak bir l imgesinin zerine ta koyma geleneinden gelmi olabilir. Bununla birlikte, bu 'moai' konusunda Cook'un ksa ziyareti srasnda gzne arpan bir baka gizem var. Birok heykel platformlarndan devrilmiti ve bazlarnn kafalar aka bilinli olarak koparlm durumdayd. 'Moai'leri iin bu kadar olaanst bir aba harcam olan bir halk neden onlar devirmi olabilirdi? Heykellerin sapasalam durduu Roggeveen'in 1772 ylndaki ziyareti ile Cook'un adaya ulat 1784 tarihleri arasnda ne olmutu? Heyerdahl, Avrupallardan nce gelip, ilk Gney Amerikal yerleimcilerle savaa tututuklarn syledii Polinezyal gmenleri suluyordu. Aday yneten uzunkulakllara kar "ksakulakllar"n ayaklanmasn anlatan ada sylencelerine tekrar bavuruyordu. Yeni kurgusuna gre, belki de ksa kulakllar hem uzun kulakllar hem de onlarn heykellerini devirmi ola-bilirlerdi. Geri arkeolojik kantlarn yokluu Heyerdahl'n teorisini bir kez daha keye sktrmt. Paskalya Adas tarihinin bu kesitinde, ya da ayn ekilde dier kesitlerinde, yeni kltrel etkilerin aniden araya girdiine dair hibir mimari ya da el sanatlarna ait bir iz yoktu. Arkeologlarn, Avrupallarn aday kefinden nceki dneme
59

tarihlendirilen ok sayda mzrak ba ve haner bulmu olmalar, birounu savan 'moai'nin ve onlara tapan kltrn devrilmesinde bir rol oynam olabilecei sonucuna varmasna yol at. "Ku adamlar" dneminin kaya sanatnn ortaya k, ayn zamanda atalara tapnmann yerini alm olabilecek yeni bir kltn de gstergesiymi gibi grnyor. ou aratrmac ekolojik bir krizin adallar grlmedik lde azalan kaynaklar iin savamaya ittiine inanyor. Ar nfus ya da ormanlarn yok oluu, en byk 'moai'nin dikildii on altnc yzylda artk ciddi sorunlar haline gelmiti. Baz arkeologlar, umutlan iyice tkenen ada halknn tanrlarn yardmn istemek amacyla, ok sayda heykel dikme yolunu setiini ne srmlerdi. Atalar yardmlarn esirgeyince, adallar onlara inanlarn yitirmi ve fkeyle heykelleri devirmi olmalydlar. Adallarn atalar ya da tanrlar yerine, elbette ksa sre iinde mdahaleye gelenler Avrupallar oldu. On dokuzuncu yzyla kadar, misyonerler ve kle tccarlar Paskalya Adas'nn zgn kltr ve dininden kalan her eyin kkn hemen hemen kazmt. Ayn zamanda, Avrupallar (ve Amerikallar) gecikmeyle de olsa, Paskalya Adas'nn zgn kltrn koruma abalar nedeniyle vgy hak ediyorlar. 1960'larda, ilerinde Heyerdahl'n kesit gezisine katlm olan baz bilim insanlar, birok devrilen 'moai'yi ta platformlarna yeniden yerletirdiler. imdi bu heykeller orada huzur iinde duruyor, adallar (ve bu gnlerde kalabalk turist kafilelerini) gzetliyorlar. Tam karlarnda ise her zamanki gibi Pasifik Okyanusu uzanyor.

60

9. Blm Jeanne D'arc'n 'aret'i Neydi?

Eer on yedi yandaki bir kyl kz, kendisini Fransa tahtna aday olarak ilan etmemi olsayd, yz yl savalar hibir zaman bu kadar uzun sremezdi. 1429'da Jeanne D'arc, gelecein kral VII. Charles ile tantnda, Fransa ve ngiltere arasnda kah balayan kah ara verilen savalar daha doksannc ylmdayd ve sona yaklald grlyordu. ngilizler Agincourt'ta Fransz ordusunu bozguna uratm, sonra Burgundy Dk ile kurduklar ittifak sayesinde Fransa'nn yarsnda etkin bir kontrol salamlard. [2500 Yllk Sava Tarihi, Aykr Yaynlan, s.74, bu sava anlatyor.] Paris, ngiliz ve Burgundlarn elindeydi, Parlement Poitiers'de srgndeydi ve Loire Irma'nn kuzeyindeki son Fransz istihkam Orleans, ngiliz birlikleri tarafndan kuatlmt. Daha da kts, Charles kendi davasna sahip kmakta byk kararszlk gsteriyordu. 1422'de babasnn lmnden sonra Charles Fransa kral unvann alm ama hibir zaman resmen ta giymemi ve ""veliaht" ya da veliaht prens olarak adlandrlmaya devam etmiti. Kendi annesi, Kralie Isabeau, Burgundionlarn tarafna gemi ve veliahd evlatlktan reddetmiti. Hibir zaman kararl bir tavr sergilemeyen Charles'in iini imdi de kendi meruluu ile ilgili kukular kemiriyordu. Hem babasnn z olu olup olmadndan hem de kendisinin Fransa'y ynetip ynetemeyeceinden kayglanyordu. Bu umutsuz durum, Fransa'nn kurtarcs olarak Jeanne D'arc' ne kard. Zrhlar kuanan gen kz, Chinon'da kral kalesinde kendisini gsterdi ve hzla kraln gvenini kazanarak, ordusunu harekete geirdi. Maysta, Orleans Sava'nda ngilizleri geri ekilmeye zorlad ve iki ay sonra, muzaffer veliaht prensin ta
61

giyme treni iin Reims'e kadar Charles'a elik etti. Ancak Jeanne iin zafer gnleri ok abuk sona erdi. Burgundianlar tarafndan tutsak edildi. ngilizlere satld ve bir sapkn olarak sulanarak, 1431 Mays'nda yakld. Ama Fransa'y kurtarmt; Yz Yl Sava 1453'e kadar srmesine ramen (aslna baklrsa 116 yl srmt), ngilizler bir daha tm Fransa'y inemekle tehdit edemeyeceklerdi. Ama Jeanne bunu nasl baarabilmiti? Ayrca, en nemlisi, pimpirikli Charles'n kaderini, sadece on yedi yanda, askeri deneyimi olmayan bir kylnn, stelik de bir gen kzn ellerine teslim etmeye inandran ne olmutu? adalar Jeanne'n veliahdabir "iaret" onun gvenini hemen kazanmasn salayan bir ey gsterdiini syleyen masallar anlatyorlard. O zamandan beri tarihiler bu iaretin ne olduunu bulmak iin urap duruyorlar. Jeanne'n J431'de sapknlk sulamasyla yargland mahkemede ''iaret"in zerinde ok durulmutu. kopyas gnmze gelen mahkemenin resmi tutanaklar, savc ve yarglarn onu bu konuda tekrar tekrar sorguya ektiklerini gsteriyor. Balangta Jeanne cevaplamay reddederek, "iaret"in kral ile kendisi arasnda bir konu olduunu sylemiti. Ama bu mahkeme Engizisyon'un gzetimi altnda yaplyordu ve engizisyoncular onu nasl kerteceklerim biliyorlard. 10 Mart'ta mahkemenin yedinci durumasnda, Jeanne direnmekten vazgeip sorular yantlamt. Mahkemeye bir melein "iaret"! krala vermi olduunu syledi. Daha fazla sktrlnca, Jeanne melein kesinlikle ne vermi olduu eklindeki sorular geitirmeye devam etti. ki gn sonra, melein krala Jeanne' ordusuna alabileceini sylemi olduunu ekledi. 13 Mart'ta, mahkemenin onuncu durumasnda, Jeanne "iaret" ile ilgili olarak tekrar sorguland. Mahkemeyi neredeyse birazdan yalan syleyeceine uyarrcasna, "Kendi aleyhime
62

yalanc tanklk etmemi mi istiyorsunuz?" diye sordu. Sonra da nasl kimisi kanatl, kimisi tal ok sayda melein krala som altndan bir ta getirdiklerini uzun uzadya anlatt. Meleklerden biri krala tac uzatm ve "te iaretin" demiti. Jeanne, "ta imdi kraln hazinesinde" diye eklemiti. ou tarihinin Jeanne'n tanklna inanamay anlalabilir bir ey. Engizisyon yntemleri drst cevaplar almaya elverili deildi; geri Jeanne hi ikence grmemi olmasna karn, on yediden ok kilise grevlisi ve avukatn karsnda yapyalnz kalmt. Jeanne'n kendisi hakknda yalanc tanklk yapmasn m istediklerini sormas, onlara direnmeye son verdiini ve istedikleri eyi, yani, kendisinin doast glerle ilikide bulunduuna ait kantlar itiraf etmeye karar verdiini gsteriyordu. Jeanne bunu bir kez itiraf ederse, bunlarn melek mi yoksa eytan m olduuna karar vermek engizisyonculara kalm bir iti ve kukusuz ikincisini seeceklerdi. Kaderi izilmiti. Jeanne'n lmnden yirmi be yl sonra, ikinci bir mahkeme davay yeniden grerek ilk hkm bozmutu. Bu tutanaklar da gnmze kalmtr. lk hkm gibi, bu da byk lde batan belirlenmiti. Adna sapkn lekesi srmek istemeyen Charles, ilk mahkemenin incelenmesini emretmiti. Durumalar ikin-ci mahkemenin ilkinin "sahtekarlk, iftira, ktlk, eliki yuma olduunu ve ak bir olgu ve hukuk hatalar ile dolu olduunu" ilan etmiti. Mahkemenin yeni kararyla Jeanne "aklanmt." "Jeanne D'arc'n itibarnn iade edildii mahkeme" olarak bilinen bu ikinci davada, Jeanne'n veliaht ile ilk bulumasnn imdi nlenmi olan yeni bir yorumu ortaya kmt. ki tank Jeanne'n Chinon kalesine girdiinde Charles'n maiyeti arasnda gizlendiini anmsamt. Buna ramen, Jeanne daha nce veliaht ile hi kar karya gelmedii halde, onu hemen tanmt. Sonra, Jeanne tana gre veliaht ile zel bir grme yapm ve veliaht bunun ardndan "klar saarak" grmeden ayrlmt.
63

Daha sonra Jeanne'n kral rol taknan bir saray adam ile konumay reddetmesinin de eklenmesiyle sslenen bu "kralgizli" yks Jeanne ynnden hibir doast gce ba vurmakszn aklanabildiinden, tarihilere ekici gelmiti. Birok tarihi, eer Jeanne daha nce kral hi grmemise, bir bakasnn tarifine gre onu tahmin etmi olabileceini yazmt. yk ayn zamanda bysne kaplnacak kadar teatraldi; bysne kaplanlar arasnda Shakespeare, Schiller, Twain ve Shaw da vard. Gizlenen kral yks pekala doru da olabilir, gene de geriye yantlanmam sorular kalyor. Charles, Jeanne'a sadece kalabaln arasndan kendisini bulup kard iin mi gvenmiti? Charles kendisini birilerinin Jeanne'a tarif etmi olabileceini dnemez miydi? Ve onun "klar samas"n salamak iin Jeanne ona ne demi ya da gstermiti? Jeanne'n itibarnn iade edildii mahkemede, tanklardan hibiri bu sorulan yantlamamt. 1516'da ortaya atlan bir teoriye gre, Jeanne, veliahdn ettii yeni duadan ona sz etmiti. yky VII. Charles'n yakn bir arkadandan duyduu iddiasndaki Pierre Sala'nn yazd bir kronie gre, Charles Tanrdaveer gerek varisse krall ona balamasn, yok eer deilse, lm ya da hapisten kurtarmasn dilemiti. Jeanne, Charles'a onun duasn hi kimseye srrn vermedii duasn bildiini sylediinde, veliaht bunu kza gvenebilecei bir "iaret"e yormutu. "Kralgizli" yks gibi, dua yks de rahatlkla doru olabilir. Bu da doast glere ba vurmadan aklanabilir. Jeanne'n, Charles'n anne babas hakkndaki gvensizliini sezinlemesi iin kahin olmas gerekmezdi. Saray, zellikle annesi Burgundanlar ve ngilizlerle yapt ittifak nedeniyle onu evlatlktan reddettiinden beri, meru varis olmad dedikodularyla alkalanyordu. Gerek babasnn VI. Charles'n
64

kardei, Orleans Dk olduu eklindeki yaygn sylentileri Charles'n kendisi de duymu olmalyd. Dolaysyla, Jeanne rahatlkla onun duasnda sylediklerini tahmin edebilirdi ve Charles bunlara yant bulacak birinin gelmesinden kesinlikle rahatlam olabilirdi. Ama gizli dua yksnn sorunu kralgizli yksnnkiyle aynyd. Bu doru olsa bile Charles'n kaderini tannmayan bir gen kzn ellerine teslim ediini aklamaya yeter mi? Charles zayf ve kararsz olabilirdi ama ne aptal ne de saft. Daha sonraki tarihiler gibi, o da Jeanne'n kendisinin nasl biri olduunu ya da dualarnn neye benzediini bilebileceini anlayacak kadar akllyd. "Kralgizli" ve gizli dua hikayelerinin ekicilii aklc, modern tarihinin bunlara anlam yklemesi ayn zamanda bunlarn zayfldr; nk eer Jeanne'n "iareti" rahatlkla aklanabilirse, bunun neden Charles' byledii de ayn ekilde aklanabilir. Akas, gereken tek ey, veliahd melekleri ya da eytanlar ya da baka doast gleri araya sokmadan da etkileyebilecek daha belirgin bir "iaret"ti. 1805'te, Pierre Caze ihtiyaca uygun bir teori ortaya att: Kralie sabeau ve Orleans Dknn gayri meru ocuklar Charles deil, Jeanne'di. Bu aklamaya baklrsa, Jeanne bebekken babasnn dmanlarndan kurtarlmak amacyla Paris'ten karlm. Kendisini byten (Jeanne'in yksnn bu versiyonunda kyl deil, bir tara asilzadesi olan) Jacques D'arc'a verilmi. Demek ki, Jeanne'n Chinon'da Charles'a verdii "iaret" onun vey kz kardei olduuna ilikin bir kantt; ne bileyim belki bir yzk ya da belge veya aile iinde sr kalan bir bilgiydi. Caze'nin teorisi her eit sorunun zmn barndryordu. Veliahdn kza neden gvendiini aklyordu. Ayn zamanda Jeanne'n veliahd nasl ilk bakta tandn ve askeri taktik ve stratejiyi nasl renmi olduunu da aklyordu. Karmzdaki sradan bir kyl kz deil, kraliyet kan tayan, kraliyet iinde balar bulunan, doutan komutan olan bir prensesti. Bu teori zellikle bir
65

kylnn krall kurtard fikrine hibir zaman tamamen scak bakmayan monaristler arasnda rabet grd. Ayrca komplo severlere de gzel grnd, 1960'lar ve 1970'lerde eitli biimlerde tekrar ortaya kt. Sorun teorinin en kk bir kant parasna bile dayanmayyd. Ne Caze ne de izleyicilerinden herhangi biri, bugne kadar bu konuda bir kant sunabilmiti. Aslnda Jeanne'n her iki mahkemesinden gelen kantlarn da byk blmnn bir biimde arptlm olduu varsaylmaktadr. Jeanne'n doumuyla ilgili tanklklar sadece ana babasndan deil, ya doumuna tank olduklarn ya da doduu gnden beri onu tandklarn syleyen baka akrabalar ve komularndan da gelmitir. Jeanne'n kraln kz kardei olabilmesi iin, aslnda ou onun doduu kasabadan olan btn bu tanklar, onun hanedanlktan geldiini gizlemek iin dzenlenen byk bir komplonun paras olarak yalanc tanklk etmi olmalyd. Caze'nin teorisi, dahiyane de olsa aka inanlr gibi deil. Bakalar daha kk, hanedanla daha az bulaan komplolardan sz ettiler. 1756'da Voltaire veliahdn adamlarnn, Chinon'da kendisini yle bir gsterdiinde korkak Charles'n ve moralsiz askerlerinin ngilizlere kar koymalarn salayacak bir esin perisi olacan ummulard. 1908'de, Anatole France'n Jeanne yaamyksnde kilise liderleri ayn tip bir komploya bulamt. Kiliseye ya da devlete kar kukucu yaklam paylaanlar iin, bu tr komplo teorileri ok cazipti; ne yazk ki, ne Voltaire ne de France'n elinde teorilerini destekleyecek herhangi bir kant vard. Jeanne'n etkisine bir baka aklama yolu da bunun grnd kadar byk olmadn ne srmekti ve bu gre baz kantlar bulunabilirdi. Charles, Jeanne'n "iareti"yle sarslp harekete gemi olabilirdi ama askerlerini bir anda onun emrine vermi deildi. Tersine, tipik brokratik tarzda, kz daha etin bir snavdan geirecek bir komisyon kurmutu. Komisyon yeleri Poitiers'de hafta toplandlar. Raporlar kaypt ama
66

Jeanne daha sonra Orleans'a ilerledii iin, anlalan onun yksne inanmlard. Bu arada, birok tarihi Orleans savanda bile, Jeanne'n askeri katklarn kmsemitir. rnein, Anatole France onu en fazla Fransz ordusunun maskotu olacak kadar kltmt: Kahraman ve esin perisiydi, evet ama savan planlanmasnda ve yrtlmesinde hibir gerek rol olmamt. Jeanne'n iki mahkemesinde de hibir tanklk onun Orleans'da askerlere komutanlk ettiini gstermemiti. Baz tarihiler, syledii kadar abartl eyler yapmad iin, Jeanne'n yaptklarn nasl yaptn tartmann gereksiz olduunu ne srmlerdi. Elbette, bu tr kmseyici yaklamlar, kimi zaman yaklarak ldrlmesi, sa'nn armha gerilmesinin karsna karlan Fransa'nn gen kadn kurtarcs efsanesiyle rekabet etmektedir. Yzyllar boyu, Jeanne politik ya da dini inanlardan bamsz olarak Fransa'nn sembol olmu, herkes tarafndan benimsenmiti. Dierleri arasnda, ayn ekilde devrimci cumhuriyetiler de, Katolik monaristler de onu savunmulard. En son olarak, JeanMaris Le Pen'in milliyeti ar sa onu kendilerinden biri gibi grdn ilan etti. Bu gruplarn hepsi, Jeanne D'arc'n glerine die dokunur bir aklama getirmeden, bu gleri gklere karmakta yar halindeydi. Gene de, daha az nyargl olmalarna ramen, ou tarihi daha iyisini yapmamt. Anatole France'n tersine, ou Jeanne'in savata nemli bir etken olduuna ve onun en azndan bir sre iin kral parmanda oynattna inanmt. Ama neredeyse tm, ister Jeanne'in hanedanlk kanndan geldii sonucuna, isterse Charles'n adamlarnn oyununa dayansn komplo teorisinin her trn reddediyor. Bu durum, krala gsterdii "iaref'ten balayarak, Jeanne'n baardklarna ilikin genel geer bir aklamadan tarihileri yoksun brakmt. Dolaysyla, be yz yllk bir tarih yazmndan sonra, tarihiler de Jeanne'n engizisyoncular ile ayn sorular soruyorlar: Burada ie karanlar melekler mi, yoksa eytanlar
67

myd? Elbette, tarihi asnda yant "hayr" olmal. Ama bu sorulara dn ok isabetli olmutur, nk on beinci yzyl insanlar iin onu sulayan avukatlar ve din adamlar gibi Jeanne, Charles ve Fransz askerleri de bunlarn arasndayd melekler ve eytanlar epey gerekti. Dolaysyla Jeanne'n duymu olduuna inand ve St. Catherine ve St. Margaret'e balad "sesler" de... Fransz askerleri azizler ve meleklerin ondan yana olduuna inandklar iin savata onun ardndan gitmilerdi. Ayrca, Jeanne' yarglayan yarglar eytanlarn ondan yana olduuna inandklar iin onu lme mahkum etmilerdi. yi eitim aln ve aydn bir saray adam olmasna ramen, Charles da kendi devrinin insanyd. Jeanne'n duyduu seslerin ya da meleklerin krallm kurtarabileceine pekala inanm olabilirdi. Jeanne D'arc'n Chinon'da syledii ya da yapt her eyden ok bu inan, onun gcnn gerek "iareti"ydi.

68

10. Blm Matbaay Kim cat Etti?

Dnya tarihinin byk dnm noktalarndan biri olduuna neredeyse hi dnmeden kalbmz basacamz bir olayn kurcalanmas gerektiini dnemezdik. stelik Johann Gutenberg'in adnn ne kmasn kim sorgulayabilirdi ki? Gutenberg'in matbaay icat eden kii olduu yle geni bir genel kabul grmtr ki, Marshall McLuhan hi dnmeden onun oluturduu kltrden "Gutenberg gkadas" diye sz edebilmitir. Oysa kafamz kurcalayan ok sayda soru iareti bulunmaktadr. Bylesine byk bir tarihsel etki yaratan bir kiilik olarak, Gutenberg'in hayat her zaman bir lde gzlerden uzak kalmt. Hatta kendi zamannda bile, Gutenberg'in matbaay icat eden tek kii olduu hibir ekilde sylenmemiti. Matbaann icadyla ilgili en eski gndermeyi, Gutenberg'in lmnden sadece drt yl sonra, 1472 tarihli bir mektupta buluyoruz. Guillaume Fichet adl bir Sorbonne profesrnn mektubudur bu. Fichet, bir dostuna Mainz ehri yaknlarnda, "Gutenberg soyadyla doan, kitaplarn ne ty kalem... ne de dolmakalemle yazld... ama metal harflerle hazrland kitap basm sanatn herkesten nce tasarlam olan Johann adl birinin yaad kesindi" diye yazmt. lk kaynaklarn bir ksm, matbaann Sttrassburg'da icat edildiini, icat eden kiinin bazen Gutenberg, bazen Johann Mentelin adl bir baka matbaac olduundan sz ediyorlard. Ama bu arada, bazlar matbaann icadn Venedik ve Milanolu matbaaclara da balyordu. Bu iddialarn birounun temelinde hemehrilik duygularnn yatt sylenebilir. Bunlarn dnda, iki mahkeme tutanan gz nnde
69

bulundurarak, Fransa'da, Avignon'da nemsenebilecek iki olaydan sz etmeliyiz. 1446 tarihli iki szlemeye gre, Procopius Waldvogel adl bir Pragl gm "yapay yaz yazma"nn srrn baz hemehrilerine retmeyi kabul etmiti. Szlemelerden birinde merak uyandracak ekilde, "elikten iki alfabe, krk sekiz teneke kalp ve dier ekiller"den sz ediliyordu. Bu harfler Gutenberg tarz basm tekniinde kullanlan harfler olabilir miydi? Waldvogel'in benzer bir icat zerinde altna kuku yok ama ou bilim insan onun almas gereken epey uzun bir yol olduu sonucuna ulamt. En geerli senaryo, Waldvogel'in harflerinin geleneksel tahta kalp bask tekniinin belki gerek matbaaclktan ok mekanik daktiloya benzeyen bir anlamda farkl bir tr olarak kullanlm olabileceiydi. lk nceleri, 1588'de bir Hollandal bilim insan Hadrian Junius'un Haarlem'li Laurens Coster'in matbaay icat eden kii olduu iddias daha uzun mrl olmutu. Junius'a gre, Coster 1440'da torunlar iin kayn aacnn kabuundan harfler keserken matbaa fikrini ortaya atmt. Daha sonra Coster kayn aacndan yapt harfleri kurun ve en sonunda teneke ile deitirmi ve basm ii hzla gelimiti. Junius, ne yazk ki Coster'in iinin bymesi zerine, ilerinden birinin "Johann adl biri"nin eytana uyduu kalfalar altrmak zorunda kaldn yazmt. Johann sanatn srlarn rendikten sonra, herkesin kilisede olduu Noel arifesine kadar bekledi. O gn btn harf ve donanmlar alarak kendi iini kuraca Mainz yolunu tuttu. Bu Coster yks yllar sonra Fransz, ngiliz ve Amerikal bilim insanlarnn desteiyle, Hollanda snrlar dna tat. Bunun bir nedeni de bir ksm metal harflerle, bir ksm tahta kalplarla baslan tarihsiz ama eski Hollanda basm yaynlarn ok miktarda bulunmu olmasdr. Haarlem'in ehir meydannda "matbaa sanatn icat eden" Coster'in heykeli hala duruyor. Ne var ki, son yllarda Coster yks byk lde gzden
70

dt. Harfler, yazlar ve katlarn daha titiz analizleri sonucu, Hollanda'da baslan ilk rnlere ait kantlarn ou 1465'den sonrasna Gutenberg'in memleketi Mainz'de baslm olan en eski kitaplardan on yl sonrasna tarihlendirildi. Coster yksnn bir heyecanl yk kitab konusu gibi ilenmi olmas da kuku yaratyor. Coster'in torununa bahsettii harf kesme fikrinden, kolayca kitap basm ve byyen bir i kurmaya sray bunlarn hepsi topu topu Noel Arifesi'nde yaanan hrszlktan nceki alt aya sdrlmt rahat rahat yutulacak cinsten deil. Coster efsanesinin ok uzun olmasnn tek nedeni, hainin "Johann" olduunun sylenmesi ve bu ekilde Gutenberg ile ilgili iddialara dorudan yant vermesiydi. WaIdvogeFde de gya Gutenberg ile balantl baz ilikiler grlyordu. Bir dnem iin Gutenberg'i tand anlalan Walter Riffe, Waldvogel orada yaarken, Avignon'u ziyaret etmiti. Bu balantlar en iyimser yorumla nemsizdir ve en ok 15. yzylda ok sayda insann matbaann icadn Gutenberg'e baladn gstermeye yarar. Buna ramen, 18. yzyla kadar, Gutenberg'in kendi yaptklar konusunda ok az ey biliniyordu. Bu durum, farkl arivlerde Gutenberg'e kar alan davalarla ilgili bir dizi belgenin ortaya karlmasyla, 1727 ve 1770 yllar arasnda deiti. Bir yandan Gutenberg'in matbaay icat eden kii olduu iddiasna yeni ve o zamana kadarki en ciddi tehdidi oluturan bu belgelerden, ok daha net bir Gutenberg tablosuna da ulayoruz. Ortaya karlan ilk nemli belge 1439'da, daha Gutenberg Strassburg'da yaad srada aleyhinde alan bir davann tutanaklaryd. Buluu tutkular matbaann tesine taan Gutenberg'in yeni bir ayna yapm yntemi icat ettii de grlyordu. Bunlar imal edip Aachen yolunda haclara satmak iin Andreas Dritzehn ile ortaklk kurmu ama ii batrmlard.
71

Anlalan ortaklar 1439'da deil, bir yl sonra yaplacak olan haccn tarihinde yanlmt. Aynalar satmak iin bir yl bekleyemeyeceklerine karar verdiler. Bylece Dritzehn daha sonra bunun yerine kendisine bir baka ve ad belirtilmeyen sanat retmesi gerektiini ne srd. Gutenberg ve Dritzehn, Gutenberg'in "sanat ve ,serveni"ni kapsayan yeni bir szleme yaptlar. Sakn bu, matbaaclk sanat ve serveni olmasn? Belgeler ok belirsiz: aka davada iki taraf da bilerek srr aa vurmaktan kanm. Belgeler sadece ipular sunuyor ama bunlar kurun ve dier madenlerin, bir presin ve baz "kalplar"m satn alnmasndan sz edildiine ilikin. Gutenberg neyin peinde olursa olsun, dierleri bunda byk baar kazanacana inanmlard. Mahkemedeki tanklara baklrsa, bir kadn bir gece Andreas Dritzehn'i ziyaret etmi ve onun ne kadar yatrd konusunda ekinceleri olduunu belirtmi. Dritzehn mirasn ipotek ettirdiini itiraf etmi ama kadna zgvenle unlar sylemi: "uvallamayacaz. Bir yl dolmadan sermayemizi kurtaracak ve sonra zengin olacaz." Dritzehn'in erkek kardeleri de icadn ok para gerektirdiini dnmlerdi. Zaten dava da bu yzden almt. Szlemede, taraflardan birinin lm halinde miraslarnn onun "yerine geemeyecei" maddesi yer almt. Buna ramen, Dritzehn ldnde, erkek kardeleri anlama yapmak istemiti. Gutenberg anlamay reddetmi ve davay da kazanmt. Sonuta, kardeleri Dritzehn'in Gutenberg'den rendii gizli sanat renemedikleri gibi, biz de bunun ne olduunu kesin olarak renemiyoruz. Dier nemli belgenin matbaaclkla ilgisi daha ak. Belge 1455 Ekim tarihli, bu tarihte Gutenberg Strassburg'dan memleketi Mainz'e dnmt. Burada Gutenberg yeniden mahkemeye kt. (Patent haklarnn tannmad bir ada bir mucidin kanamayaca ekilde birok kez dava edilmiti.) Bu yeni davann tutanaklar, noter Ulrich Helmasperger'in belgeleri
72

onaylayp imza etmesinden sonra "Helmasperger Senedi" olarak bilinir. Davac, Gutenberg'in bir dier orta olan ve baz tarihilerin matbaann gerek mucidi olduunu dndkleri Johann Fust'tu. Bu kadar Helmasperger Senedi'nden aka anlalyor: Fust "kitap ii" diye aklanan bir ilem iin Gutenberg'e byk miktarda bor para vermiti. Daha sonra, Fust ounu mahkemede kazanaca ana para ve faizi istemiti. Helmasperger Senedi ne kesin miktar belirtiyor ne de Gutenberg'in deyebildiini. Bununla birlikte, birok tarihi kararn Gutenberg'in iflasna ve onun matbaa atlyesini devralan Fust'un zenginlemesine yol at sonucuna vard. ster Gutenberg'in atlyesiyle ister kendi kurduu atlyeyle olsun, Fust daha sonra baarl bir matbaac olacakt. Yeni orta, Peter Schffer ile birlikte Fust'un ad, on nshas hala mevcut olan 1457 tarihli "Mainz Psalter"in zerinde yazldr. Psalter, yer, tarih ve basmcnn kesin bilindii ilk basl kitaptr ve Fust'un destekleyicileri Gutenberg'in deil, kendi adamlarnn matbaay tamamlayp ilk kez kullandnn kant olarak bunu ne srerler. Ama Fust gerekten de matbaann icadna katkda m bulunmu yoksa sadece Gutenberg'in icadna sermaye mi koymutu? Psalter baslan ilk kitap myd, yoksa sadece yer, tarih ve basmc adnn yazl olduu ilk kitap myd? Ya peki Gutenberg'in ncil'ine ne demeli? Birok kiinin hala sadece baslan ilk kitap deil, ayn zamanda en gzellerinden biri olarak grd Psalter deil, ncil'dir. ncil'i basan kimdi? Ve ne zaman? ncil hakknda Helmasperger Senedi'nde kesin yantlar bulamayz. Basmcnn ad, matbaann yeri, tarih iermeyen kitabn gnmze ulaan kopyalarnda da. Ama dier ipular basmcnn Gutenberg olduuna ve Psalter'den daha eski bir tarihe iaret ediyor.
73

imdi Paris, Bibliotheque Nationale'de bulunan bir kopyadaki bir not, cilti ve boyacnn ii 1456 Austosu'nda bitirdiini belirtiyor. Buradan akl yrterek, yapraklarn 1454 ya da 1455'te Fust'un Gutenberg'in matbaasn devralmadan ncebaslm olduunu dnebiliriz. 1947'de, Aaneas Silvius Piccolomini'nin (sonradan Papa II. Pius oldu) bir spanyol kardinaline yazd Mart 1455 tarihli bir mektubun ortaya karlmasyla, baka bir kanta ulatk. Piccolomini 1454 sonbaharnda bu "artc adam"n bast ncil yapraklarn grdn sylemiti. Mektupta "artc adam"n Gutenberg mi, Fust mu olduu yazlmamt ama ilk basmn tarihini dorulayarak, Gutenberg ncili'nin basmcsnn gerekten de Gutenberg olduu lehine kantlar glendiriyordu. Tarihilerin ouna gre, not ve mektup Gutenberg'in nn hak ettiinin gvencesi. Aslnda Fust'un matbaaclk tarihindeki nemli yeri yadsnamaz. Yzyllarca, Fust yknn kt adam, klasik hayalperest mucit Gutenberg'in srtndan kar eden "kt kapitalist" olarak damgaland. Bu gre gre, Fust tm finans kaynaklarn ksa srede nl olacak ncil'in basmna harcaymcaya kadar bekledi. Sonra, artk Gutenberg'in paray geri demesinin hibir yolu olmadn bildiinden, alacan istedi ve ortakln tm olanaklarn eline geirdi. Ayrca Fust ad onun nne de yardmc olmad, bazen "Faust" diye yazlmas, baz eski tarihilere Faust efsanesinin elerini ykye katma cesareti verdi. Modern tarihiler Fust konusunda daha duyarl. Bir kere, ou tarihi onun kuyumcu bir aileden geldiini belirtiyor. Bu nedenle, matbaay icat eden kii Gutenberg olsa bile, Fust zanaatla hibir ilgisi olmayan salt agzl bir paragz olarak gz ard edilmemeli. Eer hibir dayanaktan yoksun olmasayd, Mainz yarglarnn davay onun lehine sonulandrmas da mmkn deildi. Tam da
74

Fust'un iddia ettii gibi, Gutenberg'in ortak ncil projelerinde kullanlmak zere ondan bir miktar bor alm, buna karlk paray takvim ve dilbilgisi kitaplar gibi dier yaynlarn basmnda kullanm olmas akla yatkn. Fust'un dier yaynlardan gelen kara ortak olmad iin kendi finans kaynann bu ekilde blnmesine kzm olmas anlalabilir bir ey. Dolaysyla, ne Fust eytan ne de Gutenberg azizdi. Belki Fust matbaaya baz kk teknik katklarda bulunmu bile olabilir. Ayn ekilde, Gutenberg de baz teknikleri ya \Valdvogel ve Coster'dan ya da Fransa veya talya veya Almanya'da bakalarndan renmi olabilir. Ayn ekilde, baz fikirleri metal harflerin bir trnn yzyllardr kullanld ve ipek, barut ya da porseleni saymazsak kadn icat edildii Uzak Dou'dan da alm olabilir. Gitgide daha ok tarihi tm bu yerleri, tm bu zanaat ve mucitleri matbaann icadna yol aan geliim srecinin paras olarak gryor. Buna ramen, alarn tm eilim ve deneyimlerini birletiren Johannn Gutenberg'in dehasyd. Dierlerinin yaptklarna kuku ile yaklamyoruz. Ancak doru kalite kad, doru kvamda mrekkebi, her ikisine uygun bask makinesini ve en bata ksa bir srede binlerce seenekle dizgi yapabilen dizgi aygtn bir araya getiren odur. Btn bunlarn bir araya ne zaman getirildii hala bilinmiyor. Bazlar Dritzhen davasndan, Gutenberg'in icad Strassburg'da belki 1440'larda baarm olduu sonucunu karyor. Ne var ki, tarihiler aras uzlamada, bunun doru olarak Gutenberg adna balanan ncil basmndan ok uzun sre gemeden, 1450'lerde Mainz'de gerekletii yolunda. Ne zaman olursa olsun, yazclarn bir ylda yazabildiinden fazlasn bir gnde basan bir retim yntemi yaratmt Gutenberg. Ve artk dnya hibir zaman eskisi gibi olmayacakt...
75

11. Blm Kolomb'un Asl Amac Amerika'y Kefetmek Miydi?

Yaygn efsanenin tersine, Kristof Kolomb spanya kral ve kraliesini ya da bir bakasn dnyann yuvarlak olduuna inandrmakta hibir glk ekmemiti. Bu, 1492'den ok uzun sre nce, eitimli Avrupallarn genelde kabul ettikleri bir bilgiydi. Kolomb'un planna direni, farkl ve ok daha radikal bir fikirle, yani Avrupa'dan batya yelken aarak Asya'ya yeni bir yol kefedebileceiyle ilgiliydi. Genel geer anlaya gre, eer Asya'ya denizden ulalacaksa, bu ancak Afrika'y dolap, douya, Hint Okyanusu'na doru ilerleyerek mmkn olabilirdi. Aslnda Asya, Avrupa'nn dousunda olduundan, bu tam anlamyla mantkl bir pland ve 1499'da Portekizli kaif Vasco de Gama'nn Hindistan'a ulamasyla baarl bir ekilde sonulandrlmt. Tersine, Kolomb'un "Hindistan Seferi" nemli deildi. Eer Hindistan (o zaman sylendii gibi, Asya) Atlantik'in bir yerlerinde bulunuyorsa bile, bir 15. yzyl denizcisi iin, bu, ok uzaa yaplacak bir gezi olurdu. Kolomb'a en scak yaklaan corafyac, Paolo del Pozzo Toscanelli, Hindistan'n, Kanarya Adalar'nn 3500 mil batsna dtn tahmin etmiti ve ou bilimci daha da uzakta olduuna inanyordu. Ama herkesin bildii gibi, Kolomb vazgeecek gibi deildi. Avrupa ve Asya'y sadece 2760 millik bir ak denizin ayrdn hesaplam, spanya kral ve kraliesi, Ferdinand ve sabella'y bu yolculuu finanse etmeye deeceine inandrmt. Bylece, 1492 Eyllnde. Nina, Pinta ve Santa Maria Kanarya Adalar "udun denize ald. Sadece be hafta sonra tam da karay bulacan tahinin ettii noktada Kolomb kyya ayak bast.
76

Elbette Kolomb'un karaya ayak basma baarsnn gariplii, onun Asya'ya yakn bir yerlerde olmaynda yatyordu. Bu rnekte genel kabul gren anlay tamamen doruydu: Asya, Kolomb'un simdi ayak basm olduu Bahama adasnn en az 6.000 mil batsndayd. Eer Avrupa ve Hindistan arasnda iki kta ve saysz ada olmasayd, Kolomb ve mrettebat kesinlikle denizde yok olup giderdi. Drt yz yl akn bir sre, Atlantik'in her iki yakasnda anlatlan Kolomb yks, byk bir yanlgya ramen Amerika'y kefeden byk kahraman yks ite byleydi. Ama 20. yzyl sona ererken, bu yk gitgide daha ok kuku ekmeye balad. Birok tarihi Kolomb'un bu kadar byk bir yanlgya nasl debileceini soruyordu. Ayrca, bulduu topraklarn in ya da Japonya olmadna ilikin ok kesin kantlar karsnda, buralarn Hint Adalar ve halknn "Hintli" olduunu iddia etmeyi nasl srdrebilmiti? Baz tarihiler Kolomb'un hibir zaman Asya'ya gitme niyeti olmadn ve bu "Hindistan Seferi'"nin sadece dier kaifleri atlatmak iin dzenlenen bir oyun olduu sonucuna vardlar. Onlar bandan beri, Kolomb'un amacnn Yeni Dnya'y kefetmek olduunu ne sryorlar. Kolomb tm dnyaya amacnn kesinlikle Hindistan'a ulamak olduunu sylemiti ve ada vakanvisler de ona inanmt. Bunlarn iinde en dikkat ekeni Bartolome de las Casas'd. Casas, sadece Kolomb'un gezilerinin en kapsaml tarihini yazmakla kalmam, Kolomb'un kendi gnlklerinden paralar da kitabna eklemiti. (Orijinalleri kaybolmutu.) Las Casas'n belgeledii ekliyle, Kolomb'un gnlnn giriinin, amacn beklenebilecek en byk aklkla tasvir ettii grlyor. Kaif, Ferdinand ve Isabella'ya seslenerek yle yazyor: "Majesteleri, ben Kristof Kolomb'u, yneticileriyle grmek, ehirlerini, topraklarn, dzenlerini ve tm dier eyleri grmek zere Hint lkesine gndermeye karar verdiler... Bana douya allagelen kara yoluyla deil, bildiim kadaryla henz hi kimsenin
77

yolculuk yapmad bat yolunu izlememi emrettiniz." Kolomb'un gnlnn 21 Ekim tarihli blmnde, uzak bir ada olarak tanmlad bir yere ayak bastktan sonra, hala "Byk Han"a in mparatoru Ferdinand ve sabella'nn tantma mektuplarn sunmak amacyla Asya anakarasna ulamaya kararl olduunu yazmt. Kolomb spanya'ya dn yolunda, Ferdinand ve Isabella'ya kurmu olduu kalenin "...Byk Han'la olduu gibi, en yakn anakarayla her tr ticarete" uygun olduunu yazmt. Bunlarn hibiri Kolomb'un nereye yneldii ya da nereye varmay dnd konularnda hibir kuku pay brakmyor. En nemli ikinci ada kroniki, kaifin olu, Ferdinand Kolomb'du ve babasnn amac konusunda ayn ekilde kesin konumutu. Ferdinand, sadece Kolomb'un ilk yaamyksn yazmakla kalmam, ayn zamanda gelecein tarihileri iin paha biilmez deer tayan kenar notlan ieren babasnn kitaplarn da korumutu. Bunlar Kolomb'un, Marco Polo ve John Mandeville gibi ortaa yazarlarnn yaptlarn okuyarak Asya hakknda bilgi sahibi olduunu gsteriyor. Ayn zamanda Kolomb'un, ikisi de Hindistan'a gitmek iin batya yelken alabileceinden sz etmi olan Aristoteles ve Seneca'ya da bavurduu anlalyor. Kolomb'un kitaplndaki iki ortaa kitab Pierre d'Ailly'nin 'mago Mundi'si ve Papa II. Pius'un 'Historia Rerum'u okyanusun ne kadar dar olabilecei konusunda eitli tahminler yrtyordu ve ilgili blmlerin alt belki de Kolomb'un kendisi tarafndan gerektii gibi izilmiti. Bu arada, Ferdinand'in yaamyks, babas ile Toscanelli arasndaki mektuplamalarn kopyalarn da ieriyordu. talyan corafyacnn Avrupa ve Asya arasndaki uzaklk tahmini, Kolomb'un kendi teorisine ek bir destek sunmutu. Ferdinand, Toscanelli'nin mektubunun "Amiralin iine daha byk bir keif cokusu sald" diye yazmt. Daha etkileyici olan ise, Las Casas'n "Bunun Kolomb'un aklm bandan alm olmasyd" diye yaznasyd.
78

Ama, hem Las Casas hem de Ferdinand Kolomb, Kolomb'un asl hedefi konusunda hibir kukuya sahip olmamakla birlikte, her ikisi de "Sefer"e ok farkl bir ekilde k tutan bir yk anlatyordu. yk ilk kez 1539'da, Gonzalo Fernandez de Oviedo'nun Amerika'nn kefi tarihinde yaynlanmt. Oviedo'nun sylediine gre, Portekiz'den ngiltere'ye gitmekte olan bir gemi kt hava koullan nedeniyle epey batya srklenmi, en sonunda plak insanlarn yaad baz adalara ulamt. Dn yolunda ise klavuz kaptan lmden kl pay kurtulmu ve 1480'lerin banda Kolomb'un zaman zaman yaad Madeira Takmadalan'nda karaya oturmutu. Klavuz kaptan da ksa sre iinde lm ama lmeden biraz nce yanndaki haritay karp Kolomb'a vermiti. Eer "mehul klavuz kaptan" yks doruysa, o zaman Kolomb, sadece mehul bir teorinin destekledii byk bilinmeze doru yola koyulmamt. Eer haritas varsa, nereye gittiini belli llerde biliyordu ve burasnn Hindistan olmadndan kukulanma nedenleri de vard. Ama yky anlatan ilk kii, Oviedo, bunun doru olmayabilecei sonucuna ulam, Ferdinand Kolomb da inanmamt. yknn epey yayldn dnen Las Casas bir para daha inanm grnyordu ama bu, onun Kolomb'un Hindistan' aradna olan inancn sarsmamt. Daha sonraki tarihiler de onlarn yolunu izleyerek, bu ykden sz etseler bile zerinde durmamlard. Klavuz kaptana inanan birilerinin kmas iin 20. yzyln ban beklemek gerekecekti. Henry Vignaud'un yirminci yzyln banda, bir dizi ciltte srarla ne srd artc tezi Kolomb'un hibir zaman Hindistan'a gitme niyetinde olmadyd. Mehul klavuz kaptan Kolomb'a Amerika'dan sz etmi ve Kolomb bu topraklar kendi gzleriyle grmek istemiti. Bylece, pekala Hindistan'a eriemeyeceinin tamamen farknda olarak, sadece baka kimsenin Amerika yolunda nne gememesini salamak iin
79

"Hint seferi"ni uydurmutu. Vignaud, Kolomb efsanesi yaratldktan sonra, tarihilerin "Kolomb'un srarla savunduu gibi, bilimsel bir fikri gerekletirme amacyla hazrlam olduu byk seferin sradan bir keif gezisi boyutlarna indirgenmesi" korkusuyla buna kar kmaya cesaret edemediklerini ne srmt. Baka bir deyile, Kolomb yalancyd. stelik, Vignaud'ya ve izleyicilerine gre, tek yalan mehul klavuz kaptan deildi. Bir kere, seyir defteri (gnlk) Kolomb'un gerek amacn gizlemek iin (ya Kolomb ya da Las Casas tarafndan hazrlanan) bir sahtekarlkt ya da en azndan buna uygun bir biimde tekrar yazlm ve arptlmt. Toscanelli mektuplamalar da, ya Kolomb'un ya da olunun dzmecesiydi. En bata, birbirlerine yazdklar mektuplara ilikin tek kant, Ferdinand'n kaleminden kan, bizim iin gvenilebilir olan tek yaamyksnde bulunuyordu. Ayrca Vignaud gibi kukucular, o zamana kadar grmezlikten gelinen ya da en azndan hasr alt edilen baz belgeleri kendiliklerinden ne kardlar. Bunlarn en nemlisi Kolomb ile spanya kral ve kraliesi arasnda "Kapitlasyonlar" adl szlemeydi. Kapitlasyonlar geziden Kolomb'un alaca kar paynn ayrntlarna iniyordu ama bunlarda Hindistan ad hi gemiyordu. En kuku uyandran da, kapitlasyonlarn Kolomb'u in imparatorunun kesinlikle hogryle karlamayaca bir deyimle, karlat her aday "kefetme ve ele geirme" yetkisiyle donatmasyd. Gerekten de, imparatorun bir aday hafif silahl spanyol gemisine teslim edeceini dnmek zor. Vignaud ok daha byk bir olaslkla, Kolomb'un, ayrca Ferdinand ve sabella'nn, kafasnda baz yeni ve Avrupallarca bilinmeyen topraklarn kefi ve ele geirilmesinin yattna inanyordu. Gelenekiler Kolomb'u savunmak iin ayaa kalktlar. Denizci n tarihi olarak gvenilirliine olaanst katkda bulunan Samuel Eliot Morison'un ban ektii gelenekiler,
80

kapitlasyonlar aka Hindistan'dan sz etmese bile, Kolomb'un hepsi de Asya rnleri olan inci, deerli talar ve baharattan alaca paylara deinen blmlerin, aka onun amacnn Asya'ya gitmek olduunu gsterdiini sylediler. Mehul klavuz kaptan yksne gelirsek, Morrison ykye olduu gibi inanan denizcilikten habersiz insanlar alaya ald. Burada tarihinin denizcilik deneyimi ie yarad; yknn meteorolojik bakmdan olanaksz olduunu, nk srekli rzgarlarn bir tekneyi tm Atlantik boyunca doudan batya srkleyemeyeceini ne srd. Morrison, elbette Kolomb'un bat adalar ve Portekizlilerin kontrol altndaki adalarda karaya oturan garip gemi enkazlar hakkndaki masallar duymu olabileceini teslim ediyordu. Kaif iitmi olduu denizci yklerinden pekala etkilenmi olabilirdi. Ama gizli harita ya da mehul klavuz kaptan yoktu; Morrison, Oviedo'nun yksnn "byk adamlarn nne talihsiz bir biimde leke alma eilimi"nden baka bir ey gstermediini sylyordu. Morrison'un n ve bilginlii Kolomb'un kaidesinden devrilmesini nlemiti. Ama Vignaud ve yandalar, zellikle Kolomb'un daha sonraki seferleri sz konusu olduunda, geleneksel yk zerine epeyce kuku uyandrmay baarmlard. Kolomb'un keif seferi Yeni Dnya'ya yapt drt gezinin sadece ilkiydi; 1493'de yeni ktaya dnm ve sonra tekrar 1498 ve 1502'de de seferlerine devam etmiti. Vignaud'un izleyicileri, yolculukta bir yerlerde, bulmu olduu adalarn Marco Polo ve John Mandeville'nin anlattklaryla uzaktan yakndan ilgisi olmadn grm olmas gerektiini ne srdler. Kolomb'un gerei kabul etmeye en ok yaklat an belki nc gezisindeydi. 1498 Temmuzunda, Venezuela'nn Paira Yarmadas olarak bilinen yere ulat ve burasnn in aklarnda bir ada olmayacandan kukulanmaya balad.
81

Geni Orinoco Nehri deltasna bakt ve doru olarak bu kadar byk bir tatl su kaynann sadece hayli byk bir ana karadan gelebilecei sonucunu kard. Las Casas'n belgeledii ekilde, gnlnde Kolomb yle yazd; "Burasnn bugne dek bilinmeyen ok byk bir kta olduuna inanyorum." Ama bu bir anlk aydnlanmadan sonra, Kolomb ilk "Hindistan Seferi"nden ok daha sama bir sonuca srad. Yeni ktann "Yeryz Cenneti" efsanevi Cennet Bahesi olmas gerektiini dnd. Ferdinand ve sabella'ya yazd sonraki mektup tanrbilim ve corafyann garip bir bileimiydi: "Yeryz Cenneti'nin sylemi olduum yer olduu konusunda kafamda hibir kuku olmadna tamamen ikna oldum." Bunun nedeni, burasnn "en iyi otoritelerin her zaman Cennet'in bulunabileceini ne srd Ekvator'un tam yukarsna" dmesi. Sonra, daha garip bir anlaya sra gelmiti; Kolomb yeryznn yuvarlak olmadm, "ok belirgin bir knt yapan sap dnda her taraf yuvarlak olan bir armut eklinde olduunu... sapn bulunduu bu kesimin en yukarda bulunduunu ve gkyzne en yakn yer olduunu" sylemiti. Kolomb, ite bu gkyzne en yakn yerde Cenneti bulmutu. Kolomb akln m yitirmiti? Belki de! Byk bir bask altndayd ve o srada hastayd. Ama ou tarihinin grne gre, onun "Yeryz Cenneti"nin, teden beri gezilerinin Tanr tarafndan esinlendirildii inancndan domu olmas daha byk bir olaslkt. Ayrca Kolomb'un Cenneti bulduuna inanmas hibir biimde Asya yolunda olduu iddiasyla elimiyordu. spanyol hkmdarlarna yazd gibi, Cennet tam da otoritelerin syledii yerdeydi; gerekten de, Kolomb'un kitaplndaki en ok okunan kitaplardan birinde, Imago Mundi'de adlan geen birok ortaa Hristiyan yazar, Cennet Bahesi'ni Uzakdou'nun en uzak noktasna yerletirmiti. Her neyse, Kolomb daha sonra Yeryz Cenneti fikrinden vazgeti. 1502'de, Yeni Dnya'ya drdnc ve son gezisi
82

srasnda, bu yeni ktadan Asya'ya geebilecei bir boaz aradn ilan etmiti. Hala Las Casas ve Ferdinand Kolomb'un izinden giden tarihilerin ounluu, Kolomb'un hibir zaman bu yeni ktann boyutlarn anlamadn, aslnda, hibir zaman burasnn gerek bir kta olduunu dnmediini vurguladlar. Daha ok, Kolomb'un kafasnda, buras Malaya Yarmadas'nn bir uzantsyd. Elbette, onun sandndan bykt ama geebilecei ya da dolanabilecei bir yol bulsa, Asya tam onun ardnda uzanyordu. En byk olaslkla, Kolomb Hint Adalar'na ulatna inanarak lmt. Eer yleyse, Kolomb olaanst inat ve kararl biriydi; aksi halde daha sonraki gezilerinin ve hatta, bu konuda, ilk gezisinin kantlarn gz ard edebilmi olmasnn baka bir yolu yoktu. Demek ki, Kolomb'un Ferdinand ve sabella'y kendi gezisini finanse etmeye ve bilinmeyene yelken amasn salamaya ikna eden, bu olaanst inatl ve kararll olmutu.

83

12. Blm Shakespeare'in Oyunlarn Kim Yazd?

Mark Twain, 1909'da Shakespeare yaamyklerinin Doa Tarihi Mzesi'nde duran dinozora benzediini yazmt. "Elimizde dokuz kemik vard, geri kalann aldan yaptk." Twain her zamanki gibi abartyordu. Ama bir noktaya parmak basmt: Shakespeare hakknda yazlan milyonlarca satra ramen, hakknda pek bir ey bilinmiyordu. Yaamyks yazarlarnn hakknda syleyebildii eyler, Avon yaknlarndaki Stratford kasabasnda oturduu ve bir eldiven imalatsnn olu, ayrca kk roller stlenen bir aktr olduuydu. 'King's Men' adl bir tiyatro grubuna olduka baarl bir yatrm yapmt. Vaftiz edilii, evlilii, grlen davalar, vergileri, lmyle ilgili belgeler de vard. Ama hepsi bu kadar, geri kalan Twain'in syledii gibi, aldan yaplmadr. Stratford arivlerinde Shakespeare'in brakn dnyann en byk yazar, yazar olduuyla ilgili hibir ipucu bulamazsnz. Kendi elinden kma hibir elyazmas, hatta mektup bile yoktur. Alt adet titrek paraf dnda hibir imza da yoktur. Vasiyetinde kitaplar, elyazmalar ya da edebiyata dair bir ima bile yoktur. Stratford'da orta renim kurumlarnda eitim grdne ya da yurtdna gittiine ya da kralienin saraynda herhangi biriyle yakn ilikileri olduuna dair hibir belge de yoktur. Bununla birlikte, bir ekilde, oyunlar ve iirlerinden yola karak, Shakespeare'in talya, kraliyet, felsefe, edebiyat, tarih, hukuk ve tp konusunda youn bilgi sahibi olduu karlabilir. Ad dnda Stratford'lu adam ile oyun yazar arasnda baka bir ak iliki bulunmuyordu. Burada bile baz kukular sz konusuydu. Stratford belgelerinde, bu ad farkl biimlerde yazlmt: Shaxper ya da Shagsber ya da Shakspere.
84

Yaptlarnn yaynlanm versiyonlar ya da bunlara yaplan o gnk gnderme-lerde, ad her zaman ya Shakespeare ya da Shakespeare olarak geiyordu. Twain asndan tm bunlarn aklamas basitti; oyun yazar ve air eldiven imalatsnn olu ile ayn kii deildi. Twain oyunlar yazann kesin kimliinden emin deildi. Ama bakalar emindi. Yllar boyu bu kiiler aralarnda Kralie Elizabeth, Kral James, Walter Raleigh, Christopher Marlowe ve (akas, "eyh" szcnn "Shake" gibi okunmasndan yola klarak) El Spar adl bir Arap eyhi olan birok aday nerdiler. lmnden sonraki ilk iki yzylda Shakespeare hakknda sylentiler yaylm olabilir ama bunlar ancak 1800'lerde ciddi bir alkant yaratt. O yllar Shakespeare'i iir sanatnn tam somutlamas olarak gren ve yaptlarna ne kadar taparlarsa, oyunlar ve iirleri yazarn Stratford'daki olaan gndelik hayatyla uzlatrmakta o kadar zorlanan Romantiklerin altn ayd. Hatta Coleridge gibi iten bir Shakespeareci bile, "Bu nitelikteki yaptlarn byle bir hayat yaam olan bir adamdan domu olduuna" armt. Yzyl ilerledike Stratford'lunun kartlar tek bir adayda bilemilerdi: Francis Bacon. Bacon, Shakespeare'in yoksun olduu her trl ehliyete sahipti. Bacon, filozof, bilim adam, avukatt, hem Elizabeth hem de James dnemlerinde saray evrelerine yaknd. Bu tezin en ateli savunucusu, Delia Bacon (aralarnda hibir akrabalk yoktu) adl Amerikal bir kadnd. Delia Bacon, ayn soyadn tad Bacon'n yazarln kantlayan belgelerin Shakespeare'in Stratford'daki mezar tann altndaki bir ukurda gml olduuna inanyordu. 1856 Eyllnde, elinde krekle mezarlkta grnd. Son anda, sinirleri kaldrmadndan, Shakespeare'in kemiklerini huzur iinde brakt. Ama kendisine inananlardan oluan ve saylar giderek artan izleyicilere bu sylentiyi yaymaktan da vazgemedi. "Bacon"clar daha sonra gml elyazmalarn aramaktan
85

vazgeip, bunun yerine varolan yaptlar zerinde younlatlar. Ne var ki, bu snrl kalan bir aratrmayd. "Bacon"clar neredeyse tamamen metinlerde gya hepsi Bacon'n Shakespeare olduunu gsterdii sanlan gizli ifreler, ifreli mesajlar ve kodlara odaklanmlard. ifre zclerin ban eken Bacon'nki dahil, her trl garip davann peinde koan Minnesotal bir Kongre yesi, Ignatius Donnelly'ydi. Donnelly'nin bu konuda yazd 1888 tarihli kitabn byk blm okunamayacak kadar karktr. Metinde "Francis," "William," "shake," ve "spear" gibi eitli szcklerin getii sayfa, satr ve szck numaralarn toplama, karma, blme ve arpma ilemlerine dayal her tr hesaplamay iine alr. Ne var ki, Donnelly'nin bulularndan birka ok kolay anlalabilir; rnein, Shakespeare'in oyunlarnn 1623 tarihli bir derlemesinde, Birinci Kitap'nda, "bacon" szcnn tarihelerin 53. sayfasnda ve ayn zamanda komedilerin de 53. sayfasnda getiine dikkat etmitir. Donnelly'ye kalrsa, bu bir rastlant olamazd, yazarn gerek kimliini aklamak iin bulduu bir yol olmalyd. Donnelly'nin yolunu izleyen bakalar da vard. Onlar aka Shakespeare'in oyun ya da iirlerini yazan mehul kiinin, en bata gelecek kuaklarn zmesi iin etrefil bilmecelerle ilgilenmi olduuna inanmlard. rnein, Walter Begley, Shakespeare'in bir iirinin son iki dizesini incelemiti: "Romallar akll davranp raz oldular/Tarquin'in mebbet srgnne."[n. Eski Roma'da efsane kahraman Etrsk Kral; Tarquinius Superbus srgn edildikten sonra Roma Cumhuriyeti kurulmutu ( 510)] Begley, ikinci dizenin son szcnn [n. "banishment"] ilk iki harfini (ba), ilk dizenin son szcnn [n. "consent"] ilk harfiyle (con) birletirirsek, iirin gerek yazarn bulabileceimizi sylyordu. Donnelly gibi, Begley de rastlantnn roln gz ard ediyordu; herhalde Bacon szcndeki harflerin ok yaygn olduu ve gerek Shakespeare'in, gerekse Shakespeare'in olmayan metinlerde
86

bunlardan ok sayda bulunabilecei hi aklna gelmemiti. Kanlmaz olarak, ifre zcler zellikle Shakespeare'in 'Love Labour's Lost'unda bir soytarnn kulland sama bir szce kafay takmlard. Szckte honorificabilutedinatibus dilediiniz kadar gizli mesaj bulabileceiniz sayda harf vard. En iyi "zmler"den biri, 1910'da Edwin DurningLawrence harfleri "Hi Ludi F. Baconis nati tuiti orbi" szcklerini ierecek ekilde yeniden dizdi. Latincede bunun anlam uydu: "F. Bacon'n rn olan bu oyunlar dnya iin korunmaktadr." DurningLawrence'n rahatlkla gz ard ettii ey, honorificabilutedinatibus'un, Love Labour's Lost'da kullanlmadan nce zaten varolan bir szck olmasyd, dolaysyla Bacon bu szc gizli mesajn saklamak iin yaratm olamazd. 1920'lere kadar, "Bacon"clarn gizli mesaj arama sevdas, Shakespeare'in yazarl konusunda en kukucu olanlar arasnda bile saygnlklarn byk lde yitirmelerine mal oldu. ou Shakespeare uzman, "Bacon"clar sabit fikirli lgnlar olarak umursamad ve hatta onlarn yaptlar zerinde yorum yapmaya tenezzl etmediler. Ama "Bacon"clarn yldz snerken, yeni ve daha saygn bir aday, 17. Oxford Kontu Edward de Vere ne kt. 1920'de, J. Thomas Looney [n. soyadnn Trke'si "tk"] gibi talihsiz bir soyad tayan ngiliz retmeninin ortaya att "de Vere tezi" gl gibi grnyordu. De Vere, Oxford Kontu olmasnn yannda, Kralie Elizabeth'in kuzeni ve onun vesayeti altndayd, daha sonra da hazinedar, William Burghley'in damadyd. Btn bunlar ona saray hayatyla geici bir tanklktan fazlasn veriyordu. En iyisi, de Vere tannan bir air ve oyun yazaryd; 1598'de, Francis Meres adl ada bir eletirmen de Vere'nin "iimizdeki en iyi komedi yazan" olduunu belirtmiti. Tiyatro onun doland evrelerde kt ad yapm olduundan, Bacon'n tersine 'de Vere'nin yazarln gizlemek iin geerli
87

nedenleri olabilirdi. Ayrca Elizabeth'in saraynda bazlar kendilerinin ya da atalarnn portrelerinden holanmayabilirlerdi. Dolaysyla, Looney, de Vere'nin bir takma ad kullandn ne srd. Ama kont gizli kimliine ait baz ipular brakmaktan kendini alamad, bylece bir mzraa* [n. spear] pene atan* [n. shake] bir aslan resmi izilen aile armalarndan birinden tretilen bir ad seti. Kont, soylu biri olduundan, hayat Shakespeare'inkinden daha iyi belgelenmiti ve Looney burada de Vere ve ona ait olduu eserler arasnda ok sayda balant bulmutu. rnein, de Vere'nin 1575'de talya'ya gittii, Padua, Cenova, Venedik ve Floransa'da kald biliniyordu. Shakespeare'in oyunlarnda bu yerler hakknda ayrntl bilgi verilmesi bu ekilde aklanabilirdi. Looney en etkileyici kantn, Shakespeare'in ya da daha dorusu, de Vere'nin en nl oyununda bulunabileceine inanyordu. Hamlet'in babas gibi, de Vere'ninki de erken lmt; Hamlet'in annesi gibi, de Vere'ninki de hemen yeniden evlen-miti. De Vere bir keresinde Burghle'nin bir uan baklayarak ldrmt ki, Hamlet de Polonius'u bu ekilde ldrmt. Tekrar Hamlet gibi, de Vere korsanlar tarafndan tutsak alnm, daha sonra hayat balanmt. Looney zmlemesini bitirene kadar, Shakespeare'in trajedisi 'de Vere'nin zyaamyks gibi grnyordu. Looney, dier Shakespeare karakterlerinde de 'de Vere'nin hayatndan esintiler bulmutu. Lear gibi, 'de Vere' de byk olan ikisi evli, kzyla dul kalmt. Falstaff gibi o da keskin zekasyla tannrd. Ve The Tempest'taki Prospero gibi, de Vere'nin hayat da, mecazi anlamda da olsa, frtnal gemiti. Shakespeare'in sonelerine gelince, Looney, Southampton Kontu Henry Wriothesley'in Shakespeare'in "temiz gen" rolne uyduu sonucuna varmt. Daha sonra Oxfordcular bunu bir
88

adm daha ileri gtrerek, Wriothesley'in 'de Vere'nin olu olduu ve bu "temiz gen"in "Vere'nin genlii"ne cinasl bir gnderme olduu kurgusunu gelitirmilerdi. Yirminci yzyln ortasnda, Oxfordcular "Bacon"clar yenilgiye uratarak, Strattbrd kart durua egemen olmulard. Ama akademi kurumuna gre, yeni hak iddias eskisinden hi de daha az mantksz deildi. Gerekten de, Oxfordcularn de Vere'nin hayat ve Shakespeare'in yaptlar arasnda paralellik kurma abalar "Bacon"clarn ifre zmyle ayn takntl eilimden ve perspektifsizlikten zarar grd. Oxfordcular zorlama ile edebiyat kahramanlarn tarihsel karakterlere dntrmek istiyorlard ama bunu ok seici bir tarzda yaptlar. rnein, birok geleneki bilim insannn iaret ettii gibi, Oxfordcular oluna Hamnet adn veren kiinin, de Vere deil, Shakespeare olduu gibi apak bir gerei bile aka grmezlikten gelmilerdi. "Shakespeare'in gerekte Oxford" olduu teorisinin bir baka byk amaz Shakespeare'in oyunlarnn tarihleriyle ilgiliydi. ou bilim insanna gre, King's Men 1614'e kadar yeni Shakespeare oyunlar yaratmaya devam etti. Ama de Vere 1604'de lmt. Bu durumda, Shakespeare'in otuz sekiz oyunundan sadece yirmi yaynlanm ya da basl kaynaklarda gemiti. Bylece, de Vere'nin lmnden sonrasna kadar sahnelenmemi kesinlikle oyun yazarnn en baarl yaptlar arasndaki Kral Lear, Macbeth, Antonius ve Kleopatra, K Masal ve The Tempest dahil on be oyun vardr. Baz Oxfordcular tarihleme sorununu de Vere'nin oyunlarna lmeden balad, daha sonra bunlarn bakas tarafndan tamamlandn syleyerek amaya altlar. Dierleri oyunlarla eletirilen tarihlerin yanl olduklar ve neredeyse hepsinin 1604'den nce yazldn ne srecek kadar ileri gittiler. Dier tm antiStratfordcular gibi, Oxfordcular da geleneki yaamyks yazarlarnn hepsini canndan bezdirmi olan genel belgelerin olmayn kendi lehlerine kullanmlardr. Baz
89

oyunlarn tarihlerinin bir para kurgu ve kestirime dayal olduu konusunda haklyken, bu yzden keyfi iddialar ne srmekte hakszlard. Tersine, geleneksel tarihler Shakespeare ve yaptlarna farkl gncel gndermelere dayaldr. rnein, Francis Mere'in 1598 tarihli almas on iki oyunu listeliyor ve Shakespeare'in yaptlarn "en harika" komedi ve trajedi yaptlar olarak vyordu. Hatrlayacaksnz, Oxfordcularn, de Vere'i yazar olarak vd iin barlarna bastklar ayn Meres'ti. Ama geleneksel tarihlemeyi desteklemek iin kullanldnda, onun tankln rahatlkla gzden drmekteydiler. Ayrca Meres'in almas Oxfordcularn asndan bir baka rahatsz edici soru daha karyordu: Eer Shakespeare'in oyunlarn kendi adamlar yazmsa, neden de Vere ve Shakespeare ayn alma iinde ayr ayr ele alnmt? Shakespeare'e dier gncel gndermeler de gelenekilerin savn destekliyor. Robert Greene, Shakespeare'den 1592 tarihli bir kitapkta sz ederken, Ben Jonson ok sayda yaptta onun adn veriyordu. Oxfordcular tpk Samuel Clemens'e Mark Twain dediimiz gibi, Meres, Greene ve Jonson'n nn de 'de Vere'nin takma adn kullanm olabileceini ne srdler ama bu olanaksz grnyor. Jonson'n 1623 tarihli Shakespeare methiyesi, ondan "Avon'n zarif kuusu" olarak sz ediyordu ve Avon yaknlarndaki Stratfordlu adamdan bakasn dndn hayal etmek zor. ou bilim insan iin, Jonson'n szleri Shakespeare'in Shakespeare olduu savn kesin olarak destekliyor. Yine de. Oxrbrdcular ve "Bacon"clar en azndan tutkularnn esiri olmayanlar belgelerdeki aklan yakaladklar ve Shakespeare kurumunun grmezlikten gelmeyi setii sorular sorduklar iin saygyla anlmay hak ediyorlar. Son on ylda, Charles Ogburn ve Joseph Sobran gibi en son Oxfordcularn yaptlar, geleneksel bilim insanlarnn az da olsa saygsn kazand. Akademisyenler antiStratfordulara yant vermeyi daha
90

ok kendileri stlendiler ve bu yantlar kendi ilerinde yararl ve kkrtc oldu. Ne var ki, bu Oxfordcularn birok Shakespeareciyi kendi saflarna ektiklerini sylemek anlamna gelmez. Aratrmaclarn ezici ounluu iin, snrl da olsa, belgesel kaytlar ak ve yeterlidir. Shakespeareciler "Shakespeare'in oyunlarn yazan adam Shakespeare'in ta kendisidir" diye ii sk sk espriye vuruyorlard. Oxfordcular, amatrler diyerek kendilerini kk grdkleri iin akademisyenleri sulamlard. Ama en byk tersleme, sadece niversite eitimi alan bir soylunun bir edebiyat dahisi olabileceini varsaymaktr. Sadece bir kk kasaba eldiven imalatsnn olu olduu iin Shakespeare'in baarlan yadsnamaz.

91

13. Blm Mozart Zehirlendi Mi?

Constanze Mozart, kocasnn lmnden hemen sonra, Mozart'n 1791 Aralk aynda lmn eiindeyken besteledii llere At, Requiem hakknda arpc bir yk anlatt. Constanze, yln balarnda gizemli bir habercinin Mozart'n Viyana'daki apartmanna geldiini hatrlyordu. Adam, Mozart'n cmert bir deme karlnda, Requiem'i besteleyip bestelemeyeceini renmek istemiti. En son operas, Don Giovanni fiyaskoyla sonulanan ve bu yzden byk nakit sknts eken besteci, teklifi hemen kabul etti. Haberci parann yarsn dedi ve sadece Mozart' paray kimin sipari ettiini aratrmaya almamas iin uyaracak kadar kaldktan sonra hemen ayrld. Mozart, Requiem zerinde gece gndz alt. Besteye kendini tamamen kaptrd, defalarca bayld ama besteyi hi brakmad. Constanze, kocasnn ruh halini 1798'de Mozart hakkndaki anekdotlar bir derleme halinde yaynlam olan Friedrich Rochlitz'e anlatt. Rochlitz, "Her zaman sessizce oturuyor ve dncelere dalyordu" diye yazmt. "En sonunda artk reddedecek durumda deildi, bu eseri kendi cenazesi iin bestelediinden kesinlikle emindi." Mozart'n ilk yaamyks yazarlarndan biri, Constanze'n srdalarndan Franz Niemetschek'ti. 1798 ylndaki bir almasnda o da yky bu ekilde anlatmt. "Mozart lmden sz etmeye balam ve.Requiem'i kendisi iin bestelediini sylemiti. Bu hassas adamn gzlerinden yalar boanyordu. 'Kesinlikle hissediyorum ki' diyordu, 'son gnlerimi yayorum, zehirlendiimden eminim." Mozart Requiem'i hibir zaman bitirmedii halde, para bu ekliyle bile bir bayapt olarak grld. Kukusuz, Constanze'n
92

anlattklar eser ve bestecisi ile ilgili bir sansasyon yaratt: te karmzda, bir yandan yaratclnn doruklarna ykselirken, bir yandan ne kendisinin ne de bakalarnn anlam verebildii gleri tarafndan kanlmaz bir sona srklenen Mozart! Mozart'n ksa sadece otuz be yandayd ama parlak yaamna daha uygun baka bir son olabilir miydi? Bu, ok ilgin ve arpc bir ykyd. Hi kuku yok ki, Constanze'dan kaynaklanmt. 1828'de benzer bir deerlendirmeyi yaynlayan Vincent ve Mary Novello gibi, Rochlitz ve Niemetschek de yky Constanze'dan duyduklarn sylyorlard. Ama u sorular soramadan edemiyor insan: Requiem'i sipari eden gizemli yabanc kimdi? Ayrca, eer doruysa, Mozart' kim zehirlemiti? Mozart'n ldrld sylentileri lmnden hemen sonra, hatta Rochlitz ve Niemetschek'in 1798'daki deerlendirmelerinden de nce karlmt. 1791'in ylba arifesinde, bir Berlin gazetesi, Mozart'n "lmnden sonra cesedinin imi olmas, zehirlendii yolunda kukular dourdu" diye yazmt. Kukular en bata Mozart'n rencilerinden birinin kocas, Franz Hofdemel zerinde toplanmt. Hofdemel'in Mozart'n cenazesinin kaldrld gn karsna saldrp intihar etmesi, karsnn besteciden ocuk bekledii gibi speklasyonlara yol amt. Oysa, Hofdemel'i Mozart'n lmyle ilikilendiren tek bir gerek kant yoktu. 1820'lerde, Avusturyal eski bir saray bestecisi, Antonio Salieri'nin ad da daha inandrc bir biimde pheliler listesine eklendi. Salieri adna, konuklarnn sar besteci ile iletiim kurmak iin kulland Beethoven'in "sohbet defterleri"nin birok sayfasnda rastland. Hem Beethoven'in olu Kari hem de bir baka ziyareti, Anton Schindler, Salieri'nin Mozart' zehirlediini itiraf ettiini defterlere yazmt. Bazlar da onun bu itirafnn tm Viyana'ya yayldn kaydetmilerdi. Salieri'yi harekete geiren ey neydi?
93

Kskanlk. Hakknda kurulan dedikodu kumpasna baklrsa, Salieri Mozart'n dehasn kabul ediyor ve bu yzden ondan nefret ediyordu. Salieri her zaman saray efendisi ve nazik bir insanken, zellikle Mozart'n genelde kaba ve kibirli olmasna ramen, Viyana saraynn ba bestecisi olarak hep kendi nne gemesini ekemiyordu. En azndan, zekice dnlm edebi bir tema olarak, son derece ilgi ekici bir fikirdi bu. 1830 ylndaki bir oyunda, tiyatroya uyarlamak iin bu temay ilk ileyen kii Alexander Pukin'di. En son olarak, Peter Shaffer'in daha sonra filme de alnan 1980 Broadway hiti, Amedeus, Salieri'yi gene parlak ama grgsz bir Mozart grntsne katlanamayan, vasat ama ok ciddi bir mzisyen olarak sunuyordu. Shaffer, Salieri'yi Mozart' zehirleyen kii olarak gstermekten uzak durmutu. Buna karlk, saray bestecisi kurbann sefil ve umutsuz bir duruma iten eitli entrikalaryla sadece onun lmn hzlandrmt. Salieri'nin katil ya da dalavereci olarak gsterilmesinin sorunu, Hofdemel'inkiyle aynyd: Kant yoktu. Beethoven'in sohbet defterlerinde geen szde itiraf, baka hibir yerde gememiti. Aslnda Beethoven'in rencilerinden, piyanist Igna Moscheles'in gnlne gre, Salieri Mozart' zehirlediini aka reddetmiti. Gerekten de, Moscheles, bunun zerine Salieri'nin "onu entrikalaryla moral olarak kerttiini ve bu ekilde yaamnn birok anna zehir satn" syleyerek devam etmiti. Ama birka benzer dedikodu kaynandan baka, Salieri'nin brakalm Mozart' ldrmeyi, ondan nefret ettiine dair hibir gerek kant yoktur. Karmza bu kez kukulu olarak kan tek bir kii deil, bir rgt vard: Farmasonlar. ye olmayanlara byclkm gibi gelen her eit gizli trenleriyle gizli bir dernek olmalar, Masonlar rahatlkla kt kukular iin uygun bir aday haline getiriyordu. Mozart, 1784'de kk bir Viyana Mason locasna katlmt. Aktif bir yeydi, son tamamlad eseri Sihirli Flt dahil, Masonik temalar olan
94

birok eser bestelemiti. Bilim insanlar Sihirli Flt'n masonik imalarn ancak 19. yzyln ortasnda ortaya karmt. rnein, Mason trenlerinde byk anlam tayan 18 rakam, Mozart'n operasnda da nemli bir yere sahipti. II. Sahnenin banda, on sekiz papaz ve on sekiz sandalye vardr ve koronun syledii arknn ilk blm on sekiz llktr. Ayrca bu sahneye orkestrann giriinde on sekiz nota grubu yer alr. 1791'de librettonun (metnin) ilk basm, Mozart ve librettisti (metin yazan), Emanuel Shikaneder'n (o da Mason locasndandr) operay, en azndan ksmen bir Masonik alegori olarak yorumladna ilikin daha ak kantlar sunar. Librettonun kapanda be keli yldz, bir kare ve mala ve bir kum saati yer alr bunlarn hepsi de Masonlarn simgeleridir. Masonlarn Mozart' zehirlediini ilk kez 1861'de G. F. Daumer ne srm, Mozart'n Sihirli Flt'te baz srlarn aa vurmasnn. Mason dostlaryla arasn atn sylemiti. Bylece, Daumer, Masonlarn ya da daha dorusu, Masonlarn dar bir evresinin intikam aldn ima ediyordu. Bu teori birok 19. ve 20. yzyl yazar tarafndan kullanlmt. Ne var ki, Hofdemel ve Saliari teorileri gibi, Masonlarn komplo teorilerine de hibir kant gsterilemez. Hepsi olmasa da, ou bilim insannn, Sihirli Flt'te Masonik eler bulunduunu kabul ettikleri doru ama Masonlarn opera ve bestecisiyle ilikilerinden rahatsz olduklarna inanmamz iin hibir neden yoktu. Gerekten de, Mozart'n lmnden sonra, bal bulunduu loca, bir anma treni gerekletirmi ve bestecinin ansna yaplan veda konumasn bastrp datmt. Ayn zamanda, komplo teorisyenleri, Masonlarn neden librettisti olarak operann alegorik elerinden eit derecede sorumlu olan Shikaneder'i deil de, Mozart' ldrdklerini hibir zaman aklayamamlard. Komplo teorisi, kendilerine zg bir kapalla sahip
95

olmalarna ramen Viyana'nn en saygn yurttalarn da ilerine alan Masonlara haksz bir yaktrmadr. Gerekten de, localar ehrin entelektel sekinlerinin byk blmnn topland yerlerdi. Ayn ekilde, Amerika'da Masonlar yeleri arasnda George Washington, Benjamin Franklin ve Thomas Jefferson' sayyorlard. Fransa'da ise nde gelen cumhuriyetilerin ou bu localara katlmt. Ne var ki, birok Masonun cumhuriyeti eilimi, Avusturya mparatoru II. Leopold' ikillendirmiti. Leopold Avrupa'daki devrimleri byk bir kayg ile izliyor ve buna lkedeki Masonlar ezerek yant veriyordu. ok sayda Mason locasn kapatm ve geri kalanlar da polisin sk denetimi altna almt. Baz tarihiler, Mozart ve Shikaneder'in bir Masonik opera besteleme kararma bu basklarn yol am olabileceini varsaydlar. Sihirli Flt'n halk ve muhafazakar hkmeti, Masonlarn korkulacak bir yan olmadna ikna edebileceini sanyorlard. Eer byleyse, bouna umutlanmlard. 1790'larn ortasnda Leopold Masonlar tamamen yasaklad. ye saylan ve etkileri azalmt. Ama Mozart'a dnersek, lnceye kadar sadk bir mason olarak kald. Ayrca Mason dostlarnn da ona ayn ekilde sadk kaldna inanmamz iin her trl neden var. Eer Mozart zehirlendiyse, asl sulular, kastl olmasalar bile, doktorlar arasnda aranmal. Constanze doktorlarn ondan en az bir kez "kan ald"n sylemiti. Bu tedavi yntemi 18. yzyl sonlarnda ok yaygn olduu iin, baka rnekler de olabilir. Birok tp tarihisinin inand gibi, zellikle bbrek hastal sz konusuysa, gitgide zayf den Mozart'n lmne pekala bu tedavi yntemi yol am olabilir. Kan alna dnda, tp tarihilerinin syleyebilecei fazla bir ey yoktu. Mozart'n lm belgesinde lm nedeni "yksek askeri ate!" ["heated military fever"] olarak aklanyordu. Bu,
96

gnmz doktorlarna hibir ey ifade etmeyen bir tehisti. Constanze dahil, Mozart'n ziyaretileri hastalk belirtilerini o kadar farkl ve o kadar belirsiz bir biimde aklamlard ki, bunlara baklacak olursa, bestecinin endocarditis bakteryel, Henoch Schnlein sendromu, lsemi, stafilakok bronalpnmani ve beyin kanamasndan ld sylenebilirdi. 1991'de, Mozart'n lmnn 200. yldnmnde toplanan bir tp sempozyumunda, lm nedeni iin en ba sraya iki aday yerletirilmiti: Bbrek yetmezlii ve rmatik ate. Ama, hibirinin bestecinin zehirlendiine inanmamas dnda, uzmanlar arasnda ak bir uzlama yoktu. te yandan, Mozart'n kendi inanc sz konusu olduunda, lmne neden olan hastalklarn herhangi birinin getirdii delirium ya da depresyondan kaynaklanm olabilir. Kukusuz, Requiem'i smarlam olan gizemli habercinin ziyareti, bestecinin zihnini lme, zellikle kendi lmne kilitlemesine yol am olabilir. Gsz den bestecinin gizemli haberciyi Azrail'e benzettii kolayca dnlebilir. Gerekten de, Shaffer, Mozart'n lme taktn bilen Salieri'nin, rakibini uurumun kysna itmek iin kendisini haberci klna sokmu olduunu ne srmtr. En sonunda, Mozart'n lmnden 173 yl sonra aa karlan habercinin srr daha az can skc olmakla birlikte, hi de daha az acayip deildi. 1964'de, Otto Deutsch, Viyana'nn yaklak krk be kilometre gneyindeki bir kasaba olan Wiener Neusatdt'ta bulunan bir belgeyi yaynlad. "1791 'deki Balangcndan 1839'a Bugnk Dneme Kadar, W. A. Mozart'n Requiem'inin Gerek ve Ayrntl yks" balkl belge, blgenin byk toprak sahiplerinden, Kont von Walsegg tarafndan ie alnan bir mziki, Anton Herzog tarafndan yazlmt. Herzog, kontun gelecek vaat eden bestecilerin eserlerini satn alp, bunlar kendisininmi gibi yutturmaktan holanan ateli bir mziksever olduunu sylemiti. 1791 ubatnda, kontun gen
97

kars ld ve zellikle bir Requiem aheseri ile onun ansn lmszletirmek istedi. Bu yzden her zamanki gibi cmert teklifiyle ve eseri kimin smarladn aratrmasn diye ayn uyarsyla birlikte uan Mozart'a gnderdi. Herzog ve mzisyen arkadalar patronlarnn nabzna gre erbet veriyorlard. "Kontun [smarlam olduu dier paralarda da] yapt gibi, bizi artmak istemesine hepimiz iyice almtk" diye anmsyordu. "Yanndayken, her zaman bunun kendi kompozisyonu olduunu syler, bu srada glmserdi." Dolaysyla, Mozart'n son bayaptnn, bir lm melei iin deil, garip bir eser hrsz iin bestelendii ortaya kmtr. Hi de aptal biri olmayan Constanze Mozart'n kompozisyonlarnn hzla artan deerini hesaba katmazsak len kocasnn hzla byyen nne katkda bulunmas umuduyla mehul haberci yksn yaym olabilir. Eer byleyse, ryasnda bile gremeyecei kadar baarl olmutu nk Requiem Mozart'n bayaptlar arasnda grlmeye balanmt. Ve sonuta nasl bestelendiinden bamsz olarak, byle kalmaya da devam ediyor.

98

14. Blm Freud Travma Teorisinden Neden Vazgeti?

Freud 1925'te zyaamykiisnde, "bir sreliine kapldm ve pekala btn almamda lmcl sonular yaratabilecek bir hatadan sz etmeliyim" diye yazmt. Freud'un "kk yanl " 1890'lann balarnda ateli bir biimde inand "travma teorisi"ydi. Teorinin ad yanltcyd nk daha ok ocuklarda cinsel taciz ile ilgiliydi. Freud bir dizi nevrotik sendrom yaayan on sekiz hastasn tedavi ederken "travma teorisini" formle etmiti. Freud ok sayda hastadaki sendromlarn kklerini bulduu iin ok heyecanlyd. 1896 Nisannda Viyana Psikiyatri ve Nroloji Dernei'nde sunduu bir teblide, Freud kendi bulularyla Nil'in kaynann kefini karlatrmt. zel olarak, dostu ve doktor arkada Wilhelm Fliess'e, travma teorisinin kendisine hem n hem servet kazandrmasn umduunu yazmt. Bununla birlikte, 1897 Eyllnde, Freud byk bir i eliki yaamaya balad. Fliess'e baka bir mektubunda "son birka aydr yava yava anlamaya baladm byk srr sana hemen vermeliyim" diye yazmt. "Artk travma teorime inanmyorum." Teorinin bir sorununu, hastalarnn hibirinde ocukluktaki cinsel taciz belirtilerinin baaryla tedavi edilmediini itiraf etmiti. Hastalar ayn semptomlar yaamaya devam ediyorlard. Ama teorinin en byk kusuru bu semptomlarn ok yaygn olmasyd. Eer bu semptomlar yaayan herkes ocukluunda cinsel tacize uramsa, bu Freud imdi anlamt btn Viyana toplumunda ocuklarda cinsel tacizin yaygn olduu anlamna
99

gelecekti. Aslnda bu semptomlar Freud da yaadndan, eer travma teorisi doruysa, kendisi de ocukken tacize uram olacakt. Bunlarn etkisiyle, Freud travma teorisinden vazgeti. Ama hastalarnn ona anlatt yklerin bir eyi gizlediine inanmaya devam etti. 1905'te 'Cinsellik zerine Deneme'sinde, Freud yeni ve hatta daha devrimci bir teori ilan etti. Freud imdi de hastalarnn gerekte cinsel tacize uramadn savunuyordu. Daha dorusu, bastrdklar ve bastrmaya devam ettikleri ey. kendi ocukluk fantezileriydi. Hastalan cinsel ilikiye girmemiler, kendileri cinsel ilikiyi arzulamlard. Daha da zele indirgersek, hastalan ocukluklarnda, (kzlarsa) babalaryla ve (erkeklerse) anneleriyle yatmak istemilerdi. "Oedipus kompleksi" ite byle dodu. Bu teori Freud'un yeni psikanaliz biliminin iki temel direini, ocuk cinsellii ve bilind zihni de beraberinde getirmiti. Freud'un rencisi ve yaamyksn yazan Ernest Jones bunun Freud'un dnce tarznda belirleyici bir dnm noktas olduuna katlyordu. 1950'ler ve 1960'larda Freud tm zamanlarn en byk dnrleri arasnda sivriliyordu ve onun travma teorisinden vazgemesi, entelektel cesaret ve drstlnn balca rnei olarak gsteriliyordu. Ne var ki, 1970'lerde, Freud ile ilgili genel grte bir dalma yaand. Onun, szgelimi, kadn davrannn temel itici gcnn penis kskanl olduu gibi, baz kadn dman fikirlerinden rahatsz olan feministler saldrnn ban ektiler. Baka baz bilim insanlar da Freud'n kokain kullanmasndan, psikanalizin yetersizliine kadar deiik konularda eletirileriyle fe ministleri izlediler. Ama Freud'un izleyicileri iin en sarsc olan, Freud'un byk ilerleyiine yepyeni bir yorum getiren bir dizi aratrma oldu. Bu revizyonistlere gre, Oedipus kompleksi
100

travma teorisinin kalntlarndan domamt. Bu yk bir yaland. Freud'u eletirenler, daha da ktsnn yalanlarnn nedeni olduunu sylemilerdi. Freud yle bir yalan uydurmutu ki, onun travma teorisinden vazgemesinin gerek ve aslnda skandal yaratabilecek nedeni bir daha hi renilemeyecekti. En byk grlt koparan eletiri, Ortodoks Freudcular umutsuzlua itecek bir biimde kendi saflarndan geldi. Bu kii 1980'e kadar Kongre Ktphanesi'ne bal Freud Arivi mdrnn varisi olan gen Amerikal psikanalist Jeffrey Masson'd. Masson bu srada Freud'un arkada Fliess'e yazd mektuplar incelemeye balad. Freud'un kz Anna'nn editrlnde 1950'de bir seki yaynlanm olmasna ramen, Masson'n ariv aratrmas Freud'un arkada Fliess'e yazd baz mektuplarn kayp olduunu ortaya karmt. Daha yakndan aratrldnda, kaybolan malzemenin Freud'un travma teorisi hakkndaki grleriyle ilgili olduu anlalyordu. Masson bu mektuplarn Freud'un o teoriyi daha sonra syledii kadar hzl ve kesin bir biimde terk etmediini, tersine, aylarca ya da belki de yllarca bunun doru kaca umudunu koruduunu gsterdiini anlad. Masson, Anna Freud'a bu malzemeleri neden kardn sordu. Anna babasnn yaad kukular ortaya sererek, okurun kafasn kartrmak istemedii cevabn verdi. Masson'a gre bu kukular tarihsel nemdeydi. Mektuplar sadece Freud'un hastalarnn ona cinsel tacize uradklar konusunda doru sylediklerine deil, ayn zamanda gerekte travma teorisinin de doru olduuna inanmaya devam ettiini gsteriyordu. Masson, Freud'un hastalarnn cinsel tacize uradklarna inanmt. Peki, yleyse Freud neden kendi bulularn bir yana atp baka bir yola girmiti? Masson'a gre, Freud'un erkek alma arkadalar, bu teori ve teorinin ierdii yaygn cinsel taciz sulamalar karsnda dehete dmlerdi. Bylece, onlarn onayn alna umudu kalmayan Freud ark etmiti. Masson
101

1984'de yazd kitapta, "Freud'un travma hipotezinden cesaretsizlik nedeniyle vazgetiini yava yava grmeye baladm" diyordu. Masson, Freud'un Fliess'e mektuplarnda Emma Eckstein adl bir hasta karsndaki tutumuna ilikin ek kantlar bulmutu. Eckstein arl ve dzensiz adet gryordu. Freud, kadna bir burun ameliyat geirmesi gerektiini syleyen Fliess'ten sz etmiti. Gemie dnersek, burnun bedenin temel organ ve Eckstein'nin adet sorunlarnn kayna olduuna inanan Fliess'in arlatan olduu grlyor. Fliess'in yarada gazl bez unutmas zerine ameliyatn baarsz gemesi ileri daha da ktletirmiti. Eckstein ar bir kanama geirmi ve Fliess'in yapt ameliyattan uzun sre sonra bile kanamalar devam etmiti. Freud, ameliyattan sonra Fliess'e yazd bir mektupta, Eckstein'dek srekli kanamann psikosomatik olduunu sylyordu. Bunun Eckstein'in Freud'a kar duyduu bastrlm cinsel arzunun sonucu olduunu eklemiti. Bu aka sama bir tan, Freudcu bastrlm cinsellik ve aktarma kavramlarnn neredeyse bir parodisiydi. Masson iin bu tr gln bir tan, Freud'un bir meslektana yaranmak iin ne kadar ileri gidebileceini ve bir hastann semptomlarn gerek bir travmatik olaydan ok, fantezilere ne kadar abuk ykleyebildiini de grd. Travma teorisiyle benzeim akt. Freud nasl ki, ocuklarn cinsel tacizinin yaygn, travma teorisinin ise doru olduu gibi ho olmayan gerekler konusunda Viyanal meslektalaryla elikiye dmekten ekindiyse, burun teorisinin yanll, ameliyatn baarszl gibi ac gerekler konusunda da Fliess ile elikiye dmekten kanmt. Masson'n kitab ok byk bir tartma balatt. The New York Times bunu "ruhun Watergate'i" olarak adlandrd ve kitap ocuklarn, zellikle de kzlarn cinsel tacize uramalarnn kmsendiine ve teden beri gz ard edildiine inanan birok
102

feminist ve bakalar tarafndan ba tac edildi. Freud Arivleri'ndeki iinden kovulan Masson, ocuklarda cinsel tacize kar hareketin kahraman haline geldi. Ne var ki, sadece Ortodoks Freudcularn deil, bilim evrelerinin yant da genelde olumsuzdu. Freud ve psikanalize scak bakmayan birok kii bile, Masson'n tezlerini genelde inandrc bulmamt Eckstein vakasnn, kant deil, bir benzetme olduunu ne srmlerdi. Sadece Freud'un Fliess ile ilikilerindeki ar yumuak ball, hatta belki korkakl, Freud'un baka durumlarda da ayn ekilde hareket etmi olduu anlamna gelmiyordu. Aslnda birok bilim insan, travma teorisinin terk edilmesinin bir hayli cesaret gerektiren bir eylem olduuna iaret etmiti; zira travmann yerine konulan fikir ocuklarn ana babalaryla cinsel iliki kurma fantezileri hi de Freud'u tp kurumu karsnda irin gsterecek bir fikir deildi, oedipus kompleksi, en azndan ocuklarda cinsel taciz teorisi kadar radikaldi. Gerekte daha da radikaldi, nk birok doktor en azndan baz ocuklarn cinsel tacize uradn kabul etse de, hi kimse Oedipus'u antik Yunan mitolojisinden baka bir ey olarak dnebilmi deildi. Sadece bir noktada Masson hakl kmt. Freud'un yeni yaynlanan Fliess'e mektuplar, birok bilim insann Freud'un Fliess'e Eyll 1897 tarihini tayan mektubunda ark ettikten uzun sre sonra travma teorisini kurtarabilme umudunu srdrdne inandrmt. Masson'dan sonra, Odip kompleksinin travma teorisinin terk edilmesinin dorudan sonucu olduunu ne srmek zorlamt. Gerekte, Freud sadece birini yava yava brakp, dierine sarlmt. Ama travma teorisini brakmasnn nedenine gelince, Freud'un hastalarnn gerekte cinsel tacize uradndan kukulanmaya baladn ne sren geleneksebaklama Masson'dan gelen darbelere dayanmt. Eer sadk Freudcular, Masson belasn balarndan savar
103

savmaz geveyebileceklerini sandlarsa, ok yanlmlard. Bu kez bilim insan, filozof ve edebiyat eletirmenlerinden oluan bir gruptan gelen yeni ve ok daha etkili bir saldr eikteydi. Bunlardan, edebiyat eletirmeni Frederick Crews'n en ok tartma aan kii olmas, ksmen yaptnn ilk kez uzun sredir Freudcularn kalesi gibi grnen New York Review of Books'da yaynlanm olmasna balyd. 1993 ve 1994'te yaynlanan denemelerde Crews, Freud'un travma teorisini terk etmesiyle ilgili neden yalan syledii konusunda Masson ile ayn fikirdeydi. Buna ramen, Freud'un hastalarnn cinsel taciz yklerini korkakl yznden geri evirdiine inanan Masson'n tersine, Crews Freud'u temelde en bata bu ykleri yaratmakla suluyordu. Crews'a gre, Freud kendi travma teorisini kantlamaya o kadar hevesliydi ki, hastalarn ocukken cinsel tacize uradklarn anmsamaya zendiriyordu. nce hibiri gvenilir olmayan ve doktoru honut etmek isteyen hastalar, kendilerini aslnda hibir zaman olmayan cinsel taciz yklerini gerekmi gibi anlatmak zorunda hissetmilerdi. Kendi tezini kantlamak iin Crews, Freud'un 1890'lardaki teblilerini inceledi. Analizlerden nce, Freud'un hastalarnn ocukluklarnda cinsel tacize uram olabilecekleri konusunda hibir fikre sahip olmadklarn defalarca itiraf ettiine rastlad. Freud 1896'da, "sadece tedavinin en gl zorlayc etkisi, onlarda cinsel taciz sahnelerinin yeniden canlandrlmasn salayabilir" diye yazmt. Crews, bunun Freud'un ykleri bilinli olarak uydurduuna deil, hastalarnn onun telkinlerine ne kadar ak olduklarn dnemeden bunlar kmsediine yorulabileceini sylemiti. Ne var ki, Freud dinledii ocukluktaki cinsel taciz yklerinin doru olmadn yava yava anlad. Ya belki, terapinin neden ie yaramadn anlad ya da belki baz hastalar yklerden vazgetiler. Ama artk ok geti; Freud oktan travma teorisini meslektalarna sunmu ve bulgularnn lmcl
104

derecede kusurlu bir terapi biiminin sonucu olduunu itiraf etmek onu ok rahatsz etmiti. Freud kapana kslmt. Eer taciz yklerinin doru olduunu savunmaya devam etseydi, d krkl yaayan baz hastalan, onu kamuoyu karsnda elikiye drebilirlerdi. Eer hastalarnn zihinlerine taciz sahneleri telkin ettiini itiraf etseydi, bu kez de bir terapist olarak gzden derdi. te o zaman zeki Freud amazdan kurtulmann bir yolunu buldu. Cinsel tacizin hibir zaman olmadn kabul eden ama gene de ykleri terapistlere deil, hastalara ykleyen bir teori yaratt. Freud yklerin hastalarn bilind ve bastrlm arzularnn rnleri olduunu aklad. Crews'a gre, Oedipus kompleksi bu ekilde yaratlmt. Crews'un psikanalizin kkenleriyle ilgili yorumu Masson'nkinden daha rahatsz ediciydi. Masson'n korka, yerini tam bir arlatana brakmt. Freud zetle bir sahtekard. Crews sonuta hastalarn ve bakalarnn ac ekmeye devam ettiini vurgulamt. 1980'ler ve 1990'larda "canlandrma [recovered memory] terapileri moda olduu srada, Crews'a ynelik ilginin belirgin bir biimde artt grlyordu. Freudcu bastrlm cinsel anlar kavramnn zerine atlayan birok psikolog, yetikinleri ocukluktaki cinsel tacizi anmsamaya zendiriyor ve bu da ok sayda tacizci hakknda dava almasna neden oluyordu. Crews'un da aralarnda bulunduu, terapileri eletirenler, bu taciz vakalarnn byk ksmnn olmadna ve canlandrmann, Freud'm hastalarnn ykleri gibi, terapistin telkinlerinin sonucu olduuna inanyorlard. Freud'u savunanlara gre, bu saldr hem adil deildi hem de garip bir grnm sergiliyordu. Bir yandan, en sonunda Freud'u ocukluklarnda cinsel tacize urayan kurbanlar yz st brakmakla sulayan Masson'dan kurtulmulard. Daha sonra, hastalan cinsel tacizin gerekte olmadn "anmsama"ya
105

zendiren Freud'un fikirlerini sulayan Crews piyasaya kmt. Freud hem cinsel tacizcilerin paay syrmasna yardmc olmaktan hem de masum insanlar cinsel tacizle sulamaktan nasl sorumlu olabilirdi? Baz fkeli Freudcular iki saldrnn birbirini gtrmesi gerektiini sylemilerdi. Ne yazk ki, Freudcular iin eletiriler bu kadar kolayca savuturulamad. Freud'a kar eitli saldrlar, psikanalizin hem saygnln zedeledi hem de ilerini bozdu. Eer Freud'un psikanalizin kkenleri konusunda doruyu sylediine gvenilemezse, hastalar kendi ruhsal salklarn gvenle nasl onu izleyenlere terk edebilirlerdi ki? Bununla birlikte, en ateli eletirmenleri yadssa bile, Freud'un konumu tm zamanlarn en nemli dnrlerinden biri olarak salam kalmaya devam etti. Eletirmenleri Freud'un byk buluuyla ilgili kendi yorumunun eksik olduunu kantlamay baarm, travma teorisini terk ediinin iddia ettii kadar abuk ve tam olmadn vurgulamlard. Ama ou dnce tarihisi Freud'u, Masson ya da Crews'un dnd temelde yorumlama konusunda kararsz davranmtr. Baz akademisyenlerin gznde Freud'un dramatik anlat uruna, ar basitletirmeye ve evet, gerei arptmaya ynelmi olmas da mmkn. Ayrca, Freud'un fikirlerinin kkenlerinden bamsz olarak, hatta yaratt olumluluk ve olumsuzluklardan bamsz olarak, bunlarn bilim, felsefe, sanat, edebiyat ve zalglarmz zerinde etkisinin srd yadsnamaz. ster holanalm ister holanmayalm, Freud'dan sonra hi kimse Oedipus hakknda bir eyler bilmeden Sofokles'i okumamtr.

106

15. Blm Titanic Kurtarlabilir Miydi?

18 Nisan 1912 gecesi Kaptan Arthur Roston'un ynetimindeki kk Carpathia gemisi, New York Liman'na girdi. an, ddk ve sirenlerini alan belediye bakannn rmorkr ve irili ufakl tekneler tarafndan karland. Rhtmda yolcular borda iskelesinden inerken, hemen zerlerine en kalabalk bir gazeteci grubu dahil, krk binden fazla insan bekleiyordu. Bu yolcular, birka gn nce anlalmaz bir ekilde okyanus sularna gmlen batmaz gemi, Titanic'ten kurtulan kazazedelerdi. Carpathia, Titanic'in SOS sinyallerini ilk kez 14 Nisan gece yarsndan hemen sonra iitti. Roston, dev gemiyi kurtarmak iin hemen rotasn deitirdi. Roston Titanic'i paralayan ayn buzul alannda ilerlemek zorunda olmasna karn, Carpathia'nn hzn on yedi mile karmt ki, bu, gemi iin bir hz rekoruydu. Carpathia drt saat sonra, Titanic'in telsizle bildirdii son mevkisine ulat. Yaklak bir buuk saat gecikmilerdi: Titanic, gemide kalan 1502 yolcu ve mrettebat ile birlikte batmt. Roston birka saati gemiden kurtulanlar arayarak harcad. Sabah 08: OO'de Titanic'in filikalarna binmeyi baaran 750 kiiyi denizden toplamt. te tam bu noktada, Kaptan Stanley Lort'un gemisi, Californian sahnede belirdi. Kazadan kurtard yolcular zaman geirmeden New York'a gtrmek isteyen Roston, son aramay Lort'a brakarak, uzaklat. Lort baka kazazede bulamad ve ilk rotasna geri dnd. Carpathia'nn New York rhtmna yanamasndan dokuz saat sonra, Californian da sessizce Boston limanna szld. ok gemeden. Lort tm imekleri zerine ekti. Birka gn iinde, dnyann dikkati Carpathia'dan Californian'a yneldi.
107

Californian mrettebatyla grtkten sonra, birok Boston gazetesinde, geminin sulara gmlmekte olan Titanic'e, Carpathia'dan daha yakn olduu haberleri yaynland. Gerekten de, 14 Nisan gecesi 11: 00 gibi, Lort ve mrettebat sahiden, gneydou ynnde sadece birka mil uzaklkta bir gemi grmt. ok gemeden, Titanic'teki baz kiiler de kuzeybatda bir gemi saptamlard. Bylece, gece yarsndan, ayn zamanda, Titanic'in korkun buzdana arpmasndan, hemen sonra Californian'n kaptanlar dier gemiden atlan bir havai fiek grdler. Titanic'in yardm amacyla havai fiekleri ateledii birka saat iersinde Californian'n kaptanlar ve mrettebat yedi fiein daha gkyznde patlayn seyrettiler. Gene de Lort yerinden bile kmldamad. Californian, tarihi Lesle Reade'nin szleriyle, tarihe "yerinden bile kmldamayan gemi" olarak geecekti. Lort rotasn Titanic'in son mevkisine ancak afak skerken, 05:00'ten sonra evirdi. O zamandan beri, tarihiler merakla u soruyu sorarlar: Acaba Californian, Titanic'tekileri kurtarabilir miydi? Peki, kurtarabilecek durumda olsayd, Lort neden hibir ey yapmamt? Carpathia'y New York'ta karlayanlar arasnda, felaketi aratrmak amacyla bir altkomite kurmakta gecikmeyen Senatr William Alden Smith de vard. 19 Nisanda, Carpathia'nn rhtma yanamasndan bir gn sonra Smith, WaldoorfAstoria'da kazadan kurtulanlarla grm bulunuyordu. Boston'da Californian'n batmakta olan geminin iaret fieklerini grd haberleri duyulur duyulmaz, Smith, Lort'u ve mrettebatn ifade vermeye ard. Svarisi ve mrettebatnn tanklna gre, Californian 14 Nisan gecesi, Titanic'in de bulunduu Kuzey Atlantik'in srklenen buzullarla kapl ayn blgesindeyken, Londra'dan Boston'a doru yol almaktayd. Buzullara ramen hzn
108

artrarak gemisini kt sona mahkum eden Titanic'in svarisi Edward Smith'in aksine, Californian'n svarisi ok temkinli bir adamd. Lort gemisinin gece stop etmesi emrini verdi. Gece yaklak l l:00'de Californian'n telsiz operatr, Cyril Evans, ayn blgede bir yerlerde olduunu bildii Titanic'e hi de resmi olmayan bir mesaj geti: "Baba konuuyor; buzlarla sarldk ve stop ettik." Titanic'in operatr Jack Phillips, bu mdahaleden rahatsz olmutu. Btn gn geminin zengin yolcularnn mesajlarn gndermek iin uramt ve sohbet edecek vakti yoktu. "Mesaj kesin! Bize engel oluyorsunuz!" diye cevaplad. Btn gn alm olan ve belki de bu sert cevaba biraz sklan Evans, telsizini kapatp yatt. Californian'da sadece tek telsiz operatr bulunduundan, bu noktada telsiz temasndan yoksun kalmt. Titanic gece yars yaklak 12:15'te SOS vermeye baladnda, Californian'da bunu duyabilecek ayakta kimse bulunmuyordu. Peki ya iaret fiekleri? Californian neden Titanic'in imdat iaretlerine yant vermemiti? Lort ifadesinde sadece bir fiein utuunu grdn ve sonra yattn syledi. Kaptanlar daha sonra baka fiekler de grdklerini haber verdiklerinde, uykulu uykulu bunlarn imdat iaretleri olabileceini dnememi, kaptanlar da srar etmedii iin uyumaya devam etmiti. Ayrca, Lort senatrlere bunlarn imdat iaretleri olduundan hala emin olmadn sylemiti. Gemiler her zaman geen gemileri selamlamak iin deiik tr fiekler kullanyordu. mdat fiekleri genellikle daha byk ve grltl olduundan, Californian'da hi kimse gece boyunca hibir ey duymamt. Lort'un neden baz gemilerden o gece iaret fiekleri atlm olabilecei konusunda hibir fikri yoktu. En azndan, o srada bir geminin tehlikede olabileceine inanmas iin bir neden yoktu.
109

Lort, ifadesinin devamnda aslnda kendisini ve mrettebatnn grd geminin Titanic olmadndan emin olduunu da syledi. Evans telsizle temas kurmu olduu iin, elbette Titanic'in blgede bulunduunu biliyorlard. Ama Lort'un saptad gemi ok kkt ve iyi alr durumdaki geminin motorlarn yaklak olarak 02:00'de durdurduunu grmlerdi, ite bu yzden Californian'da hi kimsenin aklna Evans' uyandrp, SOS sinyalleri var m diye aratrmak gelmemiti. Belki de fieklerin ktye alamet olduunu hisseden Lort'un kaptanlar Evans' ancak 04:00'de uyandrm, o da dier gemilerden Titanic'in buzdana arptn o srada renmiti. Lot'a haber verilir verilmez, svari hemen Californian'n harekete gemesini emretmiti. Senatr Smith, Lort'un anlattklarn doyurucu bulmamt. ABD Donanmas'ndan o gece Californian ve Titanic'in bulunduu mevkide baka bir geminin daha bulunup bulunmadn aratrmasn istemiti. Smith Californian'n seyir defterinin o geceye ilikin notlarn da incelemi Lort ve kaptanlarnn tanklna ramen iaret fieklerinin grldne dair herhangi bir ifadeye rastlamamt. Daha da kuku verici olan, resmi seyir defterinin bir eit msveddesi olan seyir belgesinin 15 Niiitn tarihli blmn kaybolmasyd. Smith'e gre bu, Californian'n yaptklar konusunda bir soruturma bekleyen Lort'un balanamaz davrann rtbas etme abasyd. Smith, Lort ve mrettebatnn szn ettii mehul geminin gerek olmad sonucuna vararak, "O buzullarda Californian ve Titanic'ten baka bir gemi olmad"n ilan etti. Senato altkomitesi raporu Lort'u sert bir eklide suluyordu. "Komite, kanlmaz olarak, Californian'n Titanic'e svarisinin sylediinin aksine, on dokuz milden yakn olmas, svarisi ve mrettebatnn Titanic'in tehlike fieklerini grmelerine ramen, insanln ve uluslararas hukukun gereklerine aykr olarak bu imdat arsna yant vermedii sonucuna varmtr."
110

O ay iinde daha sonra toplanan Britanya Ticaret Kurulu da ayn derecede ar sulamalarla doluydu. Lort Charles Mersey'in vard sonuca gre: "Californian ilk fiekleri grdnde, ak denizde ciddi bir risk tamadan buzullar arasndan ilerleyerek Titanic'in imdadna koabilirdi... Bu ekilde davranm olsayd, lenlerin hepsini olmasa bile birounun hayatn kurtarabilirdi." Lort btn sulamalar sineye ekti, ancak ok sayda destekleyici de buldu. zellikle, dier birok denizci, deniz yollarnn, dikkatleri Titanic'in sahibi White Star Line'n ve deniz tamaclnn gvenliinden sorumlu Britanya Ticaret Kurulu'nun byk ihmalinden uzaklatrmak iin Lort'u gnah keisi haline getirdiine inanyordu. Her iki kurumun da yantlamas gereken yzlerce soru olduu reddedilemezdi. lk nce, Californian dahil, dier gemilerden blgede buzullar grldn bildiren sekiz mesaj alnmasna ramen, Svari Smith'in Titanic'in hzn kendi rekoru olan yirmi iki knotta tutma emri verdii bir gerekti. Gene de gemisiyle birlikte sulara gmlen Smith'i eletirmek bir para yakksz grlebilirdi ama birok kii, Svari Smith'in hatasndan kaynaklanan birok sutan Svari Lort'un sorumlu tutulduunu dnyordu. Daha kts, Smith'in tehlikeli hznn, White Star'n iletme mdr olan ve o srada Titanic'in ilk (ve son) seferinde yolculuk yapan armatr Bruce Ismay'in dorudan emri deilse bile, basksnn sonucu olduu eklindeki kukular da giderek artyordu. Titanic'in sadece en byk ve en lks deil, ayn zamanda en hzl transatlantik de olduunu kantlama telana derek, Smith'i hzlanmaya itip itmediini merak edenler sadece Lort'u savunanlarla snrl deildi. Hatta Ismay'in buzul uyars yapan mesajlardan birini cebine att, bylece Smith'in yavalamad bile syleniyordu.
111

Ayrca, Ismay'in kazadan sa kurtulmas bile bal bana bir rahatszlk kaynayd, nk o devirde "nce kadnlar ve ocuklar" ilkesi ok ciddiye alnyordu. Titanic'te, 1300 erkein yannda 150'den fazla kadn ve ocuk da boulduundan, birok kii Smith gibi, Ismay'in de gemiyle birlikte batmas ya da en azndan, Titanic'teki btn kadn ve ocuklarn kurtulduunun kesinlemesinden sonra bir filikaya atlamas gerektiini dnyordu. Ama en azndan Ismay bir biimde, Smith'in kararlarn etkiledii eklindeki sulamalar reddetme frsat bulmutu. Bylece ne Senato alt komitesi ne de Ticaret Kurulu kararlarnda ansl kazazedelerden biri olmas dnda, hakknda herhangi bir su bulunmutu. Lort'u savunanlara gre, eer irket paay ucuz kurtarmsa, Ticaret Kurulu daha da anslyd. Ticaret Kurulu bir geminin ka adet cankurtaran sandalna sahip olmas gerektiini geminin tonajna dayanan bir formlle hesaplamt; Titanic'in sahipleri gemiye 14 adet nizami ve 4 adet portatif cankurtaran sandal koyarak, geminin ihtiyacndan fazlasn karlamlard. Bu 18 sandal 1178 kiilikti. Buna ramen, Titanic'in yolcu kapasitesi 350C' ayor ve daha ilk seferinde 2100 kii tayordu. yleyse, baka kim ve ne sulanrsa sulansn, kurulun iyice eskimi tznn de sorumlu olduu akt. Ayrca, acentenin grevi ngiliz deniz yollarnn karlarn korumakt ve White Star Line onun en gl irketlerindendi. Dolaysyla, Lort'u destekleyenlerin Californian'n svarisini sulayan karar geiren acenteye fkelenmelerinde alacak bir yan yoktu. Ama hem Ticaret Kurulu hem de Senatrn altkomitesine kar adil olmak gerekirse, ne ngiliz ne de Amerikan kurullar, Lort'u savunanlarn iddia ettii gibi sular hasr alt etmiti. Her iki kurul da Smith'in, White Star Line'n ve tzn hatalarn incelemiti ve bunlar svari Lort'unkiler gibi ne karlmamakla birlikte, stleri de rtlmemiti. Gerekten de, hem ABD hem de ngiltere hkmetleri, gemilerdeki tm yolcu ve mrettebat iin yeterli sayda cankurtaran sandal tamay
112

zorunlu klan yeni tzkleri hzla geirmiti. Ayn ekilde, Titanic trajedisi zellikle, Titanic burnunun dibinde batarken kamarasnda uyuyan Cyril Evans grnts her iki hkmeti yirmi drt saat telsiz iletiiminin srdrlmesinin gerektirdiine de inandrmaya yetmiti. Kukusuz, bu deiiklikler denizyollar gvenlii asndan olumluydu ama Stanley Lort iin yaplacak hibir ey yoktu. Kaptan Californian'in sahipleri tarafndan iten atlm ama o Californian'dan grlen geminin Titanic, Titanic'ten grlen geminin ise Californian olmadn srarla sylemeye devam etmiti. Lort 1962'de ld, ayn yl en sadk savunucusu, Leslie Harrison o gece kaptann hem Titanic hem de Californian'dan grldne inand mehul gemiyi bulduunu ne srd. Harrison gemi kaptanlarm temsil eden ve Lort'un savlarnn ba savunucusu Ticari Deniz Hizmetleri Birlii'nin genel sekreteriydi. Harrison'a gre, mehul gemi Samson adl zlanda balk gemisiydi. Harrison'n kant, Samson'un tayfalarndan birinin o gece teknelerinin Titanic ve Californian arasnda ldn kabul eden eski gnlne dayanyordu. Kaak fok avlamakta olan Samson, Titanic ya da Californian'a kaak avlaryla yakalanma korkusuyla ikisinden de mmkn olduunca hzl uzaklamt. Ne var ki, dier aratrmaclar hem 6 Nisan hem de 20 Nisanda Samson'un zlanda'da olduunu belirlediinde, Harrison'un sav rtlmt. Bu kadar kk bir teknenin on drt gnde neredeyse l m Atlantik'i geip geriye dnerek, bin be yz millik bir yol kat etmesi olanakszd. Lort'u savunanlar 1985'te, okyanus bilimcisi Robert Ballard nderliinde, AmerikanFransz ortak giriimi, Titanic enkaznn yerini saptadnda nihayet bir ak yakaladklarn dndler. Geminin en son SOS verdii yerden dou ynnde iyice uzaklam olduu ortaya kt. Bylece Titanic'in mevkisinin o
113

gece Californian'n yaklak yirmi bir mil uzanda olduu ortaya kt. Bu uzakln ise Lort'un ya da kaptanlarndan herhangi birinin Titanic'i grmesini olanaksz kld apakt. Ama Ballard, eer Titanic'in kaptanlarnn dnd yerden douya doru srklenmise, Californian'n da srklenmi olabileceini, bunu her iki gemiyi de birbirinin gr alannn dna kardn da gstermiti. Harrison'un kararl lobi faaliyetlerinin yannda, Titanic enkaznn bulunmas, en sonunda ngiltere Ulatrma Bakanl'n davay yeniden amaya itti. 1992'de aklanan bakanlk raporu, Lort'a ksmi bir aklama salad. Raporda, Californian'n Titanic'ten on yedi ile yirmi mil arasnda bir uzaklkta bulunmasnn, eer Lort ilk iaret fieinde harekete geseydi bile, batmakta olan gemiyi grmesini ve belki de zamannda olay yerine ulaabilmesini olanaksz kld sonucuna varlmt. 15 Nisan sabah Lort'un Carpathia'ya yetimesi iki saatten fazla srmt ve karanlkta buzullar arasnda manevra yapmaya kalkmas halinde, bunun daha da uzun sre alabileceini dndren nedenler vard. Ve ilk iaret fieinin atlmasndan iki saat sonra, Titanic zaten batmt. Rapora yazldna gre, dolaysyla, Lort gemiden hi kimseyi kurtaramayacakt. Bununla birlikte, rapor her eye ramen Lort'un hareketsiz kalmasnn balanamayacan aka belirtiyordu. Titanic'i kurtaramasayd bile, aka bunu denemesi gerekirdi. Ve hatta Titanic'i grmediyse bile, bir fiek grmt ve kaptanlar yedi fiek atldna tanktlar. Deneyimli bir denizci bunlarn tehlike iaretlerinden baka bir ey olmadn hemen anlayabilirdi. Buna ramen ne Lort ne de kaptanlar sorunun ne olduunu anlamak iin telsiz operatrn uyandrma zahmetine girmilerdi. Titanic'le ilgili aratrma yapan en son tarihiler, 1992 raporuyla ayn fikirdeydi. Californian'dan grlen fieklerin Titanic'ten atlmas ok byk olaslkt ve yaknlarda baka bir
114

gemi olduuna ilikin de hibir kant yoktu. Ama fiekler Titanic'ten atlmasayd bile yardm isteyen baka bir gemiden atlm olabilirdi. Lort'un buna yant ise kamarasna ekilip yatmak olmutu. Lort'un yataktan kalkmaynn birok nedeni olabilirdi. Belki korkakt. Ya da ne bileyim, belki o kadar kuralcyd ki, kaptanlar dier fieklerin atldn grmelerine ramen, onu rahatsz etmekten korkmutu. Ya da belki, srf baka bir gemi buzullarn arasnda rekor denemesi yapyor diye kendi gemisini riske atmas gerektiini hissetmemiti.

115

16. Blm Hitler Yeenini ldrd M?

19 Eyll 1931 sabah, yirmi yanda bir kadn, Geli Raubal, Adolf Hitler'in Mnih'teki apartmannda l bulundu. Hitler'in vey kardeinin kz olan Raubal, tabancayla vurulmutu. Silah cesedin yannda bulunmutu. Hitler iin zamanlama daha kt olamazd. Geen ylki seimlerde Reichstag'da Nazilerin sandalye saysn 12'den 107'ye karp, partiyi iktidarn eiine getirmiti. Tam o anda bir skandal zellikle de seks ve cinayet kokan bir skandal Hitler ve Nazileri Alman siyasetinde hzla yeniden marjinallie itebilirdi. Gerekten de, Nazikart gazeteler habere balklama atladlar. Ksa srede, yirmi yandaki kadnn Hitler'in hem yeeni hem sevgilisi olduu haberleri dolamaya balad. Mnih Post, Raubal'n burnunun krlmasnn, Hitler'in kadn bir fke krizi srasnda ldrdn gsterdiini yazmt. Bunun nedeni belki Hitler'in onu baka biriyle yatakta yakalam olmas ya da belki daysnn baz olaand cinsel eilimlerini kamuoyuna aklamakla tehdit etmi olmasyd. Bakalar Raubal'n ya Hitler'in iddetli kskanl ya da cinsel istekleri yznden intihara srklendiini ne sryordu. Detektiflerin sorguya ektii ve sarslm olduu grlen Hitler, ifadesinde kadn en son cesedin bulunduundan bir gn nce grdn syledi. Kadnn Viyana'da mzik dersleri alma plan hakknda tartmlard ve Hitler'in ona yalnz bana gitmeyi yasaklamas karsnda fkelenmi, sonra sakinlemiti. Bylece Hitler, Nuremberg'deki kampanya faaliyetlerinin bir paras olan bir yrye katlmak iin oradan ayrldn sylemiti. Kadnn ldn de orada renmiti. Hemen Mnih'e dnm, sadece gei stnl almak iin yar yolda
116

durmutu. Hitler'in apartmanndaki personelin Hitler'in ifadesine ekleyebilecei fazla bir ey yoktu. Raubal'n Hitler'in yatak odasndan, grnrde berbat bir durumda frladn anmsyorlard ama neden berbat grnd ya da daha sonra ne olduu konusunda hibir fikirleri yoktu. Polis, Raubal'n burnunun krldna ya da tecavze uradna ilikin bir kanta rastlamamt. lmn intihar olduuna karar verildi. Ama Bavyera Adalet Bakanl'nn st kademelerinde ok sayda Nazi sempatizan bulunduundan, birok kii polisin soruturmay ksa kesmesi iin bask grdne inanyordu. zellikle, detektifler olay yerine geldiinde, parti yetkilileri zaten olay yerinde bulunuyordu, demek ki evdeki personel de Nazi yetkilileri tarafndan sktrlm olabilirdi. Ama en azndan tarihiler iin soruturma dosyas kapanm deildi. Hitler'in Raubal' ldrdne ilikin kant araylar onlar Adolf Hitler'in zihninin ok karanlk kelerine yneltmiti. Hitler'in Raubal' ldrdnden kukulananlar arasnda, eskiden en yakn evresinde bulunmu olan baz kiiler de vard. Bunlarn en gze arpan, etkili bir Nazi gazetesi yaynlayan ve kardei Gregor'un partinin bakan vekili olduu Otto Strasser'di. Daha sonra parti liderlii iin Hitler ile atmaya giren Gregor 1934'te ldrlm, Otto da svire'ye kamt. 1940 ylnda yazd 'Hitler ve Ben' adl kitapta, Otto Strasser cinayet iin kant ortaya att. Birincisi, kendisine Raubal' bir Katolik olarak gmdn syleyen papazla yapt bir konumayd; eer kadn intihar etmi olsayd, bu ekilde gmlemezdi. kincisi, kardeiyle yapt bir konumayd; burada Gregor, Hitler'in Raubal' vurduunu dorudan onun azndan duyduunu sylemiti. Ve son olarak, nl Nazikart editr Fritz Gerlich'in gazetesinin 12 Mart 1933 tarihli saysnda
117

cinayet zerine byk bir haber yaynlamay planlad yksyd. Burada Strasser kaynak vermiyordu ama 9 Mart'ta, Nazi yldrm birlikleri gazete brolarna dalp, btn dosyalar tahrip etmiler ve Gerlich'i de tutuklamlard. Gregor Strasser gibi, Gerlich de 1934'te ldrld. Otto Strasser cinayete neyin yol atn sylememiti ama cinayetin Hitler'in Raubal'n baka bir sevgilisi olduunu renmesi zerine fkeye kaplmas yznden ilendiini ima ediyordu. Hitler' in eski yabanc basn sekreteri, Ernst Hanfstaengl daha ok ayrnt vermiti; Raubal sadece baka bir erkekle kmyordu, ayrca ondan hamileydi de. Baba aday olduundan kukulanlan kii resim retmeni ve Hitler asndan en kts Yahudi'ydi. Raubal retmenle 1928'te tanmt ve imdi onunla evlenmek istiyordu. Dorusu, bir Yahudi'nin yeenini sevgilisini ondan koparmas hem kiisel hem de politik bakmdan en byk onursuzluktu. Dolaysyla, Hanfstaengl'n belirttiine gre, Hitler, Raubal' intihara zorlad. Hanfstaengl, Hitler'in kadnn annesi ile ilgili baz tehditler savurduunu ima etmesine ramen, anlatmnda bu konuda tam bir aklk bulamyoruz. Ne olursa olsun, Hanfstaengl, Hitler'in tm ailesinin bu yky doru kabul ettiini eklemiti. Kendisi de bunu Hitler'in kardei Alois'in kars Brigid Hitler'den renmiti. 1944 ylnda yaynlanan 'Der Fhrer' adl kitabnda, Alman tarihi Kari Heiden, Raubal'n lmnden Hitler'in deil, SS efi Heinrich Himmler'in sorumlu olduunu ne srd. Aslnda Heiden, Hitler'in Raubal' sevdiini ve onunla evlenmek istediini ne srd. Ama Himmler ya Raubal'n baka birisiyle yatljndan kukuland ya da daysnn cinsel eilimlerini ortala sermekle tehdit ettii iin bir skandali nlemek istemiti. Heiden kadnn ldrldn m yoksa, intihar etmeye mi zorlandn kesinlikle bilmiyordu, ama Nazilerin sulu olduundan emindi. Kaynann Raubal'n annesinin bir arkada olduunu sylemiti.
118

Btn bu anlatlanlarn sorunu, ou Hitler'in akrabalar ve eski arkadalar tarafndan yaylan temelsiz dedikodulara dayanmasyd. Btn bu kiiler gerei ortaya sermekten ok, genelde intikam almak ve kendilerini aklamak istiyorlard. Daha sonra gelen tarihilerin, tanklklarna ok mantkl olarak kukuyla baktklar kiilerdi bunlar. (Heiden'in hakkm yememek iin, hemen eklemeliyiz ki, Strasser ya da Hanfstaengl'in tersine, o hep Hitler'in dman olmutu. Ama onun yks de Hitler'in d krkl yaayan bir akrabasndan alnmayd.) Ayrca Hitler'in gei stnl belgesi de onun iin bir savunma kantyd. Polis ve belgeye tank olan dierlerinin Nazi sempatizanlar olduklar ya da Nazilerce tehdit edildikleri dnlrse, bu elbette tartmal bir belgeydi ama bununla elikiye den baka bir kant yoktu. Heiden'in Himmler'i sorumlu tutmasna gelince, bu mantksz grnyordu. Eer Himmler bir skandali nlemek istediyse, kesinlikle ne cesedi Hitler'in apartmannda ne de Hitler'in silahn cesedin yannda brakrd. Dolaysyla, cinayet seenei bir yana atlmamakla birlikte, polisin intihar karar daha uygun grlyordu. Ama yine de baz nemli ve i gcklayc sorular kalyor: Acaba Hitler yeenini intihara m zorlamt? Ve aralarnda ne tr bir iliki vard? Heiden'a gre, Hitler'in Raubal'a ynelik ilgisinin daylkla snrl olmadna kuku yoktu. Heiden'in kaynak ismi vermeden anlatt bir yk, Hitler'in Raubal'a bir mektubuyla ilgiliydi; burada Hitler "unidinizm... snrlarnda dolaan mazoistkopropfaji eilimleri olan bir adamdan beklenebilecek duygularm ifade etmiti." Daha akas, Heiden'in kastettii ey, Hitler'in kadnlarn, zerine iemesiyle tahrik olduuydu. Mektup Raubal'a hi ulamadan dosdoru bir antajcnn eline geti. Heiden'a gre, 1929'da, Nazi Partisi muhasebecisi Franz Schwarz antajcya para deyerek, mektubu ele geirdi.
119

Hanfstaengl bu kez bir yl sonrasna ait farkl bir antaj giriimi yks daha anlatt. Muhasebecinin bir antajcdan Hitler'in Raubal'n pornografik resimlerini izdii katlar satn almasndan hemen sonra, 1930'da Shwarz ile karlatn anmsyor. Hanfstaengl izimlere bir gz atm, dehete kaplm ve Shwarz'a bunlar yrtp atmasn telkin etmi. Ama Shwarz Hitler bunlar geri istediinden yapamayacan sylemi. Heiden, Hitler'in yeeniyle ilgili fantezilerin tesine geip gemediinden emin deildi ama Hanfstaengl bunun aksini dnyordu. Syledii kadaryla, nc bir kiiden duyduu bir syleiyi aktarmt. Burada Raubal bir arkadana, daysnn bir "canavar" olduunu, "bana yaptrmak istedii eylere inanamazsn" dediini sylyordu. Ve Hanfstaengl'in gsterdii gibi, ailede ensest gelenei vard. Hitler'in anne ve babas kuzendi. Hitler'in babasndan yirmi iki ya kk olan annesi ona "Day" diyordu. Hanfstaengl gibi, Otto Strasser de Hitler ve Raubal arasndaki ilikinin cinsel ilikiyi ierdiinden ve bunun hi de normal cinsel iliki olmadndan kuku duymuyordu. 1943'te SS (II. Dnya Sava srasnda CIA'nn atas) ajanlanyla yapt bir grmede, Strasser unidinizm konusundan aka sz etmiti. Bunu dorudan Raubal'dan duyduunu ve kadnn btn bu olup bitenleri "iren" bulduunu iddia etmiti. Cinayet sylentileri gibi, Hitler'in cinsel yaamyla ilgili bu anlatlanlara da kukuyla yaklalmal. Ne Hanfstaengl ne de Strasser zellikle gvenilir bir kaynaa sahipti ve kaynaklan genelde isimsiz ya da ok az gven vericiydi. Strasser, Raubal'n o srada kurtulmak istedii kiinin yakn bir /alma arkada olduu halde kendisini srda olarak setiini syleme zahmetine katlanmad. Dolaysyla, son iki kuaktan, Hitler'in en saygn yaamyks yazarlar (1952'de Allan Bullock ve 1998'de lan Kershaw) Hitler ve Raubal'n brakn herhangi bir tr olaand cinsel ilikiyi, cinsel ilikiye girdikleri konusunda bile ciddi kukulan olduunu belirttiler. Kantlar hi de yeterli
120

deildi. Bununla birlikte, cinayet sulamalarnn aksine, olaand cinsel iliki sylentilerinin kendi iinde belirli bir dayana vard. Psikolojik yaamyks yazarlar, zellikle de Freudcular, cinsel srlarn her yere szdn grme eilimindedir. Dolaysyla zellikle Hitler gibi bir psikopatta bunlar aramak holarna gidiyordu. SS'un 1943 tarihli Hitler raporunu hazrlam olan psikiyatr William Langer, Raubal'n ve Strasser'n unidinizm konusunda gerei sylediine inanyordu. Ayrca Langer bir baka kadnla, 1932'de Hitler ile ayn ekilde irkin cinsel ilikiler yaam olduunu syleyen film aktrisi Renate Muller ile yaplan grmeleri de aktarmt. Langer, "Tm kantlar gz nne alndnda, Hitler'in sapklnn Raubal'n anlatt trde olduu anlalyor" diye yazmt. Hitler ile deiik zamanlarda cinsel ilikiye girdiini syleyen yedi kadndan, altsnn ya intihar ettii ya da intihara teebbs etmesinin nemli olduunu dndkleri iin, hi kimse Freudculan sulayamaz. (1945'te Hitler ile birlikte len Eva Braun gibi, cinayet kurban olmad dnlrse, bu altnn iinde Raubal de vard.) Hitler'in yatt kadnlara yapt her neyse, anlalan bu, onlar derin bir mutsuzlua srklyordu. Ama Hitler'in yaamyksn yazanlar iinde Freudcu kkenden gelmeyenlerin iaret ettikleri gibi, bunlarn hibiri Hitler ya da yatt kadnlarn probleminin kkeninde cinsel sorunlarn bulunduunu kantlamyor. Bu kadnlarn intihar etme nedeni olarak Hitler'in cinsel sapklna inanmak gerekmiyor, en hafif deyimle, Hitler'in daha ynla baka ho grlemez kiilik zellii vard. Gerekten de, Hitler ile ilikiye girmeyi seen kadnlarn da ciddi sorunlar yaad pekala ne srlebilir. Elbette Raubal, Hitler'i sememiti. Daysnn yanna tanmasnn nedeni, annesiyle birlikte gidecekleri baka bir yer olmamasyd ve kadn yaad srece bundan baka bir neden de olmamt. Kendisine byk bir arzu duyan ve baka birisiyle
121

grmesini engellemek iin acmasz nlemler alan bir adamn evinde tuzaa dmt. Hitler'in onun Viyana'ya gidiine engel olmas, 1929'da kendi evine tandndan beri, yeenine koyduu sert yasaklann sadece biriydi. Hitler'in kadna zalimce davranmas ille de ondan sapk cinsel iliki istedii anlamna gelmez. Hatta kadn intihara zorlamas iin de aralarnda cinsel iliki olmas gerekmez. Bu, Bullock ve Kershaw'n ulat sonutu ve tarihilerin de ounluu onlar izliyor. ounlua baklrsa, Hitler, Raubal' ldrmemi olabilir. Ve bu konudaki uzla daha zayf olsa da, onunla cinsel ilikide bulunmam ya da kadnn lmne dorudan neden olacak trde cinsel ilikiye girmemi olabilir. Ama Hitler bir tirand iki yl sonra tm lkenin tiran haline gelmeden nce, daha 1931'de bir yerel tirand. Geli Raubal iin lm tek kurtulu yolu gibi grnm olmalyd! Eski Nazi an yazarlar dahil, birok kiiye gre, Raubal'n lm Hitler iin bir dnm noktasyd. rnein, Hanfstaengl, "Onun lmyle HitteY'in en sonunda eytana dnecei yol almt" diye yazmt. Hitler'in resmi fotorafs, Heinrich Hoffmann ayn grleri tekrarlamt. Anlarna gre, "Bu zamanda, zalimlik tohumlar Hitler'in iinde boy atmaya balamt. Kan dkme arzusu Geli'nin lmnden sonra, iinde bir canavar gibi bymt." Bu tr zmlemelerin yazarlarn kendilerini kurtarmaya hizmet ettii ak. Eer Hitler, Raubal'n lmnden sonra canavara dntyse, o zaman bunlar yazanlarn onun daha nceki, belki de daha mantkl olduu bir dneminde onunla ittifak kurduktan iin balanmalar gerekirdi. Ama Raubal'n lmnn Hitler'de bir dnm balattna inananlar sadece eski Nazilerle snrl deildi. Kesinlikle eski Nazilerden daha temiz bir gdlenmeye sahip olan Freudcu birok yaamyks yazar, Raubal'n lmn Hitler'in bir cani
122

olarak gelimesinde nemli bir kilometre ta olarak grme eilimindeydi. Bu yazarlara gre, kadn ldrmediyse bile, tutkun olduu kadnn kayb, bir biimde iindeki canavar uyandrmt. Freudcularn etkisi nemli olmutur; bir ak ilikisi iin kantlar yetersiz bulmasna ramen, Bullock bile, Raubal'n lmnn Hitler'i deitirdiine ve Hitler'in Yahudi dmanlnda "belki de cinsellikten kaynaklanan bir yn" bulunduuna inanyordu. Ne var ki, ou tarihi iin, Raubal'n lm Hitler'in soykrmc tutkularn aklamaya yetmez. Cinsel temele dayanan dier birok aklama bunlarn ilerinde neler yok ki; gya Hitler'in teslisleri yokmu; gya frengili bir Yahudi fahieden frengi kapm ou tarihiye, zellikle de Yahudi soykrm tarih-ilerine hi de doyurucu gelmiyor. Gerekten de, milyonlarn lmnn ardnda tek bir neden aramak, tarihi ve filozoflarn savam vermeye devam ettikleri ahlaki ve pratik sorunlar douruyor. Ak olan bir ey var: Hitler'i ne kadar derinden etkilemi olursa olsun, onu katil haline getiren ey, Raubal'n lm deildi. O ellerini oktan kana bulamt; eski Nazi an yazarlarnn kolayca eriilebilen semeci anlarna karn, Nazi eteleri 1931 Eyllnden nce, kukusuz Hitler'in bilgisi ve onayyla, binlerce olmasa bile yzlerce insan oktan ldrmt. Geli Raubal'n intihar hibir biimde Hitler'in sorumlu olduu ilk lm deildi.

SON

123