DNYA EDEBYATINDAN TERCMELER

FRANSIZ KLASKLER : 99

SANIN HAYATI
>

Bu tercmenin her trl basm ve yaym hak

lar Mill Eitim
Bakanlna
aittir.
Bakanln
msaadesi
alnmadka bu tercmenin
metni ta
mamen, ksmen veya deitirilerek alnamaz.

M ill Eitim Bakanl Yaym Mdrlnn

17 / X I I / 1963 tarih ve 19985 sayl emriyle Fransz
klsikleri
serisinde ikinci defa olarak
5000 say
baslmtr.

R E N A N

SANIN HAYATI

Bu eseri Ziya H SA N dilimize evirmitir.

(kinci Basl)

ankara

1964-

m l l e it im b a s im e v

ERNEST RENAN

Ernest Renan 1823 de Farnsanm Bretagne eyaletinde, Treguier kasabasnda do

du. Ticaret gemilerinde kaptanlk eden ba
bas bir deniz kazasnda ld zaman Er
nest henz pek kkt. ocuk, efkatli ve
dindar bir kadn olan byk anas ile ken
disinden on iki ya byk olan ablas Henriette tarafndan bytld. Henriette, Renanm dncelerinin geliiminde belki zan
nedildii kadar messir olmamsa da, her
halde kk kardeini kendine evlt bilmi,
onu koruyucu ve basiretli bir karde sevgisi
ile bytmtr.
Treguier kolejinde tahsilini bitiren Re
nan rahiplik mesleine girmek istedii iin
1838 de Parise gelerek papas mekteplerine
devama balam, fakat 1845 de iinden doan
bir isyan neticesinde rahiplikten vazgeerek
son girmi olduu Saint-Sulpice seminerin
den kmtr.
Renan o devirde ablasndan para yar
dm grd halde, geinmek iin nezareti
veya retmen yardmcs gibi vazifelerle
bir iki retim kurumuna girer. Bir taraf

tan da retmen olabilmek iin gereken

bakkalorea, lisans ve agregasyon imtihanla
rn hazrlar ve 1848 de felsefe agrejesi olur,
ayn zamanda 1852 de mdafaa edecei dok
tora tezini (Averroes et Avrerro'isme) [bn-i
Rt ve bn-i-Rslk] hazrlar.
1849 da vazife ile talyaya giderek ora
da sekiz ay kalr; 1851 de Mill Ktphaneye tyin edilir.
1860-1861 de bir arkeoloji vazifesi ile
Fenikeye gider, orada, Cbeyl civarndaki
bir evde, Yahudiye ve Galile blgeleri man
zaralarnn kuvvetli tesir ve intiba altnda
sann Hayatm yazar. Yannda bulunan
ablas Henriette orada lr.
1862 de College de Francen bran di
li profesrlne getirilir; sann H ayat
nn yaynlanmas yznden urad hcum
lar karsnda, bir sene sonra bu vazifesin
den affedilerek gene Mill Ktphaneye t
yin edilirse de bunu kabul etmez.
1870 de mparatorluk hkmetinin dev
rilmesi zerine College de Francetaki kr
ssne iade edilir.
1869 ve 1876 da srasiyle milletvekiliine ve yan zalma aday
ln koyar, fakat kazanamaz. 1883 de Col
lege de Francem bana geer, ve srasiyle
1856 ve 1876 da girmi olduu Academie des
Inscriptions ve Academie Franaise yesi
olarak 1892 de Pariste lr.

Her eyden nce byk bir slpu

olarak tannan Renanm tarihi, filozof, fi
lolog, tiyatro yazar ve mtercim olmak
zere muhtelif cepheleri ve krk ciltten faz
la eseri vardr. Bizi burada ilgilendiren cep
hesi tarihilii ve felsefesi olduu iin, Re
nanm bu alanlardaki orijinalliini birka sa
trla belirtmek istiyoruz.
Renanm en tannm felsef eseri Bili
min Geleceidir. Bellibal tarih eserleri
ise, byk endeksi ile birlikte 8 ciltlik bir
seri halinde yaynlad Hristiyanln Men
eleri ile srail Kavminin Tarihidir- sa
nn Hayat, sz geen serinin ilk kitabm,
Umumi Endeks son kitab tekil eder. Se
rinin teki kitaplar unlardr: Havariler;
Aziz Pavlus; Deccal; nciller ve kinci Hris
tiyan Nesli: Hristiyanlk lemi; Marcus Aurelius; Kadim devirlerin Sonu.
Renan, kendisine nce yalnz ilhiyat
larn urat bir konu olan dinler tarihini
Tarih alanna sokmakla bu sahay genilet
mi oldu. Dinler tarihini tamamiyle lik ve
ilm bir anlayla ilk ele alan o olmutur.
sann Hayatndeki yenilik ve cret, bu
byk peygamber simasna Genel Tarih ala
nnda yer vermesi olmutur. Ancak Renanm
bu kitapta saya kar duyduu sonsuz hay
ranlk, onun insanlk vasflarn lsz de
recece ykseltmesine mukabil tanrlk vasf

larn kaldrd iin, kitap katoliklerin pek

iddetli bir tepkisine yol am ve bundan do
an tartmalar bugne kadar devam edegelmitir.
Renan filozof olarak orijinal bir sistem
yaratm deildir. Fakat insan olunun me
rakn tahrikeden btn toplumsal konular,
sras geldike keskin bir zeka ve derin bir
grle ele alr. Netekim, eserlerinin muhtelif
yerlerine serpilmi vaziyette,
ykseklikten
yoksun olmyan byk bir dnya gr bu
lunur. Renana gre kinat srekli bir cehit
halindedir; bu cehit onu yokluk tan mad
de ve hayat eklindeki varlk a geirmi
olduu gibi insan zeks vastasiyle de tam
uur haline getirecektir. Dier taraftan,
kinat insan vastasiyle zek ya ulat gi
bi gene onun aracl ile mnevi tekml
idrk edecektir. Buna gre, ilk hilkat sadece
bir taslaktan ibaret kalmtr, asl hilkat ide
alin gereklemesiyle kaabil olacaktr. Ke
nann: Tanr yoktur, fakat gnn birinde
belki var olacaktr, demesinin mnas budur.
Mademki Tanr atm idrk ve tam fazilet
olarak tarif olunuyor, o ancak, insanln k
inat kanunlarn hakkiyle tand ve cemiye
ti ahlk kurallarna gre dzenledii zaman
var olacaktr.
Renan, dinle bal olmamas ve bilginin
geleceine olan iman ile, mensubolduu po-

zitivist neslin ruh haletini pek iyi temsil eder.

Fakat o, pozitivisme, birer vaka olan ve ezeli
endieyi ve ruhlarn tabii temayln ifade
eden esrar duygusu ile ideal ihtiyacn il
ve etmitir. Bundan dolaydr ki, dine kar
dar msamahaszlk ve saygsz istihzadan
ibaret olan Voltaire esprisi ne kark ola
rak, samim imanm her eklini ho grme
sinden baka, yzyllar boyuca insanlarn kal
bine lh bir teselli vermi olan ve en basit
insanlara bile namtenahinin ufuklarm aan
dine kar bir nevi hrmetkr sevgi besliyen Renan esprisi gsterilir.
Renanm siyasi dnceleri daima bir
olmamtr; ancak, bu kitapta, hristiyanl
yahudiliin tereddiye uram ekliyle mu
kayese ettii srada, birincisinin stnln
daima, demokratik kelimesiyle vasflandr
lan esaslarda arar ve gsterir.
Renanm Fransz edebiyat tarihindeki
sekin yerini bilhassa onun byk yazarlk
vasflar salar. Dn tarznn en iddetli
muarzlar bile, onun sadelikle zerafeti, kuv
vetle kvrakl mezceden slbu ile Fran
sann en kudretli muharrirlerinden biri ol
duunu teslim etmekte birleirler.
Z. .

1861 SENES EYLLNDE CBEYLDE

LEN KARDEM HENRlETTElN
saf ruh un a

Birlikte gidip grdmz yerlerden al

dm ilhamla bu sayfalar seninle babaa
yazdm Gazirde geirdiimiz o uzun gnle
ri imdi Tanrnn barnda hatrlyor musun?
Ayaklarmzn altnda serilen denize, kylere,
derelere ve dalara kar yanbamda sessiz
oturur, her yapra yeniden okur, yazlr ya
zlmaz temize ekerdin. Saysz yldz ordusu
nun yerini bunaltc k alnca, ince ve nzik
suallerin, temkinli phelerin, beni yeniden
mterek dncelerimizin ulv konusuna e
kerdi. Birgn bana, bu kitab seveceini, n
k evvel seninle beraber yazldn ,sonra
da samim duygularna uygun olduunu sy
lemitin Bazan, hafifmerep insanlarn onun
iin verecekleri dar hkmlerden korkar, fa
kat gerekten din sevgisi tayan ruhlarn
eninde sonunda ondan holanacaklarna ina
nrdn. Bu tatl dnceler arasnda lm her
ikimize de kanadd ile dokundu, humma uy
kusu ikimizi de ayn saatte bastrd: uyanan
yalnz ben oldum! imdi sen Nehr-i brahim

topranda, mukaddes Cbeylin, ve kadim

misterlerdeki kadnlarn gz yalarn katma
ya geldikleri kutsal sularn yaknnda uyuyor
sun. Ey melek, lme hkmeden, ondan rktrmiyen ve neredeyse onu sevdiren gerek
leri bana, sevdiin kardeine ret!

NSZ

sannm az ok dikkati eken bir tasvirini

izmem nasibolduuna gre, bu tasviri uygun
bir ekilde hazrlyarak bu dnyann biare
lerine ve kederlilerine, onun en ok sevmi
olduu insanlara sunmakla iyi edeceime inan
dm. Birok kimseler kitabn hem hacm hem
de fiat bakmndan herkes iin elverili olma
masna esef ettiklerinden, giri blmn,
notlar ve okuyucunun tenkid sanatnn zel
liklerini az ok bilmesini gerektiren baz k
smlar kitaptan kardm. Bylelikle he
defe birden vardm. lkin, kitabn hacmi ok
kld iin, holanan herkes onu alabile
cektir. kincisi, anlalmas iin baz hazrlay
c incelemeler gerektiren ne bir kelime, ne de
bir cmle brakmadm sanyorum. Nihayet
bu budamalarla, benim iin daha az deeri olmyan bir sonu elde ettim. lkin kitabm,
tek amac gerein en doru inceliklerini tesbit etmekten ibaret olan tarihinin duygusuz
luu ile yazmtm. Bu derece ak konuma,
hristiyanlkla beslenip ykselen birok temiz
ruhlar incitmemezlik edemezdi. Birok defa,
~kendilerine ho grnmekten son derece se

vineceim kimselerin, birka sayfalarn oku

malar ne zevksiz ne de faydasz kalacak olan
bu kitaptan yz evirdiklerini grerek zl
dm. Birok gerek hristiyanm bu kk
ciltte kendilerini incitecek hibir ey bulamyacaklarn sanyorum Yanl anlamala
ra sebebolabilecek veya uzun izahlar gerekti
recek ksmlarn hepsini, fikirlerimden hi
bir eyi deitirmeksizin karmaya muvaffak
oldum.
Tarih, kimya gibi, jeoloji gibi bir ilim
dir. yice anlalmas iin derin incelemeler
ister; bu incelemelerin en yksek neticesi de,
zamanlar, memleketler, milletler ve rklar
arasndaki ayrntlar takdir edebilmektir. Bu
gn hayallere, byclere inanan kimseler,
bizce artk cidd bir adam saylmazlar. Fakat
vaktiyle, byk adamlar btn bunlara inan
dlar, ve belki zamanmzda bile, baz mem
leketlerde gerekten stn kimseler bu gibi
hatalara dmektedirler. Seyahatlerle, uzun
okumalarla veya ferasetlerinin derinlii ile
bu ayrntlar anlyamam olan kimseler, ge
miin hikyelerinde daima hoa gitmiyecek
bir ey bulurlar; nk bizim baz pek m
him meseleler hakkndaki fikirlerimiz, o ka
dar byklkle, o kadar zellikle dolu olan
gemite yoktu. Mkemmel bir tarih, en ar
yanl anlamalara sebebolmak pahasna da,
olsa, bunu byle kabul etmekten ekinemez.

lim samimiyeti, bu gibi ihtiyatkr yalanlarn

ne olduunu bilmez. Bu tdnyada, bir bil
ginin gerek sand eyi sylemekten e
kinmesini gerektirecek derecede kuvvetli bir
sebep yoktur. Fakat, muhakkak, mutemel
veya mmkn olduu sanlan bir ey, hibir
gizli maksat olmakszn bir kere sylendik
ten sonra, artk ince ayrntlar brakarak,
herkesin anlyabilecei ve anlamas gereken
byk meselelerin umumi ruhuna bal ka
lnmasna msaade olunmaz m? Bu eski
hikyelerden ap taan iirden ve fazilet mi
sallerinden baka bir eyi dnmemek ze
re, ahenksizliklerin zerinden bir snger ge
irilmesine cevaz yok mudur? Kimyac, el
masn kmrden baka bir ey olmadn bi
lir, tabiatn bu derin istihaleleri nasl yapt
na indr. Fakat bundan dolay, en gzel
mcevheri di bir karbon parasndan baka
bir ey saymamak ve ona herkesin verdii ad
vermemek zorunda mdr?
Demek oluyor ki bu kitap yeni bir ey
deildir. Uydurmalarndan ve vzuhsuzluklarndan kurtarlm ekliyle sann Hayatndrlkin, bir tarihi gibi hareket etmi olmak
zere, rknn izgilerini, rengini ve ehresini
tayan bir say tasvire almak zorunda
kalmtm. im,di ise halka, beyaz mermer
den bir sa, lekesiz bir ktleden yontulmu
bir sa, kendisini yaratan his gibi sade ve sf

bir sa sunuyorum. Bunun hakikate daha

uygun olup olmadn sen bilirsin, Yarabbi!
Belki, insandan kan her eyin tertemiz ol
duu anlar vardr. Bu anlar uzun srmez,
fakat vardr. te sa herhalde halka byle
grnm, halk onu byle grp sevmi, o
halkn kalbinde bylece kalmtr. Onda ya
ayan, dnyay byliyen, onun lmszl
n yaratan, ite bu olmutur.
Din duygusuna zarar verdiim yolunda
ki iddialar yirminci defa olarak reddedecek
deildim. Ben dine hizmet ettiimi sanyo
rum. Baz kimseler, birtakm zayf telmih
lerle, halkn tabiatstne olan imanm kay
betmesine mni olacaklarm sanrlar. Byle
bir tedbir, drst olsa bile, tamamiyle faydasz
dr. Halk bu iman kaybetmi bulunuyor. Bu
hususta mspet ilimle mutabk olan halk,
zeli, mucizeyi kabul etmiyor. Buna baka
rak, insan olunun, asilliini salyan yk
sek inanlara yabanc kald neticesini mi
karmak lzmdr? Bu, pek byk bir yan
lla dmek olur. Halk kendine gre din
dardr. lme kar saygs ne dokunakl bir
haldir! Cesareti, soukkanll, renme is
tei, gln eye kar kaytszl, byk
kahramanlk insiyaklar, asl duygulara hitabederek cidd heyecanlar veren sanat eser
lerinden ve iirden holanmas, an ve eref
ten ve vatandan sz edildii zaman benliin

de parlyan o ezeli genlik, btn bunlar

dine, hem de en mkemmel dine ait eyler
dir. Halk hi maddi deildir. dealism ile
onun kalbi kazamlabilir. Kusuru, eer bu bir
kusur saylabilirse, bir fikir urunda btn
menfaatlerini hie saymasdr. Ona dinsizlik
vazetmek eametli neticeler douraca gibi,
onu eski tabiatst itikatlarna dndrmeye
kalkmak da faydasz olur. Yaplacak tek
i, ona hereyi aka sylemektir. Halk il
min vard en yksek neticeleri, bir nevi
derin igd ile abucak kavrar; bugne ka
dar gelip geen din ekillerinden hibirinin
mutlak bir deer iddia edecek durumda ol
madn grr; fakat dinin dayand teme
lin bu yzden kmesi gerekmediini de his
seder. Gelip gemi din ekilleri iin ona
sayg telkin etmek, onlarn tarihteki byk
lklerini gstermek, bu kadim ekillerin iyi
ve kutsal taraflarn belirtmek, dine hizmet
etmek deil midir? Benim dnme gre,
bir millet, iman, feragati ve sadakati bo
eyler sayd gn, kurtuluuna srtn e
virmi olur. Siyas olsun din olsun b
tn eski hareketlere karan hayal hissesi,
bu hareketlerin sevilmemesi, beenilmemesi
iin bir sebep olamaz. nsan, usainte ampoule* e inanmakszm iyi bir Fransz olabilir,
1 Sainte
ampoule: inde Fransa
krallarnm
ta giyme treninde meshedilmelerinde
kullanlan
ya bulunan kutsal ie.

Jeanne dArcn gzne grnm olan ha

yallerin doruluunu kabul etmeksizin onu
sevebilirte bunun iin, htras silinmemi olan
en hayret verici halk inklbn anlatmann
halk iin faydal olacan dndm. Burada,
gerekten halkn en iyi dostunun hayat anla
tlyor; hristiyanln balangcna ait btn
bu destan, imdiye kadar halk iinden km
olan en byk adamlarn tarihidir. sa yok
sullar sevdi, kibar hayat sren zengin rahip
lerden nefret etti, mevcut hkmet tarzn bir
zaruret olarak kabul etti; mnevi menfaatleri
frka kavgalarna stn tutmak cesaretini gs
terdi; bu dnyann bir ryadan baka bir ey
olmadn, yeryznde hereyin hayal ve e
kilden ibaret bulunduunu, gerek Tanr l
kesinin ideal olduunu, idealin ise herkese
ait bulunduunu syleyip durdu. sann ha
yat bir ebed teselli kaynadr; ho bir nee
verir; insan lzumsuz ikiyzlle drmeksizin. ahlkn dzeltmeye tevik eder;
hrriyet zevki alar; nihayet insan, zama
nmzn en mhim meseleleri olan itimai me
seleler zerinde dnmeye sevkeder. sa bu
hususta hayret edilecek kadar derin grler
amtr. Onun sevdii fikir terbiyesi al
nnca, artk siyasetin hafif bir elence olamyaca, gnn birinde asl iin insanlarn
2

bilgili klnmasna, saadet ve faziletine al

mak olaca, ve bu gibi meseleleri ortadan
kaldrmaya ynelen gayretlerin ksr kalaca
anlalr.
Gnn meakkati ve gnein harareti ile
bunalan kadnl erkekli Tanr hdimleri, fikir
ve ruh iin kurduumuz mabetlerin yaplma
snda kollariyle alan iiler! Marur sadduklerin1 hkimiyeti altnda iin iin inliyen
gerekten kutsal rahipler! Henz iyilii pek az
olan bir cemiyet dzeninden strap eken
biare kadnlar! Ve Tanrnn huzuru ile, souk
hcrenin dibinde alan dindar ve mtevekkil
ii kadnlar! Tanrnm birgn sf kalbli
insanlar iin bir tebessm ile hazrlad
enlie geliniz. Sizler sanm hakiki raklar
snz. Bu byk stat dnp gelseydi, Tabariye
gl kysnda etrafn eviren sadk dostlarn
gerek torunlarn nerede bulup tanrd sanr
snz? Kendisinin savam olduu her eyi
tevik eden resm bir kilisede kendisinin ne
olduunu bile bilmedii akideleri mdafaa
edenler ve onun dvasn kendi menfaat ve
hrslarna let eden zaman gemi fikir taraf
tarlar arasnda m? Hayr, onlar; gerei,
1 Saddukler:
lkin
Sadduk rahip
ailesinden
olanlara verilen bu ad sonralar epikurosu ve m a
teryalist radiplerin ad olmutur. Kitabn X II inci
bahsine baknz.

ilerlemeyi ve hrl seven bizler arasnda

bulurdu. Ve gnn birinde ikiyzlleri kova
lamak iin eline bir krba alsayd, kinayesin
de anlatmak istedii sahte sofuyu kimlerin
ahsmda bulup tanrd dersiniz? Ey Tanr,
u byk sulu, u bahtsz, u hi gibi olma
dm iin sana hamdediyorum diyenlerde
mi, yoksa Senin kymetini belki iyice takdir
edemiyorum, ama seni seviyorum; fakat her
eyden nce iten gelen bir saygya muhtasn,
onun iin kendini gster, nk benim istedi
im seni grmektim diyende mi? Ufka bak
nz; orada bir afan skt seziliyor; bu,
katlanma, alma, iyilik ve dayanma yolu
ile kurtulutur; insanln kanunlarna nfuz
ederek ve maddeyi gitgide hkm altna
alarak, btn insanlarn eref ve haysiyetinin
ve hrlnnn temelini atacak olan bilgi
yolu ile kurtuluudur Herbirimiz vazifemizi
yaparak gelecein bu cennetini hazrlyalm.
Ben, gemie ait bu hikyelerle bir an iin
hli unurturabildim ve bundan bin sekiz yz
yl nce sizler gibi kendi halinde birka in
sann gnln enlendiren bu esiz iirin ok
ayc gzelliini sizlere de tatrabildimse ken
dimi bahtiyar sayacam.

ISANIN HAYATI

b ir in c i b l m

Isann ocukluu ve Genlii,

ilk intibalar.

Dnya tarihinin en belli bal olay, in

sanln en asil ksmlarn mphem olarak
putperestlik adiyle anlan eski dinlerden, Tan
r birlii, teslis ve Tanr olunun insan ek
line girmesi itikatlarna dayanan bir dine ge
iren inklptr. Bu din deitirme bin yla
yakn bir zamana ihtiya gsterdi. Yeni din
en az yz ylda teekkl etti. Bahis konusu
inklbn menei, - Augustos ve Tiberius de
virlerinde yayan ve cesaretli teebbs kabi
liyeti ve ilham etmesini bildii sevgiyle in
sanln gelecekteki imannn konusunu ya
ratan ve mebdeini tesbit eden stn bir insan
oldu.
sa kendisinden nce hibir hreti olmyan Galile eyaletinin Nasra kasabasnda
dodu. Btn hayatmca Nsral adiyle anl
d; hayatnn tarihinde Beytllahimde dn
yaya gelmi gibi gsterilmesi, dolambal yol
lardan gidilerek ileri srlm bir iddiadr.

ehemmiyet kazandlar- Bununla beraber bun

lar bu lmden sonra bile teyze oullar ka
dar itibar grmemie benzelrer, nk teki
ler yeni dini daha abuk benimsemilerdi ve
yaratllarnda da her halde daha bir bakalk
vard.
sann kzkardeleri Nsrada evlendi
ler, kendisi de ilk genlik senelerini orada
geirdi. Nsrada, kuzeyde Esdrelon ovasn
kapyan da kmesinin zirvesinde, geni bir
arazi dalgas stnde bulunan kk bir e
hirdi. Bu kasabann imdi drt bin kii
kadar olan nfusu sann zamanndan beri
ok deimemi olabilir. K sert, iklimi sa
lamdr. ehir, o devrin btn kasabalar gi
bi, slpsuz yaplm bir yn kulubeden
ibaretti, ve her halde, ark memleketlerindeki
kylerin kuru ve fakir grnn arz edi
yordu. Evler, - her halde, bugn Lbnann
zengin ksmlarn kaplyan balar ve incir
likler arasnda her eye ramen ok gzel g
rnen, tatan yapma, ii ve d zerafetsiz
mikplardan pek farkl deildi. Zaten ehrin
etraf pek hotur, ve yeryznde hibir yer
mulak saadet hayalleri iin bu kadar elverili
deildir. Zamanmzda bile Nsrada seve
seve oturulur; buras belki Filistinde, bu e
siz perianlk ortasnda skntdan bunalan
ruhun hafiflik duyaca tek yerdir. Halk ca
na yakn ve gler yzldr; baheler serin ve

yeildir. Altnc yzyl sonunda Nsra dolay

larndaki bereketin ekici bir tasvirini yapan
Antonin Martyr, buralar cennete benzetir.
Bat ynndeki baz vdiler bu tasvire tamamiyle hak verdirir. Vaktiyle kasabann hayat
ve neesini etrafnda toplyan eme yklm;
atlak su yollarnda bugn bulank bir su
akyor. Fakat akamlar burada toplanan ka
dnlarn, daha on altnc yzylda gze arp
m olan ve Meryemin bir ltfu saylan gzel
likleri, hayret edilecek derecede muhafaza
olunmu. Bu, rehavetle dolu btn dilberlii
ile Suriye tipidir. Meryem de her gn orada
bulunmu ve omuzundaki testi ile, mehul
kalm memleketlileri arasnda sra beklemi
tir. Antonin Martyr, baka yerde Hristiyanlar hor gren Yahudi kadnlarnn burada
onlara kar pek nazik davrandklarn sy
ler. Bugn bile, din yznden doan kinler,
Nsrada baka her yerdekinden hafiftir.
ehrin ufku dardr; fakat yukarya doru
klp da en yksek evlere hkim olan ve
durmak dinlenmek bilmiyen bir rzgrla kam
lanan yaylaya varld zaman, manzara ih
tiaml bir hal alr. Batda, denize dalar gibi
grnen sarp bir burun halinde sona eren Kar
mel dann gzel hatlar uzanr. Sonra, Mageddoya hkim ifte tepeler, Tevrat devrinin
kutsal yerlerini barndran Nablus dalar,
Gelboe dalar, ulem ve Endorun ho veya;

korkun htralarnn baland o gzel da

lar kmecii ve lkan bir memeye ben
zettii o alml yuvarlakl ile Turu Sna seri
lir. ulem ve Turu Sna dalar arasndaki
derin boluktan, eria vdisi ve dou ynn
de devaml bir hat tekil eden Maveray r
dn blgesinin yksek ovalar grlr. Ku
zeyde, Safed dalar denize doru kayarak
Akky gizlerse de Hayfa krfezinin belir
mesine engel olmaz. te sann ufku buydu.
Onun iin dnya, senelerce, Tanr lkesinin
beii olan bu cennet gibi yerden ibaret kal
d. Zaten btn hayatmca da, ocukluunu
geirdii yerin snrlar dna pek kmad.
nk kuzey ynnde bu snrlarn tesinde,
Cebeleyhin yamalarnda, sann kfirler
diyarna doru gittii en ileri nokta olan Kayseriye kasabas fark edilir, gney ynnde
ise, sevimsiz Samiriye dalarnn arkasnda,
sanki yakc bir yokluk ve lm rzgrnn
kavurduu kasvetli Filistin hissedilir.
Hristiyan kalan insanlar, gnn birinde
menelere hrmet mefhumunu daha iyi bir
anlamda kavryacak hale gelirler ve medeni
yetsiz alardaki insanlarn dindarlklarn
baladklar sahte ve baya mbetlerin yeri
ne gerekten kutsal yerler koymak isterlerse,
mbetlerini bu Nsriye tepeleri stnde ku
racaklardr. Orada, Hristiyanln meydana
kt noktada, kurucusunun faaliyet mer

kezinde, btn Hristiyanlarn ibadet edebi

lecei byk kilise ykselmelidir. Gene ora
da, doramac Yusufla vadilerinin ufkunu
amam olan unutulmu binlerce Nsralnn
yatt bu toprakta, filozof, insanlarn halini
dnmek, onlarn nasiplerinin tesellisini bul
mak ve kinata hkmeden kibir ve gurura
ramen dnyann de kalka takibettii ama
tan emin olmak iin kendine en iyi bir yer
semi olur.

KlNCl BLM

Isann Eitimi.

Hem gle, hem de ihtiaml olan bu ta

biat, sann biricik* mrebbisi oldu. Okuyup
yazmay, hi phesiz, ocuun eline bir ki
tap verip onu ezberleyinceye kadar kk
arkadalariyle birlikte bir ahenkle tekrarlat
maktan ibaret olan
ark usulne gre
rendi. Kk Yahudi ehirlerinde retmen
lik vazifesini sinagoglarn hazzan denilen
hafzlar grrd. sa, daha yksek olan ha
ham okullarna- az gitti (Nsrada byle
bir okul belki de yoktu): bylece, insan
halk nazarnda bilgi bakmndan yetkili klan
unvanlardan hibirini edinemedi. Bununla be
raber sann cahil dediimiz kimselerden ol
duunu sanmak byk bir yanlla dmek
olur. Bizde okul eitimi, onu grenlerle grmiyenler arasnda ahs deer bakmndan
derin bir ayrnt izer. Fakat ne arkta ne
de lka medeniyetlerinde durum byle de
ildi. Muhitimizden tecerrdederek srd
mz ferd hayattan dolay, okullara gideme

yip eitimden mahrum kalm kimselere, in

sanlarn devaml temaslariyle mnevi terbiye
nin ve bilhassa zamann umumi fikirlerinin
yayld bu cemiyetlerde raslanlmaz. Hi
bir retmenden ders grmiyen Arap, buna
ramen ekseriya pek nazik ve terbiyeli bir
insandr; nk adr, yetiirin adamlarn bu
lumas neticesinde byk bir fikir hatt ede
biyat hareketinin doduu, kaps daima ak
bir akademidir. arktaki tavrlarn naziklii
ve fikirlerin incelii ile bizim terbiye dedii
miz ey arasnda mterek hibir ey yoktur.
Orada bilkis mektep grm adamlar bil
gi ve terbiyesiz saylrlar. Bizde insan d
k bir seviyeye mahkm eden cahillik, bu
itimai artlara gre, byk iler grmenin
ve ahsiyet sahibi olmann ana artdr.
sann Yunancay bilmi olmas muh
temel deildir. Hkmet ilerine itirak eden
kimselerin ve putperestlerin oturduu Kayseriye gibi ehirlerdeki snflarn bildii bu
dil, Filistinde pek yaylmamtr. sanm
z dili, o zamanlar Filistinde konuulan b
rani diliyle kark Suriye lehesiydi. Yunan
kltrnden hi nasip almam olmasnn
bir sebebi de, bu kltrn Filistin bilginle
rince yasak edilmi olmasyd. Bunlar, do
muz besliyenle oullarna Yunan bilgisini re
ten kimseyi bir derecede telin ediyorlard.
Her halde Yunan kltr Nsra gibi kk

ehirlere girmemiti. Kudste bile Yunanca

az okunurdu. Yunaan ilimleri ile uramak
tehlikeli, hatt baya bir i saylrd; bu
ilimlerin olsa olsa ss olarak kadnlara yara
aca sylenirdi. Yalnz Tevrat zerinde a
lmak, cidd bir adama yaraan yksek bir
megale saylrd. Yunan hikmetinin o
cuklara ne zaman retilmesinin uygun ola
ca kendisine sorulan bilgin bir haham y
le cevap vermiti: Tevrat iin, onu gece gn
dz okuyacaksn diye yazl olduuna gre,
ne gndz ne de gece olmyan bir zamanda!.
Buna gre, dorudan doruya olsun, dolaysiyle olsun, hibir yabanc din akidesi sayaya tesir etmemitir. sa, Yahudilikten baka bir
eyi bilmedi; mfekkiresi, geni ve deiik bir
kltrn daima zayflatt o bamsz sfl
muhafaza etti. Yahudilik leminin gbeinde,
birou kendi gayretlerine mvazi olan faali
yetlere yabanc kald. Bir yandan Tedavici
ler1in srdkleri sofu hayatndan, te yandan
skenderiye Yahudi mektebince kurulmasna
teebbs edilen, ve ada Philon2un ustalk
la tercman olduu din felsefeden haberi
1 Tedaviciler: bir Yahudi tarikat. Bunlar asl
Yahudi cemaatinden ayr
yaarlar, beyaz
elbise
giyerler, sk sk ykanrlar, durmadan dua ederler,
evlenmezler, hekimlik ederlerdi.
2 Philon: skenderiyeli Yahudi filozofu.

olmad. saile Philon arasnda sk sk grlen

benzemeler, ve ncil ile skenderiyeli nl d
nrn yazlar arasnda bir nevi yanklanma
y andran o mkemmel esaslar, zamann zaru
retlerinin btn yksek fikirli kimselere il
ham ettii mterek temayllerden ilerigelmitir.
Kudste okutulan ve bir mddet sonra
Talmudu tekil eden garip skolstie yaban
c kalmas da kendesi iin hayrl oldu.
Bu skolstii Galileye baz ferisler1 ge
tirmitir, fakat sa onlarla mnasebette bu
lunmad ve sonradan, vicdan meselelerini iceliyen bu sama ilimle temas edince ona
kar tiksintiden baka bir ey duymad. Bu
nunla beraber. Hillelin prensiplerini bilmi
olduu farz edilebilir. Elli yl nce Hillelin
azndan kan vecizelerle samnkiler ara
snda ok benzerlik vard. sa gibi o kadar b
yk ahsiyet sahibi bir kimse iin stattan
bahsetmek caizse, tevazu ile katland yok
sulluu, huyunun yumuakl, ve iki yz
llerle rahiplere kar koymas itibariyle,
Hillel onun gerek stad olmutur denile
bilir.
Tevrat surelerini okumas sann ze
1 Ferisler: ekl ibadete fazla ehemmiyet ve
ren bir yahudi tarikati.

rinde byk bir tesir hsl etti. Mukaddes ki

taplar balca iki ksmdan, yani asl Kanun
denilen Be Kitap ile Peygamberler kitabn
dan mrekkepti. Btn bu kitaplar, zama
nn icaplarna uygun neticeler karmak ze
re, mecaz yolundan giden geni bir tefsir
usul ile inceleniyordu. Fakat Mukaddes Kitapm Kuds bilginlerinin sezemedikleri ger
ek iirini, sann parlak dehas olanca g
zellii ile kavryordu. sa Mukaddes kitapn Kanun ksmndan o kadar holanmama
benzer, nk daha iyisini yapacana inan
mtr- Fakat Mezamirdeki din iir onun
duygulu ruhuna ok uygun geldi; bunlar
btn hayatmca mnevi gdas ve dayana
olmakta devam etti. Peygamberler, ve bil
hassa aya ile bunun esaret devrindeki ha
lefi, gelecee dair parlak hayalleriyle, cokun
talkatleriyle, gz kamatrc tasvirlerle ka
rk ac szleriyle, onur gerek statlar
oldular. sa, phesiz, sahte eserlerin, yni
pek eski yazlardan bakasma kymet veril
mez olduunu gren baz melliflerin pey
gamberlere izafe ederek kardklar kitapla
rn birounu okumutu. Bu kitaplardan bil
hassa biri dikkatini ekti, ki bu da Daniyalin kitabdr. Antiochus Epiphane1 devrinde

1
Byk skenderden sonra Suriyede hk
sren (Milttan nce 311-64
yllarnda) Seleucus
sllesinden bir kral.

bir meczup Yahudi tarafndan yazlp eski bir

hakimin ad ile neredilen bu eser, son za
manlarda hkm sren fikirlerin hulsas idi.
Tarih felsefesinin gerek yaratcs olan bu
eserin mellifi, dnyann hareketinde ve
saltanatlarn biribirini takibetmesinde, sade
ce Yahudi milletinin almyazsna bal bir
sra olay grmemeye cesaret eden ilk adam
oldu. sa erkenden bu byk mitlere ka
pld. Belki, o zamanlar mukaddes kitaplar
derecesinde sayg gren Hanokun kitaplar
n, ve halkn muhayyilesinde pek byk bir
hareket idame eden bu neviden baka eser
leri de okumutur. Btn parlakl ve deh
eti ile Mesihin gelii, milletlerin biribiri
stne yklmas, yerle gn altst olmas,
muhayyilesinin daim gdas oldu, ve bu
devrimlerin yakn bir gelecekte vuku bulaca
na inanld ve- birok kimseler bunlarn
zamann bile hesaplamaa kalkt iin,
bu gibi hayallerin bizde dourduu tabiatst bir nizam dncesi ilkin ona pek tabi
ve basit grnd.
Dnyann umumi halinden haberi ol
mad, en gerek nutuklarnn her nokta
sndan belli olmaktadr. Yeryzn hl
biribirleriyle sava halinde bulunan krallklara ayrlm sanr; Roma sulhn ve asr
nn at yeni cemiyet dzenini bilmeze
foenzer. Romann kuvvet ve kudreti hakkn

da hibir fikri yoktu; yalnz Sezar ad ku

lana kadar geldi. Galilede veya dolayla
rnda, Tabariye, Juliade, Sephori ehirle
rini grd. Hirodesler bu gsterili ehir
leri kurmakla, Roma medeniyetine kar hay
ranlklarn ve Augustos ailesinin fertlerine
ballklarn gstermeye alyorlard; bun
larn adlar talihin bir cilvesiyle bugn garip
ekillere brnerek sefil bedevi kylerinin
isimleri olmutur. Byk Hirodesin
eseri
ve bir gsteri ehri olan Samiriyeyi gr
m olmas da muhtemeldir; bu ehrin ha
rabelerine bakld zaman, paralar baka
yerde hazrlanp getirilmi ve bir makine
gibi orada kurulvermi hissini verir. sa, Fi
listine yklerle getirilen bu gsteri mimari
sine, Parisin Rue de Rivolisi gibi bir soka
n deersiz ssn tekil edebilecek olan bu
ayn kuturda yzlerce stna, dnyann krallklar ve debdebesi diyordu. Fakat bu
smarlama ziynetlerden, ddar bir maksatla
vcuda getirilen bu resm sanat eserlerinden
holanmyordu. Onun sevdii ey, klbeleri, harman yerleri, kaya iinde oyulmu
zeytin mengeneleri, kuyular, mezarlar, in
cir ve zeytin aalariyle Galiledeki kyleriy
di. sa daima tabiata yakn yaad. Kral
saraylar ona, gzel elbiseli insanlarn bu
lunduu bir yer gibi gelirdi. Krllar ve ikti
dar sahibi insanlar anlatt zaman kullan

d kinayelerdeki bir sr ho imknszlklar,

aristokrasi cemiyetini, dnyay kendi bnlk
adesesinden seyreden gen bir kylden ba
ka trl anlyamam olduunu gsterir.
Yunan felsefesinin yaratt her trl
felsefenin temelini tekil eden ve bugnk
ilmin de tamamiyle destekledii yeni fikir
den, yni eski alarn sf inannn aksine
olarak dnyay tabiatst kuvvetlerin idare
etmedii fikrinden de habersiz kald. sann
bu hususta hemerilerinden hi fark yoktu.
Harika, onun iin olaanst bir ey deil,
tabi bir haldi. Tabiatst mefhumu ve im
knszlklar, ancak tecrb ilimlerin do
mas ile teekkl etmitir. Fizik ilmi hakkn
da hibir fikri olmyan, dua etmekle bulut
larn gidiini deitireceine, hastal ve
hatt lm durduracana inanan adam,
mucizede olaanst bir ey grmez, nk
ona gre olaylarn btn ak Tannnn
keyfine baldr. sa da daima byle dn
d, byle hissetti- Fakat byle bir inan
onun byk ruhunda, halkta yapt tesirin
tamamiyle aksi olan tesirler yaratyordu. Tan
rnn husui tesirine olan inan, halk ahmaka
bir sfla sevk ediyor, onu arlatanlarn
kurban ediyordu. sada ise bu inan, insa
nn Tanr ile samim mnasebetleri olduu
yolunda temelli bir fikre ve insan kudretine
olan ar bir inana balyd; fakat bu gzel

yanlmalar onun kuvvetinin temeli oldu; ki bunlar, gnn birinde onu fizikinin ve
kimyacnn karsnda kk drecek olan
eyler idiyse de, ona ne kendisinden nce ne
de sonra kimsenin sahibolmad bir kuvvetle
zamanna hkmetmek imknn vermitir.
Tabiatindeki zellik erkenden kendini bel
li etti. Hakkmdaki efsane, onu ocukluun
da baba nfuzuna kar koyar ve temaylle
rini takibetmek zere tabii yoldan ayrlm
vaziyette gstermekten holanr. Aile m
nasebetlerine pek ehemmiyet vermemi oldu
u muhakkaktr. Ailesi onu sevmemie, ve za
man zaman ona kar sert davranma ben
zer. Tek bir dncenin tesiri altnda yayan
btn insanlar gibi, sa da kan balarna pek
az ehemmiyet verebilmitir. Bu yaratltaki
kimselerin tand yalnz fikir badr. Elini
raklarna doru uzatarak: te anam ve kar
delerim; benim kardelerim, babamn iradesi
ne boyun eenlerdir derdi. Fakat basit kim
seler bu szlerin mnasn anlamazlard; an
lattklarna gre, bir gn oradan geen bir ka
dn: Seni tayan karma, seni emziren me
melere ne mutlu! diye barm, o da: Da
ha dorusu, Tanr szn dinleyip onu ye
rine getirene ne mutlu! diye cevap vermiti.

NC BLM

Isann iinde Yetiip Gelitii

Fikir Dzeni.

erisindeki atein snmesi yznden so

umu bulunan arz nasl ki ilk yaratl
hdiselerinin anlalmasna imkn vermezse,
zayf usllerimizi insanln almyaszm t
yin eden yaratc devirlerin inklplarna
tatbik ederek yaptmz tarih izahlarmda da
daima bir yetersizlik vardr. Yahudi milleti,
Babil esirliinden Ortaaa kadar daima
ok g bir durumda bulundu ve bu kendi
si iin bir bakmdan faydal oldu. te bu
nun iindir ki milletin dnrleri, bu uzun
devre zarfnda, mantklarn durmadan alt
st eden ve nadiren doru yolda tutan id
detli bir hummann tesiri altnda yazma
benzerler. nsan olu o zamana kadar istik
bal ve almyazs meselelerini o derece mit
siz bir cesaretle, o derece ar hareket et
mek karariyle kavramamt. Yahudi d
nrleri, dnyann almyazsn kendi kk
milletlerininkinden ayrmadklar iin insan
ln gidii hakknda umumi bir nazariye

endiesine kaplan ilk dnrler onlar ol

mutur. Daima kendi iine kapanan ve yal
nz kendi kk ehir kavgalarna dikkatli
olan Yunanistanm takdire deer tarihileri
vard; fakat orada Roma devrinden evvel,
btn insanl kavryan umumi bir tarih
felsefesi aramak bouna zahmet olur. Yahu
di ise, bilkis, bir nevi ileriyi grme hissi
sayesinde dine tarihi sokmutur- Belki bu
anlayn br ksmn eski rana borludur.
ran eski bir devirden beri dnya tarihine,
her birine bir peygamberin bakt bir sra
inklp safhas gz ile bakt. Her peygam
berin bin senelik saltanat vardr, ve Hr
mzn saltanatn hazrlyan hdiseler zin
ciri bu muhtelif devirlerden teekkl eder.
Devirler sona erip de bu inklplar devresi
tamamlannca niha cennet gelecektir O za
man insanlar - mesut yayacaklar; arz bir
ova gibi olacak; btn insanlar iin tek bir
lisan, tek bir kanun tek bir idare olacaktr.
Fakat bu yksek noktaya vartan nce kor
kun felketler vukubulacaktr. ran eytan
Dahhak, kendini balyan zincirleri kopara
rak dnyann stne ullanacaktr. nsanla
r teselli etmek
ve insanln son ykseli
ini hazrlamak zere iki peygamber gele
ektir. te bu fikirler dnyay dolayor ve
Romaya kadar giderek orada, ana fikirleri

insanlk tarihinin devirlere ayrlmas, bu de

virlere ait ilhlarn biribirini takibetmesi,
dnyann batan baa yenilenmesi ve nihayet
Altn anm gelmesi olan bir sra keha
netti destanlar ilham ediyordu. Daniyalin
ve Hanokun kitaplar ve Libri Sibyllininin1 baz ksmlar, ayn nazariyenin Yahudiler tarafndan ifade edilmi ekilleriydi.
phessiz herkes bu fikirleri kendine mal et
mi deildi. Bunlar ilkin, muhayyileleri ge
ni ve yabanc akidelere meyli olan birka
kii kabul etrfiti. Ester kitabnn dar gr
l ve duygusuz mellifi, dnyann geriye
kalann ancak hor grmek ve ona ktlk
dilemek zere dnd. Vaiz Kitabm2 ya
zan nedametkr kelb, gelecei o kadar az
dnr ki, ocuklar iin almay bile
lzumsuz sayar; bu bencil bekra gre akl
ve hikmetin en yksek mertebesi maln l
me kadar irada balyabilmektir. Fakat bir
millette byk iler umumiyetle aznlk tara
fndan baarlr. Yahudi milleti, hain, ben
cil, alayc, zalim, dar grl, kurnaz, safsatac
olmak gibi byk kusurlara ramen tarihte,
1 Lbri Sibyllini: Eski
Romada
saklanan
ve
imparatorluun mukadderatna ait bilgileri
ihtiva
ettiine inanlan kitap.
2 Vaiz Kitab: Tevrat tekil eden kitaplardan
biri.

menfaat kaygsna dayanmyan en gzel he

lecan hamlesini yaratmtr. Muhalefet, bi>
memlekete daima eref verir. Bir bakmdan,
bir milletin en byk adamlar, lme mah
km ettii kimselerdir. Sokrates, Atinaya
an ve eref veren adam olduu halde, Ati
na onunla beraber yayamyacam sand.
Spinoza zamanmzn en byk Yahudisidir,
fakat sinagog onu alaklyarak aforoz etti.
srail kavmi, kendisine eref konusu olan
say haa gerdi.
Muazzam bir hayal, yzyllardan beri Ya
hudi milletinin peini brakmyor, onu d
knl iinde durmadan yeniliyordu. Din
siz medeniyete yabanc kalan Filistin, btn
sevgi ve arzu kudretini kendi mill gelecei
zerinde toplamt- Hudutsuz bir gelecek
iin Tanrdan vaitler alm olduuna inan
yordu; ac hakikat, milttan nce dokuzun
cu yzyldan itibaren dnya saltanatn git
gide kuvvete vererek bu mitleri altst edin
ce, bu millet kendini en olmaz fikir tezat
larna att, en garip dneklikleri deneme
ye kalkt. Esirlikten nce, milletin yeryzndeki istikbali hakkmdaki btn mitler
kuzey kabilelerinin ayrlmasiyle kaybolunca,
Davut sllesinin ihyas, milletin iki frkas-

mn barmas, Yehovaya1 ibadet ve ruhani

hkmet esaslarnn putperestlik mezheple
rine galebe almas hayalleriyle avunuldu.
Esirlik devrinde, iirleri ahenkle dolu bir air,
uzak milletlerin ve adalarn tbii olacaklar
mstakbel bir Kudsn ihtiamn o kadar
ho renkler iinde grmtr ki, sann ba
klarndan bir nn daha alt yzyl nceden
kendisine nfus etmi olduu sanlr.
Keyhusrevin zaferi, btn midedilen
eyleri bir mddet gerekletirir gibi grnd.
Avestamn1 ar bal rahipleriyle Yehovann taparlar kendilerini karde zannet
tiler. Eski ran bir nevi Tanr birlii inan
cna varmt. srail kavmi Keyaniyanlar dev
rinde dinlendi. Hayaranm zamannda ise
bizzat ranllar kendinden korkuttu. Fakat
Yunan ve Roma medeniyetlerinin muzafferane ve ou zaman huunetle Asyaya girii,
bu kavmi yeniden hayallerine
daldrd. O
da, bu sefer her zamankinden byk bir
inanla, milletlerin hkimi ve intikamcs olarak Mesihten istimdat etti. Mdrik bulunduu
stnlne ramen zillete dmesinin ver
dii sonsuz bir alma ihtiyacn tatmin et
mek iin, ona tam bir yenilenme, arz kkn
1 Yehova: brani dilinde Tanr.
1 A vesta; Eski rann Mazdeism dininin kitab..

den kavryarak altsst

bir inklp lzmd.

edercesine

sarsacak

sa, dnmeye balar balamaz, Filis

tinde anlatageldiimiz fikirlerin yaratt ate
li muhite girdi- Hibir mektepte retilmiyen fakat orann havasnda esen bu fi
kirler sanm ruhuna erkenden nfuz etti.
Bizdeki tereddtler, bizdeki pheler, saya
hi tesir etmedi. Zamanmzda hibir insa
nn belki ehemmiyetsiz olan almyazs hak
knda endie duymakszn oturamyaca Nsra damm u tepesinde, sa hibir phe
duymakszn yz kere oturdu. Bizim keder
kaynamz olan bencilikten kurtulduu iin,
yalnz eserini, rkn, insanl dnd. u
dalar, u deniz, u koyu mavi gk, ufuktaki
u yksek ovalar, onun iin, tabiat kendi
almyazs hakknda soruturan bir ruhun g
rebilecei gaml bir hayal deil, grnmiyei bir dnyann, yeni bir gkn gerek tim
sali, effaf glgesi oldu.
Zamannn siyasi olaylarn hibir zaman
fazla ehemmiyet vermedi, belki bu olaylar
dan pek haberi olmazd bile. Hirodesler s
llesi, kendisininkinden o kadar baka bir
lemde yayordu ki, bu sllenin sadece ad
n duymu olduuna phe yoktur. Byk
Hirodes, lmez htralar, ve en kt niyetli

nesilleri bile onun adn Sleymann adiyle

bi rarada anmaya zorlyacak olan yar kalm
ve tamamlanamaz bideler brakarak, sann
doum ylma doru ld. Kark din m
cadeleleriyle saptan bu dine riayetsiz, haris
ve hilekr Edomlunun, ar mutaassplar ara
snda, ahlkla ilgisiz bir soukkanlln ve
hissizliin salad bir stnl vard. Fa
kat dinle ilgisi olmyan bir Yahudi krall
kurmak yolundaki fikri, dnyann o zaman
ki haline gre bunun mevsimsiz olmad kabul
edilse bile, Sleymamn buna benzer tasav
vuru gibi, milletin tabiat ve mizacndan ge
len glklerle karlaarak gerekleemezdi.
olu, ngiliz hkimiyeti altndaki Hint
racalar gibi, ola ola Romallarm valileri ol
dular. mparator Tiberiusm nedimi ve dalkavuu ve Galile veva Perea tetrark olan
ve Isann btn hyatmca tebasmdan bulunduu Antipater veya Antipas, ou zaman
kars Hirodiasm fena tesiriyle doru yoldan sapan tembel ve deersiz bir hkmdard. sann sk sk gitt Golan ve Batan ea
eyaletleri tetrark Filipus, ok daha iyi bir hkiimdard. Kuds komutan Arkhelausa ge
lince, sa onu tanyamad- Bu zayf, seciyesiz
ve bazan hain olan adam Augustos tarafn
dan azledildii zaman, sa on yanda kadar-

d. Bylece Kuds, muhtariyetinin son nia

nesini de kaybetti. Samiriye ve dumea ile
birletirilen Yahudiye, Suriye vilyetinin bir
nevi eki haline geldi; o zamanlar Suriyede
Roma imparatorunun mmessili ve umumi va
li olarak tannm konsl senatr Publius Sulpicius Quirinus bulunuyordu. Byk meseleler
hususunda Suriyedeki imparator mmessiline
bal olan Copinus, Marcus Ambivius, Annius
Ruf us, Valerius Gratus ve nihayet Pontius
Pilatus (mildn 26 nc senesinde), ayaklar
altnda patlyan yanarda sndrmekle dur
madan uraarak biribiri ardndan Yahudiyeyi idare ettiler.
Gerekten, Musa eriat taraflarmn sebebolduu devaml ayaklanmalar, btn bu
mddet zarfnda Kuds kartrd. syanc
larn lm muhakkakt; fakat Tevratn b
tnlnn korunmas bahis konusu olunca,
lm evkle aranyordu. Kartal eklindeki
Roma armalarn devirmek, Hirodesler tara
fndan yaplp bzan Musann emirlerine ay
krlklar olan sanat eserlerini tahribetmek,
procuratorlar1 tarafndan dikilen ve kitabele
ri putpereslikle lekelenmie benziyen adak
1 Procurator: bir vilyeti idare etmek ve vergi
;tarhetmekle mkellef Roma valisi.

armalarna kar ayaklanmak, hayat hie say

dracak bir cezbe derecesine erien bu muta
assplar iin bitmez tkenmez tahrik sebeple
riydi. Sarifeusun olu Yahuda ve Margalotun
olu Matyas, bu iki tannm Tevrat bilgini,
kurulu dzene kar cesaretle savaan bir
frka kurdular; bu sava kendilerinin cezaya
arplmalarndan sonra da devam etti. Samiriye de bu gibi hareketlerle kaynayordu.
yle grnyor ki Tevratn hibir zaman,
dehasnn ve byk ruhunun tam yetkisi ile
onu lvedecek olan adamm yaad zaman
daki kadar ok tarafs olmamtr. nlerin
de Tevrata riayetsizlik gsterecek olan her
kesi ldrmeyi kendilerine vazife edinen din
dar kaatiller meydana kmaya balyordu.
Bambaka bir zihniyeti temsil eden ve bir
nevi lhi ahslar saylan keramet sahipleri,
zamann iddetle hissettii tabiatst ve lhi
eyler ihtiyacndan dolay rabet gryorlard.
saya ok daha fazla tesir eden bir ha
reket de, Golanl veya Galileli Yahudanm
hareketi oldu- Romanm yeni, fethettii mem
leketlerin mruz kald tabiiyet klfetlerin
den biri de nfus saym idi. Byk mer
kez idarelerin klfetlerine pek alk olmyan
milletlerin daima garip bulduu bu tedbir
den, Yahudiler bilhassa nefret ediyorlard.

Henz Davut zamannda, bir saymn iddetli

itirazlara ve peygamberlerin tehditlerine yol
atklarn gryoruz. Filhakika saym vergi
ye esas tekil ediyordu; halbuki vergi, gerek
bir ruhani idarenin nazarnda hemen hemen
dine aykr bir eydi. Mal sandklarndaki pa
ra, alnm para saylyordu. Quirinus tara
fndan emredilen nfus saym (mildn 6 nc
senesinde), bu fikirleri kuvvetle uyandrarak
byk bir kaynamaya sebeboldu. Kuzey vil
yetlerinde bir hareket patlak verdi. Tabariye
glnn dou kysndaki Gamala ehrinden Yahuda adnda biri e Saduk isminde bir Ferisi,
verginin meruluunu reddetmek sureyile, ok
tarafls olan ve az bir zaman sonra tesirini
bir ayaklanma eklinde gsteren bir mezhep
kurdular. Mezhebin ana prensipleri, efendi
unvan Tanrya aidolduu iin bu unvann
kimseye verilmemesi ve hrln hayattan.
deerli olduu idi. Yahuda, phe yok k,
sonradan bir siyasi hareket douran bir Galile mezhebinin, kafas sann fikirleriyle
megul reisiydi. Procurator Coponius, Golan
isyann bastrd,; fakat mezhep yaamaya
devam ve reislerini muhafaza etti. Kurucu
sunun olu Menahemin ve akrabasndan Eleazar adnda birinin idaresinde bu mezhebi,
Yahudi] erin Romallara kar son mcadele

lerinde ok faal bir durumda gene grrz.

Isa, Yahudi ihtillini kendisininkinden bam
baka bir ekilde tasarlyan bu Yahuday ta
nmtr; her halde bu mezhebi tand ve Sezarm geliri hakkmdaki kaziyesini belki bu
mezhebin dt hataya kar syledi. Her
trl isyan fikrinden uzak kalan uslu akll
Isa, selefinin hatasndan faydaland, baka
bir lem, baka bir kurtulu tahayyl ettiite bylece Galile, iinde trl unsurla
rn kaynama halinde bulunduu bir nevi
klhan gibiydi. Bu kaynamanm neticesi,,
hayat son derece hor grme, daha dorusu
bir nevi lm itah oldu. Byk taassup
hareketlerinde tecrbeye hi ehemmiyet ve
rilmez. Cezairde, Fransz igalinin ilk za
manlarnda. ilk bahar geldi mi. kfirleri kov
mak iin Tanr tarafndan gnderildiklerini
ve yaralanmaz olduklarn syliyen vahiyli
adamlarn ayakland grld; ertesi sene
bunlarn lmleri unutulur, haleflerinin iman zayflamazd. Bir bakmdan ok sert olmak
la beraber henz o kadar skc olmyan Roma
hkimiyeti, ok serbeslik veriyordu. syan
bastrmalarda korkun olan bu byk ve ha
in hkimiyetler, korunacak bir akidesi olan
Devletler gibi vesveseli deildi. iddet gs

termek lzm geldiine hkmedecekleri gne

kadar, her eye gz yumarlard. Babo do
lamakla geen hayat boyunca, sann bir
kere bile zabta tarafndan rahatsz edildi
i grlmez. Byle bir serbeslik, ve her ey
den fazla, Galilenin Ferislerin yrttkleri
szde ilmin balar arasna daha az skp
kalm olmas, bu memlekete Kudse nis
petle gerek bir stnlk veriyordu. nklp,
yahut baka bir deyimle, Mesihi bekleme, orada
btn zihinleri iletiyordu; trl trl tefsir
olunmak zere altst edilen Tevrat, en muaz
zam mitleri besliyordu. Eski Ahitin en ba
sit yazlarnn her satrnda, dorulara hu
zur ve skn getirecek ve Tanrmn eserini
ebed olarak pekletirecek mstakbel devrin
teminat ve bir nevi program grlyordu.
Menfaat ve zihniyet bakmndan biribirinin
zdd iki frka halinde ayrlma, brani mil
leti iin her zaman panevi alanda bir ve
rimlilik kayna olmutur. Yksek mukad
derata namzet her millet, iinde muhalif
kutuplar bulunan eksiksiz kk bir lem
olmaldr. Yunanistann, biribirinden birka
fersah mesafede spartas ile Atinas vard;
derin grmiyen bir kimse iin iki zt kutup
olan bu iki ehir, hakkikatte biribirine lzum
lu iki rakp kardeten baka bir ey deildi.

Yahudiyede de byle oldu. Bir bakmdan

Kudsnk kadar parlak olmyan Kuzeyin
gelimesi, netice itibariyle ok daha verimli,
oldu; Yahudi milletinin en canl eserleri
daima oradan gelmiti. Tabiat duygusunun
hi mevcut olmamas, sadece Kuds sanatiyle yaratlan ihtiaml fakat kasvetli eser
lere kuru ve irkin bir grn vermitir.
Kuds, kendilerini ara eken bilginleri,
souk rahipleri, iki yzl ve ask suratl so
fular ile, insanln kalbini asla kazana
mazd. Kuzey, dnyaya sf Salumluyu, mtevazi Kennl kadn, sevdal Mecdelli Mer
yemi, iyi kalbli stbaba Yusufu, Bakire
Meryemi verdi.

Hristiyanl yalnz

bana

Kuzey yaratt. Kuds ise, aksine, Ferisler ta

rafndan kurulup Talmud tarafndan tesbit
edilen ve Ortaa aarak bize kadar
inat Yahudiliin gerek vatandr.

gelen

Pek cana yakn bir tabiat, daha az sert

ve, tbir caizse, Tanr birlii fikrine daha
az kuvvetle bal bir ruhun domasna yar
dm ediyor, ve bu ruh Galilelilerin btn
hayallerine sf ve ho bir hal veriyordu.
Yeryznn en kasvetli memleketi, belki Ku
ds dolaylarndaki blgedir. Galile ise aksi
ne, yemyeil, pek glgelik , pek ii ac

bir

memleket, Neideler Neidesinin1 ve Tanr

arklarnn hakiki memleketiydi. Mart ve
nisan aylarnda krlar, renklerinin berrakl
hibir eyle mukayese edilemiyecek iekler
den dokunmu bir haldr. Hayvanlar kk,
fakat son derece yumuak bal ve sevimlidir.
Diri hareketli narin kumrular, bastklar otu
emiyecek kadar hafif, parlak tyl karata
vuklar, yolcunun neredeyse ayann dibine
konan sorgulu tarlakular, keskin ve tatl
bakl kk rmak kaplumbaalar, utanga
edal ve ar bal leylekler, sklganl bir
tarafa brakarak, insann yanlarna yaklama
sna msaade ederler, hatt onu arr gibi
grnrler. Dnyann hibir yerinde dalar
buradaki kadar ahenkli bir grnle seril
mez, daha byk dnceler ilham etmez.
Anlalan, sa bu dalar bilhassa sevmitirlhi hayatnn en

mhim ileri dalarda ge

er; en iyi ilhamlarn orada alrd; eski pey

gamberlerle gizli grmelerini orada yapar
d; lmnden
tecelli etti.

sonra da

raklarna

orada

slmln insan hayatmda yaratt b

yk yoksulluktan dolay pek kasvetli ve y
1 Tevrat tekil eden kitaplardan biri.

rekler szlatc bir hal alm olan, fakat in

sanlarn tahribedemedii her eyin hl sa
delik, tatllk, sevgi ifade ettii bu gzel mem
leket sann zamannda refah ve nee iindey
di. Galileliler gayretli, cesur, alkan say
lrlard. Antipas tarafndan Tiberius erefine
Roma slbunda dna edilen (mildn 15 in
ci senesine doru) Tabariye ehri mstesna,
Galilede byk ehir yoktu. Bununla bera
ber memleketin nfusu oktu, her taraf k
k ehirler, byk kylerle kapl idi, her
yeri zenle ekilir biilirdi. Eski ihtiamndan
kalan harabelerde, bu milletin, sanata hi
kabiliyeti olmyan, lkse pek aldr etmiyen,
ekil gzelliklerine kar ilgisiz kalan, sadece
iftilik eden idealist bir mille tolduu hisse
dilir. Krlarda bol yemi, b o l. serin su vard;
byk iflikler asmalarla, incir aalariyle
glgelenirdi; baheler elma, ceviz, nar aa
larndan grnmezdi. Yahudilerin bugn hl
Safedde yaptklar araba baklrsa, arap
lar nefisti ve ok iilirdi. Herkesin memnun
olduu ve kolay tatmin edilen bu hayatta,
bizim kylmzn koyu maddiyetilii, bere
ketli Normandiyann takn sevinci, Flamanlarm kaba neesi yoktu. Bu hayat, dnya ile
ahreti birbiriyle kartran esiri hayaller ve
bir nevi airane tasavvuf iinde ruhanilei
yordu. Varsn vaftizci Yahya Yahudiyedeki
lnde herkesi nefse eza yolu ile tvbeye da

vet etsin, durmadan grlesin, ekirge yiyerekten akallarla bir arada yaasn. Mesih
yanlarnda iken arkadalar neden oru tut
sunlar? Tanr leminde nee de bulunacaktr.
Zaten nee alak gnll ve iyi niyetli insan
lara mahsus bir ey deil midir?
Hristiyanln douunun tarihi bylece
batanbaa, nefs ve airane bir kr hayat
destan olmutur. Dn yemeklerine giden,
ziyafetlerine hafifmerep kadn ve iyi kalbli
Zekkyi aran bir Mesih, Tanr lemini
kuranlarn bir sad kafilesi halinde oluu:
ite Galile buna cesaret etmi, bunu kabul
ettirmitir. Yunanistan heykel ve iirle, insan
hayatnn gzel tablolarn izmitir, fakat bu
tablolarda ne gittike hayalleen zeminler, ne
de uzak ufuklar vardr. Galilede mermer,
usta iiler, ince ve zarif lisan yoktu, fakat
halknn muhayyilesi en ulvi bir ideali yarat
t; nki bu iirli kr hayatnn gerisinde, in
sanln almyazsm tyin edecek hareketler
oluyordu, ve bu hayat aydnlatan k Tanr
leminin gneiydi.
sa, insan mesteden byle bir muhitte
yaayp byyordu. ocukluundan itibaren
hemen her sene din yl dnmleri iin Ku
dse gitti. Hacca gitme, tara Yahudilerine
pek ho gelen bir merasimdi. lkbaharda,
hepsi de varacaklar Kudsn ihtiamm, m-

betlerde kurban etme treninin yapld yer

deki korkun manzaralar, ve din kardele
riyle bir arada bulunmann hazzn dne
dne, ve ailece yolculuk etmedeki saadeti
belirten mezamiri okuya okuya, gnlerce
dere tepe aarak yol alrlard. sann bu se
yahatlerde takibettii yol, Gibea ve ekemden geen imdiki yoldu. Bu yol ekemden
Kudse kadar pek etindir. Fakat eski Silo
ve Bethel mbetlerinin yaknl ruhu uyank
tutar. Son merhale olan Aynelharamiye gam
l ve ho bir yerdir, ve deme tahasss, ge
celemek zere orada kalmann uyandrd
tahasssler ayarnda olamaz. Vdi dar ve lo
tur; yamalarn kaplyan, iinde kabirler
oyulu kayalardan kara bir su kar. Buras,
zannmca, o nefis seksen drdnc Mezmur da yolun bir dura olarak methedilen
ve Ortaan mlayim ve hznl tasavvu
fu iin hayatn remzi halini alan Gz yala
r Vadisi veya szntl vadidir. Ertesi gn
erkenden Kudse varlacaktr; byle bir bek
leme bugn bile kervan canl tutar, geceyi
ksaltr, uykuyu hafifletir.
Bir araya gelen miletin fikirlerini birbi
rine geirdii ve hemen daima byk kay
nama yuvalar olan bu yolculuklar, say
mmetinin ruhu ile temasa getiriyor ve ona
phesiz Yahudiliin resm messeselerinin
kusurlarna kar nefnet telkin ediyordu.

ln onun iin erkenden baka bir mektep ol

duu ve orada uzun mddet oturduu rivayet
ediliyor. Fakat orada bulduu Tanr, kendi
Tanrs deildi; olsa olsa, Eyyubun kimse
ye hak vermiyen sert ve korkun Tanrs ola
bilirdi. Bazen eytan onu kandrmaya gelir
di. O zaman sa sevgili Galilesine dner, ye
il tepeler ve berrak pnarlar ortasnda, ruh
larnda endik, yreklerinde meleklerin l
hisi olduu halde srail kavminin kurtuluu
nu bekliyen ocuklar ve kadnlar arasmda,
baba bildii kendi Tanrsna kavuurdu-

DRDNC BLH

Isann ilk Meselleri Bir Baba

Tanr ve Sf Bir Din Hakkmdaki
Dnceleri ilk raklar.

Yusuf, olu henz millet lsnde bir

rol oynamadan ld. Bylece Meryem ailenin
reisi kald; olunu, ayn ad tayan birok
kimseden ayrdetmek istedikleri zaman ek
seriya Meryemin olu diye armalar,
bu yzdendir. Meryem, anlalan, Kocasnn
lm ile Nsrada garip kald iin, belki
doduu yer olan Kanaya ekildi. Kana, Nsradan iki, buuk saat mesafede, Asokhis
vdisini kuzeyden kenarlyan dalarn ete
inde, kk bir ehirdi. Burada, Nsradaki kadar muhteem olmamakla beraber b
tn ovay kucaklyan manzaray, Nsra da
lar ile Sephoris tepeleri zel bir gzellikle
evreler. sa bir mddet burada oturmua ben
zer. Genliinin bir ksmn ihtimal burada
geirmi, ilk mucizelerini burada gstermitir.
Isa, babas gibi doramaclk ediyordu.
Bu, insan kk dnen, utanlacak bir ey
deildi. Kendini fikr almalara veren bir

adamn mutlaka bir sanat renmesi Yahudilerde detti. En nl bilginlerin birer sanat vard; netekim, pek itinal bir "tahsil,
terbiye grm olan aziz Pavlus adrclk
ederdi. Isa hi evlenmedi. Btn sevme ku reti, Tanrnm takdirine bal yce bir vazi
fe sayd ey zerinde topland- Kadnlara
duyduu ok ince duygular, lksne besle
dii mutlak fedakrlk duygusundan asla ay
rlmad. Yaratmak istedii esere gnl veren
kadnlara, Franois dAssise ve Franois de
Sales gibi karde muamelesi etti; sann da
Sainte Claireleri, Franoise de Chantalleri
vard; fakat bu kadnlarn sann eserinden
fazla kendisini sevmi olmalar muhtemel
dir. ok yksek yaratltaki insanlarda ek
seriya olduu gibi, ak duygusu onda sonsuz
bir yumuakla, belirsiz bir ahenk duygusu
na, dnya lsnde sevinli bir ruh huzuru
na dnd.
Hayatnn pek bilinmiyen bu devrinde
sann dncesi nasl geliti? Peygamberli
e ne gibi derin dncelerle balad? Hal ter
cmesi doru bir zaman srasna bal olmyan dank hikyeler halinde elimize gedii iin bu bilinmiyor. Fakat canl mahlkla
rn gelimesi her yerde bir trl olur, ve
sannki kadar kuvvetli bir ahsiyetin geli
mesi de, phesiz yumuamaz kanunlara g
re olmutur. Yahudilikten ilham almakszn

SANIN

HAYATI

59

idrk ettii ve batanbaa kendi byk ruhu

tarafndan yaratlma benziyen yksek bir
Tanr mefhumu, kuvvetinin esasn tekil etmitir denilebilir. Jbiu esas, vicdann huzuru"
ve kalbin skneti iinde sesi duyulan Baba
bir Tanr fikridir. sada ruhla veva gzle alnan vahiyler yoktur; Tanr ona, kendinden baka bir kimseye hitabeder gibi hitabetmez. Tan
r onun nefsindedir; kendini Tanr ile beraber
hisseder ve Babasndan naklettii szler kal
binden gelir. Her an mevcut bir temasla Tanrmn barnda yaar; onu grmez, fakat
.Musa gibi gk grlemesine ve allar yanmasma, Eyyup gibi vahiyli frtnaya, eski Yunan
hakimleri gibi kehanete, Sokrates gibi hu
susi bir cine, ne de Muhammet gibi Cebraile
ihtiyac olmakszn onun sesini duyar. Bir Sainte Theresenin1 hayallerinin veya maraz
ihsaslarnn bu duyula alkas yoktur; ken
disinin Tanr ile bir olduunu syliyen sofu
nun kendinden geii bambaka bir eydirsa, dine kar saygszlk olan, kendisinin
Tanr olduu fikrini, bir an izhar etmez.
Tanr ile dorudan doruya temasta bulun
duuna inanr, Tanrnm olu olduunu sa
nr. nsanlar iinde imdiye kadar Tanrnm
varln en yksek derecede idrk etmek
saya nasibolmutur.
1 On altnc yzylda yaam bir azize.

Byle bir ruh ve fikir haletinden hareket

eden Isann nazariyeci bir filozof olmyaca
da anlalr. raklarna kar hibir muhake
me yrtmezdi; onlardan hibir dikkat cehdi
beklemezdi. Skolstik teolojisinden ncil ka
dar uzak kalm bir ey yoktur. Yunan itihatlarmn Tannmn varl hakkmdaki nazariyeleri bambaka bir zihniyetin mahsul
dr. Tanrnn dorudan doruya Babajalarak idrki, iste Isann btn teolojisin.
phesiz sa, kendi hakkmdaki bu yksek
inana birdenbire varmad. Fakat, bu yolda
att ilk admlardan itibaren, Tanr ile ken
disini baba-evlt saym olmas muhtemeldir.
Onun byk zellii ite bundadr; bu bakm
dan kendi neslinden tamamiyle ayrlr. Ne
Yahudi ne de Mslman, sevgiye dayanan bu
teolojisi anlamadlar- sann__Tanrs, can
istedii zaman bizi ldren, can istedii za
man Inetliyen, can istedii zaman kurta
ran o meum Tanr deildir, sanm Tanrs
((Bab_amzdir. ~ imizde Baba diye seslenen
nafif bir fslty dinlemekle onun sesini iitiriz. Isann Tanrs, kendisine millet olarak
srail kavmini seen ve onu her eye kar
koruyan mstebit taraf deildir. U, insanlm Tanrsdr^. sa, Makkabeeler gibi bir
vatansever, Golanl Yahuda gibi bir ruhan
hkmet taraftar olmyacak, milletin btl
itikatlar zerine casaretle ykselerek Tan-

rmn cihanmul babaln kuracaktr. Golanl, Tanrdan bakasna fendi demek

tense lmenin daha iyi o lduunu sylerdi;
sa bu ad, kim almak isterse ona brakr, ve
Tanrya daha mnis bir lkap tahsis eder.
Kendince kuyveti temsil eden yeryzndeki
iktidar sahiplerine istihza ile dolu bir sayg
gsterir, ve herkesi ycelerdeki Bahasna ve
kalbinde tad Tanr saltanatna gvendiren byk teselliyi kurar.
Bu Tanr saltanat veya Gk saltanat
sz, Isann yeryzne getirdii inklb ifa
de ederken en ok severek kuland bir tdirdi. Bu sz, Mesihe ait tbirlerin hemen
hepsi gibi Daniyalin kitabndan alnmt. Bu
harikulde kitabn mellifine gre, kmesi
mukadder olan gayrimeru saltanattan sonra,
ebediyen srecek olan beinci bir saltanat,
azizler saltanat gelecektir. Bu yeryzndeki
Tanr saltanat, tabi olarak en eitli tefsir
lere yol ayordu. sa, hayatnn son senele
rinde, dnyann ni bir yenilenmesiyle bu
saltanatn maddeten gerekleeceine inand.
Fakat phe yok ki, bu onun en yksek d
ncesi olmamtr, Baba bir Tanr mefhu
mundan kard takdire ayan ahlk anlay
, dnyann sonunu yakn sanan ve dindar
lamak suretiyle mevhum b'ir felkete hazr
lanan * cokunlarn ahlk anlay deildir;
pnunki^ yaam al^ istiyen ve yaam bulu

nan bir lemin ahlk anlaydr. Kl Krk

yararak d belirtiler ariyan kimselere: Tan
r saltanat sizin iinizdedir derdi. Tanr sal
tanatnn maddeten kurulmas fikri, lmn
unutturduu bir buluttan, giici bir yanllk
tan ibaret kald. Hakik Tanr saltanatn, kendi
halinde, halim insanlarn saltanatn kuran
sa, ilk gnlerin sas, Babasmn hitabnn
kalbinde daha berrak sesli yanklar uyan
drd o temiz ve katksz gnlerin sas
dr. O zamanlar, birka ay, belki bir sene,
Tanr gerekten yeryznde oturdu. Gen
doramacnn sesi birdenbire yumuad. Var
lndan sonsuz bir fsun salyor, evvelce
kendisini grenler imdi onu tanmyorlard.
Henz raklar yoktu, ve etrafn saran gu
rup, ne bir tarikat ne bir mezhep tekil
ediyordu; fakat bu gurupta daha o zamandan
mterek bir ruh, insana nfuz eden tatl bir
ey hissediliyordu. Huyunun gzellii, ve bazan Yahudi rknda grlen neviden o gze
lim yz, etrafnda deta bir by emberi
yaratyor, bu iyi niyetli sf halk iinde kim
se bu byye tutulmaktan kurtulamyordu.
Gen stadn fikirleri, insanln bugne
dein daha stne ykselemedii orat halli
iyilii ok amam olsayd, cennet gerek
ten yeryzne inerdi. nsanlarn Tanr olu
olmalar bakmndan aralarndaki kardelik
balar, ve bundan doan ahlki neticeler

pek ince bir hisle istidll ediliyordu. Zama

nnn btn din bilginleri gibi srekli muha
kemeye az meyli olan sa, akidelerini, bazlar
garip ve muammal olan zl mesellerde hu
lsa ediyordu. Bu mesellerin birka Eski
Ahit kitaplarndan alnmt. Bakalar da,
Sokholu Antigone, Sirakh olu sa ve Hillel gibi daha yeni hakimlerin dnceleriy
di, ve sa bunlar bilgince incelemeler yo
lu ile deil halkn azndan sk sk iiterek
renmiti. Sinagogun iyi ifade edilmi pek
ok darbmeseli vard; bunlar deta, herkesin
mal olan bir mesel edebiyat tekil ediyordu.
sa, azdan renilen bu derslerin hemen
hepsini, yksek bir anlayla kavramak sure
tiyle benimsedi. Kannu'un ve eskilerin gster
dii vazifeleri, hemen daima daha da artra
rak kemal derecesine varlmasn istiyordu.
Alak gnlllk, merhamet, feragat, kendi
nefsine kar sert davranma faziletleri, bu ilk
derslerde tohum halinde mevcuttu; bunlara
pek hakl olarak hristiyan faziletleri den
mitir, nk bunlar gerekten sa tarafn
dan vazedilmi olan faziletlerdir- Adalet
bahsinde, herkesin bildii u ak hakikti
tekrarlamakla yetinirdi: Sana yaplmasn
istemediim eyi bakash'a "ySpma.7 ' Fka
gene de bencil olan bu eski hikmet dsturu
ona yetmiyordu; Isa, ifrata varyordu:
Bir kimse sa yanana vurursa, ona

teki yanan evir. Bir kimse srtndaki

gmlek zerinde hak iddia ederse ona "aEam
brak.
Sa gzn seni ktle sevkederse,
onu oy ve kendinden uzaa frlat.
Dmanlarn sev, senden nefret eden
lere iyilik et; sana zulmedenler iin dua et.
Kimse hakknda hkm vermezsen se
nin hakknda da hkm verilmez. Affet, sen
de affedilirsin. Baban kadar merhametli ol.
Vermek almaktan iyidir.
Alak gnll ykselecek, marur alalacaktr.
Sadaka, merhamet, yumuaklk, barse
verlik ve kalbin menfaat duygusundan tamamiyle ayrlmas hakknda Sinagogun akidesi
ne ilve edecek fazla bir eyi yoktu. Fakat
sa, bunlar ahenkle dolu bir eda ile vazediyor, uzun zamandan beri bilinen mesellere
yeni bir eni katyordu. Ahlk, azok iyi ifa
de edilmi esaslardan ibaret deildir- Kaide
yi sevdiren iirli ifade, mcerret bir hakikat
olan kaidenin kendisinden daha mhimdir.
ncildeki ahlk - daha eski meselleri youra
rak hemen hemen batan baa yeniden dsturlatrlabilecei iin pek zellikli olmad
sylenebilirse de, gene de - insan vicdan
nn yaratt en yksek eser, imdiye kadar
hibir ahlknn yazamad kadar gzel, bir
kusursuz hayat mecellesidir.

sa, Musann kanunlar aleyhinde bu

lunmazd; fakat onlarn yetersizliini grd
aikrdr, ve bunu ima ederdi. Eski hakim
lerin dediklerinden fazlasn yapmak lzmgeldiirii durmadan sylerdi. En kk bir
sert sz menediyor, boanmay ve her trl
yemini yasak ediyor, ksas tahbih ediyor,
tefecilii reddediyor, ehvet arzusunu zina
derecesinde bir su sayyordu. Yaplan btn
ktlklerin balanmasn istiyordu. Bu yk
sek merhamet dsturlarnn dayand sebep
daima ayn sebepti: ...Gnei iyiler iin ol
duu kadar ktler iin de doan yce Ba
hanzn oullar olmanz iin. Yalnz sizi se.venleri severseniz, ne meziyetiniz kalr? di-^
ye ilve e3Iyordu.^rBmTiI~~~vergi mstelzimleri de yapyor. Kardelerinizden bakasn
selmlamazsanz, fazla ne yapm olursunuz
Bunu putperestler de yapyor. Ycelerdeki
Babanz kadar mkemmel olunuz-
Bu prensiplerin neticesi, tamamiyle kal.
bin duygularna, Tanry taklide, vicdann
dorudan doruya ( ycelerdeki Baba ile te
masta bulunmasna dayanan sf bir ibadet,
rah ipsiz ve ekl tezahrleri olmyan bir dindi. Kendini Yahudi leminin ortasnda birinci derecede bir inklp haline getiren bu ka
dar ileri bir netice karsnda asla gerileme
di. insanla Tanr arasnda neden araclar bu-

lunsun^-jEaact-^ insann kalbinden baka bir

eve bakmadna gre, yalnz bedene tesir"
eden o gusller ve ekl ibadetler nereve ya
rar? Yahudi iin hep kutsal olan din gelenek
leri bile sf hisse nispetle hibir ey deil
dir. Dua ederken, gren var m diye balarn eviren, sadaka verirken herkese du
yuran, elbiselerine dindarlklarn gsteren
almetler takan Ferislerin ikiyzll, sah
te dindarln btn bu yapmacklar, say
ileden karyordu, Onlar karlklarn al
dlar, diyordu; sana gelince, sadaka verdiin
zaman, bunun gizli kalmas iin sol elin sa
elinin ne yaptn bilmesin. Byle yapar
san, gizli eyleri gren Baban sadakan sana
iade edecektir. badet ettiin srada bakala
rnn grmesi iin havralarda ayakta dikile
rek ve meydanlarn kesinde durarak dua
etmesini seven ikiyzller gibi yapma. On
lar, gerekten, yaptklarnn karln alr
lar. Sana gelince, eer dua etmek istersen
odana gir, kapy kapa, Babana dua et; giz
li eyleri bilen Baban duan kabul edecektir.
Dua ederken de, ok dil dktkleri iin dua
larnn ' kabul edilmesi lzmgeldiini sanan
putperestler gibi uzun szler syleme, Baban
Tanr, neye ihtiyacn olduunu sen isteme
den bilir.
sa, dnyadan el etek ekmi bir dindar
tavr taknmyor, insann daima Tanry ara-

di yerler olan dalarda, tenha yerlerde dua

etmekle, daha dorusu derin dncelere
dalmakla yetiniyordu. Daha o vakitler
raklarma rettii bir dua, kendisinden son
ra pek az kimsenin kavryabildii bu insanTanr mnasebetleri anlayn hulsa edi
yordu.
Ey ycelerdeki Babamz, adn mbarek
olsun; saltanatn balasn; hkmn yceler
de olduu gibi yeryznde de gesin. Her gn
k ekmeimizi bugn de ver. Bize ktlk
edenleri affettiimiz gibi sen de bizi affet. Bi
zi, deneme felketinden esirge; bizi eytan
dan kurtar. sa. ycelerdeki Babamn bize
lzm olan bizden iyi bildii, ve unu bunu
istemekle ona deta hakaret edildii fikri
jjzerinde bilhassa durur.
Bylelikle sa, sadece, Yahudiliin ortaya
atm olduu fakat milletin resm snflar
nn gittike tanmamaya meylettii prensip
lerden neticeler karm oluyordu. Hibir
putperest rahip mmine yle dememitir:
Kurbann kurban tama getirdiin zaman,
kardeinin bir ey iin sana gcendiini ha
trlarsan kurbanm hemen tan stne b
rak, ve ilkin kardeinle barmaya git, ondan
sonra gel ve kurbann sun. Yalnz eski
zamanlarda, rahipler snfndan nefret eden
Yahudi peygamberleri, ve bilhassa saya, in
sann Tanrya borlu olduu ibadetin ha

kiki
mahiyetini sezmilerdi. Kurbanlarn
zn ok oluundan bana ne? Doydum bunlara;
kolarnzn ya gnlm bulandryor; gn
lnz beni rahatsz ediyor; nk elleriniz
kana bulanm. Dncelerinizi sflatrmz;
ktlk yapmaya son veriniz, adalet aray
nz, ve ondan sonra geliniz. Son zamanlarda
dil Simeon, Sirakh olu sa ve Hillel gibi
baz bilginler, Kanunun hulsasnn adalet
ten ibaret olduunu sylemekle hemen he
men hedefe vardlar. Msr Yahudi lemin
de Philon, sa ile ayn zamanda byk bir
ahlki kutsallk tayan fikirlere eriiyor, ve
bu fikirlerin neticesi olarak Kanuna uygun
ekl ibadetlere pek ehemmiyet verilmiyor
du. emaya ve Abtalion da, birok kere,
dinle ilgili vicdan meselelerinde ok serbest
davrandlar. Az sonra da haham Yohanan,
hayr ilerini' Kanunu incelemekten bile s
tn tuttu. Bununla beraber, meseleyi tesirli
bir tarzda ortaya atan yalnz sa oldu. Hibir
kimse sadan daha az rahip ruhlu, dini korumak bahanesiyle onu boan ekillere daha
fazla dman olmamtr. Bu bakmdan he
pimiz onun raklar, onun yolunda yr
yen kimseleriz; sa bylece, ebed bir tala
gerek dinin temelini att; ve eer din in
sanln en belli bal bir eyi ise, sa bu
bakmdan kendisine verilen lhi mertebeyi
haketmitir. Bsbtn yeni bir fikir, kalbin

temizlii ve insanlarn kardelii zerine

kurulmu bir din fikri, onun aracl ile
dnyaya giriyordu; bu kir o kadar yKsek-
tir ki/rsonradan hnstvan Kilisesi bu nokta
da sann maksatlarn tamamivle yanl gs
termek lzumunu duymutur, j ve hiPiin de
ancak birka kii bu fikre uymak kabiliyetini
gstermektedir.
~~
Pek ince bir tabiat sevgisi, saya her an
kuvvetli tasvirler ilham ediyordu. Bazan, bi
zim nkte^dediimiz dikkate ayan bir ince
lik, mesellerine daha tesirli bir eda veriyor
du; bazen de bu mesellerin kuvveti, yerinde
kullanlm halk darbmesellerinden ileri ge
liyordu. Kendi gznde mertek varken na
sl olur da kardeine: Dur da gznden u
saman pn karaym! diyebilirsin? Ey
iki yzl! lkin kendi gzndeki mertei
kar, sonra kardeinin gzndeki saman
pn karmay dnebilirsin.
Uzun zamandan beri gen stadn kalbin
de bulunan bu dersler, daha o vakitler bir
ka mptediyi bir araya toplamt. Zama
nn temaylleri kk tarikatlere yneliyor
du; devir, yi Edicilerin devriydi. Meselleri
Talmudun tekil eden ve her birinin
ayr
retimi olan emaya, Abtalion, Hillel, ammai, Golanl Yahuda, Gamaliel gibi haham
lar ve daha baka biroklar her taraftan k
yorlard; pek az yazlyordu; bu devrin Ya-

hudd bilginleri kitap yazmazlard: herey,

konumalar halinde, kolayca aklda tutulma
larn mmkn klacak ekiller verilmesine
allan umumi dersler halinde cereyan edi
yordu. Buna gre, Nsral gen doramac,
ou bilinen, fakat kendisi sayesinde dn
yaya yeni bir hayat verecek olan bu meselleri
yayd gn, bu bir hdise tekil etmedi. Or
taya sadece bir haham daha, ve onun sesini
iitmek itiyakiyle etrafn saran ve mehul
ariyan birka gen adam km oldu
(fa
kat bu haham hahamlarn en sevimlisiydi).
nsanlarn dikkatsizlii zamanla geer. He-_
nz hristiyanlk yoktu; bununla beraber^ gerek hristiyanlk 'kurulmutu, ve phe ^ok
ki sonralar asla b ilk zamanndaki kadar
mkemmel olmad. Isa hristiyanla artk
devaml birgey ilve pHpppV deilrli Ne d-~
yorum? bir bakmdan onu bozacakt bile: bir
fikir rabet gmek iin kendinden fedakrlk
yapmak zorundadr; hayat savandan asla
tertemiz klamaz.
Filhakika iyilii idrak etmek yetmez; onu
insanlarn rabetine mazhar klmak lzm
dr. Bunun iin de daha az temiz yollardan
yrmek icabeder. Jphe yok ki, ncil Mattann ve Lukann birka faslndan ibaret
bulunsayd daha mkemmel olur ve bugn
bu kadar itiraza vol amazd/ fakat mucize
olmadan dnyay h tirla ettirebilir miydi?J)

Eer sa, takibettii yolun vardmz nokfysnda lseydi, hayatnn kitabnda bizi inci
ten u veya bu satfifa bulunmazd; fakat ken
disi Tanrnm nazarnda daha bymekle be
raber insanlarca mehul kalrd; en iyi ruhlar
olan bilinmiyen byk ruhlar kalabal ara
snda kaybolur giderdi; hakikat neredilme
mi olur, ve lem, Bahasnn kendisine tah
sis ettii sonsuz mnevi stnlkten fayda
lanamazd. Sirakl olu sa ve Hillel, hemen
hemen samnkiler kadar yksek meseller
sylemilerdir. Bununla beraber Hillel hibir
zaman Hristiyanln gerek kurucusu^ sayl- "
myacaktr. ( Sanatta olduu gibi ahlkta da.
sylemek hibir ey deildir, btn i yapm aktadr.^ Raphaelin bir tablosu altnda giz
lenen dnce o kadar ehemmiyetli deildir;
ehemmiyetli olan, yalnz tablonun kendisi
dir. Bylece ahlkta da, hakikat ancak his
halini ald zaman deer kazanr, ve btn
kymetini bulabilmesi iin, yeryznde olay
halinde gereklemesi lazmdr. Orta derece
de ahlkl insanlar pek iyi ahlak dsturlar
yazmlardr. te yandan, ok faziletli insan
lar, yeryznde fazilet geleneini devam etirecek hibir ey yapamamlardr. eref hem
sznde hem eserinde kuvvetli olann, ivilii
hissedip kan pahasna onu muzaffer edenin
dir. Isa bu iki bakmdan essizdir: onun an ve
erefi btn kalmtr ve daima tazelenecektir.

BEINC BLM

Vaftizci Yahya saun Yahyaya Gitmesi

ve Yahudiye lnde Oturmas Yahyann
Vaftizini Kabul Etmesi.

O
devirde, vesikalar mevcut olmama
yznden roln pek iyi bilmediimiz hari
kulade bir adam ortaya kt, ve tabi, sa
ile mnasebette bulundu. Bu mnasebetler,
daha ziyade, Nsral gen peygamberi tut
tuu yoldan saptracak mahiyette olmakla
beraber, ona, kurduu dinin mhim teferru
atn ilham e.tmi, ve her halde sann rak
larna, statlarna muayyen bir Yahudi sn
fnn tevecchn kazandracak kuvvetli bir
yetki salamtr.
Mildn yirmi sekizinci ylma doru
(Tiberius devrinin on beinci yl) Yohanan
veya' "YaEya adnda ate ve ihtirasla dolu
gen bir ilekein hreti btn Filistine
yayld. Yahya rahip neslindedir ve anlalan
Hebronda veya yaknndaki juttada do'mutuT~Y ahudiye'g olne iKT~adm ve byk
"Arabistan lne birka saat mesafede- b P

lunan ve tam mnasiyle bir peygamber ehri

olan ffetrTOrf, daha o devirde, bugn ~de oldu~bir~en'JEyu ekliyle' fanrj__ hilii
itikadnn kalelerinden biriydi. Y ahya henz
ocukken nazr oldu, yani bir adak y
znden nefesini baz nimetlerden mahrum
etmek zorunda kald. Etrafm saran l, onu
erkenden kendine ekti. Orada post veya
deve tynden elbiseler giyerek, karnn yal
nz ekirge ve ac balla doyurarak bir Hint
yogisi hayat sryordu. Etrafmda toplanan
birka ra da onun hayatn paylayorlar,
statlarnn sert szleri zerinde derin derin
dnyorlard. Baz hususiyetleri bu mn
zevinin byk srail peygamberlerinin sonun
cusu olduunu belli etmeseydi, insann ken
dini Ganj kylarnda sanaca gelirdi.
srail kavmi bir nevi mitsizlikle almyazsn dnmee koyulduundan beri hal
kn muhayyilesi byk bir kolaylkla eski
peygamberlere ynelmiti. Htralar, kbuslu bir gecenin ryalar gibi insan uyan
drp zen, gemiin bu byk ahsiyetlerinin
en by lyast. Vahi hayvanlarn hayatn
paylaan, kaya oyuklarnda oturan ve za
man zaman bu oyuklardan darya uryarak krallar tahta karan, tahttan indiren
bu peygamberler devi, Karmel dandaki yal
nzl iinde, halkn muhayyilesinde kh g

rlebilen, kh grlemiyen, lm tatmam

insanst bir mahlk halini almt. - Her
kes Ilyasm tekrar gelerek srail kavmini
ihya edeceine inanyordu. Srm olduu
ezal hayat, brakm olduu ve arkn hl
tesiri altnda yaad korkun htralar, bu
gn bile korkudan titreten ve mahveden o
ask surat, intikam ve dehetle dolu btn bu
hurafeler, muhayyilelere iddetle tesir edi
yor ve halk iinde kan ne kadar uydurma
sylenti varsa hepsine bir nevi ((doruluk
damgas vuruyordu. Halk zerinde byk
bir tesir yaratmak isityen herkesin lyas
taklit etmesi lzmd; ve bu peygamberin ba
lca zellii de inziva halinde yaamas oldu
undan, Tanr adam bir nevi mnzevi ek
linde tasavvur etmek det oldu. Btn kut
sal ahsiyetlerin riyazet gnleri geirmi,
sert ve etin bir hayat srm olduklar ta
savvur edildi. Bylece, le ekilme, byk
almyazlarmn bir art, bir balangc hali
ne geldi.
Bu taklit dncesinin Yahyann zihnini
ok kurcalam olduu muhakkatr. Eski Ya
hudi milletinin zihniyetine pek aykr den
mnzevi hayat, Yahudiyenin her tarafn
da reva bulmaya balad. yi Ediciler, Lt
denizinin dou kylarnda, Yayhamn mem
leketi civarnda toplanmlard. Tarikat reis

lerinin mezhep kuran kimseler gibi mnzevi

olmalar ve kendilerine mahsus kaideleri, t
zkleri bulunmas gerektii eklinde bir ka
naat vard. Bazan genlerin retmenleri
de, Brehmenlerin gurularm andran bir ne
vi mnzevilerden olurdu.
Yahya mezhebinin zelliimi tekil eden
ve bu peygambere vaftize! dedirten ana tre,
vaftiz veya suya daldrma ameliyesiydi. Gusl. btiin sark Hinlerinde olduu gibi vahudilerce de bilinen ve tatbik edilen bir
sevdi. Ivi Ediciler gusl detini bilhassa yay
mlard. Vaftiz, mhtedilerin Yahudi dini
ni kabulnde yaplan bir nevi altrma tre
ni idi. Bununla beraber Y a h y a dan nce, su
ya daldrmaya hibir zaman ne bu ehemmiyte ne de bu ekil verilmemiti. Yahya ken
disine faaliyet sahas olarak Yahudiye l
nn Lt denizi civarndaki ksmn semiti.
Vaftiz ettii zamanlarda rdn kylarna,
ya da bu nehrin dou kylarnda ve Eriha
karsnda olmas muhtemel Beytabaraya ve
ya Beytanyaya, yahut da Salim civarnda
suyu bol bir yer olan Aenon veya Sular
mevkiine giderdi. Orada, ou Yahudi ka
bilesinden olan sr sr insan Yahyaya
koarlar, kendilerini ona vaftiz ettirirlerdi.
Bylece Yahya birka ay iinde Yahudiyenin
en sz geen insanlarndan biri haline geldi,
herkesin gvendii bir kimse oldu.

Halk Yahyay peygamber sayyordu, bir

ok kimseler de onun dirilmi lyas olduuna
inanyorlard. Bu dirilme itikad pek yaylm
t; srail kavmini mukadderatna ulatrma
lar iin, Tannnn- eski peygamberlerden bir
kan mezarlarndan karaca, onlara can
verecei dnlyordu. Baz kimseler de,
kendisinin yle bir iddias olmamakla beraber,
Yahyay Mesihin kendisi sayyorlard. Pey
gamberliin bu uyanna muhalif ve din okunluklarmn daima dman olan rahipler
ve din bilginleri, Yahyay hor gryorlard;
fakat halk Vaftizciyi sevdii iin onun aley
hinde bulunmaya da cesaret edemiyorlard. Bu,
halk hissiyatnn rahipler aristokrasisine galebesiydi. Rahip snfnn reisleri bu husus
taki dncelerini aka sylemeye zorlan
dklar zaman pek g bir durumda kalyor
lard.
Zaten Yahya iin vaftiz, tesir yaratmaa,
zihinleri byk bir harekete hazrlamaa
mahsus bir iaretten baka bir ey deildi.
Yahya hi phe yok ki, Mesihin geleceini
yksek bir inanla midetmi ve balca fa
aliyeti bu istikamette olmutur. Tvbekr
olunuz, nki -Tanr saltanat yaklayor
diyordu. Yaknda belirecek byk bir ga
zap tan haber veriyor, yni korkun fel

ketler olacan bildiriyor, baltann gelip

aacn kkne dayandn, yaknda aacn
atee atlacan sylyordu. Mesihini, elinde
bir sepetle, iyi taneleri toplar ve saman ya
kar vaziyette tasvir ediyordu. Timsali vaftiz
olan tvbe, sadaka, ve yaayn dzeltilmesi,
Yahyaya gre yakn hdiselere hazrlanma
nn byk areleriydi. Bu hdiseleri nasl
tasavvur ettii iyice bilinmiyor. u kadar
var ki, sann hasmlar olan zengin rahip
ler, Ferisler ve din bilginleri aleyhinde, bir
kelime ile yahudilik aleyhinde, iddetli vazlar veriyor, ve sa gibi, bilhassa hor gr
len snflardan rabet gryordu. brahim
Oullar lkabn hie sayyor, Tanrnm yol
stndeki talardan da brahim Oullar yaratabilceini sylyordu. say muzaffer k
lan byk dnce, sf bir din dncesi,
Yahyada tohum halinde bile mevcudolmama benzer, fakat Vaftizci, Kanunun istedi
i ekilde ve rahipleri lzumlu klan din
merasim yerine hususi bir ibadet ekli koy
makla, aa yukar Ortaa Flagellant1 larmn takdis ve gnah karma inhisarn res
m rahiplerin elinden almakla Reformun
ncleri olmalar gibi, sann dncesine
1 X III. ve X IV . yzyllardan din gayretiyle so
kaklarda krbala dvnen mutaassplar.

hizmet ediyordu. Vaizi arnn edas umumiyetle

sert ve haindi. Hasmlarma kar kulland
tbirler, anlalan pek iddetliydi. Bunlar
bitmek tkenmek bilmiyen sert ve ac sz
lerdi. Yahyann siyasete de yabanc kalma
m olmas muhtemeldir. Kendisini stad
Banu dolaysiyle tanyan tarihi Yusuf bunu
kapal szlerle anlatyor ve onun hayatna
son veren felket de bunu tahmin ettiriyor.
raklar ok etin bir hayat srerler, sk
sk oru tutarlar, kederli ve endieli bir tavr
taknrlard. Z a m an zam an maJ ortakl ve
zenginin varn younu datmas dncesi
belirirdi. Y oksul, Tanr saltanatndan ilk fay
dalanacak bir kimse gibi grnmeye balar.
Yahyann faaliyet merkezi Yahudiye ol
makla beraber, hreti abucak Galilede ya
yld ve ilk vazlariyle etrafnda kk bir
dinleyici grupu toplam bulunan saya ula
t. sa, henz nfuzu az olduundan, ve p
hesiz rettikleri eyler kendi dncele
rine ok benziyen bir stad da grmek hesiyle, kk cemaati ile birlikte Galileden
ayrlarak Yahyann yanna gitti. Yeni gelen
ler herkes gibi kendinlerini vaftiz ettirdiler.
Yahya bu Galileli raklar cemaatini ok
iyi karlad ve kendisininkilerden ayr kal
malarn fena bulmad. ki stadn birok
mterek fikirleri vard; birbirlerinden ho-

landlar ve halkn karsnda deta yarr

casna birbirlerine izzet ve ikram ettiler. Gen
ler her trl feragate katlanabilirler, bylece
ayn mitler ve ayn nefretlerle dolu olan bu
cokun iki gencin dvalarm birletirerek yar
dmlam olduklar tahmin edilebilir. Son
radan bu dosta mnasebetler, ncili yazan
havarilerin gelitirdikleri ve sann vazifesine
Yahyann ahadetini esas tutan btn bir i
tihat manzumesinin hareket noktas oldu.
Vaftizcinin kazand nfuz ve itibar o derece
idi ki, dnyada ondan iyi bir ahit bulunamyaca sanlyordu. Fakat Yahyann sanm
karsnda ekilmi olmas yle dursun, bil
kis sa Yahyann yannda kald mddete
onun stnln tanm ve kendi yksek
dncelerini ancak ekingence ifade etmitir.
Gerekten, yle, grnyor ki, sa derin
zelliine ramen, hi olmazsa birka hafta
Y ahyay takldetmtr. Tutaca yolu henz
pek iyi bilmiyordu. Vaftiz Yahva tarafndan,
pek makbul bir ey haline getirilmiti. sa__
da onun gibi yapmak lzm geldiini sand;
Kendi cfe^ raklar da vaftiz ettiler. phesiz
bu yinlerde Yahyanmkilere benzer keha
netlerde bulunuyorlard. Bylece rdn bl
gesinin her tarafn, vazlar derece dere
ce rabet gren vaftizciler kaplad. Az za
man sonra renci retmenine erisiti, -

rencinin vaftizi ok rabet grd. Bu husfusta raklar arasnda biraz kskanlk kt; Yahyann raklar ona gelerek, vaftizi
nin kendilerininkini rabetten drecein
den endie ettikleri flen Galilelinin _gn^-.
den gne artan muvaffakiyetinden ikyet
ettiler: fakat iiki iistat. bu kklklere d
mediler. Zaten Yahyann o kadar sz gtr
mez bir stnl vrd ki, henz pek az
tannan Isa onunla rekabet etmeyi dne
mezdi bile. Isa sadece onun glgesinde b
ymek istiyor ve halk kazanmak iin, Yah
yaya pek parlak baarlar salyan ekl va
stalar kullanmak zorunda bulunduunu san
yordu. Yahyann tevkif edilmesinden sonra
tekrar vazetmeye balad zaman, diline
ilk geldii rivayet olunan kelimeler, Vaftizcinin sk sk . syledii cmlelerden birinin
tekrarndan baka bir ey deildir; Yahya
nn baka birok szleri de sann vazlarmda aynen bulunur. ki mezhep uzun zaman
bir biriyle iyi geinmie benzer, ve Yahyann
lmnden sonra sa, itimat kazanm bir
meslekda olmas itibariyle, bu vakadan ilk
haberdar edilenlerden biri oldu.
Gerekten, az "^lafflan sonra, Yahya pey
gamberlik hayatn srd srada tevkif
edildi. Eski Yahudi peygamberleri gibi o
da, kurulu siyasi dzenlerin en zorlu ten-

kidisi idi. Bu yolda gsterdii ar iddet,

bana bel getirmemezlik edemezdi. Yahya
Yahudiyede Pilatus tarafndan endielendirilmemie benzer, fakat rdn tesindeki
Pereada Antipasn oturduu topraklar var
d. Bu mstebit, Yhayamn vazlarmdaki iyi
izlenm em i siyasi ..maksatlardan kukulancETTtn ve vatanseverlik heyecannn Yahyanm etrafnda toplad zmrede phevi eken
bir hal< vard. Bu siyasi sebeplere tamamen_
ahsi olan bir sebep de katlnca, etin tenkidcinin mahvi nne geilmez bir hal ald.
Bu trajik Hirodes ailesinin en briz si
malarndan biri, Byk Hirodesin kz to
runu Hirodias idi. Hain, haris ve ateli bir
insan olan bu kadn Yahudilikten nefret
ediyor, kanunlarn hor gryordu. htiml,
days Hirodesle arzusuna ramen evlendirilmiti. Mariamnem olu olan bu Hirodes,
byk Hirodes tarafndan verasetten mah
rum edilmi ve hibir umumi rol oyna
mamt. Ailesinin dier fertleri karsmda
kocasnn aa bir durumda kalmas, bu
kadnn rahatn karyordu. Hirodias, ne
pahaya olursa olsun bir hkmdar kars
olmak istiyordu. Bu hususta Antipas va
sta olarak kulland. Hirodiasa delicesine ak
olan bu zayf karakterli adam Petra kral
ve Peraya komu kabilelerin emiri Hares6

kz olan ilk karsn boyarak onu ala

cana sz verdi. Hirodias, tasavvurunu giz
lemek iin, babasnn topraklarndaki Makeroya seyahat edecekmi gibi yaparak Antipasm subaylar ile birlikte oraya gitti.
Makaur veya Makero, Lt denizinin do
usunda, en sarp yamal
vdilerin birin
de, Alexandr Janne1 tarafndan yaptrlan
ve sonradan Hirodes tarafndan tamir et
tirilen kocaman bir kale idi. Buras efsane
lerle dolu ve eytanlarn sk sk ziyaret et
tiine inanlan tenha ve garip bir mem
leketti. Kale, tam Hares ile Antipasm dev
letleri arasndaki snrda bulunuyordu. O za
manlar Haresin elindeydi. Bu iten haberi
olan Hares, kabileden kabileye Petraya kadar
gtrlen kznn kamas iin her eyi hazrlattrmt.
Bunun zerine, Antipasla Hirodiasm ya
kn akrabalklar dolaysiyle eran pek caiz
olmyan evlenmeleri vuku buldu. Evlenme
hakkmdaki Yahudi kanunlarnn hkmleri,
dinsiz Hirodes ailesi ile mutaasp Yahudiler
arasnda bitmek tkenmek bilmiyen kavgala
ra yol ayordu. Kalabalk olduu__halde__h.emen hemen hi kimse ile temas__etmeden yayn* b sllenin insanlar, kendi aralarn
1 Milttan nce 106-79 senelerinde yaam bir
Yahudi kral.

da evlenmek zorunda kalyorlar, bylece Kannun koyduu yasaklara sk sk riayetsizlik

etmi oluyorlard. Yahya Antipas iddetle
tenkidetmek suretiyle halkn hislerine terc
man oldu. Bu, Antipasm zaten phelenip
durduu Yahya hakknda bir karar vermesi
iin fazla bile geldi. Vaftizciyi tevkif ettirdi
ve ihtimal Haresin kznn kandan sonra
ele geirmi olduu Makero kalesine kapatl
masn emretti.
Zalim olmaktan ziyade korkak olan Antipas, Yahyay ldrmek istemiyordu. Baz
sylentilere gre,
halkn isyan etmesinden
korkuyordu. Baka bir rivayete gre de,mah
pusu dinlemekten zevk alm ve bu konuma
lar kendisini byk bir kararszla dr
mtr. uras muhakkak ki, hapislik uzun
srm ve Yahya, mahpesinin kesinden bi
le geni bir tesir .yapmaya devam etmitir.
raklar ile mektuplat gibi sa ile de gene
temas ettiini ilerde greceiz. Mesihin ya
knda gelecei hakkmdaki iman daha da
kuvvetlendi; dardaki hareketleri
dikkatle
takibediyor, ve bu hareketlerde, besledii
mitlerin gerekleeceini gsteren iyi belir
tiler kefetmeye alyordu.

ALTINCI BLM

Isann Tanr Saltanat Hakkmdaki

Dncelerinin Gelimesi.

sa, Mildn yirmi dokuzuncu senesinde

vuku bulduunu tahmin ettiimiz Yahyann
tevkifine kadar Lt denizi ve rdn nehri
kylarndan ayrlmad. Yahudiye lnde bir
mddet oturmak umumi olarak byk ey
lere hazrlanma, ve millet ilerine karma
dan nce bir nevi inzivaya ekilme say
lrd. sa da bakalar gibi bu usule uydu ve
krk gn yannda hayvanlardan baka arka
da olmakszn ve sk bir oru tutarak ya
ad. Bu inziva, raklarnn mahayyilesine
ok tesir etti. l, halkn inancma gre,
eytanlarn oturduu yerdi. Yeryznde, Lt
denizinin bat kysn tekil eden kayalk
yama kadar kasvetli, hayata kapal ve Tan
r tarafndan ihmal edilmi yerler pek az bu
lunur. sanm bu korkun memlekette kald
mddet zarfnda pek g imtihanlar ge
irdiine, eytann kendisini birtakm ha
yallerle korkuttuuna veya cezip vaitlerle

oyaladna, ve sonrada zaferinin mkfat

olarak meleklerin gelip saya hizmet ettikle
rine inanlyordu.
sa, vaftizci Yahyann tevkifini ihtimal
lden dnnde rendi. Kendisi iin yar
yarya yabanc olan bir memlekette daha
fazla oturmas iin bir sebep kalmamt. B
yk bir tercbe ile olgunlatktan ve kendi
sine hi benzemiyen byk bir adamla temas
ederek kendi zelliini anladktan sonra, ger
ek vatan olan Galileye dnd.
Netice itibariyle Yahyann tesiri saya
faydadan fazla zarar verdi. Bu tesir sann ge
limesinde bir duraklama husle getirdi; b
tn almetler, sann rdne doru indii
zaman Yahyann fikirlerine stn dncele
re sahip bulunduunu, ve bir an iin vaftizcilie meyletmesinin bir nevi fedakrlk oldu
unu gsteriyor. Yahya serbest bulunsayd,
sa onun nfuzunun tesirinden kolay kolay
kurtulamyaca iin, din merasim ve ekl
ibadet boyunduruunu atamaz ve bylelikle
phesiz herhangi bir Yahudi tarikats gibi
mehul kalrd; nk halk, baka bir ekl
ibadeti kabul etmek iin bildii ekilden
vazgemezdi Hristiyanln yksek ruhlar
kendisine ekmesi, her trl ekl ibadetten
syrlm bir dinin cazibesiyle olmutur. Yah
ya hapse atlr atlmaz mezhebi nfuzun

dan ok kaybetti, sa da hareketinde serbest

kald. sann Yahyaya borlu olduu tek
ey, ondan vazetmek ve halk zerinde tesir
yaratmak yolunda rendikleridir. Gerekten,
hemen o andan itibaren ok daha fazla kuv
vetle vazeder ve halka yetkisini ve stnl
n tantr.
Gene yle anlalyor ki, Yahyann ya
nnda oturmas vaftizcinin tesirinden ziyade
kendi dncesinin tabi gelimesi neticesi
olarak, Tanr saltanat hakkmdaki dnce
lerinin ok olgunlamasna yaramtr. Tanr
saltanatnn yaknlatn anlatan iyi ha
ber sz dilinden dmez olmutu. Ar
tk sa, sadece yksek dersleri birka kuv
vetli ve ksa mesel iinde hulsa etmeye
alan sevimli bir ahlk deil, yce bir
inklp gibi dnyay gene kendi temelleri
stnde yenilemeyi ve tasarlad lky
yeryznde gerekletirmeyi deneyen yk
sek grl bir reformatr olacaktr. Tan
r saltanatn beklemek sann ra ol
mak demektir. Bu Tanr saltanat veya
gk saltanat szn, evvelce de dediimiz
gibi, Yahudiler pek eskiden beri bilirlerdi.
Fakat sa bu sze, Daniyal kitab mellifi
nin bile apokaliptik cokunluu iinde an
cak sezmek cesaretini gsterebildii ahlki
bir mna, itimai bir mul veriyordu.

Dnyann bugnk halinde fenalk h

km sryor, bu dnyann kral eytan
dr, ve herey ona itaat ediyor. Krallar
peygamberleri ldryor. Rahipler ve din bil
ginleri, bakalarna emrettikleri eyi kendileri
yapmyorlar. Dorulara zulmediliyor, iyile
rin tek nasibi alamak. Bu yzden dnya
Tanrnm Ve onun azizlerinin dmandr;
fakat Tanr uyanacak ve azizlerinin cn
alacaktr. Bunun gn yakndr, nk k
tlk son haddini buldu. yiliin hkm sr
mesine de sra gelecektir.
yilik devrinin balamas, ni ve byk
bir inklp olacaktr. Dnya deta tersine
dnecektir; bugnk durum kt olduun
dan, gelecei tasavvur etmek iin aa yu
kar imdikinin aksini gz nne getirmek
yeter . En byk insanlar en ehemmiyetsiz
kimseler olacaktr. nsanl yeni bir dzen
idare edecektir. imdiki halde iyi ile kt,
bir tarladaki iyi tane ile karamuk gibi bir
birine karmtr. Tanr bunlarn bir arada
bymesine gz yumuyor; fakat karamuun
iddetle koparlp ayrlaca saat de gele
cektir. Tanr saltanat, iyi ve kt bal
bir arada getiren byk bir an savrulmas
gibi olacaktr; iyi balklar kplere konur, geri
kalan atlr. Bu byk inklp tohum ha
linde iken kimse farknda olamyacaktr.

Bu, tohumlarn en k olduu halde

ekildii zaman, yapraklarnn altnda kula
rn gelip dinlendikleri bir aa halini alan
kara hardal tohumu gibi olacaktr; yahut da
hamura katld zaman onun her tarafn
kabartan maya gibi olacaktr. te, ounun
anlalmas g olan birtakm mesellerde,
bu inklbn artc taraflar, zhir haksz
lklar, nlenemezlik ve katilik vasflar anla
tlyordu.
Bu Tanr saltanatm kim kuracakt? He
men hatrlatalm ki sann ilk fikribakasn
dan alnm olmas dnlemiyecek kadar
derin ve varlnn temeline
bal olan ilk
fikr kendisinin Tanrmn olu, Babasmm
mahremi, onun iradelerinin icracs olduu
yolunda idi. Buna gre sann byle bir
suale verecei cevaptan phe edilmezdi.
Tannnm yeryznde hkm sreceine mut
lak surette inanyordu. Kendini dnyay d
zeltecek adam olarak grd. Gk, yer, btn
tabiat, delilik, hastalk ve lm, onun iin
birer letten, birer vastadan baka bir ey
deildir. Kahramanln kabartan irade ta
knl nbetlerinde, kendini sonsuz bir kud
rete sahip grrd. Eer dnya bu deimeye
raz olmazsa, yeryz tuz buz olacak, Tanrnn alevi ve nefesiyle kavrulup temizlene
cektir.

Buna gre sann ana dncesi, tabiata

bile tesir edecek olan kkl bir inklptr.
phesiz, sa artk siyasetten vaz gemi bu
lunuyordu; Golanl Yahudamn misali, ona
halk ayaklanmalarnn faydaszln gster
miti. Romallara ve tetrarklara kar is
yan etmeyi hi dnmedi. Golalmm az
gn anari fikri, onun dncesine hi uy
muyordu. Mevcut hkmete itaati istihzal
bir itaat olmakla beraber eklen tamd.
Kt rnek olmamak iin Kaysere vergi
veriyordu. Hak ve hrriyet bu dnvava y ara
an eyler deildir; neden-bo alnganlklarla;
hayat zehirlemeli? sa, bugnk halindeki
dnya ile uramaya demediine kanaat
getirdii ve bu yzden dnyay hor grd
iin, kendi lk lemine smyordu; dn
yaya yksekten bakarak hor grme esasn,
yegne huzur mili olan o gerek ruh hr
riyeti esasn kuruyordu. Fakat henz: Be
nim saltanatm bu dnyada deildir de
memiti. En doru grlerine bile birok
tereddtler, kararszlklar karyordu. Bazan garip heveslere kaplacak gibi oluyor
du. Yahudiye lnde eytan ona yery
znn saltanatlarn teklif etmiti. sa Roma
mparatorluunun kuvvetini bilmedii iin,
Yahudiyede mevcut olan ve az bir zaman
sonra pek korkun bir asker mukavemete
sebebiyet veren galeyan cevherinden fayda

lanarak, taraftarlarnn cret ve okluu sa

yesinde bir krallk kurmay mit edebilirdi,
ihtimal birka kere kendi kendine u son su
ali sordu: Tanr saltanat kuvvetle mi, yumu
aklkla m, isyanla m, sabrla m gerekle
ecek? Sylenildiine gre, Galilenin sfadamlar kendisini kapp kral yapmak iste
miler. Isa daa kam ve orada bir mddet
yalnz bana kalm. Gzel yaratl, kendi
sini bir tahriki veya bir si elebas, bir Tevdas veya bir Bakokeba yapacak bir hatadan
korudu.
Yapmak istedii inklp daima mnevi
bir inklpt; fakat henz bunun gerekle
tirilmesini meleklere ve nefire brakacak
duruma gelmemiti. nsanlara tesir etmek
istiyordu. Son hkm gnnn yaknln
dan baka bir dncesi olmyan bir cezbeli, insanlar daha iyi yapmak yolunda bu
zahmete katlanmaz, ve insanln ald ala
ca en gzel ahlk dersinin esaslarn kurmazd.
phesiz,
dncesinde ok mp
hem noktalar vard, ve verilmi bir karar
dan ziyade, asl bir his, kendisini tasar
ladndan pek baka bir tarzda da olsa ger
ekletirdii ulv esere tevik ediyordu.
Isa gerekten Tanr saltanatn, yani ruh
saltanatn kurdu; ve eer babasnn barn
daki yerinden eserinin tarihte meyva ver
diini grecek olursa, pek doru olarak:

te istediim buydu diyebilir. sa'nn kur

duu ey, onun ebed miras insanlarn
yapt her eye karan kusurlara gz yu
mulacak olursa ruhlarn hrriyeti esas
dr. Evvelce Yunanistanda da bu hususta
gzel dnceler ortaya atlmt. Zenon mek
tebine mensup birok kimseler, bir mstebidin hkm srd devirde hr olma
nn yolunu bulmulard. Fakat, umumi ola
rak, eski dnya, hrriyetin baz siyasi ekilere bal olduunu sanmt; hrriyetiler
adlarn Harmoduis ve Aristogiton Brutus
veya Cassius yapmlard. Gerek Hristiyan
her trl badan azadedir; yer yznn bir
srgndr; kendi vatan olmyan bir arzn
gelip geici sahibinden ona ne? Onun iin
hrriyet demek hakikat demektir. sa, Cum
huriyet hrriyetinin sona erdii ve o dev
rin kk beled idarelerinin Roma birlii
iinde son nefeslerini verdikleri bir anda,
byle bir akideyi yaymasnn zemin ve za
mana ne kadar uygun dtn anlyacak
kadar tarih bilmiyordu. Fakat ayan hay
ret saduyusu ve lhi vazifesi hakkmdaki
gerekten peygamberce igds saya bu
yolda emin bir klavuzluk ettiler. Kayserin hakkn Kaysee, Tanrnm hakkn Tanrya veriniz sz ile, siyasete yabanc olan
bir ey, hain kuvvetin hkm srd

bir devirde ruhlar iin bir smak yaratt.

Byle bir akidenin tabiyatiyle tehlikeli ta
raf vard. Meru hkmeti tanma alme
tinin paraya bakmak olduu esasn koymak,
mkemmel bir adamn vergiyi nefretle ve
mnakaasz verdiini sylemek, eski tarz
daki cumhuriyeti yoketmek ve her trl is
tibdad tevik etmek demekti. Hristiyanlk
bu bakmdan vatandalk vazifeleri hissinin
krlenmesinde ve insanlarm emrivkilerin
keyfine braklmasnda mil olmutur. Fakat
gene Hristiyanlk, yz sene siyasetten vazgeebilen hr bir cemiyet yaratmakla vatan
dalk faziletlerine ettii fenal bol bol de
mitir. Devletin kudreti dnya ilerine in
hisar ettirildi; ruh azadedildi, veya hi ol
mazsa Romanm mutlak hkimiyetini temsil
eden o kurkun baltal denek destesi ebed
olarak krld.
Zihni bilhassa vatandalk vazifeleriyle
megul bulunan bir kimse, bakalarnn her
hangi bir eyi parti kavgalarnn stnde
tutmasm ho grmez. Bilhassa, itimai me
seleleri siyasi meselelerden stn tutan ve
siyasete kar bir nevi nefret taslyan kim
seleri takbih eder. Bir bakmdan hakldr
da, nki insanlara ait ilerin iyi idaresini
tek bir gre balamak zararldr. Fakat
acaba partiler insanlarm genel ahlkmda ne

gibi ilerleme ger ekletir ehildiler? Eer sa,

kendi gk saltanatn kuracak yerde Romaya giderek hayatn Tiberiusa suikast ha
zrlamakla veya Germaniusa acmakla tketseydi, dnyann hali ne olurdu? Mteassp
bir cumhuriyeti, gayretli bir vatansever ol
makla, asrnn genel hdiselerinin cereyan
n durduramazd; halbuki siyasetin mnsz
bir ey olduunu sylemekle, vatann her
ey demek olmadm, insann vatandan ev
vel geldii ve ondan stn olduu hakika
tini dnya karsnda aa vurdu.
Bizim mspet ilimlere ait esaslarmz
sann programndaki hayal pay ile bada
amaz. Bizler yeryznn tarihini biliyoruz;
sann bekledii neviden inklplar, olsa ol
sa, mnevi ilerle mnasebetleri tesbit edil
memi olan jeolojik . veya astronomik sebep
lerle husule gelebilir. Fakat byk yaratc
lara kar hakszlk etmemek iin, onlarn
da kaplm olduklar yanl inanlar ze
rinde durmamalyz. Columbus ok yanl
fikirlerden hareket ettii halde Amerikay
kefetti; Newton, Apocalypse1 hakkmdaki aca
yip izahnn gne manzumesi izah ka
dar doru olduuna inanyordu. Zamanm
zn alelde bir insan, bir Franois dssise1 ncili tekil kitaplardan biri.

in, bir Sait Bernardm, bir Jeanne dArcm,

bir Lutherin dtkleri hatadan masum kal
d iin, bu adamlara stn m saylmal
dr? sann durumunu ve kuvvetinin esas
n daha iyi anlyalm. On sekizinci yzyln
deismas ve bir nevi protestanlk, bizleri, hristiyanlk imannn kurucusunu sadece b
yk bir ahlk, insanln hayr babas gibi
grmeye altrd, incilin iyi ahlk dstur
larndan baka bir tarafn grmez olduk;
sann iinde doduu acayip fikir muhiti
zerine, ihtiyatl bir hareketle perde eki
yoruz. Fransz inklbnn birok kere pren
siplerinin dna km, ve uslu akll mu
tedil insanlar tarafndan yaplmam olma
sna eseflenenler var. Boyumuzdan ok b
yk olan bu olaanst hareketleri, jestleri
ll burjuvalara mahsus dar programla
rmza uydurmaya almyalm. ncil ahl
km hayranlkla takdire devam edelim; o
ahlkn ruhu olan hayal payn isterseniz
din retiminden karalm; fakat birtakm
basit saadet ve ferd ahlk fikirleriyle dn
yann harekete getirilebileceini sanmyalm.
sa'nn bundan ok daha derin olan dn
cesi, hibir insan kafasnn tasarlyamad
en inklp bir dnceydi; bu dnce, in
sanla taze bir hayat kazandrmaa yaryacak taraflarn korkak bir hareketle haz-

federekten deil,
maldr.

bir btn

hlinde ele

aln

lk, netice itibariyle, daima bir hayal

dir. Bugnk vicdann Mesihini, yeni za
manlarn tesellicisini, hkimini tasavvur et
mek istediimiz vakit ne yapyoruz? Bun
dan bin sekiz yz otuz yl evvel sa ne yap
tysa onu deil mi? Gerek dnyann art
larm olduklarndan bambaka farzediyoruz;
silh kullanmadan zencinin zincirlerini k
ran, iinin yaay artlarn slah eden, is
tibdatla ezilen milletleri kurtaran mnevi
bir kurtarc tasavvur ediyoruz. Fakat bunun
dnyann tersine dnmek demek olduunu
unutuyoruz. sann istedii hereyin slah
da bundan g bir ey deildi ki! Yeni bir
dnyaya, yeni bir mneviyat lemine, gk
ten inecek yeni bir Kudse inan ve te
her eyi yeni batan yapyorum sz, s
lahatlarn mterek hususiyetleridir. lk
ile ac hakikat arasndaki tezat, insanlarn
duygusuz manta kar daima isyan etme
lerine sebebolacak ve basit kimselerin deli
lik dedikleri bu isyan, muzaffer oluncaya
veya yksek sebebini bizzat muarzlarnn
tanyacaklar gne kadar srp gidecektir.
Gerekten, say kendi devrinin ve b
tn yzyllarn tahrikilerinden ayrdeden ey,
tam bir idealist olmasdr. sa baz bakm

lardan bir anaisttir, nk mlk idare hak

knda hibir fikri yoktur. Bu hkmet ona
haksz bir tahakkm gibi gelir. Ondan, mp
hem szlerle ve siyasetten bir ey anlamyan cahil bir kimse gibi bahseder. Dev
let adamlar ona Tanr adamlarnn tabii
bir dman gibi gelir; raklarna polisle
atacaklarn haber verir, fakat bunun va
tandala yakmyan kt bir ey olduu
nun farknda bile deildir. Hibir zaman
iktidar sahiplerinin veya zenginlerin yerine
gemek de istemez. Zenginlii ve iktidar
sadece yoketmek ister. raklarna zulm
lerden ve cezalardan haber verir; fakat bir
kere bile olsun silhl bir mukavemet fikri
izhar etmez. nsann ztrap ve tevekklle
mutlak bir kuvvete sahibolduu, kalb te
mizlii ile kuvvete galebe ald fikri, sa
ya has bir dncedir. sa bir spiritalist
deildir; nk ona gre, hereyin sonu elle
tutulabilecek bir gereklemeye varr. sa,
maddeyi fikrin tezahr, gerei grnmiyenin ifadesi sayan mkemmel bir idealistti.
Tanr saltanatn kurmak iin kime ba
vurmak, kime gvenmek lzmd? Bu hu
susta sann dncesi hi tereddde d
medi. nsanlarn her yksek saydndan
Tanr nefret eder. Tanr saltanatn kendi
halinde insanlar kuracaktr. Bu dzende,
zenginler, din bilginleri, rahipler ortadan

kalkacak, onlarn yerini kadnlar, halk ta

bakasndan olanlar, kendi halinde insanlar,
kkler alacaktr. Mesihin byk Tanrlkalmeti, yoksullara mjdelenen iyi haber
dir. sann duygulu ve yumuak kalbi bu
noktada hkim bir rol oynuyordu. Btn
cemiyet snflarn altst edecek, yeryzndeki btn resm eyleri zillete drecek
muazzam bir tima devrim te sann
hayati! Dnya ona inanmyacak, dnya onu
ldrecek. Fakat raklar dnya ile bir olmyacak. Onlar, alak gnlll ile gale
be alacak olan, kendi halinde, temiz kalbli
insanlardan mteekkil kk bir sr ola
caklardr. Monden szn hristiyan s
znn zdd halinde getiren his sann d
ncesinde fazlasiyle teyidini bulan bir histir.

y e d in c i b l m

Isa Kefenahumda.

sa artk, gitike kuvvetlenen tek dn

cesinin srekli basks altnda, hayret verici
dehasnn ve iinde yaad olaanst art
larn izdii yolda, bir nevi huzur iinde
yryecektir. O zamana kadar dncelerini
yalnz, gizlice kendisine ektii birka kiiye
amt; halbuki imdi aka ders veriyor
du, dinleyicisi de oktu. O sralarda otuz
yanda kadard. Vaftizci Yahyaya gelirken
yannda bulunan kk dinleyici grupu p
hesiz bym, ve belki Yahyann rak
larndan birka da ona katlmt. Galileye
dnnden itibaren, Tanr saltanat hakkmdaki iyi haberi ite bu ilk kk hristiyan cemaaati ile birlikte korkusuz mjdeler.
Bu saltanat yaknda balyacakt ve Daniyalin ryetinde son ve ulvi vahyin lh mjde
cisi suretinde grr gibi olduu insanolu
da sann ta kendisiydi.
Yeni peygamberin vaz bu sefer kat
bir baar kazand. Hepsi de ocuk gibi sf

ve temiz kalbli msumlar olan kadnl erkek

li bir ktle ona katlarak: Sen Mesihsin
dedi. Mesihin Davudun olu olmas lzmgeldiinden, pek tabi olarak kendisine ayn
mnada olan bu ad da veriyorlard. sa tam
mnasiyle bir halk ocuu olduu iin bu
lkaptan biraz sklyordu, fakat gene de bu
adla arlmasna seve seve raz oluyordu.
Onun en ok sevdii lkap insanolu idL
nk bu, grnte mtevazi olmakla bera
ber sann emellerinin dorudan doruya
bal olduu bir lkapt. Kendisine bu szle
iaret ederdi, o kadar ki insanolu sz
onun aznda sylemekten ekindii ben
mnasna gelirdi. Fakat kendisini hi bu
lkapla armazlard; bunun sebebi phe
siz bu adn ona erdeki
tecelli gnnde
daha ok yakaca dncesiydi.
Hayatnn bu devresinde sann faaliyet
merkezi Tabariye gl kysndaki Kefernahum kasabas oldu. Ky demek olan keferden yaplm Kefemahum ad, Tabari
ye gibi Roma tarznda ina edilmi byk
ehirlere karlk, eski tarzda bir kasabaya
verilmi olsa gerektir. Bu isim o kadar az
bilinen bir yere aitti ki, tarihi Yusuf ya
zlarnn bir yerinde onu bir eme ad gibi
gsterir, nk o devirde kylerden fazla
civarlarndaki emeler bilinirdi. Nsra gibi

Kefernahum da, mazisi olmyan bir yerdi,

ve Hirodeslerin ho grp tevik ettikleri
eriate aykr hareketlere hi uymamt. sa
bu ehre ok baland ve orasn kendisine
deta ikinci bir vatan yapt. Dnnden
az sonra Nsrallar zerinde bir teebbste
bulunmu, fakat muvaffak olamamt. Ha
yatn yazanlardan birinin sf sf belirttiine
gre, orada hibir mucize gsteremedi.
tima seviyesi pek yksek olmyan ailesinin
herkese bilinmesi sanm nfuzunu fazlaca
kryordu. Her Allahn gn kardelerini
ve kayn biraderini grdkleri bir adama
Davudun olu diye bakamazlard. Zaten aile
sinin de kendisine iddetle muhalefet etmesi
ve lhi vazifesine inanmak istmemesi dik
kate deer. Sylendiine gre, ok daha ha
in insanlar olan Nsrallar onu sarp bir
uurumdan atarak ldrmek de istemiler.
sa, bu macerann btn byk adamlarn
bana gelen bir ey olduunu dnmek
ferasetini gsterdi, ve Kimse kendi mem
leketinde peygamber olamaz darbmeselini
kendine de tatbik etti.
Bu baarszlk onun cesaretini krabil
mekten uzak kald. Kendisi Kefernahuma
dnd; ok daha ho grld bu kasabada,
Hristiyanl civar ehirlere yaymaa hazr
land. Bu gzel ve mnbit memleketin ahali
si yalnz cuma gn bir araya toplanrd.

sa da dersleri iin bu gn seti. O devirde

her ehrin bir havras veya toplant yeri
vard. Buras, revak Yunan tarznda tez
yinatla ssl kcek ve uzunca bir salondu.
Kendilerine mahsus bir mimarlklar olmyan Yahudiler, bu binalara zellikli bir
slp vermeye hi zenmemilerdir. Galilede hl birok eski havrann kalntlar var
dr. Bunlarn hepsi de byk talar ve iyi
malzeme ile yaplmtr; fakat, Yahudi bide
lerinin bir zellii olan nebat ekilleri, kvrk
dal ve pskl gibi tezyinatn bolluu yzn
den, slp hayli bayadr. erde sralar,
bir okuma krss, mukaddes tomarlar iin
bir dolap bulunurdu. Mbede benzer bir
yeri olmyan bu binalar btn Yahudi haya
tnn merkeziydi. Cumartesi gn
dua et
mek ve Kanunla Peygamberler kitabn oku
mak iin burada toplanlrd. Yahudiliin Ku
ds dnda muvazzaf rahipleri olmad iin,
cemaatten biri kalkar, o gnn okumala
rn yapar, buna z dncelerinden ibaret
bir tefsir de katard. Philonun kk risale
lerinde mkemmel bir rneini bulduumuz
sohbetli din retimi ite bylece domutur.
Okuyucuya itirazda bulunmak, sualler sormak
hakk vard; bu suretle, toplant abucak ser
best bir meclis halini alrd. Toplantnn bir
resi, eskileri, muvazzaf okuyucusu veya

icra memuru olan bir hazzan, baka sina

goglarla muhabereye memur bir nevi yazc
veya mlivezzi olan reslleri, ammah de
nilen bir kayyumu vard. Bylece her sina
gog, geni kanuni salhiyetleri olan hakik
bir mstakil cumhuriyetikti; Roma mpara
torluunun ilerlemi bir devrindeki btn e
hir meclisleri gibi, fahr unvanlar verir, cema
at iin kanun kuvvetini haiz kararlar karr,
icracs umumiyetle hazzan olan cisman ceza
lar hkmederdi.
Keyfe bal iddetli nizamlarna ramen,
byle bir messesede, bildim bileli Yahudi'
lerin bir zellii olan o ar zihin ileme
sinden dolay, ok canl mnakaalar ol
mamas imknszd. Yahudilik, mruz kal
d on sekiz asrlk zulm ve istibdad, si
nagoglar sayesinde sa slim atlatt. Her
sinagog, miliyet ruhunun muhafaza edildii
ve dahil mcadelelere hazr bir zemin arzeden, balbama kk bir lem gibiydi.
Buralar, byk lde ihtiras arpmalarna
sahne olan yerlerdi. ne geme kavgalar da
pek iddetliydi. Birinci sradaki bir eref
koltuuna sahibolmak , yksek bir dindar
ln mkfat veya zenginliin en ok arzu
lanan bir imtiyazyd. te yandan her istiyene verilen kutsal metin okuma ve tefsir
etme serbestlii, yeni fikirlerin yaylmasn

kolaylatryordu. te bu, sa iin hem byk

bir kuvvet hem de kendi itihat retimini te
sis etmek iin her zaman kuland bir vasta
oldu. Sinagoga girer, okumak iin ayaa kal
kard; hazzan kitab kendisine uzatr, o da to
mar aar ve o gnk fasl okuyarak, kendi
dncelerine uygun bir tefsirde bulunurdu.
Galilede Ferisiler az olduu iin, sa ile ya
plan mnakaalar o kadar hararetli ve etin
olmazd; Kudste olsa, daha azm aarken
onu susturmaya kalkrlard. Bu iyi kalbli
Galileliler, gle muhayyilelerine bu kadar
uygun gelen szleri hi iitmemilerdi. say
pek beeniyorlar, el stnde tutuyorlar, sz
lerini gzel, delillerini kandrc buluyorlard.
sa, en ar itirazlar tam bir emniyetle hal
lediyordu; szlerinin ve kendisinin gzellii,
din bilgilerinin tesiri ile henz duygusuzlamam olan bu krpe ruhlu insanlar bylyordu.
Gen stadn nfuzu bylece gnden
gne artyor, ve taabii, ona inanld nispette
onun da kendine gven ve inanc artyordu.
Tesir alan pek dard, nk bu alan Tabariye
gl havzasiyle evreleniyordu; hatt bu hav
za iinde bile sann tercih ettii blge
ler vard. Gln uzunluu 5-6, genilii 3-4
fersah kadardr. ekli yass bir ember gi
biyse de, Tabariyeden rdn nehrinin d
kld yere kadar olan kylar, takriben

 fersahlk bir kavis izen bir krfez ek

lindedir. Isa, ekecei tohum iin arad nadasl tarlay ite nihayet burada buldu. im
di, bu tarlay adm adm dolaarak, slamln
zerine serdii ruhsuzluk ve matem rtsn
amya alalm.
Tabariyeden karken, ilkin, denize y
klr gibi duran bir dan sarp kayalarna
raslanlr. Sonra dalar biribirinden ayrlr
lar; aa yukar gl seviyesinde bir ova
(El Gueir) balar. Buras, iinde bol sulu
dereler dolaan yemyeil bir koruluktur; bu
derelerin bir ksm kadim devirlerden kal
ma yuvarlak byk bir havuzdan (Ayn-Medevvera) kar. Asl Cenesaret blgesini te
kil eden bu ovann ba tarafnda fakir Mecdel
ky grlr. Ovann teki ucunda bir ehir
kalntsna, bal gibi tatl sulara (Ayn-et-Tin),
kaya iinde alm dar ve derin, gzel bir
yola raslanlr; phesiz sann sk sk ge
mi olduu bu yolla, Cenesaret ovasndan g
ln kuzey tepesine gidilir. Buradan bir ey
rek saaat tede, glden birka adm mesa
fede topraktan kaynyan birka pnarn te
kil ettii ve yemyeil bir koruluktan geerek
gle dklen suyu tuzlu bir derecik ar
(Ayn-Tabiga). Nihayet, krk dakika daha te
de, Ayn-Tabigadan rdn mansabma kadar,
uzun sarp yama zerinde birka kulbe ve

Tel-Hum denilen antms

ykntlar vardr.

Btn insanln Roma ve Atina dere

cesinde ebediyen anaca be kk ehir,
sann zamannda, Mecdel kynden TelHuma kadar yaylan sahada serpiliydi. Mec
del, Dalmanutha, Kefernahum, Beyt-sayda,
Horazin adndaki bu be ehirden yalnz
ilkinin yeri bugn kat olarak bulunabiliyor.
O berbat Mecdel ky, phesiz, saya en
sadk muhibbesini vermi olan kasabanm ad
n ve yerini muhafaza etmitir. Dalmanut
ha da ihtimal bu kasaba civarndayd. Ho
razin de, kuzey taraflarnda, glden biraz
ieride bulunmu olsa gerektir. Beytsayda
ile Kefernahuma gelince, bu kasabalara he
men hemen gelii gzel olarak Tel-Humda,
Ayn-et-Tinde, Ham-Minyehte, Ayn-Medavvajada yer verilmitir. nsann, dalar ve te
peler gibi tarihin de, derin mnal bir ta
savvurla, byk kurucunun izlerini gizlemek
istediine inanaca geliyor. Derin tahrip
lere uram olan bu memlekette, onun aya
n basm olduu ve insanln gelip pmek
istiyecei yerlerin tesbit edilebilmesi pek
mmkn grlmez.
sann lhi eserini kurduu drt fer
sahlk bir blgeden- kalan, sadece gl, ufuk,
bodur aalar ve ieklerdir. Byk aa
lardan eser kalmam. Vaktiyle her tarafn

dan yeillik fkrd iin tarihi Yusufun

hrika sayd bu blgede imdi, bir gn sonra
yemek yemek iin duraklyacamz az glge
lik bir yeri, bir gn evvelinden hesaplamak
zorundasnz. Tarihi Yusufa gre tabiat
burada souk memleketlerin nebatlarn, cayr
cayr yanan iklimlerin mahsullerini, yumu
ak hararetli blgelerin aalarn, hepsi de
btn sene meyveler ve ieklerle ykl ola
rak burada bir araya toplamktan holanmtr. Gl imdi bombo. Vaktiyle ha
yat ve nee iinde alkanan bu sularda,
imdi perian halli tek bir kayk dolayor.
Fakat sular gene hafif ve berrak. Kayalar
ve akllarla kapl olan kylar,
Huleh gibi
kk bir gln kylarna deil, belki k
k bir denizin kylarna benzer. Tertemiz,
balkszdr, sularm hafif hareketiyle daima
ayn yerleri slanr. Baz yerlerde, katmerli
zakkumlarla, lgnlarla, kbbarlarla kapl k
k burunlar teressm eder; bilhassa iki yer
de, Tarihea yaknnda rdm nehrinin k
t noktada, ve Cenasaret ovasnn kenarn
da, dalgalarn gelip imen ve iek yn
lar zerinde daldklar ba dndrc ze
minler vardr. Ayn-Tabiga deresi, gzel ka
buklarla dolu kk bir ky tekil eder.
Gl kular, bulut gibi kmeler halinde su
yun yzn kaplarlar. Ufuk gz kamatran
bir kla doludur. Kzgn kayalar arasna

iyice gmlm gkmavisi sular, Safed da

larnn tepesinden bakld zaman, bir altn
kadehin dibindeymi gibidirler. Kuzeyde Hermon dann karl yamalar, gkyzne be
yaz izgiler halinde mrtesem derler; ba
tda Golan ve Perea blgelerinin kupkurak ve gnein bir nevi kadifemsi havaya
sard dalgal yaylalar, Filipus Kayseriyesinden gneye doru, hi bitmiyecekmi gibi
uzanp giden yekpare bir da, daha dorusu
ok yksek, uzun bir teras tekil ederler.
Kylarda imdi hararet bunaltcdr. Gl,
Akdeniz seviyesinden iki yz metre alakta
bulunan b ir - knty kaplar, ve bylece
Lt denizinin kavurucu scaklar burada da
hkm srer. Vaktiyle yeilliin pek bol ol
mas, bu ar hareketi yumuatrd; bugn,
maystan itibaren bir klhan gibi cayr cayr
yanan bu gl havzasnn pek hmmal bir
faaliyete sahne olmu olabileceine kolay ko
lay akl erdirilemez. Tarihi Yusuf da bu ha
valiyi pek mutedil iklimli bir yer gibi gste
rir. phesiz, Roma ehri evresindeki bl
gede olduu gibi, burada da tarih sebeplerle
bir iklim deimesi olumutur. sa'nn en ok
sevdii blgeyi bir lm rzgr gibi kavu
ran, slmlk ve bilhassa slmln Hal
Seferlerine akslmeli olmutur. O gzelim
Cenesaret topraklar, kendi alnyazlarmm,

o sessiz sedasz dolaaan adamn kafasnda

tasarlandn ne bilecekti. Tehlikeli bir va
tanda olan sa, kendisini barndrmak gibi
korkun bir eref tadan memlekete uursuz
luk getirdi. Herkes iin bir sevgi veya bir
kin mevzuu haline gelen ve rakip iki taassup
tarafndan arzulanan Galile, erefinin karl
olarak le dnecekti. Fakat kim diyebilir ki,
kynde mehul kalarak tabii bir mr boyu
yaasayd, sa da daha mesut olacakt? Ve
gene, ilerinden biri kp da, kasabalarnn
istikbalini tehlikeye koyarak Babasm tan
mam ve kendisnin Tanrnm olu olduunu
sylememi olsayd, o nankr Nsrallar aca
ba imdi kimin akimdan geerdi?
Demek oluyor ki, bulunduumuz devirde
sann kk dnyas, biribirinden yarmar
saat uzakta bulunan drt be bycek ky
den ibaretti. sa, dine yabanc bir ehir, hal
knn ou putperest ve Antipasm asl otur
duu yer olan Tabariyeye hi ayak basma
ma benzer. Bununla beraber, en ok sev
dii blgeden bazen ayrld da olurdu. G
ln dou kysna, mesel Gergesaya gider
di. Kuzey taraflarnda, Hermon da etekle
rindeki Filipus Kayseriyesinde veya Paneasta grld olurdu. Nihayet bir kere de,
o zamanlar harikulde bir refah iinde bu
lunduu tahmin olunan Sur ve Sayda taraf-

larma yolculuk etti. Bu memleketlerin hep

sinde de putperestik lemi ortasnda bulu
nuyordu. Kayseriyede, rdn nehri kaynak
larnn bulunduu sanlan ve halkn garip
efsanelerine mevzu tekil eden mehur Panium marasm grd. Hirodesin o civarda
Augustos erefine yaptrd mermer mbedi
grebildi. Belki, Pana1, su perilerine ve ma
arann Yank perisine dikilen ve itikadn
burada stste yd adak heykeller nn
de durdu. Yabanc tanrlar tanrlam in
sanlar veya eytanlar sanmaa alan Evhemerist2 bir Yahudi, btn bu ekli temsil
lere bir put gz ile bakard. sa, daha duy
gulu rklar mesteden natralist dinlerin ca
zibesine kaplmad. Surdaki Melek Kartmbedinde o zamanlar hl azok devam eden
ve aa yukar Yahudi ibadetlerini and
ran ipdidai tapnma ekli hakknda da p
hesiz hibir ey bilmiyordu. Fenikede her
tepeye bir mbet ve kutsal bir orman oturt
mu olan putperestlikten, btn o byk sa
nayiden, ve dine aykr zenginlik manzara
sndan pek holanmam olsa gerektir. Tanr
birlii esasna dayanan dinler, insanda put
1 Pan: Tabiat tanrs.
2 Evhemeristler:
Mitolojik
ahlarn
halkn
hayranl ile tanrlam insanlar olduuna
ina
nanlar.

perestlii anlama kabiliyeti brakmaz; poli

teist bir memlekete den bir mslman, kr
gibi olur. Bu seyahatlerde sann hibir ey
renmedii muhakkatr. O daima kendi sev
gili Cenesaret kylarna dner gelirdi. D
ncelerinin merkezi orasyd; orada ak ve
iman buluyordu.

s e k iz in c i b l m

Isann raklar.

Byk tarih inklplarnn henz pek

dokunmad bu yeryz cennetinde, bu
lunduu mhitle tam bir ahenk halinde,
hayat nee ve sevgi ile kerlyan, alkan
ve drst bir halk yayordu. Tabariye gl
dnyann en balkl gllerinden biridir; bil
hassa Beytsayda ve Kefernahumda pek ve
rimli dalyanlar kurulmu ve halka olduka
refah temin etmiti. Bu balk aileleri, bir
ok akrabalk balariyle, anlattmz glblgesine serpilmi bir cemiyet tekil
edi
yorlard; bu insanlarn hepsi de yumuak
bal, sakin kimselerdi. Hayatlar pek gaileli
olmad iin muhayyileleri serbeste ilerdi.
Tanr saltanat hakkmdaki fikirler, bu ken
di halinde insanlardan mrekkep cemiyetiklerde baka her yerden fazla rabet bulu
yordu. Yunanllarn anlad mnada dn
ya ileriyle ilgili medeniyet aralarna gir
memiti. Ar ballklar, bizim Cermen
lerin ve Keltlerinki gibi deildi; fakat, iyilik-

leri belki sath bir iyilik olmakla beraber,

yaaylar sakindi, zeki ve ince bir hal
leri vard. Aa yukar Lbnann en iyi
halkna benzediklerini sylemekle kendileri
hakknda bir fikir verilebilir, u farkla ki
Lbnandan byk adamlar kmaz. sa ha
kiki ailesini orada buldu. Oraya orallardan
birisiymi gibi yerleti: Kefernahum ken
di ehri oldu, ve ona hayran olan kk
cemaatin ortasnda pheci erkek kardele
rini, nankr Nsray ve onun alayc itikat
szln unuttu.
Kefernahumda bilhassa bir ev ona ho
bir melce ve sadk raklar temin etti. Bu
ras sann gl kylarna yerlemeye geldi
i devirde len Yunus adnda bir adamn
iki olunun eviydi. Bu iki kardeten biri
Kifas veya Pe'trus lkabiyle anlan Simon,
dieri Andreas idi. Beytsaydada domular
d, ve sann resm hayatna balad srada
Kefernahuma yerlemi bulunuyorlard. Petrus evliydi ve ocuklar vard; kaynanas da
yanndayd. sa bu evi seviyor ve umumi
yetle orada oturuyordu. Andreas, Vaftizci
Yahyann raklnda bulunmu olsa gerek
tir, sa da kendisini ihtimal rdn kylarn
da tanmtr. ki karde, statlariyle en faz
la megul olduklar devirde bile balk av
lamaa devam etmilerdir. Kelime oyun yap

maktan holanan sa, onlar insan avcs ya

pacan sylerdi. Gerekten, bu iki karde,
raklar arasnda kendisine en fazla sadkat
le bal kalm olanlardr.
Baka bir aile daha, zengin bir balk
ve birok kayn patronu olan Zabdia veya
Zebedi ailesi, saya seve seve kucak at.
Zebedinin iki olu vard: bynn ad
Yakuptu, dieri, sonralar Hristiyanln ilk
anlarnda pek kat bir rol oynam olan Yuhanna adndaki ocuktu. Her ikisi de hevesli
ve gayretli raklard. Zebedinin kars Salome de saya ok baland ve ona lmne
kadar yoldalk etti.
Gerekten, kadnlar sa ile lfetten pek
holanrlard, nki, kadnlara kar, iki cins
arasnda pek tatl bir fikir rabtas tesisi
ni mmkn klacak ekilde, temkinli dav
ranrd. ark milletlerinde her trl incele
meye engel tekil etmi olan erkek - kadn
ayrlna, imdi olduu gibi o zamanlar da,
byk ehirlere nispetle krlarda ve kylerde
ok daha az riayet edilirdi. Galileli drt
sadk kadn, daima gen stadn yannda
bulunur, sra ile de olsa onun szlerini din
lemek ve ona hizmet etmek zevkini paylaa
mazlard. Bu kadnlar yeni tarikata, ehem
miyeti daha o zamanlar anlalan bir heye8

can ve hrika unsuru katyorlard. lerin

den biri, fakir kasabasna yeryznde o ka
dar byk bir hret kazandran Mecdelli
Meryem, anlalan pek cokun mizal bir
kadnd. O devrin tbirince, kendisini yedi
cin arpm, yani zhiren izah kabil olmyan sinir hastalklarna tutulmutu. sa, sf
ve tatl gzellii ile bu bozuk bnyeyi tes
kin etti. Mecdelli kadn, Golgotaya kadar
saya bal kald ve lmnn ertesi gn
birinci derece bir rol oynad; nki, ilerde
greceimiz gibi, dirilme itikadnn kurulma
snda belli bal mil olmutur. Antipasm
khyalarndan Huzamn kars Yoanna, Suzanna ve kimler olduu bilinmiyen daha ba
ka kadnlar daima sann peinden gidiyor
lar, ona hizmet ediyorlard. Bazlar zengin
di, ve servetleriyle gen peygambere, o zama
na kadar yapt ite almadan yayabilecek bir durum salyorlard.
Daha baka birok kimseler sann ar
d sra giderler ve onu statlar bilirler
di: Filipus adnda Beytsaydal biri: Kanal Tolmai veya Ptolemeusnm olu, ve belki
ilk devrin raklarndan olan Natanael; ih
timal Hristiyanln ilk anlarnn Xenophonu Mattadan baka biri olmyan bir Matta.
Bu rak vergi mltezimlii etmiti, ve bun
dan dolay tekilerden daha kolay kalem kul-

1anyordu. sann verdii dersler hakkndaki

bilgilerimizin temeli olan Htralarm yaz
may belki daha o zamanlar dnyordu.
raklar arasnda, bazan pheye dm ol
makla beraber cmert galeyanlar gstermi
mert bir adama benziyen Tomas; bir Lebbeus
veya Taddeus; belki Golanl Yahudanm
raklnda bulunmu olan ve, az bir zaman
sonra Yahudi milletinin hareketlerinde pek
byk bir rol oynyan Kanaim partisine men
sup bulunan Gayyur Simun; nihayet, sadk
grupta bir istisna tekil ederek pek korkun
bir hret kazanan Simun olu Keriotlu Yahuda vard. raklar iinde Galileli olmyan
tek kii de oydu; Keriot, Hebronun bir gn
tesinde, Yahuda kabilesi topraklarnn gney
nihayetinde bulunan bir ehirdi.
sann ailesinin kendisinden pek ho
lanmadn grmtk. Bununla beraber, Mer
yem Kleofas ynnden teyze oullan olan
Yakup ve Yuhanna daha o devirde raklar
arasnda bulunuyorlard; bizzat Meryem Klofas da ona Golgotaya kadar yoldalk edenler
arasnda bulunmutur. Bu devirde, sann
annesi yannda grlmyor. Ancak sann
lmnden sonradr ki Meryem byk bir iti
bar ve ehemmiyet kazanm ve raklar onu
kendilerine balamak istemilerdir. Gene o
zamandr ki, kurucunun ailesinden olanlar

Efendimizin kardeleri adiyle nfuzlu bir

zmre tekil etmilerdir; bu zmre uzun
mddet Kuds kilisesinin banda bulunmu
ve ehir yamaya uradktan sonra Bataneaya snmtr. Bu zmreye yaklam olmak
bile pek byk bir imtiyaz saylrd, nas ki
Muhammedin karlar ve kzlar, peygamber
hayatta iken ehemmiyetsiz kaldklar halde,
lmnden sonra byk nfuz sahibi insanlar
olmulardr.
phe yok ki, bu dost kalabalk iinde
sann tercih ettii ve kendisinin etrafnda
deta daha dar bir halka tekil eden kim
seler vard. Zebedinin iki olu, Yakup e
Yuhanna, bu halkann ilk safnda bulun
mu adamlard. sa ifrata varan gayretle
rinden tr onlara imek oullar derdi,
nki yldrm . ellerine geirseler onu sk
sk kullanacak yaradlta insanlard. Bil
hassa Yuhanna, sa ile ok samim ve tek
lifsiz olmua benzer. Sonralar bu ram
etrafmda toplanan ve bize onun htralarm
nakleden kalabalk ve alkan zmre, s
tadn kendine olan sevgisini belki izam et
mitir. Bu hususta daha mnal olan bir
nokta da sinoptik denilen ncillere gre, Simun Barjona veya Petrus ile Zebedi olu
Yakupun ve bunun kardei Yuhannanm ken
di aralarnda ayr bir cemiyet tekil etmeleri,

ve sann bakalarnn imanndan ve zek

snda pheye dt zmanlarda bu kiiye
ba vurmasdr. Zaten anlaldna gre bu
adam, balk avclnda da ortaktlar. sa
nn Petrusa olan sevgisi pek derindi. sa,
drst, samim, daima ne
atlmaya hazr
olan Petrusun yaradlndan holanyor, bazan onun azimkr hallerine bakarak glms
yordu. Az mutasavvf olan Petrus, Joinvillein1 Saint Louis2 karsndaki drst samimiye
tini hatrlatan bir halle, sfa phelerini,
nefretlerini, tamamen nsan olan zarflarn
stda ylerdi. sa on dosta, itimat ve tak
dirle karlard. Yuhannaya gelince ok hisli
efkati ve sevgisi, genlii ve kuvvetli mu
hayyilesiyle, her halde pek ho bir adamd.
Hristiyanln ilk gidiini bambaka bir isti
kamete yneltmi olan bu harikulde adamn
ahsiyeti ok sonralar gelimitir.
Yeni doan mezhepte meratip silsilesi
denilebilecek hibir ey yoktu. Herkesin ad
karde olacakt, ve sa, rabbi, stat, ba
ba gibi stnlk ifade eden unvanlar redde
diyordu. nk yalnz kendisi stat, yalnz
Tanr Baba idi. lerinde en by dierle
rinin hizmetkr olacakt. Bunula beraber. Si1 Joiville: nl Fransz vakanvisi (1224-1317)
2 Saint Louis: Joinvillein ada olan Fransa
kral; Joinville, bu kiraln hayatn yazmtr.

mun Borj ona pek hususi bir ehemmiyet dere

cesiyle eitlerinden ayrlr. sa, onun evinde
oturur, onun kaynda ders verirdi; evi n
cil vaz merkeziydi. Halk kendisini srnn
reisi sayard, ve cemaat bir geit vergisi ve
recei zaman tahsildarlar paray ondan ister
lerdi. say ilk defa Mesih olarak tanyan
Simundu. Halkn gznden dt bir s
rada sa onlara: Yoksa siz de mi ekilip
gitmek istiyorsunuz? diye sormu, Simun
da: Ey Rab! biz kime gideceiz? Ebed ha
yatn szleri endedir cevabn vermiti. sa
birok defa ona arkadalar arasnda bir
stnlk verdi, ve onu kurduu binann te
mel ta saydn gstermek iin kendisine
Suriye dilinde ta demek olan Kefa lkab
n takt. Hatt bir aralk ona gk lkesinin
anahtarn ve. yeryznde verecei her hk
mn gklerde de muhteber olacan vadetmie benzer.
Petrusun bu stnlnn biraz kskan
la sebebolduuna phe yoktur. Bu kskan
lk bilhassa istikbal, yani btn raklarn
on iki srail kabilesini yarglamak zere
sann sanda solunda oturacaklar Tanr
saltanat devri dnld zman alevleni
yordu. O zman insanolunun iki yannda
bir nevi bavekil ve muavin gibi kimin otu
racan her biri kendi kendine soruyordu.

Zebedinin iki olu bu mevkilere namzettiler.

Zihinleri daima bu mesele ile megul olduu
iin anneleri Salomeyi ne srdler; o da bir
gn say bir kenara ekerek bu iki eref
mevkiini oularma vermesini rica etti. sa,
her zamanki prensipini, byklk hrsna ka
planlarn alalacan, gk lkesinin kkle
rin mal olacan syliyerek bu dilei red
detti. Bu, cemaat iinde biraz dedikoduya sebeboldu; Yakup ile Yuhannaya ok gcenil
di. Ayn rekabet Yuhannamn ncilinde de
kendisini gsterir; bu incilin muharrinin dur
madan kendisinin en sevgili rak olduu
nu, stadn lrken annesini kendisine emanet
ettiini syledii, ve kendini Simun Petrusun srasna geirmee, bazan da daha eski n
cil muharrirlerinin kendi adn sylemeyi
unuttuklar mhim vakalarda onun ilerisine
bile gemeye alt grlr.
Anlattmz ahsiyetler arasnda, hakla
rnda bir eyler bilinenlerin hepsi de ilkin
balkydlar. Her halde hibiri yksek bir
iitimai snftan deildi. Yalnz Alfeus olu
Matta veya Levi vergi mltezimlii etmiti.
Fakat Yahudilerde bu adla anlan kimse
ler Romada publicani denilen ve itimai
mevkileri yksek olan (bunlar daima Ro
ma valyelerinden seilirdi) umumi ml
tezimler deildiler; sadece bu umumi mlte
zimlerin adam, aa snf memur, basit

gmrk idiler. Dnyann en eski yollarn

dan biri olan ve gle de uryaraktan Galileden geen Akk am yolu boyunca pek
ok bu gibi memur vard. htiml bu yolun
zerinde bulunmu olan Kefernahumda da
bunlardan bir hayli vard. Bu meslekte olan
lardan halk hi holanmaz; fakat Yahudiler
bu meslei iyiden iyiye bir rm sayarlar
d. Kendileri iin yeni bir ey olan vergi,
metbuluklarmn bir almetiydi; bir tarikat,
Golanl Yahudanm tarikati, vergi deme
nin bir nevi putperestlik olduunu iddia
ediyordu. te bu yzden, mfrit Tevratlar gmrklerden nefret ediyorlard. On
lar ancak kaatillerle, yol kesen haydutlarla,
rezillerle bir arada analard. Bu gibi vazi
feleri kabul eden Yahudiler aforoz edilirler,
mahkemelerde ahitlik edemezlerdi; idare et
tikleri mal sandklar telin edilir ve dinle
ilgili sandklarda para bozdurulmasn menederlerdi. Cemiyetten kovulan bu zavalllar
kendi aralarnda grrlerdi. sa, Levinin
bir dvetini kabul ederek onun evinde ye
mek yedi; bu yemekte o devrin tbirince
birok gmrkler ve gnahkrlar var
d. buna herkes pek at. Bu fena hretli
evlerde kt insanlara Taslamak tehlikesi
vard. say bylece ekseriya, akl banda
kimselerin yanl inanlarna pek aldr
etmez, mtaassplarm aalad snflar kal-

kmdrmaya urar, ve bu yzden dindar

larn iddetli tarizlerine mruz kalm du
rumda greceiz.
sa, adam kazanmadaki bu saysz baa
rlarn, kendisinin ve sznn son derece
byleyici olmasna borluydu. Kalbe n
fuz eden bir sz, sadece uyandrlmaya ih
tiyac olan sf bir vicdana yneltilen bir
bak, ona ateli bir rak temin ediyordu.
Bazan sa msumca bir hileye ba vuruyor
du; bu hileyi Jeanne dArc da kullanm
t. Kazanmak istedii bir kimsenin hususi
bir halini biliyormu gibi yapyor, veya ona
kalbinin diledii br eyi hatrlatyordu. Natanaeli, Petrusu, Samiriyeli kadn kendine
byle balad. Kuvvetinin hakiki sebebini,
yni muhitindeki btn eylere stnl
n gizliyerek, zamann zihniyetine uymu
olmak iin, gkten gelen bir vahyin ken
disine gizli eyleri ifa ettiine ve herkesin
kalbinden geeni rettiine inandracak su
rette hareket ediyordu. Zaten bunun byle
olduuna kendisi de inanyordu. Herkes onun
insanla stn bir muhitte yaadna kaniy
di. Dalarda Musa ve lyasla konutuu riva
yet ediliyor yalnz bulunduu zamanlar me
leklerin gelip ona hizmet ettiklerine, ve ken
disiyle gk arasnda tabiatst bir mnasebet
tesis ettiklerine inanlyord.

DOKUZUNCU BLM

Gl Vazlan.

Tabariye gl kylarnda sann etraf

na en kme ite byle idi. Bu kme
iinde aristokratl temsil edenler bir gm
rk ile bir vekilhar karsyd. Geriye ka
lan balklardan ve basit insanlardan iba
retti. Son derece cahildiler; kafalar zayf
t, hayaletlere ve cinlere inanrlard. Yunan
kltrnden herhangi bir unsur bu ilk H
ristiyan cemaatine girmemiti; Yahudilik bil
gileri de pek eksikti; fakat ap taan bir
evkleri, bir iyi niyetleri vard. Galilenin
gzel iklimi, bu namuskr balklarn ha
yatn daim bir neeye bouyordu. Akam
lar kylarnda uyuduklar o gzelim kk
denizlerinde gndzn tatl tatl sallanan bu
basit, iyi, mesut insanlar, gerekten Tanr
saltanat devrini ayorlard. nsan, bylece
gk kubbesi altnda yaanan bir hayatn
verdii sermestlii, tabiatla srekli temasn
uyandrd tatl ve kuvvetli ak duygusunu,
mavi bir kubbenin sonsuz derinlii iindeki
yldzlarn nda geen gecelerin ryalarn

tasavvur edemez. te byle bir gecede, ba

n taa dayyan Yakup, seyrettii yldzlar
da saysz bir zrriyet vadi ve Tanr me
leklerinin yerle gk arasnda inip ktkla
r esrarl merdiveni grd. sann zamann
da gkyz kapal deildi,
yeryz de soumamt. Bulutlar insanolunun zerinde
aralanyor, melekler onun bana inip k
yorlard; her yerde Tanr saltanat devrinin
belirtileri vard; nk insanlar bu saltana
t kalblerinde srdryorlard. Bu sf ruhlu
insanlarn iyi gren tatl baklar, kinatn
sf derinliklerine nfuz ediyordu; belki dn
ya, bu mesut ocuklarn lhi bir kla ay
dnlanan kalblerine srrn ayordu; o ocuk
lar ki, kalblerinin temizlii, gnn birinde
kendilerine Tanry grmelerini nasibetti.
sa, raklar ile- birlikte, daima ak ha
vada yayordu. Kh bir kaya biner, ky
ya en dinleyicilerine oradan ders verir,
di. Kh, gl evreliyen dalara kard;
orada hava ne kadar sf, ufuk ne kadar ay
dnlkt. Sadk zmre ite bylece, stadn
ilhamlarn taze taze toplyaraktan, en, ava
re dolard. Bazan msum bir phe, hafif
bir tereddt belirirdi. sa, bir glmseme
veya bir bakla itiraz sustururdu. Adm
banda, geen bulutta, patlyan bir tohum
da, sararan baakta, yaknda balyacak Tan-

n saltanatnn almetini grrlerdi; pek ya

knda Tanry greceklerine, dnyaya hk
medeceklerine inanyorlard; kederler nee
ye dnyordu; yeryzndeki btn straplar
sona erecekti. stat:
Ne mutlu kendini fakir sayanlara, di
yordu; nk gk lkeleri onlarndr!
Ne mutlu alyanlara; nk teselli bula
caklar!
Ne mutlu adalete ackp susyanlara; n
k doyurulacaklardr!
Ne mutlu merhametlilere; nk onla
ra merhamet edilecektir!
Ne mutlu yrei temiz olanlara; n
k Tanry greceklerdir?
Ne mutlu barseverlere; nk Tanrmn
olu olacaklar?
Ne mutlu doruluk adna zulm gren
lere; nk gk lkesi onlarndr!
Vazlan ho ve tatlyd, tabiatla, kr kokulariyle doluydu. iekleri sever ve en g
zel derslerini onlardan karrd. Gkteki
kular, denizler, dalar, ocuklarn oyunlar,
srasiyle derslerinde geerdi. Yunan tarznda
uzun cmlelerle hibir mnasebeti olmyan
slbu, daha ziyade bran kssacarmm ve
adalar olan Yahudi bilginlerinin Pirke
Abothda okuduumuz vecizelerinin ifade e
killerine kaard. erhlerini pek geni tut
mazd; bunlar Kuranm sreleri gibiydi ve

sonradan biribirine eklenmeleriyle Mattamn

yazd uzun nutuk vcuda gelmitir. Bu
muhtelif ksmlar arasnda hibir balant
yoktu; bununla beraber bu sreler ilham
larn umumiyetle bir kaynaktan aldklar)
iin, mevzularnda bu bakmdan bir vahdet
bulunuyordu. stat en fazla mesellerinde mu
vaffak oluyordu. Bu zevkli ve gzel tarz iin
Yahudilik kendisine hibir rnek vermemiti.
Mesel tarzn kendi yaratt. Geri Budda
dini kitaplarnda, aynen ncil
snda ve yapsnda meseller
sann bu alanda Buddizm
kalm olduunu kabul etmek

meselleri eda
vardr; fakat
tesiri altnda
gtr. Hem

yeni doan Hristiyanlkta hem de Buddizmde

byk bir esas olan iyilik ve his derinlii,
bu benzerliklerin izahna kfi gelse gerektir.
Galilede maddi hayata ve bizim biare mem
leketlerimizin birer zaruret haline getirdii
bir sr rahatlk vastasna ehemmiyet ve
rilmemesi orada srlen sade ve tatl hayatn
bir neticesiydi. nsan darya kar daim
surette savamak zorunda brakan souk ik
limler, rahatla ve fuzuli eyaya ok ky
met verdirir. Bunun aksine, az ihtiyalara
lzum gsteren memleketler, idealism ve iir
memleketleridir. Oralarda, yaamak iin l
zumlu olmyan eyler, yaama zevki yanmda
pek ehemmiyetsiz kalr. Evin gzelletirilme-

si huzuli bir itir; eve mmkn olduu kadar

az kapanlr. ok msait olmyan iklimler
de alman kuvvetli ve muntazam gda burada
ar gelir, beenilmez. Elbise ssne gelin
ce, Tanrnm yer yzne ve gkteki kulara
giydirdii elbise ile rekabete imkn var m
dr? Bu gibi iklimlerde alma faydasz g
rnr, zahmeti demez. Tarlalardaki hayvan
lar en zengin adamdan bile iyi giyimlidirler,
halbuki bunun iin almazlar. Tembellie
dayanmad takdirde ruhun ykselmesine
ok hizmet eden bu hor gr, saya pek ho
kssalar ilham ederdi: Yere hazineler gm
meyiniz; kurtlar yer, pas bozar, hrszlar ke
fedip alar; kendinize gkte hazineler top
layn; orada en kurt, ne pas, ne hrsz var. n
k hzinen neredeyse kalbin de orada olur.
ki efendiye birden kulluk edilemez; nki ya
birinden nefret edilir, te ki sevilir, ya birine
balanlr, teki hor grlr. Hem Tanrya
hem Mamona1 kulluk edemezsiniz. te bu
nun iin size diyorum ki: Ne yaamak iin
elde edeceiniz gda iin, ne de vcudunuzu
rtmek iin muhtacolacamz elbiseler iin
kayg ekmeyiniz. Hayat gdadan, vcut da
elbiseden daha asl deil midir? Gkteki ku
lara bir baknz; onlar ne ekerler ne de bi'M am on: Eski Suriyelilerden zenginlik tars.

erler; ne kilerleri ne de ambarlar var, ama

ycelerdeki Babamz onlar besliyor. Sizler
onlardan ok stn deil misiniz? Hanginiz
kayglanmakla boyunun lsne bir arn il
ve edebilir? Elbiselere gelince, neden bunun
iin zahmete giriyorsunuz? Kr zambaklarna
bir baknz; ne alrlar ne de iplik eirirler.
Size derim ki, Sleyman bile btn izzetin
de bunlardan biri gibi giyinmi deildi. Tan
r, bugn yayan ve yarn firma atlacak olan
bir kr otunu byle giydirirse sizin iin neler
yapmaz ki, ey az imamllar! O halde: Ne yi
yeceiz? ne ieceiz? diye kayg ekmeyin.
Btn bu eyler iin putperestler kaygla
nrlar. Ycelerdeki Babanz bu eylere ihti
yacnz olduunu bilir. Fakat ilkin onun sal
tanatn ve adaletini isteyiniz, btn o istekle
riniz size caba olarak verilecektir. Yarn iin
kayg ekmeyin, nk yarnki gn kendi iin
kayg ekektir. Her gne kendi derdi yeter.
Tamamen Galileye mahsus olan bu his
lerin, doan mezhebe kat bir tesiri. oldu.
htiyalarnn teminini gkteki Babalarma b
rakan bu mesut insanlarn uyduu pren
sip, hayat kayglarn insanda her trl iyi
lik tohumunu kurutan bir ktlk saymakt.
Her gn Tanrdan ertesi gnn ekmeini
isterlerdi. Biriktirmeye ne lzum var? Tanr
saltanat devri neredeyse balyacak deil mi?

stat: Neyiniz varsa satnz, parasn sadaka

olarak veriniz. Kendinize gklerde eskimimiyen keseler, eksilmiyen hazineler yapnz
diyordu. nsann yzlerini bile grmiyecei
miraslar iin para biriktirmesi
kadar m
nsz bir ey olur mu? sa, insanlarn lgn
lna misal olarak, ambarlarn
genilettik
ten ve uzun seneler yetecek zahire ydktan
sonra onu kullanmadan lp giden bir ada
mn halini anlatmaktan holanrd. Galilede pek ziyade kklemi olan ekiyalk bu g
re kuvvet veriyordu. Bu ekiyalktan bir
zarar grmiyen yoksul, kendini Tanrnn sev
gili kulu sayard; elindeki malndan pek emin
olmyan zengin ise, hakiki bir
yoksul, bir
vey evltt. Pek kuvvetli bir mlkiyet fik
ri zerine kurulmu olan bizim
cemiyetleri
mizde yoksulun, hali korkuntur; yaamaya
resmen hakk yoktur. iek, ot, glge, yalnz
topra olan iindir. arkta ise bunlar Tanrnm balardr, kimsenin mal deildir. Ora
da mal sahibinin pek az imtiyaz vardr; tabiat
herkesin maldr.
Esasen, yeni doan Hristiyanlk, bu hu
susta, yi Edicilerin ve manastr hayat ya
ama esasna dayanan Yahudi tarikatlerinin
izinde yrmekten bka bir ey yapmyordu.
Ferisilerin de Saddukilerin de fena bir gzle
baktklar bu mezheplere bir komnism un-

suru da katlyordu. Ortodoks Yahudilerde

tamamiyle siyasi olan Mesihi bekleme bu
mezheplerde itimai bir mahiyet alyordu. Bu
kk cemaatler, mrakabe ile geen ve fer
din hrriyetine pay brakan sakin ve dzenli
bir hayat srmekle, yeryznde Tanr salta
nat devrini atklarna inanyorlard. nsan
larn kardelii ve gerek Tanrya safiyane
ibadet esaslarna dayanan hayat topyalar,
yksek ruhlar saryor, her tarafta cesur, sa
mim fakat devamsz tecrbelere yol ayordu.
yi Edicilerle olan mnasebetlerinin tas
rihi g olan sa (iinki tarihlerdeki benzer
likler daima mnasebetlere dellet etmez) bu
bakmdan phesiz onlarla kardeti. Mal bir
lii yeni cemiyette bir mddet tatbik edil
di. Hasislik en byk gnaht; hristiyanlk ahlknn iddetle menettii hasislik
gnah, o zamanlar sadece insann kendi
malna bal olmasndan ibaretti. sann
ra olmann ilk art, maln mlkn sa
tp parasn fakirlere datmakt. Bu ar
hareketten ekinenler cemaate girmezlerdi.
sa, Tanr lkesini bulan bir kimsenin, onu
btn var you pahasna satn almas ge
rektiini, ve bylelikle gene kendisinin krl
kacan tekrarlar dururdu. Bir tarlada
bir hazine kefeden adam, bir dakika kay-

betmeden varn younu satar, tarlay satn

alr, diyordu. Paha biilmez bir inciye raslyan bir kuyumcu btn maln paraya e
virir, inciyi alr. Ne yazk ki bu rejimin
mahzurlar kendilerini hissettirmekte gecik
medi. Bir veznedar lzmd. Bu i iin Keriotlu Yahuda seildi. Bu adam, hakl veya
haksz mtuerek keseyi soymakla sulandrd; muhakkak olan bir ey, bu adamn fena
bir akibet bulmu olduudur.
Yeryz ilerinden ziyade gk ilerinden
anlyan stat, bazan daha da garip bir ikti
sat dersi verirdi. Acayip bir kssasnda, efen
dinin zararna olarak yoksullar arasnda dost
lar kazanan bir vekilharc ver: bylece
fkaralar, vekilharc gk lemine sokacaklar
dr. Gerekten, o lemin datlmas yok
sullarn elinde olduundan, oraya,, yalnz
kendilerine sadaka vermi olanlar kabul ede
ceklerdir. ncil muharrirlerinden Luka: Pa
ray seven Ferisler bunlarn hepsini ii
tip sa ile eleniyorlard der. Acaba Feris
ler u korkun kssay da iitmiler miydi?:
Zengin bir adam vard; erguvan kumalar,
has ketenler giyer, her gn zevkeder, yer ier
di. Bir de Lazar adnda bir fakir vard; her
taraf yaralar iindeydi, ve zenginin sofra
sndan dklen krntlarla karnn doyurmak
iin onun kapsnda yatard. Kpekler gelip

yaralarn yalarlard! Gnn birinde fakir

ld, melekler tarafndan brahimin kuca
na gtrld. Zengin de lp gmld. Ve
cehennemin dibinde azap ekerken gzlerini
kaldrd, uzakta brahimi ve kucanda Lazar grd. Ve feryadederek: Ey brahim
baba, bana ac, Lazar gnder de parma
nn ucunu suya batrp dilimi serinletsin,
nk bu alevde ok azap ekiyorumdedi,
Fakat brahim yle cevap verdi: Ey oul,
dn ki sen hayatta iken iyilik payn al
dn, Lazar da ktlk nasibini ald. O im
di aclarn unutuyor, sen azaptasn. Bun
dan daha dilne bir ey olur mu? Buna
sonradan kt zenginin kssas denildi, fa
kat dpedz zenginin kssasdr. Zengin
cehennemdir, nk zengindir, nk ma
ln fakirlere vermiyor, nk kapsnda k
rntlarla geinen adamlar varken o yiyip
iiyor. Nihayet daha az ifrata vard bir
anda sa, bir kimsenin maln satp parasn
yoksullara vermesi mecuriyetini sadece, in
san tekmle gtren bir vasta olarak or
taya atyor, bir de u korkun sz ilve
ediyor: Bir devenin inenin gznden ge
mesi, bir zenginin Tanr lkesine girmesinden
kolaydr.
Btn bunlarda, pek derin bir his, sa
y da, ona yoldalk eden en ocuklar da

hkm altnda
ruh huzurunun

tutmu ve onu yeryznde

gerek ve ebed kurucusu,

byk hayat tesellicisi yapmtr. sa, in

sanlar bu dnyann kayglar dedii ey
den
san

kurtarmakla belki ifarata vard ve in

cemiyetinin belli bal artlarma do

kundu; fakat bylelikle, bu gz ya vdisinde ruhlar yzyllar boyunca sevinle

dolduran yksek bir spiritalismin temelini
att. nsann en esasl eyleri gzmemesinin,
yksek dnce ve ahlk eksikliinin, ok
zaman bo eylee kaplmasndan, kendini
saran ve medeniyetin de ar derecede art
trd kayglardan ileri geldiini, ok do
ru olarak grd. ncil, bylece, maddi hayatm
zntlerine en byk bir deva, daim bir
sursum orda1, insan bu dnyann hasis
kayglarndan ayran kuvvetli bir vasta, sa
nn Martann kulana fsldad neviden
tatl bir ihtar oldu: Marta, ok ey iin kayg
ekiyorsun; halbuki yalnz bir tanesi lzm:
sann sayesinde, yeis verici ve kk d
rc vazifelerle bunalm en snk bir hayat
iin bile, gk lkesinin bir kesinde bir mit

1Sursum orda: Kilisede yine balarken rahi

bin
syledii sz.
Ruhlarnz yksek tutunuz
demektir.

ve teselli kaps ak durur. Galiledeki hr

hayatn htras, bizim ili gl medeniyet
lerimizde, baka bir lemin kokusu, Tannnn
tarlasn kurumaktan ve soysuzlamaktan kur
taran bir Hermon da ebnemi oldu.

ONUNCU BLM
Yoksullar Saltanat Anlamnda Bir
Tanr Saltanat.

Hayatn hava ve kla beslendii bir

memlekette geer aka olan bu kaideler, ba
balarnn barnda emniyetle yayan bir
ka Tanr ocuunun bu hisli komnizmi,
kapld hayalin gerekleeceine her an
inanan sf bir mezhepten olanlara uygun
gelebilirdi. Fakat bu kaidelerin btn ce
miyeti kendine balyamyaca da aikrdr.
Netekim sa da, zamannn resm snflar
nn kendi Tanr saltanatna tarafatr olmyacaklarm abucak anlad, ve pek byk bir
cesaretle kararm verdi. Bu hissiz ve dar
dnceli insanlar kendi hallerine braka
rak basit insanlara dnd. Cemiyet snflar
nn yerlerini deitirecei byk bir inklp
vuku bulacakt. Tanr saltanatndan unlar
faydalanacakt: .1) ocuklar ve onlara benziyenler; 2) iyi fakat alak gnll olan
insanlar tepen cemiyet gururunun kurban
olanlar, bu dnyann reddettii kimseler; 3)
dallete sapanlar, tefrikaclar, vergi memur
lar, Samiriyeliler, Sur ve Sayda putperesleri.
iddetli bir kssa, bu halka doru dnmenin

sebeplerini anlatyor, bunu mazur gsteri

yordu: Kiraln biri bir dn ziyafeti hazr
lad ve hizmetkrlarn davetlileri arma
ya gnderdi. Btn davetliler birer mzeret
ileri srerek gelmediler, hatt bazlar ha
bercileri dvdler. O zaman kral byk bir
karar verdi: Mademki mevki sahibi insanlar
gelmediler, o halde ziyafete, meydanlardan,
kebalarmdan rasgele toplanan kimseler,
yoksullar, dilenciler, topallar konacaktr, n
k ille evin dolmas lzmdr. Ve kral: Ye
min ederim ki, evvelce davet edilmi olanlar
dan hibiri ziyafetimi tatmyacaklardr dedi.
Buna gre, katksz bir ebionizm aki
desi, yani yalnz yoksullarn kurtulacana
ve yoksullar saltanat devrinin yaknda balyacama inan, sann z akidesi olmu
tur. Vay halinize ey zenginler, nk te
sellinizi alm bulunuyorsunuz! Vay imdi
tok olanlarm haline, nk a kalacaklar!
Vay imdi glenlerin haline, nk alyacaklar! Ve ilve ediyordu: Bir ziyafet ver
diin zaman dostlarn, akraban, zengin kom
ularn arma; onlar da seni arrlar, kar
ln alm olursun. Fakat bir yemek yap
tn zaman yoksullar, sakatlartj, krleri,
topallar ar; onlarn sana verecek bir ey
leri olmazsa daha iyi; nk dorularm kya
metinde her eyin sana geri verilecektir.
Belki gene bu mnada, sk sk: yi sarraflar

olunuz, yani: Malnz yoksullara vererek

paranz Tanr lkesine yatrnz, derdi. n
k eski bir ata szne gre: Yoksula vermek,
Tanrya dn vermekti.
Bu zaten yeni bir ey de deildi. Yahudi
rk, uzun zamandan beri, insanln hatrlyabildii en cokun demokrasi hareketiyle
alkalanp duruyordu (bu hareket, ayn za
manda, bu yolda muvaffak olan yegne ha
rekettir: nk sf fikir sahasnda kalmtr).
Tanrnm, yoksul ile zayfn cn zengin
ile kuvvetliden ald fikrine, Eski Ahit ya
zlarnn her sayfasmda raslanlr. srail kavminin tarihi, btn tarihler iinde, halkk
ruhunun ve zihniyetinin en srekli bir e
kilde hkim olduu tarihtir. Hakiki halk
hatipleri, hem de bir itibarla en iyi hatipler
olan peygamberler, byklere kar durma
dan ate pskrmler, ve bir yandan zen
gin, dinsiz, hain, kt kelimeleri arasn
da, te yandan yoksul, halim, alak g
nll, dindar kelimeleri arasnda sk m
nasebetler tesis etmilerdi. Seleucuslar dev
rinde, aristokratlarn hepsi din deitirerek
Hellenisme getiklerinden, bu tedailer daha
da kuvvetlendi. Hanokun kitabnda, zamane
adamlarna, zenginlere, iktidar slahiiplerine;
kar ncildekilerden daha da iddetli lnetler vardr. Bu kitapta lks, bir crm gibi
gterilmitir. Bu garip Apokalypste insan

olu krallar tahttan indirir, onlar zevkhayatlarndan zorla ayrr, cehenneme atar.
Yahudiyenin dinsiz bir hayata atlmas, lks
ve refah denilen tamamiyle maddi bir unsu
run ortaya kmas, ilk resullerin yaad
sade hayat lehinde pek iddetli tepkilere yol
ayordu. Vay, babalarnn mirasn hor g
ren sizlere! Vay saraylarn bakalarnn alm
teriyle kuran sizlere! O saraylarn her bir
ta, her bir tulas bir gnahtr. Yoksul
(ebion) kelimesi, aziz, Tanr dostu mna
snda kullanlr olmutu. Bu, sanm Galileli
raklarnn kendi kendilerine vermekten ho
landklar bir dd; bu, uzun zaman, sa,nn
ilk dncelerine olduu kadar kulland
dile de sadk kalm olan ve aralarnda sa
nm torunlarndan kimseler bulunmasiyle v
nen, Yahudi yinlerine bal kalm Bataneal
ve Hvranl hristiyanlarn (Nsrallar, branler) da ad oldu. Dier hristiyan cemaatle
rini srkliyen byk cereyana kaplmyan
bu iyi niyetli tarikatlara, ikinci yzyl so
nunda dallete uram tarikatlar gz ile
bakd, kendilerine ebionistler denildi, ve
bu lkab izah etmek iin de gya Ebion adn
da bir tarikat reisleri olduu uyduruldu.
Gerekten, yoksullua kar bu ar ra
betin ok devam edemiyecei kolayca an
lalr. Bu, sadece, byk messeselerin ku
rulmasna daima karan ve zamanla tesirini

kaybeden bir hayal unsuru idi. Hristiyan

lk insan cemiyetinin geni muhitine inti
kal ettikten sonra, gnn birinde zengin
leri de kolaylkla kabul etmeye raz ola
cakt, naslki balangta yalnz keilere mah
sus olan Buddizm de, bu dine dnme va
kalar oalr oalmaz abucak, rahip olmyan kimseleri de kabul etmiti; fakat insan
lar daima menelerinin nianesini muhafaza
ederler. Ebionism abucak gelip gemi ve
unutulmu olmasma ramen, tarih boyun
ca sralanan btn Hristiyan messeselerinde tesiri hi kaybolmyan bir maya brak
mtr. sann vazlar Bataneann Ebionistler muhitinde derlendi. Yoksulluk, hakiki
sa neslinden olan kimselerin yzevirmedikleri bir lk olarak kalmakta devam et
ti. nsann hibir eyi olmamas ncilin ru
huna uygun bir hal sayld; dilencilik bir
azizlik, bir fazilet halini ald. On nc
yzylda geen ve btn din kurma teebbs
leri iinde Galile hareketine en fazla beziyen Ombria hareketi, tamamiyle yoksullar
adna yaplmtr. Kimselerinkine benzemiyen iyilii ve umumi hayattaki' mnasebet
lerinde gsterdii nezaket, incelik ve efkat
dolaysiyle yeryznde saya en ok benziyen insan olan Assisili Franceseo de fakirdi.
Ebed ncil sanca altnda toplanan di
lenci tarikatleri, Orta an saysz kom

nist mezhepleri, (Lyon fakirleri, Begardlar,

Bonhommelar, Fraricelleler, Humiliesler n
cil fakirleri v. s.) sann hakiki raklar ol
duklarn iln ettiler, ve gerekten de yle
oldular. Fakat bu sefer de, yeni dinin en
olmyacak taraflar verimli oldu. Bir Devlet
idaresi ve bir sanayii olan cemiyetlerimizde
bizleri sinirlendiren dindar dilenciliin, za
mannda ve kendisini ho gren bir muhit
te pek teshir edici taraflar vard. Bu tari
kat, istirak iinde yayan bir sr munis
ruhlu insana, holandklar yegne hali te
min etti. Yoksulluu, ok sevilen ve isteni
len bir ey haline getirmek, dilenciyi mihra
ba ykseltmek ve halk adamnn elbisesini
takdis etmek, iktisat ilminin belki pek ehem
miyet vermiyecei, fakat hakiki ahlknn
da karsnda lkayt kalmyaca stata bir
harekettir. nsanlk, srtndaki yk taya
bilmek iin, ald cretin emeini tamamiyle demediini bilmeye mhtatr. Ona ya
plabilecek en byk hizmet, yalnz ekmekle
yaamadn ona sk sk sylemektir.
Btn byk adamlar gibi sa da halk
tan holanr, onunla beraber bulunduu za
man bir ferahlk duyard. Onun fikrince, n
cil yoksullar iin yaplmtr; getirdii kur
tulu mjdesi onlar iindir. Ortodoks yahudiliin hakir grd btn insanlar, sann
tercih ettii kimselerdi. Halk ruhunun ken

dinde yaadn hisseden ve kendisini hal

kn tercman sayan demokrat bir efin duy
gusu, halk sevgisi ve halkn aczine acma,
sann ilerinde ve szlerinde her an beliren
eylerdir.
Gerekten, sann semi olduu insan
lar, koyu ahlklar kayrette brakacak ka
dar karkt. Bu insanlar arasnda, -haysiye
tini gzeten bir Yahudinin konumyaca
kimseler vard. Fakat sa, umumi kaideler
dnda kalan bu cemiyette, bilginlik taslyan, zhir ahlk ile marur, ekilperest bir
burjuva cemiyetindekinden fazla, stn ve
cmert kalbli insanlar buluyordu. Ferisler
Musann emirlerini tefsirde mbala ettik
lerinden, bu emirlere kendileri kadar riayet
eymiyen kimselerle temastan kirlendiklerini
sanacak hale gelmilerdi; yemek hususunda
neredeyse Hindistann sama kast ayrlklar
na uyacaklard. Din duygusunun bu baya
saptmalarndan nefret eden sa, bundan za
rar gren kimselerin evinde yemek yemek
ten holanrd; sofrada, sann yannda, p
heli bir hayat srdkleri sylenen adamlar
grlrd; bunlarn kt hretlerinin sebe
bi, belki de, sahte dindarlarn garip halleri
ne uymamalarndan baka bir ey deildi. O
zaman Ferisiler ve din bilginleri say k
tlemek iin: Baknz, nasl adamlarla ye
mek yiyor diye barrlard. sa da ikiyz-

lleri ileden karan ince cevaplar verirdi:

Hekime muhta olanlar salam insanlar
deildir veya: Yz koyundan birini kay
beden oban, doksan dokuzunu brakarak
kaybolann arkasna der, ve onu bulunca
sevine sevine omuzlar stnde getirir; ya
hut da: Ben dorular deil gnahkrlar
armaya geldim. Bir de, evinden kap
serseri bir hayat srdkten sonra dnp ge
len evlda ait o nefs kssa vardr; bu ks
sada, su ilemi olan evlt, daima doru
kalm olan evlda nispetle bir nevi sevgi
imtiyazndan faydalanr durumda gsterilmi
tir. sann o byk cazibesine tutulan ve
bu faziletle temasa gelmenin gzelliklerini
ilk defa olarak tadan zayf ve sulu kadn
lar, ona serbeste yaklayorlard. sanm bun
lar yanndan kovmamasna hayret ediliyor
du. Koyu ahlklar: Hayr! bu adam asla
bir peygamber deildir; nk yle olsayd,
kendisine dokunan kadnn bir gnahkr ol
duunu anlard diyorlard. sa onlara, bi
rine az birine ok para verdii iki borlu
su olan bir alacaklnn kssas ile cevap ve
riyordu: borcu ok olann halini tercih et
mekten ekinmiyordu. Ruh haletlerine, ta
dklar sevgi nispetinde kymet verirdi. Btn
kalbleriyle alyan ve iledikleri gnahlar y
znden boyunlarm bkmeye hazr olan ka
dnlar, hi gnah ilememi olmalar ekseriya

bir meziyet saylamyacak olan orta yaratl

taki insanlara nispetle, kendi lemine daha ya
kndlar. te yandan, yeni tarikate intisabetmekte kolay bir iadei itibar vastas gren
bu seven ruhlarn neden ona ihtirasla balan
dklar kolayca anlalr.
Zamann itimai alnganlklarna aldr
etmemesinden doan dedikodular yattrmak
yle dursun, bu gibi dedikodular kztr
maktan holanrm gibi davranrd. Byk
eylerin ve byk bir yaratm ana art
olan lemi hor grmeyi, kimse onun kadan
ekinmeden gstermemitir. Zengini, ancak bir
btl itikat yznden cemiyete fena grld
zaman affederdi. pheli bir hayat sren
ve itibarsz kimseleri, ortodoks yahudiliin e
rafna tercih ederdi. Onlara: Tahsildarlar
ve hafif kadnlar, Tanr lemine sizlerden
nce gireceklerdir; Yahya geldii zaman hafif
kadnlar ve tahsildarlar ona inandlar; buna
ramen sizler onun mezhebini kabul etmedinizdiyordu. Hafif kadnlarn verdikleri iyi
misale uymam olmak itabnn, arbal ve
amaz bir ahlka sahibolmkla vnen kimse
lere ne kadar ac gelmi olaca kolayca anla
lr.
sa, yapmack nedir bilmez, perhiz gs
terii yapmazd. Zevkten kamazd, dn
elencelerine seve seve giderdi. Mucizelerinin
birini de bir kasaba dnn enlendirmek

iin gstermitir. arkta dnler geceleyin

olur. Herkes bir fener getirir; gidip gelen
klar pek ho bir tesir yaratr. sa bu en
ve canl manzaray sever ve ondan birtakm
kssalar karrd. sann bu halini Yahyann
oluu ile mukayese ederek onu ayplarlard.
Yahyann raklar ile Ferisilerin oru tut
tuklar bir gn ona: Nasl olur da Yahyann
uaklan ile Ferisiler oru tutup ibadet eder
ken seninkiler yiyip ierler? diye soruldu.
sa: Onlar rahat braknz, gvey kendi
leriyle beraber olduu bir srda sadlarna
oru mu tutturmak istiyorsunuz? Bir gn
gelecek gvey ellerinden alnacaktr; o za
man oru tutarlar dedi. Tatl neesi, dur
madan, kuvvetli mlhazalar ve sevimli aka
larla ifadelenir di. Bu neslin insanlar kimlere
benzer, onlar kimlere benzetsem? derdi.
ar meydanlarnda oturarak arkadalarna:
Biz size kaval aldk
Siz oynamadnz
Bizler yas tuttuk
Siz dvnmediniz
diyen ocuklara benziyorlar. Yahya geldi;
yemiyor, imiyor diye Delinin biri dediniz.
Herkes gibi yayan insanolu geldi, bu sefer
de: Gmrkler ve gnahkrlarla dp kal
kan, boazna ve araba dkn adamn biri
diyorsunuz. Dorusu udur ki, hikmet eserle
riyle sabit olur.

Bylece sa, bitmek tkenmek bilmiyen

bir enlik iinde Galileyi dolayordu. Bir
dii katr vard; uzun kirpiklerle glgelenen
iri siyah gzleri ile pek tatl bakan bu hay
van, arkta iyi ve emin bir binektir. rak
lar, bazen kendi elbiselerini hal gibi kul
lanarak sann etrafnda kra yakr bir deb
debe yaratrlard. Elbiselerini ya onun bin
dii katra rterler, yahut geecei yerle
re sererlerdi. Bir eve inmesi, o ev iin se
vinli ve mutlu bir hdise olurdu. Kasaba
larda ve byk iftliklerde duraklar, bura
larda byk bir izzet ikram grrd. arkta,
bir yabancnn indii ev hemen umumi bir
yer oluverir. Btn ky orada toplanr; o
cuklar oraya hcum eder; uaklar, onlar
uzaklatrrlar; ama onlar gene gelirler. sa
bu sf dinleyicilerin hrpalanmasna taham
ml edemezdi; onlar yanma arr, perdi.
Bu iyi kabulden cesaret bulan analar, eliyle
dokunsun diye memedeki ocuklarn ona
getirirlerdi. Kadnlar gelip bana ya, ayak
larna kokular serperlerdi. raklar, say
rahatsz ettiklerini sanarak bu kadnlar ko
varlard; fakat o, eski detlerden ve kalbin
safln gsteren her eyden holand iin
fazla gayret gsteren arkadalarnn yaptkla
r fenal tamir ederdi. Kendisine itibar gs
termek istiyenleri korurdu. Bunun iin de o
cuklar ve kadnlar ona taparlard. Dmanla-

rnm saya ykledikleri sulardan biri de, da

ima kolayca teshir edilmeye hazr olan bu na
rin mahlklar ailelerinden uzaklatrmakt.
Yeni din, bylece, birok bakmlardan bir
kadn ve ocuk hareketi oldu. say saran olar, onun kimseye zarar dokunmyan krallmn al treni iin bir nevi gen muha
fz ktas tekil ederler, ona Davudun olu
derler, etrafnda hurma dallar sallyaraktan
Hosanna diye barrlard. sa bu alklar
dan pek holanrd. Kendisine sz getirmiyen
bu kk havarilerin ileri atlarak kendi ken
dine almaa cesaret edemedii lkaplar ver
melerine pek memnun olurdu. ocuklarn ken
disini bu gibi lkaplarla anmalarna gz yumar,
ve bunlar iitip iitmedii sorulduu zaman
da, Tanrnm en ziyade holand vmelerin
gen dudaklardan kan vmeler olduu ek
linde kaamkl cevaplar verirdi.
ocuklarn kutsal mahlklar olduunu,
Tanr lkesinin ocuklara ait bulunduunu,
bu lkeye girmek iin ocuklamak lzm gel
diini, kendisinin ocuk saylmas gerektiini,
ycelerdeki Babanm srlarn bilginlerden sak
layp ocuklara atm tekrarlmak iin hibir
frsat karmazd. raklarn ocuk gibi g
rrd. Bir gn raklar, aralarnda nadir bir
hal olmyan ne geme kavgas ederlerken,
sa ortalarna bir ocuk koydu ve yle dedi:
10

 te en bynz; bu kk kadar alak

gnll olannz kimse, en bynz de
odur.
Gerekten, lhi tezahrleri ve sfca ka
pld sevin lgmlklariyle yeryzne te
mellk eden, ocukluk leminden baka bir
ey deildi. Herkes, o kadar arzulanan Tan
r saltanatnn her an balamak zere ol
duuna inanyordu. Herkes, daha imdiden,
kendini o saltanat devrinde stadn yanbamda bir tahta kurulmu gryordu. Yerleri
aralarnda paylayorlard; gnleri hesapla
maya alyorlard. Btn bunlar iyi ha
ber^ dayanyordu; itikadn baka bir ad
yoktu. Eski bir kelime, btn ark lisanlar
glibi bran dilinin de randan alm olduu
ve evvel Ahemenid krallarnm baheleri
ne verilmi bir ad olan cennet kelimesi,
herkesin hlyasn hulsa ediyordu: yery
znde srlen ltif hayatn ebed olarak
devam edecei i ac bir bahe. Bu sermestlik ne kadar srd? Bilinmiyor. Her
rya gibi bu ryann da mddetini kimse
lmedi. Zaman inktaa urad; bir hafta bir
asr gibi geldi. Fakat, seneler veya aylar sr
m olsun, rya o kadar gzeldi ki, insan
lk o zamandan beri onunla yaad, bizler
de hl onun zayflam htrasndan teselli
bulmaya alyoruz. Hibir sevin insanla
rn gsn bu kadar bol bir nefesle ka

bartmad. nsanlk, oturduu krenin stne

ykselmek iin yapt hamlede, kendisini
yeryzne balyan kurunun arln ve
bu dnyada srlen hayatn hazin taraflar
n biran unuttu. Bu lh gelimeyi gren
ve bir gn bile olsa bu esiz hayale kaplan
insana ne mutlu! Fakat sa olsa bize: Her
trl hayalden syrlarak semavi ryeti nef
sinde yaratan, ve binlerce yllk bir hayale,
mevhum cennetlere, gkte belirecek almet
lere muhta olmakszn, iradesindeki doru
luk ve ruhundaki iirle kalbinde yeniden Tan
r saltanatn kuracak olana ne mutlu! derdi.

ON

b ir in c i b l m

Mahpus Yahyann Isaya Gnderdii Eliler

Yahyann lm Yahya Mezhebinin
Isanmkiyle Olan Mnasebetleri.

Nee iinde alkanan Galile, sevginin

geliini enlikler iinde kutlarken, kederli Yah
ya Makerodaki mahpesinde arzu ve intizar
iinde bunalyordu. Birka ay nce kendi
mektebinde grm olduu gen stadn ba
arlarn o da iitmiti. Peygamberlerin mj
deledii ve srail kavminin saltanatm yeni
den kuracak olan Mesihin geldii ve hanikulde eserlerle Galilede mevcudiyetim ispat et
tii syleniyordu. Yahya bu sylentilerin do
ru olup olmadn anlamak istedi, ve raklariyle serbeste konutuundan bunlardan iki
kiiyi seerek say grmeleri iin Galileye
gnderdi.
Bu iki rak say hretinin en parlak
devrinde buldular. say saran enlik havasna
hayret ettiler. Perhizlere, srekli ibadetlere,
yalnz Tanry dnmekle geen bir hayata
alm olduklar iin, sann gelii erefine
yaplan enlikler iinde bulunuverince a
rp kaldlar. Elilik vazifelerini yerine geti
rerek saya: Gelecek olan sen misin? Yoksa

baka birini mi beklememiz lzm? diye

sordular. Kendinin Mesihlik rol hakknda
artk bir tereddd kalmam olan sa onlara,
hastalarn iyi edilmesi, yoksullara tebir edi
len yakn kurtulu mjdesi gibi Tanr salta
nat devrinin aln vasflandracak olan
eserleri sayp dkt. Kendisi btn bu ileri
baaryordu. Ve: Benim hakkmda tereddt
etmiyene ne mutlu! diye de ilve etti.
Bu cevabn vaftizci Yahyaya lmnden
evvel yetiip yetimedii veya bu sert mnze
vi zerinde ne tesir yaratt binmiyor. Mj
delemi olduu kimsenin yaadmdan emin
olmu ve teselli bulmu halde mi ld, yoksa
sann lhi vazifesi hakkmdaM pheleri
gemedi mi? Bunu bize reten bir ey yok
tur. Fakat kendi mektebi hayli zaman Hristiyn cemaatlerine mvazi olarak devam etmi
olduuna gre, Yahyann saya kar besledi
i saygya ramen, onu Tanrnm vaitlerini
gerekletirecek bir kimse saymam olduu
da dnlebilir. Zaten lm de gelip bu ka
rarszlklara son verdi. Mnzevinin yenilmez
hrriyet arzusunun, endie iinde geen bu
dadaal hayat, kendisine lyk tek kbete
ulatrmas mukadderdi.
Antipasm ilk zamanlarda Yahyaya gs
terdii msamaha uzun srmedi. Nesilden
nesile intikal eden Hristiyan rivayetlerine
gre, Yahya, tetrark ile konutuu zaman,

ona evlenmesinin meru olmadm, Hirodias memleketine gndermesi gerektiini syler

dururmu. Byk Hirodesin torununun, bu
mnasebetsiz akl hocasna bu yzden ne ka
dar kin beslemi olaca kolayca tahmin elilir.
Bu kadn Yahyay mahvetmek iin tek bir
frsat bekliyordu.
lk evlenmesinden dnyaya gelen ve ken
disi gibi muhteris ve hafifmerep olan kz
Salomeye fikrini at. O yl (Mildm otuzun
cu ylma doru), Antipas kendi doum g
nnde Makeroda idi. Byk Hirodes kalenin
iinde byk bir saray ina ettirmiti; tetrark
sk sk buraya oturmaya gelirdi'. Antipas bu
rada byk bir ziyafet verdi; bu ziyafette Salome, Suriyede kibar bir kimse iin ayp saylmyan bir karakter dans1 yapt. Bundan
ok hazzeden Antipas, rakkaseye ne dilediini
sordu; o da annesinin tahrikiyle: u tepside
Yahyann ban dedi. Antipasm buna cam
skld, fakat reddetmek de istemedi. Bir mu
hafz tepsiyi ald, gidip Yahyann bam kes
ti ve getirdi.
Vaftizcinin raklar, cesedi kurtardlar,
bir mezara gmdler. Halkn bu ie can
skld. Alt sene sonra, Makeroyu ve kz
nn urad hakaretin cn almak zere,
1 Karakter dans: bir fiili veya bir ihtiras ifade
etmek iin yaplan raks.

Hares Antipasa hcum ederek onu bozguna

uratt. Bu bozgun herkese Yahyann katli
nin cezas sayld.
Bu lmn haberini saya bizzaat Yah
yann raklar getirdi. Yahyanm sa nezdinde yapt son teebbs iki mektep ara
sndaki balarn salamlamasna yaramt.
Antipastan kendisine de bir ktlk gelme
sinden korkan sa ihtiyatl davranarak le
ekildi. Birok kimseler arkasndan gittiler.
Bu kutsal insanlaar son derece az yiyip imek
suretiyle orada yaadlar: tabdi bu da bir mu
cize sayld. O andan itibaren sa ne zaman
Yahyadan sz asa ondan bir kat daha hay
ranlkla bahseder oldu. Onun br peygamber
den de yksek olduunu, Tevrat ile eski pey
gamberlerin ancak onun zamanna kadar h
km srm olduklarn, Yahyanm bunlar
hkmsz braktn, fakat Tanr saltanat
devrinin de Yahyanm peygamberliini h
kmsz brakacan tereddt etmeksizin sy
lerdi. Yahyaya Hristiyanln tarihinde hususdi bir mevki veriyor, ve buna gre Yahya Es
ki Ahit devriyle yeni devir arasnda bir nevi
birletirme izgisi vazifesi gryordu.
Bu husustaki fikirleri kuvvetle belirtilmi
olan Malaki peygamber, Mesihten evvel bir
ncnn gelerek insanlar son yenilenmeye
hazrlyacan, Tanrnm gzdesinin geecei
yollar dzliyeceini, kat olarak bildirmiti.

Bu nc lyas peygamberden baka biri deil

di, ve ok yaylm bir itikada gre, evvelce
ykselmi olduu gkten yaknda inerek in
sanlar riyazet yolu ile byk inklba hazrlyacak ve Tanry kullar ile bartracak.
Bazen lyasn yanma, ya bir iki asrdan beri
kendisine byk bir kutsallk atfedilmekte
olan Hanok peygamberi, yahut da btn vak
tini Tannmn huzurunda halk iin dua etmek
le geirdii iin halk koruyan bir melek
saylan Yeremyay katarlard. Mesihe nc
lk etmek zere bu iki eski peygamberin
dirilecekleri fikri Zerdt mezhebinde o ka
dar kuvvetli bir itikat halindedir ki fikrlitn o
mezhepten gelmi olmas pek muhtemeldir.
Her ne olursa olsun, bu fikir sann devrinde
Mesih hakkmdaki Yahudi nazariyelerinin ta
mamlayc bir ksmyd. Riyazet elbiseleri gi
yinmi doru- szl iki ahitin meydana k
malarnn, kinat hayrette brakacak byk
bir dramn balangc olaca herkese kabul
ediliyordu.
Bu tarzda dnen sa ile raklarnn
Vaftizci Yahya'nn lh vazifesi hakknda)
neden pheye dmedikleri kolayca anla
lr. Yahudi dinbilginleri buna itiraz ederek,
henz lyas gelmemi olduuna gre Mesih
ten bahsedilemiyeceini syledikleri zaman,
onlar lyasm gelmi olduu, Yahyann diril
mi lyastan baka bir kimse olmad cevab

m verirlerdi. Yahya, gerekten, yaayz tarz,

kurulu siyasi dizene kar koymas ile, eski
srail kavmi tarihindeki o garip ehreyi ha
trlatyordu. sa, ncsnn faziletlerini ve
mkemmelliini anlata anlata bitiremiyordu.
nsanlar arasnda ondan byk birinin do
mam olduunu syliyordu. Onun vaftizini ve
davetini kabul etmemi olduklar iin Ferisleri ve din bilginlerini iddetle sulandr
yordu.
sann raklar, stadn bu prensipleri
ne bal kaldlar. Yahyann htrasna sayg
gsterme, ilk Hristiyan neslinde kuvvtli bir
gelenek oldu. Onun sann akrabas oldu
u farzedildi. sann lhi vazifesini her
kesin kabul edecei bir ahitlie istinadettirmek iin, Yahyann say dahi ilk gr
nde onu Mesih iln etmi olduunu, ken
disini, onun ayakkablarn zmeye lyk
olmyacak kadar aa tandn, ilkin onu,
vaftiz etmek istemediini, bilkis kendisinin
sa tarafndan vaftiz edilmesi gerektiini' id
dia etmi olduunu sylediler. Bunlar m
balaldr; Yahyann saya son yollad
elilerin bir pheyi gidermek zere sormu
olduklar sualler de bu mbalalar rt
meye yeter. Fakat Yahya, daha umumi bir
grle, Hristiyanlk menkbelerinde gste
rildii ekilde hain bir nc, Mesihin ge
lii sevincinden nce riyazet vazeden ask

suratl bir telkinci, Tanr saltanat devrinin

balyacan bildiren, fakat onu grmeden
len bir peygamber olmutur. Hristiyanlk
balanglarnn bu devi, ekirge ve ac balla
karnn doyuran bu adam, bu etin haksz
lk tamircisi1, dudaklar Tanr saltanat dev
rinin tadna hazrlyan bir apsent tesiri1 yap
mtr. Hirodias tarafndan kafas kestirilen
Yahya, hristiyanlk kurbanlar devrini at;
yeni zihniyetin, yeni ahlkn ilk ehidi oldu.
Hakiki dmann kendisi olduunu sanan ki
barlar, yaamasna msaade etmediler; onun,
Hristiyanlk leminin eiine serilen basz
cesedi, kendisinden sonra birok kimselerin
geecei kanl yolu izdi.
Yahyann mezhebi, kurucusu ile birlikte
lmedi. Bir mddet sann mezhebinden ayr
olarak ve ilkin onunla iyi geinerek yaama
ya devam etti. Her iki stadn lmnden se
nelerce sonra, Yahyann vaftizi hl tatbik
ediliyordu. Baz kimseler her iki mezhebe
birden mensuptular; mesel aziz Pavlusun
rakbi olan mehur Apollos (Mildn ellinci
ylma doru) ve Efesus hristiyanlannm bir
ou byle idi. Tarihi Yusuf (Mildn elli
nc yl), vaftizci Yahyaya ok benziyen
ve belki de onun mektebinden olan Banu
adnda bir keiin mezhebini kabul etti. Bu
Banu, lde yaaar ve aa yapraklariyle gi
yinirdi; yalnz yabani otlar ve yemilerle kar

nn doyurur, ve nefsini artmak iin gece

gndz sk sk kendini souk su ile vaftiz
ederdi. Efendinin kardei denilen Yakup da
(burada belki bir isim karkl vardr) bu
na benzer dindarlk hareketlerinde bulunur
du. Daha sonralar Mildn sekseninci ylma
doru, Vaftizcilik bilhassa Anadoluda olmak
zere Hristiyanlkla mcadele halinde bu
lundu. Hristiyanlkla yan yarya kaynam
olan Yahya mezhebi, yanl yoldan yryen
kk bir Hristiyan tarikati haline geip ken
di kendine snp gitti. Yahya, gelecein ki
me ait olduunu iyi' grmt. Baya bir re
kabet hissine kaplm olsayd, zamann bir
sr tarikats gibi o da bugn unutulur
giderdi. Halbuki, gsterdii feragatle an ve
erefe, ve insanln din bykleri arasnda e
siz bir mevkie ykseldi.

ON KlNCt BLM
Kuds zerine ilk Teebbsler.

sa hemen her yl Fsh bayram iin

Kudse giderdi. Bu seyahatlerim her birinin
tafsilt pek bilinmiyor; nk sinoptik de
nilen ncilde bu seyahatlerden bahsedil
medii gibi drdnc incilin bu husustaki
kaytlar da pek karktr. sann ba e
hirde en uzun sren oturuu, anlalan Mi
ldn 31 nci ylnda ve her' halde Yahya
nn lmnden sonra olmutur. raklarn
dan bir ou sann ard sra giderlerdi. sa
o zamanlar artk hacca pek ehemmiyet ver
memesine ramen, henz bozumam olduu
Yahudi halkoyunu incitmemek iin buna kat
lanyordu. Zaten tasavvurlarnn gerekleme
sinde bu seyahatlerin pek byk ehemmiyeti
vard; nk birinci derecede bir rol oynamak
iin Galileden kmak ve Yahudi lemine kar
, onun kalesi olan Kudste taarruza ge
mek gerektiini hissediyordu.
Galileli kk cemaat burasn pek ya
drgyordu. O zamanlar Kuds, bugn ne ise
hemen hemen gene o idi, bilginlik taslyan,
ask suratl, kinci ve dar kafal insanlarn eh
riydi. Burada taassup ar bir hal almt ve

sk sk din ayaklanmalar olurdu. Ferislerin

hkm geiyordu; Kanunun dinle ilgili vic
dan meseleleri haline sokulan en mnsz in
celiklere vardrlan tefsiri tek ilim almasyd. Srf teolojiye ve din kaideleri re
nimine dayanan eitim, hibir fikir terbi
yesine yaramyordu. Bu, slm fkhlarnm
ksr fikir mesleine, bir caminin etrafnda d
np dolaan ve byk zaman kaybna ve bou
bouna mantk israfna malolmasna ramen
zihin tekmlne hibir faydas dokunmyan
o bo ilme benziyen bir eydi. Bugn rahiple
re verilen teolojik eitim de ok yavan ol
makla beraber, o zamann eitimi hakknda
hlibir fikir veremez; nk Rnesans, en si
olanna varncaya kadar btn eitimlerimi
ze biraz edebiyat ve biraz usl getirdiinden,
skolstik denilen medrese ilmine de az ok
humanites kokusu sinmitir. Yahudi bilginle
rinin ilmi, hibir ahlki esas olmyan, mut
lak surette iptidai, sama bir ilimdi. stelik,
birok yorgunluk pahasna bu bilgiyi edinen
ler gln bir gurur duyuyorlard. Kendisine
o kadar zahmete mal olan bu szde ilimle
vnen Yahudi bilginin Yunan kltrnden
nefreti, zamanmzda mslman bilginin Av
rupa medeniyetini ve eski Katolik ilhiyats
nn liklerin bilgisini hor grmeleri ayarn
dayd. Bu skolstik eitimlerin zellii, fikri
btn ince eylere kapamak, ve cidd olmak

la vnen kimselerin tabii megalesi saylan

ve btn bir hayat boyunca uralan ocuk
a fikir oyunlarndan baka bir eye kymet
vermemektir.
Bu ekilmez insanlarn, kuzeyde oturan
ince ruhlu insanlar zerinde ar bir tesir
yapmamalarna imkn yoktu. Kudsllerin
Galilelileri hor grmeleri, bu ayrl daha da
derinletiriyordu. Galileliler btn emelleri
ni baladklar bu gzel mbette ok zaman
kt muamele gryorlard. Haclar mezmurusjdaki. Tanr evinin kapsnda durmak
benim iin iyidir ktas, bilhassa onlar iin
tertibedilmie benzer. Marur rahipler, vak
tiyle talyada kilise hayatn kanksyan rariplerdn uzaktan gelen haclarn evkli iba
detleri karsnda souk ve hemen hemen
alayc bir tavr taknmalar gibi, Galilelilerin sf dindarlklar karsnda glmser
lerdi. Galileliler olduka bozuk bir lehe ile
konuurlard; trl szleri bir biriyle kar
trrlard, ve bundan ileri gelen yanllklarla
ok alay edilirdi. Din bahsinde Galileliler
cahil ve az ortodoks saylrlard; ahmak
Galileli sz bir darbmesel haline gelmiti.
Galilelilerin damarlarndaki Yahudi kannn
pek kark olduu sanlyordu, (bu yersiz
bir sanma deildi) ve Galileden peygamber
kamyacama dair deimez bir inan var
d. Yahudi leminin snrlarnda ve hemen

hemen dnda bulunan zavall Galilelilerin

mitlerini kuvvetlendirmek iin, ayanm m
nas pek iyi anlalmam olan u fkrasndan
baka bir ey yoktu: Zabulun diyar ve Naftali diyar, Deniz yolu zerinde kfirlerin Galilesi! Karanlkta yryen kavim byk bir
k grd ve lm glgesinde ve diyarnda
oturanlara gne dodu . sann doduu eh
rin ad da pek ktye kmt. Nsradan
iyi bir ey gelir mi? sz darbmesel olmutu.
sann Kudsten holanmamasnda, her
halde bu ehir dolaylarnda tabiatin pek ku
ru olmas da mil oluyordu. Buralarda va
diler susuzdur; toprak kurak ve taldr. Lt
denizi ukurunun derinliklerine bakld za
man tesirli bir hali olan manzara, baka
yerlerde yeknesaktr. Yanz, srail kavmlinin
en eski tarihine ait htralar saklyan Mizpa
tepesinden insan gzn pek ayramaz. e
hir sann zamannda aa yukar bugnk
halindeydi. Hibir eski bide yoktu; nk
Asmonlular devrine kadar Yahudler btn
sanatlara yabanc kalmlard; Jean Hyrcan
ehri gzelletimeye balam, Byk Hirodes de arkn en gsterili ehirlerinden biri
haline getirmiti. Hirodesin inaat, azamet
leri, yapllarnn mkemmellii, ve malze
melerinin gzellii ile kadm devirlerin en
kusursuz yaplartiyle boy lebilir.. O devir
de Kuds dolaylarnda orijinal bir zevkle

yaplm bir sr gsterili mezar vard. Bu

antlarn slbu Yunan slbu olmakla be
raber Yahudilerin ihtiyalarna uydurulmu
ve onlarn grlerine gre deitirilmiti.
Mutaassplarn ok fena grmelerine ramen
Hirodeslerin kullandklar insan heykeli ek
lindeki ssler kaldrlm, bunlarn yerini
nebat eklinde ssler almt. Eski Fenike
ve Filistin halknn yekpre kayalarda yon
tulmu antlara olan zevki, Yunan tezyinat
tarznn garip bir surette troglodit mimarisine
tatbik edildii kaya iinde yontulmu bu aca
yip kabirlerde yayor gibiydi.
Sanat eser
lerini debdebeli bir gsteri sayan sa, btn
bu antlara fena bir gzle bakyordu. Mutlak
spiritalistlii ve eski dnyann ehresinin de
iecei hakkmdaki kanaati, onun yalnz kalble ilgili eylerden zevk almasna imkn bra
kyordu.
sann devrinde Mbet yepyeni idi, d
ksm henz tamamlanmamt. Hirodes, yap
trd dier binalara uysun diye, Milttan
nce 20 veya 21 inci seneledre bu mbedi
yeniden yaptrmaya balamt. Ortasndaki
byk ksm on sekiz ayda, revaklar sekiz
senede tamamland; fakat teferruatn inasna
yava yava devam edilmi, ve bu i ancak
Kudsn zaptndan az bir zaman evvel sona
ermitir. sa ihtimal burada alldn gre
rek iinden zld. Uzun bir gelecee bala-

nan bu mitler, yaknda balyacak olan kendi

saltanatna kar deat bir hakaretti. leriyi
imanszlardan ve mutaasplardan daha iyi gr
dnden bu ihtiaml binalarn ksa mrl
olacam tahmin ediyordu.
Gerekten Mbet harikulde heybetli bir
btn
tekilediyordu. Avlularla
revaklar
da hergn ynla halk toplanyordu, y
lesine ki, bu byk yer ayn zamanda bir
mbet, bir toplanma yeri, mahkeme ve ni
versite gibi idi. Yahudi tarikatlarnn btn
din mnakaalar, btn Kanun retimi, ora
da oluyor, hatt dvalar ve dar anlamaz
lklar orada grlyordu, bir kelime ile mil
letin btn faaliyeti orada toplanyordu. Bu
ras, safsatalar ve ince imce suallerle uuldyan, bitmek tkenmek bilmiyen
mnaka
alarn yapld bir arpma meydanyd.
Bundan dolay mbet birok bakmlardan
bir camiye benziyordu. O devirde, kendi sa
halarnda kalan yabanc dinlere ok sayg
gsteren Romallar bu mbede girmeyi ken
dilerine menettiler; Yunanca ye Ltince ya
zlar,
Yahudi olmyanlarm hangi
noktaya
kadar ilerlemelerine msaade edildiini gs
teriyordu, Fakat Roma kuvvetlerinin karar
gh olan ve mbedin meydanna hkim
vaziyette bulunan Antomio kulesinden, ora

da olup bitenler grlebiliyordu. Mbedin

inzibat ii Yahudilere aitti; mbedin kh
yas kaplar atrp kapattrr, ieriye elinde
bir denekle, tozlu ayakkablarla, knlarla
girilmesine veya yolu ksaltmak maksadiyle
oradan geilmesine mni olurdu. Bilhassa ka
nun nazarnda sulu olan kimselerin i revak
lara girmemesine son derece dikkat edilirdi.
Kadnlarn tamamiyle ayr bir localar vard.
sa Kudste kald mddete vaktini
burada geirirdi. Bayram devreleri buraya
olaanst bir kalabalk toplard. On il yirmi
kiilik koularda toplanan haclar her ta
raf istil ederler ve arkllarn holandk
lar ekilde karmakark bir halde yaarlar
d. sa bu kalabalk iinde tannmaz olur,
etrafndaki biare Galileliler de pek az dik
kati ekerlerdi. htimal, sa burada hasm
bir muhitte bulunduunu ve hor grld
n hissediyordu. Her grd ey keyfini
karyordu. Umumiyetle sk devam edilen
yeerlerde olduu gibi, mbedin (insana pek
o kadar din ve fazilet duygular telkin eden
bir grn yoktu. yinler birtakm te
ferruat ve bilhassa alveri ilerini zaruriklyor, ve i, kutsal meydanda hakiki dk
knlar kurulmasna kadar vardrlyordu; bu
meydanda kurbanlk hayvanlar satlrd, sar
raf dkknlar da vard; bazen insanm ken
disini bir pazar yerinde sanaca gelirdi.

Mbedin kk memurlar vazifelerini p

hesiz btn kilise hademeleri gibi dine ay
kr bir lbalilikle yaparlard. Kutsal hiz
metlerde gsterilen bu yakksz haller, sa
nn zaman zaman pek fazla incelen din duy
gusunu incitiyordu. badet evinin bir hrsz
maarasna evrilmi olduunu sylyordu.
Hatt, rivayete gre, bir gn fkeye kaplarak
bu iren satclar kamlam, tablalarn
devirmitir. Umumiyetle mbedi pek sevmi
yordu. Kendisinin Babas iin tasarlam ol
duu ibadet tarznn bu gibi celeplik manzaralariyle hibir mnasebeti yoktu. Bu eski Ya
hudi detlerinin hibirinden holanmyar, on
lara uymak zorunda olduu iin zlyordu.
Bylece, Mbet ve yeri, Hristiyanlk leminde
ancak Yahudilikle ilgisini kesmemi olan
kimselere din hisleri ilham etmitir. Ger
ekten yenilik gsterenler bu eski kutsal yer
den nefret etmilerdir. Constantinus ve ilk
Hristiyan imparatorlar, Hadrianusun putpe
restlere mahsus yaplarna dokunmadlar. Julianus gibi Hristiyanlk dman olanlar M
bedi korudular. mer Yerualime girdii za
man, Yahudilere kar beslenen kinden dola
y Mbedin yeri kirletilmiti. Bu yere eref
ve itibarn, Yahudiliin bir nevi yeniden di
rilmesi demek olan slamlk iade etti. Bu yer
daima Hristiyanlk aleyhinde bulunmutur.
Yahudilerin gururu sann memnuniyet

sizliini son haddine vardryor ve onun Ku

dste oturmasn tahamml edilmez bir hale
getiriyordu. srail kavminin byk fikirleri
olgunlatka, rahiplerin itibar azalyordu. Si
nagoglarn kurulmas, Kanun tefsircisine ve
din bilginine rahipler karsnda byk bir
stnlk salamt. Yalnz Kudste rahipler
vard, ve orada bile vazifeleri, bizim vaiz veremiyen ky papazlarmzmki gibi olduu
iin, sinagogun hatibi, vicdan hocas ve tamamiyle lik olmasna ramen Kanun ret
meni rahipten nce gelirdi; Talmudun n
l adamlar rahip deildir; bunlar zamann
fikr terakkisine gre bilgindiler. Geri Ku
dsn yksek rahiplerinin millet iinde ok
yksek bir yerleri vard; fakat bunlar hi
de din hareketinin banda deildirler. Za
ten eref ve haysiyeti Hirodes tarafndan k
rlm olan ruhan reis, gitgide, mevkiinden
bakalar da istifade etsin diye sk sk azle
dilen bir Roma memuru vaziyetine giriyor
du. Ar liklik taraftarlar olan Ferislere
muhalif rahiplerin hepsi Sadduk idi, yani
Mbedin etrafnda teekkl eden, Mbetten
geinen, fakat onun mnaszlm gren iman
sz aristokrasi snfndan kimselerdi. Rahip
snf milliyet hissinden ve halk srkleyip
gtren din cereyanndan o kadar ayrlmt;
ki, ilkin sadece Sadduk ismindeki rahipler
ailesinin ad olan Sadduk lkab, maddi-

yat ve epikrien kelimeleriyle ayn an

lamda kullanlr olmutu.
Byk Hirodesin devrinden beri, daha
da kt bir unsur, yksek rahiplik dzenine
fesat soktu. Hirodes, skenderiyeli Boethusun olu Simun adnda birinin kz olan Mer
yeme tutularak onu almak istemi (Milttan
nce 28 nei yla doru), ve kaynpederini asil
letirmek ve kendi, seviyesine ykseltkmek
iin onu barahip yapmaktan baka bir are
bulamamt.
Bu entrikac aile otuz be sene mddetle
hemen hemen faslasz olarak ruhan reislik
mevkiini muhafaza etti. Saltanat srmekte
olan hanedan ile sk mnasebetleri olan bu
aile mevkiini ancak Arkhelausun tahtan in
dirilmesinden sonra kaybettiyse de (Mildn
42 nci senesi) Byk Hirodesin eserinin bir
mddet iin Hirodes Agrippa tarafndan ihya
edilmesi zerine yeniden ele geirdi. Bylece Boethusim adiyle kibar hayat sren ve
dinle pek az ilgisi olan ve yava yava Sadduklerle bir olan yeni bir rahip aristokrasisi
teekkl etti. Btn bunlarn neticesi olarak
mbedin etrafnda siyasetle yayan, ifratt
din gayretlerine pek meyli olmyan, hatt
bundan korkan, srp giden kurulu dzen
den faydaland iin ne kutsal ahsiyelterden, ne yenilik getiren kimselerden bahsedil
diini iitmek istemiyen bir nevi Roma ma-

beyini teesss etti. Bu epikryen rahiplerde

Ferislerin sertlii yoktu; btn istedikleri
istirahat etmekti; say isyan ettiren ey bun
larn ahlk alanndaki kaytszlklar ve hi
ekinmeden gsterdikleri dinsizlikleriydi. Bir
birinden pek farkl olmalarna ramen sa
Ferislerden de rahiplerden de ayn derecede
nefret ediyordu. Fakat hem yabanc hem de
itibarsz olduu iin uzun zaman memnunsuzluunu iinde saklamak ve duygularn yalnz
yanndaki hususi zmreye amak zorunda
kald.
Bununla beraber ,en uzun sren ve lmiyle sona eren Kudsteki son oturuundan
bir evvelkinde, kendini dinletmeye alt.
Vazetti; kendisinden bahsedildi; mcize ne
vinden saylan yapt baz iler dillerde do
lat. Fakat btn bunlardan ne Kudste
oturan bir Hiristiyan cemaati, ne de bir Kudsl raklar zmresi domad. Kendisini
sevmeleri artiyle herkesin kusurunu ho g
ren bu sevimli din bilgini, bo mnakaalarn
ne khne kurban detlerinin hkm srd
bu mbette ok yank bulamazd. Yalnz, son
radan faydaland baz iyi dostlar elde ede
bildi. Hayatnn son aylarnda urad g
lkler iinde? rpnrken kendisini pek ok
teselli eden Beytanyal aileyi henz tanma
m olsa gerektir. Fakat erkenden, Kuds
erafndan ve mahkeme yesinden zengin bir

Feris olan Nikodimos adnda birinin dikka

tini ekti. Drst ve iyi niyetli bir insana
benziyen bu adam gen Galileliye kar bir
sevgi duydu. Kendini lekelememek iin sa
ya geceleyin gidip onunla uzun uzadya g
rt. Bu grmeden iyi bir intiba alm
olacak ki, sonradan say kendi meslektala
rnn phelerine kar mdafaa ettii gibi ile
ride grlecei zere stadn lmnde de ce
sedine din sayg gstermitir. Nikodimos
Hristiyan olmad; henz erafn katlmam
olduu bir inklp hareketine uymann mevki
ine mnasip dmiyeceini sand. phesiz
saya ok dostluk gsterdi, fakat ulatmz
devirde hemen hemen kararlam gibi olan
lmde nonu kurtaramad.
Zamann nl din bilginlerine gelince,
sa bunlarla mnasebette bulunmua benze
mez. Hillel ve ammai lmlerdi; devrin
en yetkili din bilgini, Hillelin torunu olan
Gamalieldi. Bu, yksek sosyete ile dp
kalkmas neticesinde zihni dinle ilgisiz bil
gilere alm ve msamahal olmay ren
mi, serbest fikirli bir hayat adamyd. So
kakta peeli veya gzleri kapal yryen ok
mtaassp Ferislerin aksine olarak kadnlara
ve hatt putperest kadnlara bakard. Hris
tiyanlk tarihi onun gerek bu suunu gerek
Yunanca bilmi olmasn, saraya girip k
masndan dolay hogrmtr. sann l

mnden sonra, yeni mezhepten ok mutedil

bir dille bahsetti. Aziz Pavlus onun mektebin
de yetiti. Fakat sann bu mezhebe hi gir
memi olmas pek muhtemeldir.
sa Kudste oturuunda, daha o zaman
lar zihninde kkleen hi olmazsa bir kanaate
varmtr ki, o da eski Yahudi mezhebi ile
uzlama imkn olmad idi. Kendisin ipek
ok tiksindiren kurban kesme detinin, din
siz ve kibirli bir rahip smfmm kaldrlmas,
ve daha geni bir anlamla Kanunun lave
dilmesi saya mutlak bir zaruret gibi g
rnd. O andan itibaren artk bir Yahudi
slhats olarak deil Yahudilii yok etme
yi kendine vazife edinen bir kimse gibi mey
dana kar. Mesih itikadnn baz taraftarlar,
Mesihin btn dnya iin mterek ola
cak yeni bir din kanunu getireceini kabul
etmi bulunuyorlard. Pek sudan yahudi olan
iyi diciler de Mbede ve Musann kanunlarna
pek aldr etmemie benzer. Fakat btn
bunlar mnferit kalan veya aktan aa
gsterilemiyen cretlerden ibaretti. Kendisin
den veya daha ziyade Yahyadan itibaren ar
tk Kanunun mevcudolmadm sylemek ce
saretini ilkin sa gsterdi. Bazen daha tem
kinli bir dil kullanyordu, fakat bu, allm
yanl itikatlar fazla incitmemek iindi. Kkrtld zamanlarda ise btn btn alr
ve Kanunun artk hibir hkm kalmadn

bildirirdi. Bu yolda kuvvetli tebihler yapard:

Yeni para ile eski tamir edilmez. Yeni arap
eski tulumlara konulmaz derdi. te bir stat
ve bir yaratc olarak fiiliyat sahasnda yap
t iler! Bu mbet Yahudi olmyanlar iine
kabul etmediini hakaretli duvar ilnlariyle
bildiriyordu. sa da zaten bu mbedi istemi
yor. Bu dar, sert ve merhametsiz kanun yalnz
brahim oullar iin yaplm. sa ise ken
disine kucak aan ve kendisine sevgi gste
ren her iyi niyetli adamn brahim olu oldu-
unu ileri sryor. Kan gururu, ona ba ezi
lecek balca dman gibi geliyor. Baka bir
deyimle, sa artk Yahudi deildir; en yk
sek derecede bir inklpdr; btn insanlar
yalnz Tanr ocuklar olmalarna dayanan bir
dine aryor. Yahudilerin haklarn deil
btn insanlarn haklarn, Yahudilerin dinini
deil btn insanlarn dinini, Yahudilerin
kurtuluunu deil btn insanlarn kurtuluu
nu iln ediyor. Ah! Kanun adna inklp istiyen bir Golanl Yahudadan, bir Matyas Margalottan ne kadar uzaz! Kan zerine deil
kalb zerine kurulmu bir insanlk dini ya
ratlm bulunuyor. Musa ald; artk bir
mnas kalmyan mbedin akbeti kat olarak
belli oldu.

ON NC BLM
Isann Putperestler ve Samiriyelilerle
Mnasebetleri.

sa, bu prensiplerin neticesi olarak, kal

be ve hisse dayanan bir dinin dnda ka
lan her eyi hor gryordu. Sofularn, bo
ekl ibadetlerin, selmet iin yapmacklara
gvenen zhir taassubun can dman ol
mutu. Perhize pek aldr etmiyordu. Bir
hakareti unutmay kurban kesmeye tercih
ederdi. sann kanunu, Tanr sevgisi, mer
hamet ve insanlarn birbirini affetmesi esas
larndan ibaretti, ve bunun kadar rahiplikle
ilgisi olmyan bir ey yoktu. Rahip ise, mes
lei icab, halk daima kendisinin idare et
mekle mkellef olduu umumi ibadete te
vik eder, rahibi lzumsuz klacak olan hu
susi ibadetten evirir. ncilde sa tarafndan
tavsiye edilmi bir ibadet ekli aramak bo
zahmettir. Onun iin vaftizin ancak ikinci
derecede ehemmiyeti vardr; duaya gelince,
bunu da bir ekle balamaz, olsa olsa yrek
ten yaplmasn ister. Baz zayf ruhlu in
sanlar, huls akmann gerek iyilik sevgisi
nin yerini tutacam sanyorlar ve ona Rab-

bi, Rabbi demekle gk lkesini kendilerine

mal edeceklerini tasavvur ediyorlard; sa bu
gibileri bamdan savar ve kendi dininin iyi
lik etmekten ibare tolduunu sylerdi. ok
zaman da ayadan u fkray zikrederdi: Bu
kavim beni az ile tebcil ediyor, fakat kalbi
benden uzak!
Sebt denilen cumartesi dinlenmesi Ferislerin din ve vicdan bahsinde kl krk yar
malarna balca bir vesile tekil ediyordu.
Bu eski ve pek iyi det, dinle ilgili vicdan
meseleleriyle uraanlar arasmda az kavga
larna sebeboluyor, birtakm yanl inanlar
tevlidediyordu. Tabiatn da byle bir dinlen
me detine uyduuna inanlyordu. Zaman
zaman suyu kesilen membalar Sebt membalar saylyordu. Bu dinlenme deti ayn za
manda sann dmanlarnn damarna bas
maktan en ok holand bir vesile tekil edi
yordu. Dinlenme detini aktan aa bozu
yor ve bu hususta kendisini sulandranlara
sadece ince alaylarla cevap veriyordu. Bu by
le olduktan sonra, gelenin kanuna live
etmi olduu ve bundan dolay sofularn pek
ziyade riayet ettikleri bir sr yeni din h
kmleri de hor grmesi pek tabii idi. Guslleri, temiz ve kirli eyleri ayrmada gslerilen titizlii, insafszca tenkidederdi. Onlara:
Ruhunuzu da ykyabiliyor musunuz? derdi.
nsan kirleten yedii deil kalbinden kan

dr. sann btn darbelerinin hedefi, bu

yapmacklar herkese reten Ferislerdir. On
lar Kanunda mevcudolmyan eyleri icadetmekle, insanlara gnah iletme frsat vere
cek olmaz bahaneler yaratmakla sulandr
yordu. Ey krler, ey kr obanlar, dikkat
edin, ukura dceksiniz diyor ve gizlice u
szleri ilve ediyordu: Engerekler nesli! Hep
iyilikten bahsederler, halbuki ileri kt! Az
dan kan yrekten taandr szn yalanc
karyorlar.
Putperestleri iyice bilmedii iin, bunla
rn kendi dinine dnmelerine de pek bel balyamyordu. Galilede pek ok putperest var
d, fakat anlalan, herkese tannan, teki
ltl, yalanc tanrlar yoktu. sa Sur ve Sayda
memleketlerinde Filipus Kayseriyesinde ve
Dekapoliste bu dini btn parlakl iinde
grebildi, fakat pek ehemmiyet vermedi. Za
mannn Yahudilerini o utandrc ukallk
lar, skenderden beri dindalarnn pek al
m olduklar ve mesel Hikmet kitabn
dolduran putperestlik aleyhindeki o tumtu
rakl szler, sada hi yoktur. Putperestlerin
onu ok ilgilendiren taraf onlarn puta tap
malar deil, klelikleridir. Golanl Yahudann dnce orta olan gen yahudi demok
rat, Tanrdan baka ba tanmad iin h
kmdarlarn ahsna gsterilen byk saygya
ve onlara verilen ou yalanc unvanlara ok

zlrd. Bu bir tarafa braklacak olursa,

putperestlere rastlad zaman ekseriya onlara
kar byk bir msamaha gseterirdi; ba
zen onlara Yahudilerden fazla mit balyormu gibi yapard. Tanr lkesi onlara devre
dilecekti. Bir mal sahibi maln kiralad
kimselerden memnun kalmazsa ne yapar? Ba
n kendisine iyi zm getirecek olan baka
larna verir. sann bu fikre balanmasnn
sebebi, her halde, kendi Yahudi itikatlarna
gre, putperestlerin hak dinine dnmesinin
Mesihin geliinin kat almetlerinden biri
olmas idi. Tanr lkesinde verdii ziyafette
ufkun drt bucandan gelmi adamlar b
rahimin, shakm ve Yakupun yanma otur
tur, lkenin gerek miraslarn ise ziyafete
kabul etmez. te yandan, raklarna verdii
emirlerde ok zaman bambaka bir temayl
bulunduu sanlyor; nk onlara yalnz ortodoks Yahudilere selmet vazmda bulunma
larn tavsiye eder gibi grnr; ve putperetslerden, Yahudilerin yanl inanlarna uy
gun bir tarzda bahseder. Fakat unutmamak
lzmdr ki, dar kafalar brahim oullar
vasfna kar gsterilen bu derin ilgisizlii
anlamaya elverili olmyan raklar, stat
larnn tlimatn kendi dncelerine uydur
mu olabilirler. Bir de, sa bu husustaki d
nn deitirmi olabilir. Nitekim Muham
met de Kuranda, yahudileri kendine ekme-

yi midedip etmedii anlara gre, onlardan

kh en. iyi bir ekilde, kh son derece sert bir
dille bahseder. Gerekten, pek eski devirler
den beri srp gelen sylentilere gre de,
sa din yayma gayretlerinde, kh birini kh
tekini takibettii, birbirinin tam zdd iki
kaideye dayanmtr: Size kar olmyan si
zinle birliktir Benimle birlik olmyan ba
na kardr. Ateli bir mcadelenin bu gibi
tezatlar dourmas hemen hemen bir zaru
rettir.
uras muhakkak ki, raklar arasnda
Yahudilerin Hellen dedikleri birok kimse
ler vard. Filistinde pek deiik mnalar
ola nbu ad kh putperestlere, kh Yunanca
konuan ve putperestler arasnda oturan Yahudilere, kh Yahudilie dnm olan eski
putperestlere veriliyordu. sa herhalde bu
son neviden Hellenlerden sevgi grm olsa
gerektir. Yahudilie dnmenin birok dere
celeri vard; fakat dnmeler, doutan yahudi olanlara nispetle aa bir durumda ka
lyorlard. Bizim burada bahsettiklerimize Ka
p dnmeleri veya Tanrdan korkan adam
lar denilirdi, ve Musann emirlerine deil
Nuhunkilere tbi bulunurlard. Bunlar sa
ya yaklatran ve onun tevecchne mazhar k
lan da phesiz bu aa durumdu.
Samiriyelilere de byle muamele ederdi.
Yahudi leminin iki eyaleti (Yahudiye ve

Galile) arasnda kk bir ada gibi skp

kalm olan Samdriye, Filistinde Kuds mez
hebinin kardei ve rakibi olan Garizim adn
daki eski mezhebin muhafaza edildii bir
nevi kapal bir saha tekil ediyordu. Asl
Yahudiliin ne ruhuna ne. de ustalkla ku
rulmu tekiltna malik olmyan bu zaval
l tarikat mensuplarna Kudsller son de
rece hain muamele ederlerdi. Bu tarikat
lar, bir derece stn bir kinle, putperest
lerle bir tutarlard. sa Kudsllere kar
bir nevi muhalefet olsun diye, bu tarikata
tevecch gsteriyordu. Samiriyelileri ortodoks Yahudilere tercih eder. Baz hallerde
raklarn Samiriyelilere vazetmiye gitmek
ten alkor gibi grnr ve ncilini halis s
raillilere tahsis ederse de, bu da phesiz
havarilerin lzumundan fazla kat bir mna
da anlam olduklar, ahval icab verilmi bir
emirdir. Gerekten Samiriyeliler, sann din
dalarnn yanl inanlariyle dolu olduunu
farzettikleri iin bazen ona iyi bir kabul
gstermezlerdi; nasl ki, bugn Mslmanlar serbest dnceli bir Avrupaly srf H
ristiyan olmasndan dolay mutaassp sanarak
dman bilirler. sa bu anlamazlklarn s
tne ykselmesini bilen bir adamd. ekemde birka ra vard ve orada en az iki gn
kald. Bir vakada, insanlk vazifesi ve ger
ek merhame hissini yalnz bir Samiriyelide

bulur. En gzel mesellerinden biri, Eriha

yolunda yaralanan adam hakkndadr. Bir
rahip geer, yaraly grr fakat yoluna de
vam eder. Bir levit1 geer, fakat durmaz
bile. Bir Samiriyeli ona acr, yaklar, yara
sna ya dker ve sarar. sann bundan
kard netice, insanlar arasnda gerek kar
deliin din imaniyle deil merhamet duygusiyle kurulduudur. Yahudilerce bilhassa din
da anlamnda olan hemcins, saya gre
mezhep ayrdetmeksizin btn insanlara mer
hamet eden kimsedir. En geni anlamiyle in
sanlar arasnda kardelik lks, btn vazlarmdan ap taard.
Kudsten kt srada zihnini kurca
layp duran bu dnceleri, dn hak
knda o zamandan kalma bir hikye pek iyi
belirtir. Galiledeki Kuds yolu ekem (Nablus)in yarm saat tesinden, Ebel ve Garizim dalarnn eteklerindeki vdinin a
z karsndan geer. Samiriyelilerin ulu
orta kt muamelelerine mruz kalmaktan
ve onlardan bir ey istemektense Perea tara
fndan dolambal uzun bir yoldan gitmeyi
tercih eden Yahudi haclar, yolculuklarn
umumiyetle bu yoldan yapmazlard. Samiriyelilerle yemek imek yasakt; baz vicdan
hocalar: Samiriyelilerden alnacak bir para
1 Levit: haham

ekmek domuz etidir eklinde bir kaide koy

mulard. Buna gre, bu yoldan gidileceizaman yiyecek ve iecekler nceden tedarik
edilirdi; buna ramen dmelerin ve k
t muamelelerin nne nadiren geilebilirdi.
sada ne bu kuruntular ne de korkular yoktu.
Yolda, sol taraftan ekem vdisinin ald
noktaya geldii zaman, yuvarlak bir kuyu
nun yaknnda oturdu. Samiriyeliler imdi ol
duu gibi o zaman da vdilerinin her yerine
ilk peygamberler devrinin htralarndan aln
m adlar koyarlard; sann yaknnda otur
duu kuyu da ihtimal imdi Bir-el-Yakub de
nilen kuyu idi. raklar vdiye girdiler ve yiyeyecek almak zere ehire gittiler. sa ku
yunun kenarna oturdu, karsnda Garizim
da vard.
le sular idi. ekemli bir kadn ku
yudan su ekmeye geldi. sa ondan su istedi;
Yahudiler umumiyetle Samiriyelilerle herhan
gi suretle temas kendilerine yasak ettiklerin
den kadn bu hale pek ziyade haret etti.
sann sohbetiyle fethedilen kadn onun bir
peygamber olduunu anlad, ve mezhebinin
tenkidedileceine intizar ettii iin, bunu n
lemek zere sze ilkin kendisi balyarak:
Ya hazret, babalarmz bu dada taptlar,
halbuki sizler Kudste tapmak gerektiini

sylyorsunuz dedi. sa Hatun, inan bana ki,

bundan sonra ne bu dada ne de Kudste
tapnlacak; gerek tapclarm Babamza ruhlariyle ve gerekten tapacaklar saat geldi
diye cevap verdi.
sa bu szleri syledii gn gerekten
Tanrnn olu oldu. zerine ebed dinin bi
nas kurulacak olan kelimeyi k defa ola
rak syledi. Kyamete kadar btn yksek
ruhlarn kullanacaklar dini, devr ive vatan
olmyan o sf mezhebi kurdu. O gn onun
dini sadece insanln iyi dini deil, mutlak
bir din oldu; baka yldzlarda da akl ve
ahlk sahibi insanlar varsa onlarn dini de
sann Yakup kuyusunun banda iln ettii
dinden bakas olamaz. nsanlk bunda tu
tunamad; nk ve lkye ve bir an iin erii
lir. sann sz karanlk gecede parlyan bir
imek oldu; insanln (ne diyorum! insan
ln son derece kk bir ksmnn) gzle
rinin bu imee almas iin,
aradan bin
sekiz yz bu kadar yl gemesi lzmgeldi.
Fakat imek aydnlk bir gn halini alacak
ve insanlk btn yanl yollardan getikten
sonra bu szn, kendi imannn ve mitle
rinin lmsz ifadesi olduunu anlyarak
ona dnecektir.

ON DRDNC BLM

Isa Efsanesinin Balamas Isann

Tabiatst Rol Hakkndaki
z Dncesi

sa Galileye dnd zaman, yahudilie olan imann iyide niyiye kaybetmi ateli
bir inklp hlinde idi. Artk dncelerini
tam bir aklkla ifade eder. Ksmen kendi
sinden nceki rabbilerden alm olduu, pey
gamberliinin ilk devrindeki msum meselle
rin, ve ikinci devrin o gzel ahlki vazlarnm ucu azimli bir siyasete varr. Kanun l
vedilecek; onu kendisi lvedecek. Mesih gel
di; Mesih ta kendisidir. Tanr saltanat pek
yaknda kendini belli edecek. sa cretinin
kurban olacan pek l biliyor; fakat Tan
r lkesi iddetsiz fethedilemez; bu saltanatn
buhranlar ve kargaalklarla kurulmas mu
kadder. nsanolu, lmnden sonra alay alay
meleklerle beraber an iinde gelecek; onu tep
mi olanlar aracaklar.
Bu anlaytaki cret bizi artmamal
dr. sa uzun zamandan beri kendisini Tanr
ile bir baba oul vaziyetinde gryordu. Ba

ka bir kimse de ekilmez bir gurur gibi gr

lecek olan bu hal, onda Tanrya kar bir say
gszlk teebbs saylmamaldr.
Davudun olu lkab, sann kabul et
tii ilk lkapt, ve ihtimal kendisini buna
inandrmak iin uydurulan msum hilelere
itirk etmemitir. Davud sllesi, anlalan,
uzun zamandan beri snmt; ne rahip men
eli olan Asmonlular, ne Hirodes, ne de Ro
mallar, muhitlerinde eski sllenin haklarn
temsil eden bir kimse mevcut olduunu bir an
bile dnmezler. Fakat Asmonlular devrik
nin sona ermesinden beri, eski kurallarndan
bilinmiyen bir kimsenin gelerek milletin d
manlarndan intikam alaca hlyas btn
zihinleri igal ediyordu. Umumi inana gre
Mesih Davudun olu olacak ve onun gibi
Beytlehemde doacakt. sann ilk dncesi
tamamiyle byle deildi.
Yahudi ktlesinin zihnini igal eden Da
vudun htras ile sann gk saltanat arasn
da hibir mnasebet yoktu. O kendisini Da
vudun deil Tannnm olu sanyordu. Onun
saltanat ve dnd kurtulu bambaka
eylerdi. Fakat halkoyu bu hususta ona bir ne
vi tesir yapt. sa Mesihtir kaziyesinin he
men arkasndan gelen kaziye sa Davudun
oludur idi. Bylece, kendisine, hibir mu
vaffakiyet vdetmiyen bir lkap taklmas

na ister istemez raz oldu. Fakat, anlalan

sonradan bu lkaptan holanmtr; nk
kendisine bu adla hitabedenlerin istediklerini
seve seve yapyordu. Hayat boyunca baka
birok vesilelerde olduu gibi bu hususta da
sa, kendi dncelerine pek uymasalar bile
zamannda geer aka olan fikirlere boyun e
di. Kendi Tanr saltanat akidesine, kalbleri ve muhayyileleri kztran her eyi ilve
ediyordu. Nitekim, pek ehemmiyet vermemi
olmas icabeden Yahya vaftizini de kabul et
tiini grdk. Byk bir glk karsn
da bulunuyordu: herkesin bildii gibi Nsrada domutu. sann bu itirazla mcadele
edip etmedii bilinmiyor. Davudun olunun
bir Beytlehemli olmas lzm geldii yolunda
ki inann pek yaygn olmad Galilede ih
timal byle bir itirazla karlamad. Kendi
sine Davudun olu unvan verilen adam,
rknn ann ve srail oullarnn mesut
gnlerini ihya ediyorsa, zaten idealist olan
Galilelilere gre bu unvan hakedilmi de
mekti. Acaba sa kendisinin kral neslinden
olduunu ispat etmek zere taraftarlarnn
uydurduu sahte ecerelere sktu ile m
saade etti mi? Beytlehemde domu oldu
unu gstermek iin uydurulan efsanelerden
ve hele Beytlehemli olduunu umumi vali
Quirinusun emriyle yaplan nfus saymna
balamak iin evrilen dolaptan haberi ol-

du mu? Bu bilinmiyor. ecerelerin yanll

ve tenakuzlar, bunlarn ayr ayr yerlerde
halkn gayretiyle vcuda geldiklerini ve hi
birinin sa tarafndan teyidedilmediini zan
nettirir. Asla kendisinden Davud olu di
ye bahsetmez. Kendisinden ok daha az ay
dn olan raklar, onun kendisi hakknda
sylemi olduu eyleri bazen bytrler;
sann ok zaman bu mbalalardan ha
beri olmazd. unu da ilve edelim ki, ilk
yzylda Hristiyanlk leminin byk byk
ksmlar, sann kral neslinden olduunu
ve ecerelerin doruluunu inatla reddettiler.
Bylece, sann efsanesi, o henz hayat
tayken kendiliinden meydana gelmi byk
bir dn birliinin mahsul oldu. Ta
rihin hibir byk hdisesi bir menkibeler
silsilesi yaratmadan gememitir. sa istemi
olsa da, halk muhayyilesinin bu icatlarna
bi rson veremezdi. Belki keskin bir gz, sa
ya atbiatst bir doum atfedecek olan bu
hikyelerin kaynan daha o zamanlar g
rebilirdi: nk, kadim devirlerde pek ya
ylm olan bir inana gre, mstesna bir
insan iki cinsin alelde mnasebetlerinden
doamazd; nk aya kitabnn iyi anlal
mam olan bir blmnde Mesihin bir bkireden doaca yazl idi; ve nk lh
bir ahsiyet halinde belirmi bulunan Tan
r ruhunun bir zrriyet kayna olduuna

inanlyordu. Mesihe atfedilen peygamberlere

mahsus ilerin sann hayatnda da grld
n anlatmak zere, ocukluu hakknda
uydurulmu birtakm hikyeler azdan aza
dolamaya balamt.
Bazen de, daha beikte iken Vaftizci
Yahya ile, Byk Hirodes ile ve rivayete
gre o devre doru Kudse seyahat ederek
yksek kutsallk htralar brakm olan Simeon ve Hanna adl Kildan astrologlar ile
mnasebette bulunduu anlatlrd. Klk de
itirmi gerek olaylara dayanan bu ter
tiplerde, zaman ve tarih srasna pek riayet
edilmezdi. Fakat btn bu masallara ruh
veren garip bir merhamet ve iyilik duygusu;,
derin bir halk sevgisi, onlara da birer k
k vaiz mahiyeti veriyordu. Bu gibi menkibeler bilhassa sann lmnden sonra pek
ziyade gelimitir; bununla beraber bu men
kbelerin sa hayatta iken de azdan aza do
lam ve sadece dindar bir inan ve sf
bir hayranlkla karlanm olduklar zanne
diliyor.
sann, Tanrnm nefsinde temessl et
tiini iddia etmemi olduundan phe edi
lemez. Byle bir dnce Yahudi zihniyeti
ne tamamiyle yabanc idi; ilk ncilde bu
na dair hibir almet yoktur; bu yalnz Yuhanna ncilinin baz ksmlarnda vardr. Fa
kat yine de sann dnnn bir yan-

ks olarak kabul
edilemez. Hatt bazan sa
byle bir inan reddetmek zere tedbir al
ma benzer. Kendisini Tanr veya Tanrya
eit sayd yolundaki itham, Yuhannann
ncilinde bile bir Yahudi iftiras olarak gs
terilir. Bu ncilde sa kendisinin Bahasn
dan kk olduunu syler. Baka bir yer
de de Babanm kendisine btn srlar a
madn itiraf eder. Kendisini alelde bir
insana stn sayar, fakat Tanr ile kendisi
arasnda sonsuz
mesafeler bulunduunu sa
nr. O, Tanrnm oludur; fakat
btn in
sanlar Tanr oludur veya muhtelif derece
lerde Tanr olu olabilir. Hepsi, her gn,
Tanrya Baba demelidirler; dirilecek olan
larn hepsi Tanr olu olacaklardr. Eski
Ahitte, Tanr mezhebi, Tanrya eit olduk
lar asla iddia edilmiyen kimselere izafe edi
liyordu. Yeni Ahit dilinde oul kelimesinin
pek geni anlamlar vardr.
Zaten sann insan hakkmdaki fikri, ruh
suz bir dizmin kabul ettii o ciz insan fik
ri deildir. Onun airane tabiat anlayn
da kinata bir ruh nfuz eder; insann ru
hu Tannnn ruhudur; Tanr insann iin
dedir, insan vastasiyle yaar, nasl ki insan
Tanrnm iindedir, Tanr vastasiyle yaar.
sann yksek idealizmi, kendi ahsiyeti hak
knda pek ak bir anlaya varmasna asla
imkn vermedi. Kendisi Bahasdr, Babas

kendisidir. raklarnn nefsinde yaar; her

yerde onlarla beraberdir; raklariyle bir
dir, nasl ki kendisiyle Babas da bir dir.
Onun iin ruh her eydir; ahslar biribirinden ayran beden hibir ey deildir.
Bylece Tanr olu veya sadece oul
unvan sa iin insanolu unvannn aynoldu, u farkla ki, kendi kendine insano
lu adn verdii halde Tanr olu kelime
sini ayn ekilde kullanma benzemez. n
sanolu unvan kendi yarglk vasfm, Tan
r olu unvan ise Tannmn byk dn
celerine itirkini ve kendi kudretini ifa
de ediyordu. Bu kudretin hududu yoktu.
Babas ona tam yetki vermitir. Sebt gn
n bile deitirebilir. Kimse Babay onun
aracl olmadan tanyamaz. Yarglamak hak
kn Baba ona devretmitir. Tabiat ona ita
at eder; fakat inanan ve dua eden herke
se de itaat eder; iman her eye kaadirdir*
Unutmamak icabeder ki, ne kendisi ne de
dinleyicileri, tabiat kanunlarnn imknlarn
hudutlarn izdiklerini akllarndan geirmez
ler bile. Mucizelerinin ahitleri insanlara by
le kudretler verdii iin Tanrya hamdederler. O gnahlar affeder; Davuda, brahime,
ve dier peygamberlere stndr. Bu iddiala
rn ne ekilde ve ne derecede ileri srld
n bilmiyoruz. say bizim kk temkin ka
idelerimize gre muhakeme etmek doru ol

maz. raklarnn hayranl onu coturuyor,

srklyordu. Evvelce yetindii rabbi un
van artk ona yetmez olmutu; peygamber
veya Tanr resul unvan bile artk dnce
sine uymuyordu. Kendine verdii mevki, in
sanst bir mahlk mevkii idi, ve kendisinin
Tanr ile dier insanlardan daha yksek m
nasebetlerde bulunduuna inanlmasn isti
yordu. Fakat kk grl din kitaplar
mzdan alnma insanst ve tabiatst
kelimelerinin sann yksek din anlaynda
manasz kaldklarn bilmek lzmdr. Ona g
re tabiat ve insan hayat, Tanr ile ilgisi
olmyan tabiat blmleri veya insann ko
lunu kanadn kracak derecede iddetli ka
nunlara tbi bulunan clz varlklar deildi.
Onun iin tabiatn kendisi yoktu ki tabiat
st bir ey olsun. Sonsuz ak ile mestolduu iin, zihni kstekliyen ar zinciri unu
tuyordu. nsan melekelerinin yetersizlii y
znden Tanr ile insan arasnda alm olan
ve biroklarnn aamad uurumu, o bir s
rayta ayordu.
Herhalde, iddetli akide kaytlar byle
bir leme yarar eyler deildi. Anlatageldiimiz btn dnceler raklarn zih
ninde o kadar az kararlam bir halde bu
lunuyordu ki, ulhiyetin bir nevi ikilemesi
demek olan Tanr olunu tpk bir insan
gibi hareket ettirirler: O da herkes gibi ba

tan karlr; birok eyleri bilmez; kendi

kendini dzeltir; kolu kanad krlr, cesa
retini kaybeder; tercbe felketlerinden esir
genmesini Bahasndan yalvarr; Tanrya tp
k bir evlt gibi itaat eder. Dnyay yarglyacak kendisi olduu halde yarglama
gnn bilmez. Emniyeti iin tedbirler alr.
Doumundan biraz sonra, onu ldrmek istiyen iktidar sahiplerinin elinden karlr.
Btn bunlar bir resuln, Tanrnm koru
duu bir gzdenin bandan geen eylerdir.
Bu hususta ne mantk ne muhakeme ara
mak caiz deildir. sann itibar kazanmak
istei ve raklarnn evki, biribirine zt bir
takm mefhumlar st ste yyordu. Me
sih, zihinleri bilhassa kendisinin geliiyle
megul olan insanlar iin, Daniyalin ve Hanokun kitaplarnn heyecanl okuyucular iin,
insanolu idi; umumi itikada bal Yahudiler iin, aya ve Mikay okuyanlar iin,
Davudun olu idi; sann raklar iin
ise Tanrmn olu veya sadece oul idi.
Bazlar ise, eski peygamberlerin dirilerek
Mesih devrini hazrlyacaklar yolundaki halk
itikadna uyarak, onun dirilen Vaftizci Yahya
veya lyas, yahut da Yeremya olduunu sy
lyorlar, fakat raklar buna kar bir itirazda
bulunmuyorlard.
O
devirde mucizeler, tanrln zaruri b
nianesi ve peygamberlie istidadn bir al

meti saylrd; lyas ve Eliann hayatna

ait efsaneler mucizelerle dolu idi. Mesihin
ok mucize gsterecei kabul edilmiti. Yu
nanistann byk lm mektepleri ve bu mek
teplere katlm olan Romallar mstesna
olmak zere, btn kadim devrin mucizeyi
kabul ettiini ve sann mucizeye inanmakla
kalmayp kanunlarla dzenlenmi bir tabi
at dzeninden h'ibir haberi olmadn da
hatrlamak lzmdr. Bu husustaki bilgileri
adalarmmkinden fazla deildi. stelik, en
kkl inanlarndan birine gre, insan iman
ve dua ile tabiata istedii gibi hkmedebilirdi. Mucizeler gstermek hassas Tanr tara
fndan insanlara eit olarak datlm bir yet
ki saylyordu ve alacak bir taraf yoktu.
phe yok ki, sann lmnden evvel
ve sonra halk arasndaki hreti, bu gibi
olaylarn saysn mbalal bir tarzda art
trmt. sann gsterdiini sand mcizelerin hemen hepsi, anlalan, hastalar iyi
etme mucizeleridir. O devirde Yahudiyedeki
tababet bugn arkta hl ne halde ise yle
idi, yani hi fenn deildi ve ahsi ilhama
tbi idi. Be yz yl nce Yunanllar tara
fndan kurulmu olan fenn tababet, sanm
zamannda Filistin Yahudilerince bilinmiyor
du. Bilginin byle bir durumda bulunduu
bir srada, hastaya efkatle muamele eden
ve birka tesirli iaretle ona iyi olacana

dair teminat veren stn bir adamn huzuru,

ok zaman iyi edici bir il tesiri yapar.
Tamamiyle karakteristik intani yaralar dn
da kalan birok tbb vakalarda, tatl bir
adamla temasn ilalar kadar tesirli olmad
n kim syliyebilir? Onu grmek zevkiyle iyi
leilir. O bir glmseme gstermek, bir mit
vermek gibi elinden geleni esirgemez; bu ise
faydasz bir ey deildir.
Rasyonel bir tp hakknda memleketli
lerinin ne kadar fikirleri yoksa sann da
o kadar yoktu; herkes gibi o da, ifanm din
ibadetlerle geleceine inanyordu ve bu ina
n tamamiyle mantk idi. Hastalk, bedenle
ilgili sebeplerin bir neticesi deil, bir gnahn
cezas veya bir eytan ii sayldna gre, en
iyi hekim tabiatst dzeninde iktidar sahibi
kutsal adamd. yi etmeye mnevi bir ey
gziyle baklyordu; mnevi kuvvetini hisse
den sa da, kendisinin iyi etmeye bilhassa
kabiliyetli olduunu sanm olsa gerektir. En
tarisine dokunmann, ellerini bir kimse ze
rine koymann hastalara iyilik getirdiine
inand iin, strap ekenlere elinden gelen
teselliyi vermemekle kat yreklilik etmi
olurdu. Hastalarn iyilemesi Tanr saltanat
almetlerinden biri saylrd ve daima yok
sullarn kurtuluu fikrine balanrd. Bunla
rn ikisi de btn dknlklerin ortadan

kalkmasiyle neticelenecek olan byk inkl

bn almetleriydi.
sann en ok kulland iyi etme usl
lerinden biri de cinleri vcuttan kovmakt.
Yalnz Yahudiyede deil btn dnyada
cinlerin baz kimselerin vcudunu kaplyarak onlar iradelerine aykr hareket ettir
diklerine inanlrd. Hastann kendine sahip
grnmedii sara ve akl hastalklar, sarlk
ve dilsizlik gibi sebebi grlemiyen letler,
ayn tarzda izah edilirdi. O zamanlar Yahu
diyede, phesiz zihinlerdeki byk teheyy
yznden ok deli vard. Bugn ayn blge
lerde olduu gibi, ba bo dolaan bu deliler
serserilerin yaad yer olan terkedilmi me
zar oyuklarnda otururlard. sann bu zaval
llar zerinde ok nfuzu vard. sann iyi
etme usullerine dair ve zamann olanca saf
dilliinin hi ekinmeden uydurduu bin
lerce menkbe anlatlyordu. Fakat sann
bu hususta urad glkleri bymsememek lzmdr. Cin arpmalariyle izah edilen
akl muvazenesizliklerinin ou pek hafifti.
Bugn bile Suriyede hallerinde biraz aca
yiplik grlen kimselere deli veya cin arp
m gziyle baklr. Byle hallerde ok za
man tatl bir ses cini kovmaya yeter. sann
bavurduu areler de phesiz byle eyler
di. Tam bir msumiyet, kendisinden en k
k bir tereddd bile kaldran bir cokun

luk, btn bu cretleri mazur gsteriyordu.

sa kadar temiz olmyan baz kimseler, tasar
ladklar ayaklanma hareketlerinde onun adn
dan faydalanmak istiyorlard. Fakat mizac
nn hi siyasete kamyan ve tamamiyle m
nevi olan gidii, onu bu gibi eylere kapl
maktan kurtaryordu. Onun lkesi, ayn mu
hayyile genliinin, ayn gk saltanat evki
nin etrafnda toplad ve tuttuu ocuklar
evresindeydi.

ON BENC BLM

Isann Tann Saltanat Hakkndaki

Dncesinin Son ekli

sann faaliyetinin bu son safhasnn, 31

inci senenin Fsh bayram vesilesiyle yap
t hacdan dnnden 32 inci senenin Ka
m bayram mnasebetiyle yapt seyahate
kadar olmak zere, aa yukar on sekiz ay
srdn farzediyoruz. Bu mddet zarfnda
sann dncesi herhangi yeni bir unsurla
zenginlemie benzemez; fakat btn duygu
lar ve dnceleri daima byyen bir kuv
vet ve cretle geliti ve belirdi.
sann ana dncesi, ilk gnnden iti
baren, Tanr saltanatnn kurulmas oldu.
Fakat evvelce de sylediimiz gibi sa bu
Tanr saltanatn birbirinden pek farkl m
nalarda anlamtr. Baz anlarda, insann ona,
sadece yoksullarn ve nasipsizlerin hkm
srmesini istiyen halk bir ef diyecei ge
lir. Baz defalar da, Tanr saltanat, Daniyal
ile Hanokun ryetlerinin olduu gibi ger
eklemelerinden ibaret kalr. ok zaman ise,
Tanr saltanat ruhlarn saltanatdr, ve ya

kn kurtulu ruhla elde edilecek olan kur

tulutur.
Buna gre, sann istedii inklp haki
katen gerekleen inklptr ki, bu da Musannkinden daha sf yeni bir dinin kurul
masdr. Btn bu dnceler sann uu
runda hep birden mevcudolmu gibi gr
nrler. Bununla beraber ilk dnce, mad
di bir inklp dncesi, zihnini pek fazla
megul etmie benzemez. sa hibir zaman
dnyaya, dnya varlklarna ve maddi kuv
vete, megul olmya deer eyler gz ile
bakmad. Hibir maddi ihtirasa kaplmad.
Bazen tabii bir netice olarak, byk olan din
nfuzu itimai bir nfuz halini alacak olur
du. Baz kimseler gelirler, birtakm menfaat
meselelerinde kendilerine hkimlik ve ha
kemlik etmesini isterlerdi. sa bu teklifleri
deta bir hakaret sayar, marur bir tavrla
reddederdi. Benlii gk saltanat lks ile
dolu olan sa, dnya ilerini horgren yoksul
luundan hi ayrlmad.
Tanr saltanat fikrinin dier iki anla
lma tarzna gelince, sa daima bunlar ay
n zamanda muhafaza etmie benzer. Tek
dncesi ahretin yakn olduu ve bunun
iin hazrlanmak lzmgeldii olsayd, Vaftizci Yahyadan fazla bir ey yapm olmazd.
Vazlarmn hulsas, yklmak zere bulunan
13

bir dnyadan el etek ekmek, srlmekte

olan hayattan yava yava ayrlmak, balyacak olan Tanr slatnatma emel balamak
tan ibaret kalrd. Halbuki sann vazlar
daima ok daha mull olmutur. O yalnz
insanln o zamanki oluunun sonunu hazr
lamak deil, yeni bir olu da yaratmak isti
yordu. nsanlar en byk felketlere hazrllamak zere lyas veya Yeremya dirilselerdi,
onun gibi vazlarda bulunmazlard. Bu o
dar dorudur ki, sann son gnlerinde
kin ettii iddia olunan bu ahlk, ebed
lk, insanl kurtaran ahlk olmutur.
ok hallerde, sann kendisi, bir Tanr

ka
tel
ah
Bir
sal

tanat nazariyesine hi uymyacak bir dil kul

lanmtr. ok zaman, Tanr saltanat devri
nin balam bulunduunu, her insann bu
saltanat nefsinde tadn, eer lyksa on
dan faydalanabileceini, herkesin yrekten ih
tida yolu ile o saltanat grltsz patrtsz
yaratacan syler. Buna gre Tanr salta
nat sadece mevcut dzenden daha iyi bir d
zen, mminlerin gleri yettii kadar kurul
masna itirk ettikleri bir adalet saltanat,
veya, ihtiraslardan syrlmann mkfat olan,
Budda mezhebinin kurtuluuna benzer bir
ruh hrriyetidir. Bizler iin tamamiyle mcecerret eyler olan bu gerekler, sa iin maddi
gereklerdi. Onun dncesinde her ey mad

de ve cisim halindedir. sa, lknn gerekli

ine en fazla kuvvetle inanm olan insandr.
Fakat bunun, hayalleri olaylarn zalim
bir yalanlamasna uryan byk stadmz
temize karmak zere uydurulmu hayrhah
bir tefsirden ibaret olduunu sylemeyiniz.
Hayr, hayr. sa btn byk slahatlarda
bulunan bir inan yznden, amac olduun
dan ok yakn gryordu; insanln hare
ketlerinin yavaln hesaba katmyordu; on
sekiz yzyl sonra bile tamamlanamyan bir
iin bir gnde oluvereceini sanyordu. Fakat
gerek Tanr saltanatn, her insan kendinin
kral ve rahibi yapan ruh saltanatn, abu
cak bir aa haline gelerek dnyay glgeliyen ve dallar arasnda ku yuvalar barnd
ran bir hardal tohumunu andrlan bu salta
nat, sa anlam, istemi ve kurmutur. Tanr
saltanatnn srafil srunun almasiyle yakn
da balyaca eklindeki yanl fikre kar
lk, sa gerek Tanr lkesini, gerekten uya
n, da vazn, zayflara son derece sayg
gstermeyi, millet sevgisini, yoksullardan holanmay, alak gnll, gerek ve sf olan her
eye itibarnn iade edilmesini tasarlad. Bu
itibar iadesini, esiz bir sanatkr ustal ile,
ebediyen srecek olan izgilerle tesbit etti.
Her birimiz nefsinde en iyi bir ey olarak ne
varsa ona borludur. Gkn bulutlar stnde
byk bir tantana ile alacak bir devir um

mu olmasn, ona balyalm. Belki de bu

onun deil bakalarnn hatas idi; kendisinin
de bu hataya kaplm olduu doru ise de bu
nun bir ehemmiyeti yoktur, nk kurduu
hayal netice itibariyle onu lme kar metn
klm ve belki bu metanet olmadan baara
mayaca savata onu desteklemitir.
sa, devrinin topyalarna uymakla on
lar yksek hakikatler haline getirmesini bildi.
Tanr saltanat, phe yok, pek yaknda yer
yznde belirecek olan birtakm olaylard.
Fakat ayn zamanda, ve belki de bilhassa, fa
ziletli insann Babasnm guunda hissettii
hrriyet duygusunun ve baba sevgisinin ya
ratt ruh saltanatyd. Bu, sf, ibadetsiz, mbetsiz, rahipsiz bir dindi; bu, doru adamm
vicdan ve halkn kudreti hakknda dnyann
vermi olduu . mnevi bir hkmd. te
yayacak olan dnya buydu, yayan bu ol
du. Yaknda dnyann sona erecei hakkmdaki maddi mitler yzyl sren bir bekleyi
ten sonra boa knca gerek Tanr salta
natnn mnas anlald. i oluruna bala
mak istiyen baz kimseler, bir trl balamak
bilmiyen gerek Tanr saltanat devrini bir
esrar perdesi ile rtmek istediler. lk raklarn
mitlerini hl muhafaza eden baz geri kal
m biareler, Hristiyanlk dnyasnn de
rinliklerinde kaybolup giden ayrlklar (Ebionistler, Millenaireler) haini aldlar. nsanlk

baka trl bir Tanr saltanatna gemiti.

sann dncesindeki gerek hissesi, o d
nceyi karartan hayat hissesine galebe al
mt.
Bununla beraber bu hayal hissesini hor
grmiyelim, nki o bize hayat veren kutsal
meyvenin kaba kabuudur. Bu olmyacak
Tanr saltanat, Hristiyanln uzun tarihi
boyuca zihinleri daima kurcalam olan Tanr
baehirinin sonu gelmiyen aratrlmas, Apokalipsin inat raklar olan Joachim de Floreden bugnk Protestan tarikatsna ka
dar btn islhatlara ruh veren o byk is
tikbal insiyaknn esasn tekil etmitir. M
kemmel bir insan cemiyeti kurmak urundaki
bu rpnmalar, gerek Hristiyan yaad
zamanla durmadan savaan bir atlet haline
getiren gerginliin kayna olmutur. Otur
duu dnyann mahvolaca insanla ilk de
fa olarak bildirildii zaman, lm bir g
lmseme ile karlyan bir ocuk gibi, o za
mana kadar hissetmedii derecede byk bir
sevince kapld. nsanlk ihtiyarlaynca niha
yet hayata baland. Galilelilerin sf ruhlar
nn o kadar uzun zaman bekledikleri ltuf
gn Ortaam ktlk ve bahtszlk yz
yllarnda bir gazap gn oldu: Dies iroe,
1
cusu.

X II. yzylda yaam talyal bir din reform

dies illa!2 Fakat barbarlk ortasnda bile Tan

r saltanat fikri verimli olmakta devam etti.
Derebeylii kilisesine ramen, birok tarikat
lar, din cemaatler, kutsal adamlar, dnyann
adaletsizliine kar ncil adna seslerini ykseltmiye devam ettiler. say inkr edenlerin
onun en gerek halefleri olduu bizim u kar
k devrimizde bile, ilk Hristiyan tarikatlar
nn emellerine pek benziyen insan cemiyeti
nin ideal bir dzene kavuturulmas hayalle
ri, bir bakmdan ayn fikrin gelimesinden,
gvdesini ve kkn ebediyen Tanr salta
nat tekil edecek ve gelecee ait her trl
dncenin tomurcuklarn verecek olan o ko
ca aacn bir dalndan baka bir ey deildir.
nsanln btn sosyal inklplar bu sze
istinadettirilecektir. Fakat kaba bir maddiyetilik lekesi tayan, imknsz olan bir e
ye, yani btn insanlarn saadetini siyasi ve
iktisadi tedbirler zerine kurmaya heves eden
zamanmzn sosyalist teebbsleri, sann
ruh unu kaide olarak benimsemedike ksr
kalacaklardr. sann ruhu demekle u mut
lak idealizmi, yni dnyaya sahibolmak iin
ondan vazgemek prensipini kastediyorum.
Ayn zamanda, Tanr saltanat sz,
ruhun bugnki hayat iin bir tviz olarak
2
sz.

ller iin yaplan yinde kullanlan bir du

zledii bir mukadderat zeyli ihtiyacn, na

dir raslanlr bir isabetle ifade eder. Kim
bilir, belki milyonlarca asr sonra, tarakkilerin son haddi insanla mutlak olarak iyi
yi ktden ayrabilme hassasn kazandra
cak, ve gp gitmi olan her ey de bylece
yeniden dirilecektir. Bir milyon yl sren bir
uyku bir saatlik uykudan uzun deildir. sa
nn bu bakmdan da yarn iin kurtulu vadetmekte hakk vard. Muhakkak ki gnn
birinde ahlk ve faziletli insanlar haklarn
elde edecekler, dnya namuskr yoksulun
duygusu ile yarglanacak, ve o gn sann
ideal simas karsnda, fazilete inanmam
olan hoppa adamn, fazilete' ulamasn bile
memi olan bencil adamm yzleri kzaracak
tr. Buna gre, sann sevgili sz ebed bir
gzellikle doludur. Gelecei btn genilii
ile grme hassas, onu, trl alanlardaki ger
ekleri birden kavryan ulv bir istihare halin
de bulundurmutur.

ON ALTINCI BLM
Isann Tesisleri.

Zaten sann kendisini apokaliptik d

ncelere hibir zaman kaptrmam oldu
unu, daima var olacak bir kilisenin temelle
rini, zihni bu dncelerle en fazla oyaland
bir devirde, mstesna bir gr isabetiyle
atm olmas da pek iyi ispat eder. Havari
ler veya Onikiler ad verilenleri, raklar
arasndan kendisinin semi olduundan asla
phe edilemez, nk lmnn ertesi gn
bunlar bir heyet tekil etmiler ve aralarnda
hsl olan boluklar seimle doldurmulardr.
Bunlar Yunusu'n iki olu, Zebedinin iki o
lu, Kleofasm olu Yakup, Filipus, Natanael
bar-Tolmai, Tomas, Alfeus veya Matta olu
Levi, Gayyur Simun, Taddeus veya Lebbeus
ve Keriotlu Yahudadan mrekkeptirler. Bu
adedin seilmesinin srail kavminin on iki ka
bilesi fikriyle ilgili
olmas akla gelir. Her
halde Onikiler bir gzde raklar grupu te
kil ediyorlard; aralarndaki Petrus, sa ile
tam bir karde gibi idi, ve stat eserini yay
mak iini ona tevdi etmiti. Muntazam teki
ltl bir rahipler zmresini andran bir taraf

lar yoktu; Onikilerin bize kadar gelen lis

telerinde birok katiyetsizlikler, biribirini tutmazlklar vardr; bu listelerde adlar bulu
nanlardan iki kiinin kim olduklar asla
anlalamamtr. lerinden hi olmazsa iki
kii, Petrus ile Filipus, evli idiler ve ocuklar
vard.
sann phesiz yalnz onikilere syeledii ve herkese yaymamalarn tembih ettii
srlar vard. Plnnn bazan, kendi ahsn es
rarla sarmak, byk delilleri lmnden son
raya brakmak, srrn yalnz somadan kendi
sini ispat edeceklerinden emin olduu rak
larna amak eklinde olduu anlalyor.
Szlere karanlkta sylediimi aydnlkta vazediniz; kulanza sylediklerimi damlara
kp iln ediniz. Muhakkak olan, havarilere
hususi talimat vermi, halk iin mnasnn
mphem kalmasn istedii birok meselleri
onlara aklam olmasdr. Pirke Abothun
vecizelerinde grld zere, din bilginleri
nin retiminde fikirlerin biribirine muam
mal ve biraz garip bir tarzda balanmas o za
mann deti idi. sa, vecize ve kssalarnn ga
rip taraflarn aklar ve retimini mphem
letiren fuzuli mukayeseleri onlarla konuur
ken kullanmazd. Bu aklamalarn birounun
itina ile saklanm olduu anlalyor.

Havariler, sa henz hayatta iken vazetmiler, fakat asla ondan fazla ayrlmam
lardr. Zaten vazlarmda Tanr saltanatnn
yaknda balayacan mjdelemekle yetinir
lerdi. ehirden ehire giderler, misafirlie
kabul edilirler, daha dorusu zamann detince kendilerini misafir olarak kabul etti
rirlerdi. arkta misafirin sz ok geer, mi
safir ev sahibine stn olur; ev sahibi ona
ok itibar gsterir. Aile ocanda verilen vazlar, yeni akidelerin yaylmas iin pek iyi
bir vastadr. Gizli hazine hakknda mal
mat verilir; bylece alman eyin karl ve
rilmi olur; terbiyenin ve kurulan dostluun
da yardmiyle ev halkna tesir edilir; yeni din
kabul ettirilir. arkn misafirseverliini kal
drnz, Hristiyanln nasl yayldn izah
edemezsiniz. yi geleneklere ok bal olan
sa, raklarn devirde hanlar bulunan e
hirlerde kaldrlm olan bu eski detten fay
dalanmaya tevik ederdi. i, ald crete
lyktr derdi. Birinin evine yerleir yerle
mez, din vazifeleri devam ettii mddete,
kendilerine verileni yiyip ierekten o evde
kalmalar lzmd.
sa, iyi haber mjdecilerinin, vazlarm
kendisi gibi hayrhah ve nazik tavrlarla se
vimli klmalarn arzu ederdi. Bir eve girer
ken selm vermelerini, saadet dileinde bu
lunmalarn isterdi. Selm, imdi de olduu

gibi, o devirde din birliinin almeti olduun

dan bazlar, imanlar pheli kimselere se
lm vermi olmak korkusiyle tereddde d
erlerdi. sa: Hi korkmaynz, derdi, eer o
evde selmnza lyk hi kimse yoksa, sel
mnz size geri dnecektir. Gerekten, Tan
r saltanatnn havarileri bazan fena karla
nrlar, gelip saya ikyet ederlerdi, sa da
ok zaman onlar yattrmaya bakard. stat
larnn mutlak kudretine inanm olan bazla
rna bu uzun tahamml ar gelirdi. Zebedi
nin oullar, misafirseverlik gstermiyen e
hirleri gkn atei ile arpmasn isterlerdi.
sa bu gibilerin fkesini ince alaylar ile kar
lar, onlar u szlerle sustururdu: Ben ruh
lar mahvetmek iin deil kurtarmak iin
geldim.
O zamanlardan itibaren bir kilisenin esa
s belirmeye balar. nsanlarn bir araya top
lanmasndan kuvvet hs olduu hakkmdaki verimli dnce, sann dncesi olmu
olsa gerektir. nsanlarn ancak sevgi ile biribirine balanmalariyle bir ruh kuvveti do
duu yolundaki idealist bir inanla dolu olan
sa, her ne zaman birka kii kendi adna bir
araya toplanrsa kendisinin onlarn arasnda
bulunmu olacan sylerdi. Balamak ve
zmek (yani baz eyleri meru veya gayri
meru klmak), gnahlar affetmek, azarla
mak, salhiyetle ihtar etmek ve kabul edile

ceinden emin bulunulan dualar etmek hak

larm kiliseye verir. htimal ki bu szler, l
mnden sonra onun otoritesi yerine konulmak
istenen mterek otoriteye bir dayanak ol
sun diye saya atfedilmitir. Her halde hususi
kiliseler ancak sann lmnden sonra ku
rulmular, ve bu ilk kuruluta sinagoglar r
nek olarak alnmtr. Arimateali Yusuf, Lazar, Mecdelli Meryem, Nikodimos gibi say
ok sevmi ve hakknda byk mitler besle
mi olan birok ahsiyetler, anlaldna gre
bu ilk Hristiyan cemaatlerine girmemiler ve
sann htrasna sevgi ve sayg ile bal kal
makla yetinmilerdir.
inde imann artlar ve bir dstur bu
lunan bir din kitabnn sann dncesinden
ok uzak kalm olduunu sylemeye lzum
yoktur. sa yazmamakla kalmam, kutsal ki
taplar karma yeni mezhebin ruhuna ay
kr da' bulmutur. Ahret felketinin arife
sinde bulunulduuna inanlyordu. Mesih, ye
ni kanun metinleri karmak iin deil Kanuru ve Peygamberleri tamamlamak zere
geliyordu. te bundan dolaydr ki ilk Hristi
yanln vahyedilmi tek kitab olan Apokalipsten gayr havariler devrinin btn yaz
lan, din akidelerini toplu bir halde vermek
iddiasm asla tamyan ve ihtiyaca gre ya
zlm olan eserlerdir. nciller balangta pek

hususi bir mahiyette kalmlar ve nesilden

nesile intikal eden din gelenekleri kadar n
fuz elde edememilerdir.
Bununla beraber, mezhebin bir takdisi,
bir yini, bir birlik iareti de mi yoktu? Her
halde, btn geleneklerin sadan balatt
bir eyi vard. stadn en ok beendii fikir
lerinden biri, kendisinin kudret helvasn
dan ok l, ve insanln yaamasn salyacak olan yeni ekmek olduu idi. araba
batrlm ekmek yininin esasn tekil eden
bu fikir, bazan sann aznda son derece
maddi bir ekil alyordu. Hele bir keresinde
Kefernahum sinagogunda kendini cretli bir
harekete kaptrd, ve bu ona birok raa
mal oldu. Evet, evet, size sylyorum, gkten
inen ekmei size Musa deil Babam verdi
ve: Hayat ekmei benim; bana gelen hibir
zaman susuz kalmyacaktr diye ilve etti.
Mezhepten olanlarn bir arada yedikleri ye
mekte, bu szlerle ilgili olan bir det teesss
etmi olsa gerektir. Fakat buna dair havariler
devrinden kalma gelenekler biribirinden ok
farkl ve ihtimal mahsustan eksiktirler. lk
incil, esrarl yine esas tekil etmi olan
tek bir fiili kabul eder ve buna havarilerle
birlikte yenen son yemekte yer verir. Kefer
nahum sinagogu hdisesini anlatan Yuhanna
bile, birlikte yenen son yemei uzun uzadya
anlatt halde ,byle bir fiilden bahsetmez.

Baka bir yerde de, sann ekmei krma tar

z ile tanndn gryoruz; buna gre, say
tanyanlar iin onun ahsnda dikkate arpan
balca hususiyet bu olmak icabeder. lmn
den sonra, raklarnn gzlerinde canlanan
dindar htra, mistik bir ziyafete reislik eden,
elinde ekmek tutan, onu taktis ettikten sonra
krp hazr bulunanlara sunan bir insan ek
lindedir. Bunun, detlerinden biri olduu zannedilebilir, ve bunu yapt anda herhalde her
zamankinden daha sevimli, daha tatl bir hali
vard. Sofrada balk bulunmas (yinin Tabariye gl kenarnda teesss ettiini gste
ren kuvvetli bir delil) gibi maddi bir olay
da, hemen hemen yini tamamlyan bir ey
halini ald .ve kutsal ziyafet balksz tasavvur
edilmez oldu.
Yeni doan cemaatte yemek zaman en
tatl zamanlardan biri olmutu. Bu zaman
larda buluuluyor, stat herkese ayr hitabediyor, neeli ve ho bir sohbet ayordu. sa
bu n sever, fikir ve ruh ailesini bylece et
rafnda toplanm grmekten holanrd. Ayn
ekmei paylamak bir nevi beraberlik, biribirine balanma saylrd. Bu hususta stat,
sonradan lzumundan fazla has mndada aln
m olan son derece kuvvetli szler sarfederdi. sa duyu ve anlayta ok idealist, duyu
ve anlayn ifadede ok materyalisttir. man
edenlerin kendisi ile yaad ve kendisinin

btn varl ile (vcut, kan ve ruh) gerek

iman sahibinin hayat olduu fikrini anlatmak
istedii zaman raklarna: Sizin gdamzm
derdi. Bu cmle mecazi slpta: Etim ekraeinizdir, kanm ieceinizdir eklini alyor
du. Sonra, sann daima ok zl konuma
deti ,kendisini bazen daha da ileri vardr
yordu. Sofrada yiyecekleri ekmei tutup a
rab eline alarak: te ben, bu benim vcu
dum, bu benim kanm diyordu; btn bun
larla: Ben sizin gdamzm demek istiyordu.
Bu esrarl yin sa hayatta iken byk
bir ehemmiyet kazand. htimal Kuds se
yahatinden epey evvel teesss etmi ve mu
ayyen bir fiilden ziyade umumi bir akide
den domutu. sann lmnden sonra H
ristiyan beraberliinin byk remzi haline
gelen bu yinin teesss, Kurtarcnn ha
yatndaki en ehemmiyetli bir nma balan
mtr. Ekmein ve arabn takdisinde, sa'
nn hayattan ayrlaca anda raklarna b
rakmak istedii bir ved htras grmek iste
nildi. Bu yin sayesinde sonradan saya tek
rar tekrar kavuuldu. stadn en holand
idealist fikirlerinden biri olan, ve kendisine
mesel raklar kendi adna toplandklar za
man bizzat onlar arasnda bulunduunu sy
leten fikir, bunun kolayca kabul edilmesini
mmkn klyordu. Yarm olduu teheyy
derecesinde, kendisi iin fikir her eye o ka

dar stnd ki, vcudun artk hibir ehem

miyeti kalmyordu. nsanlar sevitikleri ve
birbirlerinde yaadklar zaman bir olurlar;
nasl olur da kendisi ile raklar bir olmaz
lar? raklar da bu azla konutular. Sene
lerce onunla beslenmi olanlar, onu daima
mukaddes ve mbeccel ellerinde ekmei,
sonra da arap bardan tutar, kendini onla
ra sunar vaziyette grdler. Yenilen ve iilen
o oldu; eskisi kan ile ilga edildii iin haki
ki paskalya kendisi oldu. Balca vasf me
cazilik, yni dnceyi tam biz geree ba
lamak olan bir slpla sylenilen eyleri,
hakiki mna ile mecazi mna arasndaki far
kn ille gzetilmesini gerektiren bizim dilimi
ze evirmenin imkn yoktur.

ON

y e d in c i b l m

Isaya Kar Muhalefet.

sa, tuttuu yolun ilk devresinde cidd

bir muhalefetle karlamama benzer. Galilede tam bir hrriyetten faydalanlmas ve
her tarafta bir sr stat tremi bulunmas
sayesinde, vazlar ancak pek mahdut bir in
san evresinde dikkati ekiyordu. Fakat halk
nezdinde parlak baarlar kazanmaya baslamasiyle' beraber frtnalar da kopmya balad.
ok kere gizlenmek ve kamak zorunda kal
d. Bununla beraber, bazen hakknda ok ar
szler sarfetmi olduu Antipas tarafndan
rahatsz edilmedi. Umumliyetle Tabariyede
oturan tetrark, sann kendine faaliyet mer
kezi olarak setii yerden bir iki fersah uzak
ta bulunuyordu; sann mucizelerini duymu,
bunlar phesiz hokkabazlk sanm ve ken
disi de grmek istemiti. O zamanlar mutekit
olmayanlar bu gibi maharetleri pek merak
ederlerdi. sa tetrarkm talebini her zamanki
incelii ile reddetti. sa, kendisini bir elence
konusu yapmak istiyen dinsiz insanlar aras
na girmekten ekindi; o yalnz halk elde et14

mek istiyordu; yalnz kendi halinde insanlara

tesir eden areleri gene onlara saklad.
Bir aralk sann ller arasndan dirilen
Vaftizci Yahyadan baka bir kimse olmad
azdan aza dolat. Antipas kayglarfd; yeni
peygamberi kendi lkesinden uzaklatrmak
iin bir hiyleye ba vurdu. Baz Ferisler, sa
nn iyilii iin sylyormu gibi yaparak, Antipasm onu ldrmek istediini haber verdi
ler. sa ok sf olmasna ramen hiyleyi anlad
ve yerinden kmldamad. Sakin hali ve hal
k kkrtma dncesinden uzak bulunmas,
eninde sonunda tetrarka itimat verdi ve teh
likeyi giderdi.
Yeni mezhep Galilenin btn ehitle
rinde ayn hayrhahlkla karlanmad. man
sz Nsra kendi adn ykseltecek olan bir
adam tepmeye devam ettikten ve karde
leri ona inanmamakta srar ettikten baka,
umumiyetle hayrhah olan gl ehirlerinin
henz hepsi yeni dini kabul etmemiti. sa,
karlat phecilikten ve kat yreklilik
ten ok zaman ikyet eder, ve her ne kadar
sann Vaftizci Yahyay takliderek bu gibi
ikyelterde biraz mbala etmi olaca ta
bii ise de, memleket halknn tmnn Tanr
lemine kavumak itiyakndan uzak kald
aikrdr. Lnet sana Horazin! lnet sana
Beytsayda! Sur ile Sayda bile sizin ahidi
olduunuz mucizeleri grm olsalard ok

tan beri tvbekar olurlar, zinar kuanmak,

kle gmlmek sureyile ile doldururlard.
te bunun iin size diyorum ki, hkm g
nnde Sur ile Sayda sizden daha hafif bir
cezaya arplacaklardr. Ey Kefernahum, gk
lere ykseldiini sanyorsun, yerin dibine ba
tacaksn, nki sende gsterdiim mucize
ler Sodomda yaplm olsayd Sodom bugn
k gnde batmam olurdu. te bunun iin
sana diyorum ki, hkm gnnde Sodom
senden daha az sert bir muamele grecektir
diye haykryor ve unlar ilve ediyordu:
Hkm gn Saba melikesi bu neslin in
sanlar aleyhinde bulunacak, onlar sulandracaktr; nki kendisi Sleymann hikmet
lerini dinlemek ii ndnyanm br ucundan
kalkp geldi; halbuki burada Sleymandan
yksei var. Hkm gn Niniveliler bu ne
sil aleyhinde bulunacak ve onu sulandra
caklar, nki onlar Yunusun vaz zerine
tvbekr oldular; halbuki burada Yunustan
yksei var! lkin holand gezici hayat
artk kendisine ar gelmeye balyordu. Til
kilerin ini, gkteki kularn yuvalar var; fa
kat insanolunun ban yaslyaca bir yeri
yok diyordu. phecileri, aikr olan ey
leri kabul etmemekle itham ediyor, ve insan
olu btn lh debdebesiyle grnse bile
ondan gene phe edecek kimseler bulunaca
n sylyordu.

sann dnceleri karsna dikilen y

klmaz engel, bilhassa Ferislerin temsil etti
i ortodoks Yahudilikten kyordu. sa gitgi
de eski Kanun'dan uzaklayordu. Ferisler
ise Yahudiliin sinirini, kuvvetini tekil eden
hakiki Yahudilerdi. Bu partinin merkezi Ku
dste olmakla beraber, Galilede yerlemi
olan veya sk sk oraya gelen mensuplan var
d. .Bunlar umumiyetle, grne ok ehem
miyet veren, kendini beenmi, kibirli, resmiyeti ve oluundan memnun ve kendin
den emin bir dindarlk gsteren dar kafal
adamlard. Gln olan halleri ve tavrlariyle kendilerine sayg gsteren kimseler bile
alay ediyorlard. Halkn bunlara takt alay
l lkaplar bunu gsterir. Sokaklarda ayakla
rn srkleyip talara arpan eri bacak
Ferisler, kadnlar grmemek zere gzleri
kapal yrdkleri iin almlarn duvara ar
pan ve bu yzden daima kana bulanm bir
halde olan alm kanl Ferisler, bir havan
eli gibi iki kat duran havan eli Ferisler,
Kanunun olanca ykn omuzlarnda tar
larm gibi kambur yryen kaln omuz
lu Ferisler, daima yerine getirilecek bir din
emri ariyan, yaplacak ne var? syleyin de
yapvereyim diyen Ferisler, ve nihayet din
darlk d grn kendileri iin bir nevi
iki yzllk cilsmdan ibaret olan boyal
Ferisler vard. Gerekten, bu ahlk taassu

bu ok zaman gsteriti ve hakikatte byk

bir ahlk gevekliini gizliyordu. Bununla
beraber halk aldanyordu. ahslar hakkn
da hkm verirken en fazla yanld zaman
bile igds daima isabetli olan halk, sahte
dindarlara pek kolay inanr. Onlarda sevdii
ey iyidir ve sevilmee lyktr; fakat gr
n gerekten ayrdedecek kadar derin gr
mez.
Bu kadar ihtirasl bir muhitte, sa ile
bu eit adamlar arasnda ilkin karlkl bir
nefret domu olmasnn sebebi kolayca an
lalr. sa sadece yrekten bir din istiyor
du; Ferislerin dini ise hemen yalnz din emir
lerine riayet etmekten ibaretti. sa alak g
nllleri ve her trl dknleri aryordu;
Ferisler, kibarlara mahsus olan dinleri iin
bunu bir hakaret sayyorlard. Feris, gnah
ve hata ilemiyen, sinagogta ba keye ge
en, sokaklarda dua eden, velvele ile sadaka
veren, kendisine selm verilip verilmediine
dikkat eden ve daima hakl kacandan
emin olan bir ukal idi. sa, her insann Tann nm kendisi hakknda verecei hkm kor
ku ile ve titriyerek beklemesi gerektiini ile
ri sryordu. Ferisliin temsil ettii kt din
gidii kontrolsuz kalmad. sadan nce veya
onun zamannda, Nsral gerek cedlerinden
biri olan Sirah olu sa, Gamaliel, Soholu
Antigone ve bilhassa halm ve asl Hillel gibi

birok adamlar ok yksek ve hemen hemen

Incile lyk din kaideleri vazetmilerdi. Fa
kat bu iyi tohumlar rtlmt. Hillelin
btn Kanunu adalet kelimesiyle hulsa eden
iyi kaideleri, ibadeti iyilik etmekten ibaret
sayan Sirakh olu samnkiler, unutulmu ve
ya lnetlenmilerdi. Sammai, o dar mstebit
kafas ile galebe almt. Tmen tmen ge
lenek, Kanunu korumak ve yorumlamak ba
hanesiyle krletmiti. x
sa, resmi iki yzllkle srekli olarak
savayordu. Mukaddes Kitaba harfi harfine
uymak amacn gden reformcu, nesilden nes
le yryp gelmi olan zamann din anlay
n Mukaddes Kitabm deimez metnine daya
narak tenkideden kimsedir. Sonralar Yahudiler de, Karaitler ve Hristiyanlar da, Protestanlar da byle olmulardr. sa baltay kke
daha iddetle indirdi. Geri bazan Ferislerin
uydurma geleneklerine kar Mukaddes Kita
bn metninde deliller gsterdii grlr. Fa
kat umumiyetle vicdana ba vurur. Bir vuru
la, metni de tefsirleri de rtr. Uydurma
geleneklerle Musann mezhebine ok zarar
verdiklerini Ferislere gsterir; fakat kendisi
asla Musann dinine dnmek istediini iddia
etmez. Onun amac ileride idi, geride deil. sa
eskimi bir dinin slahatsndan da byk bir
eydi; o insanln ebed dininin yaratcs idi.
Kavgalar en ok, gelenekle yerleen bir

sr ibadet ekillerine, ne sann ne de

raklarnn riayet etmemesinden kyordu. Fe
risler bundan dolay kendisine iddetli itap
larda bulunuyorlard. Onlarla birlikte yemek
yedii zaman ykanma usulne uymadn
gren Ferisler buna ayorlard. sa Sada
ka verin, sizin iin her ey temiz olur diyor
du. Onun dirayetli inceliine en ziyade do
kunan ey, Ferislerin dinle ilgili hususlarda
takndklar emniyetli tavrlar, kalbi hi asilletirmiyen, sadece ne geme ve unvan kap
ma merak yaratan baya dindarlklaryd.
ok gzel bir mesel bu dnceyi son derece
ho ve isabetli bir ekilde ifade ediyordu:
Bir gn iki adam dua etmek iin mbede
ktlar. Biri Feris, teki tahsildard. Feris
ayakta durarak iinden yle diyordu: Ev
Tanr, hrsz ve adaletsiz olan ve zina iliyen
teki adamlar gibi (mesel u tahsildar gibi)
olmadm iin sana hamdediyorum. Hafta
da iki defa oru tutuyorum, varmn you
mun ondaln veriyorum. Tahsildar ise, ak
sine uzakta durur, gzlerini bile kaldrmaya
cesaret edemez, ve: Ey Tanr, ben gnahkra
merhamet kl diyerekten gsn dver. Si
ze sylerim ki bu beriki evine gnahndan
syrlm olarak dnd, teki byle yapa
mad.
Bu mcadelelerin sonu ancak lmle
yatabilecek bir kine vard. Evvelce Vaftizci

Yahya da kendine bu neviden dmanlklar

yaratmt. Fakat onu hor gren Kudsn
aristokratlar, alelde insanlar onu peygam
ber saymakta serbes brakmlard. Bu sefer
sava lesiye idi. Bu sefer, dnyada kendisin
den evvel olup biten her eyin iflsn iln
eden yeni bir dnce, yeni bir ruh meydana
kyordu. Vaftizci Yahya koyu Yahudi idi;
sann Yahudilii ise yle byle bir yahudilikti. sa daima ahlk duygusunun inceliine
hitabeder. Daha Galilede iken bile Ferisler
kendisini yok etmeye altlar, ve ona kar,
sonradan Kudste baar ile sona erecek olan
manevray tatbik ettiler. Kurulmu olan yeni
siyasi dzen taraftarlarn kendi kavgalariyle ilgilendirdiler. sann Galilede iken kolay
ca kaabilmesi ve Antipas hkmetinin gev
eklii bu teebbsleri boa karmt. sa
Kudste kendisini tehlikeye bizzat att. Te
sirinin Galileye inhisar ettii takdirde ister
istemez dar kalacan iyiden iyiye gryor
du. Yahudiye, onu bylemi gibi kendine e
kiyordu; si ehri elde etmek iin son bir te
ebbse girimek istedi, ve bir peygamberin
asla Kuds dnda lmemesi gerektii yolun
daki atasznn doruluunu ispat etmeyi
sanki kendine bir vazife bildi.

ON SEKZNC

blm

Isann Kudse Son Gidii.

sa etrafn eviren tehlikeleri oktan beri

hissediyordu. On sekiz ay kadar tahmin edi
len bir mddet zarfnda Kudse hacca git
mekten ekindi. Otuz ikinci senenin Kam
bayramnda (kabul ettiimiz faraziyeye g
re), onun ktln istemekte ve ona inan
mamakta devam eden ailesi kendisini Kudse
gitmeye tevik etti. ncilci Yuhanna, bu dvette
onu mahvetmek amacn gden gizli bir ta
savvur bulunduunu ima eder gibi grnr.
Ailesi saya: leme kendini gster; bu gibi
eyler gizli yaplmaz. Neler yapabildiini gr
meleri iin Yahudiyeye git! diyordu. sa ilkin
bir ihanetten korkarak reddetti; fakat hac
lar kervan hareket edince, kimsenin haberi
olmadan ve hemen hemen yalnz bana o da
yola dzld. Bu onun Galileye son veda ol
du. Kam bayram sonbahar gndnmne
raslyordu. Mukadder sonuca daha alt ay var
d. Fakat bu mddet zarfnda sa sevgili kuzey
eyaletlerini bir daha grmedi. O mesut hayat
zaman artk gemiti; artk, lm iztirabn ile
sona erecek oan yolu adm adm takibetmesi
lzmd.

raklar ve kendisine hizmet eden din

dar kadnlar gelip onu Yahudiyede buldu
lar. Fakat burada onun iin her ey ne ka
dar deimiti! sa Kudste bir yabanc idi.
Orada aamyaca bir mukavemet duvar
karsnda bulunduunu hissediyordu. Tuzak
lar ve itirazlarla evirmi bir halde, kt ni
yetli Ferisler tarafndan durmadan takibediliyordu. Galilede bulduu ve gen ruhlarda
bir Tanr vergisi olan o sonsuz inanma hasleti
yerine, daima bir para kt niyetten ve hr
nlktan ileri gelen itirazn ne olduunu bilmiyen o iyi ve sakin insanlar yerine, burada
adm banda, kuzeyde o kadar baar ile tat
bik ettii tesir vastalarna pek aldrmyan
inat bir imanszlkla karlayordu. rak
lar Galileli olduklar iin hor grlyorlar
d. Evvelki gelilerinden birinde bir gece
sa ile buluup grm olan mahkeme yesi
Nikodimos, onu mdafaa etmek istedii iin
az kalsn pheye mruz kalacakt. Ona: Sa
na ne oluyor? Sen de mi Galilelisin? Mu
kaddes kitaplara bak, Galileden peygamber
kp kmyacam ren! diyorlard.
Evvelce sylediimiz gibi ehir sann
houna gitmiyordu. O zamana kadar kyler
de ve kasabalarda faaliyet gstermeyi tercih
etmi, byk merkezlerden daima kanmt.
Havarilere rettii kaidelerin birou basit
insanlardan mteekkil bir cemiyet dmda

katiyen tatbik edilemiyecek eylerdi. Dnya

hakknda hibir fikri olmad ve Galiledeki
o sevimli mterek hayata alk olduu iin
azndan durmadan Kudste garip grle
bilecek olan sf sf szler kyordu. Bu du
varlar onun muhayyilesini ve tabiat sevgisini
skyordu. Gerek dinin ehirlerin dadaa
sndan deil krlarn skn ve huzurundan
kmas gerekti.
Rahiplerin mtecaviz gururundan dolay
Mbede girmekten holanmazd. Bir gn, Ku
ds kendisinden iyi bilen raklardan ba
zlar, Mbedin yaplarnn gzelliini, mal
zemenin iyiliini, duvarlar kaplyan adak
kitabelerinin zenginliini ona gstermek is
tediler. Btn bunlar gryorsunuz, dedi;
eh ite, size sylyorum, bunlardan ta stn
de ta kalmyacaktr. Oradan geen ve a
naa bir sadakack atan yoksul bir duldan
baka bir eye bakmak istemedi. Bu kadn
tekilerden fazla verdi, dedi; tekiler para
larnn fazlasndan verdiler; bu kadn kendi
ihtiyacndan kesip verdi. Kudste cereyan
eden her eye byle yeren bir gzle bakmak,
az veren yoksulu ykseltmek, ok veren varlkly aalamak, halkn iyilii iin hibir
ey yapmyan zengin rahip snfn sulandr
mak, bu snf pek tabii olarak ileden kard.
Muhafazakr bir aristokrasi leminin merkezi
olan Mbet, onun yerini alm olan Mslman

larn haremi gibi, inklbn en g muvaffak

olabilecei yerdi. Bununla beraber Yuhudi ha
yatnn merkezi ve yenmek veya lmek lzm
gelen nokta da orasyd. Golgotadakiden faz
la iztirap ektiine phe olmyan bu ilehanede, sann gnleri kavga ve neesizlik
iinde, o byk ruh asaletinin pe kaz fayda
land hatt zarar grd eriat ve Mukad
des Kitap tefsirleri zerinde cereyan eden
can skc mnakaalar iinde geiyordu. Bu
grltl hayat iinde, sann duygulu ve
iyi kalbi, kendisine, birok hazlar tatt
bir melce yaratmaya muvaffak oldu. Gn
n Mbette mnakaalarla geirdiketn sonra
akam vakti Elnar vdisine iner, orallarn
mesiresi olan ve Getsemani denilen bir zira
iletmeye (ihtimal bir yahane) ait bir meyva bahesinde biraz dinlenir, ve geceyi, eh
rin ufkunu doudan evreliyen Zeytin Danda geirmeye giderdi. Bu taraf Kuds
dolaylarmda az ok gle ve yeil bix gr
n arzeden biricik yerdir. Burada zeytin
likler, incirlikler, hurmalklar pek oktu ve
Beytfaci, Getsemani, Beytanya kylerine, ift
liklerine veya maliknelerine adlarn ve
rirlerdi. Zeytin Danda, Yahudilerin uzun za
man htralarn sakladklar iki mersin aac
vard; dallarnda kme kme gvercinler ba
rnr, glgelerinde kk arlar kurulurdu.
Kudsn btn bu civar samn ve rakla-

rmn mahallesi gibi bir yer oldu; bunlarn

buralar tarla tarla, ev ev bildikleri anla
lyor.
Hele, Kudsten bir buuk saat mesa
fede, dan tepesinde, Lt denizine ve r
dn nehrine bakan yamataki Beytanya k
y, sann en ok holand yerdi. Burada
dostluklarndan ok haz duyduu iki kz ve
bir erkek kardeten mrekkep bir aile ile
tant. iki kz kardeten ad Marta olan,
nazik, iyi kapli, mkrim bir insand; ad
Meryem olan teki ise, aksine rehaveti ve
ok gelimi olan mnakaa insiyak ile sa
nn houna gidiyordu. ok zaman sann
dizinin dibine oturur, onu dinlerken gnlk
ilerini unuturdu. O zaman btn iler ken
disine kalan kardei, tatl bir dille ikyet
ederdi. sa da ona: Marta, Marta, birok
eyler iin zlyor; kayglanyorsun; halbu
ki insana tek bir ey lzmdr; Meryem elin
den asla almmyacak olan iyi pay seti
derdi. Erkek kardeleri Eleazar veya Lazar
da ok severdi. Bir de evin sahibi olan czzaml Simun adnda biri vard ki, anlalan
ailedendi. Burada din duygusundan doan bir
dostluk havas iinde, sa umumi hayatn
irenliklerini unutuyordu. Bu sakin evde Ferislerin ve yazclarn srekli izalarmdan kurtulup teselli buluyordu. Sk sk Zey
tin Danda Moria dana kar oturur, gz-

lerinin nne Mbedin muhteem manzara

l setleri ve prl prl yanan maden lev
halarla kapl dam serilirdi. Yabanclar bu
manzaraya hayran olurlard; bilhassa gn do
arken mukaddes da bir kar ve altn ynn
andrr, gzleri kamatrrd. Fakat derin bir
keder hissi, teki Yahudilerin hepsini nee ve
gurura boan bu manzaray saya zehrederdi. Bu merareti anlard: Kuds, Kuds!
peygamberleri ldrrsn, sana gnderilenle
ri ldrrsn, sana gnderilenleri talarsn;
ka kere, tavuklarn yavrularn kanadlar al
tna toplamas gibi ben de senin ocuklarn
toplamay denedim, ama sen istemedin! diye
haykryordu.
Burada, Galilede olduu gibi saya ina
nan iyi kalbli kimseler yok deildi. Fakat
hkim olan ortodoks Yahudiliin basks o
kadar ard ki, bu iman pek az kimse a
a vurmaa cesaret edebiliyordu. Bir Galilelinin mezhebine girdikleri iin Kudsllerin
gznden dmekten korkuyorlard. Sinagog
dan kovulmay gze almak lzmd ki, bu
da alak ruhlu softalar cemiyetinde en b
yk bir hakarete uramakt. Zaten Sinagog
dan koyulan bir kimsenin btn malna el
konuluyordu. Yahudilii brakan bir kimse Ro
mal olmu olmuyordu; en hain bir ruha
ni kanunun sert hkmleri karsnda m
dafaasz kalyordu. Bir gn sann vazla-

rndan birini dinliyerek hayran olan Mbedin kk memurlar phelerini rahiple

re atlar. Bunlara: Hkmdarlardan veya
Ferislerden biri ona inand m? Kanunu
bilmiyen o insanlar meln bir grhtur
cevab verilirdi. Bylece sa, Kudste, ken
disi gibi taral olanlarn hayran olduu, fa
kat milletin btn kibar snf tarafndan
tepilen bir taral olarak kalyordu. Bir s
r tarikat reisi vard; ortaya bir tanesinin
daha kmasnn ne ehemmiyeti olabilirdi?
Kudste sann sesi pek yanklanmad. ncil
ruhunun' ba dman olan rk ve mezhep id
dialar burada fazla kklemiti.
Kendisi iin pek yeni olan bu lemde
vazlar ister istemez pek ok tadillere ura
d. Tesirlerini daima dinleyicilerinin muhay
yile genliine ve vicdan temizliine gre
hesaplad o gzel vazlar, buradaki ta
yreklilere hi tesir etmiyordu. O gzel g
lnn kysnda o kadar rahat olan sa, bil
ginlik taslyan insanlar arasnda kendini ya
banc hissediyor, sklyordu. Mnakaac, hu
kuku, tefsir bilgini, ilhiyat olmak zorun
da kald. O tatl konumalar, ate muha
rebesini andran grltl kavgalar, bitmek
tkenmek bilmiyen iddetli skolstik sava
lar halini ald. O muvazeneli dehas, Ka
nun ve peygamberler hakkmdaki o tatsz
mnakaalarla takattan dyordu. Dt

glklerden umumiyetle byk bir ince

likle syrlyordu. Zeksnn esiz fsunu ken
dini gsterebildii zaman, gklere karl
yordu. Bir gn ona, zina ilemi bir kadn
getirdiler ve bu kadna ne muamele etmek
gerektiini sorarak onu g bir duruma sok
mak istediler. sann verdii o gzel cevab
bilmiyen yoktur. Kibar bir adamn lh bir
iyilikle daha da yumuyan ince alay ba
ka trl bir ifade bulamazd. Fakat ahlk
yksekliine dayanan nkte ahmaklarn en
az affettikleri nktedir. sa u pek yerinde ve
pek temiz duygulu sz sarfettii zaman hem
ikiyzll kalbinden demi hem de ken
di lm hkmn imzalam
oldu:
de gnahsz olan kimse, bu kadna ilk ta
o atsn!
Gerekten, sa bu kadar zehirli szlerle
hasmlarn ileden karmam olsayd, uzun
zaman dikkati ekmiyebilir ve ok gemeden
btn Yahudi milletini srkleyip gtrecek
olan korkun frtnada kaybolup gidebilirdi.
Yksek rahipler snf ve Saddukler saya
kin beslemekten ziyade onu hor gryorlard.
Boesthusimler ve Hananyalar gibi byk ra
hip aileleri, yalnz dinlenme
gn mesele
sinde taassup gsteriyorlard. saya kar id
detli bir tepki, byle bir taraftan gelemezdi.
Gzleri hkmete evrili ve skdan skya
ona bal olan resm rahipler snf, bu heye

canl hareketlerden hibir ey anlamyordu.

Tela denler, Ferislerin burjuvazi ksm ve
tmen tmen yazclard; bunlar gelenek
bilgileriyle yaadklar iin yeni stadm aki
desinden kendi btl itikatlarna ve menfaat
lerine zarar gelmesinden korkuyorlard.
Ferislerin en srekli gayretlerinden biri,
say siyaset sahasna ekmek ve onu Golanl Yahudanm partisine katld diye lekele
mek amacn gdyordu. Tbiye ustalkl idi;
nk bir insann Tanr saltanatm
iln
etmi olmasna ramen Roma hkmetiyle
henz arasnn almam olmas iin sa
kadar temiz yrekli olmas lzmd. Bu mp
hem durumu gidermek ve onu izahat ver
mee mecbur klmak istediler. Bir gn Ferislerden ve Hrodesiler denilen politikac
lardan (bunlar ihtimal Boethusim ailesindendi) mrekkep bir grup kendisine yaklat
ve din gayretiyle soruyormu gibi yaparak:
stat, dedi ,senin doruyu sylediini ve
Tanrya giden yolu kime olursa olsun gs
terdiini biliyoruz. Bize fikrini syle: Kaysere vergi vermek doru mudur? Kendisinin
Pilatusa teslim edilmesine vesile tekil ede
bilecek bir cevap vereceini umuyorlard.
Halbuki o pek dirayetli bir cevap verdi. Biri
sinden bir para istedi; parann stndeki ka
bartma baa bakarak: Keysere ait olan
15

Kaysere, Tanrya ait olan Tanrya veriniz

dedi. Bu, Hristiyanln geleceini tyin eden
derin bir szd! Bu, ruhni ilerin dnya ile
rinden ayr tutulmas esasn kuran, gerek
liberalizmin ve gerek medeniyetin temelini
atan tam spiritalist ve pek isabetli bir szd!
raklar ile yalnz iken, skin ve nafiz
zeks ona pek ho szler ilham ederdi: Do
rusu ve dorusu sdze derim: Ala kapdan
girmiyen hrszdr. Kapdan giren gerek o
bandr; koyunlar onun sesini iitirler, o on
lar adlariyle arr, otlaklara gtrr, on
larn nnde yrr, koyunlar da onun ardn
ca giderler, nk sesini tanrlar. Hrsz yal
nz almak, ldrmek, yoketmek iin gelir.
Koyunlarm sahibi olmyan cretli oban kur
dun geldiini grnce koyunlar yzst b
rakp kaar. Fakat ben iyi obanm; koyunlarm tanrm, koyunlarm da beni tanr; on
lar iin canm veririm. nsanln geirdi
i buhrann yaknda zlecei dncesi
sk sk zihnini igal ediyordu: ncir aac
filizlenip yeillendii zaman yazn yaklat
n bilirsiniz. Gzlerinizi kaldrn, hasat iin
kemale eren dnyaya bakn.
kiyzllkle savamak gerektii zaman
o kuvvetli belgatne kavuurdu:
Musann krssne yazclar ve Feris
ler gemi. Size sylediklerini yapnz, fakat
yaptklarn yapmaynz, nk onlar dedik

leri gibi yapmazlar. Tanamyacak kadar

ar klfetler icadederler ve bunlar baklannm srtna yklerler; kendileri bu yklere
parmaklarnn ucu ili bile dokunmak iste
mezler.
Ne yapsalar gsteri iindir: uzun cp
pelerle gezinirler; byk mskalar tarlar;
elbiselerinin kenarlarnda byk saaklar var
dr; lenlerde ba kelerde, sinagoglarda bi
rinci sralarda oturmay, sokaklarda selmlenmay, stat diye arlmay severler. Kah
rolsunlar!...
Vay halinize ey yazclar ve Ferisler!
Elinize aldnz bilgi anahtar ile insanlara
Tanr leminin kapsn kaparsnz! Kendi
niz o leme giremiyeceksiniz, bakalarnn da
girmesine engel oluyorsunuz. Uzun dualar
eder gibi grnerek dul kadnlarn evlerini
iediyorsunuz! Vay halinize! Cezalarnz da
o nispette byk olacaktr. Mezhebinize bir
adam kazanmak iin karalar ,denizleri do
lar ve bulduunuz adam cehennemlik et
mekten baka bir ey bilmezsiniz, vay 'hali
nize! Vay halinize! nk yerleri belli olmad
iin bilmeden zerine baslan mezarlar gi
bisiniz.1
Bir tutam nane, tere ve re otu iin
1 Mezarlara temas eden kirlenmi saylrd.

ondalk verdikleri halde ok daha mhim olan

adalet, merhamet, iyiniyet hakkmdaki emir
leri ihmal eden aklszlar, krler! Asl yerine
getirilecek emirler bunlardr; tekiler yalnz
ihmal edilmemekle kalmalyd: Ey kr klavnzlar, bir bcek yutmamak iin arabnz
szersiniz, halbuki deveyi hamutu ile yutars
nz; vay halinize!
Vay halinize ey iki yzl yazclar ve
Ferisler! bardan ve taban dn temizler
siniz;1 fakat ieriniz tamah ve yama ile do
lu, ona hi dikkat etmiyorsunuz. Ey kr Feri
s, ilkin iini yka, sonra dnn temizliini
dnrsn.
Vay halinize iki yzl yazclar ve Feri
sler! nk dardan gzel grnen, fakat
ii l kemikleri ve her trl ufunetle dolu
olan badanal mezarlar andryorsunuz2. Za
hiren doru grnyorsunuz; fakat hakikatte
yapmack ve gnahla dolusunuz.
Vay halinize iki yzl yazclar ve Feris
ler; peygamberlere trbe yaparsnz, dorula
rn bidelerini sslersiniz ve: Babalarmzn
devrinde yaam olsaydk ellerimizi peygam
1 Ferislerde
kap kaan
temizlenmesi
pek
kark artlamalara tbiydi.
2 Mezarlar kirli sayld iin, belli olup yak
lalmasn diye bunlar kirele boyamak
det ol
mutu.

berlerin kanma bulamazdk! dersiniz, Ah! de

mek ki peygamberleri ldrenlerin ocuklar
olduunuzu itiraf ediyorsunuz! O halde baba
larnzn eserini tamamlamaya baknz. Tanrnmn Hikmeti: Size peygamberler, hakimler,
bilginler gndereceim; bazlarn ldrecek,
armha gereceksiniz, bazlarn sinagoglarnz
da kamlatacaksnz; onlar ehirden ehire kovalyacaksmz; doru Hbilin kanndan mbet
ile mihrap arasnda ldrdnz Berekyanm
olu Zakaryanm kanma kadar yeryznde
dklen btn msum kanlarn sorumluluu
hep size ait olacaktr. demekte hakl idi.
Size sylyorum: btn bu kanlarn hesab
imdiki nesilden sorulacaktr. sann, hakr
insanlarm kibarlarn yerine geeei yolun
daki o korkun akidesi, Tanr leminin ken
dilerine tahsis edilenler tarafndan tepildii
iin bakalarna devredilecei gibi, aristokrat
snf aleyhinde kanl bir tehdit halinde tek
rarlanp duruyordu; iddetli mesellerde ken
disinin aktan aa Tanrnm olu olduu
nu sylemesi ve bu mesellerde dmanlar
nn peygamber kaatili rol oynamalar da
resm Yahudilie kar meydan okuma idi
Mtevaz insanlara yapt hitap daha da or
talk kartrc mahiyette idi. Grmiyenleri
grdrmeye ve grdklerini sananlar kr et
meye geldiini sylyordu. Bir gn Mbette
can sklm, azndan u ihtiyatsz sz ka

rmt: nsan eliyle yaplm olan bu mbedi gryor musunuz? stersem onu yok
ederim ve gnde insan eli ile yaplmam
bir mbet kurabilirim. raklarnn birtakm
mecazlar aradklar bu szlere sann ne gibi
bir mna saklad iyice bilinmiyor. Fakat bir
bahane aranld iin ok ehemmiyet verilen
bu sz, sann lm kararnn mucip sebep
leri arasna girdi ve onun Golgota tepesindeki
son straplar arasnda kulana aksetti. Bu
kzgn mnakaalar daima bir terslikle sona
ererdi. Ferisler say talarla ve byle yap
makla sadece halk eski dinden vazgeirmek
istiyen btn peygamberlerin, mucizeler de
gsterseler, taa tutulmalarn emreden Ka
nunun bir hkmn yerine getirmi olurlar
d. Bazen de ona deli, cinli ,Samiriyeli derler
veya onu ldrmeye kalkrlard. Henz Ro
ma hkimiyetinin lavetmedii msamahasz
bir teokrasinin kanunlarn sann aleyhinde
kullanmak iin onun her sylediini kayde
derlerdi.

ON DOKUZUNCU BLM

Dmanlarnn Bavurduu areler.

sa, son bahar ve kn bir ksmn Ku

dste geirdi. Bu mevsimde Kuds olduka
souktur. Mabette ekseriya Sleyman eyva
n denilen yerde gezinirdi. Buras, sra
stun arasnda iki yoldan mteekkildi ve s
t, oymal aatan bir tavanla rtlyd. S
leyman eyvan Sedron (Elnar) vdisine te
peden bakyordu; bu vdi o devirde her hal
de imdiki kadar dolmu deildi. Eyvandan
bakan bir gz, vdinin derinliini lemezdi,
ve yamacn ok dik olmasndan dolay duva
rn dibinden itibaren hemen dik bir uuru
mun balad sanlrd. Vdinin kar yama
c daha o zamanlar gsterili trbelerle ss
lyd. Bugn orada grlmekte olan bide
lerin bazlar, ihtimal, sann Eyvanda oturup
da o kocaman ta ynlar arkasnda ikiyz
llklerini ve gururlarn barndran resm
snflara kar ate pskrd srada aka
alay ettii, eski peygamberler erefine ina
edilmi ileri bo trbelerdi.
Aaralk ay sonunda, Antiokhos Epiphanesin kirlettii Mbedin temizlenmesi ht-

rasn yaatmak zere Yahuda Makkabi ta

rafndan tesis edilen Takdis bayramn kut
land. Buna Ik bayram da derlerdi, n
k bayramn srd sekiz gn zarfnda ev
lerde klar yakl tutulurdu. sa, az sonra,
Pereaya ve rdn kylarna, yni birka
yl nce Yahyann mektebi ile beraber bu
lunduu srada ziyaret etmi olduu ve biz
zat vaftizler yapt memleketlere seyahate
kt. Buralarda, bilhassa Erihada, biraz te
selli bulmua benzer. Zengin bir ziraata ve
iek baheleri olan, ayn zamanda ehemmi
yetli bir yol banda bulunan bu ehirde b
ycek bir gmrk merkezi vard. Varlkl
bir adam olan ba tahsildar Zekkay, say
grmek istedi. Boyu ksa olduu iin, kafi
lenin geecei yolun kenarndaki bir yabani
incir aacna kt. Byle ehemmiyetli bir
adamn sfdillii saya dokundu. Fena grn
mek tehlikesine ramen Zekkaym evine in
mek istedi. Gerekten, bir gnahkrn evini
ziyaretiyle ereflendirdii iin birok dedi
kodular oldu. sa oradan ayrlrken ev sahi
binin iyi bir brahim olu olduunu syledi
ve ortodoks Yahudilerin gazabn artrmak
iinmi gibi, Zekkay bir aziz oldu: rivayete
gre, malnn yarsn yoksullara verdi ve
yapm olabilecei fenalklar iki misli ile
dedi. say sevindiren biricik ey bu ol
mad. ehirden karken, susmas tembih edi

len dilenci Bartolomeosun kendisini srarla

Davudun olu diye armasndan ok haz
duydu. Galiledeki muziceler silsilesi, birok
bakmlardan kuzey eyaletlerine benziyen bu
memlekette de bir aralk balar gibi oldu. O
zamanlar pek sulak olan o gzelim Eriha vhas, Suriyenin en gzel yerlerinden biri olsa
gerekti. Tarihi Yusuf Galile kadar methetti
i burasna, gene Galile iin dedii gibi lhi)
memleketder.
sa, ilk peygamberlik faaliyetlerinin ce
reyan ettii bu yerleri bir nevi tavaf ettik
ten sonra sevgili Beytanyasma dnd. D
manlarnn hiddeti son haddini bulmutu.
Ruhani reisler tarafndan hemen bir meclis
kuruldu ve bu mecliste u sual aka sorul
du: sa ile Yahudilik bir arada yayabilirler
mi?. Suali sormak demek, cevabn vermek
demekti, ve ba rahip, ncil mellifinin l
zum gsterdii zere peygamber olmakszn,
u kanl hkm pekl verdi: Btn millet
urunda bir adamn lmesi hayrldr.
Drdnc ncilin mellifi Yuhannanm,
ruhan, reisin ne derece alalm olduunu
pek iyi gsteren tbiriyle, o senenin ba
rahibi, Valerius Gratus tarafndan tyin
edilmi olan ve Romallara peg sadk olan
Yusuf Kayafa idi. Kuds Roma valilerine
tbi olduundan beri ba rahiplik vazifesi
azledilebilir bir memurluk olmutu; aziller

hemen her sene birbirini, takibediyordu. Bu

nunla beraber Kayafa tekilerden daha uzun
mddet tutundu. Mildn yirmi beinci sene
sinde tyin edildii mevkii ancak otuz alt se
nesinde kaybetti. Seciyesine dair bir ey bilin
miyor. Birok haller, iktidarnn itibar kal
m olduu zannm veriyor. Gerekten, ken
disinin yannda veya stnde daima, imdi
megul olduumuz kat anda hkim bir rol
oynama benziyen baka bir ahsiyeti g
rrz.
Bu ahsiyet, Kayafanm kaynatas, Seth
olu Hanania veya Hannast; azledilmi ihti
yar bir ba rahipti, ve ruhani reislik makam
nn bu kararszl iinde btn iktidar mu
hafaza etmiti. Hannania ruhani reisliini
mildn yedinci senesinde umumi vali Quirinustan almt. On drt senesinde Tiberiusun imparator olmas zerine memuriye
tini kaybetti; fakat ok sayg grmekte de
vam etti. Vazifesinden ayrlm olmasna ra
men kendisine ba rahip demeye ve btn
mhim meselelerde ondan akl danmaya
devam ediliyordu. Elli sene mddetle ruha
ni reislik hemen hi arasz olarak Kayafanm
ailesinde kald; oullarndan bei biribiri ar
dnca ba rahiplik payesine ykseldiler; da
mad olan baka bir Kayafa da ba rahip ol
du. te rahip aileleri dedikleri buydu; aile
lerde rahiplik sanki babadan kalma bir miras

halini alrd. Mabedin byk memuriyetleri

de hemen yalnz bunlarn hakk idi. Geri
ruhani reislik makamn Hanania ailesiyle
sralaa igal eden bir ae daha vard; bu,
Boethus ailesiydi. Fakat servetlerini pek yz
aartacak ekilde kazanmam olan BoethusimIere, dindar orta snf ayn derecede sayg
beslemiyordu. Buna gre Hanania hakikatte
rahip partisinin ba idi. Kayafa onun reyini
almadan bir ey yapmyordu; ikisinin adn
bir arada sylemek det olmutu, hatt ilkin
Hananiamn ad sylenirdi. Her sene deien
ve Romal valilerin keyfine gre elden ele
devredilen bu ruhani reislik usul devrinde,
geleneklerin srrn saklam, kendisinden son
ra birok kimselerin gelip getiklerini
gr
m, ailenin by olmas itibariyle kendi
sine tbi olan kimselere iktidar devrettirecek
kadar nfuz ve itibarn muhafaza etmi bulu
nan ihtiyar bir ruhani reisin pek mhim bir
ahsiyet olmu olaca aikrdr. Mbedin
btn kibarlar gibi Hanania da Sadduki idi;
tarihi Yusuf bu tarikatn verdii hkm
lerde pek iddetli davrandn syler. Oul
larnn hepsi kendi kadar zalimdi. Bunlardan,
babas gibi Hanania adnda olan biri, sanm kardei Yakupu sann lmne benziyen artlar iinde tutturarak ldrtt. Aile,
zihniyet itibariyle marur, kstah ve
gad
dard; bu ailede Yahudi siyasetinin
vasf

olan hor grc ve sinsi ktlk vard,

ite bundan dolaydr ki, bundan sonra vuku bulacak btn olaylarn sorumluluu Hanania ile ailesine der. say Hanania (ve
ya onun temsil ettii parti) ldrd. Bu kor
kun dramn ba aktr o oldu, ve insanln
ettii lanetlerin ykn Pilatustan ok fazla
onun tamas icabeder.
ncil mellifi, sann lme mahkm edil
mesi sonucunu doran o kat szn Kayafamn azndan km olduunu syler. Ruhani
reisin bir dereceye kadar kehanette buluna
bileceine inanlrd; buna gre, hkm dou
ran sz, Hristiyan cemaati iin derin mna
lar olan bir kehanet halini ald. Fakat byle
bir szn kimin azndan km olmasnn
ehemmiyeti yoktu, nk o, btn rahip par
tisinin dncesini ifade ediyordu. Bu parti
halk isyanlarna ok muhalifti. Din cokunla
rn yakalamaya alrd, nk bunlarn galeyanl vazlariyle milleti mahvedeceklerini
pek doru olarak tahmin ediyordu. sann
sebebolduu kargaaln siyasi bir taraf yok
idiyse de, rahipler bu kargaal eninde so
nunda Roma boyunduruunu iddetlendirecek
ve kendi servet ve ereflerinin kayna olan
Mbedi ykabilecek mahiyette grdler. p
hesiz, otuz yedi sene sonra Kudsn tahribine
sebebolan milller yeni doan Hristiyanlkla
ilgili deildi. Bu miller Galilede deil Ku

dsn kendisinde idi. Bununla beraber, ra

hiplerin bu vesile ile ileri srdkleri sebep
lerin kt niyete yorulacak kadar akla uzak
olduklar sylenemez. Geni bir anlamla, sa
muvaffak olsayd, gerekten Yahudi mletinin mahvna sebebolacakt; buna gre, btn
eski siyaset tarafndan mnakaasz kabul
edilmi esaslara dayanan Hanania ile Kayafa:
Bir adamn lm bir milletin mahvolmasn
dan iyidir demekte haklydlar. Bize gre
byle bir muhakeme nefrete lyktr. Fakat
bu, ilk insan cemiyetlerinden beri muhafaza
kr partilerin benimsemi olduu bir hkm
dr. Emniyet ve aayi partisi (bu tbiri
dar ve baya mnada alyorum) daima ayn
ekilde hareket etmitir. Bu gibi partiler h
kmetin balca iinin halk heyecandan me
netmek olduunu dndkleri iin, grl
tl patrtl kan dklmesini kanuni bir ka
tille nlemeyi bir vatanseverlik ii sayarlar.
Gelecee pek ehemmiyet vermedikleri iin,
her trl teebbse kar sava amakla, g
nn birinde zafer kazanmas mukadder olan
bir fikri hrpalam olacaklarn akllarna ge
tirmezler. sann lm bu siyasetin binlerce
tatbikatndan biri oldu. Onun gtt hare
ket tamamiyle ruhaani idi; fakat ne de olsa
bir hareketti; yle ise, insanlk iin en mhim
eyin hi kmldamamak olduuna inanm
olan emniyet ve asayiiler, yeni ruhun yayl

masna engel olmalydlar. Byle bir karar ve

hareketin, maksada ne kadar aykr neticeler
dourduuna bundan parlak bir misal grl
memitir. sa serbest braklm olsayd im
knsz olan bir eyi gerekletirmek urunda
yapaca mitsiz savata kendini tketmi
olacakt. Dmanlarnn anlaysz kini, onun
eserinin muvaffak olmasn salad, tanrl
n teyidetti.
Bylece, sann lm ubat ayndan ve
ya martn bandan itibaren kararlatrld.
Fakat sa bir mddet iin kurtuldu. Kuds
ten bir gnlk mesafede, Bethel taraflarnda
Efraim adl pek bilinmiyen bir kasabaya e
kildi. Frtnay geitirmek iin raklariyle
beraber birka hafta burada yaad. Fakat
Kudste rasgelinir gelinmez yakalanmas iin
emirler verilmiti. Paskalya merasimi yakla
yor ve sann bu bayram kutlamak iin
deti zere Kudse gelecei umuluyordu.

YRMNC BLM
Isann Son Haftas.

Gerekten, imansz ehri son olarak bir

defa daha grmek zere raklariyle birlikte
yola kt. Etrafndakilerin mitleri gitgide
daha cokun bir hal alyordu. Kudse kar
ken hepsi de Tann leminin orada kendini
gstereceine inanyordu. nsanlarn dinsizli
inin son haddine varm olmas, ahretin ya
kn olduunu gsteren byk bir almetti.
Buna o kadar inanlmt ki, Tanr lemi iin
yer kavgalar bile balamt. Rivayete gre
Salome, oullar iin nsanolunun sanda
ve solunda iki yer istemek zere bu n se
mitir. sann zihni ise bilkis ok cidd dn
celerle meguld; Bazan dmanlarna kar
koyu bir garez beslendiini belli ediyordu;
uzak memleketlerde bir kralla konmak ze
re yola kan asl bir adamn kssasn anlat
yordu; bu adam, memleketinden ayrlr ay
rlmaz istemez olurlar. Kral olduktan sonra
dnp geldii zaman, kendisini hkmdar
olarak istemiyenlerin huzuruna getirilmeleri
ni emreder ve hepsini ldrtr. Bazan da

raklarnn hayallerini patavatszca darmadaan ederdi.Kudsn kuzeyindeki tal yollar

da yrrlerken, sa dnceli dnceli ar
kadalarnn nnden gidiyordu. Hepsi de bir
korku hissiyle ona bir ey soramyorlar, ses
sizce bakyorlard. Evvelce birka defa rak
larna ekecei straplardan bahsetmi, onlar
bu szleri istemiye istemiye dinlemilerdi. Ni
hayet sa sze balad, ve nduyularn ar
tk gizlemiyerek yaknda leceini syledi.
Bu haber btn raklar arasnda derin bir
keder yaratt. Onlar pek yaknda gkte al
met greceklerini umuyorlard. Tanr salta
nat devirni aacak olan Rab adna gelen m
barek olsun sz raklar arasmda en nida
lar halinde nlamaya balamt bile. Bu
kanl nduyu hepsini altst etti. Meum yo
lun her admnda Tanr lemi, hlyalarnn
serabnda kh yaknlayor, kh uzaklayor
du. Kendisinde ise, lecei fakat lmnn
dnyay kurtaraca dncesi kuvvetleniyor
du. sa ile raklar arasndaki anlamazlk
her an daha derinleiyordu.
Kudse Fsh bayramndan birka gn
nce gelerek hazrlanmak detti. sa bakala
rndan sonra geldi, dmanlar bir aralk onu
yakalamak mitlerinin suya drldn
sandlar. Nihayet, bayramdan alt gn nce
(8 nisan cumartesi = 28 mart) Beytanyaya
vard. deti zere Lazar, Marta ve Meryemin

veya czzaml Simunun evine indi: ok iyi

karland. Simunun evinde, say grmek
iin gelen birok kimselerin hazr bulunduu
bir ziyafet verildi. Marta her zamanki gibi
sofrada hizmet ediyordu. Anlalan kat kat
sayg gstermek suretiyle halkn alkaszl
giderilmek ve misafirin yksek ahsiyeti kuv
vetle belirtilmek istenmitir. Meryem ziya
fete daha byk bir enlik grn ver
mek iin, yemek yenirken elinde bir lvanta
kab olduu halde ieri girerek kokuyu sanm ayaklarna dkt. Sonra, bir yabancya
itibar gstermek zere kullanlan kab kr
mak detince, kab krd. Nihayet imannn
d almetlerini o zamana kadar grlmemi
bir ifrata vardrarak yere kapand, uzun sa
lar ile stadn ayaklarn kurulad. Ev lvantanm gzel kokusu ile doldu, hasis Keriotlu Yahuda mstesna olmak zere, bundan
herkes pek hazzetti. Cemaat umumiyetle ta
sarrufa riaye tettii iin bu hareket gerek
bir israft. Tamahkr kasadar, lvantanm d
klmemi olsayd kaa satlabilip yoksullar
kasasna ne temin edebileceini hemen he
saplad. Kendisinden iyi bir eyin buluna
bileceini ima etmek gibi olan bu hissiz g
r, say gcendirdi. sa kendisine izzet ve
itibar gsterilmesinden holanrd, nk bu

gibi eyler maksadna yaryor, ona temelli

olarak Davudolu unvann verdiriyordu.
Bundan dolay, kendisine yoksullardan bah
sedilince, cannn hayli sklm olduunu an
latan bir eda ile: Yardm edilecek yoksulla
r daima bulursunuz; fakat beni her zaman
yannzda bulamyacaksmz dedi. Ve oarak, bu g annda kendisine bir sevgi nia
nesi sunan kadna lmszlk vdetti.
Ertesi gn (9 nisan pazar gn) sa Beytanyadan Kudse indi. Zeytin Danm te
pesinde, yolun dnemecinde, karsnda seri
len ehri grnce onun haline alad ve son
bir davette bulunduu rivayet edilir. Dan
eteinde, ehrin kapsna birka adm kala,
dou surlar civarnda bulunan ve phesiz
incir aalar dikili olduu iin Beytfaci deni
len sahaya girerken gene beeri bir memnun
luk duydu. Geldiini herkes iitmiti. Bayram
iin gelmi bulunan Gelileliler buna ok se
vindiler ve ona hallerince bir karlama enli
i hazrladlar. saya, o zamann detince s
pas ile birlikte bir eek getirdiler. Galileli
ler en gzel elbiselerini ul yerine bu biare
hayvann srtna serdiler, say da zerine
oturttular. Bu srada bakalar da, yeil dal
lar ydklar yola elbiselerim seriyorlard.
Ellerindeki hurma dallariyle sann nnden
ve ardndan gide kalabalk: Bize kerem ey-

le Davudolu! Rabbin adna gelen mbarek

olsun! diye baryordu. Hatt bazlar ona
srail kavminin kral unvann bile veri
yorlard. Ferisler saya: Rab, bunlar sus
tur! dediler. sa da: Onlar susarlarsa talar
barr cevabn verdi ve ehre girdi. Kendi
sini pek iyi tanmyan Kudsller kim oldu
unu sordular. Bunlara: Galiledeki Nsradan gelme sa peygamberdir denildi. Ku
ds takriben elli bin nfuslu bir ehirdi. Az
ok mehur bir yabancnn ehre girmesi, bir
sr taralnn gelmesi veya ehrin caddele
rinde halkn bir hareketi gibi kk bir h
diseyi herkes duyard .Fakat enlik gnlerin
de ehrin alt stne gelirdi. O gnlerde Ku
ds yabanclarn olurdu. Bundan dolay sa
nn geliinden en fazla heyecan duyanlar, an
lalan yabanclar olmutur. Bayrama katl
maya gelen Yunanca ve konuan dnmeler,
meraka kaplarak say grmek istediler. Bu
nun iin de onun raklarna bavurdular; bu
grmenin ne netice verdii pek iyi bilinmi
yor. saya gelince, o, her zamanki gibi geceyi
sevgili Beytanya kynde geirmeye gitti.
Sonra gn (pazartesi, sal, aramba) ar
ka arkaya ayn suretle Kudse indi; gne
battktan sonraya Beytanyaya yahut da bir
ka dostunun bulunduu Zeytin Danm ba
t yamacndaki iftliklere gidiyordu.

sanm her zaman o kadar en o kadar

huzur iinde olan ruhu bu son gnlerde b
yk bir kederle dolmua benzer. Btn ri
vayetler, tevkifinden nce bir kararszlk ve
aknlk n geirmi olduunda birleirler.
Bazlarna gre birdenbire: Ey Baba, ruhum
sklyor, beni u andan kurtar! diye bar
mtr. O anda gkten gelen bir ses iittii
ne inanlyordu; bazlar bir melein inerek
saya kvet verdiini sylerler. ok yayl
m bir anlata gre, vaka Getsemani bah
esinde cereyan etmitir. sa, uykuya varan
raklarndan birka adm kadar uzaklat.
Yanma yalnz Kifas ile Zebedinin iki olu
nu ald (Petrus, Yakup, Yuhanna). Secdeye
kapanp dua etti. Ruhu lm derecesinde s
kld; benliini korkun bir huzursuzluk kap
lad; fakat Tanrnn iradesine itaat hissi ga
lip geldi. uras muhakkak ki, kabul etmi
olduu lh vazifenin yk son gnlerinde
olanca arl ile omuzlarna kt. Bir an,
insanlnn maddi taraf uyand. htimal ese
ri hakknda pheye dt. Korku ve karar
szln tesiriyle lmden beter bir yeise ka
pld. Rahatn ve hayatn meru nimetlerini
byk bir fikir urunda feda eden adam, ilk
defa olarak lm gznn nne geldii ve
onu her eyin bo olduuna inandrmaya a
lt zaman, daima hznle gemii ydeder.

Kim bilir belki o da, en kuvvetli ruhlarn bile

sakladklar ve zaman zaman bir kama gibi
kalblerine saplanan o dokunakl htralardan
birini yaamtr. O anda serinlenip susuzlu
unu giderebilecei Galilenin o duru pnarla
rn m, altnda oturabilecei asma ile inciri
mi, kendisini sevebilecek gen kzlar m ha
trlad? Bakalarnn tatt zevklerden ken
disini mahrum eden almyazsma lnet mi
etti? Byklnn kurban olduu iin, Nsrada alelde bir zanat olarak kalmadna
m yand? Bu bilinmiyor. nk btn bu derun teevvler raklar iin tabiatiyle ka
pal kald. sann halinden hibir ey anla
madlar ve statlarnn byk ruhunda ken
dileri iin karanlk kalan eyleri birtakm
sfa tahminlerle kefetmeye uratlar. Fa
kat hi olmazsa uras muhakaktr ki, sa
nn ilh yaradl ok gemeden nsan duy
gularna galebe ald. lm nliyebilirdi,
fakat bunu istemedi. Eserine besledii ak
daha kuvvetli kt. ztirabma, son haddine
kadar katlanmaya karar verdi. Gerekten,
o andan itibaren sa phelerinden syrlr,
eski sa olur. nce mnakaalar yapan, muci
zelere ve sihirbazlklara sfa inanan adam
yok olur. dam faciasnn esiz kahramann
dan, vicdan hrriyeti esaslarnn kurucusun
dan btn iztirap kenlerin kuvvet ve tesel

li bulmak iin zerinde derin

cekleri o mkemmel rnekten
kalmaz.

derin dne
baka bir ey

sa erefine Beytfacide tertibedilen o za

fer alay, Kuds kaplarnda Mesih Kral de
dikleri adamn geliini kutlyan tarallarn bu
creti, Ferisleri ve Mbedin aristokrat sn
fn bsbtn ileden kard. Nisanm on
ikinci aramba gn Yusuf Kayafnn evin
de yeni bir toplant yapld. sann hemen
yakalanmas karara baland. Bu hususta al
nan tedbirlerde byk bir nizam ve asayi
endiesi hkim oldu. nk rezalet doura
bilecek bir hdise kmas istenmiyordu. O
sene rama akam balyacak olan Fsh bay
ram daima bir kalabalk ve cokunluk an
olduundan o gnler gelmeden harekete ge
ilmesine karar, verildi. Halk say seviyor
du; bir ayaklanmadan korkuluyordu. Buna
gre tevkif gn olarak ertesi perembe gn
tesbit edildi. Ayn zamanda, her gn geldii
Mbette deil, nerelerde dolat gzetlene
rek gizli bir yerde yakalanmasna karar veril
di. Rahiplerin adamlar, bu hususta raklarn
zayf taraflarndan veya sflklarmdan fayda
lanabileceklerini umarak bunlarn azm ara
dlar. Aradklarn Keriotlu Yahudada bul
dular. Bu bedbaht, anlalmas imknsz se
beplerle stadna ihanet etti, lzmgelen b

tn malmat verdi, hatt (denaetin bu dere

cesine her ne kadar g inanlrsa da) say
tevkif edecek olan mfrezeye klavuzluk et
me iini zerine ald. Hristiyan geleneinde
bu adamn ahmaklnn veya ktlnn
brakm olduu tyler rpertici htra, bu
hususta biraz mbala edilmesinde mil ol
mu olabilir. O zamana kadar Yahuda tekiler
gibi bir rakt; hatt resul unvan da vard.
Her eyde vuzuh ariyan efsane, sann cema
atine yalnz on bir aziz ile bir cehennemlik
melnu kabul etmektedir. Hakikatte ise by
le kesin bir ayrma yoktur. lk ncil yazar
nn bu crmn sebebi olarak gsterdikleri ta
mah hissi, yeter bir kanaat vermez. Kasakendisinde bulunan ve reisin lm ile ne
kaybedeceini bilen bir adamn, iinden sa
lad menfaatleri pek kk bir paraya de
imi olmasna akl ermez. Acaba Yahuda,
Beytanyadaki yemekte iittii azardan m
incinmiti. Bu da kfi bir sebep olamaz. ncilci Yuhannaya kalrsa, Yahuda bir hrsz
ve ilk zamanlardan beri imanszd, fakat buna
da akl yatmaz. Olsa olsa havariler arasnda
bir kskanlk, bir geimsizlik mevcut oldu
una inanlabilir. ncilci Yuhannanm Yahudaya kar besledii hususi kin bu faraziyeyi
destekler. tekiler kadar temiz yrekli olmyan Yahuda, farknda olmadan, dar bir gr

le vazifesini yanl anlamtr. Faal vazife sa

hiplerinde sk sk grlen bir kusur yzn
den kasaya, tahsis edildii eserden daha fazla
ehemmiyet verir olmutur. dareci, havariyi
ldrmtr. Bevtanyadaki sylenmesi, ba
zen, stadn ruhan aileye fazla pahalya malolduunu dndn anlatr. Tabii bu ha
sis tasarruf zihniyeti kk cemaatte daha
birok atmalara sebebolmutur.
Bu andan itibaren her dakika ydedilmee deer ve insanlk tarihinde yzyllar
dan fazla ehemmiyetlidir. Nisann 13 ne
raslyan perembe gnn (2 nisan) bulduk.
Hamursuz bayram, kuzu yenen bir ziyafetle
ertesi akam balyordu. Bayram yedi gn
srer. Bu mddet zarfnda mayasz etmek ye
nirdi. lk ve son gnlerin hususi bir ehemmi
yeti vard. raklar bayram iin hazrlklara
balamlard. saya gelince, Yahudamn iha
netini bildii ve kendisini bekliyen kbetten
phelendii dnlebilir. O akam raklar
ile birlikte son yemeini yedi. Bu, sonradan
hesapta bir gnlk bir yanla dlerek zan
nedildii gibi, Hamursuz bayram ziyafeti de
ildi; fakat perembe yemei, ilk Hristiyan
cemaati iin hakiki paskalya bayram, Tanr
ile insan arasndaki ittifakn nianesi oldu.
Bu sofrada her rak en sevdii htralarn
anlatt, her birinin stadn azndan duymu

olduu birok tesirli szler ydedildi; bylece

bu yemek Hristiyan dindarlnn temel ta
ve en sevimli messeselerinin ilham kayna
oldu.
Gerekten, sann etrafn saran kk
cemaate kar besledii efkatli sevginin o
anda ap tat phesizdir. Tam bir huzur
iinde bulunan metn ruhu, zihnini kaplyan
iddetli endielerin yk altnda bile skin
bulunuyordu. Arkadalarnn her birinin ayr
ayr gnln ald. lerinden bilhassa ikisi,
Yuhanna ile Petrus, ok sevildiklerini gste
ren bir muameleye nail oldular. Yuhanna
(bunu kendisi temin eder), sann yannda,
ban stadn gsne yaslam olduu halde,
sedire uzanmt. sa, yemei nsonuna doru,
ruhunu skan srr azndan karacak oldu:
Dorusu ve dorusu size derim: iinizden
biri beni ele verecektir dedi. Bu szler o sf
kalbli insanlar iin bir iztirap n oldu; bir
birlerine baktlar ve her biri kendini yoklad.
Yahuda da oradayd; bir mddetten beri hak
l olarak Yahudadan ekinen sa belki bu sz
le, baklar veya g durumda kalmas ile
ona suunu itiraf ettirmek istedi. Fakat vefa
sz rak itidalini bozmad; hatt tekiler gibi:
Ben miyim, Rab? diye sormak cesaretini
gsterdi.
Bu esnada

Petrusun iyi ve doru

ruhu

azap iindeydi. stadn kimden bahsettiini

renmesi iin Yuhannaya iaret etti. Kimse
tarafndan iitilmeksizin sa ile konuabile
cek bir yerde bulunan Yuhanna bu muam
may aydnlatmasn sadan rica etti. Fakat
sa sadece phelendii iin kimsenin adn
sylemek istemedi; yalnz araba batrlm
ekmei kime vereceine dikkat etmesini Yu
hannaya syledi, ve ekmei slatarak Yahudaya sundu. Bunun ne demek olduunu yal
nz Yuhanna ile Petrus bildi. sa Yahudaya
ac sitemlerle dolu birka sz syledi, fakat
raklar bunun mnasn anlamadlar. sann
Yahudaya ertesi gnk bayram iin emirler
verdiini sandlar; Yahuda kp gitti.
O zamanlar bu yemek kimsenin dikka
tini ekmedi, ve stadn ancak yarm yama
lak anlyabilen raklarna phe ve korku
larn amasndan baka bir fevkaldelii ol
mad. Fakat sann lmnden sonra, o aka
ma bilhassa byk bir ehemmiyet verildi, ve
mminlerin muhayyilesi buna pek ince ve
ho bir din mna balad. Sevdiimiz bir
kimsenin en ok son zamanlarn hatrlarz.
Onunla o anlarda konuulan szlere lmn
den sonra hususi bir mna vermekten kendi
mizi alamayz; birka senenin htralarn
birka saatlik bir zamana sdrrz. rakla
rn ou, bahsedegeldiimiz akam yemein

den sonra statlarn bir daha grmediler.

Bu bir ved ziyafeti oldu. Baka biroklarn
da olduu gibi bu yemekte de,o esrarl ekmek
paralama yinini yapt. lkin bu yemein Ha
mursuz bayram gn yendii ve Paskalya zi
yafeti sanld iin, arapl ekmek yininin
ilk defa olarak bu yemekte yapld fikri
hsl oldu. sann lecei n kat olarak bil
diine inanan raklar, birok mhim ileri
son saatlerine braktn farzetmi olmaldr
lar. Zaten, ilk Hristiyanlarn ana dncele
rinden biri gereince, lm eski Kanunun
emrettii btn kurbanlarn yerini alan bir
fedainefs sayldna gre, yalnz o cefa
gnnn arifesinde olmak zere bir defa ce
reyan etmi olduu farzedilen Son Yemek,
en mkemmel bir kurban yini, Tanr ile in
san arasndaki yeni ittifakn esasn tekil eden
bir fiil, insanln kurtuluu iin dklen ka
nn remzi oldu. Bylece lmle mnasebetlendirilen ekmek ve arap, sann iztiraplariyle mhrledii Yeni Ahitin timsali, arm
ha gerilen Rabbin fedakrln, onun yeniden
hkmran olmasna kadar ydettiren remiz
oldu.
Bundan baka, sann son saatlerine ait
htralara, byk bir sevgi, ruh birlii, ac
ma ve karlkl sayg hisleri karyordu. H
ristiyan geleneinin bu kutsal na atfettii

akidelerin ve szlerin ruhu, daima, kendisi

nin veya fikr ve ruhi oluunun kurduu o ilk
cemaatin birlik ve beraberlii ruhudur. Size
yeni bir emir veriyorum, diyordu: sizi sev
diim gibi siz de birbirinizi seviniz; birbirinizi
sevecek olursanz benim raklarm olduunu
zu herkes anlyacaktr. Artk size kul demi
yorum, nki kul efendisinin ne yaptn
bilmez; imdi size dost diyorum, nk Ba
hamdan ne rendimse size bildirdim. Size
emrim birbirinizi sevmenizdir. Bu son anda
birtakm rakabetler, birtakm ne geme m
cadeleleri ba gsterdi. sa, kendisi stat ol
duu halde raklarna hizmet ettikten sonra,,
onlarn elbette birbirine itaat etmeleri gerek
tiini syledi. Bazlarna gre, arab ierken
yle demitir: Bu asma mahsuln Baha
mn lkesinde szlerle birlikte taze taze iinciye kadar azma koymyacam. Bakala
rna gre de, onlara yaknda yanbamda taht
larda oturacaklar bir gk ziyafeti vdetmitir.
Anlaldna gre, yemein sonuna do
ru sann nduyuu raklarna da sirayet
etmitir. Hepsi de, byk bir tehlikenin s
tad tehdidettiini ve bir buhrana doru gi
dildiini hissettiler. sa bir aralk tedbir al
may dnd ve kltan bahsetti. Cemaatte
iki kl vard. sa: Yeter dedi. Bu fikir

zerinde durmad; korkak tarallarn Kuds

hkmetinin silhl kuvvetlerine kar koyamyacam anlamt. Kendisinde cesaret bu
lan ve nefsinden emin olduunu zanneden
Kifas (Simun Petrus) sa ile birlikte hem
zindana, hem lme gitmeye hazr olduunu
syledi. stat, her zamanki inceliiyle bun
dan phe ettiini anlatt. Petrusun kendi
sinden kalm olmas muhtemel bir gelenee
gre, sa bunun horoz tt zaman anla
lacan syledi. Petrus gibi hepsi de ylmyacaklarma anditiler.

YlRMt BRlNCl BLM

Isann Tevkifi ve Yarglanmas.

Salondan kld vakit iyice gece olmu

tu sa her zamanki gibi Elnar vdisini geti,
yanndaki raklariyle Zeytin Dann etein
deki Getsemani bahesine girdi. Burada otur
du. raklar yan banda uykuya daldklar
bir srada kendisi o iunsuz stnl ile uya
nk duruyor, dua ediyordu. O anda meale
lerin lgn nda bir silhl mfreze grn
d. Bunlar Mbedin elleri sopal avular,
rahipler emrine verilmi bir nevi inzibat
mangas idi; yanlarna bir de kll Roma as
kerleri mfrezesi katlmt; tevkif mzekkiresi ba rahip ve mehkemeden geliyordu.
sann itiyatlarn bilen Yahuda, burasn
onun en ziyade kolaylkla bastrlaca bir
yer olarak gstermiti. Yahuda, ilk zamanla
rn zerinde herkesin birletii bir gelene
ine, gre, manga ile birlikte gelmi, ele ver
dii stadn belli etmek zere onu pecek kada alakln ileriye vardrmtr. Bu doru ol
sa da olmasa da uras muhakkak ki, raklar
karkomaya yeltenmilerdir. lerinden biri
(gz ile gren bir adide gre bu Petrustur)

kl ekmi ve ba rahibin hizmetilerinden

Malek adnda birini kulandan yaralamtr.
sa bu teebbs nledi ve askerlere kendili
inden teslim oldu. Bu kadar nfuzlu makam
lara kar devaml bir mcadele yapmaktan
ciz olan raklar savuup daldlar. Yalnz
Petrus ile Yuhanna statlarndan ayrlmad
lar. Arkasnda hafif bir gibise bulunan bir
delikanl da sann ardndan gidiyordu. Onu
da yakalamak istediler, fakat gmleini1 jan
darmalarn elinde brakarak kat.
Rahiplerin saya kar tutmaya karar
verdikleri yol mevcut kanunlara uygundu.
Plnlar, Musa dinine kfr ve tecavzde bu
lunduunu ahitlerin ifadelerine ve kendi iti
raflarna dayanarak saya tanttrmak, sonra
lm kararn Pilatua tastik ettirmekti. Ev
velce de grdmz gibi ruhani hkmet
bilfiil tamamiyle Hananianm elindeydi. Ya
kalama emri ihtimal ondan kyordu. say
ilkin bu kudretli adamn karsna kardlar.
Hanania onu akidesi ve raklar hakknda
sorguya ekdi. sa uzun izahlara girimeyi
haldi bir gururla reddetti. Herkesin karsn
da verdii vazlara bavurulmasn, asla gizli
bir akidesi olmam olduunu syledi; bara
hibe, vazlarm dinlemi olan kimseleri sor
guya ekmesini tavsiye etti. Byle cevap ver
mesi pek tabii idi; fakat etrafndakilerden m-

balgal bir sayg gren ihtiyar ruhani reis

karsnda bu cevap bir kstahlk gibi grn
d; bu yzden orada bulunanlardan birisinin
saya bir tokat att syleniyor.
Petrus ile Yuhanna statlarn Hananianm evine kadar gtrdler. Evin tand olan
Yuhanna kolayca ieriye alnd; fakat Petrus
kapda brakld. Yuhanna arkadann da ie
riye alnmas iin kapc kadna yalvarmak
zorunda kald. Gece soufctu. Petrus d odada
kald ve etrafnda hizmetilerin sndklar
mangala yanat. Sulunun raklarndan biri
olduunu ok gemeden anladlar. Galeleli
olduu konumasndan belli oluyordu. Uak
lardan biri Malekin akrabasndand, Petrusu Getsemanide grmt. Uaklar zavall Petrusu sualleriyle sktryorlard. Biare ha
vari, sa ile en kk bir mnasebeti olmam
olduunu kere syledi. sann kendisini
iitmiyeceini zannettii gibi byle bir kor
kakln sann ahsna kar byk bir neza
ketsizlik olduunu da dnmyordu. Fakat
iyi yaradl yapt iin ktln ona ok
gemeden hissettirdi. O aralk tveren bir
horozun sesi sann bir szn hatrlatt. Y
rei burkuldu, darya kt, ac ac alama
ya balad.
Hanania, ilenecek olan kanuni katlin
gerek sulusu olmasna ramen sa hakkn

da lm karar vermeye yetkili deildi; onu

resmen barahip olan damad Kayafaya gn
derdi. Kaynatasnn elinde let olan bu adam
tabii her eyi tasdik edecekti. Mahkeme onun
evinde toplanmt; tahkikat balad; evvelden
hazrlanm birok ahitler mahkeme huzuruna
ktlar. sann gerekten azndan kan ve
danann kuyruunu koparan Tanrnn Mbedini ykacam ve gnde yeniden kura
cam sz iki ahit tarafndan zikredildi.
Yahudi kanununa gre Tanrnn Mbedine
kfretmek, Tanrnm kendisine kfretmek de
mekti. sa bir ey demedi ve ar bir su say
lan bu szn izah da etmedi. Son saatlerin
deki hareket tarz umumiyetle bu oldu. H
km verilmiti; sadece bahane aranyordu.
sa bunu hissettii iin bo yere kendini mdafaya girimedi. Ortodoks Yahudilik bak
mndan gerekten bir kfir, kurulu mezhebi
ykmaya alan bir adamd; kanun bu gibile
ri lm cezasna arpard. Mahkeme oybirli
i ile say lme mahkm etti. Mahkeme
nin gizliden gizliye saya taraftar olan yele
ri hazr bulunmuyorlard, bunlardan orada
bulunanlar da oylarn kullanmadlar.
Uzun bir mazisi olan aristokrasilerin her
eyi hafifsemek deti, yarglarn verdikleri
karardan doacak neticeleri uzun uzadya d
nmelerine imkn vermiyordu. nsan hayat
17

pek sudan sebeplerle feda ediliyordu; phe

siz mahkeme yeleri bu kadar kaygszca bir
nefretle verilen bir kararn hesabn gelecek
nesillerin kendi oullarndan soracan d
nmyorlard.
Mahkemenin bir lm kararn yerine getirttirmeye yetkisi yoktu. Fakat o zamanlar
Yahudiyede bu gibi yetkilerin kimde olduu
da pek belli deildi. Bu hal sann bir lm
mahkmu olarak kalmasna mni olmad. sa
sabaha kadar, kendisinden hibir hakareti
esirgemiyen aalk uaklarn kt muame
lelerine mruz kald.
Sabahleyin btn bakhinler ile kavmin
ihtiyarlar yeniden toplandlar. Romallarn
igalinden beri yetkisi azalan mahkemenin
kararn Pilatusa tasdik ettirmek lzmd.
Procurator, umumi vali gibi lm dirim ka
rar veremezdi. Fakat sa Roma vatanda
deildi; hakkmdaki kararn yerine getirilme
si iin valinin izni kfi idi. Siyas bir mille
tin, lik ve din kanunlar biribirine kar
m olan bir milleti hkimiyeti altna ald
zaman daima olduu gibi, Romallar Yahudi
kanununu resmen desteklermi gibi bir tavr
takmyorlard. Roma kanunu Yahudilere tatbik
edilemezdi. Bugn Cezair Araplar nasl hl
slm mecellesine tbi iseler o zamann Yahudileri de Talmuddaki er kanuna tbi idiler.
Romallar din ilerine karmamakla beraber di

n sular iin verilen

cezalar bylece ok
zaman tasdik ederlerdi. Tarihi Yusufun id
dia ettiine gre (fakat bu phe ile karla
nabilir), bir Romal, putperestlerin ilerle
mesinin yasak olduunu bildiren yazlarn
bulunduu stunlarn hizasn geerse, Roma
llar onu ldrmek zere elleriyle Yahudilere teslim ederlermi.
Buna gre, rahiplerin adamlar say ba
ladlar ve Antonia kulesine bitiik eski Hirodes sarayndaki hkmet konana gtrd
ler. Paskalya kuzusunun yenilecei gnn sa
bah idi (14 nisan cuma = 3 nisan). Yahudiler
saraya girecek olsalard kirlenecekler ve kut
sal yemei yiyemiyeceklerdi. Darda kald
lar. Yahudilerin geldii kendisine bildirilen
Pilatus, topran tula veya memerle deli
olmasndan delay' Gabbatha veya Yunanca
Lithostrotos denilen yerdeki st ak krs
ye kt.
sa'ya isnadedilen suu renir renmez,
bu ie karm olmasna can skldn belli
etti. Sonra sa ile beraber hkmet konana
kapand. Orada, raklara nakledebilecek bir
kimse bulunmamasndan dolay teferruatn
bilmediimiz, fakat mahiyeti Yuhanna tara
fndan pek iyi tahmin edilen bir grme ol
du. Gerekten, Yuhannanm rivayeti, iki mu
hatabn birbirine kars olan durumlar hak

knda tarihten rendiklerimize pek uymak

tadr.
phesiz kendisine veya cedlerinden bi
rine pilum veya eref nian taklm oldu
u iin Pilatus lkabbn tayan Procurator
Potiusun o ana kadar yeni mezheple hi
temas olmamt. Yahudiler arasndaki kav
galara kaytsz kald iin btn bu tarikat
ayrlklarn itidalsiz muhayyilelerin ve mu
vazenesiz dimalarn tesiriyle hsl olan ha
reketler sayyordu. Umumiyetle Yahudileri
sevmezdi. Fakat Yahudiler ondan daha da
fazla nefret ederlerdi; onu sert, marur, hid
detli buluyorlar, olmyacak cinayetlerle su
landryorlard. Halkn iin iin kaynad
bir yer olan Kuds pek si bir ehir, bir ya
banc iin oturmaya tahamml edilemiyecek
bir yerdi. Birtakm cokunlar procuratorun
Yahudi kanununu mutlaka lavetmeyi tasar
ladn iddia ediyorlard. Bunlarn dar g
rl taassuplar, din garezleri, en beenil
medik bir Romalnn bile her gittii yere
beraberinde gtrd o geni adalet ve l
ik idare hissini isyan ettiriyordu. Pilatusun
yaptn bildiimiz btn iler, onun iyi
bir idare adam olduunu gsteriyor. Vali
liin ilk zamanlarnda, idare ettii kimseler
den grd glkleri pek haince hallet
mise de bu meselelerde esas itibariyle hakl

olduu anlalyor. Herhalde Yahudiler ona

geri insanlar gibi grnyordu; onlar hak
knda phesiz, vaktiyle yeni bir yol yapl
d veya yeni bir mektep kurulduu iin
ayaklanan Bas Bretonlar hakknda tarakkisever bir valinin verdii hkm veriyordu.
Memleketin iyilii ve hele bayndrlk ile
riyle ilgili tasavvurlarnda, karsma almaz
bir set gibi dikilen Kanunla karlamt.
Kanun hayat o derece skyordu ki, her trl
deiiklie, her trl tekmle engel oluyor
du. fratkr Yahudiler Romallarn en fay
dal yaplarndan bile nefret ediyorlard. Pilatusun mukaddes avluya yakn olan saray
na taktrd kitabeli iki adak armas daha da
iddetli bir frtna kopmasna sebeboldu. Pilatus ilkin bu alnganlklara pek aldrmad;
bylelikle de kanl- isyan bastrma hareketle
rine girimek zorunda kald, ve eninde so
nunda bu yzden azledildi. Bunca anlamaz
lklardan edindii tecrbe, kendine hkme
denleri ho grlmiyecek bir iddet kullan
mak zorunda brakmak suretiyle onlardan in
tikam alan bu idaresi g milletle olan m
nasebetlerinde Pilatusu ok tecrbeli klm
t. Romal vali, bu yeni ite, nefret ettii bir
kanun adna kanl bir rol oynamaya sevkedildiini son derece can sklarak grd. Pilatus, din taassubun lik . idareden istedii

iddeti grr grmez bunun sorumluluunu

ona yklediini ve hatt bunun iin onu su
landrdn biliyordu. En byk hakszlk!
nki byle bir halde gerek sulu kkrtc
nn kendisidir!
Buna gre, Pilatus say kurtarmak is
terdi. htimal sulunun vekarl ve sakin hali
kendisine tesir etti. Bir rivayete gre sa
bizzat Romal valinin karsndan himaye gr
mtr. Bu kadn sarayn mbedin avlu
suna bakan bir penceresinden bu munis yz
l Galileliyi grm olacaktr. Belki de onu
ryasnda grm, bu gzel gencin dkle
cek olan kan ona kbuslu saatler yaatmtr.
Muhakkak olan, sann Pilatusu lehine sevkedilmi bulmasdr. Vali say iyilikle, ve onu
affedilmi olarak salvermek zere btn a
releri aratrmak niyetiyle, sorguya ekti.
sann hibir zaman kendi kendine ver
memi olduu, fakat dmanlarnn onun ro
lnn ve iddialarnn hulsas olduunu ileri
srdkleri Yahudilerin Kral unvan, tabii
Roma hkmetinin phelerini kkrtmakta
kullanlabilecek bir unvand. Onu bu ynden,
yni isyan ve Devlet emniyetine kar suikastle sulandrmaya kalktlar. Bundan da
ha haksz bir ey olamazd; nki sa Roma
mparatorluunu daima meru bir kuvvet
saymt. Fakat muhafazakr din partilerin

iftiradan ekinmek detleri deildir. saya

ramen, onun akidesinden neticeler kyor
lard; onu Golanl Yahudanm bir taklitisi
ekline sokuyorlard; Kaysere vergi verilme
sini mennettiini iddia ediyorlard. Pilatus
saya gerekten Yahudilerin kral olup ol
madn sordu. sa dndklerinden hibir
eyi gizlemedi. Fakat kendisine nfuz ve kuv
vet salam bulunan ve lmnden sonra da
krallm tesis edecek olan o byk sarahatsizlik bu sefer sann mahvna sebeboldu. de
alist olan, yni ruh ile maddeyi birbirinden
ayrdetmiyen sa, Apokalipsteki tebihte ol
duu gibi aznda iki yzl bir kl bulun
duundan, yeryzndeki kuvvetlere hibir za
man emniyet telkin edemedi. Yuhannanm
dediine baklrsa krallm itiraf etmi, fa
kat ayn zamanda u derin sz sarfetmitir:
Benim lkem bu dnyada deildir. Sonra,
krallnm geree yarmaktan ve onu iln
etmekten ibaret olan mahiyetini izah etmi
tir. Pilatus bu yksek idealizmden hibir ey
anlamam ve say phesiz zararsz bir ha
yalperest saymtr. O devrin Romallar din
ve felsefe yayma gayretinin ne demek oldu
unu bilmediklerinden, geree balanmay
hayal neviden bir eyle urama sayarlard.
Bu gibi mnakaalar canlarn skar ve onla
ra mnsz gelirdi. Bu yeni nazariyelerde im
paratorluk iin nasl bir tehlike gizli olduunu

sezemediklerinden bunlara kar iddet kul

lanmak iin hibir sebep grmyorlard. Pilatusun btn memnuniyetsizliklerine, klkrk yararcasna inceledikleri bo eyler iin
ceza istemeye gelenler mruz kalyorlard.
Yirmi sene sonra Gallion da Yahudilere kar
gene ayn tavr taknd. Kudsn tahribine
kadar, Romallarn tatbik ettii idare usl,
bu tarikatlarn kendi aralarndaki kavgalar
la hi ilgillenmemekten ibaretti.
Evvelce birok defa tazykma mruz kal
m olduu mutaassp milletin istekleriyle
kendi hislerini uzlatrmak iin valinin ak
ima bir tedbir geldi. Hamursuz bayram ve
silesiyle her sene bir mahpusun halka iade
edilmesi detti. Pilatus sann sadece rahip
lerin kskanl yznden tevkif edildiini
bildii iin, onu bu detten faydalandrmay
denedi. Tekrar bimada grnd ve halka Yahudilerin Kiralm salvermeyi teklif etti. Bu
tbiri kullanmak suretiyle yaplan teklifin
hem msamahaya hem de alaya kaan bir ta
raf vard. Rahipler bundaki tehlikeyi sezdi
ler. Hemen harekete getiler ve Pilatusun
teklifini rtmek iin, halka Kudste pek
sevilen bir mahpusun adn sylediler. Garip
bir tesadf eseri olarak onun da ad sa idi,
fakat Bar-Abba veya Bar-Rabban lkabyla
anlrd. Bu, herkese bilinen bir adamd; kan
l bir isyanda tevkif edilmiti. Halk bir az

dan: Bu sa deil, teki sa, sa Bar-Rabban!

diye bard. Pilatus, Bar-Rabban salvermek
zorunda kald.
Pilatusun durumu gittike gleiyordu.
Yahudilerin Kral denilen bir zanlya fazla
msamaha gstermekle lekelenmekten kork
tu. Zaten taassup, her hkmeti kendisiyle
pazarla girimek zorunda brakr. Pilatus
bir fedakrlk gstermek zorunda kaldn
sand; fakat nefret ettii kimseleri memnun
etmek iin kan dkmekte hl tereddt etti
inden ii alaya evirmek istedi. saya veri
len tantahal unvanla alay eder gibi yaparak
onu kamlatt. Kamlatma daima haa ger
menin balangc idi. htimal Pilatus bylece halk idam hkmnn verilmi bulun
duuna inandrmak istiyor, balangcn yete
ceini umuyordu. O zaman, btn riyayetlerin zerinde birletikleri, tyler rpertici bir
hdise oldu. Askerler saya krmz bir kaftan
giydirdiler, bana dikenli dallardan bir e
lenk taktlar, eline de bir kam verdiler. Onu
bu acaip kyafetiyle halkn karsna grtp
krsye kardlar. Askerler nnden geiyor
lar, birer birer tokatlyorlar ve nnde diz
kerek; Selm, ey Yahudilerin byk kral!
diye eleniyorlard. Rivayete gre bazlar da
stne tkryorlar ve kamla bana vuru
yorlard. O ar bal Romallarn bu yz k

zartacak ileri nasl yaptklarna pek akl er

mez. uras da dorudur ki, Pilatus sadece
procurator olduu iin emrinde ancak yardm
c ktalar vard. Roma vatanda lejyonerler
olsayd bu gibi bayalklara dmezlerdi.
Pilatus belki byle bir sahne tertibetmekle sorumluluktan kurtulmak istiyordu. Belki
Yahudilerin kinine bir lokma atmak ve bu
iin baka trl bir sona ermeye lyk olma
dn gsterecek ekilde faciay alaya evir
mekle, say bama geleceklerden kurtaraca
n umuyordu. Eer dncesi bu idiyse hi
muvaffak olamad. Velvele byyor, gerek
bir ayaklanma halini alyordu. Her taraftan
armha gerilsin! armha gerilsin! sesleri
aksediyordu. Rahipler gittike daha srarl bir
tavr taknarak ayartc lm cezasna arplmyacak olursa Kanunun tehlikeye de
ceini bildirdiler. Pilatus, say kurtarmak
iin kanl bir isyan bastrmak lzmgeleceini iyiden iyiye anlad. Bununla beraber gene
vakit kazanmay denedi. Hkmet konana
girdi, lm kararn tasdik etmeye yetkili olma
dn gstererek bir bahane bulmak mi
diyle saya memleketini sordu. Hatt bir ri
vayete gre say o aralk Kudste bulunan
Antipasa gndermitir. sa bu hayrhah gay
retlerden faydalanacak ekilde hareket et
miyordu. Kayafann evinde yapt gibi Pilatusu hayrette brakan ar ve vekarl bir ses

sizlik iine kapand. Dardan gelen sesler git

gide tehtitkr bir hal alyordu. Valinin vazife
sini ihmal ettii, Kayserin dmann koru
duu yolunda szler iitilmiye baland. Ro
ma hkimiyetinin en byk dmanlar, faz
la msamahal bulduklar valiyi mparatora
ihanetle sulandrmak hakkn elde etmek
iin, o anda Tiberiusun en sadk tebaalar
oluverdiler. Burada mparatordan baka kral yoktur,
diyorlard; kim kendisini kral
il ederse mparatora kar cephe alm olur.
Vali bu adam susuz sayp salverirse mpa
ratoru sevmediini gstermi olur. Zayf bir
adam olan Pilatus bu kadarna dayanama
d; dmanlarnn Romaya gnderecekleri, ve
kendisini Tiberiusun bir rakibini korumakla
itham edecekleri raporu gznn nne getir
di. Bundan evvel adak armalar meselesinde
Yahudiler mparatora yazmlar ve hakl k
mlard. Yerinden olacandan korktu. Adn
tarihte lnetle andracak bir muvafakatle,
olup bitecek eylerin btn sorumluluunu
Yahudilere ykliyerekten mukavemetten vaz
geti. Hristiyanlarn dediklerine gre, Yahu
diler: Kan bizden ve ocuklarmzdan sorul
sun! diye bararaktan bu sorumluluu ta
mamiyle zerlerine almlardr.
Bu szler gerekten sylenmi midir?
Bundan phe edilebilir. Her ne olursa ol
sun bu szler derin bir tarih hakikati ifade

ederler. Romallarn Yahudiyede taknm

olduklar tavra gre Pilatus baka trl ha
reket edemezdi. Din msamahaszlktan do
an nice lm kararlarn lik hkmet is
ter istemez yerine getirmitir. Mutaassp bir
rahip snfna yaranmak iin tebaasndan yzlercesini diri diri yaktran spanya kiralnn
suu Pilatusunkinden daha byktr; n
k o, Romallarm Kudste henz sahibolamadklar daha tam bir iktidar temsil ediyor
du. Lik idare rahiplerin srariyle skc ve
zalim davranrsa, zayf olduunu gsterir. Bu
hususta gnahsz olan hkmet, isterse Pilatusa ilk ta atsn. Sulu, rahipler zulmnn
arkasna snd lik adalet deildir. Fakat
hibir kimse bir taraftan uaklarna kan dk
trrken kandan nefret ettiini syliyemez.
Demek oluyor ki say mahkm eden ne
Tiberiustur ne de Pilatus. Bu ii yapan eski
Yahudi partisidir, Musann kanunudur. Bu
gnk dn tarzmza gre babann gna
hndan evlt sorumlu olamaz; her insan in
sanlk adaleti ve Tanr adaleti karsnda yal
nz kendi yaptndan sorumludur. u halde
sann katlinden bugn hl strap duyan
her Yahudinin acnmaa hakk vardr. n
k o devirde yaam olsayd belki Kirinili
Simun olurdu; hi olmazsa belki armha
geriniz! diye baranlar arasnda bulunmaz
d. Fakat milletlerin de fertler gibi sorumlu-

luklar vardr. imdiye kadar da millete i

lenmi bir cinayet varsa, bu, sann lmdr.
Bu lm kanun bir lm olmutur, u
itibarla ki balca sebebi milletin ruhunu ifa
de eden bir kanundur. Musann kanunu o za
manki tdil edilmi ekliyle, mevcut dini de
itirmek amacn gden her teebbse idam
cezas veriyordu. sa da hi phesiz bu dine
hcum ediyor, onu ortadan kaldrmak isti
yordu. Yahudiler bunu sade
aklkla Pilatusa sylediler:

ve gerek bir
bizim bir ka

nunumuz var, ve bu kanuna gre onun lmesi

lzmdr; nki kendisini Tanr olu yapm
tr. Kanun nefret edilecek bir kanundu, fakat
kadm devirlerin vahetine uyan bir kanundu
Ve onu lvetmek iin meydana kan kahra
mann her eyden evvel onun hmma
mas mukadderdi.

ura

Ne yazk! dkecei kann semere vermesi

iin aradan bin sekiz yz yldan fazla zaman
gemesi lzm gelecek. Yzyllar boyunca,
kendisi kadar asl dnrler onun adna i
kenceye uratlacak, lme arptrlacak. Bu
gn bile Hristiyan olduklarn syliyen mem
leketlerde din sular iin
sa saptmalardan sorumlu

cezalar veriliyor.
deildir. sa, mu

hayyilesi dallete uram bir milletin, gnn

birinde kendisini yank insan etine dkn

korkun bir Molok1 gibi anlyacam bilebilir

miydi? Hristiyanlk taassuba kat; fakat ta
assup Hristiyanln mal olan birey deil
dir. Bu bir Yahudi iidir, u itibarla ki ilk
defa olarak dinde mutlakiyet nazariyesini ve
her yenilik getirenin mucizeler de gsterse
tala karlanmas ve yarglanmadan tala l
drlmesi esasn kuran Yahudiliktir. phe
siz putperestler leminde de din adna iddet
kullanld. Fakat o lemin byle bir kanunu
olsayd Hristiyanla dnmesine imkn var
myd? Bu bakmdan Tevratn ilk be kita
b yer yznde din terrn ilk kanunnamesi
olmutur. Yahudilik, eli kll, deimez bir
akidenin rneini verdi. Hristiyanlk kr
krne bir kinle Yahu dileri kovalyacak yer
de, kendi kurucusunu ldren rejimi ortadan
kaldrm olsayd, maksada ne kadar daha uy
gun bir i yapm, insanla ne kadar daha
byk bir hayr ilemi olacakt!

1 Fenikelilerle Kartacallann bir tanrs.

fine ocuk yaklrd.

ere

y ir m i ik in c i b l m

Isann lm.

sann lmnn gerek sebebi din ol

makla beraber, dmanlar hkmet kona
nda onu Devletin emniyetine kasdeden bir
kimse olarak gstermeye muvaffak olmu
lard. Kararsz Pilatustan, ortodoks Yahu
dilie aykr hareket etmi olmak gibi bir
sebeple idam hkm koparlamazd. Rahip
ler bu dnce ile, halka sa iin armha
gerilme cezasn istettiler. Bu ceza Yahudilerin icad deildi; sann cezalandrlmasna
sadece Musa kanunlar gereince hkmedil
mi olsayd onu tala ldrmek lzmgelirdi.
Haa germek, klelere mahsus ve lm ce
zasn hakaretle iddetlendirmek istenildii
zaman kullanlan bir Roma cezas idi. Bunu
saya tatbik etmekle ona, yol kesen hrsz
lara, haydutlara, akilere veya Romallarn
klla lme erefine lyk grmedikleri sf
li dmanlara yaptklar muamele yaplm
oluyordu. Cezaya arplan adam, zel akide
lerle ortodoks Yahudilie kar gelen bir
kimse deil, mevhum Yahudilerin Kral
idi. Ayn dnce gereince, ldrme iinin

Romallara braklmas lzmgeldi. Bilindii

gibi Romallarda, sanatlar ldrmekten iba
ret olduu iin, cellatl askerler yaparlard.
Buna gre sa yardmc askerlerden mte
ekkil bir tabura teslim olurdu ve yeni fa
tihlerin zalim itiyatlarnn getirdii ikenceler
olanca irenlii ile saya tatbik edildi. Va
kit tahminen le idi. Yarg krss nn
de yaplan geit resmi iin karm olduklar
elbiselerini ona tekrar giydirdiler, ve taburun
elinde evvelce lme mahkm edilmi iki hrsz
bulunduundan mahkm bir araya getiril
di, kafile idam yerine doru yola koyuldu.
Buras, Kudsn dnda, fakat ehrin
surlar yaknnda, Golgota denilen bir yer
di. Golgota, kafa tas demektir; bizim Chaumontumuza tekabl etmesi muhtemel1 olan
bu ad herhalde sasz bir ba eklinde olan
plak araziye veriliyordu. Bu tepeciin ye
ri doru olarak bilinmiyor. Fakat phesiz
ehrin kuzeyinde veya kuzey batsnda, sur
larla Elnar ve Hinnom vadileri arasnda uza
nan arzal yksek bir ovada, byk bir ehir
dolaylarnn kt teferruat ile de irkinle
mi bir blgede bulunuyordu. Golgotanm,
Constantinustan beri btn Hristiyanln
takdis ettii yer olduuna inanmak gtr.
1
demektir.

Fransada

birka yerin addr ve

keltepe

Buras ehrin iersine fazla Sokulmutur, bu

na gre sann zamannda surlarn iinde bu
lunduuna inanmak lzmgelir.
Haa gerilmeye mahkm olan kimse, i
kence letini kendisi tamaya mecburdu.
Fakat sa iki yoldana nispetle vcuta za
yf olduu iin kendi han tayamad. Mf
reze, krdan dnen Kirinili Simun adnda
birine raslad; askerler yabanc igal kta
larnn hain muamelesiyle bu adam lm
aacn tamya mecbur ettiler. htimal Ro
mallar bu menfur aac kendileri tayamyacaklar iin bu hususta kendilerine veril
mi olan angarya haklarn kullanyorlard.
Anlalan, Simun soradan Hristiyan cema
atine girmitir. ki olu, skender ile Rufus,
bu cemaate pek tannmt. Belki gzleriyle
grd birok eyleri anlatmtr. O anda
sann yannda raklarndan hibiri yoktu.
Nihayet siyasetgha varld. kence edi
leceklere, Yahudi detince kokulu arap su
nuldu; bu, bir merhamet hissiyle mahkmu
sersem etmek iin verilen sarho edici bir
iki idi. kenceye gtrlen bahtszlara son
nm arabn ekseriya Kudsl hanmlar
elleriyle getirirlerdi; kimse getirmemise, malsandmdan verilen para ile alnrd. sa du
daklarnn ucunu anaa dedirdikten sonra
imekten ekindi. Sfli mahkmlar iin ac18

nacak bir teslli olan bu sarholuu kendi

yksek yaradlna yaktrmad. Hayattan
tamamiyle akl banda olarak ayrlmay ve
isteyip dvet ettii lm bile bile bek
lemeyi daha iyi buldu. O zaman kendisini
soydular ve haa gerdiler. Ha, birbirine T
eklinde balanm iki direkten yaplrd.
Pek yksek deildi, mahkmun ayaklar he
men hemen yere deerdi. Evvel ha di
kerler, sonra ikence mahkmunu ivi ile
ellerinden akarlard; ayaklar da ok zaman
ivilenir, bazan sadece iple balanrd. Ha
n byk direinin ortasna, mahkmun ba
caklar arasna girerek vcudunun sarkma
sna mni olacak ekilde bir aa paras
tesbit edilirdi. Bu olmasa, eller yrtlr, v
cut ylrd. Bazan da ayaklarn altna, ge
ne diree tutturulmu olan ufk bir dayanak
konurdu.
sa bu tiksindirici ikenceleri olanca deh
etiyle, iine sindire sindire tatt. Haa ge
rilenlere su da verilmedii iin susuzluktan
ii yanyordu. Su istedi. Orada, Romal as
kerlerin itii posca denilen sirkeli su ile
dolu bir ibrik duruyordu. Askerler, idam va
zifesi de dhil olmak zere btn seferlerin
de poskalarm yanlarnda tamaya mecbur
dular. Bir asker bir sngeri bu suya batrd,
bir kamn ucuna takd, sann dudaklar

na uzatt, sa sngeri emdi. ki hrsz da yanbamda haa gerilmilerdi. Mahkmlarn

st ba kendilerine terkedilmek det olan
cellatlar, sann elbiseleri iin kura ektik
ten sonra han dibinde oturup kendisini
muhafaza ediyorlard. Bir rivayete: gre sa
Baba, onlar affet; ne yaptklarn bilmiyor
lar demitir. Bu szleri az ile deilse bile
kalbi ile sylemitir.
Romallarn detince, han tepesine
dille, bran, Yunan ve Ltin dilleriyle, Yahudillrin Kral yazlarn tayan bir lev
ha aslmt. Bu yazlarn millet iin ar ve
tahkir edici bir taraf vard. Oradan geen
birok kimseler bunu okuyarak incindiler.
Rahipler Pilatusa sann Yahudilerin kral
olduunu sadece iddia ettiini gsteren bir
levha asmak gerektiini sylediler. Fakat bu
iten usanm bulunan Pilatus yazlm olan
yazdan hibir eyi deitirmiyeceini bil
dirdi.
raklar kamt. Fakat Kudse kadar
arkasndan gelmi olan ve kendisine hl
hizmet eden Galileli sadk kadn dostlar
ondan ayrlmadlar. Meryem Kleofas, Mecdelli Meryem, Huzamn kars Yoanna, Salome ve daha bakalar uzakta duruyorlar ve
kendisini gzden ayrmyorlard.
sann karsnda, uzaktan gzne ilien
bu tesselli verici kk kadn kmesiyle

insanlarn alaklk veya ahmaklk manza

rasndan baka bir ey yoktu. Gelip geen
ler kendisine hakaret ediyorlard. Etrafn
da ahmaka alaylar iitiliyor, son istirap fer
yatlarnn iren kelime oyunlarna evril
diini gryordu. te kendisine Tanrnn
olu diyen! Babas isterse imdi gelip kur
tarsn! diyorlard. Bakalarn kurtarm ama
kendisini kurtaramyor diye de mrldan
yorlar, bir ncs de: Haydi bakalm!
Tanrnm Mbedini ykar, gnde baka
bir Mbet kurarmsn! Grelim, kendini kur
tar! srail kaviminin kral ise hatan in
sin, biz de ona inanalm! diyordu. sann
apokaliptik dncelerini pek i yi bilmiyen
baz kimseler lyas imdada ardn sandlar, ve: Bakalm lyas kurtarmaya geleek mi? dediler. Anlaldna gre haa
gerili iki hrsz da ona hakaret ediyorlard.
Gkyz gaml, yeryz btn Kuds dolay
lar gibi kuru ve kasvetliydi. Baz rivayet
lere gre bir aralk sann iman gevedi;
sanki bir bulut Babasnn yzn ondan
gizledi; mitsizlie kar, btn iztiraplardan
bin kere ac olan bir mcadeleye girdi. G
znn nnde yalnz insanlarn nankrl
belirdi. Belki bu kadar aa bir millet iin
iztirap ektiine esef etti, ve: Baba, baba
beni niin terkettin? diye haykrd. Fakat

lhi insiyak gene galip geldi. Vcudunun

hayat sndke ruhu huzura kavuuyor, ya
va yava lhi olan aslna dnyordu. zel
vazifesini gene hissetti; lmnde dnya
nn kurtuluunu grd; ay aklar mm altmda
serilen iren manzaray gzleri grmez ol
du, btn ruhu ile Babasma kavumu bir
halde, sonsuz yzyllar iin insanln kalbin
de srecei ilh hayat daraacnda yaamaya
balad.
Haa gerilme ikencesinin dehetini ar
tran bir ey de, iztirap kaz zerinde
drt gn yaanabilmesi idi. Ellerin kanamas
abuk durur, lme sebebolmazd. lmn
gerek sebebi vcudun gayritabii duruu y
znden kan dolamnn korkun bir teev
ve uramas, mthi ba ve kalb ar
lar gelmesi, nihayet uzuvlarn katlamas
idi. Bnyesi kuvvetli olanlar ancak alktan
lrlerdi. Bu zalim cezann verilmesinde esas
maksat, mahkmu belirli yerlerde alacak
yaralarla dorudan doruya ldmek deil,
kleyi iyi kullanmasn bilemedii ellerin
den ivilenmi vaziyette tehir etmek, rynceye kadar han zerinde brakmakt.
sann nahif bnyesi kendisini bu uzun s
ren can ekimeden kurtard. Btn al
metlerden, saat sonra bir baylma veya
kalb damarlarndan birinin ni atlamas ile
birdenbire ld anlalyor. Ruhunu tes

lim etmeden birka dakika evvel sesi hl

kuvvetliydi. Birdenbire korkun bir feryat ko
pard; baz kimseler bunu Ey Baba, ruhumu
ellerine brakyorum! gibi duydular; zihinleri
daha fazla kehanelterin gereklemesiyle me
gul olan bazlan da Tamam oldu! gibi an
ladlar.
imdi an ve erefin iinde uyu, ey asl
mrit. Eserin tamam oldu; tanrln kurul
du. Artk fni deilsin, yceldiin lh hu
zur leminden, yaptn ilerin sonsuz netice
lerini seyredeceksin! O byk ruhuna tesir
edemiyen birka saatlik iztirap, pahasna en
tam lmszl satn aldm. Binlerce yl
dnya sana bal kalacak! Tezatlarmzn tim
sali olan sen, etrafnda en kzgn savan veri
lecei almet olacaksn! Yeryznde geirdi
in gnlerdekinden bin kere daha canl ka
lan, bin kere daha fazla sevilen sen, insanln
yle bir dayana olacaksn ki, adn bu dn
yadan silmek onu temellerinden sarsmak ola
caktr. Tanrdan ayrdedilmiyeceksin. lme
galebe aldn ,saltanat srecein lkeyi eline
al, perestikrlarm, yzyllar boyunca gste
recein ahane yoldan yryerek ardndan
geleceklerdir!

y ir m i n c b l m

Eserlerinin Ana Vasf.

sanm Yahudilik lemi dnda faaliyet

te bulunmad grlyor. Ortodoks Yahu
diliini hor grd kimselere kar besle
dii sevgi sebebiyle putperestleri Tanr le
mine kabul etmesine, birka defa putperest
topraklarnda oturmu olmasna ve bir iki
defa da imanszlarla hayrhah mnasebet
lerde bulunduu grlmesine ramen, btn
hayatnn iinde doduu kk muhitte ge
mi olduu sylenebilir. Yunan ve Roma
memleketlerinde kendisinden bahsedildii ii
tilmedi; ad, ancak yz yl sonra, o da dolaysiyle olmak zere, mezhebinin sebebolduu ayaklanma hareketleri veya raklar
nn uradklar zulmler vesilesiyle, Hristi
yan olmyan mellifler tarafndan zikredilir.
Yahudi lemi iinde sann srekli bir te
siri olmad. Mildn ellinci ylma doru len
Philon, onun varln bile bilmez grnr.
Otuz yedi ylnda doan ve asrn sonlarn
anlatan tarihi Yusuf, sann ldrlmesi
ni ikinci derecede ehemmiyeti olan bir hdise
gibi birka satrla anar; zamannn mez

heplerini sayarken Hristiyanl unutur. te

yandan, Minada1 da yeni mezhebin ad bile
gezmez. Hristiyanln kurucusunun ad an
lan her iki Gemara2 da, bizi drdnc veya be
inci yzyldan teye gtrmez. sann yapt
belli bal i, kendi etrafnda raklarndan bir
muhit yaratmas, bunlara sonsuz bir bal
lk ilham etmesi, akidesinin zn onlara
alamasdr. sann adalarnn en ziyade
dikkatini eken lmez eseri, lmnden son
rada sevilecek kadar kendini seydirmi ol
masdr. Akidesi o kadar az kaideye bal bir
akide idi ki, onu ne yazmay ne de yazdrmay
dnd. ra olmak iin u veya bu eye
inanmak deil, ona balanmak, onu sevmek
lzmd. sadan kalan ey, htralardan derleniveren birka zl sz, bilhassa mnevi ah
siyetinin rnei, ve brakt tesirdir. sa ,bir
akaid kurucsu, bir ilmihal mellifi de
ildir, o, dnyay yeni bir gre, yeni bir
duyua altran adamdr. Yer yznde en
az Hristiyan olan kimseler, drdnc yz
yldan itibaren Hristiyanl samasapan me
tafizik mnakaalara srkliyen Yunan kili
1 Mina:
balangtan III. yzyla
kadar ha
hamlar tarafndan vcuda getirilmi Tevrat tefsiri
ve itihat kitab.
2 Gemaralar:

Talmudun zeyilleri.

sesinin din bilginleri ile Incilden koskoca

bir yn halinde binlerce madde kar
maya kalkan Ltin ortaann skolstikle
ridir. Tanr lemine katlmak emeliyle sa
ya uymak: ite ilk devirde Hristiyan olmak
bundan ibaretti.
Aradan on sekiz yzyl gibi bir zaman
getikten sonra, sf Hristiyanln, her messeseye nasibolmyan bir almyazs ile hl
btn dnyay kavryan ebed bir din ola
rak grlmesinin srr bylece anlalr. nki sann dini birok bakmlardan son ve
kat dindir. Btn insanlarn Tanr lemi
ne itirak haklarn iln eden sa oldu. Vic
dann haklar, sann sayesinde siyasi ka
nunlarn tesirinden kurtularak yeni bir kuv
vet olan ruh kuvvetini tekil etmeye mu
vaffak oldu. Bu kuvvet birok defa asln
unuttu; yzyllarca, piskoposlar, prens, pa
pa, kral oldular. Ruhlar saltanat olduu id
dia edilen messese, ayakta durabilmek iin
zaman zaman ikenceye ve atete yakma
cazasna bavuran iren bir istibdat oca
halini ald; fakat gn gelecek, iki kuv
vetin birbirinden ayrlmas meyvelarm ve
recek, ruhla 'ilgili eylere bir kuvvet deil
bir hrriyet denecektir. Bir halk ocuunun
vicdanndan kan, halkn karsnda gelien
ve ilkin halk tarafndan sevilen ve beenilen
Hristiyanln, ilk zamanlarndan kalma ve

asla bozulmyacak olan bir zellii vardr.

Hristiyanlk, ihtillin ilk galebesi, halk duy
gusunun zaferi, sf insanlarn itibara kavu
mas, halkn anlad mnada gerek gzelli
in deerini bulmas olmutur. sa bylece,
kadm devirlerin aristokratik cemiyetlerinin
bnyesinde, her eyin geecei bir gedik a
m oldu.
Gerekten, lik idare sann lm iin
de susuz olduu halde (bu idare lm ka
rarn, istemiyerek de olsa, tastik etmekten
baka bir ey yapamazd), bunun sorumlulu
unu btn arl ile omuzlarna yklendi.
Devlet, Golgota tepesi sahnesini idare etmek
le, kendi kendine en ar darbeyi indirdi.
Kanunu temsil eden adamlarn nefrete l
yk bir rol oynadklar, kendisine su isnadedilen adamn hakl olduu, yarglarn ve
zabta memurlarnn el ele vererek hakika
te kar cephe aldklar, Devlete kar her
trl hrmetsizliklerle dolu bir peygamber
hayat hikyesi rabet bulup dnyay dola
t. Halkn elinde dolaan en yksek derecede
kkrtc binlerce resimle herkesin ren
dii ikence faciasnn hikyesi, Roma ma
kamlarn, ikence cezalarnn en hakszn
tasdik eder ve bir valinin emriyle askerleri
bu cezay yerine getirir vaziyette gsteri
yordu. Bylece bir ey hkmetler iin ne
ar bir darbedir! Bu darbeden sonra hibir

zaman bellerini iyice dorultamazlar. Getsemanide ilenen byk hatann azab hisse
dilirken, nasl olur da kendi halinde biarele
re kar, hata ilemez kimselerin tavr taknlabilir.
Tamamiyle iten gelme bir hareketle ruh
lardan doan, ilk zamanlarnda her trl
kaide bandan azade kalan ve vicdann hr
riyeti adna yz sene savaan Hristi
yanlk, sonraki dlerine ramen, hl o
mkemmel balangcnn meyvalarm toplu
yor. Tazelenmesi iin ncile dnmesi ye
ter. Bizim anladmz mnada Tanr lemi,
ilk Hristiyanlarn birdenbire gkte grve
receklerini umduklar o tabiatst lemden
bsbtn farkldr. Fakat sann dnyaya
getirdii his, tam bizim hissimizdir. Onun
mkemmel idealizmi, ihtirassz ve fazilet
li hayatn en yksek kaidesidir. Sf ruhlar
iin yle bir gk yaratt ki, Tanr ocuk
larnn kusursuz asaleti, mutlak kutsallk,
lekesiz bir hayat, ve nihayet gerek cemiye
tin imknsz bir ey sayarak yalnz dnce
halinde gelimesine msaade ettii hrriyet
gibi yeryznde bo yere aranlan ne varsa
hepsi orada bulunur. Bu ideal Tanr lemi
ne snanlarn pri, stad, gene sadr. Ruh
saltanatn ilk iln eden o oldu; szleriyle
deilse bile hareketleriyle: Benim saltana-

tim bu dnyaya ait bir saltanat deildir.

diyen o oldu. Gerek dinin kurulmas tamamiyle onun eseridir. Kendisinden sonra, bu
eseri gelitirmekten ve verimli klmaktan ba
ka yapacak bir i kalmamtr.
Bylece Hristiyanlk hemen hemen din
mnasna gelen bir kelime haini ald, Bu
byk ve iyi Hristiyanlk geleneinin d
nda ne yaplrsa yaplsn, ksr kalmaya
mahkmdur. Sokratesin insanlk iinde fel
sefeyi, Aristotelesin ilmi kurmalar gibi, sa
da dini kurmutur. Sokratesten nce felsefe,
Aristotelesten nce ilim vard. Sokratesten
ve Aristotelesten beri felsefe ve ilim pek
ok ilerledi; fakat her ey onlarn att
temel zerine kuruldu. sadan nce de din
dncesi birok inklplar geirmiti; sa
dan beri bu dnce pek ok geliti; bununla
beraber sann yaratt esas mefhum dna
klmad ve klmyacaktr da. sa, sf bir
ibadet fikrini ebed olarak tesbit etti. Bu
bakmdan sann dini, hudutlar olan bir
din deildir. Kilise birtakm devreler,
takm safhalar geirdi; ancak bir zaman
deeri olan ve olacak olan birtakm
mller iine kapand: sa hibir eyi ne

bir
iin
for
red

ne de tesbit eden, olsa olsa sevgiyi esas

olarak alan tahditsiz dini kurdu. Onun ka
ideleri mutlak mahiyette eyler deildir, her

trl yoruma elverili birtakm tebihler ek

lindedir. Incilde din akidelerine ait bir h
km aramak bouna zahmet olur. Deimez
akidelere bal olduklarn iln edenlerin hep
si de sann dncesine aykr hareket eder
ler; bu, aa yukar, Ortaa skolstiinin,
gayesine varm bir min biricik stad oldu
unu iln etmesiyle bizzat Aristotelesin d
ncesine ihanet etmesi gibidir. Aristoteles
skolstik mektebinin mnakalarmda hazr
bulunsayd, bu dar gr reddeder, kendi
adm siper edinen kr gelenek yerine tedricen
ileiiyen bilgiye taraftar olur, kendi dn
celerinin rtlmesini ho grrd. sa da
dnp aramza gelseydi, kendisinin btn
mnasn birka din dersi iine sktrmak
iddiasndan olanlar deil, eserine devam et
meye alanlar raklar olarak tanrd. B
tn byk ilerde ebed eref, yapnn ilk ta
n koyana aittir. Yeni zamanlarn Fizik ve
Meteoroloji sinde, Aristotelesin bu adlar
tayan kitaplarndan bir kelime bulunmyabilir; fakat bu, Aristotelesin tabiat ilminin
kurucusu olarak kalmasna mni olmaz. Mez
hebin esaslar ne gibi deiiklikler geirmi
olursa olsun, sa din bahsinde duygunun ya
ratcs olarak kalacaktr; Da Vaznm k
bna varlmyacaktr. Hibir inklp, bizleri,
bamda sann ad parlyan byk fikir ve
ahlk yolunu tutmaktan alkoyamyacaktr.

Bu bakmdan, bizden nceki Hristiyan gele

neinin hemen her noktasnda ayrlsak bile,
gene de Hristiyanz.
Bu byk temel tamamiyle sann ahs
eseridir. Kendisine bu derece peresti edilmi
olmas iin, peretie lyk olmu olmas ge
rektir. Ak ateini tututuracak bir konu
olmadan ak olmaz, sa hakknda en iyi bil
diimiz ey de, etrafndakilere ilham ettii
ihtiras derecesindeki aktr; bunun byk
ve sf bir ak olduunu da gene sylemeli
yiz. lk Hristiyan neslinin iman, heyecan
ve vefakrl, ancak btn bu hareketin
banda hariklade bi radamm bulunduunu
farzetmekle izah edilebilir. Sk bir inzibatla
idare edilen bizim medeniyetlerimiz, bir in
sann ahsyetinin, gelimesi iin daha ser
best bir meydan bulduu devirlerde ne de
dii hakknda bize hibir fikir veremez. Ba
ehirlerimiz civarndaki ta ocaklarnda yayan, arada srada bulunduu yerden karak
hkmdarlarn sarayna giden, kapdaki n
betiyi zorlyan, kendisinin tevik ettii ink
lplarn yaknda gerekleeceini stn bir eda
ile krallara bildiren bir mnzeviyi gzm
zn nne getirelim. Bunu dnmek bile bi
zi gldrr. Halbuki lyas, ite bunu yapm
tr. Bugnk gnde Tesbeli lyas Tuileries
saraynn kapsndaki nbeti kulbesinden
bir adn ileri atamazd. sann vaiz vermesi ve

Geliledeki serbest faaliyeti de bizim alk

olduumuz itimai artlara ayn derecede ay
kr olan eylerdir. Bizlerin tbi bulunduu
muz nezaket icaplarn bilmiyen, bizleri in
celtmekle beraber ahsiyetimizi pek ziyade
krleten yeknasak terbiyeyi almam olan bu
metn ruhlar, faaliyetlerinde alacak bir
kudret gsteriyorlard. Bunlar bize, hakikatte
var olmam bir kahramanlk devrinin devleri
gibi gelir! Ne byk hata! Bu adamlar bizim
kardelerimizdi; boylar boslar bizimki gi
biydi, ve bizim gibi hissettiler, bizim gibi d
ndler. Fakat onlar iin Tanrnn ilham
serbestti; bizde ise, aresiz bir sflilie mah
km bir cemiyetin demir zincirleriyle kskv
rak baldr.
yle ise sann ahsna, insan byk
lnn en yksek zirvesinde yer verelim.
Bizleri daima insanst bir lemde tutan
bir peygamber hayat hikyesi karsnda
mbalal itimatszlklara kaplarak yanl
dnmiyelim. Assisli Francesconun haya
t da birtakm mucizelerden rlmt. Bu
byle olmala beraber bu azizin var olmu
olmasndan ve oynad rolden hibir va
kit phe edilir mi? Hristiyanl kurmu
olma erefinin, efsanenin tanrlatrd adama
deil ilk Hristiyanlara aidolduunu da sylemiyelim. nsanlar arasndaki fark, arkta

bizde olduundan ok daha brizdir. Orada

umumiyetle kt olan bir muhit iinde, bi
zi hayrette brakan yaradlta insanlarn siv
rilmesi nadir grlen bir .ey deildir. sann
raklar tarafndan yaratlm olmas yle)
dursun, bilkis kendisi her bakmdan onlara
stn grnr. Aziz Pavlus ve belki de Aziz
Yuhanna mstesna olmak zere, bunlar fik
ri icat tan ve dehadan mahrum kimselerdi.
Bizzat Aziz Pavlus sa ile hibir suretle mu
kayese edilemez; Aziz Yuhannaya gelince,
kendisine atfedilen mezhebin meneleri o ka
dar karanlk kalmtr ki, oynad ahsi rol
den ancak son derece ihtiyatla bahsedilebilir.
Yeni Ahit yazlar arasnda drt ncilin son
suz stnl sann stnlnden ileri ge
lir. sann tarihinden havarilerin tarihine
geerken hissedilen elem verici d bundan
trdr. Bizlere' sann tasvirini armaan
eden ncil yazarlar, bahsettikleri adamn o
kadar aasmdadrlar ki, ona ykselmedik
leri iin durmadan onu tahrif ederler. Yaz
lar yanllarla, tenakuzlarla doludur. Her sa
trda, yazdklarnn mnasn anlamyan ve
yarm yamalak kavryabildikleri dncelerin
yerine kendi dncelerini koyan yazarlarn
kaleme ald lhi gzellikte szler sezilir.
Velhasl, sann mnevi oluu, hayatm ya
zanlar tarafndan gzelletirilmi olmak y
le dursun, bilkis kltlmtr. Tenkidde,

kendisini olduu gibi tasvir etmek iin,

raklarnn fikir darlndan ileri gelen bir
takm yanllar ortadan kaldrmak icabeder.
raklar, say anlyabildikleri gibi anlatt
lar ve ok zaman onu bylttklerini sanarak
klttler.
sann her eyi Yahudilie borlu bu
lunduunu ve kendi byklnn Yahudi
milletinin byklnden baka bir ey ol
madn sylemek de doru olur mu? Ba
lca zellii, iyilikle ktln en ar m
messillerini sinesinde barndrmas olan bu
esiz Yahudi milletine benim kadar kymet
verecek kimse yoktur. sann Yahudi le
minden kt phesizdir; fakat bu, Sokratesin Sofist mektebinden, Lutherin Orta
adan, Lamennaisnin Katoliklikler arasn
dan, Rousseaunun on sekizinci asrdan k
mas gibidir. nsan kendi zamanna, kendi r
kna kar hareket etse de, kendi zamanna
kendi rkna mensuptur. sa, Yahudilii devam
ettiren bir kimse olmak yle dursun, bil
kis Yahudi zihniyetinden ayrl temsil eder.
Bu husustaki dncesinin biraz phe g
trd farzedilse bile, kendisinden sonra
Hristiyanln alm olduu umumi istika
met byle bir pheye yer brakmaz. Hris
tiyanln umumi gidii, Yahudilikten gitgi-

de ayrlmak istikametinde oldu; tekml

de phesiz Yahudilie dnmek deil, sa
ya dnmekle olacaktr. Demek oluyor ki, ku
rucunun byk zellii tamamiyle kendisine
aittir; an ve erefi herhangi bir meru ortak
kabul etmez.
Bugn hl dnyann mukadderatna h
kim olan bu ulvi ahsiyete lhi demek faz
la ber ey olmaz; bu, sann tanrln b
tn vasflarn temessl etmi olmasndan de
il, hemcinsine tanrla doru en byk ad
m attran adam olduu iindir. nsanlk, b
tn ile, bencil, ve bencillii daha hesapl
olduu iin hayvanmkine stn olan bir
yn yaratk halinde grnyor. Bununla
beraber bu yeknasak bayalk iinde yk
selen baz stunlar gklere doru ykselerek
daha asil bir almyazsma edahet ederler.
sa, insanlara nereden geldiklerini ve ne ta
rafa ynelmeleri gerektiini gsteren bu s
tunlarn en ykseidir. Yaratlmzda iyilik
ve byklk adna ne varsa onun ahsnda
bir araya toplanmtr. Hi kusuru yoktu
denemez; bizim altetmeye altmz ih
tiraslarla, o da savat; temiz vicdanndan ba
ka hibiir ey, Tanrnm hibir melei onun
kalbine kuvvet vermedi; her insamn kalbin
de tad eytandan baka hibir eytan
onu kandrmaya almad. raklarnn anla
yszl yznden birok byklklerini -

renemediimiz gibi bir ok kusurlarnn gizli

tutulmu olmas da muhtemeldir. Fakat onun
kadar hibir kimse, hayatnda, insanln menfaatlarm kendi kk izzetinefis kayglarna
stn tutmamtr. Nefsini kaytsz arsz bir
balanla dncesine veren sa, onu her e
yin o kadar stnde tutmutur ki, hayatnn
sonuna doru dnya artk onun iin yok ol
mutur. O, gk lkesini ite bu ar kahra
man iradesiyle fethetti. Ailesini, bu dnyann
zevklerini, her trl cisman huzur ve istirahati bu derece ayaklar altna alan bir kimse
dnyaya gelmemitir. sa, Babas iin ve
kendisine emanet edildiine yrekten inan
d lhi vazifesi iin yayordu.
stikbal bize neler gsterecek? Yeniden
byk bir ahsiyet mi ortaya kacak, yoksa
dnya kadm devirlerin cesur yaratclarnn
atklar yolda yrmekle mi yetinecek? Bu
nu bilmiyoruz. Her halde sa almyacak.
Onun dini durmadan tazelenecek; hayatnn
tarihi en gzel gzlerden dinmiyen yalar ak
tacak; ektii iztiraplar en iyi yrekleri dalyacak; btn yzyllar, insan oullar ara
snda sadan byk birinin domam oldu
unu iln edecektir.
SO N