Rahman

ve

Rahim olan Allah 'n adyla

DYANET SLER BA$KANLIGI

Genel Koordinatr: Prof. Dr. Mehmet Grmez

Yayn Ynetmeni: Dr. Yksel Salman
Yayn Koordinasyon: Dr. mer Meneke
Grafik Tasarm ve Redaksiyon: TN letiim (0312. 431 28 68)
Son Okuma: Dr. Hafsa Fidan, Dr. Kyasettin Koolu

Bask Kontrol: M. Ali Soy

Bask: Sistem Ofset Bas. Yay. San. ve Tic. Ltd.

ti

(0312. 231 32 57)

3. Bask, Ankara 2010

Diyanet leri Bakanl Yaynlar: 680
lmi Eserler Serisi: 117
2010-06-Y-00080
ISBN 978-975-19-3981-4
Sertifika no: 12930
Din leri Yksek Kurulu

Karan:

02.03.2006/50 ve 31.08.2006/116

Diyanet leri Bakanl Dini Yaynlar Dairesi Bakanl

letiim:
niversiteler Mahallesi Dumlupnar Bulvar
06800 arkaya/Ankara

tel.: 0312. 295 72 93-94 - faks: 0312. 284 72 88

e-posta: diniyayinlar@diyanet.gov.tr
Daum ve Sat:
Dner Sermaye letme Mdrl
Tel.: (0312) 295 71 53 - 295 71 56
Faks: (0312) 285 18 54
e-posta: dosim@diyanet.gov.tr

o: 147/A

llil\lll\i\}
5

.00/14/0315707
z;s.01.02.o.o&
2f1J/Y29
o

YAAYAN DNYA DNLER EDTR: PROF. DR. NAS GNDZ

NDEKLER
14

NSZ
BlRlNCl BLM

GR
18

1. Dinin Anlam ve Deeri

24
29

2. Dinler, Mezhepler ve Kltler

30

4. eitli Tanr Dnceleri ve Dinler

3. Dinler TipolojisVTasnifi

lKlNCl BLM

SLAM
37
38
40
42
43
46
47
49
50
51
53
54
54
55
59

1. Kur'an
A. Kur'an'n Derlenmesi ve oaltlmas
B. erii
2. Hz. Muhammed
A. Mekke Dnemi
B. Hicret
C. Medine Dnemi
3. slam'n Tarihsel Geliimi/Yayl
A. Emeviler ve Abbasiler
B. Sonraki Dnem
C. Mezheplerin Douu
D. Tasavvufi Hareketler
4. slam'n Temel nan Esaslar
A. Tevhit tikesi ve Allah'a man
B. Ahirete man

60
62

C. Peygamberlere man
D. Vahye/Kitaplara man

63

E. Meleklere man
F. Kadere man

63
64
65
69
73
74

5. slam'n badet Anlay

A. Temel badetler/slam'n artlar
6. slam Ahlak
7. slam'n Dier Dinlere/Geleneklere Bak
8. slam'n Temel Kurumlar ve Toplumsal Yap
NC BLM

HIRlSTlYANLIK
77
78

1. Tarihsel Geliimi, Temel Kaynaklar ve retileri

A. Hristiyan Kutsal Kitaplar/Kaynaklar

81

a. Markus ncili

82

b. Matta ve Luka ncillleri

83

c. Yuhanna ncili

85
87
89
91
93
95
96
97
98
98

B. Hz. sa ve Mesaj
C. Pavlus ve retisi
D. Hristiyanln Yayl ve Erken Dnem
Hristiyanl
E. Erken Dnem Hristiyanl Bnyesinde Yaanan
atmalar ve Blnmeler
F. Hristiyan nan Esaslar
a. Teslis
b. nkamasyon/Hulul ya da Tenleme
c. Kefaret (Atonement) retisi
G. Hristiyan SakramentlerVGizernleri
a. Vaftiz

98

b. Konfirmasyon

99
99
99
99

c. Tvbe/Gnah tiraf
d. Evharist/Komnyon

99
100
102
102
104
109
110
111
112
117
119
121
121
124

e. Evlilik
f. Rahip Takdisi
g. Hastay Yalama
H. Hristiyan Uygulamalar ve Litutjik Takvim
2. Hristiyanlkta Temel Akmlar
A. Katolik Kilisesi
a. Tarihsel Geliimi
b. Temel retileri ve Uygulamalar
c. Kilise Yaplanmas
B. Ortodoksluk
a. Tarihsel Geliimi
b. Temel zellikleri
c. Kilise Yaplanmas
C. Protestanlk
a. Lutheranizm
b. Zwinglianizm

126
128

c. Kalvinizm
d. Protestanlkta Temel Prensipler

128
129

i. Kitab- Mukaddes'in Otoritesi

ii. manla Aklanma

130
131
133
133

iii. Btn nananlarn Din Adaml

e. Modem ada Protestanlk
D. Ayrlm Dou Kiliseleri
a. Ayrlm Dou Kiliselerinin Tarihsel Geliimi


===1
--i

====

-1

135

i. Nesturiler

136

ii. Antakya Sryani Ortodoks Kilisesi (Bat

138

iii. Kpti Ortodoks Kilisesi

SryanilervYakubiler)
iv. Habe (Etyopya) Ortodoks Kilisesi

139
141

b. Ermeni, Sryani ve Keldani Kiliseleri

i. Ermenilik

141

1. Temel retileri ve Uygulamalar

143

2. Gnmzde Ermeni Kilisesi

145

ii. Sryanilik

146

1. Temel retileri ve Uygulamalar

148
149
150
152
153
153

2. Gnmzde Sryaniler
iii. Keldani Kilisesi
1. Temel retileri ve Uygulamalar
2. Gnmzde Keldaniler
3. Batda Yaygn Ol;:n Protestanlk erevesindeki
Mezhepler/Akmlar

153
154
156

160

d. Evanjelizmin Mesianik Beklentileri

====

8
:::::--1

1
-

__,
-

B. Baptistler, Anabaptistler
a. Baptist Kilise

164

i. Baptistlerin nan Esaslar

166

ii. badet Anlaylar

1. Vaftiz

167

2. Evharist

168
168

iii. Cemaat Yaplanmas

170

iv. Eitim ve retim Faaliyetleri

171
172

v. Baptist Dnya Birlii

173

b. Amerika'da Evanjelizm
Yeni G Unsuru Olarak Evanjelizm

c.

161

===1

a. Reform Dneminde Evanjelizm

158
161

:=_::j
-----<

A. Evanjelizm (Evanjelikalizm)

173

b. Anabaptistler
C. Adventistler, Kuveykrlar
a. Adventistler

173

i. Temel retileri

174

ii. badet Anlaylar

iii. Kilise Yaps ve Ynetimi

175
176
178
178

b. Kuveykrlar
D. Anglikan Kilisesi
a. Tarihsel Geliimi

179

b. Temel retileri ve Uygulamalar

181

c.

182
182

Kilise Yaplanmas

E. Presbiteryenler ve Metodistler
a. Presbiteryenler

185

i. Temel reti ve Uygulamalar

186
188

ii. Kilise Yaplanmas

b. Metodist Kilisesi

191

i. Doktrin ve Uygulamalar

192

ii. Kilise Yaplanmas

193
195

F. Pentekostalistler
4. Hristiyan Misyonerlii
DRDNC BLM

YAHUDLK
205
207
211
213
215
216
220
221
222
222
227

1. Tarihsel Geliimi, nan Esaslar ve badetleri

A. Yahudiliin Tarihsel Geliimi
B. Hz. Musa ve On Emir
C. Hz. Musa Sonras srailoullar
D. Ezra ve Yahudilie Katklar
a. Ezra ve zeyr
E. Hz. sa Dnemi Yahudi Mezhepleri
F. Hristiyanlk Sonras Dnemde Yahudilik
G. Yahudiliin Kutsal Metinleri
a. Tevrat'n Tahrifi Tartmalar
H. Seilmilik, Ahit, Kutsal Toprak ve Mabet Gelenei

230

I. Yahudilik Asndan Yahudi Olmayanlarn Durumu

232

J. Siyonizm

235
237

K. Yahudiliin nan Esaslar

239
239
240

L. Yahudiliin badet Anlay

a. Gnlk badetler
b. Haftalk badet Gn abat
c. Kutsal Gnler ve Bayramlar

241

M. ,Yahudilikte Toplumsal Kurallar, rf ve Adetler

244

N. 'Gnmz Yahudilii

244

a. Ortodoks Yahudilik

245
247

b. Hasidilik

247

d. Muhafazakar Yahudilik

248

e. Yenidenyaplanmac Yahudilik

c. Reformist Yahudilik

249

f. Samiriler

250

g. Karailik

250

2. Yahudi Mistisizmi, Sabatayclk ve Anadolu

Yahudileri

250
251
252
256

A. Yahudi Mistisizmi
a. Erken Kabala
b. Kabala
B. Yahudi Mesihilii

___,

-------

===i

257

a. Mesih Kavram

260
262

c. Sabatay Sevi ve Sabatayclk

266

b. Mesihi Hareketler
C. Trkiye Yahudileri
BEi CI BLM

H DUZM
278
279
280

A. Maya veya Avidya nanc

281

B. Samsara ve Karma nanc

282
283

===1
===

285
286

A. eitli Ortak Deerler

287

B. Dier Ortak nanlar

288

a. Evrenle 1lgili nanlar

b. Kast Sistemi

289

c. Arama-Dharma

290

11

C. Moka veya Nirvana nanc

3. Tarihsel Geliimi
4. Hinduizm'deki eitlilik

287

1. Ariler ve Dinleri
2. Bir Alt Kimlik Olarak Hinduizm

290
290
290
293
293
294
295
298
302
304

d. Hayatn Gerek Gayesine Ait nanlar

5. Kutsal Metinler
A. Sruti
a. Vedalar
b. Brahmanalar
c. Aranyakalar
d. Upaniadlar
B. Smriti
6. Hinduizm'de badet
7. Hindu Mezhepleri
8. Gnmzde Hinduizm
ALTINCI BLM

BUDZM

===

====

307
308
309
314
315
315
317
319
319
319

1. Budizm, Tarihsel Geliimi ve Temel retileri

A. Budda'nn Hayat
B. Budizmin Yayl
C. Budda'nn Reformlar
D. Kutsal Metinler
a. Pali Kanon
b. Mahayana Kutsal Literatr
E. Budizm'in Temel nanlar
a. Pratityasamutpada (Baml Varolu Yasas)
b. Drt Temel Hakikat

.................___________________

321
323
324
328
332
334
335
337
338
338
338
339

c. Sekiz Dilimli Yol

d. Karma retisi
e. Nirvana
F. Budizm'de badet
a. Bayramlar (Festivaller)
b. Dua ve Meditasyon
c. Kutsal Mekanlar Ziyaret
G. Balca Budist Mezhepleri
a. Hinayana ve Mahayana Arasndaki Benzerlikler
b. Hinayana ve Mahayana Arasndaki Farklar
i. Baml Varolu Yasas
ii. Nirvana

339

iii. deal Kii ve zellikleri

340

iv. Nirvanaya Ulama Vastalar

340

v. Nirvana Yolundaki Engeller

340

vi. Dharma Anlay

340

vii. Budda Anlay

341

viii. Genel Din ve Dnya Gr

341
343
343
343

2. Gnmzdeki Budist Mezhepleri

A. Theravada Budist Ekolleri (Gney Okulu)
a. Hindistan'da Budizm
b. Sri Lanka/Seylan'da Budizm

344

c. Burma'da Budizm

344

d. Kamboya, Laos ve Tayland'da Budizm

345
345
346
347
347
348
350

B. Mahayana Budist Ekolleri (Kuzey Okulu)

a. in'de Budizm
i. T'ien T'ai
ii. Hua Yen Ekol
iii. Ching T'u (Temiz lke ya da Jodo) Ekol
iv. Ch'an Ekol
b. Vietnam'da Budizm

350

c. Kore'de Budizm

351

d. Japonya'da Budizm

353
353

C. Vacrayana Budizmi (Elmas Vasta)

a. Nepal'de Budizm

354

b. Tibet Budizmi (Lamaizm)

355

c. Moolistan'da Budizm
YEDiNCi BLM

CAYNZM
357

1. Tarihsel Geliimi

360

2. Kutsal Metinleri

360

A. Purvalar (Birinciler, ndekiler)

361
362

B. Angalar (Temel Organlar, Yakarlar)

363

D. Prakimalar (Mteferrik Konular)

C. Upangalar

363

E. Cheda Sutralar (Manastr Kurallar)

363

F. Mula Sutralar (Temel Metinler)

363

G. Nandi Sutra ve Anuyogadvara Sutra

364

3. Temel retileri

367

4. Balca badet ve Uygulamalar

SEKlZINCI BLM

SH DN
373
374
375

1. Guru Nanak ve Sih Dininin Tarihsel Geliimi

A. On Guru

376

B. Gnmzde Sihler
2. Temel retileri

378

3. Adi Granth

379

4. badet Anlaylar

380

5. Sih Geleneinde Toplumsal Yap

DOKUZUNCU BLM

KONFYANZM
383

1. Konfys

384

2. in Ulusal Kimlii ve Konfyanizm

387
389
390

3. Konfyanizmin Temel nanlar

4. badetleri
5. Kutsal Metinleri

391
393

A. Be Klasik
B. Drt Kitap

395

6. Ahlaki Prensipler

397

7. Felsefi Sistem
ONUNCU BLM

TAOZM
401

1. Lao Tsu

404
407
408

2. Temel inan esaslar

3. badetleri
4. Kutsal Metinleri
ON BiRiNCi BLM

BATIDA ORTAYA IKAN YEN DNI AKIMLAR

411

1. Yehova ahitleri

412
413
417
419
419
423
424
425
426
428
428
430
433
435
436
437
438
438
439
439
440
440
441
442
442
444
446
447
447
449
449
454

A. Charles Russell ve Akmn Tarihsel Geliimi

B. reti ve nanlar
C. badet Anlaylar ve Kurumsal Yaplar
2. Mormonlar
A. Joseph Smith ve Mormon Kitab
B. Temel retiler
a. Zion retisi
b. Aile ve Poligami
C. Cemaat Yaplanmas ve badet
3. Moonculuk
A. Sun Myung Moon
B. Temel retileri ve Uygulamalar
C. Cemaat Yaplanmas ve Etkinlikleri
4. Sayentoloji Kilisesi
A. Ron Hubbard
B. Temel retileri
a. Tenash ve Ruhun Dnyadaki Hayatlar
i. Genetik Varlk
ii. Ruh
C. Dianetics
a. Engramlar
5. Satanizm
A. Anton Szander LaVey
B. Temel zellikleri
a. Dokuz lke ve Yirmi Bir Ama
b. Tanr ve eytan
C. Belli Bal Satanist Gruplar
D. eytana Tapnma Ayini: Black Mass
E. Satanik Semboller
6. Hmanizm ve Postmodemizmin Din Anlay
A. Hmanizm ve Din
B. Postmodemizmin Din Anlay
ON iKiNCi BLM

SLAM DNYASINDA ORTAYA IKAN

SENKRETK AKIMLAR
459
459
462
463
464
464
466
468

. Babilik ve Bahailik

A. Tarihsel Geliimi
13. Temel retileri
C. Gnmzde Bahailik
2. Kadiyanilik
A. Mirza Gulam Ahmed
B. Temel retileri
C. Gnmzde Kadiyanilik

ON NC BLM

SAB!tLK
472

1. slami Kaynaklarda Sabiilerin Kimlii Sorunu

478
479

3. Kutsal Kitaplar

481

2. Sabiliin Tarihsel Geliimi

4. Temel nan Esaslar

481

A. Gnostik Dalizm

483
484

C. Sabiilie Gre nsan

485
486
488
490

B. Evren ve Evrenin Yaratlyla lgili nanlar

D. Kurtulu retisi
E. Gelecek Dnem ve Ahiret Tasavvurlar

5. Temel badetleri
6. Toplumsal Yap
ON DRDNC BLM

MANHEZM
494

1. Mani

494
495

2. Maniheizmin Kutsal Kitaplar

3. Temel retileri

495

A. Gnostik Dalizm

497
500

B. Alem ve nsan Tasavvuru

502
503
505

C. Kurtulu retisi
D. Gelecek Dnem Tasavvurlar
4. badet Anlaylar
5. Toplumsal Yap
ON BENC BLM

MECUSLK
508

1. Zerdt

510
513

2. Mecusiliin Tarihsel Geliimi

514
518

4. Temel retileri ve nan Esaslar

5. Ate Klt

519
521

6. Temel badetler ve Temizlik Kurallar

7. Toplumsal Yap

522

8. Parsiler ya da Hindistan Mecusileri

3. Avesta

ON ALTINCI BLM

ESK TRK DN
529

1. Temel nan Esaslar

529
532
533
534
535
536

A. GkTanr
B. Tabiat Glerine nanma
C. Atalar Klt
D. Kozmoloji ve Yaratl

2. Temel badetler
3. amanlar ve amanizm
ON YEDiNCi BLM

SLAM NCES ARAP DN

542
542
544
545
546

2.
3.
4.
5.

549

KRONOLOJK TABLO

555

KAYNAKA

563

KAVRAMLAR SZL{)

583

DZN

1. Haniflik

Arap Politeizmi ve Paganizmi

Yldz ve Gezegen Klt
badet Anlaylar
Beytler

Din, tarih boyu insan hayatnda var olmu, insann dnceleri

ni,

tavrlarn, davranlarn ve dier insanlara ve evreye kar tutum

larn belirlemitir. Bu nedenle dini inanlar aratrmak ve anlamaya a

lmak, aslnda insan ve insanlk tarihini aratrp anlamak demektir.
Dinlerin doru anlalp deerlendirilebilmeleri iin onlarn ken
di zgn kaynaklarndan hareketle aratrlmas olduka nemlidir.
Dinlere ilikin zgn kaynaklar, ilgili dinlere ait kutsal metinler, dier
,

__

ilk elden kaynaklar ve o din mensuplarnn dile getirdikleri inanlarla

tavr ve davran kalplar oluturur. Ancak bu zgn kaynaklarn ince
lenmesi sayesinde dinlere ilikin doru bir bilgilenme sz konusu ola
cak, dinlere ve din mensuplarna ynelik nyarg ve yanl anlalmalar
yerini tanma ve anlamaya brakacaktr. Bu durum, farkl hakikat anla
ylarnn bilinip anlalmasna ve daha salkl zeminlerde tartlmas
na da katkda bulunacaktr. Btn bunlar aslnda insann ve onun olu
turduu kltrel deerlerin daha iyi tannmasna yardmc olacaktr. Zi
ra insanlarn tavr ve davranlarn ynlendiren inan ve dncelerin
bilinmesi, insann daha iyi bir ekilde anlalp deerlendirilmesini, onu
motive eden duygu ve dncelerin anlalmasn salayacaktr.
Diyanet leri Bakanl, kuruluundan bu yana Anayasa ve ya
salarn verdii grevler dorultusunda din konusunda aydnlatlm ve
doru bilgiyle donanml bir toplum oluturabilmek iin sahip olduu
btn imkanlar sonuna kadar kullanma gayreti iindedir. Yaadmz
zaman dilimi, iinde bulunduumuz artlar ve mevcut imkanlar bir b
tn olarak deerlendirildiinde Bakanlmzn hizmet verdii hedef

...........___________________

kitle ve kulland hizmet aralarnda gittike artan bir eitlilik olduu

grlecektir. Elbette bu eitlilik, hizmet anlayn da etkilemekte ve
gelitirmektedir. Bu balamda Diyanet leri Bakanl, sadece yurt
iinde deil, yurt dnda yaayan vatandalarmza da din hizmeti sun
maktadr. Bu sebeple Bakanlmz, bata kendi grevWerimiz olmak
zere gerek yurt iindeki ve gerekse yurt dndaki vatandalarmza
rehberlik etmek amacyla yaayan dnya dinlerini, o dinlerin kendi kay
naklarndan hareketle tantmay hedeflemektedir.
Kitapta bata slam, Hristiyanlk, Yahudilik ve Budizm gibi dinler
olmak zere gnmzde yaygn olan dinsel geleneklerle Maniheizm ve
eski Arap dini gibi gnmzde mntesibi kalmamakla birlikte eitli Or
ta Dou inanlarnn anlalmasna katkda bulunan inan sistemleri ko
nu edilmitir. Eserde sz konusu edilen slam d dinler; inan esasla
r, ibadet anlaylar ve tarihsel geliimleri slam'la kyaslanmadan ele
alnmaktadr. Eserin inceleme alan arlkl olarak slam dndaki din
ler olduundan, slam dinine ana hatlaryla yer verilmi, ayrntlara gi
rilmemitir. Ele alnan konular ilenirken sade bir slubun kullanlmas
na dikkat edilmitir. Bununla birlikte ele alnan konularda, bilimsel has
sasiyete de riayet edilmitir. Alanlarnda uzman kiilerin katklaryla ha
zrlanan bu almada, her aratrmac kendi uzmanlk alanna ynelik
blm ya da ksm kaleme almtr.
phesiz dinlerin daha iyi ve doru bilinmesi insanlarn kendi
inan ve deerlerini daha iyi kavramalar sonucunu da douracaktr.
Ayrca farkllklar renmek, insanlarn onlara kar sahip oldukla
r/olabilecekleri nyarglar bir tarafa brakmalarn salayacak ve bu da
farkllklar arasndaki bar ve sayg ortamnn gelimesine katkda bu
lunacaktr.

DYANET LER BAKANLIGI

'

- --

.-

BRNC BLM

inasi

GNDZ

Prof.Dr. stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi

Dinin ne olduu, insan yaamndaki yeri ve karmak yaps te

den beri tartlmaktadr. Dinin tarihsel sre ierisinde insanoluyla
birlikte varln srdrd, bir baka ifadeyle insann olduu her za
man diliminde ve her yerde dinin de var olduu bir gerektir. yle ki
inanlan varlk ve deerlere ynelik zaman zaman birbirinden ok farkl
yaplar gsterse de insanlar mutlaka bir inan sistemi ierisinde olmu
lar ve bu inan sistemine dayal tutum sergilemilerdir. Bununla birlikte
zellikle 19. yzyldan itibaren eitli alanlarda yaygn kabul gren po
zitivist teoriler dorultusunda metafizik deerlere ve dine ynelik sor
gulamalar insanlk tarihinde dinin yerine ve dinin kkenine ynelik po
zitivist deerlendirmeleri de beraberinde getirmitir. Buna gre din, ta
rihte insanln geirdii tekamle paralel tarzda bir tekaml geirmi;
ruhuluk ve tabiata tapnma ile i ie olan mitolojik dnemi, metafizie
dayal kavram ve deerler dnemi izlemitir. Dolaysyla ruhuluk, ata
lar klt ve by, geleneksel din ve tanr dncesinin temelinde bu
lunmaktadr; tanr inancnda ise oktanrclktan tektanrcla doru bir
deiim sz konusudur. Bu balamda Hegel, insanlk tarihinde "din a
" ncesi bir "sihir ve by a" olmas gerektii zerinde durmu;
Frazer ise insanln erken dnem tarihinde, by ve sihir gcyle in
sanln doay kontrol altna alabileceinin dnld bir zaman di-

liminin varlndan sz etmitir. Ona gre insanln bu abas doru

dan etkili olmaynca, insanlar bu defa kendilerinden daha stn saydk
lar ruhlara, tanrlatrlm atalara ve dier tanrsal varlklara ynelmeye
balamlardr. 'Kutsal' ve 'tanr dncesi' asndan ise ata ruhlarna
tapnma ve oktanrclk insanln erken dnem din tecrbesinin teza
hrleri olarak yaanmtr. Bu pozitivist bak asna gre din -doal
olarak- insanlk tarihinde zaman ierisinde ortaya kan bir deerdir;
dolaysyla insanlk tarihinde dini inan ve deerlerin olmad bir d
nemin de olmas gerekir. Nitekim bu bak as dorultusunda baz
antropologlar ve din tarihileri eserlerinde Okyanusya'da yaayan kimi
'dinsiz' kabilelerden bahsetmilerdir.
zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren yaplan aratrma
ve incelemeler, dinle ilgili pozitivist teorilerin ve deerlendirmelerin
gerekte masa ba deerlendirmeler olduunu ortaya koymutur. Zira
gerek dnya genelinde yaayan topluluklara ynelik yaplan saha ara
trmalar ve gerekse eski toplumlara ynelik arkeolojik aratrmalar, her
dnemde insarlarn bir ekilde dinsel bir inanca sahip olduunu ortaya
koymutur. Dnya genelinde eski ve yeni dinsel gelenekler zerinde
yaplan saysz aratrma her dnemde ve her toplumda bir din anlay
nn mevcut olduunu ve dinin, Ninian Smart'n hakl olarak vurgulad
gibi tarih boyu insan yaamnn ayrlmaz bir parasn oluturduunu
ortaya koymutur. Ayrca Mircea Eliade gibi aratrmaclarn yaptklar
almalarda, kimi antropologlarca 'ilkeller' olarak tanmlanan yerlilerin
inanlarnn hi de evrimci pozitivist teorilerin iddia ettii gibi iptidai ol
mad, tam tersine gelimi olarak tanmlanan dinsel geleneklerde var
olan zelliklerin bu dinsel geleneklerde de mevcut olduu ortaya ko
nulmutur.
Btn bunlar dikkate alndnda dinin ya da din duygusunun
kkeni veya kayna tartmalarna daha yerinde bir bak as getir
mek mmkn olur. Dini duygu ve dnceler insanla birlikte varln
srdren bir olgular btn olduuna gre bunlarn kaynan insana
ilikin duygu ve dncelerin kaynayla birlikte ele almak gerekir.

1.

Dinin Anlam ve Deeri

Genel olarak insann eitli duygu ve dnceleriyle tutum, tavr

ve davranlarnn ifadesi olan dinin ne olduu ya da nasl tarif edilece-

i teden beri bir tartma konusudur. Halk arasndaki yaygn kullan

mnda din kavram genellikle 'kutsal' terimiyle birlikte ele alnr. yle ki
din, zihinlerde ncelikle kutsal terimini artrmakta; kutsal alana y
nelik duygu ve dncelerle tavr ve davranlar ifade etmektedir. Nite
kim halk arasnda yaygn olarak dinin Allah'tan kaynaklanan ilahi bir
yap ya da kurum olduu ve eitli kutsal deerlerin ifadesi olduu d
nlmektedir. Bu balamda, 'din' terimi snrl bir erevede kullanl
maktadr. rnein kendilerini yeni ya da mstakil bir din olarak tanm
lasalar da eitli kii ya da gruplarca tasarlanan veya sosyal gelimelere
paralel olarak ortaya kan baz akmlar din kapsamnda grlmemek
tedir. Peki, kutsal nedir? Birok aratrc, kutsaln eitli tariflerini ya
par. Bu tariflerde, zerinde ittifak edilen temel zellikler arasnda 'kut
sal'n sradl, olaanstl ya da dier eylerden farkl bir deer
tamas, bambakal, bu evrenin dndan gelen bir g olmas gibi
anlamlar tamas dikkat ekmektedir.
Arapa bir kkene sahip olan ve genel olarak belirli inan sistem
lerini ifade etme dorultusunda snrl bir anlamda kullanlan 'din' teri
minin Arap dilindeki kullanmlarna bakldnda eitli anlamlara geldi
i grlr. rnein Kur'an'da din terimi, "yol, hayat tarz, hesap gn,
kanun, hkm" ve benzeri anlamlarda kullanlmaktadr. Buna gre din,
insann her trl inancn, dncesini, tavr ve davranlarn ifade
eden, insann yaam tarz ya da yaamnda izledii yol anlamna gel
mektedir. Dier taraftan Kur'an, din terimini zel anlamda slam dini
iin de kullanmakta ve "Allah katnda din (ed-dfn) slam'dr."(3. Al-i
mran, 1 9) demektedir. Bir dier ifadesinde ise "Kim slam'dan baka
bir din seerse bu ondan kabul edilmeyecektir." (3. A-i mran, 85) di
yerek slam'n dndaki dinlere de dikkat ekmektedir. Kur'an'n bu
kullanm dikkate alndnda, Allah'n inanan insanlara ngrd di
nin slam olarak belirtildii, ancak bunun dndaki dinlerin mevcudiye
tinin de prensip olarak kabul edildii aikardr. Kur'an'n bu zel kulla
nm yine Kur'an'da din terimine yklenen genel anlamlarla bir arada
dnldnde, dinin, insann btn yaamnda takip ettii temel yol,
hayat tarz eklinde deerlendirildii ve insana benimseyip takip etmesi
iin esaslar Allah tarafndan belirlenen bir hayat tarz olan slam'n n
grld anlalmaktadr. Erken dnem Mslman alimler de eserle
rinde dini, Kur'an'daki bu anlama uygun ekilde kullanmlar ve insa
nn dnsel olduu kadar bireysel ve sosyal yaamn tanzim eden her

trl hayat anlayn din olarak ele alp deerlendirmilerdir. Bata 'mi
lel' ve 'nihal' tr eserler kaleme alan yazarlar olmak zere, dinler tari
hine ilikin eserler veren slam alimlerinin almalarnda insann d
nce ve inan sistemini ve her trl tavr ve davran kalplarn belir
leyen tm yaam modelleri birer dinsel gelenek olarak ele alnp ince
lenmitir. Abdulkahir el-Badadi'nin,

el-Fark beyne'l-firak balkl

al

mas buna bir rnek olarak verilebilir.

eitli Bat dillerinde

religio ya

da

religion

terimleriyle ifade edi

len dinin nasl anlalmas gerektii konusunda Bat;da da eitli gr

ayrlklar mevcuttur. Dinle ilgili genelde yaygn olan kanaat, dinin, "in
sann tanr, metafizik alem ya da kutsala ynelik duygu, dnce ve
davranlarn ifade eden sistem" olduu ynndedir. Bat'da, Aydnlan
ma dneminden itibaren eitli din bilimleri teorisyenlerince dile getiri
len tanmlamalar, din kavramn niteleme konusunda "efradn cami,
ayarn mani" bir tarif deildir. ncelikle dinin 'ne'liine ilikin bu ta
nmlar, Bat kltr dnyasnda, insanln tanr, ahiret, metafizik alem
ve kutsala ynelik klt ve ritellerinden oluan sistemleri ifade etme
amacyla yaplmaktadr. eitli Batl bilim adamlar dini tarif ederken
rnek olarak ele aldklar dinsel sistemler ve ilgilendikleri bilim dallar
dorultusunda bir din tanmlamas yapmtr. Bununla beraber yaptkla
r tanmlamalarda iinde bulunduklar toplumun temsil ettii dinsel ge
lenein karakteristik zellikleri de nemli rol oynamtr. Bu erevede
din tarifinde kimi bilim adamlar tanr kavramn, kimi ruhsal tecrbeyi,

kimi aknlkla ilikiyi, kimi bilim adamlar da tapnma ve inanc n pla

na karmlardr. Btn bu din tanmlamalarnda, tarih boyunca tm
insanln temsil ettii dinsel yapy kapsayc bir yaklamdan ziyade s
nrl bir din tarifinin n plana karld grlmektedir.
Ancak yaplan bu tariflerin, dinler tarihinin konusuna giren, yer
yznde gelmi gemi tm dinsel gelenekleri kapsam ierisine alma
konusunda yetersiz olduu grlmektedir. Zira dinler tarihinde, tanr

ya da akn varlk dncesine yer vermeyen hatta materyalist bir g

rnty n plana karan inan sistemlerinin varl bilinmektedir. Nite

kim bu nedenle gnmzde baz bilim adamlar hakl olarak, dinin ne

olduu konusundaki geleneksel Bat kaynakl tanmlamalarn yetersizli
ini vurgulamakta ve daha kapsaml bir din tanmna ihtiya duyuldu
unun altn izmektedir.

Gerek gnmzde gerekse balangcndan itibaren tarihi sre

ierisindeki insanln din tecrbesini tanmlayabilecek kapsaml bir din
tarifi, insanla, temsil ettii dinsel gelenek arasndaki nemli ilikiyi
ifade edecek yapda olmaldr. ncelikle her dinsel gelenekte o gelene
e bal olan kiinin duygularn, dncelerini ynlendiren ve kiinin
belirli eylerin varlna ya da yokluuna, doruluuna ya da yanll
na inancn ifade eden bir yap vardr. nanc, yalnzca baz metafizik ya
da akn varlklarn var olduunu kabullenmeyle snrlamak doru de
ildir. Zira metafizik ya da akn aleme ynelik bir varln veya varlk
larn mevcudiyetini kabullenme kadar bunlarn yokluunu kabullenme
de bir inantr. rnein, slam'da Allah'a inanma, Allah'tan baka hibir
stn gcn var olmadna inanmay da iermektedir. Ayn ekilde, er
ken dnem Budizminin tanr inanc konusunda suskun kald ve tanr
inancndan te insann yeryzndeki var oluuna ynelik dncelerin
bu dinin temel karakteristiklerinden birisi olarak n plana kt bilin
mektedir. Yine, insann iinde yaad aleme ve hayata ilikin doru ya
da yanl eklindeki deerlendirmeleri de inan sistemi kapsamndadr.
Ayrca her dinsel gelenek, muhatap ald insann tavr ve davranlarn
dzenleme, yaamn bir dzene sokma hedefini tar. Bu dorultuda
insanlar, inan ve dnceleri ya da doru ve yanla ilikin deerlen
dirmeleri erevesinde kiisel tavr ve davranlarn belirleme yoluna
giderler. Son olarak dinsel gelenekler, bals olan kii ya da kiilerin
dier insanlarla ve toplumla olan ilikilerini dzenlemeleri konusunda
ki tutum ve davranlarn belirler. Bylelikle kii, gerek etrafndaki in
sanlarla ve toplumsal yapyla olan ilikilerini gerekse sosyal kurumlar
n, inan, dnceleri, tavr ve davran kalplar dorultusunda belirler.
nsanln yaad ve yaamakta olduu din tecrbesiyle ilgili ola
rak deindiimiz bu hususlar dorultusunda dinin, (i) insann dnce
ve inanca dayal deerlendirmelerini ieren zihinsel fonksiyonlarn, (ii)
her trl tavr ve davranlarn ve (iii) insann dier insanlarla ilikilerini
ve kurumsal ynn ifade eden sosyal yapsn belirleyen ve disiplin al
tna alan bir sistem olduu sylenebilir. Bu ekilde yaplan genel bir din
tarifi, insanln temsil ettii tm dinsel gelenekleri kapsayc bir tanmla
madr. Dinin bu genel tanm, yalnzca dnce sisteminde tanr veya
tanrlar, metafizik varlklar ve ahiret gibi deerlere yer veren sistemleri
deil, ayn zamanda insana belirli bir dnce ve yaam tarzyla bir ce
maat anlay sunan her gelenei kapsam ierisine alan bir tanmdr.

----

Din! inan ve tutumlarla yakndan ilgili olan bir durum, insann

kendisini ve evresini tanyp alglamas dorultusunda ontolojik ve te
leolojik meraklar ierir. inde yaad alemi tanma, kendisinin ve
alemin nasl ve neden var olduunu, var oluun bir amacnn olup ol
madn aratrma, teden beri insann ilgi konusu olmutur. Ayn e
kilde insan, gerek kendisinin gerekse etrafndaki dier canllarn do
um-lm kuralna tabi olduklarn gzlemlemekte ve lm sonrasn
da merak etmektedir. lm nedir, lm sonras neyi ifade etmektedir,
u ana kadar len ve hatras zihinlerde yaayan insanlarn (atalar) u
an nerede olduu ve benzeri somlar, tarih boyu insann zihnini megul
eden hususlar olmutur. nsan, kendisi ve etrafndaki varlklarla ilgili
tm bu sorulara yalnzca iinde yaad maddi alem ve tecrbe dnya
s snrlarnda kalarak, daha dorusu doast bir akn varlk inancna
mracaat etmeksizin tatmin edici cevaplar bulamamaktadr. En basitin
den, maddi alemin nasl var olduu sonsunu, dncelerini maddi
alemle snrlayarak cevaplamakta ve bu yetersiz cevapla da aciz kal
maktadr. Bu da insann zorunlu olarak bu alemin dndaki akn bir
varl kabullenmesini gerekli klmaktadr. Zira insan, ontolojik ve tele
olojik meraklarn ve sonlarn ancak bu yce akn varl hesaba kata
rak tatmin edici ekilde cevaplama imkan bulabilmektedir. Dolaysyla
dinsel inanlar insann bu tr sorularna bir ekilde cevap arama sre
ciyle yakndan ilgili olmaktadr
Din! inan ve deerlerin insann ahlaki yapsyla da yakndan ilgi
si vardr. Ahlak ve din ilikisine ynelik eitli grler ileri srlmekte
ve dinin ahlakn kayna olup olmad tartlmaktadr. Ancak btn
bu tartmalar bir tarafa braklrsa dinin ahlaki tutum ve davranlarn
srdrlmesinde nemli bir olgu olarak insann karsna kt gr
lr. Bilindii gibi insan, evresinde yer alan canl ve cansz dier varlk
lardan ayran nemli bir zellii de ahlaki bir varlk olmasdr. Hukuk
-

__,

ve ahlak kurallar, insann gerek kendisiyle ve dier insanlarla gerekse

tabii evresiyle olan ilikilerini dzenlemektedir. Peki, insan neden ah
lakl olma ihtiyac duyar ya da insan ahlakl olmaya iten zorlayc se
bep nedir? Varl yalnzca madde ile snrlandran, kendisini yaratan,
kontrol eden ve hesaba ekecek olan yce bir akn varla inanmayan
bir kiinin dier insarlara ve tabii evreye kar davranlarnda kendisi
ni serbest hissetmesi ve yalnzca kendi kar ve menfaatlerini n plana
karmas kadar doal ne olabilir? Oysa yeryznde dzen ve intizamn

salanmas, adalet ve huzurun tesis edilmesi, gerek bireysel gerekse

toplumsal yaamn salkl temellere oturtulmas, doal evrenin koru
nup gzetilmesi asndan kiilerin kendi kar ve menfaatleri dorultu
sundaki mutlak serbestlikten te ahlaki kurallarla ykml olmalar
arttr. te bu noktada, tecrbe dnyasnn tesinde her eyden stn,
her eyi gren, bilen ve gzetleyen, davranlarndan dolay insan he
saba ekecek olan bir akn varla inanmak, ahlakn tesis edilmesi ve
srdrlmesi iin vazgeilmezdir.
Bylelikle din, tarih boyu metafizik alemle insan arasndaki iliki
nin kurulmasnda, insann yaamnda yer verdii stn g ya da g
lerin tanmlanp ifade edilmesinde ve insann snma ve yakarma gibi
duygularn cevaplamada nemli bir rol oynamtr. Bundan baka din,
insann vicdan duygusunu harekete geirmek suretiyle insan ktlk
ten alkoymaya alm ve iyilii tevik etmitir. Baz tali konularda iyi
kt, gnah olan ve olmayan konularnda farkl tutumlar sergilemi ol
salar da dinler, insann mal, can, rz ve yaam haklarnn korunmas, an
ne ve babaya sayg, fitne ve ktlkten uzak durulmas ve benzeri te
mel konularda genelde benzer yaklamlar ierisinde olmutur. rne
in 'Nuh kanunlar' olarak bilinen temel prensipler, yalnzca Yahudilik
te ve Hristiyanlkta deil, dier birok dinsel gelenekte de uyulmas ge
reken nemli ilkeler olarak kabul edilmektedir. Dinler, insann yapma
mas gereken tavr ve davranlar gnah kapsamnda deerlendirmekte
ve gnahtan uzak durulmas konusunda da ncelikle insann vicdann
harekete geirmektedir.
Yine dinler, insann sosyal ve doal evreyle uyum iinde olmas
na zel bir nem vermektedir. Hemen hemen btn dinlerde doal
evrenin tahrip edilmesi, tanrnn dzenine kar gelmekle edeer g
rlm ve gnah saylmtr. rnein slam, tevhit ilkesi dorultusunda
Allah'n mutlak birlii ve teklii yannda Allah'n yaratt insann ve
alemin birliini de vurgulam ve yeryznn tahrip edilmesini deil
imar edilmesini ngrmtr. Doal evreye ynelik deerlendirmeler
baz dinlerde, tanryla doann birbirine ikinlii (panteizm) dncesi
ne kadar eitli inanlar eklinde de ortaya kmtr.
Dinin, tarih boyu stlenmi olduu nemli ilevlerden bir dieri
de toplumsal yapnn tesisinde ve devamnda oynad olumlu roldr.
nsann bal olduu ahlak sisteminin temeli olmas, hak ve adalet ilke-

-------....._

sinin yerletirilmesine vurgu yapmas ve aile kurumuna verdii nemle

dinler, toplumun geleceini temin etme asndan nemli bir ilev g r
mtr. Hemen hemen tm inan sistemlerinde ahlak, inan esaslar
yannda nemli bir ilke olarak karmza kmaktadr. nsann dier in
sanlara ve iinde yaad toplumsal yapya kar sorumluluklarnn ifa
desi olan temel ahlak kurallar btn dinsel mesajlarn zn olutur
maktadr. rnein Kur'an mesajnda ahlak, son derece nemli bir de
er olarak karmza kar. nsanlarn sz ve davranlaryla bir btn
olmalar, yalandan, gsteriten, kibirden kanmalar, adaleti gzetme
leri, insan hak ve hukukuna riayet etmeleri, batan sona Kur'an mesaj
na egemen olan temadr. nan dzleminde 'tevhid' kavramna dayal
dinsel sylem, tavr ve davran biimi dzleminde ahlaka dayanr.
Benzer ekilde Hristiyan kutsal metni olan Yeni Ahit'te de Hz. sa'nn
diliyle insanlar ikiyzl olmaktan saknmaya, adil olmaya, birbirini sev
meye, balamaya ve benzeri olumlu davran biimlerine arlmakta
dr. Ahlakn yan sra aile kurumuna verdikleri nemle de dinler dikkat
ekmektedir. Tarih boyu birok dinde aile, ekirdek bir cemaat olarak
dnlm ve aile kunmunda dinin ngrd dorular ve ahlak an
lay erevesinde ocuklarn eitimine zel bir nem verilmitir. Aile
nin tesisi ve ocuklarn yetitirilmesi, insann var oluunun en temel ne
denlerinden birisi olarak grlmtr .

2.

Dinler, Mezhepler ve Kltler

Birok inan sistemi, tarihte ortaya kndan ya da vazediliin

den sonra geen srete eitli deiimler yaamtr. Bu deiimler, ba
zen o inan sistemine bal olan kiilerin dinin inan ve ibadetlerine
ynelik alglamalarnda oluan farkl yorumlamalara bal i etkenlerle
ilikili olmutur. Bazen de bir inan sisteminin dier inan sistemleriyle
karlamas ve zamanla onlardan etkilenmesi eklinde d etkenlere

bal olarak bu deiim gereklemitir. Hangi balamda olursa olsun

dinl inan ve deerlerin farkl anlalp yorumlanmas mezhepleme ha
reketlerini beraberinde getirmitir.
Dinin kapsam ierisinde saylan ekoller olarak nitelenebilecek
olan mezhepler, yaplar itibaryla itikadi, fkhi ve siyasi olmak zere

--

_Jl

ana kategoride incelenebilir. 1tikadi mezhepler, eitli inan konularn

da farkl yorumlamalara bal olarak ortaya kan akmlardr. Tanr,

'AA\A_, DCWA O"LfJtl

Tanr'nn sfatlar, eitli metafizik varlklar, ahiret ve dinde temel kay

nan ne olduu gibi konularda farkl deerlendirmeler itikadi mezhep
lerin birbirleriyle farkllk arz eden yaklamlarn meydana getirir. r
nein Hristiyanlkta, tanr olu olduuna inanlan sa Mesih'in ahs ko
nusundaki kristolojik tartmalar birok mezhep hareketinin oluumuna
sebep olmutur. Benzer ekilde Yahudi geleneinde dinde temel refe
ransn ne olduu (ya da szl gelenein dinde kutsal kitabn yan sra
bir referans olup olmad) konusu eitli mezhep hareketlerinin oluu
muna zemin hazrlamtr. Dier taraftan baz mezhepler de dini haya
tn yaanmas veya ibadet anlaylaryla ilgili farkl deerlendirmelerden
kaynaklanmaktadr. Dini yaamn nasll konusundaki farkl bak a
lar ve dinen yaplp yaplmamas gereken hususlar konusundaki farkl
lklarn bu mezheplerin oluumunda etkili olduu grlmektedir. rne
in Caynizmin temel mezhep hareketlerinin ortaya kndaki temel
tartmalardan birisinin giyim konusundaki farkl bak alar olduu
bilinmektedir. Son olarak, dini cemaatin siyasal otorite ile ilikileri ya
da siyasal otoritenin dine ynelik alglamalar da eitli siyasal mezhep
hareketlerinin ortaya kna zemin hazrlamtr. Din ve siyaset ilikisi
teden beri birok dini gelenek (zellikle de evrensel dinler) iin ciddi
bir sorun olmutur. Gerek din adamlar ve dinle ilgili kurumlarn siyasi
glerle oluturduklar ilikiler gerekse siyasal glerin kendi politik
hesaplar uruna dini grup ve anlaylara ynelik lehte ya da aleyhte tu
tumlar dinin/dinlerin siyasallamas srecini beraberinde getirmitir.
Bu balamda, rnein Miladi 4. yzyl balarndan itibaren Roma'nn
resmi dini haline gelen Hristiyanln, bu dnemden itibaren siyasalla
masndan sz edilebilir. Dinin siyasallamas, eitli siyasal veya ideolo
jik hareketlerin kendi otoriteleri asndan gerekli grd din yorum
larnn ortaya kmasn veya bununla irtibatl grdkleri dini oluumla
r desteklemelerini ve dini inan ve deerlerin kendi siyasal kar ve
menfaatleri dorultusunda yorumlanmas abas iinde olmalarn ifade
etmektedir. Bu sre doal olarak bir inan sistemi ierisinde bir dizi si
yasal arlkl mezhep hareketinin oluumunu da beraberinde getir
mektedir.
Mezhep hareketleri bir baka adan ortodoksi ve heterodoksi
ayrmas eklinde de kendisini gsterir. Ortodoksi-heterodoksi ayrm,
farkl dinsel gelenekleri deil, belirli bir gelenek ierisindeki farklla
may ifade etmektedir. yle ki ayn gelenek ierisinde yer alan, ancak

--

Y\AYAS DCWA !ll,1.ERI

sosyal yaplanma, teolojik, tarihsel ve etnik arka plan asndan birbirin

den farkllk gsteren grup ve anlaylar, ounluu oluturup olutur
mama ya da egemen g olup olmama ve siyasal a nlaylarla zdele
tirip zdeletirmeme asndan farkl kategorilerde snflandrlp isim

lendirilmilerdir. Bu snflamada -bazen istisnai durumlar olsa da- orto

doksi, genellikle egemen anlay iin kullanlmtr. Bir baka ifadeyle,
kendini ounluun inancn ifade eden merkezi din a nlayyla ve ege
men siyasal gle zdeletiren dinsel yorum, asl doru retiyi savun
duu, doru ve kabul edilebilir inanlarn temsilcisi olduu iddiasyla
ortodoks olarak tanmlanmtr. Bu durumda merkezi din anlaynn d
nda kalan gr ve akmlar ise heterodoksi olara k grlmtr. Bu
anlamda heterodoksi, ounluun ya da baz durumlarda siyasal gcn
doru ve kabul edilebilir sayd resmi retinin dnda kalan her trl
akm ifade etmektedir. Dolaysyla, ounlua kar a znl ve resmi
din anlayna kar muhalefeti temsil eden akmlar heterodoksal mez
hepler olarak deerlendirilmitir. Heterodoksi ierisinde dine, dinsel
inan ve deerlere getirdikleri yorum ve bak asyla yaygn din anla
ynn temel deerlerinden sapma temayl gsterdikleri dnlen
ve sapkn inan ve uygulamalar nedeniyle cezalandrlmay hak ettikle
rine inanlan akmlar ise heretik ya da sapkn akmlar olarak adlandrl
mtr. Bu durumda heresi, yaygn kabul edilen inanlardan ya da o
unluka temsil edilen retilerden kesin bir ayrlk ve farkllamay
temsil etmektedir.
Tarihsel sre ierisinde cereyan eden olaylar ve gelimeler dik
kate alndnda , inan ve tutumlardan hangilerinin ortodoksiyi hangi
lerinin heterodoksi veya here iyi temsil ettii konusunda farkl anlay
larn bulunduu grlr. rnein Hristiyanlk tarihinde bir dnemde
ortodoksi kapsamnda grlen bir kii ya da retinin bir baka d
nemde heretik olarak ilan edildii bilinmektedir. rnein Origen'in
retileri kendi zamannda ortodoksi retiler olarak deerlendirilirken,
4. 5. ve 6. yzyllarda tenkit edilmi, ac ve iddetli atmalarn nedeni

olmutur. Hatta onun retilerinden bazlar tskenderiye, Kbrs ve Ku

ds'te toplanan baz yerel konsil kararlaryla itham edilmitir.1 Benzer
ekilde ilerleyen dnemlerde heresi ya da sapknlk Papalk tarafndan
aktan ya da ima yollu olarak sulanan ve itham edilen eyler olarak

1 D. Christie-Murray, A

History ofHeresy,

Oxford University P ress 1 976 , s. 5 -6 .

deerlendirilmi, dolaysyla zamann papalarnn kendi inisiyatif ve ba

k alarna gre heresinin kapsam belirlenmitir.
Heterodoksal akmlarn az ya da ok oluunda dirlerin kaynakla
rnn ve retilerinin yaps nemli rol oynamaktadr. rnein, S. Run
ciman gibi baz aratrmaclarn da dikkatini ektii ekilde,2 Hristiyan
la gre lslam'da heterodoksal akmlar daha azdr. Bunun en nemli
nedenlerinden birisi slam'n temel kaynaklarnn Hristiyan kaynaklar
na nispetle, tarihsel otantizm asndan zerinde daha fazla uzlama
salanan bir yapya sahip olmas; bir dieri ise slam inan esaslarnn
sade ve sradan insanlarn bilin ve anlama dzeyine hitap eden bir
zellik tamasdr. lslam'a karlk Hristiyanlk'ta ise rnein dinsel
kaynaklarn otantizmi konusunda ok erken saylabilecek dnemlerden
itibaren eitli gr ayrlklar ortaya km ve bu ayrlklar doktrine!
ayrlklara da zemin hazrlamtr. rnein, henz 2. yzylda nl H
ristiyan ilahiyat Marcion'un nciller konusunda ciddi eletirilerde bu
lunduu ve Luka incili ile Pavlus'un baz mektuplar dnda dier Yeni
Ahit metinlerini otantik saymad bilinmektedir. Marcion'un bu yakla
mnn dnda Hristiyanln ilk yzyllarnda heterodoksal akmlarca
kullanlan onlarca farkl ncil metninin ve ortodoksi tarafndan aporif
ilan edilen dier dinsel metinlerin olduu bilinmektedir. Bunlarn biro
u tarihsel srete yok olduu halde, bir ksm gnmze kadar varl
n srdrmtr.
Tarih boyu dinsel geleneklerde yer alan ortodoksi-heterodoksi
ekimelerine baktmzda, ortodoksinin kendisini, "doru/kanonik
inan ve retilere sahip olan" eklinde grd ve hakikati ifade etme
konusunda bir tekelcilik ya da monopoli oluturduu dikkati eker.
yle ki kendi anlaynn dndaki her tr yorum ve anlayn doru
nun dnda olduunu dnr. Yine ortodoksi, kendisini hegemonya!
gle zdeletirerek ya da egemen gcn siyasal, askeri veya ekono
mik desteini arkasna alarak tm toplumda bir stnlk tesisine yne
lir. Ortodoksinin penceresinden bakldnda kendisinin dndaki tm
bak alar ve anlaylar, yalnzca teolojik veya dinsel farkll deil,
ayn zamanda siyasal ve kltrel farkll, kartl, deiimi ve yozla2 S. Runciman,
York 1 96 1 ,

s.

The Medieval Manichee:

2.

Study of the Christian Dualist Heresy,

ew

may ifade etmektedir. Doal olarak bu anlay, dier din yorumlarna

kar bir dlamay ve ounlukla iddeti de beraberinde getirmektedir.
Savalar, istilalar, srgnler, gler ve benzeri nedenlerle farkl di
ni geleneklerin zorunlu olarak yan yana varlklarn devam ettirmeleri
durumu, zamanla bu geleneklere bal insanlarn birbirleriyle bilinli ya
da bilinsiz bir ilikide bulunmalar durumunu dourmaktadr. Bu da
doal olarak farkl din mensubu insanlarn dini anlama ve yaama nok
tasnda birbirlerinden etkilenmelerine neden olmaktadr. Bu durum za
manla yeni din yorumlarnn ve mezhepleme hareketlerinin ortaya
kna zemin hazrlad gibi, baz durumlarda dini senkretizmin yaan
masna ve farkl dini deerleri bir araya getirmek suretiyle oluturulan
yeni inan sistemlerinin/dinlerin oluumuna da sebep tekil edebilmek
tedir. Bu ekilde ortaya kan ve farkl inan sistemlerinden, inan ve i
badet unsurlar tayan melez dinsel gelenekler "senkretik dinler" olarak
tanmlanmaktadr. rnein slam ile Hindu geleneinden birok unsur
tayan Sih dini senkretik bir din olarak tanmlanabilir. Yine son dnem
lerde ortaya kan ve Hristiyanlk ile Yahudilik'ten ya da Hristiyanlk
ile Budizm'den birok unsur tayan Yahova ahitleri, Moonculuk, Sa
yentoloji gibi hareketler senkretik akmlar olarak deerlendirilebilir.
Son olarak, dinlerle mstakil bir din olmaktan te ounlukla bir
dini gelenek ierisinde belirli bir obje ya da deere tapnmay n plana
karan kltler arasndaki fark da vurgulamak gerekir. Genel kullanm
asndan 'klt' terimi belirli bir varlk ya da obje ile ilgili inanlar ve i
badet anlaylarn ifade etmede kullanlsa da zel anlamda bu terim,
genellikle esoterizmi ve komn toplum/ cemaat anlayn kendilerine
temel edinmi olan akmlar iin kullanlmaktadr. Kltler, ie dnk ce
maat anlayyla ve gizemcilikleriyle dier din mensuplarndan ayrlr.
rnein son dnemlerde Bat dnyasnda saylar hzla artan eitli
Neo-Gnostik gruplar bu erevede deerlendirmek mmkndr. Ayr
ca mstakil bir inan sistemi ve ibadet anlayn gelitirip temsil etmek
ten te, kurulu yaygn dinsel geleneklere ve sosyal deerlere kar bir
anarizmi, bakaldry temsil eden, btn tutum ve tavrlarn buna gre
oluturan ve bu balamda bazen nefret, iddet ve terre yer veren hare
ketler de klt kapsamnda saylabilir. 20. yzyl ortalarndan itibaren Ba
tda yaylan satanizmi bu balamda deerlendirmek mmkndr.

---------

3. Dinler Tipolojisi/Tasnifi
Dinlerin eitli alardan farkl tasniflere tabi tutulduklar dikkati
ekmektedir. Dirle ilgili yaplan tasniflerde, dinin kendisinden hareket
le yaplan tasniflerle tasnifi yapan kiinin dine ynelik alglamalarnn
etkili olduu grlmektedir. rnein getiimiz yzylda yaygn bir
sylem olarak etkisini hemen her alanda hissettiren pozitivist paradig
ma kendi evrimci anlay dorultusunda bir dinler tipolojisi yapmaya
almtr. Bu balamda dirler "ilkel dinler" ve "gelimi dinler" eklin
de iki ana grupta toplanmtr. Dinin ilkellii ve gelimiliinde ise ilgili
dine mensup olan insarlarn sosyokltrel yaamlar belirleyici olmu
tur.
Dier taraftan dinin kendisi merkezli yaplan tasnifler de dikkat
ekici olmutur. rnein her din mensubu kendi inan ve deerlerini
merkeze koyarak bir din tasnifi yapmaya almtr. Bu dorultuda
kendi inancn hak ve doru din ya da yegane din, dier inan sistemle
rini ise batl dirler olarak tanrrlamtr.
Bu tr snflamalarda dinin doru-yanl ya da hak-batl arlayla
r etkili olmaktadr. Dier taraftan dirler daha nesnel bir yaklamla
temsil ettii mesajn evrensellii, tanr dncesi, vahiy geleneine yer
verip vermemesi, merkezi kavram ve deerleri, yaayan bir gelenek
olup olmamas ya da yaad corafi alanlar gibi eitli zellikleri dik
kate alnarak snflanabilir. Ancak bu snflamalar da mutlak anlamda
sorunsuz olmayp zaman zaman eitli problemler ortaya karmakta
dr. rnein mesajn evrensel olup olmamas asndan dirleri evrensel
dirler, milli dirler eklinde iki ana kategoriye ayrmak mmkndr. Bu
snflamada evrensel dinler, sahip olduu inanlar evrensel dzlemde
yaymaya alan, dolaysyla tm insanlar arasnda yaylmay hedefle
yen inan sistemleridir. Milli dinler ise dinin kapsamn yalnzca bir mil
letle, soyla, klarla ya da kabileyle snrlam olan geleneklerdir. Ancak
yle milli dirler vardr ki tarih ierisinde zaman zaman dinin evrensel
planda yaylmasna yer vermi, dolaysyla evrensel bir din karakteri
gstermitir. rnein Yahudilik genelde milli bir din olarak tanmlanr.
Ancak Yahudilik tarihinde baz Trk boylarnn, Afrikal siyahilerin,
Hintlilerin ve benzeri lsrailoullar dndaki halklarn Yahudi olduklar
bilinmektedir. Yine dirler -aada tekrar deineceimiz gibi- inanlan

--0

"' D('''"'"J'Jtl

tanrnn teklii ya da okluu asndan monoteist, dalist, henoteist ve

politeist dinler; tanrnn bilinip kavranmas asndan agnostik ve gnos

tik dinler ve inanlan tanrnn evrenle ve insanla ilikileri asndan pan

teist, deist dinler gibi kimi snflamalara tabi tutulmaktadr. Bu snfla
malar da her zaman tam olarak kapsayc olamamaktadr. Zira bir dinsel
gelenek ierisinde tanrnn varl, sfatlar ve benzeri konularda bazen
birbirinden farkl alglamalarn yan yana varlklarn devam ettirdikleri
grlebilmektedir.
Dinler inan ve retilerinin merkezinde yer alan ana kavram ve
ya deer asndan da tanmlanmaya allmaktadr. Bu balamda r
nein Hristiyanlk tm inan ve deerlerinde Mesih inancna arlkl
. yer vermesi nedeniyle Kristosentrik ya da "Mesih merkezli" bir dindir.
Yahudilik srailoullarnn seilmilii inancn merkeze koyan etno
sentrik bir din olarak, slam ise taviz vermez tektanrcl ya da tevhit
inancn merkeze alan teosentrik (veya daha yerinde bir ifadeyle tevhit
merkezli) bir din olarak deerlendirilebilir.
Dinler yayldklar corafi alanlara gre de snflamaya tabi tutul
makta ve bu balamda rnein Asya dinleri, Afrika dinleri, Avrupa din
leri ve benzeri tanmlamalar yaplmaktadr. Fakat buradaki temel sorun,
bir dinin zellikle de evrensel dinlerin ounlukla birok corafi blge
de ayn anda yayor olmasdr.
Grld gibi, hangi bak as temel alnrsa alnsn dinlerin
tasnifine ynelik yaplan/yaplacak deerlendirmeler sorunlar tamak
tadr. Bir dier ifadeyle drt drtlk bir din tasnifi yapmak fazla mm
kn grnmemektedir.

4. eitli Tanr Dnceleri ve Dinler

Btn dinsel inanlarn temelini oluturan ve genellikle akn bir
varla ya da varlklara inanma eklinde tezahr eden stn g ya da
glere ynelik inanlar dinlerin en temel zelliklerindendir. nsann
akn bir varla/varlklara inancnn temelleri eitli alardan aklana
bilir. rnein insann, yaad evrede birilerine snma, yardm dile
me ya da yakarma duygular tayan bir varlk olmas da doast akn
bir varla inanp balanma duygusuyla yakndan ilikilidir. Her ne ka
dar akl ve yetenekleriyle yaad evrede otoriter bir yap kurmu olsa

........_.....__

__________________

da insan, sklkla karlat sorunlarla acziyet ierisine der; gl bir

elin iinde bulunduu aresizlik ortamndan kendisini ekip karmas
n, himaye etmesini ister. Yapt yanllklar nedeniyle iine dt
vicdan azabn hafifletecek, pimanln duyarak kendisini affedecek
bir gc arzular. nsann btn bu duygularn yalnzca iinde bulundu
u maddi alem erevesinde kalarak tatmin etmesi mmkn deildir.
Zira her insan, yaamnda maddi hibir g ve kuvvetin g yetireme
yecei, yardmc olamayaca olaylarla ya da duygu ykleriyle yz yze
gelebilir. Btn bu durumlar, iinde yaad maddi alem gibi snrl ol
mayan bir stn gce; madde alemine, duygu ve dncelere; her eye
egemen olan bir akn varla insann inanp ynelmesini zorunlu kl
maktadr. Nitekim Kur'an, tevhide inanmayan insanlardan bahsederken
zaman zaman onlarn aresiz kaldklarnda Allah'a ynelip ondan yar
dm dilediklerine ancak feraha ktklarnda yeniden inkar ve irk orta
mna dndklerine dikkat eker. Bylelikle Kur'an, inanan ya da inan
mayan btn insanlarn, gcnde snr olmayan yce bir varln hima
yesine snma ve onun yardmn dileme duygularn tadn vurgu
lamaktadr.
stn g/gler metafizik balamdaki ilah! bir varlk ya da var
lklar olabilecei gibi, yaanlan evrene ait herhangi bir obje, nesne, a
hs ya da evrensel dzlemde etkili olduuna inanlan bir ilke de olabilir.
Dinlerin inan ve ibadet sistemlerinde yer verilen stn g ya da g
ler genellikle tanr veya tanrlar eklinde karmza kar. Bununla bir
likte yar tanrsal ve ruhsal varlklar, ata ruhlar ve benzeri doast un
surlar da stn varlklar olarak tazim grebilir. Ayrca in dinsel gele
neklerinde yer verilen Yin-Yang prensibi ve Hint dirlerinde nemli bir
yer tutan Karma (Dharma) doktrini gibi tanrsal gce sahip bir evrensel
sistem de her eyi kuatan stn bir g olarak karmza kabilir.
Teizm tanr ya da tanrlarn doast stn gler olarak alglan
d geleneklerdir. Bunlardan monoteist ya da tektanrc dirler insanla
rn yaamlarnda yer verdikleri ya da verebilecekleri dier stn gleri
reddederek bir tek stn gcn, yani bir tanrnn varlnn kabul edil
mesini n plana karmtr. rnein lslam'da dinin temel retisi "Al
lah'n tek ilah olarak kabul edilmesi" mesaj ile ifade edilmektedir. Bu
mesaj, Allah'n tek ilah olarak kabul edilmesi ve bu konuda ona hibir
eyin denk tutulmamasdr. slam, insanlarca Allah'n dnda ya da Al
lah'la birlikte baka unsurlarn da stn g edinilmesini uygun grme-

mekte ve insann yaamnda yalnzca Allah' ilah olarak kabul etmesini

art komaktadr. Benzer ekilde Yahudilikte de Tanr'dan (Yahve'den)
baka tanrlar edinmemek ve puta tapmamak Musa'ya verilen on temel
emirden birisi (ve en nemlisi) olarak giil r.
Dinlerde stn g olarak inanlan tanrsal varlk baz dinlerde
ise dalist ya da politeist bir balamda dnlr. Dalist ya da iki tan
rc dinler genellikle iyi ve kt dalitesi erevesinde bir iyilik bir de
ktlk tanrsnn varln kabullenir; ancak ktlkten saknmak ama
cyla iyilik tanrsna tapnmay esas alrlar. oktanrc geleneklerde ise
insan yaamndan iyi ve kt nitelikleri temsil eden bazen saysz oran
da tanrsal varln mevcudiyetine inanlr; hatta bylesi inan sistemle
rinde bunlarn yannda eitli doal varlklar, gk cisimleri, hatta krallar
ve yneticiler gibi insanlar da stn varlklar kategorisindeki yerlerini
alrlar. Nitekim Eski Msr, Roma, Babil ve Eski ran geleneklerinde kra
liyet hanedanlarnn -ounlukla yaamlar esnasnda- bir ekilde tanr
sallkla ilikilendirilmi olduklar bilinmektedir.
eitli dinler tanr evren ilikisi ya da tanr insan ilikisi asndan
birbirinden farkllklar gsterir. rnein bata slam ve Yahudilik olmak
zere birok dinde tanr yaratc bir g olmann yannda evreni ve in
san yneten ve ynlendiren bir stn varlk olarak da dnlr. Bu
balamda vahiy ve peygamberlik inanlarna yer verilir. Ancak baz
inan sistemlerinde tanr, yalnzca yaratan, var eden bir g ya da bir
ilk neden/msebbib olarak giilr. Bu balamda tanr var etme sonra
s, aknlndan dolay evrenden ve insandan bir bakma elini ekmi
bir deus otiesus'tur. Evren ve insanla ilgili olarak ise bu inan sistemle
rinde, ya insann akl yoluyla hakikati kavramas dnlm ya da ba
z yar tanrsal veya ikinci dereceden tanrsal varlklar araclyla yce
tanr ile irtibat kurulmas hedeflenmitir. Cahiliye dnemi Arap dini ola
rak da adlandrlan slam ncesi geleneksel Arap inanc ile eitli deist
gelenekleri bunlara rnek olarak verebiliriz.
Benzer ekilde inanlan tanrnn sfatlar konusunda da dinler ara
snda eitli farkllklardan sz edilebilir. Genellikle oktanrc dinlerde
tanrlar, insann teciibe dnyasndan hareketle insan biimli ve insan
nitelikli varlklar eklinde tanmlanr. Tektanrc inan sistemlerinde ise
tanr her ne kadar mutlak anlamda akn bir varlk olarak dnlse de
yine de bu dinlerin kutsal metinleri tanr ile ilgili mecazi tanmlamalara

\\A\" ll'H lll".f:RI

------

yer verir. Yahudi kutsal metni Tanah'taki antropomorfik tanmlamalarla

Kur'an'daki kimi mteabih ifadeleri bu balamda deerlendirmek ge
rekir. Dier taraftan baz inan sistemleri ise tanrnn hibir ekilde
olumlu nitelemelerle tanmlanamayaca hususu zerinde dururlar ve
dolaysyla ancak olumsuz niteliklerden sakndrmak suretiyle tanr
hakknda konuulabileceini belirtir.

NC BLM
STirA: TLIK

Mahmut AYDIN
Do.Dr.

Ondokuz Mays niversitesi

r'

'P

r. p

'sini

lahiyat Fakltesi

1""

ve

ileri

MS 1 . yzylda Roma lmparatorluu'nun glgesinde ortaya kan

Hristiyanlk gnmzde iki milyar akn balsyla dnyann en yaygn
dinsel gelenei konumundadr. Hristiyanln bnyesinde geliip ku
rumsallat Roma mparatorluu dinsel adan oulcu bir yapya sa
hipti. Yunan ve Roma inanlar arlkl olarak revatayd. M 1 . yzyl
da imparatora tazim ve ibadet, ona balln sembol olarak impara
torluka tevik edilmekteydi. Aynca imparatorluk bnyesinde etkin
olan ortadou kkenli olan 'sr dinleri' olduka yaygnd. Sr dinleri
senkretik bir etkileimle baz inanlar birbirlerinden dn alm ve
bylece zamanla ortak zellikler tamaya balamtr. Bu ortak zellik
lerin banda hi phesiz len ve dirilen kurtarc tarr motifi gelmek
teydi. Sr dinleri mensuplar kurtarc tanmn lmne ve yeniden diril
mesine itirak ederek lmszle ulaacaklarna inanmaktaydlar.
len-dirilen kurtarc tarr motifi balamnda ifade edilen bu sr dinle
riyle Hristiyanln inkarnasyon ya da tenleme, teslis ve kefaret gibi te
mel doktrinlerinin karlatr mas ilgintir.

Hz. tsa'nn yaad dnemde Yahudilik iinde birok mezhep

hareketi dikkati ekmektedir. Bunlarn banda Yahudi inancnn Helen
kltr ile meczolmasn engellemeye alan ortodoks Yahudi inan ve

uygulamalarnn temsilcisi olan Ferisiler ile aristokrat snf oluturan,

sadece yazl gelenei otantik kabul eden ve Kuds mabedinin kontro
ln elinde tutan Saddukiler gelmektedir. Ayrca Roma idaresiyle uzla
may hibir ekilde kabul etmeyen ve her frsatta Roma'nn Filistin bl
gesini igaline kar olan fanatik, isyanc bir grup olan Zelotlar ile Kum
ran blgesinde yaayan, her trl iddete kar olan, cemaat ii disiplin
kurallarna bal olan ve sabrszlkla Yahudileri yabanc igal ve bask
lardan kurtaracak olan Mesihin gelmesini bekleyen Esseniler de Yahu
dilik ierisindeki mezheplerdendi. deal kral ve kurtarc anlamnda bir
Mesih beklentisinin, srailoullar arasnda grlmeden nce Msr'da
yaygn bir inan olduu bilinmektedir. srailoullarnn ilk iki kral olan
Saul ve Davud atanmak/takdis edilmek suretiyle kralla ykseltilmiti.
Bask, zulm ve igale urayan sonraki nesiller srgn dneminde Da
vud'u ideal kral olarak grerek onun soyundan gelecek ve srailoulla
rn bask ve zulmden kurtarp Davud dnemindeki muhteem krall
tekrar kuracak Tanr tarafndan takdis edilmi kurtarc bir kral/Mesih
beklemeye balamlard. Yunan-Roma idaresi altnda zellikle de MS 1 .
ve 2. yzyllarda b u Mesih beklentisi yle gl bir hale geldi ki b u d
nemde pek ok Mesih ortaya kt. te Hz. sa, byle bir dnemde or
taya kt iin taraftarlarnca bir Mesih olarak grlmtr.

A. Hristiyan Kutsal Kitaplar/Kayn

ar

Hristiyarlkta kutsal kitap 'Bible' (Kitab- Mukaddes) diye adlan

drmaktadr. O, Eski Ahit ad altnda Yahudilerin kutsal yazlar ve Yeni
Ahit ad altnda Hristiyan yazlar olmak zere iki temel blmden
olumaktadr. Hristiyan inancna gre Eski Ahit, Tanr'nn Hz. Musa ile
Sina'da yapt ahdi temsil etmektedir. Yeni Ahit ise sa'nn havarileriyle
son akam yemeinde yapt szlemeyi temsil etmektedir. Bu zellik
leriyle Eski ve Yeni Ahitte konuan tanr ayn tanrdr; ancak Eski Ahit
tek bana bir arlam ifade etmemektedir. Zira onun laykyla arlalabil
mesi iin Yeni Ahit'e ihtiya vardr.
Hristiyan inancna gre Eski Ahit'in en temel ilevi sa Mesih'in
geliini mjdeleyen ifadeler tamas ve bir bakma insarl Yeni Ahit
dnemine hazrlamasdr. Dolaysyla Hristiyanlkta Kitab- Mukaddes
ierisinde zellikle Yeni Ahit ayrcalkl bir nem tamaktadr. Yeni
Ahit'i oluturan yazlar temel zellikleri asndan yle snflanabilir:

1 . Rivayete dayanan kutsal yazlar: Burlar Markus, Matta, Luka ve

Yuhanna ncilleri ve Resullerin leri adl kitaplardr.

2. Mektuplar: Pavlus'un 13 mektubu (Romallara Mektup; Korint

lilere Birinci Mektup; Korintlilere kinci Mektup; Galatyallara Mektup;

Efeslilere Mektup; Koloselilere Mektup; Selaniklilere Birinci Mektup;
Selaniklilere kinci Mektup; Timoteyus'a Birinci Mektup; Timoteyus'a
kinci Mektup; Titus'a Mektup; Filimun'a Mektup), branilere Mektup,
Yuhanna'nn Mektubu; Petrus'un ki Mektubu, Yakub'un Mektubu
ve Yahuda'nn Mektubu.
3. Apokaliptik yazlar: Bu ksm da 1 545 ylnda yaplan Trent

konsilinde Yeni Ahit klliyatna dahil edilen, Tanr'nn nihai zaferi ko

nusunda vizyonvari bir ekilde bilgi veren Vahiy kitab oluturmaktadr.
Yeni Ahit metinleri ierisinde tarihsel adan en eski metinlerin Pav
lus'un mektuplan olduu kabul edilir. Ona atfedilen on mektuptan ise
yalnzca bir blmnn gerekte ona ait olduu ifade edilmektedir. Dier
taraftan Yeni Ahit metinleri arasnda phesiz en nerrli olarlar nciller
dir. ncil metinleri sa sonras dnemde onun sz ve fiillerine dayal gele
nein farkl yazarlarca bir araya toplanmas sonucunda olumutur.
Burada hemen unun altn izelim ki ne ncil yazarlar ne de Ye
ni Ahit'in dier kitaplarn telif edenlerin hibiri, tasvir ettikleri olaylarn
bizzat grg ahidi deildi. ncil yazarlar, sa'dan ok sonraki yllarda
kulaktan kulaa aktarlan szl ve yazl gelenee bal ikincil hatta
ncl betirrlemeciler konumundadr. Bu balamda, sa'nn ilk elden
orijinal hatralar, 1) Hristiyanlarn kendi dini liderlerini yceltmek iin
onun evrensel nitelikli dinsel bir figr haline getirme abalaryla; 2) Ka
leme alndklar dnemin len ve dirilen tanr motifleriyle; 3) Gentile
kkenli Hristiyanlarn oluturduu ilk kilisenin, kendisinden ayrld
merkezi Yahudilie kar kmasyla; 4) Bizzat Hristiyan toplumunun
farkl akrrlar iinde ihtilaf karan polemiklerle; 5) ve lsa'nn yaamn
da cereyan eden olaylarn Eski Ahit peygamberlerinin verdikleri szle
rin yerine getirilmesi ve bylece de onun Eski Ahit peygamberliinin
tamarrlaycs olarak sunulmasyla eitli ekillerde muhafaza edilmi,
ayklanm, gelitirilmi, yceltilmi ve ksmen de tahrip edilmitir.
sa'nn orijinal hatralar bu ekilde maniple edilmitif.
Gnmzde Markus, Matta, Luka ve Yuhanna gibi isirrlerle bilin
melerine ramen, nciller gerekte isimsiz olarak kaleme alnmlar ve

2. yzyln ikinci yarsndan sonra bugnk isimleriyle anlmaya balan

mtr. Hristiyan geleneinde Matta ve Yuhanna, sa'nn orijinal havari

si olarak kabul edilirken Markus, Pavlus'un takipisi ve Luka da Pav
lus'un rencilerinden biri olarak grlr.
MS

50-60 Q ve Tomas ncilleri

MS

70-80 Markus ncili

MS

80-90 Matta ve Luka ncilleri

MS

90- 1 10 Yuhanna ncili

Bu kronolojiden de grlecei zere ilk Hristiyan literatrnn

ortaya kmasnda doruk nokta

MS

70 ylnda Romallarn Kuds' tama

men ele geirerek mabedi tamamen tahrip etmesi olaydr. Zira mabedin
yklmasyla mabet klt ve buna dayal olarak da brokrasi sona erince
Yahudilik yeniden yaplanma srecine girmitir. te bu yeni srete bir
tarafta Yahudiliin temeli olan Rabbinik gelenek geliirken dier tarafta
da sa retisi etrafnda ekillenen yeni hareket, balarn Yahudilikten
tamamyla kopararak yeni bir din olarak ortaya kmaya balamtr.
Drt ncil arasnda en erken dneme ait olan metnin Markus nci
li olduu kabul edilir. Gerekte ad bilinmeyen bir Hristiyan yazar bu
ilk rivayet ncilini kaleme almtr. sa ile ilgili Markus ncilinin ortaya
koyduu bu yeni rivayet ondan yaklak on yl sonra Matta ve Luka ta
rafndan yeniden gzden geirilmi ve geniletilmitir. Matta ve Luka
incili yazarlar Markus ncili dnda u an tam olarak bilinemeyen bir
dier ncil metnini kendilerine referans olarak kullanmlardr. Onlarn
kulland en nemli kaynak gnmz ncil aratrmaclarnca hipotetik

Q ncili olarak adlandrlmaktadr. 1 94S'te bulunan Nag Hammadi K

tphanesi iinde yer alan brani Tomas ncilinin deifre edilmesi bu n
cilin varln ve muhtevasn salamlatrmtr. nk bu ncil de tpk

Q gibi rivayet yaps olmakszn sa'nn szlerini ihtiva etmektedir.

2. yzylda dier ncil derleyicileri bu rivayetleri temel alarak on
lar daha da geniletme yoluna gitmilerdir. rnein, bu balamda
sa 'nn annesi Meryem'in arlkl olarak anlatld james 'in ocukluk
lncili (lnfancy Gospel ofjames) derlenmitir. Bu dnemde meydana ge
tirilen bir dier ncil de bebek sa'nn yapt baz mucizevi ileri anla
tan Tomas'n ocukluk incilidir (lnfancy Gospel of Tbomas).
sa'nn sz ve eylemlerini rivayet yoluyla nakleden drt ncil te
mel olarak u be ana konuyu ihtiva etmektedir. 1 ) sa'nn halka yne-

------

lik sz ve eylemleri (drdnde de ortak); 2) sa'nn armhta ac ve st

rap ekmesi ve gmlmesi (drdnde de ortak); 3) sa'nn lm son
ras taraftarlarna grnmesiyle ilgili anlatlar (Matta, Luka ve Yuhan
na'da yer almakta) ; 4) sa'nn doumu ve ocukluuyla ilgili rivayetler
(sadece Matta ve Luka'da yer almakta); 5) sa'nn insan suretinde be
denlemeden nceki haliyle ilgili bilgiler, yani nsz (sadece Yuhan
na'da yer almakta).

,,.. .

Markus ncili ilk rivayet ncili olarak kabul edilmektedir. Bu ncil

temelde iki ana ksmdan olumaktadr: 1) sa'nn anlatt anekdotlar
ve sarf ettii szler (retisi), 2) sa'nn tutuklanmas, yarglanmas ve
idam edilmesi (armha gerilmesi) ile ilgili bilgiler.
Markus ve dier rivayet ncilleri szl gelenein izlerini tar. Bu
izlerde genelde iki ana kategoriye ayrlmaktadr. Bunlardan ilki hatrla
maya yardmc olmas iin ayn veya benzer ekle sahip materyalin bir
araya getirilmeye allmas eilimidir. rnein, sa'nn muhalifleriyle
mnakaas hakkndaki bir anekdot olayn nakleden kiiye dier bir
benzer olay hatrlatr veya anlatlan bir yk konumacya dier bir y
ky hatrlatr. sa'nn muhalifleri ile girdii atmalarla ilgili rivayetleri
veya ykleri kmelemekle Markus ncilinin yazar, naklettii olay ve
yklerin hangi balam erevesinde ortaya ktn bilmediini aka
ortaya koymaktadr. te bu noktadan hareket eden aratrmaclara gre
Markus ncili yazar bir tarihi deildir. nk o ncilinde sa ile ilgili ri
vayetleri toplarken hibir ekilde olaylarn sras veya kronolojisiyle ala
kadar olmamtr. kinci nemli nokta ise Matta ve Luka'nn Markus nci
lindeki materyali serbeste kullanmas ve bu materyale yeni balamlar
tayin etmeleridir. Markus ncili ile ilgili zikredilmesi gereken bir dier
nemli nokta da tpk dier nciller gibi -Matta, Luka, Yuhanna- onun
seyahat rivayeti zellii tamasdr. Zira bu ncilin muhtevasna gz att
mzda sa'nn eylemde bulunurken ve halka ynelik konumalar ya
parken devaml surette bir yerden dier bir yere seyahat ettiini grrz.
Yani Matta ncilinde sa'ya atfedilen sz ve eylemleri sa belirli bir yerde
deil de gezginci bir vaiz olarak deiik yreleri gezerken irat etmitir.
En erken rivayet ncili olan Markus'un yazarnn, naklettii szle
rin ve olaylarn grg tan olmad aktr. Onun naklettii bilgiler

------@

'"'' OWA OISl.F.RI

nc bir ahs veya ahslar tarafndan kendisine nakledilmitir. Hatta

Markus ncili yazar, bilgileri edindii kiilerin isimlerini de bilmemek
tedir. Yani Markus ncili yazar, naklettii bilgileri anonim kaynaklardan
elde etmitir.

b. Matta ve Luka ncillleri

Matta ve Luka ncilleri, kaynak olarak kullandklar Markus'tan on
veya on be sene sonra derlenmitir. Hangisinin daha nce derlendii
net olarak bilinmediinden onlar ayn balk altnda vermeyi daha uy
gun grdk Hem Matta hem de Luka ncillerinin derleyicileri, Mar
kus'tan aldklar hikayeye, kendilerine zg olan sa'nn doumu ve
lmden dirilmesi yklerini eklemilerdir.
Markus'un yksnn yaklak tamamn olduu gibi eserine ak
taran Matta ncili derleyicisi (Markus'un 661 ayetinin 600'e yakn Mat
ta'da yer almaktadr) bu ykye hipotetik Q ncili ve sadece kendisinde
bulunan baz retileri de ilave etmitir. sa'nn doumu ile ie balayan
Matta ncili derleyicisi, eserinde sa'ya isnat ettii retileri muhtemelen
Eski Ahit'in ilk kitab olan Torah'n be kitabn yanstacak ekilde be
ana grupta toplamaktadr. Bunlar sa'nn retide bulunmaya balamas
ve ilk rencilerini semesi, da vaaz, ifa verici olarak birtakm hasta
lklar iyiletirmesi, baz olaanstlkler gstermesi, retisini eitli
ykler vastasyla anlatmas ve kendi akbetiyle ilgili birtakm kehanet
lerde bulunmasdr. Bunlar arasnda en nemlisi phesiz ki Matta'nn
beinci ve yedinci blmleri arasnda yer alan ve "da vaaz" olarak bi
linen; adam ldrme, zina, boanma, yemin gibi fiillere verilecek ceza
lar ile yoksullara yardmda bulunma/sadaka, dua, oru ve dier insan
lara nasl davranlmas gerektii gibi konularla ilgili bilgiler veren yer
dir. Matta ncili derleyicisi bu bilgileri verirken sanki sa'y Hz. Musa gi
bi bir kanun koyucu olarak okuyucuya sunmakta ve bu ekilde Pav
lus'un aksine Musa hukukunun hala geerli olduunu teyit etmektedir.
Hatta sa'nn da vaaznda ifade ettii hukuki hkmlere bakldnda
sa'nn Musa yasasn iptal etmesi bir yana, onun hkmlerinin alann
geniletip onlara batni bir boyut kattn rahatlkla syleyebiliriz. n
k da vaaznda Hz. sa, adam ldrme, zina ve boanma gibi eylemle
rin sadece bizzat ilenmesinin deil ayn zamanda onlar yapmaya y
nelik arzunun da yasak olduunun altn izmektedir.

Luka !ncilinin giri ksmnda yer alan ifadelerden de anlalaca

zere (Luka 1 : 1 -4) bu ncil yazarnn/derleyicisinin naklettii olaylarn
grg ahidi olmas bir yana onun nc jenerasyona ait bir ncil yaza
r olduu anlalmaktadr. Luka !ncili yazarnn amac patronu Theophi
lus'u, kendisine sunulan Hristiyan inancnn doruluuna inandrmakt.
Buna gre Luka'nn amacnn temelde tarihsel olmaktan ziyade teolojik
olduu ok rahat bir ekilde sylenebilir.
Helenist bir tarihi olarak Luka'nn bu metodu ve amac, ada
Yeni Ahit aratrmaclarn Luka'nn kendi dneminin artlar erevesin
de sunduu bilgilerin ne derece doru ve gvenilir olduunu sorgula
maya sevk etmitir. Zira 2 : 1 -4'te Luka, okuyucularna sa'nn annesi Mer
yem'in, Yusufun Suriye valisi Quinirius tarafndan emredilen genel n
fus saymnda Betlehem'de kayt olmak iin oraya gittiini sylemekte
dir. Ancak bilindii zere Quinirius zamannda yaplan ksmi nfus say
m

MS

6 ylnda gereklemiti. Halbuki Matta ncili 2 : 1 6'ya gre sa, B

yk Herod hala ibanda iken dnyaya gelmiti. Byk Herod ise Qu

inirius'tan yaklak 10 yl kadar nce M 4 yllarnda lmtr. Dolaysy
la sa hem

4 ve hem de

MS

6 ylnda domu olamaz. Yine bizzat Lu

ka'nn kendisi Quinirius ile sa arasnda kurduu bu ilikinin aksine Vaf

tizci Yahya'nn Byk Herod dneminde doduunu syledii yerde de
sa'nn doumunu Herod'la ilikilendirmektedir (Luka 1 : 5). Bu elikili
bilgiler aka ortaya koymaktadr ki Luka gerekte sa'nn dorum tari
hini bilmemektedir. Dolaysyla ada Yeni Ahit uzmanlar Luka ncili
nin sunduu bilgilerin ihtiyatla karlanmas gerektii kanaatindedirler.

c. Yuhanna ncili
MS

90-1 10 yllar arasnda derlendii dnlen Yuhanna ncili, ri

vayet ncillerinin sonuncusu olarak bilinmektedir. Genel kanaate gre

Yuhanna, ncilini meydana getirirken kendinden nceki hibir yazy
dorudan kaynak olarak kullanmamtr. Aksine o kendi teolojik anlay
dorultusunda sa'nn hikayesini ekillendirerek okuyucusuna sun
mutur. Bu nedenle dier rivayet ncillerinden olduka farkl bir muhte
vaya sahiptir.
Yuhanna ncili, sinoptik ncillerden (Markus, Matta ve Luka) ol
duka farkl bir sa portresi izmektedir. Sinoptiklerde sa sk sk eitli
dini kssalar anlatan ve vecizeli zdeyilerde bulunan hikmetli bir zat gi-

bi sunulurken Yuhanna'da monolog tarznda olduka uzun konumalar

yapan bir eitimci gibi takdim edilmektedir. Yine Sinoptiklerde sa,
Tanr'nn egemenliinden bahsederken Yuhanna'da ounlukla kendi
ahsndan ve Baba Tanr ile ilikisirden bahsedilmektedir. Yine sinop
tiklerde eitli iyiletirme ve kt ruhlar kovma eylemlerinde bulunur
ken Yuhanna'da sadece kendi otoritesine ynelik "alametler/iaretler"
gsterdiinden bahsedilmektedir. Ayrca Yuhanna, sa'nn vaftizini n
grmesine ramen ondan bahsetmemektedir. sa'nn lde eytan tara
fndan test edilmesiyle ilgili herhangi bir bilgi de verilmemektedir. Gett
semane ve son akam yemei olaylar ise tamamyla yeni bir format
iinde okuyucuya sunulmaktadr.
Yuhanna ncili sinoptiklerle mukayese edildiinde kronolojide
de olduka eliikler bulunmaktadr. rnein sinoptiklerde tek bir F
sh'tan bahsedilirken Yuhanna'da Fsh yer almaktadr. Mabet olay
nn Markus ncilinde sa'nn ac ve strap ektii hafta ba meydana
geldii nakledilirken Yuhanna'da bu olayn sa'nn umumi vekilliirin
banda meydana geldii ifade edilmektedir. Yine armh hadisesirin
sinoptik ncillerde Fsh gn meydana geldii ifade edilirken Yuhan
na'da bu olayn Fsh kuzusunun boazland Fsh arifesi meydana
geldii belirtilmektedir. Sinoptiklerde sa'nn kendi retisini halka teb
li etmeye Yahya'nn tutuklanmasndan sonra balad sylenirken
Yuhanna'da sa'nn daha Yahya aktif olarak retide bulunurken
sa'nn kendi retisini halka anlatmaya balad ileri srlmektedir.
Yuhanna ncilinde anlatlan ykler bu ncilin genel muhtevasna
uygun bir ekilde dizayn edilerek okuyucuya sunulmaktadr: sa'nn bir
dnde suyu araba evirmesi (Yuhanna 2: 1-1 1 ) ; sa'nn bir kiinin
Tanr'nn egemenliini tecrbe etmesi iin ikinci defa yukardan yani
ruhtan dnyaya gelmesi gerektiini rettii Nicodemus ile olan diyalo
u (Yuhanna 3:3-6); sa'nn, kuyudan su ekmeye gelen ve sonsuza
dek insann susuzluunu giderecek su olduunu renen Samiriyeli bir
kadrla diyalogu (Yuhanna 4: 7-14). Bunlarn dnda Yuhanna sinoptik
ncillerin sa's ile hibir ekilde alakas olmayan birok deiik konu
ile ilgili uzun sylemlere yer vermektedir. Zira Yuhanna ncilinde sa
gezginci bir vaiz ve hikmet peygamberinden ziyade ilahi zelie sahip
bilinli bir Mesih olarak sunulmaktadr. Ayrca Yuhanna'da sa fakirlere,
sakatlara ve dinsel olarak dlanm kiilere hemen hemen hi ilgi gs
termemektedir. nk bu ncil de sa'nn beerilii tamamen ihmal

edilmi durumdadr. te bundan dolaydr ki gelecek blmlerde hak

knda detayl bilgi vereceimiz tarihin sa'snn ortaya konmasna yne
lik aratrmalarda bu ncilin sunduu bilgiler olduka az kullanlmakta,
hatta hemen hemen hi kullanlmamaktadr.

z.

sa ve Mesaj

Eldeki mevcut kaynaklarn bize sunduu bilgiler altnda Hz.

sa'nn tarihsel yaamn tam olarak ortaya koymak mmkn deildir.
Ancak Hristiyan kutsal kitab olarak kabul edilen Yeni Ahit'in Hz. sa
hakknda sunduu bilgileri bir araya getirdiimizde onun kimlii ile ilgili
unlar syleyebiliriz: Hz. sa, kral Herod'un lm tarihi olan

4 ylla

rnda Galile blgesinin Nasra kasabasnda bakire Meryem'den dnyaya

gelen Galileli bir Yahudi idi. ocukluunu ve genliini bu kasabada ge
irmi,

MS

28 yllarnda Hz. Yahya tarafndan rdn nehrinde vaftiz edil

mi, Yahya'nn ehit edilmesinden sonra yaklak otuz yalarnda tebli

faaliyetlerine balam ve nihayet MS 30 ylnda Kuds'teki kutsal mabette
baz olaylara ve karklklara sebebiyet verdii iin dnemin Roma valisi
tarafndan kargaa, anari ve isyan karmakla sulanarak armh cezas
na arptrlmtr. Kur'an- Kerim ise (4. Nisa suresi 1 57-1 58'de) Hz.
sa'nn armha gerilmekten mucizevi bir ekilde Allah tarafndan kurtarl
dn ve daha sonra mahiyetini bilemeyeceimiz bir ekilde onun ld
n (3. A-i mran, 54-55 ve 5. Maide 1 16-1 18'de) vurgulamaktadr.
Bir srailoullar peygamberi olan Hz. sa, byk ehirlerden zi
yade genellikle kylerde, kasabalarda ve krsal alanlarda vaazlar vere
rek blge halkn "yaklaan son" konusunda uyarm ve onlar bir olan
Tanr'ya iman ederek onun emir ve yasaklarna uymay ifade eden Tan
r'nn egemenliine katlmaya armtr (Matta 3:2). Gerekte bu tebli
Hz. Yahya tarafndan daha ncesinde yaplmaktayd ve bu sebeple Hz.
sa, Yahya tarafndan vaftiz edilmiti. tk ncil olarak kabul edilen Mar
kus ncili, Hz. Yahya'nn dnemin idarecileri tarafndan yakalanp hap
se atlmasndan sonra sa'nn Galile blgesine giderek u szleriyle yu
karda ifade ettiimiz Hz. Yahya'nn mesajlarn srdreceini ifade et
mitir: "Zaman doldu . Tanr'nn egemenlii yakndr. Gnahlarnzdan
vazgein ve bu mesaja inann. " (Markus 1 : 1 4- 1 5). Grld zere Hz.
sa, insanlar gnahlarndan tvbe ederek Tanr'nn emir ve nehiylerine
uymak suretiyle onun egemenliine hazr hale gelmeye davet eden bir
srailoullar peygamberidir. Hatta Matta ncilinde Hz. sa kendisinin sa-

dece Yahudilere gnderilmi bir eli olduunu ifade ederek havarilerin

den, Yahudiler dndaki dier milletlere retide bulunmamalarn iste
diinir alt izilmektedir. "Ben srail evinir kaybolmu koyunlarndan
bakasna gnderilmedim." (Matta 1 5 : 24); " . . . dier uluslara ait yerlere
gitmeyin. Samiriyelilere ait kentlerin hibirine uramayn. Bunun yerine
sadece srail halknn kaybolmu koyunlarna gidin. " (Matta 10: 5-6). Ni
tekim Kur'an- Kerim de Hz. sa'nn kendi dneminde mevcut olan Tev
rat'n doruluunu tasdik etmek, daha nce Yahudilere haram klnan
eylerin bazlarn onlara helal klmak iin Tanr'dan insanlara bir mesaj
getirdiini syleyerek insanlar Tanr'ya olan sorumluluklarnn bilincine
vardrp kendisine iman etmeye armtr (3. Al-i mran, 50).
Hayat boyunca ifade ettiimiz bu temel mesaj bata Yahudiler
olmak zere tm insanlara sunmaya alan Hz. sa , lmnden sorra
bata Hristiyanln mimar olarak kabul edilen Pavlus olmak zere
onun fikirleri dorultusunda tesis edilen ilk Hristiyan toplumu tarafn
dan gkten yeryzne beeri bir hayat srmek ve sahip olduu kurtar
c zelliiyle kendine inananlar kurtarmak iin gelen "Oul Tanr" ola
rak alglanmaya balanmtr. Bu genel kan etrafnda da asli gnah, in
san neslinin sululuu, Yahudi tarihi boyunca bu gnah ve sululuun
ortadan kaldrlmas iin Tarr tarafndan eitli ilahi mdahalelerin ol
duu, ancak bu mdahalelerin her seferinde baarszlkla sonulanma
s zerine Tanr'nn kendiyle ayn cevhere sahip olan sa'y bakire Mer
yem araclyla dnyaya gnderdii, onun insanlarn gnahlarna kefa
ret olarak armhta cann verdii, nc gnde lmden dirildii ve
gklere ykseldii gibi dogmalatrlm inan esaslar gelitirilerek g
nmz Hristiyanlnn temelleri atlmtr. te sa sonras dnemde ya
anan tm bu gelimeler, bir srailoullar peygamberi olan tsa'y ken
disine ibadet edilen tanrsal bir varla dntrmtr. nk yukar
da grdmz zere hayat boyunca sa insanlar sadece ve sadece
Tarr'ya iman ederek onun buyruklarna teslim olmaya arrken
tsa'nn tanrsallatrmasna giden yolu hazrlayan ve bu ekilde de g
nmz Hristiyanlnn mimar olan Pavlus ise insanlar lsa'ya iman et
meye armtr. Yani Hz. sa'nn mesajnn temel vurgusu Tanr ve
onun iradesine teslimiyet iken Pavlus'un ve dolaysyla onun fikirleri et
rafnda ekillenen gnmz Hristiyanlnn misyonerlik faaliyetleri va
stasyla yaymaya alt mesajn temel vurgusu ise lsa'nn ahsnda
bedenleen tlahi Oul Rab Mesih'tir.

C. Pa

'

ve retisi

Hristiyanln ilk nemli teolou ve ekillendiricisi olan Pavlus,

yaklak olarak MS 10 yllarnda gnmz Trkiye snrlan iinde yer alan
Tarsus'ta doan ve aslen Yahudi olan bir Roma vatandadr. Pavlus
kendisini, "doumunun sekizinci gn snnet olan, srail soyundan,
Benyamin kabilesinden zbez bir brani" olarak tanmlamtr (Pilipili
ler 3:5). Geleneksel olarak ilk eitimini Tarsus'da alan Pavlus, Yeni Ahit
yazarlarndan Luka'ya gre yksek din eitimi almak iin ailesi tarafn
dan Kuds'e gnderilir. Burada dnemin nl Yahudi bilgini Hillel'in
torunu ve Perisi mezhebinin nde gelen hocalarndan Gamaliel'in
rencisi olmutur (Resullerin leri 22:3) . Gamaliel'in yannda yetien Pav
lus, rivayete gre Perisi cemaati iinde yksek kurul toplantlarn izle
yen ve alnan kararlarda etkili olan bir konuma gelmitir (Resullerin le
ri 8: 1 ; 26: 10) . Tarsuslu olan Pavlus'un Helenistik felsefe ve len-dirilen
kurtarc tanrlar dncesini merkeze alan "sr dinleri" hakknda hatr
saylr bilgilere sahip olmas doaldr.
Perisi mezhebi iinde nemli bir konuma ykselen Pavlus, am
yolunda geirdii vizyon sonucu sa tarafndan "milletler havarisi" olarak
tayin edildiini iddia etmeden nce Yahudi din adamlarnn statkocu
tutumlarna ve Perisilerin ar kuralclna kar kan sa ve taraftarlar
na kar yrtlen aleyhte kampanyalara karmtr. Hristiyan kaynak
larnn bildirdiine gre sa sonras dnemde onun yanllarna zulmetme
konusundaki tavrn srdren Pavlus, am ve civarndaki sa yanllarn
tespit edip Kuds'deki merkezi Yahudi otoritesine bildirmek iin am'a
bir yolculuk gerekletirir. Ancak am'a yaklat srada bir vizyon gei
ren Pavlus'a, gkte gzken sa hitap eder ve onu, mesaj tm uluslara
yaymak zere grevlendirir (Resullerin leri 26: 16- 18).
Pavlus'un am yolunda geirdii bu vizyon elilik grevinin ba
langdr. Kendi ifadesiyle o ana kadar tanrsal yasaya bal sk bir Perisi
olan Pavlus, geirdii bu vizyonla "sa Mesih'in peygamberi" olmutur.
Vizyon sonras elilik grevine balayan Pavlus, retisini sa'nn Rabl
etrafnda "gnah", "gnahtan kurtulup zgrle ulamak iin 'fidye
deme' (redemption); 'aklanma' (justification) ve 'uzlama' (reconciliati

on) kavranlan zerine oturtmutur. Pavlus'a gre insan nesli Adem'in

Tanr'ya itaatsizliinden dolay gnaha dm, zgrln kaybetmi
ve lme mahkum olmutur. Pavlus'un gelitirdii teolojiye gre Tanr,

Adem'i ve eini yaratm ve onlarla bir szleme yaparak baz eylemleri

yapp bazlarn da yapmamak zere onlardan sz almtr. Ancak Adem
ve ei yasak bir fiili ileyerek Tanr ile yaplan bu ahdi bozmutur. Tanr
bozulan bu ahdi yenilemek iin Adem sonras dnemde eitli peygam
berler gndermi ve onlara insanlarn uymas gereken baz yasalar ver
mitir. Ancak insanolu verilen yasalara uyup uymama konusunda hr
olduu iin yasaya uymam ve gnah oalmtr. Bunun zerine Tanr,
Musa'y ve onunla birlikte olduka kapsaml bir yasay gndermitir. An
cak insanolu bu yasaya da uymam ve dolaysyla iyice gnaha batm
tr. Nihayet Tanr, olu sa Mesih'i yeryzne gndermi ve onun gnaha
fidye olarak armhta kann dkmesine raz olarak insanolunu gnah
tan kurtarm ve bylece Adem ile bozulan ahdi tekrar yenilemitir. Bu
retiye gre sa'nn armhta lm insanln gnahtan kurtuluu, z
grl ve ebedi yaam kazanmas iin bir fidye olmutur. Bu durumu
Pavlus Romallara mektubunda u ekilde ifade etmektedir:
Tann'nn ba, o tek adamn gnahnn sonucu gibi deildir.
Tek bir sutan sonra verilen yarg mahkumiyet getirdi; ama bir
ok sulardan sonra verilen armaan aklanmay salad. nk
lm tek adamn suu yznden, o tek adam araclyla ege
menlik srdyse Tanr'nn bol ltfunu ve aklanma ban
alanlarn, tek bir adam, yani sa Mesih sayesinde yaamda ege
menlik srecekleri ok daha kesindir (Romallar 5 : 16-18) .
. . . Mesih lm olanlarn ilk rnei olarak lmden dirilmitir.
lm bir irsan araclyla geldiine gre lmden dirili de
bir insan araclyla gelir. Herkes nasl Adem'de lyorsa her
kes Mesih'te yaama kavuacak (l. Korirtliler 15: 20-22).
Grld zere Pavlus'un retisirin merkezini Mesih-merkezli

lik (kristosentrizm) tekil etmektedir. Bu retiye gre sa Mesih, tanrsal

olun insanolunun kurtuluu iir bedenlemi halidir. Onun armha
gerildikten gn sonra lmden dirilmesi ve ge ykselmesi onun
lme ve gnaha galip geldiirin ispatdr. sa'ya inananlar da ayn ekil
de gnaha ve lme galip geleceklerdir. Bu yzden Pavlus'a gre Tan
r'nn mkafatn kazanmak iin artk Yahudi yasasna uymak gereksiz
dir. nk Mesihi kabul etme ve ona iman etme, Tanr rzasn kazanma
nn en doru yoludur. Mesih'e irananlar Tevrat'n emirlerire uyup uy
madklarna baklmakszn Tanr katnda salih kimseler saylacaktr. 1

Bkz. Romallar 3 : 19-22, 5 : 1 1 , 6:23, 7:6.

Adem'in iledii ilk gnah veya dier bir tabirle asli gnah, bu
gnahtan kurtulup zgrlemek iin lsa'nn fidye olarak armhta kan
nn dklmesi, kutsal yasayla deil, Mesih lsa'ya imanla aklanma ve bu
ekilde Tanr ile barma/uzlama doktrinleri zerine retisini ekillen
diren Pavlus, bu retiyi yaymak iin Antakya'dan balamak zere Ana
dolu, Yunanistan ve Makedonya blgelerine eitli misyon seyahatleri
dzenlemi ve gittii yerlerde Hristiyan kiliseleri tesis etmitir. Onun
bu seyahatlerini ve bu seyahatler esnasnda eitli topluluklara gnder
dii mektuplarn konu alan yazlar, yukarda ifade ettiimiz gibi gn
mz Yeni Ahit metinler arasnda ok nemli bir yer tutmaktadr.
Pavlus, youn misyonerlik faaliyetleriyle Roma vatandalan ara
snda gittike artan sayda insan cezbetmeyi baarr. Onun bu baars
Roma idarecilerini rahatsz eder. Aynca Pavlus, Yahudi yasasna kar ta
knd olumsuz tutumdan dolay Yahudi dilli liderleri tarafndan da id
detli ekilde eletirilmekteydi. Hem Yahudi dini otoritelerinin hem de ta
raftar toplamada gsterdii stn baardan dolay Roma idarecilerinin
tepkilerini zerine eken Pavlus,

MS

57 yllarnda Kuds'te bulunduu

bir srada, Yahudiler tarafndan lin edilmek zereyken Romal idareci

ler tarafndan kurtarlr ve tutuklanarak yarglanmak zere Roma'ya gn
derilir (Resullerin leri 2 1 :27-40). Burada bir mddet hapis yattktan
sonra devletin asayi ve huzurunu bozma sulamasyla idam edilir.

D. Hristiyanln Yayl ve Erken Dnem Hristiyanl

Gnmz Hristiyanl kurumsallama srecinde Yahudi, Yu
nan, Roma ve dier dinsel dnce dnyalarndan byk oranda etki
lenmitir. rnein u temel geleneksel Yahudi dnya gr ekil
deitirerek Hristiyanla tanmtr: 1) Yahudilikte Tanr ile yaplan
ahdin sembol olarak kabul edilen snnet olma riteli, Tanr ile yaplan
yeni ahdin sembol olarak kabul edilen vaftizle yer deitirmitir. 2)
Tanr'nn dnyay yaratmas esnasnda dinlendii yedinci gn sembo
lize eden haftalk Yahudi toplanma gn olan cumartesi gn, lsa'nn
lmden dirildii gn ansna kutlanan pazar gn ile yer deitirmitir.
3) Yahudi kutsal kitaplar Hristiyanlar tarafndan da kutsal ve nemli
kabul edilmi ancak bu yaplrken onlar Hristiyanlann bak alarna
gre yeniden yorumlanmtr.

Yunan ve Roma inanlar da Hristiyanln gelimesinde nemli

bir role sahiptir. Zira baz pagan/putperest Roma inanlar da kurumsal
lamas srecinde Hristiyanla tanmtr. rnein, Msr tanras
tzis'in mucizevi ekilde olu Horus'u emzirmesini tasvir eden harfler,
Bakire Meryem'in bebek tsa'y emziriini betimleyen resimlere; Mit
ra'nn, Oziris'in, Adonis'in ve Dionysos'un doum gn olarak kutla
nan 25 Aralk, 1sa'nn doum gnne; pagan inancnda gnein vl
d gn olan pazar, 1sa'nn anld kutsal gne dntrlmtr. Bu
fikirler yannda Hristiyan dnrler Yunan kltrnden kendi fikirle
rini savunma ve felsefi fikirleri ifade etme yntemlerini renmilerdir.
Hristiyanlar Kilise rgtlenmesi ve idaresi konusunda da Roma devlet
idaresinden etkilenmilerdir.
Hristiyanln gelimesi ve yaylmas srecine baktmzda ilk
yzyllarn olduka kritik bir neme sahip olduunu grrz. Zira bu
yzyllarda Hristiyanlar, Roma ynetimi tarafndan devaml surette bask
ve zulm grd iin bu dnemde Hristiyanlk adeta hayatta kalma
mcadelesi vermitir. Hristiyanlar, Roma idarecileri tarafndan gizlice
gayri ahlaki ayinler yapmakla, kk ocuklar katletmekle, yakn akra
ba zinas ilemekle ve yamyamlkla sulanarak devaml surette bask ve
zulm grmtr. rnein Roma imparatoru Neron'un (Ms 57-68) Hris
tiyan kurbanlar kanl Roma arenalarnda canl canl aslanlarn nne at
tndan bahsedilir. Decius (Ms 240-251) ve Diocletian (284-305) gibi Ro
ma imparatorlar da Hristiyanlar yok etmek iin onlara kar olduka
acmaszca davranmtr.

4. yzyln balarnda bu bask ve zulmlerden kendini yava ya

va kurtarmaya balayan Hristiyanlk, 4. yzyln ikinci yarsndan sonra
Roma imparatorluunun yegane meru dini konumuna gelmitir. Bu ge
limede iki imparatorun ok byk katks olmutur. Bunlardan biri 313
Milan fermanyla Hristiyanl koruma altna alan Constantin ve onun
orta Licinus, dieri ise 395 ylnda Hristiyanlk dndaki tm inanlar
yasaklayarak Hristiyanl Roma'nn tek resnl dini haline getiren The
odosius'tur. Bu ekilde Hristiyanln Roma imparatorluunun tek me
ru ve resnl dini olmasndan sonra imparatorluun siyasi ve askeri deste
ini de arkasna alan Kilise, Hristiyan olmayanlar Hristiyanlatrarak
egemenlik alann geniletmek iin Hristiyan olmayan halklara ynelik
her trl bask ve zulm yapmaktan geri durmamtr. Zira bu dnemde,
Kiliseden ayrlmalar engellemek iin ayrlklara ve hizipilere kar ge-

litirilen "kilise dnda kurtulu yoktur" (F:xtra Ecclesiam Nulla Salus)

dogmasnn alan sadece heretik ve hizipi Hristiyanlar deil, ayn za
manda Hristiyanlk dndaki tm dinsel geleneklerin taraftarlarn da
iine alacak ekilde geniletilmitir. Kanaatimizce bu gelimede siyasi
etkenler de nemli rol oynamtr. Zira dier din mensuplarnn Hristi
yan olmakszn kesinlikle kurtulua eremeyecekleri ileri srlerek onla
rn her trl vasta kullanlarak Hristiyan yaplmas gndeme gelmitir.
Onlarn bu ekilde Hristiyan yaplmasyla da Roma kltr ve medeni
yetinin tm dnyaya yaylmas sz konusu olacaktr. Dlayc tutum
iinde yaylmasn srdren Hristiyanlk, Ortadou, Anadolu ve Bal
kanlarda ok ksa bir srede yaylm, ancak 7. yzylda slam'n ortaya
kmasyla yaylma alann Avrupa, Afrika ve Asya'ya evirmitir.
MS 5-8 yzyllar arasnda Hristiyanlk, Fransa, ngiltere, rlanda ve

skoya'ya nfuz etmitir. Charlemagne'nin gayretleri sayesinde 10.

yzyln sonlarna doru Almanya da Hristiyanlatrlmtr. 1 0 ve 1 1 .
yzyllar arasnda Hristiyanlk Norve, sve ve Danimarka'da da yayl
mtr. 1 3 . yzyldan itibaren Estonya ve Litvanya da Hristiyanlatrl
mtr. Yine 1 3 . yzylda Hristiyanlk Finlandiya'y da hakimiyeti altna
almtr. Bat Avrupa lkelerinde yaylan Hristiyanlk merkezi Roma
piskoposluu olan Latin Hristiyanldr. Bunun karsnda merkezi s
tanbul patriklii olan dou Hristiyanl ise dou ve orta Avrupa'da ya
ylma alan bulmutur. 10. yzylda Thesalonica'dan Cyril ve Methodius
adl iki karde stanbul patrii tarafndan Hristiyanl Slavlar arasnda
yaymak zere Bulgaristan ve Srbistan'a gnderilir. 10. yzylda Bizans
Hristiyanl Kiev'e ve Rusya'nn dier blgelerine nfuz eder.

E. Erken Dnem Hristiyanl Bnyesinde Yaanan

atmalar ve Blnmeler
Hristiyanln Roma imparatorluunun resmi dini olmasndan
nce balayan i ekimeler, doktrine! kavgalar ve belli bal merkezler
arasndaki g mcadeleleri, 313 Milan fermanndan sonra doruk nok
tasna ulamtr. yle ki yaanan bu i ekime ve kavgalar Roma im
paratorlarnn Hristiyanlara ynelik bask ve zulm dnemlerinde bile
grlmedik lde Hristiyanln varln tehdit etme noktasna gel
mitir. Ana gvde Hristiyanlk tarafndan heretik/sapkn olarak kabul
edilen birok dinsel hareket ortaya kt. Heretik olarak kabul edilen
akmlarn banda MS 2. yzyln ikinci yarsnda Sinoplu Marcion'un g-

riileri dorultusunda ekillenen gnostik karakterli

Marsionizm hareketi

gelmektedir. Bu hareketin temel retisine gre !sa Mesih tarafndan

retilen Yeni Ahit'in tanrs Sevgi Tanrs'dr. Buna karn Eski Ahit'in tan
rs ise Kutsal Yasa'y yaratan acmasz ve merhametsiz bir tanrdr. Eski
Ahit Tanrs'nn bu zelliinden dolay Marcion Eski Ahit'i tmden red
detmi ve sadece Luka lncili ve Pavlus'un on mektubunu Hristiyanlarn
kutsal kitab olarak kabul etmitir. Bir dier nemli heretik akm da MS

255-336 yllar arasnda yaayan ve 319 ylnda lskenderiye blgesinde

griilerini dillendirmeye balayan rahip Arius'un griileri etrafnda e
killenen Arianizm'dir. Bu akm, ana gvde Hristiyanln Baba ile ayn
tanrsal cevhere sahip ilahi Oul !sa arlayna kar lsa'nn Tanr tarafn
dan yaratlm ok zel bir varlk olduunu ve onun Tanr ile olan zel
ilikisinden dolay Tanr tarafndan oul olarak kabul edildiini savun
mutur. Arius, 325 znik konsilinde bu griilerinden dolay heretik ka
bul edilerek aforoz edilmitir. Bylesi heretik akmlarn artmas Kiliseyi
temel inan esaslarn ifade eden resmi bir kredo/inan bildirgesi form
le etmeye ve belli yazlar otantik kutsal yazlar olarak tespit etmeye
sevk etmitir. Bu balamda saysz ncil arasndan drt tanesi otantik ka
bul edilerek kutsal kitap klliyat iine alnm dierleri ise apokrif kabul
edilerek dlanmtr. Yine 325 znik konsilinde Hristiyanlar arasnda
inan birliini salamak iin kaynaklara "znik kredosu" olarak geen bir
inan bildirgesi formle edilerek resmen kabul edilmitir.

4. yzylda Roma imparatorluunun dou ve bat diye ikiye b

lnmesi, Hristiyanln ynetiminde g mcadelelerinin ve rekabetle
rin yaanmasna sebebiyet vermitir. Latince'nin hakim dil olduu Roma,
bat ksmn merkezi olarak kabul edilirken Yunanca'nn hakim dil oldu
u stanbul (Constantinople) ise dou ksmn merkezi idi. Bundan dola
y bu iki merkezdeki Hristiyan kurulular yani Roma ve stanbul pisko
posluklar liderlik konusunda birbirleriyle rekabet halindeydi. Bu konu

381 stanbul konsilinde be nemli -Roma, stanbul, skenderiye, Antak

ya ve Kuds- kilise merkezi veya dier bir deyirrle patriyarklk olduu
kabul edilerek zme kavuturulmutur. Ancak bu zm geici olmu
ve toplanan dier konsillerde alnan eitli kararlar Hristiyarln para
lanmasn hzlandrmtr. Bu erevede Hristiyanlk bnyesinde ilk
nemli atlak 5. ve 6. yzyllarda olmutur. Bu yzyllarda stanbul pat
riklii tarafndan idare edilmek istemeyen Nesturi, Ermeni, Yakubi kili
sesi olarak bilinen Suriye, Etiyopya ve Koptik Kilisesi olarak da bilinen
Msr ve Hint kiliseleri dier Hristiyan kiliselerinden ayrlarak kendilerini

bamsz kiliseler olarak ilan etmitir. Hristiyanlk bnyesinde yaanan

bu blnmeye ramen en byk ayrlk 1054'te Roma ile stanbul kilise
lerinin birbirinden ayrlmasyla gereklemitir. Kaynaklarda byk skiz
ma/blnme olarak yansyan bu olayla birlikte Roma imparatorluunun
batsnda kalan kiliseler "Roma Katolik Kiliseleri" olarak nitelenirken Bi
zans mparatorluu olarak bilinen dou ksmnda kalan kiliseler "Dou
Ortodoks Kiliseleri" olarak kabul edilmeye balanmtr. Roma Katolik
kiliseleri, papann idaresi altnda gl bir merkezilik arz ederken, do
ulu Ortodoks kiliselerinin her biri idari olarak bamszd ve her kilise
kendi patrii tarafndan idare ediliyordu. stanbul, skenderiye, Antakya
ve Kuds patriklikleri Roma patrikliinin ba olan papay stnkr bir
ekilde "eitler arasnda birinci" olarak kabul etmekteydi.
Gnmzde Dou Ortodoks Kiliseleri drt eski patriklii (stan
bul/Fener, skenderiye, Antakya ve Kuds) kapsamaktadr. Son dnem
lerde buna Moskova, Srp, Romanya ve Bulgaristan patrikleri de eklen
mitir. Ayrca bu birlik ierisinde bamsz Yunanistan, Kbrs, Grcistan,
Arnavutluk, Finlandiya ve Polonya Kiliseleri de yer almaktadr.
Dou Ortodoks Kiliseleri bnyesinde 6. yzylda yaanan geli
meler 'Uniates' ad verilen Doulu Katolik Kiliselerinin birlikten ayrlma
sna sebebiyet vermitir. Bu kiliseler, ibadet ve liturji konusunda kendi
geleneksel uygulamalarn koruyarak Roma Katolik Kilisesine katlmtr.

F Hristiyan nan Esaslar

Bilindii zere kredolar ya da inan bildirgeleri kiisel iman ikra
r tarznda dzenlenmi resmi inan doktrinlerinin zetidir. Hristiyanlk
tarihine baktmzda bir dizi kredonun varln grrz. Ancak bunlar
dan iki tanesi -Havariler ve znik-Kadky Kredolar- Hristiyanlar iin
son derece nemlidir. Her pazar gn milyonlarca Hristiyan bu inan
akidelerini kiliselerde ezbere okumaktadr.

Havariler Akidesi
Her eye gc yeten Baba Tanr'ya inanyoruz,
O gklerin ve yerin yaratcsdr;
Onun biricik olu ve Rabbimiz sa Mesih'e de iman ediyoruz,
O kutsal ruh tarafndan gebe braklm,

Bakire Meyem'den domutur

Pontus Pilate'nin ynetimi altnda ac ve strap ekmi,
armha gerilmi, lm ve gmlmtr.
Cehenneme indi ve oraya galip geldi
nc gnde lmden dirildi ve ge ykseldi
Her eye gc yeten Baba Tanr'nn sa yannda
lleri ve dirileri yarglamak iin tekrar gelecek
Kutsal Ruha, Kutsal Katolik Kilisesine, azizlerin itirakine, gnah
larn affna, lmden dirilmeye ve ebedi yaama inanyorum.

lznik Akidesi
Her eye gc yeten ve tek olan Baba Tanr'ya inanyoruz,
O gklerin, yerin ve bu ikisi arasnda bulunan grnr-grn
mez her eyin yaratcsdr.
Tek rab olan sa Mesih'e de inanyoruz
O Tanr'nn biricik oludur, ezeli olarak Tanr'dan sudur et
mitir.
O Tanr'dan Tanr, ktan k ve hakiki Tanr'dan hakiki Tan
r'dr.
O yaratlmamtr, dorudan Tanr'dan meydana gelmi ve
onunla ayn cevhere sahiptir.
Onun sayesinde her ey yaratlmtr
Bizim ve bizim gnahlarmz iin gkten yeryzne inmitir
Kutsal Ruhun kuvvetiyle bakire Meyem'den beden alm ve
beer olmutur.
Bizim iin Pontus Pilate'nin idaresi altnda armha gerilmitir
Ac ekmi, lm ve gmlmtr
Kutsal kitaplara gre nc gnde lmden dirilmi ve ge
ykselmitir.
Baba'nn sa yannda oturmaktadr.

Yaayanlar ve lenleri yarglamak iin muzaffer bir ekilde

tekrar gelecektir.
Onun krallnn sonu yoktur.
Baba'dan ve Oul'dan sudur eden yaamn vericisi olan Rab
Kutsal Ruha inanyoruz.
Baba ve Oul ile birlikte ona da tazim ve ibadette bulunul
maktadr.
O, peygamberler araclyla konuur
Tek bir kutsal Katolik ve apostolik Kiliseye inanyoruz.
Gnahlarn aff iin tek bir vaftizi kabul ediyoruz.
llerin dirileceini ve ahiret hayatnn geleceini bekliyoruz.
Bu iki inan akidesi incelendiinde onlarn u nemli temel
Hristiyan inancn/dogmasn barndrd dikkati eker:

a. Teslis
Hristiyanlar, Baba, Oul ve Kutsal Ruh ad altnda " kiilikte
tek bir Tanr"nn varln tasdik ederler. Hristiyan inancna gre Baba,
kainat yaratmtr; Tanr'nn inkarnasyonu olan Oul, gnahn gcn
den/esaretinden insanl kurtarmak zere bedenlemi, kendini ar
mhta feda etmitir; Kutsal Ruh ise ilahi sevgiyi insann kalbine ve gn
lne vermektedir.
'lkte birlik' veya 'birlikte lk' eklinde ifade edilen bu doktri
nin aklla kavranabilecek bir ey olmad ancak imanla idrak edilebile
cei zaman zaman ileri srlr. Dahas, Hristiyan teologlar onun "ilahl
bir sr/gizem" olduunu ve ona olduu gibi iman edilmesi gerektiini sa
vunurlar. Baba, Oul ve Kutsal Ruh ls eklinde formle edilen bu
doktrin Matta ncili 28: 19'da yer alan ve sa'nn lmden dirildikten sonra
Celile blgesinde taraftarlarna grnerek onlar, mesajn tm uluslara
yaymakla grevlendirdii pasajda geer: "sa yanlarna geldi ve onlara
yle dedi: Gkte ve yeryznde btn hakimiyet bana verildi. imdi, siz
gidip btn milletleri akirt edinin, onlar Baba, Oul ve Kutsal Ruh is
miyle vaftiz eyleyin. Size emrettiim her eyi onlara retin . . . " Bu forml
Matta ncili dnda Pavlus'un Korintliler'e ikinci mektubunda da gemek-

tedir: "Rab sa Mesih'in ltfu, Tanr sevgisi ve Kutsal Ruh'un paydal

hepinizle birlikte olsun" (II. Korintliler 13: 14). "Tanr, ahsta tek bir ta
biata/cevhere sahiptir ( God is

personae, three persons)"

una substantia, one being or nature, et tres

eklinde Bat'da standartlaan terminoloji 3.

yzyln balarnda yaayan nl Kilise Babas Tertullian'a kadar geri g

trlmektedir. 325 znik ve 381 stanbul konsillerinde bu doktrin, Kilise

nin resnl inan retisi olarak kabul edilerek dogmalatrlmtr.

lJ

'1

a"yo q l l

da Tenleme

Bu doktrin Tanr'nn sa Mesih'te bedenleerek yeryznde beer

hayat yaamasn ifade etmektedir. Hristiyanlara gre sa, sadece bir
peygamber veya retmen deil ayn zamanda hem hakiki olarak beer
hem de ayn zamanda ilah! olan Tanr'nn biricik oludur. Bylece sa,
ilahilii balamnda Tanr ile; beerilii balamnda ise insanlkla zde
letirilmektedir. mparator Konstantin'in 313 Milan fermanyla Hristiyan
l koruma altna almasndan sonra, imparatorlukta tesis edilen bar tek
bir birletirici Hristiyan inancnn gerekliliini zorunlu klmt. Bunun
zerine Konstantin 325 ylnda " kilisenin ve imparatorluun dzenini
salam temellere oturtmak iin" znik Konsilini toplam ve ilk defa bu
konsilde Kilise, sa'y Tanr'nn bedenlemi olu olarak ilan etmek iin
resnl olarak Yunan kltrnden

ousia terimini

Baba ile ayn cevhere sahip olarak grlmtr

toi patn).

almtr. Buna gre sa,

(jesus was bomoousios

Bylece, ncillerde sa iin kullanlan mecazi ifadeler teolojik

amalar iin kullanlarak sonunda felsefi tanmlarla ekillendirilmeye

balamtr. Sonuta da mecazi anlamda Tanr olu olan sa, Kutsal Tes
lisin ikinci ahs olan metafizik anlamda Tanr'nn olu konumuna geti
rilmitir. znik konsilinde Kilise tarafndan resnl olarak onaylanan bu
inanca gre sa bir beeri hayat yaayan ezell-ilahi oul ve bir Logos'tur
(kelam) . O, hem btnyle ilahi, hem de btnyle beer! bir tabiata sa
hiptir. Bu inan esasna dayanan geleneksel Hristiyan inanc bir dogma
halini alm ve eitli ekillerde hem fertler hem de resnl kilise organla
rnca ifade edilmi ve halen de ifade edilmeye devam etmektedir.
Bununla birlikte baz Hristiyan teologlar u nedenden yola
karak sa'nn Tanr ile ayn cevhere sahip bir varlk olduunu yeniden
deerlendirerek inkamasyon doktrininin literal olarak deil mecazi ola
rak anlalmas gerektiinin altn izmektedir.

 . Son dnemlerde yaplan aratrmalara baktmzda sa'nn

kendisinin "Tanr veya Kutsal teslisin ikinci ahs olan Tanr'nn olu"
olduunu retmediini, aksine onun devaml surette kendinin bir 'in
sanolu' olduunu insanlara rettiini grmekteyiz. Hatta Markus
10: 18'e gre sa, Tanr'dan baka bir varla ilahilik atfetmeyi kfr ola
rak telakki etmektedir.

2. Hristiyan yetkililer ve teologlar, sa'nn hem tam bir tanr hem

de tam bir beer olduu eklindeki geleneksel Hristiyan dogmasn an
lalabilir bir ekilde izah edememektedirler. u sorular hala insanlarn
zihinlerini kurcalamay srdrmektedir: "sa ayn zamanda nasl ilah
olarak her eye gc yeten

(kadir-i mutlak)

ve beeri olarak zayf ve

zavall, ilahl olarak her eyi bilen ve beeri olarak cahil; ilah olarak ebe
di, sonsuz, evrenin kendi-kendini var eden yaratcs ve beeri olarak
geici, sonlu ve bakasna baml bir varlk olabilir?

3. nkarnasyon doktrininin literal olarak anlalmas Hristiyanlarn

dier dinsel geleneklerle ve onlarn mensuplar ile olan ilikilerine tamir
edilemez zararlar vermektedir. Zira sa'nn Tanr'nn olu ve dolaysyla
da tanr olarak kabul edilmesi Hristiyanln bizzat Tanr'nn kendisi ta
rafndan kurulmu bir din olduunu ve dolaysyla da onun dier dinler
den daha stn olduunu ima etmektedir. Bu ve benzeri argmanlardan
hareketle gnmzdeki baz nemli muhafazakar ve liberal Hristiyan i
lahiyatlar, bizzat sa'nn kendi ifadelerine dolaysyla da ncillere daya
nlarak inkarnasyon doktrinin savunulamayacan ifade etmektedir.

efaret (Atonement) retisi

Hristiyan inancna gre insanln babas olan Adem, Tanr ile

yapt ahdi bozmu ve itaatsizliiyle Tanr ile insanln arasn am,
dier bir deyimle insanl Tanr'ya yabanclatrmtr. sa ise kanyla A
dem'in Tanr'ya itaatsizliinin bedelini demi ve bu ekilde Tanr ile
insanln uzlamasn salamtr. sa'nn nc gnde lmden diril
mesi bu evrensel kefaretin ve lme galip gelmenin delilidir. sa'ya ina
nanlar artk ondan yabanclamamakta, bilakis onun ocuklar olmakta
dr. Geleneksel Hristiyan kefaret doktrinine gre sa Mesih gnll
olarak armhta tm insanlarn gnahlarna kefaret olarak kann akt
m ve bu ekilde de insanolu ile Tanr arasnda Adem'in gnah sonu
cu meydana gelen kopmay dzelterek Tanr ile insanolu arasndaki
ilikiyi yeniden tesis etmi ve bu ekilde de Tanr ile gnahkar insan
nesli arasndaki uzlamay salamtr.

Tpk inkamasyon doktrini gibi gnmzn liberal dnceli ba

z Hristiyan ilahiyatlar, insanolunun Adem'den dolay gnahkar ol
duu ve Tanr'nn azabna mahkUm olduunu ancak lsa'nn armha
gerilmesi sayesinde bu gnahn affedildii eklindeki kefaret doktrinini
dar kapsarrl bir doktrin olarak nitelendirerek kabul etmemktedir. Bu
ilahiyatlar kefaret doktrininin daha geni arlamda "Tanr ile doru bir
iliki iine girmek" eklinde anlalmasn savunmaktadrlar. rnein
John Hick, dar anlamdaki kefaret doktrininin, "gnahkarlarn adilane
bir ekilde affedebilmesi iin Tanr'nn, Oul Tanr ahsnda kendi ken
dini cezalandrd" arlamna geleceini ve bu geleneksel kefaret arla
ynn sulunun yerine susuzu cezalandrmak suretiyle Tanr'nn tat
min olduu izlenimini veren dini bir samalk olduunu ileri srmekte
ve kefaret doktrininin literal olarak deil mecazi olarak arlalmas ge
rektiini teklif etmektedir.

G. Hr"stiyan Sakrame deri/Gizemi r

Hristiyarlar 'sakrament' ad altnda bir dizi dinsel eylerrle kendi
kendilerini ifade etmeye alrlar. nancn gstergesi olan bu sakra
mentler, kendileri vastasyla ilahi rahmet ve ltfn arand ve bahe
dildii dzenli olarak yaplan ayinlerdir. Roma Katolik Kilisesi ve Do
u Ortodoks Kilisesi mntesipleri -vaftiz, konfirmasyon, tvbe/gnah
itiraf, evharist/kutsal komnyon, evlilik, rahip takdisi, lm esnasnda
hastay son salama- ad altnda yedi riteli sakrament olarak kabul
ederken, Protestan Kiliselerin mntesipleri genel olarak sadece vaftiz
ve evharisti/kutsal konnyonu sakrament olarak kabul etmektedir.

a. Vaftiz
Suya dalma veya vcudun belirli ksrrlarn ykamak suretiyle ya
plan vaftiz sakramenti, Hristiyan imann kabuln ilk aamas olarak
kabul edilmektedir/benimsenmektedir. Baz Protestan gruplar adayn er
gerlik ana geldikten sonra vaftiz edilmesini ngrmesine ramen H
ristiyan Kiliselerinin ou aday bebeklik dneminde vaftiz etmektedir.

b. Konfirmasyon
Vaftizle Hristiyan olan kiilere Kutsal Ruhun inayetinin verilmesi
sakramentidir. Dou Ortodoks Kiliseleri bu sakramenti, bebeklerin vaf-

\;\A\AX DS\>Dl,LERl

------

tizinden hemen sonra uygularken, Roma Katolikleri ocuklarn yedi-on

drt yalar arasnda uygulamaktadr. Bu sakramentin alnmas esnasn
da adaylar, vaftizleri srasnda din adna verdikleri szleri yeniler; bu es
nada ellerini onlarn zerine doru uzatan rahipler de onlara dua eder.

Tvb IG na

ti

Kiinin iledii gnah veya hatasn kilisede itiraf etmesi ve rahi

bin de Baba, Oul, Kutsal Ruh adna sz konusu gnah veya hatay ba
lamas sakramentidir.

d. Evharst/Komnyon
sa'nn armha gerilmeden nce havarileriyle yedii son akam
yemei ansna icra edilen bu sakrament, yukarda da ifade edildii gibi
tm Katolik, Ortodoks ve Protestan Hristiyanlarca dzenli olarak pazar
gnleri yaplmaktadr. 'Kutsal Komnyon', 'Mass', 'Rabbin Son Akam
Yemei' ve 'Ekmek ve arap Ayini' olarak da bilinen bu ayine itirak
eden Hristiyanlar, sa'nn bedenini ve kann temsil eden ekmek ve a
raba hissedar olur ve bylece Rab sa Mesih ile btnleirler.

e,

'

ili

Evlenecek ift iin baz zel dualarn yapld bir ayindir. Bu sak
ramentin alnmasnda mahalli geleneklerden dolay kiliseden kiliseye
farkllk vardr. Ancak tm kiliselerde bu sakramentin temel amac evle
necek erkek ve kadn takdis etmektir.

f. ahip Takdisi
Din adamlarnn rahip olarak atanma seremonisidir. Bu ayin esna
snda rahip olarak atanacak kii hayatn Hristiyan topluluuna atamay
vaad eder.

Roma Katoliklerince lm kanlmaz olan hastalara uygulanmak

tadr. Dou Ortodokslarnca ise hastay rahatlatmak ve iyiletirmek iin ge-

rekli olduu her durumda uygulanmaktadr. Bu sakramentin uygulanmas

esnasnda toplu veya zel ayinlerle dualar eliinde hastaya ya srlr.
Teolojik ve kilise idaresi konularnda Katolik ve Ortodokslar gibi
yeknesak gre sahip olmayan Protestanlar yukarda ifade ettiimiz
gibi bu sakramentlerden sadece ikisini -vaftiz ve evharistiy/komnyo
nu- kabul etmektedir. nk onlara gre sa Mesih sadece bu iki sak
ramenti tesis etmitir.

ll.

rstiy

Dou Ortodoks, Roma Katolik ve Anglikan Kiliseleri litrjik festi

vallerle e zamanl olarak sa'nn annesi Meryem, Meryem'in kocas Yu
suf, byk melekler ve havariler ansna kutlanan aziz yortularn da
kutlamaktadr. Bunlara ilaveten yardm iin kendilerine dua edenler
adna Tanr'ya efaati olan saysz azizle ilgili kutlamalar da mevcuttur.
Ancak, Dou Ortodoks, Roma Katolik ve Anglikanlarn kabul ettii a
zizler listesi birbirlerinden olduka farkllk gstermektedir. Pek ok
Protestan Kilisesi herhangi bir ekilde azizlere tazimde bulunmay te
olojik zeminde reddetmektedir. Onlar azizlere tazim yerine Martin Lut
her'in Wittenberg Kilisesinin kapsna 95 maddelik bildirgesini ast 31
Ekim ncesi pazar gnn ' Reform Pazar' olarak kutlamaktadr.
Hristiyanlarn kutladklar en nemli dinsel/liturjik festival krist
mas/noel ve easter/paskalyadr. Noel olarak da bilinen Kristmas 25 Ara
lkta lsa'nn doumu ansna kutlanmaktadr. Kristmas ncesi gerekli
hazrlklarn yapld dneme 'Advent' denir. Dinsel yln balangcn
gsteren Advent, Kristmastan drt pazar nce balar. Kristmas sonras 6
Ocak'ta sa'nn inanszlara grnmesVtezahr ansna Epifani bayra
m kutlanmaktadr. Protestanlar bu gn kutlamazlar. Bu tezahr ha
trlamak iin sa'nn vaftizi ve bilge kiilerin doduktan sonra Betle
hem'de sa'y ziyaretleri kutlanr. Ancak Katolikler vaftizi, bilge kiilerin
ziyaretinden ayrarak 1 3 Ocakta kutlamaktadr. Tm Hristiyanlar bu
gnleri kutlamaz. Dou Ortodoks Kiliseleri 25 Aralkta Kristmas deil 6
Ocakta Epifaniyi kutlar. Yine Roma Katolik, Dou Ortodoks, Anglikan
ve Protestan Kiliseler Adventin uzunluu konusunda farkl yaklamlara
sahiptir. Bazlar yirmi iki, bazlar da yirmi sekiz gn olarak kabul et
mektedir.

isa'nn armha gerildikten gn sonra lmden dirilmesi ans

na kutlanan Easter/Paskalya'nn kutlanma tarihi konusunda kiliseler
arasnda farkllklar vardr. nk Paskalya tarihi sabit deil deikendir
ve hem Gregoryan hem de Julian takvimine gre hesaplanmaktadr.
Roma Katolik, Anglikan ve Protestanlar, Gregoryan takvimini takip ede
rek bu festivali 21 Mart' takip eden ilk tam ayn grnmesinden sonra
ki ilk pazar gn kutlarlar. Julian takvimini takp eden Dou Ortodoks
lar ise doal olarak Paskalyay dierlerinden farkl bir tarihte -Gregor
yan takvimine gre hesaplanan gnden birka hafta sonra- kutlarlar.
Easter/Paskalya ncesi yaplan dinsel hazrlklar konusunda da ki
liseler arasnda farkllklar vardr. Roma Katolik, Dou Ortodoks ve Ang
likan Kiliseleri Lent olarak bilinen krk gnlk oru ve dua ibadetinde
bulunurlar. Ayrca bu kiliseler Paskalyadan nceki haftay 'kutsal hafta'
olarak kabul eder. Ancak bu hazrlk dneminde dinsel uygulamalarn
metodu ve sresi konusunda kiliseler arasnda farkllklar vardr. Son yl
larda baz Protestan kiliseler de Lenti uygulamaya balamtr.
Easter/Paskalya sonrasnda sa'nn ge ykselii ansna kutla
nan Ykselme/Ascension gn ve Kutsal Ruh'un inii ansna kutlanan
Pentakost Pazarn Uniteryanlar ve baz Protestan gruplar hari tm kili
seler kutlamaktadr.

Hristiyan Festivalleri
Epifani

6 Ocak

Dou Ortodoks Kristmas/Noeli

7 Ocak

Kl arambas

24 ubat- 10 Mart

Easter/paskalya Pazar

22 Mart- 25 Nisan

lsa'nn Ge Ykseli Gn

30 Nisan- 3 Haziran

Pentakost Pazar/Beyaz Pazar

10 Mays- 13 Haziran

Advent

Kasm- Araln ilk Haftas

Kristmas/Noel

25 Aralk

Dua, Litrjik festivallere ilaveten Hristiyanlarn en ok nem ver

dii ibadettir. Kutsala ynelik hamd, kr, rica, dilek ve yakar olan
dua H ristiyanlar iin bir kiiyi honut eden bir eylem olarak grlmek
tedir. H ristiyanlara gre o, yaama ebedi bir bak as kazandrmak
iin nemli bir frsattr. Aratrmalar toplu ibadetlere katlmayan ve sak
ramentleri yerine getirmeyen Hristiyanlarn bile duaya son derece

nem verdiini gstermektedir. Hristiyanlar, Pazar ayinlerinde ve ye

mek ncesi toplu olarak dua ettikleri gibi bireysel olarak da dua edebi
lirler. Hristiyanlara gre duada drt nemli vehe vardr: Tanr ile ko
numa, Tanr'y dinleme, Tanr'nn varln tefekkr etme yani onun
varlnn farknda olma ve toplumsallk.
Hristiyanlar arasnda en ok kullanlan dua, Matta ncili 6:9-13'te
yer alan ve "Rab duas" olarak bilinen duadr:

Rab Duas
Gklerde olan Babamz adn yceltilsin.
Hkmranln gelsin.
Gklerde olduu gibi yeryznde de senin istein olsun.
Gnlk ekmeimizi bugn de bize ver.
Bize ktlk edenleri baladmz gibi, sende bizim sular
mz bala.
Bizi gnah ilemekten koru ve ktlklerden kurtar/uzak tut

(Amin).

2. Hristiyanlkta Temel Akmlar

Mehmet KATAR
Do.Dr. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

A.

Katolik Kilisesi

"Katolik" ifadesi, ilk defa Antakyal Aziz Ignatius (M 1 07) tarafn

dan kullanlm ve bu ifade, tarihin eitli dnemlerinde belli noktalar
n plana karlarak deiik anlamlar ifade etmitir. Tarihi sre ieri
sinde yaplan bu tanmlarda Katolik kelimesi genellikle; yerel cemaatle
re karn Hristiyan kilisesinin evrenselliini, aykr ve ayrlk inanlar
karsnda doru inanc ve bu inan ile uygulamalarn tarihsel devaml
ln ifade etmitir.
Hristiyanln ilk yzyllarnda da Katolik terimi -yukarda belirti
len ekliyle-, yerel Hristiyan cemaatlerin tesinde, Hristiyan Kilisesinin

evrenselliini ve her koulda btn Hristiyanlar tarafndan kabul edi

len ortak inan ifade etmek amacyla kullanlmtr. Ortaada, zel
likle sapkn kabul edilen eitli Hristiyan topluluklarnn ortaya kma
syla birlikte bu terim; sapknln kart olarak, gerek ve doru Hris
tiyanl ifade etmek iin kullanlmtr. Dou (stanbul) ile Bat (Ro
ma) Kiliselerinin birbirinden ayrlmasndan sonra, merkezi stanbul
olan Dou Kilisesi; doru inan anlamna gelen 'Ortodoks' adn, Ro
ma merkezli Bat Kilisesi ise doru inancn ve gerek Hristiyanln
evrensel temsilcisi olduunu ifade etmek amacyla 'Katolik' adn kul
lanmaya balamtr. Bu nedenle Dou ile Bat Kiliseleri arasndaki ay
rmadan sonra Katolik kelimesi, geleneksel anlam yannda iki byk
Hristiyan mezhebinden birinin ad haline gelmi ve bu durum 16. yz
yla kadar devam etmitir. 16. yzyldan itibaren Katolik dnyasnda
yeni bir blnme sreci yaanm ve Katolik Kilisesinin geleneksel H
ristiyanlk anlayn reddeden Protestan mezhepleri domutur. Bu
mezheplerin ortaya kmasndan sonraki srete ise Bat dnyasnda
'Katolik' terimi, genellikle 'Protestan' teriminin kart olarak kullanl
maya balanmtr. Bu balamda, Reform srecinde Protestan akmlara
kaplmayarak Roma'daki Papa'ya balln srdren Hristiyanlar, Ka
tolik olarak adlandrlmtr. Bu ekilde Roma'daki Papaya bal kalan
Kiliseler, gerek ve evrensel Kiliseye mensubiyet iin Roma'ya ball
n art olduunu, sadece bu birlie bal olanlarn Katolik olarak ad
landrlabileceini savunmutur. Roma Kilisesi gerek ve evrensel H
ristiyan Kilisesinin yegane temsilcisi olduu iddiasn srdrmtr.
Ancak Roma Kilisesinin, Hristiyanln ilk on bir yzylnda doudaki
Hristiyan gruplar zerinde denetimi kaybetmesinden sonra zaten ol
duka tartmal hale gelen evrensellik iddias, 1 6 . yzylda batda orta
ya kan Protestan ayrmasyla nemli bir yara almtr.
Katolik Kilisesi, kendisinin everensel Hristiyanl temsil ettii id
diasnn, tarihsel gereklere dayandn savunmakta ve buna ncil'den
de deliller getirmeye almaktadr. Buna gre Roma Kilisesi, sa'nn ba
havarisi ve halefi olan Petrus tarafndan kurulmutur. ncil'de sa, "Ben
kilisemi bu kayann (Petrus'un) zerine kuracam . . . Gklerin melekCtu
nun anahtarlarn sana vereceim. "2 diyerek Petrus'a, havariler ve ilk H
ristiyan cemaatinin dier yeleri arasnda birinci sray vermitir. Ayrca
"koyunlarm gt"3 ifadesiyle onu Hristiyan cemaatine nderlik etmekle

Mana 1 6 : 18-19.

Yuhanna 2 1 : 1 5-17.

------

grevlendirmitir. Bu konumuyla Petrus, sa'nn halefi ve Hristiyan top

lumunun lideri kabul edilmitir. tk Hristiyan toplumunun lideri olarak
Petrus, cemaat yelerine nderlik etmi ve sa'nn retisini yaymaya a
lmtr. Bu faaliyetleri erevesinde o, tahmini olarak MS 42 ylnn son
larnda Roma mparatorluu'nun bakenti olan Roma'ya gelmi ve bura
da bir cemaat oluturmutur. Petrus'tan bir sre sonra, MS 59-60 yllarn
da, Hristiyan toplumunun en aktif yesi olan ve bugnk Hristiyarln
asl mimar olarak kabul edilen Pavlus da Roma'ya gelmi ve burada fa
aliyetlerini srdrmtr. mparator Neron'un, MS 64 ylnda yaanan b
yk Roma yangnndan, bu yeni dinin mensuplarn sorurrlu tutmas
zerine de birok Hristiyan ile birlikte Pavlus ve Petrus Roma'da ld
rlmtr. Bu konumuyla Roma Kilisesi, sadece Petrus'un kurduu de
il, ayn zamanda Petrus ve Pavlus'un, Hristiyan inancna gre ehit
edildii yerde kurulmu olan bir Kilisedir. Dolaysyla Roma Kilisesi,
hem sa'nn ba havarisi Petrus tarafndan oluturulan hem de Hristiyan
Kilisesinin en nemli iki ahsiyeti, Petrus ve Pavlus'un ehit edildii yer
de bulunan bir kilise olarak kendisinin dier blge kiliselerinden daha
ayrcalkl bir konumda olduunu iddia etmektedir. Bu iddiaya gre
sa'nn ba havarisi ve yeryzndeki halefi olan Petrus; dier havarilerin
ve tm Hristiyarlarn nderi statsnde olduu gibi Petrus'un kurduu
kilise de dier havarilerin kurduu kiliselerin nderi konumunda olmal
dr. Petrus'un kurduu Roma Kilisesinde Petrus'un yerine geen ve ona
halef olan piskoposlar (papalar) da , sa'nn halefi Petrus'un ve dolaysy
1a da sa'nn yeryzndeki temsilcisi konumundadr. Roma Kilisesinin
bu temsilciliinin ve dier kiliseler karsndaki stnlnn btn H
ristiyarlar tarafndan kabul edilmesi gerektii savunulmaktadr.

a. Tarihsel Geliimi
Roma Kilisesinin, havari Petrus'a dayandrd bu stnlk iddias,
onun savunduu ekilde olmasa da, Hristiyarln dier nemli merkez
leri olan skenderiye, Antakya ve Kuds gibi kiliseler tarafndan genel
olarak kabul grmtr. Ancak bu strlk iddias ve tartmalar daha
ok, Hristiyarln Roma devletinin bask ve zulmnden kurtularak dev
letin himayesini kazandktan ve arkasndan da devletin resnl dini haline
geldikten somaki srete yourlamtr. Bu srete Roma mparatoru I.
Konstantin, Milan fermanyla (Ms 3 1 3) Hristiyarla zgrlk tanm, 330
ylnda ise mparatorluk merkezini douya, lstanbul'a aldrarak bu kenti

Yeni Roma ilan etmitir. Roma mparatorluu'nun yeni bakenti olmasn

dan sonra stanbul'daki kilisenin de Hristiyan dnyasndaki nemi artm
ve ksa sre sonra bu kilise, -daha nce 325'te znik konsili kararyla Apos
tolik (Havariler tarafndan kurulduu) kabul edilen- Roma, skenderiye ve
Antakya gibi nemli merkezlerin arasna dahil edilmitir. Bu balamda
381 'de dzenlenen stanbul konsilinde, siyasi otoritenin de himayesiyle s
tanbul Kilisesi, stat olarak Roma'dan sonra ikinci sraya ykseltilmitir. Ro
ma Kilisesi, siyasi otoritenin dini otoriteye dayanak yaplmasna kar ka
rak konsilin bu kararn reddetmi, ancak fazla etkili olamamtr.
Hristiyanln 380 ylnda devletin resmi dini haline gelmesinden
sonra o dneme kadar devletin basksndan dolay yeterince kurumsal
laamam Hristiyan Kilisesi, bu kez devletin himayesinde rgtlenme
ve kurumsallama srecini tamamlamaya balamtr. Bu srete kilise,
ou zaman Roma toplumunun eski inan ve uygulamalarn da zm
seyerek Hristiyanlatrm ve kendi gelenei ierisinde bunlar yaat
mtr. Kilise, bu karlkl etkileim srecinde, rgtlenme modeli ola
rak, Roma mparatorluu'nun siyasi ve idari yapsn kendisine rnek
alm ve ynetim birimleriyle bu birimlerin bana getirilen kimselere
de Roma mparatorluu 'nun siyasi literatrnde kullanlan unvanlar
vermitir. Bu balamda putperest Roma barahibinin Pontifex Maximus
eklindeki unvan da daha sonraki dnemlerde Roma piskoposu (Pa
pa) iin kullanlmaya balanmtr.
395 ylnda Roma lmparatorluu'nun Dou ve Bat Roma adyla
ikiye blnmesinden sonra bata stanbul olmak zere doudaki Kilise
ler ile Roma Kilisesi arasndaki iliki yeni bir srece girmitir. Bu srete
Roma Kilisesi byk oranda Latin kltrne bal kalarak Avrupa'nn
kuzeyine doru yaylmaya devam etmi, doudaki Hristiyanlar ise nce
Nesturi, sonra da Monofizit mezheplerinin ortaya kmasyla ana toplu
luktan kopmutur. zellikle Monofizit ayrmasyla doudaki nemli
kiliseden skenderiye ve Antakya eski gcn ve ana Hristiyan kitlesi
iindeki arln byk oranda yitirmi ve bylece, ayn zamanda Bi
zans devletinin desteini de arkasna alm olan stanbul Kilisesi, dou
Hristiyanlndaki liderlik konumunu pekitirmitir. Sonraki dnemde
ana gvde Hristiyanln iki byk merkezinden biri olan stanbul Kili
sesi, byk oranda Grek kltrne bal ve devlet denetiminde bir geli
im seyri gsterirken, imparatorluun bat blgesinde 476 ylnda Bat
Roma Devletinin yklmasyla ciddi bir otorite boluu meydana gelmi-

tir. Bu durumu kendi lehine deerlendiren Roma Kilisesi doudaki stan

bul Kilisesinden farkl olarak hzla dnyevi siyasal bir g haline gelmi
tir. Bu srete Roma kilisesi Bat Hristiyan dnyasnda en byk otorite
merkezi ve yerel g odaklar arasndaki iktidar kavgalarnda sonucu be
lirleyen nemli bir g oda haline gelmitir. Bu durum Bat'da, Roma
Kilisesinin devlet ve siyasi irade zerinde byk bir g elde etmesine
ve siyasi irade odaklarnn kendilerini byk oranda Kilise liderliinin
denetiminde hissetmelerine neden olmutur. Roma Kilisesinin yzyllar
boyu devam eden bu siyasi etkinlik srecinde, artk ortada kiliseyi dene
tim altnda tutacak gl bir imparator da bulunmad iin Papa, kendi
sini en byk g sahibi olarak grmeye balamtr. Bu balamda bir
sre sonra papalk, imparatorlar iin kullanlan baz unvanlar da papalar
iin kullanmaya balam ve papal, hem dini hem de siyasi alanda b
tn Hristiyanlarn en stn liderlik kurumu kabul etmitir.
Avrupa'nn birbiriyle mcadele eden kk yerel krallklar ze
rinde Roma Kilisesinin bu etkin siyasal gc uzun sre devam ettikten
sonra, 800 ylnda Papa III. Leon'un Frank kral Charlmagne' imparator
olarak kabul edip ta giydirmesiyle kilise-devlet ilikilerinde yeni bir s
rece girilmi ve devletle kilisenin i ie olduu bir dnem balamtr.
Ancak bu sre uzun srmemi ve birka yzyl sonra kilise kendisini yi
ne en nemli ve tartlmaz g oda olarak grmeye balamtr. zel
likle devletin gcnn zayflad ve iktidar kavgalarnn younlat 1 1 .
ve 13. yzyllar arasnda papalar, kendilerini her trl dnyevi otoritenin
zerinde grm ve bunu ak bir biimde ifade etmitir. Bu balamda
1054'teki Ortodoks ve Katolik ayrmasndan hemen sonra Roma Katolik
Kilisesinde papalk grevini yrten VII. Gregory (1073-1085) devletin
kutsal niteliini, imparatorun Tanr'nn vekili olduu sfatn ve ynetici
lerin piskopos atama yetkisini kaldrm ve papal en stn otorite ilan
etmitir. O, Tanr tarafndan verildii iin, ruhani iktidarn dnyevi iktida
rn stnde olduunu ve ruhani iktidarn sahibi olan papann, dnyevi
iktidar elinde tutan imparatoru yarglayp azledebileceini savunmu ve
dnemin kral N. Henry'i grevinden azletmitir. Roma Kilisesinin ruha
ni ve dnyevi alanlarda en stn otorite olduu anlay sonraki papalar
tarafndan da devam ettirilmi ve bu durum sonraki yzyl boyunca pa
palarn krallarla srtmesine neden olmutur.
Kilise ile devlet yneticileri arasnda yaanan bu mcadeleler,
16. yzyln hemen banda, Fransa Kral Philip ile Papa VIII. Bonfica

( 1 294-1 303) arasnda, Fransa'daki Kilise mlklerinin vergilendirilmesi

meselesinden dolay bir kez daha tekrarlanm ve bu defa kavga, kili
senin aleyhine sonulanmtr. Fransa kral, papann, kiliseyi dnyevi
otoritenin de stnde kabul eden kararn ciddiye almam ve papal
ekonomik bask altna alarak isteklerini kabul etmek zorunda brak
mtr. Bu srete Fransa kral, 1309 ylnda, papal gney Fransa'da
ki Avignon'a aldrarak yeni papalarn seiminde Fransz krallnn et
kin olmasn salamtr. Roma Kilisesinin Avignon'daki bu zorunlu
ikameti yetmi yl kadar srm ve bu durum Yahudi tarihinde yetmi
yl kadar sren Babil esaretine benzetilmitir. 1 378 ylnda ise durum
daha da etrefilli bir hal alm ve Kilisenin kendi i ekimelerinin etki
siyle biri Avignon'da dieri ise Roma'da olmak zere iki ayr papann
olduu bir dneme gelinmitir. Bu papalarn kilise ierisinde olduu
gibi darda da deiik devletler tarafndan destekileri bulunmaktay
d. 1409 ylnda bir grup kardinalin, Pisa kentinde yeni bir papa seme
siyle birlikte papalarn says daha da artarak e kmtr. Bat Hristi
yan dnyasndaki bu blnmlk bir sre daha devam ettikten sonra
dnemin etkin devletlerinin devreye girmesiyle Constance konsili

(1414-1418) dzenlenmi ve uzun mzakereler sonucunda bu pa

pann grevine son verilerek 1418 ylnda yeni bir papa seilmitir.
Bylece Bat Kilisesinde tek papa dnemine yeniden dnlm, ancak
yaanan bu uzun kargaa dnemi, Roma Kilisesinin g ve itibarn de
rinden sarsmtr. Ayn srete kilise, farkl dini retileri savunan baz
akmlarla youn bir mcadele iine girmi ve bu baskc tavr, kilisenin
farkl grlere yakn olan kesimler zerindeki saygnln azaltmtr.
Nitekim 16. yzylda Martin Luther, Jean Calvin ve Ulrich Zwingli gibi
reform nderlerinin nclk ettii Protestan Kiliselerin ortaya kma
syla Roma Katolik Kilisesi bir kez daha ciddi bir blnme ile kar kar
ya kalmtr. Bu blnme srecinin sonunda arlkl olarak kuzey ve
bat Avrupa'daki Hristiyanlarn byk bir ounluu Katolik anlayn
reddederek Protestan inancn benimsemitir.
Reform hareketi, Roma'nn Bat Hristiyanl zerindeki ruhani
hakimiyetini paralamann ve Protestanl kabul eden blgelerde bu
hakimiyete son vermenin yannda Roma Katolik Kilisesinde de bir kar
reform hareketinin balatlmasna neden olmutur. Bu amala zellikle
Protestan gruplarn gndeme getirdii konular, 1 545-1 563 yllar arasn
da dzenlenen Trent konsilinde ele alnm, istismara ak olan baz uy-

gulamalar terkedilmi ve ayn zamanda Katolik inancnn doruluu

tekrar vurgulanmtr. Katoliklerin Protestanlara ynelik bak asnn
da belirlendii bu konsil sonucunda Roma Katolik Kilisesi, merkeziyet
i-otoriter yapsn daha da pekitirmitir. 1869-1870 yllar arasnda d
zenlenen 1. Vatikan Konsilinde ise papann yanlmazl, retisinin de
itirilemeyecei ve dolaysyla da herhangi bir kurulun onayna sunu
lamayaca karar alnarak bu geleneki yapnn srdrlmesi gerektii
tekrar teyit edilmitir:... Bu kararl tutumuna ramen, aydnlanma ve sa
nayileme sreci ile yaanan siyasi devrimler, Roma Katolik Kilisesinin
eitli sorunlarla yz yze geldii ve modern hayata uyumda zorland
bir dnemi beraberinde getirmitir. Bu dnemde kilise aleyhtar yne
timler, kilisenin siyasi ve sosyal alandaki gcn byk oranda kstla
may baarmtr. Katolik Kilisesi modern hayatn getirdii bu zorlu s
re karsnda uzun sre ciddi bir inisiyatif gelitirememi ve ancak 20.
yzyln ikinci yarsnda kendi anlay ve yaplanmasn an artlarna
uydurmak iin nerrli bir giriimde bulunmutur. Bu erevede 1962-

65 yllar arasnda II. Vatikan konsili toplanm ve zellikle halk kitlele

rini ilgilendiren gnmz yaam tarzn kolaylatrc, Katolik kartln
azaltc bir dizi karar alnmtr. Bu balamda baz ibadet ve ayinlerin
yerine getirilmesinde kolaylklar salanm, Hristiyan halka Latince d
nda kendi dillerinde ibadet etme hakk tannm ve laiklerin dini ile
re katlabilecei baz dzenlemeler yaplmtr. Ayn konsilde farkl H
ristiyan gruplarnn birliini salamaya ynelik diyalog faaliyetlerinin
nemine dikkat ekilmi ve Hristiyan birliini yeniden oluturmak iin
gerekli abalarn gsterilmesi karar alnmtr. Konsilde ayrca dier din
mensuplarna ynelik geleneksel bak as da gzden geirilmi ve
Hristiyanlk dndaki dinlerde de insan kurtulua eritirecek baz haki
katlerin bulunabilecei kabul edilmitir. Bu balamda dier din men
suplaryla iyi ilikiler kurmak, an inanszlk sorununa kar dinlerin
dayanmasn salamak ve dier din mensuplarna Hristiyanl daha
iyi tantabilmek amacyla dinleraras diyalog giriimlerinin balatlmas
karar alnm ve bu amala 1 964 ylnda "Hristiyan Olmayanlar Sekre
teryas" oluturulmutur. Gnmz dnyasnda deiik din mensupla
ryla diyalog faaliyetlerini yrten bu sekreteryada, slam ile ilgili de bir
masa oluturulmutur. Ancak alnan btn bu kararlar ve modernleme
giriirrleri Kilise ierisinde birtakm farkl yaklarrlara, sorunlara ve uy
gulama zorluklarna neden olmutur.

' "'" " "["' "'"''"'

-----

e
Katolik Kilisesi hiyerarik bir yapya sahip bulunmaktadr. Hiye
rarinin tepesinde yer alan Roma piskoposu Papa, sa'nn vekili olan
Petrus'un halefi, dolaysyla sa'nn yeryzndeki temsilcisi olarak gr
lr. Onun bulunduu Roma Kilisesi dier kiliselerin ruhani merkezidir
ve bunlarn hepsinden daha stndr. Bu kilisenin bandaki papa da
evrensel bir stnle sahip bulunmaktadr ve 1. Vatikan konsilinde al
nan karara gre o, yanlmazdr. Kilise, Kutsal Ruh tarafndan sevk ve
idare edilmektedir. Dolaysyla papa ve piskoposlarn sylediklerine ita
at etmek gerekir.
Tanr anlaynda teslisin unsurundan birini oluturan Kutsal
Ruh, Baba ve Oul'dan kmaktadr. Bu anlay, ayrlma srecinde Ka
tolikler ile Ortodokslar arasndaki en temel sorunlardan birini olutur
mutur. Katolikler 've ouldan'

(filioque)

taksn sonradan kredoya

(iman beyanna) eklemi, Ortodokslar ise bunu kabul etmemitir.

Kutsal metinlerin vahiy geleneinde zel bir yerinin olduu kabul
edilmekle beraber gelenein de ayn lde bir vahiy kayna olduu
benimsenir. Kutsal metinlerin Kilise eliyle yorumlanmas esastr, birey
sel yorumlarn yaplmas uygun grlmez. Bu yorumun sonucunda Kili
se, Hristiyanlk'ta toplam yedi sakramentin (gizemin) olduunu kabul
etmektedir.
Cennete, cehenneme ve llerin ruhlarnn arndklar yer olarak
Araf'a inanlr. Azizlere byk sayg gsterilir ve onlardan efaat dilenir.
Bu nedenle de yln deiik zamanlarnda eitli azizlerle ilgili trenler
yaplr, ayrca yln bir gn de 'Tm Azizler Gn' olarak kutlanr.
sa gibi Meryem de gnahsz domu ve yine onun gibi ge yk
selmitir. O ve dier Hristiyan azizleri Tanr katnda efaati olabilirler.
nsan doutan gnahkardr ve Latran konsl kararna gre her
insann, en az ylda bir kez gnah itirafnda bulunmas gerekir.
Vaftizle birlikte en nemli iki sakramentten biri olarak kabul edi
len evharistiya (ekmek-arap) ayininde, Ortodokslardan farkl olarak
ekmee maya katlmaz ve kutsama treninden sonra bu ekmek ve ara
bn sa'nn eti ve kanna dndne inanlr. Yine Ortodokslardan farkl
olarak Katolik Kilisesinde, bu ayin her gn icra edilir.

Ruhban snf evlenemez ; sradan halkn ise bir sakrament olarak

grlen evlilii kilisede gerekletirmesi gerekir. Boanma uygun g
rlmez.
tbadet dili Latince'dir, ancak II. Vatikan konsilinden sonra yerel
dillerle de ibadet edilmesine de izin verilmitir.

c.

T e Y'lplnqas

Katolik Kilisesinin ba olan Papa sa Mesih'in evrensel kilise ze

rinde havari Petrus'a brakt yetkiyi srdrmektedir. Bu yetkiyle o,
sa'nn dier havarilerinin kurduu kiliselerde havarilerin halefi saylan
piskoposlardan daha yetkili ve stn konumda bulunmaktadr. I. Vati
kan konsili kararna gre papa hem evrensel kilisede en yksek yarg
yetkisini elinde tutmakta hem de inan ve ahlaki konularda verdii ka
rarlarda yanlmazlk yetkisine sahip bulunmaktadr. Katolik Kilise hiye
rarisinde papadan sonra piskoposlar kurulu gelmektedir. Petrus ve di
er havariler gibi Pertus'un temsilcisi olan papa ile dier havarilerin
temsilcileri olan piskoposlar da kendi aralarnda bir birlik ve kurul olu
tururlar. Bu piskoposlar kurulunun dnda dnyann eitli blgelerin
den seilen piskoposlarn belirli dnemlerde bir araya gelmeleriyle olu
an piskoposlar sinodu, papay seen kardinaller, papaln merkez te
kilat, d temsilciler, eitli komisyon ve mahkemeler bulunmakta ve
Vatikan ruhani devletinin ilerini bu tekilatlar ynetmektedir.
Katolik Kilisesi zellikle Roma mparatorluu'nun knden
sonra ortaya kan siyasi otorite boluundan istifade ederek ok sk
ileyen bir hiyerarik yaplanma oluturmutur. Bu balamda Bat Kili
sesi, dounun drt patrikliinin hibirinde grlmeyen bir derecede
merkezilemi ve kilisenin ba olan papa adeta bir kral stats elde et
mitir. Bu hiyerarik yap ierisinde dnyann her tarafndaki Katolik
cemaatleri en yksek otorite olarak papay kabul etmekte ve din adam
lar papaln direktifleriyle hareket etmektedir.
Gnmz Hristiyan dnyasnn byk ounluu Katoliklerden
olumaktadr. Katolik nfusun byk bir ksm Gney ve Orta Amerika
lkeleriyle talya, Hrvatistan, spanya, Portekiz ve Fransa gibi gney ve
gneybat Avrupa lkeleri ve Polonya Macaristan gibi merkezi Avrupa
lkelerinde yaamaktadr. Ayrca Almanya ve Avusturya gibi lkelerde
de Katolik nfus bulunmaktadr. Katolikler, Protestan veya Ortodoks o-

unluun bulunduu lkelerde de nemli bir oran oluturmaktadrlar.

Bu balamda Protestan mezheplerin en etkin olduu Amerika Birleik
Devletleri'nde de nfusun drtte birine yakn Katoliklerden olumakta
dr. Hristiyan dnyasndaki bu durumlarna paralel bir biimde Katolik
ler, ounluu Mslman olan Endonezya ve baz Afrika lkelerinde de
nemli bir aznlk oluturmaktadr. Bu konumlar nedeniyle dnyann
hemen her blgesinde Katoliklere rastlamak mmkn olmaktadr.

B. Ortodokslu
Mehmet KATAR
Do.Dr. Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi

Greke 'orthos' ile 'doxa' kelimelerinden gelen ve 'doru inanc'

ifade eden ortodoks terimi, genel kullanmda bir dinin retisine, ilke
lerine, doktrin ve dogmasna, geleneksel olarak doru kabul edilen d
ncelerine uygun, dnce ve inan tarzn ifade etmek iin kullanl
maktadr. Bu genel anlamyla her inan ve dnce topluluu kendisini
doru inan ve dncenin sahibi, 'ortodoks' olarak grmektedir. zel
.
anlamda ise bu terim, Hristiyan toplumunun 1 1 . yzylda Dou ve Bat
eklinde ayrlmasndan sonra ortaya kan Grek ve Slav arlkl Dou
Hristiyanln ifade etmede kullanlmaktadr. Ortodoks terimi Dou
Bat ayrmasndan nce, Hristiyanln ilk be yzylnda ana kitleden
ayrlm olan Ermeni ve Sryani gibi dier doulu Kiliseler tarafndan
da kullanlmakla birlikte bu terim, genellikle stanbul'daki Fener patri
inin unvan stnln tanyan ve onunla birlikte hareket eden zerk
veya bamsz yerel kiliselerin oluturduu Hristiyan grubunu tanmla
mak iin kullanmtr. Bu mezhebe bal Kiliseler, inan ve retilerini,
kmenik (evrensel) kabul ettikleri ilk yedi konsilin alm olduu ka
rarlara dayandrmaktadr. Katolik ve Protestanlarla birlikte ana Hris
tiyan grubundan birini oluturan Ortodoks Hristiyanlk ballar arlk
l olarak Balkanlarda, Slav lkelerinde ve Ortadou'da toplanmtr.
Ortodoks Kilisesi de Katolik Kilisesi gibi kurumsal olarak ilk H
ristiyan Kilisesiyle kesintisiz bir sreklilik ierisinde bulunmakta ve baz
kk uygulama farkllklar bulunmakla birlikte, genellikle Katoliklerle
ayn ayirleri benimsemektedir. Bu nedenle bu iki Kilisenin birbirinden

ayrlmas, ilahiyat alanndaki baz anlamazlklar kadar kltrel farkllk

lara ve siyasi nedenlere de dayanmaktadr. Bu balamda Hristiyanln
temelde Grek dil, kltr ve medeniyetinin egemen olduu Dou Akde
niz blgesi ile Latin kltr ve medeniyetinin etkin olduu Bat Akdeniz
blgesinde yaylmas ve bu blgelerdeki geleneksel kltrlerden etki
lenmesi sonucunda ksmen de olsa, farkl perspektiflerin egemen oldu
u Grek ve Latin Hristiyanlklar ortaya kmtr. Birbirinden farkl kl
trel zeminlerde gelien bu Hristiyanlk anlaylarndan kaynaklanan
baz anlay ve uygulama farkllklarna, 330 ylnda eski bakent Roma
yerine stanbul'un "Yeni Roma" olarak Roma mparatorluu'nun ba
kenti yaplmasndan sonra ortaya kan siyasi rekabet ve etkinlik mca
delesi de eklenmitir. Roma mparatorluu'nun bu eski ve yeni iki ba
kentindeki kilise tekilatnn, Hristiyan dnyasnda dini liderlii elde
etme konusundaki youn rekabeti ve arkasndan ortaya kan baz dini
inan ve uygulama farkllklar, zamanla Dou ile Bat Hristiyanlnn
birbirinden uzaklaarak ayr birer mezhep halini almasna neden ol
mutur. Aslnda balangtan itibaren Grek ve Latinlerin kendilerine
mahsus bir dini yaklam tarzlar bulunmaktayd. Bu balamda Latin
dncesi, Roma hukukunun tasavvurlarndan etkilenmi, Grekler ise
teolojiyi, ibadet balamnda ve zellikle de liturji olarak adlandrdklar
evharistiya nda anlamtr. Teslis hakknda dnrken Latinler ie
Tanr'nn birlii, Grekler ahslarn lyle balam, isa'nn armha
gerilmesi zerinde dnmeye baladklarnda da Latinler esas itibary
la Mesihin kurban olduu vurgusu zerinde, Grekler ise Mesihin mu
zaffer olduu zerinde odaklanmtr.

Hz. sa'dan sonra Yahudilikten koparak ilahi oul sa Mesih mer

kezli yeni bir din halini alan Hristiyanlk, ortaya kndan ksa sre
sonra, Akdeniz havzasnn nemli yerleim merkezlerinde hzla yayl
m ve Roma mparatorluu'nun bakenti Roma ile skenderiye ve An
takya gibi nemli kentlerde byk taraftar kitleleri edinmitir. Ayn za
manda havarilerin kurduu Kiliseler olarak kabul edilen bu kentlerin
Kiliseleri ksa zamanda Hristiyan dnyasndaki dier yerel kiliselerden
daha nemli bir konuma ykselmi ve byk bir saygnlk kazanmtr.
Hristiyanln yeni taraftarlar kazanma yannda kurumsallama abala
rn da srdrd ilk yzyllarda, bu merkezin, Hristiyan ayin, iba-

det ve kurumlarnn oluturulmasnda nemli bir rol olmutur. Bu d

nemde Roma mparatoru I . Konstantin, Hristiyanla zgrlk tanm
ve onu kendi himayesine alarak kurumsallama srecini de hzlandr
mtr. Bylece Hristiyanlk tarihinde nemli bir deiim sreci ortaya
km ve adeta tarihin ak deimitir.
I. Konstantin dneminde yaanan deiim, sadece din alannda

Hristiyanla zgrlk tannmas ve bu dinin himaye edilmesiyle snrl

kalmam, siyasi alanda da ok byk bir deiim karar alnarak Roma
devletinin bakenti, Roma'dan stanbul'a tanmtr. Bu balamda n
celeri kk bir yerleim birimi olan stanbul, MS 330 ylnda "Yeni Ro
ma" unvan ve 'Konstantinopolis' adyla Roma devletinin yeni bakenti
olmutur. tstanbul, devletin yeni bakenti olduktan sonra hzla gelimi
ve burada bulunan kilise, ksa srede nemli Hristiyan merkezleri ara
sna girmitir. Bu balamda nceleri Heraclea (Marmara Erelisi) metro
politliine bal bir piskoposluk olan stanbul Kilisesi, 38 1 tstanbul
Konsilinde bapiskoposluk konumuna ykseltilmi ve saygnlklar da
ha nce, 325 znik Konsilinde onanm olan Roma, skenderiye ve An
takya Kiliselerinin arasna alnarak Roma'dan sonra ikinci sraya yerle
tirilmitir. stanbul Kilisesinin ikincilik statsn elde etmesi hem ikinci
lik srasn ona kaptran skenderiye Kilisesini hem de stanbul'un ileri
de kendisine rakip olaca endiesini tayan Roma Kilisesini rahatsz
etmitir. Hatta kaynaklarda skenderiye Kilisesinin, stanbul'un ikincilik
srasn almasna duyduu tepkinin, daha sonra zellikle 431 Efes Kon
sili'nde gndeme gelen teolojik tartmalara ksmen yansd ve sken
deriyeli teologlarn stanbul Kilisesi ileri gelenlerinin teolojik fikirlerine
biraz da bu sebeple iddetle kar ktklar iddia edilmektedir.
stanbul Kilisesi, yaanan tartmalarda, bazen istediini tam olarak
gerekletiremese de devletin desteiyle bu ikincilik statsn brakma
m ve zaman ierisinde Anadolu ve Balkanlardaki etkinliini arttrmtr.
Bu srete doudaki dier nemli merkezler olan skenderiye ve Antak
ya'nn, nce 451 Kadky Konsili'nde, monofizit grleri nedeniyle d
lanmalar ve yine ayn Konsilde stanbul'un ikincilik statsnn yeniden
onaylanmas stanbul'un konumunu pekitirmitir. Ayrca bu konsilde H
ristiyan inancna gre sa'nn strap ektii ve dirildii yer olan Kuds Ki
lisesi de patriklik makamna ykseltilerek Hristiyan dnyasnda pen
tarkhy (be bal) sistemi oluturulmu ve bu kiliselerin bandaki pisko
poslara 'patrik' unvan verilmitir. Bu be patriklik, Efes Konsili'nde ken-

disine bamszlk verilen ve kendi idari yetkisi bulunan Kbns hari, H

ristiyan dnyasnn tmnn idaresini kendi aralarnda paylamtr.
Roma Kilisesi, stanbul'un statsnn bu ekilde ykseltilmesine,
Hristiyan dnyasnda iki balla sebep olaca ve Roma'nn dier kili
seler stndeki liderlik iddiasn zedeleyecei endiesiyle kar km
ve stanbul Kilisesinin apostolik (havarilere dayanan) bir kilise olmad
bahanesini ileri srerek bu dzenlemeyi kabul etmemitir. stanbul Kili
sesi ise kendisinin de apostolik olduunu ve Aziz Andreas tarafndan
kurulduunu ileri srerek Roma'nn itirazn temelsiz brakmaya al
m ve bu hususta belli bir baan da gstermitir. Bu erevede stan
bul, imparatorluun yeni bakentinde bulunmann ve imparatorun siya
si desteini elde etmenin verdii avantajla statsn pekitirmi ve ken
disine ait ynetsel haklarla Hristiyan dnyasnn en etkili iki merkezin
den biri haline gelmitir. Bu srete stanbul, bir yandan Roma ile olan
ilikilerini srdrmeye devam etmi, dier yandan da Roma'dan bam
sz bir biimde kendi idari yapsn ve kurumsallamasn srdrmtr.
Bu balamda, zellikle Anadolu ve Balkanlardaki Hristiyan toplulukla
rna dini nderlik etme ve sonraki yzyllarda Slav topluluklarnn Hris
tiyanlatrlmasnda etkin bir rol oynamtr. Zaman ierisinde meydana
gelen birtakm siyasi ve sosyal olaylar da stanbul ile Roma arasndaki
ilikilerin gittike zayflamasna ve bu iki kilisenin birbirinden bamsz
bir biimde gelimesine neden olmutur. Bu erevede nce Roma m
paratorluu'nun, 395 ylnda Grek arlkl Dou ve Latin arlkl Bat
Roma mparatorluklar eklinde ikiye blnmesiyle Hristiyan dnya
sndaki siyasi birlik sona ermi ve zaten var olan dil ve kltr farkllkla
r zamanla daha belirgin hale gelmitir. Bu farkllklarn bir sonucu ola
rak da zamanla dou ve bat arasnda din adamlarnn evlenip evlenme
mesi, oru kurallar ve ekmek arap ayininde kullanlan ekmein maya
l olup olmamas gibi baz uygulanma farkllklar olumutur. Ancak bu
farkllklar, herhangi bir ayrla neden olmam ve 9. yzyln ortalarna
kadar iki Kilise arasnda ok ciddi bir srtme yaanmamtr.
Dou ile Bat arasndaki ihtilaflarn gn yzne kt bu yzyla
kadar douda ve batda pek ok siyasi ve sosyal hadise yaanmtr. Bu
balamda zellikle Roma Kilisesi, 476 ylnda Bat Roma mparatorlu
u'nun yklmasndan sonra ortaya kan siyasi ve sosyal boluu ok
iyi bir ekilde deerlendirerek gl bir hiyerarik yaplanma olutur
mu ve bu yaps sayesinde hem Hristiyanln batdaki tek nemli

merkezi haline gelmi hem de byk bir siyasi nfuz sahibi olmutur.
Elde ettii bu gle de sadece Bat dnyasnda deil, Dou dnyasn
daki kiliseler zerinde de etkinliini hakim klmaya almtr. Ro
ma'daki papann kendi etkinliini ve otoritesini douda da uygulatma
ya kalkmas, stanbul Kilisesinde tepkilere yol am ve bu husus, Dou
ile Bat Kiliselerinin birbirinden ayrlmalarnn iki ana nedeninden birini
oluturmutur. Ayrln ana nedeni olarak grlen dier sebep ise Ro
ma'nn kredoya (iman beyanna) ekledii 've ouldan' anlamna gelen
'filioque' taksyd. znik-stanbul Konsillerinde oluturulan kredoda bu
lunmayan bu ifade, sonraki yzyllarda ortaya km ve zellikle 1 1 .
yzyln bandan itibaren Roma tarafndan srarla savunulmutur.
Dou ile Bat Kiliseleri arasndaki blnmenin temel nedeni ola
rak grlen her iki sorun da 9. yzyln ikinci yarsnda ciddi bir biim
de gndeme gelmi ve sert tartmalar yaanmtr. Bu balamda Ro
ma'daki Papa Nicholas, papalk otoritesini egemen klmak amacyla s
tanbul Kilisesi ierisindeki patriklik mcadelesine mdahale etmeye
kalkm ve bu durum stanbul Patrii Photius'un sert tepkisine neden
olmutur. Ayn srete Photius, Bat Kilisesine bal Alman misyonerle
rin stanbul'un arka bahesi konumundaki Balkanlarda misyon faaliyet
lerinde bulunmalar ve kredoyu da stanbul'un kabul etmedii filioque
taksyla birlikte okumalar nedeniyle

filioque

retisini reddeden bir

genelge yaymlamtr. Photius bu genelgeyle yetinmemi ve stanbul'la

birlikte hareket eden dier Dou Kiliseleri'nden gelen delegelerin de
katld bir konsil toplayarak

filioque

taksn ret ve Papa Nicholas'

sapkn ilan ettirmitir. Ancak ayn yl Photius'un yerine getirilen Ignati

us sayesinde Roma'yla ilikiler kopmam ve sorunlu da olsa 1 1 . yzy
la kadar, ok ciddi bir kavgaya neden olmakszn devam etmitir.
1 1 . yzyln banda Roma Kilisesi kredoyu 'filioque' taksyla bir
likte okumaya balam ve stanbul Patrii Sergius da, muhtemelen bu
na duyduu tepkiyle o zamana kadar Kilise ileri gelenlerinin ve dolay
syla Papann da adnn kaydedildii listeye yeni papann adn kaydet
memitir. Ayn yzyln ortalarna doru talya'da egemen olan ve Roma
Kilisesine bal olan Normanlar, blgede bulunan Grekleri, kredonun
Latin kullanmn tasdik etmeye zorlam, buna karlk stanbul Patrii
Michael Cerularius da stanbul'daki Latin kiliselerinin Grek pratiklerini
tatbik etmelerini dayatmtr. Bunu kabul etmemeleri zerine 1 052'de
stanbul'daki Latin kiliselerini kapattrmtr. Bu dnemde stanbul Kili-

sesini rahatsz eden konulardan birisi de Roma Kilisesine tabi olanlarn

evharist ayininde kullanlan ekmee maya katmamasyd. Aradaki so
runlar zmlemek iin karlkl yazmalar gereklemi ve 1 054'te
Papa IX. Leo, stanbul'a Kardinal Humbert bakanlnda kiilik bir
heyet gndermitir. Gelen eliler stanbul patrii Cerularius'a yeterli
saygy gstermemi, patrik de bunlar bir daha huzuruna kabul etme
mitir. Bu duruma fkelenen Humbert; Ayasofya Kilisesinin sunana,
Grekleri kredodaki filioque taksn kullanmamakla sulayan ve Patrik
Cerularius'u aforoz eden bir aforoz belgesi brakm ve stanbul'u terk
etmitir. Buna karlk Cerularius da Humbert'i lanetleyen bir belge ya
ymlamtr. Bylece uzlama amacyla balatlan giriim, sorunlar n
cekinden daha beter bir hale getirmitir. Fakat bu karlkl lanetleme
lerden sonra bile Dou ile Bat arasndaki ilikiler tamamen kopmam
ve yaanan ihtilaflar dou ile batdaki sradan Hristiyanlarn byk
oranda haberdar olmad bir durum olarak kalmtr. Ayrl kesin ve
dnlmez bir hale getiren ise Drdnc Hal Seferi olmutur.
1204'te gerekleen Drdnc Hal Seferinde slam topraklarna
yryen Hallar, tahttan uzaklatrlm olan sabk Bizans imparatoru 1saac Angelus'un olu Alexius tarafndan, tahtn kendi ailesine geri veril
mesi iin stanbul'a mdahale etmeye ikna edilmitir. Fakat iler hesap
land gibi gitmemi ve Hallar ehri igal ederek gnlerce yamala
mlar, burada 1 261 ylna kadar devam edecek bir Latin Krall kur
mulardr. Grekler bu zulm ve yama hadisesini hibir zaman unutma
m ve bundan dolay Roma Latin Kilisesine bal Hristiyanlara byk
bir nefret duymutur. Onlar her eyden daha ok fkelendiren ise Ha
llarn kutsal eylere kar saygszl olmutur. Hallar, Ayasofya Kili
sesinin sunak ve ikona paravann paralam, patriin tahtna fahieleri
oturtmulardr. Latin igali srasnda yaanan bu olaylar, Greklerin belle
inde derin izler brakm ve zaten aralarnda baz inan ve uygulama
farkllklar bulunan Latin Roma Kilisesi ile Grek stanbul Kilisesi arasn
daki ayrl mutlak hale getirmitir. Bu olaylardan sonra Bizans mpara
torluu , zellikle yaklaan Trk tehlikesine kar Batdan askeri yardm
almak amacyla Roma Kilisesiyle yeniden birlemeye ynelik baz giri
imlerde bulunmutur. Bu balamda 1 274'te Lyon'da ve 1 438-9'da Flo
ransa'da birleme konsilleri dzenlenmi ve birleme kararlar alnm
tr. Ancak Ortodoks lkelerdeki rahipler ve halkn byk bir ksm, im
paratorlara ramen her iki birleme kararna da iddetle kar kmtr.
Bizans'n ileri gelenlerinden Grandk Lucas Notaras; "ehrin ortasnda

\A.\\' IJC,\A Oht.ERI

Latin (kardinal) apkasn grmektense Mslman sarn grmeyi ter

cih ederim. " eklindeki szleriyle Ortodokslarn birleme giriimlerine
ne derece olumsuz baktklarn ortaya koymutur.
Son Bizans imparatorlarnn kiliseleri birletirme ve bu suretle
Trklere kar batdan yardm alma abalarna ramen, Trkler 1453 y
lnda stanbul'u fethetti. Bylece patrikhanenin tarihinde yeni bir dnem
balad. stanbul'u fetheden Fatih Sultan Mehmed, buradaki Hristiyanla
ra tam bir din zgrl tanm ve onlara inan, gelenek, grenek ve
hayat tarzlarn serbeste srdrme hakk vermitir. Ayn zamanda lstan
bul'un fethi esnasnda bo bulunan patriklik makamna Dou ile Bat Ki
liselerinin birlemesine kar olan il. Gennadious'u patrik olarak atam
ve onu, Ortodoks cemaatinin sosyal ve dini meselelerinde yetkili klm
tr. Ayn balamda o, patrie btn Ortodoks cemaatinin liderlii olan
'Milletba' unvann vermi ve onu tulu Osmanl paas konumuna
ykseltmitir. Bu erevede patrie bir de yenierilerden oluan bir mu
hafz birlii tahsis edilmitir. Bylece Ortodoks Kilisesi, Osmanl idare
sinde varln sorunsuz bir biimde devam ettirmitir. 1 600 ylnda ise
patrikhanenin merkezi, imdiki yeri olan Fener semtine tanm ve son
raki dnemlerde patrikhane bu semtin adyla tannmaya balamtr.
Ortodoks patrikhanesinin Osmanl egemenliine girmesinden
sonraki yzyllarda, nce kuzeyde gl bir devlet haline gelen Rusya,
1 589'da Moskova Kilisesini patriklik dzeyine ykselterek stanbul Kili
sesinden ayrlmtr. Bu milli kiliseyi daha sonra 1 9 . yzylda, Osmanl
Devleti'nin gerileme ve dalma srecinde bamszlklarn elde eden
Balkanlardaki ulusal kiliseler takip etmitir. Bu balamda 1833 ylnda
Yunan Kilisesi, 1872'de Bulgar Kilisesi, 1 879'da Srp Kilisesi, 1885'te Ru
men Kilisesi otosefalliklerini (bamszlklarn) ilan etmi, Fener Patrik
hanesi ise bir mddet sonra bu kiliselerin yeni statlerini kabul etmitir.
Bylece Ortodoks kiliselerin gnmzdeki yaplanmas byk oranda
ortaya kmtr.

Ortodoks Kilisesi, Katolik Kilisesinden farkl olarak hiyerarik bir

yap yerine, eitlik anlayn esas alan kiliseler topluluundan olumak
tadr. Bu eitler arasndan stanbul Kilisesi ncelik erefine sahiptir; an
cak bu ona dier kiliselerin iine mdahale yetkisi vermez. Bu eitlik

anlay sebebiyle Ortodokslar, Katoliklerin iddia ettii gibi papann ve

ya bir baka piskoposun yanlmazl iddiasn kabul etmez; yanlmazl
ise sadece kmenik (evrensel) konsillere atfederler.
Ortodokslar, Kutsal Ruh'un sadece Baba'dan ktn kabul eder
ve Katoliklerin sonradan kredoya (iman beyanna) ekledii 'filioque'
(ve Oul'dan) taksn reddederler. Bu konu ayrma dneminde Orto
dokslarla Katolikler arasndaki en temel tartma konularndan birini
oluturmutur.
Ortodokslar, Katoliklerle ayrma sorunlarnn yaanmad ilk
dokuz yzylda dzenlenen yedi konsili kmenik kabul eder bundan
sonra dzenlenen konsillerin btn Hristiyanlan temsil etmediini, do
laysyla da kmenik olmadn savunurlar.
Ortodoks Kilisesi en az Katolik Kilisesi kadar hatta ondan daha
fazla gelenee nem verir. Onlara gre Kutsal Kitap bile otoritesini ge
lenekten alr; nk nihai anlamda hangi kitaplarn muteber saylaca
n bile gelenek ve Kilise belirlemitir. Dolaysyla kitaplarn nasl yo
rumlanmas gerektiini de belirleyen kilisedir. Bu nederle bu kilise de,
Katolik Kilisesi gibi Kutsal Kitabn kilise eliyle yorumlanmasn savunur.
Kutsal Kitapta kiinin kendi bana anlamakta zorlanaca ve arlamlan
dramayaca pek ok arlatm bulunmaktadr. Bu anlatmlar, gelenek
nda Kilise eliyle yorumlanmaldr.
Cennet ve cehennemi kabul eder, ancak Katoliklerin 13. yzylda
ortaya att tarzda gnahkarlarn arnma yeri olarak telakki edilen araf
reddederler.
Sakramentlerden vaftiz ile konfirmasyonu bir arada yapar ve vaf
tiz treninden hemen sonra konfirmasyon ayinini gerekletirirler. Ayn
ca Katoliklerden farkl olarak evharist sakramenti iin kullanlan ekme
e maya katarlar.
Ortodoks Kiliselerinde ibadetin belli bir dille yaplmas zorunlu
luu yoktur; bu nederle ibadette ourlukla yerel diller kullanlmakta
dr. Aynca bu ibadetlerin zn oluturan evharist (ekmek-arap) ayini
de Katoliklerden farkl olarak genellikle haftada bir defa pazar gnleri
yaplmaktadr.
Ortodoks Kiliseleri sa'nn doumu ve dirilii ile ilgili en nemli
iki Hristiyan bayram olan noel ve paskalyay Katoliklerden farkl za-

manlarda ve ksmen farkl vurguyla kutlar. Bu balamda Katolik Kilise

si noele Ctsa'nn doumuna) nem verirken Ortodokslar noelden daha
ok, 6 Ocak'ta kutlanan epifani (sa'nn vaftiz olarak ortaya k) hadi
sesine daha fazla nem verir, paskalyay (sa'nn dirili kutlamalar) ise
Katoliklerden farkl tarihte kutlarlar.
Ortodoks Kiliselerinde alt kademelerdeki papaz vb. din adamlar
evlenebilir; piskopos ve patrik gibi st kademe din adamlar ile keile
rin evlenmesine ise msaade edilmez.

c.

Kilise Yaplanmas

Ortodoks Kiliseler, inan ve ibadette benzer eyleri paylamakta,

fakat ynetim olarak bamsz bir yap sergilemektedir. Bu yap ierisin
de drd tarihi patriklik merkezi olmak zere on drt veya on be oto
sefal (bamsz) kilise ile eitli kaynaklarda saylar iki ila be arasnda
gsterilen otonom (zerk) kilise bulunmaktadr. Otosefal kiliselerden ta
rihi patriklik konumunda bulunanlar; stanbul, skenderiye, Antakya ve
Kuds Kiliseleridir. Dier otosefal kiliseler ise Kbrs, Rusya, Bulgaristan,
Srbistan, Yunanistan, Romanya, Polonya, Arnavutluk, Grcistan, ek
Slovakya Kiliseleri ile otosefal mi yoksa otonom mu olduu tartmal
olan Sina Da Kilisesidir. Otonom Kiliseler ise Sina Da Kilisesinin oto
sefal listeye eklenmesi halinde Finlandiya, Estonya, Japonya ve in Kili
selerinden olumaktadr. Ancak bu konuda da baz farkl grler bu
lunmakta ve baz kaynaklarda Macar ve Makedon Kiliseleri de otonom
kiliseler listesine eklenmektedir. Bu durum biraz da Ortodoks Kiliseleri
nin genellikle ulusal karakterli bir yapya sahip olmalarndan ve bam
szln kazanan bir lkenin ksa bir sre sonra kendi otosefal kilisesini
kurmak istemesinden kaynaklanmaktadr. Bunun en gzel rneini ise
gnmzde Bat Avrupa, Kuzey-Gney Amerika ve Avustralya'da bulu
nan eitli patriklik ve otosefal kiliselere dayanan Ortodoks Kiliseler
oluturmaktadr. Ortodoks nfusun buralara gleriyle kurulmu olan
bu Ortodoks Kiliseler, zamanla nemli bir cemaat saysna ulam ve
bal olduklar kiliselerden ayrlarak otosefalliklerini elde etmeye yne
lik bir yaplanma ierisine girmitir. Bunlardan zellikle Amerika'daki ki
lise otosefal bir yap oluturmaya almaktadr. Fakat onun bu konumu
henz Ortodoks Kiliselerin ounluu tarafndan tannmamtr.

Ortodoks Kiliselerinin ou, ulusal kiliselerdir; bu kiliselerin dev

let ile sk balar bulunmaktadr. Etnik olarak genellikle Grek, Melkit
ve Slav Kiliseler olmak zere ana grupta toplanmaktadr. Bunlardan
birinci grupta yer alan Grek Kiliseler; stanbul Patriklii, Yunan Kilisesi
ve Kbrs Bapiskoposluudur. kinci grupta yer alan Melkit Kiliseler;
skenderiye, Antakya ve Kuds Patriklikleri ile Sina Bapiskoposluun
dan olumaktadr. Ancak bunlar arasnda Grek kkenli rahipler de bu
lunmaktadr. Son grubu oluturan Slav Kiliseleri ise Rus, Srp, Bulgar,
ek-Slovak, Polonya Kiliseleridir. Bu gruba Rumen, Grc ve Arnavut
Kiliseleri de ilave edilmektedir.
stanbul, skenderiye, Antakya, Kuds, Rusya, Romanya, Srbistan
ve Bulgaristan Kiliselerinin bandakilere Patrik; Yunanistan, Kbrs, Ar
navutluk ve Finlandiya Kiliselerinin bandakilere Bapiskopos; ek
Slovakya ve Amerika Kiliselerinin bandakilere Metropolit; Grc Kili
sesinin liderine ise Katolikos ve Patrik denilmektedir.
Ortodoks Kiliseler, yaplar itibaryla kendi idarelerini yrten bir
aile gibidir. Merkezi bir otoriteleri bulunmamaktadr. Bununla birlikte
her kilise iman ve sakramental komnyon balamnda birbiriyle sk bir
ba ve paralellik iindedir. Dou-Bat ayrmas, stanbul ile Roma ara
snda olduu ve bu kilisenin, eski imparatorluk merkezinde bulunduu
iin farkl bir konumu, eitler arasnda ncelii bulunmaktadr. Fakat
bu eref payesi ona , dier kiliselerin i ilerine mdahale etme hakk
vermemektedir. Bu patrikliin merkezi 1 600 ylnda tanm olduu Fe
ner semtinde bulunmaktadr. Fener Ortodoks Patrikhanesine Trkiye,
on iki adalar, Yunanistan'n Girit ve Aynaroz blgesi manastrlar ile Av
rupa, Amerika ve Avustralya'daki eitli metropolitlik ve piskoposluklar
bal bulunmaktadr. Trkiye'de drt metropolitlik blgesi bulunmakta
dr. Bunlar Kadky Metropolitlii, Gkeada ve Bozcaada Metropolitli
i, Adalar Metropolitlii ve Terkos (Tarabya) Metropolitliidir.
Fener Kilisesine bal olan yurt dndaki kiliseler ve kurumlar ise
yedi metropolitliin tabi olduu Girit Bapiskoposluu, on iki adalarda
ki drt metropolitlik, dokuz piskoposluk merkezinin bal olduu Ame
rika Bapiskoposluu, Avustralya Bapiskoposluu, Yeni Zelanda, n
giltere, Fransa, Almanya, Avusturya, Belika, sve, svire ve talya
Metropolitlikleri ile bata Yunanistan'daki Aynaroz ve Patrnos olmak
zere dnyann deiik yerlerindeki manastr ve eitim merkezleridir.

Patrikhanenin banda patrik, onun altnda ise patriin seiminde

oy hakk bulunan sen sinod (kutsal meclis) yer almaktadr. Patrikhane
nin ileri ise banda bir metropolitin bulunduu komisyonlarca yr
tlmektedir. Patrik seimi, temeli Islahat Ferman'ndan sonra, 1 862'de
hazrlanan Rum Patriklik Nizamat ve 6 Aralk 1923 tarihli valilik tezke
resine dayanan bir prosedrle sen sinod (kutsal meclis) tarafndan ya
plmaktadr. Halen faal olan drt metropolitlik blgesi metropolitlerinin
de arasnda yer ald on iki kiiden oluan bu meclis, valiliin onayla
d liste ierisine yer alan isimlerden birini patrik olarak seer.

C. Protestanlk
Hakan

Dr.

OLGUN

Diyanet leri Bakanl

Protestanlk, Ortodoks ve Katolik Kiliselerinin dndaki birok

grup ve oluumu ieren geni bir Hristiyan mezhebini ifade etmektedir.
Doktrin ve uygulamalaryla, ana bnyeyi oluturan Roma Katolik Kilise
sinden nemli farkllklar bulunan Protestanln kkleri 16. yzyl din
sel reformuna dayanmaktadr. Protestanlkta Kilise kart reformasyo
nun temelini, Katolik Kilisesinin banda bulunan papann ve ruhban s
nfnn dinsel konum ve yetkilerinin dna karak siyasal ve sekler
amalar peinde olduklar ve Hristiyan halk zerinde dnyevi bir hego
monya kurduklar inanc oluturmaktadr. Papaln yanlmaz ve sorgu
lanmazl, kilise ii hiyerari, din adamlarnn Hristiyan halkn ibadet
ve gnah balama srelerindeki istismarlar, kutsal metnin Hristiyan
halktan uzak tutulmas ve kilise kurumu ile papaln din ile uyumayan
dnyevi kazanmlar hevesinde olduu eletirileri bu dnemde bir re
form ihtiyacnn sebeplerinden saylabilir. Hristiyanlkta reform a
olarak nitelenen bu yzylda Martin Luther, Ulrich Zwingli ve John Cal
vin nc reformcular olarak bilinmektedir. Bu reformcularn retileri
Protestan teolojinin temel doktrinlerini oluturmutur.

a. Lutheranizm
Martin Luther ( 1 483- 1 546) Katolik manastrlarda eitilmi, kilise
hiyerarisinde papazla kadar ykselmi ve kilise okullarnda Katolik

teolojisi okutmu bir Alman Hristiyan teoloudur. Ancak Luther, Kato

lik bir din adam olmasna ramen dinsel balanma ve kurtulua ula
ma konusunda gittike artan pheler tamakta ve Katolisizm'in g
nahkarlar yarglayan ve cezalandran Tanr anlayndan rkmektedir.
Bu phe ve endielerin kaynanda Katolik inan ve ibadetlerinin din
sel kurtuluu salayamayaca dncesi bulunmaktadr. Bu nedenle,
Katolik inancnn kendisine ykledii btn ibadet ekillerini kurtuluta
etkinlii olmad gerekesiyle zamanla terk etmitir. nk Kilise'nin
telkin ettii ibadet ve iyi davranlar yerine getirdii halde, Tanr'nn
balamasna ulatndan emin olamamaktadr.
Luther, Katolik bir papaz olduu halde ruhsal tatminsizlik ierisin
de bulunurken, Kilise ve bandaki papann dinsel yetkilerini dnyevi
kazanmlar iin suiistimal ettii dncesi onun, Katolisizmin teolojik ve
kurumsal ynne olan phelerini daha da artrmtr. Bu dnemde pa
pann grkemli bir katedral yaptrmak iin gerekli paray toplamak ama
cyla Hristiyan halktan gnahlarn balamas karlnda para topla
mas, Luther'in, Kilise ve papann dinsel otoriterlik ve yanlmazlk reti
lerine kar tepkilerini artrmtr. Katolik Tanr anlaynn aksine 'doru'
Tanr'y bulmak iin Kitab- Mukaddes'i incelemeyi srdrm ve Roma
llara Mektup 1 : 17'de yer alan "kurtuluun sadece imanla olduu" ifade
sinden sonra dinsel kurtulua gtren gerek yolu bulduuna inanm
tr. Artk Katolik Kilisesinin aklanma adna nerdii pek ok ibadet ve ri
teli yerine getirmek zorunda deildir. nk bu tecrbe ile "kurtulu
un iyi davranlar gerekmeksizin sadece iman ile olacan" kefetmi
tir. Nitekim Luther, Katolik Kilisesinin aksine, Tanr'nn gnahkar insan
lara, azabndan ok balamasyla karlk vereceini ve bu balanma
ya da ibadet ve iyi davranlardan ok kalpteki iman sayesinde ulalaca
n dile getirmitir. Ona gre "insanlar imana, kiisel gayretleri veya
bakalarnn ynlendirmeleriyle ulaamazlar; Tanr, kurtuluunu takdir
ettii insann kalbine iman yerletirir. Tanr tarafndan dardan bala
nan iman aracl ile gnahkar insanlar kurtulua ular. " Bu merhametli
Tanr, iman ve kurtulu retisi, kilise ve papann kurtulu adna telkin
ettikleri ibadet ve iyi davranlarn yan sra papa ve din adamlarnn din
sel araclklarn gereksiz duruma getirmitir. nk kiisel ibadet ve iyi
davranlarn kurtulu adna bir etkinlii olmadndan, ayinleri yneten
ruhban snfna da ihtiya kalmamtr. Ardndan da, papann otoritesini
tartt ve kilisenin endljans belgeleri satma karl gnah balama
sna ynelik eletirilerini ieren doksan be maddelik manifestosunu 3 1

Ekim 1 51 7'de halka ilan etmi ve Protestanla giden reform sreci ba

lamtr. Luther'in reformasyon sresince savunduu iki temel dnce,

Tanr'nn sznn btn insanlarn sznden daha geerli olduu ve
kiinin inancnn sadece kii ile Tanr arasnda olduudur.
Luther 1 520 ylnda kaleme ald reformist metinleriyle Katolik
Kilisesinden btnyle ayrlmtr. Bu metinlerde siyasi idarecilerin kili
senin dnyevi isteklerine kar koymalarn istemekte, Katolik Kilisesini
Hristiyanlar kandrmakla sulamakta ve dinsel kurtulu iin Kilise'nin
nerdii ibadet ve davranlarn aslnda gereksiz olduunu dile getir
mektedir. Luther bu aykr sylemlerinden dolay 1 5 2 1 'de kilise tarafn
dan aforoz edilir. Reform hareketinin ilerleyen yllarnda Katolik Kilise
sinin bandaki papay artk 'deccal' olarak niteleyen Luther, o zamana
kadar Kutsal Kitap'n yorum yetkisinin sadece papaya atfedilmesine de
kar olmutur. nk Luther iin dinsel otorite papa deil Kitab- Mu
kaddes'tir. Dinsel otoritenin papadan alnarak Kitab- Mukaddes'e yk
lenmesiyle papann dinsel karizmasyla birlikte Kutsal Kitap' yorumla
ma yetkisi de sarslmtr. Luther'e gre her inanan Hristiyan kutsal
metni okuma, anlama ve yorumlama hakkna sahiptir. Btn Hristiyan
larn kutsal metni okuyup anlamalar iin de o dnem geerlikteki La
tince yazl Kitab- Mukaddes'i Almanca'ya evirmi ve dier dillere de
evrilmesini telkin etmitir. Kutsal metnin yannda ibadetlerin de ana
dillerde yaplmasn savunan Luther, Almanca ibadet formlar olutura
rak Alman Hristiyanlarn, ibadetlerini, anlamadklar Latince'yle deil
anladklar ana dilleriyle yapmalarn nermitir.
Katolik Kilisesi tarafndan Lutherci dncenin ortadan kaldrl
mas iin 1 529'da dzenlenen Speyer Meclisi'nde, Luther yanllar Kili
se'nin, Luther'i ve dncelerini dinsel sapknlk sayan kararn tanma
dklarn syleyerek meclisi terketrnilerdir. Bu "karar tanmama" eyle
mi, kaytlara 'protestatio' olarak getiinden, o gnden sonra Luther
yanllar 'protestan' olarak adlandrlm ve bu niteleme zamanla btn
reform retilerini benimseyenler iin kullanlmtr. 1 555 ylnda da
Augsburg Din Bar'yla Lutheran reformist retiler, Protestanlk adyla
Kutsal Roma-Germen mparatoru tarafndan resmen tannmtr.
Lutheranizm'in Katolik retiden ayrlan en temel sylemi, kutsal
metin hakikate ulatran tek yetkin otoritedir; papann dinsel stnl
yoktur, inancdr. Bu sylemi, bireylerin sadece kendi sorumluluklaryla
Tanr'ya ulama hakkna sahip olduklar ve insann doasnn 'd' ile

bozulduundan, insani irade ve erdemlerin kurtulu iin yetersiz oldu

u inanc izler. Buna gre kurtulu sadece iman araclyla elde edilir.
Bu imana ise Mesihin balayc rahmeti sayesinde ulalabilir. Sakra
mentler iman glendirmesi ynyle deerlidir. Katolik Kilisesinin uy
gulad yedi sakramentten sadece ikisi, vaftiz ve evharistiya kutsal met
ne dayanan sahih sakramentlerdir. Luther ayrca manastr yaamna da
kar olmu ve din adamlarnn evlilik yasana da eski bir rahibe ile ev
lenerek tepki gstermitir. te yandan Luther dile getirdii "iki krallk
doktrini" ile kilise ile devlet idaresini eit ekilde kutsallatrmtr. Buna
gre kilise sadece kutsal metni anlatma ve sakramentleri yrtme gre
vini yerine getirecektir; devlet ise Tanr'nn yeryzndeki dzen kurma
ve idare etme iradesini temsil edecektir. Luther'in bu retisi kilisenin
devlet idaresine baland eklinde anlalm ve Lutheranizm totaliter
devlet yaplanmasna teolojik katk salamakla modern ada eletiril
mitir. Halbuki Luther, Hristiyanln sadece bir dinsel gr olduu ve
devlet ilerine karmamas gereini savunmutur.
Lutheranizm Almanya'nn yan sra skandinav lkeleri, Dou Av
rupa, Amerika Birleik Devletleri ve Kanada bata olmak zere pek ok
blgeye yaylm ve baz lkelerin resmi devlet dini olarak benimsen
mitir. Reformasyon ann olduka karmak dinsel ve siyasal ortam
iinde filizlenen Lutheran retiler zamanla kat doktrine! dzenlemele
re kavuturulmu ve Protestanln en nemli teolojik kaynaklarndan
birisi olmutur.

b. Zwinglianizm
Luther'in reform hareketi Almanya'da devam ederken benzer sy
lemlere sahip bir dier reform hareketi ise svire'de ortaya kmtr. s
vireli reformcu Ulrich Zwingli'nin (1484-1 531) yaad Zrih, Luther'in
grlerini benimseyen en nemli svire kentidir. Zwingli klasik din
eitimi alm ve bir sre Katolik papaz olarak grev yapmtr.
Luther'in, bata kutsal metnin otoritesi sylemi ve papaln din
sel istismarna ynelik eletirisi olmak zere Katolisizm kart pek ok
dncesini benimseyen Zwingli, hmanist dnceden de etkilenmi
ve dinsel yaamda da bireysel zgrln peinde olmutur. Bu neden
le, zamanla Roma Kilisesinden uzaklamaya balamtr. Luther gibi o
da Zrih'te endljanslara kar koymu ve ok gemeden de rahiplerin

evlilik yasan, manastr yaamn ve Katolik Kilisesinin pek ok ibadet

ve uygulamasn eletiren vaazlar vermeye balam; araf dncesini,
azizlerin efaati inancn ve rahiplerin araclklarn kutsal metne aykr
olarak deerlendirmitir. nk Zwingli iin papann dinsel bir otorite
si olmad gibi hakikatn gerek kayna kutsal metindir. Zrih kent
meclisi de Zwingli'nin grlerine katlp onaylam, kentin Roma Kato
lik Kilisesi kontrolnden bamsz olmasn istenmi ve blgesindeki
btn rahiplere bu ynde talimat vermitir. Reformist uygulamalar Z
rih'te hzl bir ekilde yrrle sokulmu, heykel ve resimler kiliseden
uzaklatrlm, papazlara evlilik izinleri verilmi, monastisizm kaldrl
m ve ibadet dili sadeletirilmitir.
Zwingli'nin teolojisi ve ahlaki retileri tek bir prensibe dayan
maktadr. Bu prensip, Hristiyanlarn inanmalar ve yerine getirmeleri
iin Kitab- Mukaddes sylemlerinin hibir gizem ve srra brnmeksi
zin ak olarak ifade edildiidir. Bu durumda Zwingli kutsal metnin lite
ral anlamn savunmutur. Bu anlay bat dinsel tecrbesinde Kitab-
Mukaddes'in literal okunmas olarak nemli bir deiime neden olmu
tur. Bylece Katolik Kilisesinin aksine, kutsal metinlerin karanlk ve sr
olarak kalmamalar, sembolik ve alegorik anlatmlarla zorlatrlmama
lar hedeflenmekteydi. Artk Kitab- Mukaddes yazl kanun statsnde
olacakt. Ancak Hristiyanln temel metinlerine ynelik bu literal oku
ma anlay bu metinlerin sosyal yaama olduka kat ve sert bir ekilde
uygulanmas sonucunu dourmutur.
Zwingli ayn zamanda, Protestanlk iinde yaanan sakramental
bir tartmann da nderliini yapmtr. Zwingli'nin Luther ile arasnda
ki esas ayrlk komnyon ayininde Mesihin varlnn mahiyeti zerine
dir. Zwingli, Luther'in bu ayin srasnda ekmek ve arap unsurlar iin
de Mesihin 'gerek' varl inancna katlmam, ekmek ve arap unsur
larnn Mesih'in 'sembolik' karl olduunu savunmutur. 1 529 ylnda
Margburg Grmesi ile bu sorunun zlmesine allmtr. Ancak
Zwingli ve Luther'in de bizzat katld bu toplantda uzlama salana
mamtr. Daha sonraki reformcu Calvin ise Mesihin varln 'manevi'
bir varlk olarak niteleyecektir. Bu sakramental anlamazlk 16. yzyl
reformasyonunun kendi iinde blnmesi sonucunu dourmutur.
Sonraki pek ok reformcunun uzlama gayretlerine ramen bu sorun
alamam ve Protestan reformasyonu btnlk salayamamtr.

Zwingli'nin svire'nin Roma Katolik Kilisesinden sadece dinsel

olarak deil siyasal olarak da zgrlemesi sylemi, svire'nin Roma
yanls kantonlarnn tepkisini ekmitir. Nitekim bu kantonlar Zrih'e
sava am ve Zwingli 1 53 1 'de bu sava srasnda ldrlmtr.
Zwingli'den sonra svire'de reformasyon Calvin'in E'.line geer. Calvin
teolojik sistemini nemli lde Zwingli'nin retileri zerinde gerek
letirmitir. 1549 ylndaki Tigurinus Konsenss ile svire reformasyo
nu Zwinglian'dan Kalvinist doktrine balanmtr. Bu nedenle Luthera
nizm ya da Kalvinizm gibi gnmzde ' Zwinglianizm' tanmlamasndan
sz etmek mmkn deildir. Zwingli'nin grleri artk bamsz bir
btnlk yerine daha ok Kalvinizm iinde yer alan reformist bir eilim
olarak varln srdrmektedir.

c.

Kalvinizm

Zwinglianizm ruhunun teolojide, politik kuramlarda ve kilise d

zenlemelerinde geliimini tamamlamas Fransz reformcu John Calvin
(1 509-1564) ile salanmtr. kinci nesil reformcu olan Calvin, teoloji
den nce hukuk eitimi alm ve bu ynyle de nceki reformcularn
ideal retilerini daha aklc ve uygulanabilir ekilde dzenleyerek Pro
testanl sistematize etmitir. Calvin, Lutheranizm'in Kitab- Mukad
des'in imann yegane kayna olduu, Katolik inanc ve papaln Me
sih'in retilerine uygun ve otoriter nitelii olmad, Adem'in 'd
'nden sonra insann zgr iradesinin dinsel kurtuluta ilevsiz ol
duu ve sadece imanla aklanma doktrinlerini paylamaktadr. Katoli
sizm kart reformist grlerinden dolay Paris'ten srlen Calvin, Ce
nevre'ye yerleerek, reform teolojisini, dinin, devlet, ekonomi ve top
lumla olan ilikilerini de dzenlemek amacyla, hukuk normlar dorul
tusunda kurumsallatrmay hedeflemitir. Bu dnemde kaleme ald

The Institutes of the Christian Religion adl eseri sistematik olarak Roma
Katolik doktrinine kar Protestan cevaplar ieren ve reform gelenei
nin teolojik temellerini oluturmas ynyle gnmzde dahi etkinliini
koruyan bir almadr.
Kalvinizm'in z Hristiyan kutsal metinlerinin literal anlalmas
na ynelik Zwinglian vurguya dayanmaktadr. Bu metinlerde aka ve
literal olarak ierilmeyen sylemler reddedilecek, aka ve literal ola
rak yer alan herey tereddtsz yerine getirilecekti. Sadece dinsel
inanlar deil kilise yaplanmas, politik organizasyon ve sosyal dzen-

lemeler de kutsal metnin literal anlam zerine oluturulmaldr. Bu ge

rekeyle Calvin Cenevre'de kilisenin idari ve sosyal organizasyonu ile
kentin sosyal dzenlemeleri gibi nemli almalara girimitir. Cal
vin'in en nemli uygulamas kiliseyi kent idaresi iine koyup ikisini bir
letirmesidir. Bu ekilde kilise grevlilerinin ehir idaresine ilikin ka
rarlara dahil olmasn salamtr. Ardndan da kent zerinde tavizsiz ve
kat ahlak kurallar ieren reform serilerini balatmtr. Calvin'in bu a
lmalarnda kutsal metin ltlerini esas almas nedeniyle sosyal orga
nizasyonlar kutsal metne gre oluturan ilk politik dnr olduu da
ifade edilmektedir. Nitekim Calvin, ksa srede Cenevre'yi Kitab- Mu
kaddes'in inan ve ahlak ilkelerine gre kilise tarafndan ynetilen bir
teokratik devlete dntrmtr.
Calvin'in dier reformculardan farkl olan en nemli teolojik re
tisi "kader" doktrinidir. lk dnem kilisesi ve baz lml Protestan kilisele
ri, Tanr'nn btn bireyler iin kurtuluun nihai hkmn vermediini
ve bu kurtuluun ksmen insan tercihinin rn olduunu savunmular
dr. Buna kar olan Calvin, kurtuluun insani bir tercihe bal olmad,
Tanr tarafndan balangta belirlenip hkme balanm bir tasnif oldu
u anlayn savunmutur; buna gre insanlar kurtulu iin Tanr tarafn
dan 'seilmi' olmaktadrlar. Nitekim Calvin "insanln gnah nedeniyle
manevi olarak etkinsiz ve kudretsiz klndn, Tanr'nn hakimiyeti ad
na Tanr tarafndan, kurtarlacak olan insanlarn artsz olarak seildiini,
Mesihin kurtarc misyonunun bu seilmi olanlarla snrl olduunu,
Tanr'nn rahmetinin baka bir yne saptrlamayacan ve Tanr'nn Me
sihte setii insanlarn kurtuluunun ebedi kader olduunu" dile getir
mektedir. Eer insanlar seilenlerden ise Tanr onlara doru bir hayat ya
ama eilimi verir. Nitekim doru davranlar seilmi olmann iaretleri
dir. Bu dorultuda Calvin, Hristiyanlar, Tanr'nn sonsuz ihtiam adna
bitmeyen bir gayretle alarak hayatn zorluklarn yenmeye ve dnya
hayatnda etkin olmaya armaktadr. Nitekim Calvin 'seilmi' olmay,
bu dnyadaki etkin ve ilevsel bir hayat yaamak ve bunun sonucunda
da dnyevi mutlulua ulamak olarak grmektedir. Bu nedenle Mesih
krallna hazrlanmak isteyen Hristiyanlar gerekli ve faydal ilerde ve
mesleklerinde baarl olmak zorundadrlar. Dolaysyla Calvin'in syle
mi, tanrsal yazg, seilmilik ve bu seilmiliin dnyevi iaretinin, her
bir bireyin bu dnyadaki mesleinde ok almas ve baarl olmasyla
ilikili olduunu iermektedir. Bu ekilde Protestanlk, dnyevi meslek
ve uralara da dinsel bir anlam ykleyerek kutsam olmaktadr.

Kalvinizm'in etkisi btn Bat dnyasnda yaylmtr. skoya'da

Presbiteryenler, Hollanda'da Reform Kilisesi, Fransa'da Huguenotlar ve
ngiltere'de Puritanlar Kalvinist retiyi izlemektedir. Kalvinci ifadeler
Amerika Birleik Devletleri'nde de olduka kabul grmtr. Calvin'in
dncelerinin bu kadar geni corafyaya yaylmas Calvin'in farkl e
killerde yorumlanmas sonucunu dourmutur.

itekim 1 550 ortalarna

kadar Cenevre, dnce ve kurumsal yapsyla btnyle Kalvinizm'i

benimsemiti. Bu kent, Fransa, ngiltere, skoya ve Hollanda gibi lke
lerden Protestan olduu iin dlanan gmenlerin barna olarak 16.
yzylda en nemli Protestan merkezi olmutu . Cenevre'ye dardan
gelen reform yanllarnn bazlar daha radikal Kalvinist doktrinleri be
nimserken bazlar Calvin'in retilerini daha lml bir anlayla yorum
lad. Bu ekilde Kalvinizm Protestanlk iindeki en etkili ve yaygn re
form eilimi niteliini kazand. Dolaysyla 'Kalvinizm' terimi pek ok
farkl anlamda kullanlmaya baland. Kalvinizm, Calvin'in kendisi tara
fndan ifade edilen retileri kadar, sosyal, politik ve etik anlamda yaa
mn

ve dncenin btn alanlarnda olmak zere, Protestan lkelerde

ki Calvin'in doktrinlerinin ve uygulamalarnn gelitirilmesi ile kapsam

latrlan bir terimdir. Ayrca, bu terim Lutheran doktrinlerden farkllkla
rn vurgulayan Reform kiliselerinin doktrine! sistemini nitelemektedir.

d. Protestanlkta Temel Prensipler

Luther, Zwingli ve Calvin'in yannda pek ok reformcunun retile
rini de ieren Protestan teolojisi, genel anlamda, Ortodoks ve Katolik Kili

sesi gibi Hristiyan teolojisinin temelini oluturan Baba, Oul ve Kutsal

Ruh'tan oluan teslis inancn ve sa Mesih'in kefaret olarak lp tekrar di
rildii inancn iermektedir. Ayrca, kutsal metnin otoritesi ile Mesih tara
fndan tesis edildiine inandklar vaftiz ve evharistiyadan oluan temel
sakramentleri de kabul etmektedir. Dolaysyla Protestanln, temel inan
esaslarnda geleneksel Hristiyan retisinin ierisinde olduu sylenebi
lir. Fakat zamanla pek ok alt blnmeyi yaayan Protestan akmlarn
zerlerinde uzlatklar temel Protestan prensipleri u ekilde sralanabilir:

i . Kitab- Mukaddes'in Otoritesi

Reform srecinin dourduu Protestanlk asndan Kitab- Mu
kaddes tek yetkin dinsel otoritedir. nk insan kurtulua gtren ima-

nn kayna, Katolik Kilisesinin iddia ettiinin aksine, papalk ve kilise

deil kutsal metindir. Nitekim reformcular, Katolik Kilisesinin bandaki
papann otoritesinin yerine Kutsal Kitap' koymu ve btn Hristiyanla
ra onu okuma ve anlama yetkisi tanmtr. Bu ekilde Hristiyanln,
kilise ve papa merkezlilikten kurtarlp kutsal metin merkezli bir din
durumuna gelmesi amalanmtr. Reform ncesinde Hristiyanlar, ahla
ki ve teolojik tartmalarnda, son hkm olarak papa ve konsilleri ka
bullenmek zorundayken, reform teolojisi dorultusunda Kitab- Mukad
des, papa ve konsillerin yerine nihai otorite olarak belirlenmitir. Nite
kim "Kitab- Mukaddes, sadece Kitab- Mukaddes Protestanlarn dinidir"
ifadesi bu durumu tanmlamaktadr. Kitab- Mukaddes'in yegane otorite
olmas ve bu metni okuma ve yorumlama yetkisinin papalk ve ruhban
snfnn elinden alnmas, onlarn dinsel araclk yetkilerini de ortadan
kaldrmtr. Protestan retinin temelindeki reform teolojisinde kutsal
metnin etkinlii "sadece kutsal metin"

(sola scrlptura)

sylemi olarak

yer almtr.
Katolik Kilisesi ve papaln yetkilerinin reddedilmesi ile Hristiyan
ln en nemli kurumlarndan birisi olan kilise konsillerinin hkmleri
nin de geersizlii ifade edilmitir. Nitekim Protestan inanc Hristiyanlk
tarihinin ilk konsillerini onaylarken Roma Katolik Kilisesinin nderliin
deki konsilleri dinsel balayc olarak grmemektedir. Ayrca, Katolik
reti ierisinde zamanla gelien kutsal metin dndaki btn tarihsel-te
olojik gelenek ve yorumlara dayanan uygulamalar da reddedilmitir.

ii. manla Aklanma

Protestanlk, ilk gnahn ilenmesinden sonra insan doasnn
kendi kendine kurtulua ulaamayacana inanmaktadr. nsann g
nahla kirlenmi irade ve kabiliyetleri, onu, 'd'te olduu gibi ancak
gnaha iter. Bu nedenle tanrsal kurtulua ulamann, iradeye dayal i
badet ve iyi davranlarla deil ancak Tanr'nn rahmetiyle salanan
imanla olacan ifade eden sadece imanla aklanma dncesi, refor
mun k noktasn oluturmaktadr.
Yeni Ahit'te yer alan "Aklanma imanla olur, imanla aklanan yaa
yacaktr." ifadesi, Protestan teolojinin temelini oluturmutur. Bu ifade
den yola kan reformcular, aklanma ve kurtuluu insani davran ve
gayretleri gerektiren ibadet ve iyi davranlara deil sadece imana bala-

maktadr. Dolaysyla imanl olanlar, herhangi bir ibadet ve davrantan

bamsz olarak kurtuluu hak etmiken, imanl olmayanlar iyi davran
larna ramen kurtulutan mahrum kalacaklardr. Bu sylem, kilise bn
yesinde ve ruhban snfnn telkinleriyle yerine getirilen ibadetler saye
sinde kurtulua ulalamayaca sonucunu dourmutur. Artk, kilise ve
ruhban snfnn kurtulu adna dinsel arac olmalar ve kendilerini bu
kurtulu srecinde yetkin grmeleri, teolojik olarak ortadan kalkmtr.
Bu reformist dnce, "kurtulua insani erdem ve davranlarla deil, sa
dece Tanr'nn rahmeti ve iman araclyla ulalaca" retisiyle Pro
testan doktrin ierisinde nemli bir yer edinmitir. Tanr'nn rahmetine
ulamay ifade eden kurtulu iin iman tek bana yeterli gren, ibadet
ve iyi davranlarda bulunmann gereksiz, hatta tanrsal iradeyle elime
anlamnda, zararl olabileceini ieren sylem, 'sadece iman'

(sola fide)

retisiyle Protestanln temel prensiplerinden birisi olmutur.

iii. Btn nananlarn Din Adaml

Protestan reformasyonu vaftiz olan her Hristiyann bir rahip ol
duunu ileri srmtr. Vaftiz olmu Hristiyanlarn, yani btn inanan
larn 'din adaml' retisi Katolisizm'in kurumsal ruhban snfnn ge
reklilik ve ilevini ortadan kaldran bir ilkedir. Bu ilke, Katolik Kilisesi
nin hakikat ve otoritesinin ruhban snfna has klndn ve atanm ra
hiplerin Tanr ile insanlar arasnda arac olmalarn ifade eden kilise hi
yerarisini reddetmektedir. Btn inananlarn din adaml retisi, b
tn Hristiyanlar kiliselerde rahip yapmazd; ancak onlara kendi bala
rna dua etme, Kitab- Mukaddes'i kendi ana dilinde okuma ve yorum
lama, kilise hizmetlerinde grev alma hakk vermektedir. Bu ekilde
Hristiyanlkta, Tanr ile Hristiyan arasndaki arac figrler ortadan kalk
m ve bireysel anlamda dinsel yaam imkan salanmtr.
Btn Hristiyanlar rahip olma hakk konusunda eit olmakla bir
likte Protestan kiliselerinde dinsel eitimli ve srekli grevli rahipler
bulunmaktadr. Bu rahiplerin grevi bir 'araclk' deil, ayinleri usulne
uygun olarak yrtmektir. badetler ise Katoliklik ve Ortodokslua g
re daha sade ve vaaza dayal bir grnmdedir. Kiliselerde vaaz, ilahi
ve ibadetler reformcularn retileri dorultusunda ana dillerde seslen
dirilmektedir.

e.

oder ada Protestanlk

Protestanln oluumuna imkan veren reformasyon, Bat mede

nilemesinin salanmasnda rnesans ile birlikte anlmaktadr. Bu ne
denle gnmz modern Bat toplumunun temel dinamiklerinde Protes
tan teolojinin etkisi kolaylkla grlmektedir. Kutsal Roma-Germen m
paratorluu'nun Katolisizm merkezli inan btnl, ncelikle Luthe
ran reformuyla sarslmtr. Luther, dile getirdii Alman milliyetilii,
blgesel kilise yaplanmas ve siyasal otoriteyi kutsamas ile feodalite
nin ykld dnemde brokratik modern devletin bir modelini sala
mtr. Luther kendi dneminin sosyal artlar dorultusunda dnyevi
yetkinlik konusunda devleti kilisenin nne koysa da, kilise ile devletin
alanlarn birbirinden ayrarak gnmz laiklik anlayna ulalmasna
imkan salayacak ekilde bir kilise-devlet ilikisi oluturmutur.
Katolisizm'in metafizik srlar ve gizemler temelinde anlamlandr
d dnyevi yaam, reformasyon tarafndan sadece dnyann gereklilik
ve artlarna gre yeniden dzenlenmitir. Dinsel ile dnyevi alann s
nrlar izilerek dnyevi alan Katolik gizemlerden kurtarlarak sekler
letirilmitir. zellikle Calvin, bat kltrnn modern alarda stn
bir nitelik kazanmasnda dnce ve model retmesi ynyle dier re
formcularn nne gemitir. Kalvinizm'in insani eylem alanlarnn t
mnde geliip yaylmas, tarma dayal ortaa ekonomisinden ticarete
dayal ekonomiye ve sanayi ana gei asndan modern dnyann
oluumu iin olduka nemlidir. Calvin kapitalizmin geliimine dinsel
destek salam ve ticaret ile retimi tevik etmitir. Ayn zamanda insa
nn kendi isteklerine dknlne kar olan Calvin'in, tutumluluk, a
lkanlk, itidal ve sorumluluk meziyetleri ile tevik edilen endstrile
meyi, Tanr'nn yeryzndeki egemenliinin baarsnn temel art ola
rak grd, vaazlarnda yer almtr. Ayrca Calvin'in seime dayal ki
lise liderlii anlay ve kilise yeliine giri ve kabuldeki gnlllk
esasn ieren kilise yaplanmasnn da Bat Hristiyan toplumunun de
mokratik anlayna ve sivil toplumunun geliimine katk salad ol
duka yaygn bir kanaattir.
Protestanlk iinde teolojik retilerinden kaynaklanan yeni
gruplar ve teolojik eilimler ortaya kmtr. Bu yeni eilimlerin temel
sebebi teolojik liberalizm olarak da adlandrlan bilim ve modern top
lum ile dinin uzlatrlmas sorunu ve buna zm arama gayretlerini

iermektedir. Kutsal Kitap'n literal anlalmas ve tek dinsel otorite ol

mas anlay ile Aydnlanma felsefesi ve gelien bilimin verileri arasn
daki elikiler, kutsal metnin otoritesiyle ilikili olan literal yorumun ye
niden gzden geirilmesi gereini ortaya karmtr. Bu durum, ilerle
yen dnemlerde Kutsal Kitap'n birtakm bilimsel gereklerle uyuma
mas halinde literal gerekliinin gz ard edilmesini gerektirmitir. An
cak 20. yzyla gelindiinde, teolojik liberalizm olarak ifade edilen bu
yeni yaklama kar iki tepki hareketi kendini gstermitir: Bunlardan

ilki olan Fundamentalizm, Amerika kkenli bir oluum olup Kitab-

Mukaddes'in yanlmazln, 16. yzyl reform sylemi tonunda dile ge
tirmektedir. Dieri ise Fundamentalizm'e gre daha lml olan, sosyal
sylemleriyle ne kan ve Protestanln en yaygn grubunu temsil et
meye balayan Evanjelizm'dir.
Olduka dinamik bir karaktere sahip olan Protestanlk, Hristiyan
ln en hzl deiim yaayan mezhebidir. Baz Protestan fraksiyonlar
gen yeleri ekmek iin birtakm doktrin d uygulamalara girerken
bazlar, kadnlarn kilise hizmetine atanmalar ve vaiz olarak grevlendi
rilmeleri, ibadet dilinin modernize edilmesi, dier kiliselerle birleme ve
kutsal metnin gelien bilimin gerekleri dorultusunda yorumlanmasna
ynelik sorunlarn arasnda kalmtr. Dier bir nemli oluum da, bir
ok Protestan grubun katlmyla oluan kmenik Hareket'tir; Protes
tanlar, Katolik ve Ortodokslarla 0lduu gibi Hristiyan olmayanlarla da
diyalog aray ierisindedir. Bu nitelikleriyle Protestanlk, olduka farkl
anlay ve kanaatleri ieren alt inan gruplarn bnyesinde tamaktadr.
Orta ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Amerika'da olduka etkin olan
Protestanlar, ekonomik zenginlik faktrn de kullanarak dnya gene
linde, alk, evre kirlilii ve sava kartl, eitim ve salk projeleri
erevesinde nemli bir misyonerlik faaliyeti yrtmekte ve zellikle
geri kalm toplumlarda hzla yaylmaktadrlar. Kutsal metnin otoritesine
yapt vurgusu, Kitab- Mukaddes'i Katolik Hristiyan toplumun evren
sel dili olan Latince'den dier dillere evirterek papaln salad din
sel btnl paralamas ve Kutsal Kitap'n ana dillerde okunmas ile i
badetlerin ana dillerde yaplmas, dindar ve kurtulmu olmann iaretini
ibadet ve iyi davranlarda deil sadece imanda grmesi, dinsel aracl
ortadan kaldrp Tanr ile Hristiyan yzletirmesi, toplumsal olmaktan
ok bireysel bir dindarl neren retileriyle Protestanlk, modem
dnyada. din ve reform tartmalar konusunda nemli bir fenomendir.

D. Ayrlm Dou Kiliseleri

Blent ENAY
Do.Dr. Uluda niversitesi

lahiyat Fakltesi

a. Ayrlm Dou Kiliselerinin Tarihsel Geliimi

Dou kkenli bir dinsel gelenek olan ve ilk zamanlarda ncelikle
Bat'ya doru yaylma eilimi gsteren Hristiyanlk, 1 1 . yzyla kadar
Suriye merkezli Dou Hristiyanl bnyesinde varln douda devam
ettirmitir. Hristiyanln dou cemaatleri yorumlarnn mstakil kiliseler
halinde teekkl, 4 ve 5 . yzyllarda yaplan Kristolojik tartmalar ve
bu tartmalar balamnda dzenlenen konsillerle yakndan ilikilidir.
Dou Hristiyanl, ilk 3 ve 4. yzylda kk itizallere (schisms)
ramen blnmemi bir btn olarak kalm, bundan sonra yaklak 500
yllk bir srete aamal olarak byk blnmeler meydana gelmitir.
Ayrlm Dou Kiliseleri de bu srete ortaya kmtr. 5 ve 6. yzyllarda
Sryani Hristiyanl, Yunan ve Latin Hristiyanlndan ayrlmtr. Srya
ni Hristiyanl kendi arasnda da Nesturiler ve Kadky Konsili'ni (Ms
451) reddeden Kiliseler (Kpti, Ermeni, Habe ve benzeri) olarak ikiye
blnmtr. 1054'te nihai olarak gerekleen Dou-Bat blnmesinden
sonra ise genel anlamda Dou Hristiyanl e blnmtr:
1 . Dou Ortodoks Kilisesi (Yunan-Rus Ortodoks Kilisesi)
2 . Ayrlm Dou Kiliseleri
3. Birleik Dou Kiliseleri

Bu blnmelerin iinden domu olan Ayrlm Dou Kiliseleri,

(yani Sryaniler, Ermeniler ve Nesturiler gibi akmlar), farkl teolojik
inanlar nedeniyle erken dnemlerden itibaren imparatorluk ve onun
resnl inancnn savunucusu olan ana kilise tarafndan aforoz edilmi ve
bu kiliselere bal halklar Roma tarafndan imparatorlua isyan ve zn
dklk sulamasyla takibat altna alnmtr. Nitekim Roma ve sonraki
dnemlerde Bizans'n bu bask ve iddetinden usanan Dou Hristiyan-

larnn 7. yzyldan itibaren Mslman hkmranln adeta bir kurtu

lu olarak grm olmalar ve genellikle yaplan bir bar anlamasyla
slam egemenliine girmeleri bouna deildir.
Ayrlm Dou Kiliseleri, toplam 6 mezhep ya da kiliseyi bnye-

sinde barndrmaktadr:

Diyofizit olup sadece ilk iki konsili kabul eden Ayrlm Dou Ki
liseleri:

1 . Nesturi Kilisesi
Monofizit ve Kadky Konsili-kart olup ilk konsili kabul
eden Ayrlm Dou Kiliseleri.

2. Antakya Sryani Ortodoks Kilisesi (Bat Sryanleri ya da Yakubiler de denilir).

3. Hint Sryani Ortodoks Kilisesi.

4. Kpti Ortodoks Kilisesi.
5. Ermeni Ortodoks Kilisesi.
6. Habe Ortodoks Kilisesi.
Kadky Konsili kart olan Ayrlm Dou Kiliseleri, Efes Konsi
li'nin kmenikliini kabul ederek Meryem'in "Tanr'nn annesi" (the
otokos) olduuna inanrlar. Ayrca, Nesturilerden ayrldklar temel iti
kadi nokta, lsa'nn "iki -yani ilahi ve beeri- tabiat"tan oluan "tek bir
tabiat" tadn savunmalardr. Nesturiler ise tsa'nn iki ayr tabiat iin
de olduunu savunurlar. Aradaki teolojik fark "iki tabiattan kan" anla
mnda "ek duo" ve "iki tabiatl" anlamnda "en duo" ifadelerindeki fark
tan kaynaklanmaktadr. htilafa sebep olan ikinci kavramsal problem
bizzat 'tabiat' kelimesi ile ilgilidir. Bu kelime iin kullanlan Greke te
rim

phusis olup,

Nesturiler ve Kadky Konsili'ni kabul edenlere gre

'tabiat' anlamna gelirken, Kadky Konsili kart olan Ayrlm Dou

Kiliselerine gre 'ahs' anlamna gelmekteydi. Kadky Konsili'ni kabul
edenler ise 'ahs' (yani lsa'nn ahs) anlamnda Greke prospon ve

postatis kelimelerini

hu

kullanyorlard. Dolaysyla ihtilaf etimolojik olarak

zlmez hile gelmiti. Grek ve Roma arasnda kltrel ve etnik farkl

lklarn da ne karlmas blnme srecinde etkili olmutur.
Ayrlm Dou Kiliseleri, mesela Nesturi ve Habe Kiliseleri, tarihi
geliimleri itibaryla Bizans imparatorluu dnda kalmlar, zellikle

YAAYANDONYADINL<Rl

------

Nesturi Kilisesi, Antakya Sryani ve Kpti Ortodoks Kiliseleri byk l

de, Bat Kilisesi tarafndan reddedilirken uzun sre slam ynetimin
de -Abbasi ve Osmanl- zimmi hukukunun korumas altnda varlklar
n srdrmlerdir.

i. Nesturiler
Ayrlm Dou Kiliseleri'nden birisi olan Dou Sryani Kilisesi,
yani Nesturi Kilisesi, baz Hristiyanlar tarafndan MS 431 tarihli Efes
Konsili'ni reddeden psikoposlar ve diakonlarn muhalefetinden geli
mitir. Efes Konsili'nde rafzi (heretik-sapkn) olarak reddedilen Nes
turilik, o zamanki Konstantinopolis patrii olan Nestoryus'un adna
atfedilen Hristiyan mezhebidir. Nestoryus'un (381-45 1) yazlar gn
mze fragmanlar olarak Heracleides Pazar adl yazar belirsiz bir
kaynakla gelmitir. Nestoryus'un Yunanca yazd bir savunmann
Sryanice evirisi olan bu eser 1895'te bulunmutur. Nesturiler'e gre
Nestoryus'un bugn bilinen grleri 14. yzylda Nizip metropoliti
olan Abdisa (l. 1 3 1 8) tarafndan yazlm lnci Kitab adl eserde sis
ternletirilmiti. Teolojik olarak Dou Sryani Kilisesi, Antakya ekol
ne ve Mopsuestial Theodore'un (Ms 320-428) yorumlarna dayal ola
rak gelimitir. Nesturiler, Efes Konsili'nde karara balanarak Hz. Mer
yem'e atfen kullanlan teotokus (Tanr'nn annesi) sfatn reddederler.
Ayn zamanda Efes Konsili tarafndan o zamanki Konstantinopol ehri
patrii Nestoryus'un aforoz edilmesini de kabul etmezler. Hz. sa'nn
hem tanr hem insan olarak ift tabiatl (diyofizit) olduunu savunan
bir mezhep/kilise olarak ortaya kmtr. ki tabiatllk konusunda Lu
ka ncili 2: 5 2'deki "sa hem hikmet hem de boyca geliiyor ve Tan
r'nn ve insanlarn beenisini kazanyor. " ifadesi bedenen geliimi ve
beeri oluuna iaret etmesi bakmndan ihtilafn kaynaklarndan biri
si kabul ediliyordu. Nestoryus'un diyofizit deil aslnda monofizit g
r savunduu iddias tartlm olmakla beraber diyofizit olduu
gr genel kabul grmtr. Ancak grleri Dou Kiliseleri'nde
bir ekilde yaamaya devam etmektedir. O dnemin Fars imparatorlu
u snrlar ierisinde 5. yzyldan itibaren kendi kilise merkezleriyle
beraber Nesturi Kilisesi byk lde Bizans ynetimindeki Hristi
yanlk'tan ve Bat Hristiyanlndan kopmutu . Nesturi misyonerler
artk Bat'ya deil Dou'ya gidiyorlar, Arabistan, Hindistan, Dou As
ya ve hatta in'de cemaatler oluturmaya alyorlard.

MS

6. yzyldan itibaren Nesturiler hem Antakya hem de Bat H

ristiyarl ile balarn iyice koparmlard. 7. yzyln balarndan iti

baren Irak ve civarnn Mslmanlarn ynetimine girmesinden itibaren
artk dier Dou Kiliseleri gibi Nesturiler de yzyllar boyunca Msl
marlarn ynetimi ve korumasnda zimmi hukukuna bal olarak var
lklarn srdrmlerdir. Hatta Badat merkezli olmak zere Abbasiler
dneminde Grek tp ve mtematik metirlerinin nce Sryanice'ye son
ra Arapa'ya evirisinde nemli rol oynamlar, dolaysyla halifeler ta
rafndan da zel olarak korunmulard. Mool igali dnda genel ola
rak varlklarn zgrce srdren Nesturiler, 16. yzylda Katolik misyo
ner faaliyetleriyle karlamlar ve kendi ilerinde bir Katolik blnme
nin olumasna engel olamamlardr. 1 553'te nihayet Roma'nn Keldaru
(Chaldea'ya nisbetle Chaldean) adn verdii bir yeni mezhep domu
tur. Papa III. Julius, Yuhanna Sulaqa adl bir Nesturi rahibini bugnk
Diyarbakr'a 'Keldani Katolikosu ' olarak tayin etti. 1 670'te halefleri Ka
toliklikten vazgeerek Nesturilie geri dnmler ancak 18. yzyl orta
larnda Diyarbakrl Mar Yusuf, Roma tarafndan tekrar Katolikos olarak
atanm, o zamandan itibaren Nesturilik iinde bir rafzi hareket olarak
Keldani -Katolik- Kilisesi yeniden varln srdrmeye balam, Musul
ve civarndaki pek ok Nesturi, Katolik olmutur.

ii. Antakya Sryani Ortodoks Kilisesi (Bat Sryani

leri/Yakubiler)
Antakya Sryani Kilisesi yani Yakubiler, Suriyeli monofizit bir H
ristiyan cemaatidir. Sryani Ortodoks Kilisesi, havari Petrus tarafndan
Antakya'da

MS

34'te kurulan ilk kilise olduklarn savunur. mparator

Justinyan'n (527-565) Roma'ya gre heretik kabul edilen mezhep lider

lerini manastrlarda hapse mahk1m etmesine ramen kars Teodora
bizzat monofizit olduu iin monofizitlere iki rahip tayin etti. Theodore
ve James adl bu iki rahipten James, Jacob Baradaeus (. 578) olarak bi
linmekteydi ve Yakubi (Jacobite) ad bu isimden gelmekteydi. Ancak
genelde mezhep kendisini Yakubi olarak adlandrmaz. Kendisini An
takya Sryani Ortodoks Kilisesi olarak adlandrr. Kilise, 451 'deki Kad
ky Konsili'nden sonra Dou Ortodoks Kilise'sinden ayrlmtr. Kili
se'nin merkezi Suriye'de am'da Bab Touma beldesindedir. Ruhani li
deri ise Moran Mor Ignatius Zakka I'dir.

MS

451 ylnda Sryaniler ara

snda bir baka blnme daha yaanmtr. Bu tarihte politik, mezhep-

sel ve yerel srtmelerin artmas nedeniyle toplanan Kadky Konsili,

bu blnmeye neden olmutur. Bizans mparatoru Markian'n yapabi
lecei bask ve zulm uygulamalarndan korkup, atalarnn iman ilke
lerini nemsemeyen ve Kadky Konsili'nin bu dorultuda ald ka
rarlar benimseyen Sryanilere 'Malkoye Melkit' denilmitir. Bu isim
"kraln yandalar" anlamna gelmektedir. Bu topluluk gnmzde
Rum Ortodoks adyla anlmaktadr. Malkoye Melkit ad verilen bu top
luluk ierisinde

MS 7.

yzylda bir blnme daha yaanmtr. Lb

nan'daki Mor Marun Manastr rahipleri Melkit Patrii Maksimus'un sa

vunduu dini teorik grle ters dtler ve Maruniler olarak bilinen
bir bamsz Kilise oluturarak

(Ms 680'ler)

"Maronit Patriklii" ad veri

len bamsz bir patriklik kurdular. Bu Patriklik 13. yzylda P apala

baland. Maruniler monofizit deil, monotelit olarak tanmlanyordu .
Monotelitizm (Yunanca 'irade' anlamna gelen

Monothelite)

theletis

kelimesinden

sa'nn beeri ve ilahi tabiatlarnn birlemesinden doan

"tek irade-enerji" anlay anlamna geliyordu. Papalk Maruni doktrini

ni Monofizit kristoloji ile Kadky Konsili kristolojisi arasnda bir uzla
ma forml olarak dndyse de bu ie yaramamt. Sonuta mono
telitizm de III. stanbul Konsili'nde (680) yani altnc kmenik konsil
de aforoz edildi. Zaten artk bu yzyldan itibaren monofizit kiliseler
yani Antakya Sryanileri- Yakubiler, Nesturiler ve Ermeniler, Bizans
Ortodoks tacizinden ve tasallutundan kurtularak Mslman ynetimi
ne girmiti. Artk Bizans'n ve Roma'nn siyasi-asker! tehdidine kar
gvenlikteydiler. Dier yandan Rum Ortodoks (Melkit) Kilisesi bireyle
rinden bir blm baka bir anlamazlk yznden Roma Papalk Kr
ss'ne baland. Bu topluluk, 1724 ylnda "Rum Katolik" ismiyle,
kendilerine ait bir Patriklik merkezi kurdu.
Antakya Sryani Ortodoks Kilisesi inan olarak znik kredosuna
baldr. Yani teslis inancna tam anlamyla baldr. Onlara gre Tan
r'nn olu sa, Meryem'e hlul etmi, ondan domu ve tanrlk ile be
erlik onda birlemitir. Yedi sakramente inanrlar: Vaftiz, konfirmas
yon, tevbe ve Evharistiya kurtulu iin temeldir. Ruhban takdisi, Hasta
lara ifa ve evlilik takdisi ise mrnde bir defa olsa yeten sakramentler
dir. Kilise, Konsili yani znik (325), Konstantinopol (381) ve Efes

(431) Konsillerini kabul eder. Kadky (45 1) Konsili'ni reddeder. Bu se

beple Kadky kart Ayrlm Dou Kiliseleri arasnda kabul edilirler.

badet iin gnlk yedi vakit tahsis edilmitir. Dou'ya dnlerek

ibadet edilir. Pazar gnleri yaplan Evharistiya (ekmek-arap ayini) ma
nastrlarda aramba ve cuma gnleri de yaplr. Evharistiya "kutsal kur
ban" olarak kabul edilir. Evharistiya ibadetinde ilahiler ve Kutsal Ki
tap'tan pasajlar okunur. Ruhban snf kademeli bir hiyerariyle olu
mutur: Episkoposluk, Horepiskoposluk ve Diakonluk. Toplam iki yz
bin kadar mntesibinin ounluu Suriye ve Lbnan'dadr.

iii. Kpti Ortodoks Kilisesi

Kpti Ortodoks Kilisesi ounluu Msr'da bulunan drt milyona
yakn mntesibi ile skenderiye'deki Kpti patrii tarafndan ynetilir.
Kpti kelimesi, Yunanca Msrl anlamna gelen Aiguptioi kelimesinder
tremitir. Bu kelime aslen kadim Msr'n ilk bakenti Memphis'in bir
baka ismi olan 'Hikaptah' kelimesinden gelmitir. Gelenee gre kuru
cusu, ncilci Mark'tr. O sebeple kilise kendisini Hristiyanln kurucu
misyonlarnn banda grr. Kutsal ailenin Yuda'dan kaarak snd
yer, Msr olduu iin nemli kabul edilir. Yeni Ahit Kptice'ye 2 . asrda
tercme edilmitir.
Kpti Kilisesinin ortaya knda skenderiye'nin o dnemde kl
trel bir merkez oluunun byk rol olmutur. Ayrca 3. yzyldaki
manastr geleneinin de rol vardr. Bu manastr gelenei, Roma zulm
dneminde le kaan Hristiyanlar ve zellikle iki nemli isim Antonyi
(. 356) ve Pachomius (. 346) tarafndan 4. yzyla doru organize
edilerek oluturulmutur. Hristiyanlk'taki manastr geleneine ilk r
nek Msr manastr geleneidir. Mesela 6. yzylda Benedikten tarikat
kendislii bu Msr manastr gelenei modeline gre yaplandrmtr.
Bu kilise, inan esaslar asndan znik Kredosunu kabul eder.
Meryem'in teotokus olduuna inanan Kpti Ortodoks Kilisesi kendisinin
Hristiyanln teolojik geliiminin temelindeki skenderiye ekolnn
devam ettiricisi olduunu savunur. tk dnem Kilise babalarndan Ori
gen, Athanasius, Cyril, Basil ve ]erom Ehep, skenderiye ekolnn de
vam ettiricisi olmulardr. lk konsil olan znik Konsili'nde skenderiye
etkisi hakimken daha sonraki Konsillerde Roma ve Konstantinopol'n
siyasi hegemonyas devreye girmitir. Melkit (Melkani) Kilisesi, Bizans
yani Konstantinopol (stanbul) ynetimine girince teolojik olarak da

korunmu, dolaysyla Kptiler dier Hristiyanlar arasnda biraz daha

yalnzlamtr.
Ayn tarihlerde Msr,

MS

641 'de Mslmanlarn eline getiinde,

Bizans'n ve Roma'nn gittike artan basksndan ylan Kpti Hristiyan

lar, onlar 'Ehl-i Kitap' grerek zimmi hukuku altnda zgrlk veren
Mslmanlarn ynetimini direnmeden kabul etmilerdir. 12. yzyla
kadar Mslmanlama tedrici olarak gerekleene kadar Msr Msl
man ynetimi altnda byk lde Hristiyan kalmtr. Hallar dne
minde ise Kpti Hristiyanlar byk lde zarar grmtr. skenderiye
Patrii Gabriel ibn Turaik, 13. yzylda Arapa'y ayin dili olarak kabul
etmitir. Kpti Hristiyanlarn zimmi statleri ve cizye verme zorunluluk
lar 1855'te kaldrlmtr.
Gnmzde, Msr'da Pope Shenouda III'n ruhani liderliinde
yaklak 9 milyon Kpti Ortodoks bulunmaktadr. Yaklak 57 milyon
luk Msr nfusu ierisinde nemli bir nfus saylan Kptiler, Mslman
Msr'da yzlerce kiliseleri ile zgrce dinl ve sivil hayatlarn srdr
mektedirler. Kptiler KristmaS 7 Ocak'ta kutlarlar.

iv. Habe (Etyopya) Ortodoks Kilisesi

Habe Ortodoks Kilisesi, Kadky kart, ayrlm Ortodoks Kili
selerinden birisidir. Yaklak on alt milyon mntesibi ile 1959'a kadar
ksmen Kpti Ortodoks Kilisesine bal iken daha sonra kendi bamsz
patrikliini oluturmutur.
Monofizit inanca bal olan Habe Ortodoks Kilisesine gre
sa 'nn ilahi ve beeri tabiat ayrlmaz bir btndr. Dier monofizit Ay
rlm Dou Kiliseleri'nden en nemli farklar, Eski Ahit eraitinin bir
ksmn srdrmekte olulardr. Yahudilikte olduu gibi snnet, koer
kurallar ve cumartesi yani abat uygulamasn devam ettirmektedirler.
Hristiyanln Etyopya'ya tam olarak ne zaman girdii konusun
da ihtilaf olmakla beraber resmi saylabilecek ilk temas

MS

347'de Fru

mentius adl bir Etyopyal'nn, skenderiye patrii Athanasius tarafndan

Etyopya bapsikoposu olarak atanmasyla balamtr. 5. yzylda Ki
tab- Mukaddes yerel Habe dili olan Ge'ez diline evrilmitir. Manastr
geleneinin oluumunun temelinde dokuz aziz hikayesi vardr. Ancak
tarihi olarak delillere dayanmamaktadr. Hikayeye gre 6. yzylda do-

n
------------

------------

JJ

kuz aziz tarafndan Hristiyanlk'ta ilk 'ermi' kabul edilen Pachomi

us'un "Tarikat Yolu" ile skenderiyeli Cyril, Epiphanius ve dier o za
manki kilise yazlar Etyopya'ya getirilmi, manastr gelenei oluturul
mu, kiliseler de buradan gelimitir. lk Mslmanlarn Habeistan
hicretinde muhatap olduklar Neca1, Etyopya'ya manastr gelenei
ierisinde yerlemi , riyazet ve hogr esasl bir 'Mesihl' anlayla,
zellikle Kur'an'n Hz. sa'y ycelten beyanlarn ve slam Peygambe
ri'nin Hz. sa ve Meryem'e hrmet mesajn dinleyince Mekke mrik
lerinin zulmnden kaan bir grup Mslman himayesine almt. Ms
lmarlar sadece zimmi hukuku asndan deil zelikle bu olay nede
niyle Habe Hristiyanlarna kar asker! atmalar olmadka her za
man hogrl yaklamlardr.
1 2 . yzyldan itibaren Etyopya'dan Hristiyarlk i blgelere ve
dier Habe kabilelerine de yaylmtr. Ayn dnemde 13. yzyla do
ru Yahudi adetlerinin uygulanmasndan vazgeilmesi eilimi ortaya k
mtr; ancak gelenek srmtr. Ayrca Falaalar denilen ve kendileri
ni Sleyman Krall'ndan kalan kuaklar olarak gren bir Etyopyal
topluluk varln srdrm, 1 991 'de i sava srasnda da srail'e gt
rlmtr. Ayn dnemde teslisin unsurlarnn ayr ahsiyet deil
"Tek ahsiyet"in sfatlar olduu tartmas da balamtr. 15. yzyla
kadar Mslmarlarla ilikiler genelde bar iinde olmutur. 15. yzyl
dan itibaren de Roma Katolik gelenei, Cizvitler araclyla Etyopya Ki
lisesini dntrmek iin faaliyetlere balamtr. 16. yzylda papa III.
Julius tarafndan gnderilen Cizvit misyonerlerinin youn almalar ile
balam olan 'Katolikletirme' 17. yzyla kadar devam etmitir. Etyop
yallarn ourluu buna direnmi ancak nihayet Etyopya imparatoru
Suseneyos'un (1607-1632) Katolik olmas, 1 626'da Roma'nn tm Et
yopyallarn ayn yolu takip etmesi isteini kuvvetlendirmi ve Etyopya
bir i savan iine srklemitir. Kpti gelenekten gelen ourluk olan
Habe manastr cemaatleri direni iin rgtlenmi ve Cizvitler Etyop
ya' dan ayrlmak zorunda kalmtr. 20. yzyln ortalarna kadar Etyop
ya Kilisesi Kpti gelenee bal idi. 1959'da Basleyos ilk kez mstakil
olarak "Etyopya Patrii" olarak tayin edilmi ve zellikle 20. yzyln
ikinci yarsnda Etyopya Kilisesi kendisini siyasi atmalarn iinde bul
mutur. 1970'lerde en son Marksist ynetimin basksndan kaan Etyop
ya Hristiyarlar, Karaipler'e ve Amerika'ya kaarak orada kk kilise
cemaatleri oluturmulardr. Etyopya Kilisesinin bugnk merkezi Ad
dis Ababa'da Aksum'daki Etyopya Katedrali'dir.

YAAYAN DNYA DiNLER!

@--

b. Ermeni, Sryani ve Keldani Kiliseleri

Kadir ALBAYRAK
Do.Dr. ukurova niversitesi lahiyat Fakltesi

i. Ermenilik
Etnisite ile dini kimliin i ie girdii bir gelenek olan Ermenilik,
soy olarak kendisini 'Hayk'a' dayandrr. Bylelikle Ermeniler kendi
soylarn Kitab- Mukaddes gelenei balamnda Nuh'un torunlarna ka
dar gtrmektedir. Bunun iin kendileri, Ermeni yerine "Hayk", Erme
nistan yerine 'Haystan' kullanmlardr.
Greke veya Sryanice olduu ifade edilen ve "dalk memleket"
anlamna gelen Ermenistan, tarihte Hristiyanl ayn anda hem resmi
devlet hem de halk dini olarak kabul eden ilk krallktr. Bununla birlikte
Ermeni Hristiyanlnn balang dnemi, ilk yzyla ilikin kaynak
malzemenin yokluu ya da azl nedeniyle olduka belirsizdir. Ancak
Ermeniler kiliselerinin ilk havarilere dayanan Apostolik bir nitelie sahip
olduunu dnrler. Bununla birlikte baz Ermeni yazarlar ilk yz
yldaki Ermeni Hristiyanlnn Ortodoks veya Apostolik deil, daha ok
Ebiyonit ya da Yahudi bir karaktere sahip olduunu ifade ederler.
Gelenee gre Ermeniler, Hristiyanlkla ilk olarak 1 . yzylda ta
nmtr. Buna gre sa'nn havarilerinden Aziz Tadeos, Aziz Bartolo
meos ve takipilerinin abalar sayesinde o gne dek putperest olan
geni bir Ermeni topluluu Hristiyanl kabul etmitir. tlerleyen d
nemde Hristiyanlk Ermeniler arasnda yayln srdrm ve nihayet
301 ylnda, Aziz Gregorios'un nderlii sonucunda III. Tridates, Hristi
yanl Ermeni Krall'nn resmi dini olarak kabul etmitir. Nitekim
Gregorios'un baarl almalarndan dolay bu kiliseye "Gregoryan Ki
lisesi" de denir. Kendisi ve piskoposlar, kilisenin prensleri ve byk fe
odal beylerdi; nk eski pagan hiyerarinin muazzam mal varlna el
koymulard.
Ermeni Kilisesi, Pers ya da Etiyopya kiliseleri gibi Roma'dan ba
msz olarak geliti. Ermeni Kilisesine 'milli' sfat Osmanl ynetimi ta
rafndan verilmitir. Emiyazin, Ermeniler iin en nemli dini merkezdir

ner arasnda zel bir yere sahiptir. Aziz Gregorios'un grd

ve Erme

bir vizyondan dolay buraya "Tanr'nn biricik olunun indii yer" anla
mna gelen Emiyazin denilmitir. Emiyazin'in yksek otoritesi nce
likle doktriner niteliktedir.
Kadky Konsili'ne on Ermeni piskoposunun katld sylenir;
ancak bu olduka tartmaldr. 45 1 'de toplanan Kadky Konsili'nin ka
rarlarn benimsemeyen ve o tarihten bu yana Hristiyanlk ierisinde
bamsz bir kol olarak yaamay srdren Ermeni Kilisesi, bugn sekiz
milyonu akn yesiyle, dnyada 50 milyondan fazla yesi bulunan Ka
dim Ortodoks Kiliseler ailesine mensuptur. Ermeniler Kadky Konsi
li'ni reddedip skenderiye teolojisinin ilkelerine bal kaldklar iin Bi
zansllardan da deiik basklar grmlerdir.
4. yzylda Kayseri bapiskoposluundan kopma sonras kilise,
Antakya, stanbul ya da Roma'nn gdmne sokulma gayretlerine di
renmitir. Piskopos seimlerine cemaatin katlmas ve kilisenin bu uy
gulamay srdrmesi, Hristiyanln havarilik dneminin devam ola
rak kabul edilebilir. Ermeni kilisesi, bu zellii sayesinde, zamanla s
tanbul ve Roma'da giderek byd gzlenen bir teokrasinin kendi
iinde olumasn engellemitir.
Ermeni cemaati ile yakn iliki ierisinde olan Fatih Sultan Meh
met, Bizans dneminde Bat Anadolu, Trakya ve Balkanlar'daki Ermeni
ler zerinde nfuzu olan ve o tarihe dek Bursa'da bulunan Ruhani Reis
lik makamn 1461 ylnda Patriklik seviyesirie ykseltmitir. Bylece,
Mslman bir sultann bir Hristiyan Patriklii'ni tesisi, daha nce benze
ri grlmemi bir olay olarak tarihe gemitir. 15. ve 18. yzyllarda, K
rm, Dou Anadolu, ran ve Kafkasya'dan birok Ermeni stanbul'a g
etmi ve giderek genileyen Osmanl topraklarndaki tm Ermeni cema
atleri stanbul Ermeni Patrii'ni 'milletba' olarak tanmtr.
Ermeni Kilisesi tarihi asndan 18. yzyln en nemli gelimesi,
Fransa ve stanbul'daki Fransz bykelilerinin himayesindeki Katolik
misyonerlerinin yeniden ortaya kmasdr. Ermeni Kilisesinde 18. yz
yl ve sonrasnda blnmeler olmu ve bu blnmeler Katolik ve Pro
testan Ermeni kiliselerini meydana getirmitir. Katolik misyonerleri Er
meni Hristiyanlara ynelik iki zt politika izlemitir. Birincisi bask poli
tikasdr. rnein Fransz bykelisi nfuzunu kullanarak inat Tokat
patrii Avedik'i hapse attrm, ardndan Tenedos adasna srgn ettir-

mitir. Buradan karlan Avedik 171 1 ylnda Fransa'da engizisyon tara

fndan yarglanarak mahkum edilmitir. kincisi ise barl bir devirme
politikasdr. Bu erevede Katolik misyonerler, aydn Ermeni din
adamlarn saflarna ekmeye almlardr.
19. yzyldan itibaren misyoner faaliyetleri sonucunda "Protestan
Ermeni Kilisesi" adyla bamsz bir kilise daha ortaya kt. 19. yzyl Er
meni Kilisesi asndan nemli olaya tank olmutur. Birincisi, Ermeni
Kilisesinin ynetimine dzenli olarak kilise dndan kiilerin girmesidir.
kincisi, Osmanl ynetiminin 1830 ylnda yeni bir Roma Katolik Milleti
ihdas etmesine karar vermesidir. ncs ise bu gelimelere paralel
olarak Protestan lkelerin Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetlerine
hz vermeleridir. Bu yar erevesinde "American Board" ve Anglikan
misyonerleri gibi gruplar Ermenileri kendi yanlarna ekmek istemitir.
,
zellikle Amerikan Protestan misyonerleri eitimden sala kadar
hemen her alanda ok sistemli bir ekilde alarak Osmanl egemenliin
deki birok blgede etkili olmulardr. Bunlarn sonucunda 19. yzyln
sonlarnda Osmanl topraklarnda Protestan misyonerler araclyla yakla
k altm bin kadar Ermeni'nin Protestan olduu sylenmektedir.

1 T nel retileri ve UyguJamalar

Dou Kiliseleri ats altnda gsterilmesine ramen Gregoryan Er
meni Kilisesi, Ortodoks Kilisesinden ayrdr. Ayn ekilde Katolik Kilisesin
den de farkl inan ve uygulamalara sahiptir. Bununla birlikte dier kilise
lere ve bunlarn dnce sistemleriyle doktrinlere kar hogrldr.
Geleneksel Gregoryan Kilisesi, Sryani ve Kpti Kiliseleri gibi mo
nofizit bir kilisedir. Patriklerine 'katolikos' unvan verilir. Ermeniler ilk
kmenik konsilin dogmatik retilerini kabul ederler. Ermeni Kili
sesinin kutsal litrjisi temelde Grek ritel ailesine dahildir. tk olarak
Kayseri'deki kilisede mevcut bulunan Aziz Basil litrjisinin Greke bir
versiyondan derlendii tahmin edilmektedir. Kilisenin kurucusu olan A
ziz Gregorios, genliini Kayseri'de geirmi ve Hristiyan akidesini bu
rada renmitir. Ayn zamanda Ermeni Kilisesine komu olan Antak
ya'daki Sryani Kilisesinin etkisinde de kalmtr.
Gnmzde, kabul edilmi tek bir Ermeni litrjisi mevcuttur ve
bu da esas olarak Grek karakterlidir. Ama karma yapsndan dolay do-

u ile bat arasnda bir kpr oluturmaktadr. Bu liturji, pazar gnleri

ile byk enliklerde, buna ilaveten yeterli cemaat olduu takdirde cu
martesi gnleri de icra edilmektedir.
Kadim Dou Kiliseleri iinde sadece Ermeniler kutsal komnyon
iin mayasz hamur kullanr ve araba su kartrmazlar. Bu anlamda Ev
harist sak:amenti srasnda ekmek ve arabn saf olmasna dikkat edil
mekte; ekmee maya, araba su katlmamaktadr. Ermeniler Komnyon
ayinindeki ekmek ve arabn lsa'nn etine ve kanna dnt ynn
deki dnm retisini ve kilise tarafndan gnahlarn balanabilece
i dncesini de kabul etmezler. konlarn ou mihrabn arkasnda
yarm daire biimindeki girintide sergilendii iin, Ermeni Kilisesinde a
ziz tasvirleri iin ayrlrh zel bir blme yoktur. Ermeniler ikonalara ta
zimi eski putperest adeti sayarak reddederler ve evlerinde kutsal resim
ler bulundurmazlar. Ayrca Kilisede heykel kullanlmasna kardrlar.
Ermeni Kilisesinin mimari yaps kendine zgdr ve ana kubbesinden
hemen ayrt etmek mmkndr. Ana kubbe, aslnda bir kule olup tepe
si koni biiminde bir klahla rtlmtr.
Ermeni kilisesince alt sakrament kabul edilmektedir; kutsal yala
yalama gelenei zamanla terk edilmitir. Son Yalama'nn kutsall ka
bul edilse de sakramentler arasnda saylmamaktadr. Bebekler (0-45 gn
lk iken) yatay olarak ve tm gvdeleri suya batrlarak vaftiz edilir, an
cak su serpilerek de icra edilmektedir. Onlar, Noel'i 6 Ocak'ta kutlar, Bat
Hristiyan dnyasnda yaplan Ylba enliklerini ve am sslemelerini bi
dat sayar ve dindar bir kiinin iki iip elenmesi yerine Tann'ya dua et
mesi gerektiine inanrlar. Ermeni Kilisesinde oru ve perhiz uygulamas
vardr. Ylda 1 57 gn oru tutulur. Gnmzde oru, sabahn ilk saatle
rinden leye kadar, her trl yiyecekten saknlarak yerine getirilmekte
dir. Perhiz veya tvbe ayinleri, etsiz ve yasz yemekle olmaktadr.
Ermeniler lleri iin dua etmeleri ynyle Katoliklerle benzerlik
gsterirken, arafa inanmamalanyla Katoliklerden ayrlrlar. Kutsal Ruh'un
Baba'dan ktna inanmalar ve Filioque (ve Oul'dan) taksn reddet
meleriyle de Katoliklerden ayrlrlar.
Ademi merkeziyet ilkesi Ermeni Kilisesi tarafndan kabul edilmi
tir ve her piskopos, dinsel gelenekler erevesinde kendi yerel yetkile
rini bamsz olarak kullanr. Ermeni Kilisesi, kendi fkhnn belirledii
artlarda boanmaya izin verir. 4. yzyln sonuna kadar kilise evli din

YAAYAN DNYA DINL.ERJ

@--

adamlar tarafndan ynetilmitir. llk dokuz katolikos evliydi ve bu ma

kam kendi oullarna braktlar. Piskoposlar da ayn uygulamay yerine
getirdiler. I . Byk Sahak (l.439) st rtbeli din adamlarna evlenmeyi
yasaklayncaya kadar byle devam etmitir. Gnmzde zina dnda
boanmaya izin verilmemektedir.
Ermeni Kilisesine gre ruhbanlktaki kutsal rtbeler Havariler ile
balamtr. Ermeni Kilisesi hiyerarisinde sekiz makam bulunmaktadr:
1 . Kilise Katibi, 2. Diyakoz, 3. Papaz, 4. Bapapaz, 5. Doktor, 6. Pisko

pos, 7. Patrik, 8. Katolikos. Bu arada Ermeni Kilisesinde, dier kiliseler

de pek rastlanmayan bir 'Vertabetlik' rtbesi vardr. Bunlar ayr bir snf
tekil etmekte ve bu unvan gerekli eitimi alm olan evlenmemi pa
pazlara verilmektedir. Kilise ynetiminde laikler ya da ruhban snfn
dan olmayanlar da yetki sahibidir. Kilise, laikler ve ruhbanlardan oluan
kurulca idare edilir. Son karar makam, bu iki snftan oluan bir meclis
tir. Kilise, Petrus tarafndan deil, sa tarafndan gnderilmi havarilerce
kurulduu iin, bizzat sa kilisenin kurucusu olarak kabul edilmektedir.
Ermeni Kilisesi de dier Hristiyan kiliseler gibi gnlk, haftalk ve
yllk olmak zere kategoride ayinlerini yrtmektedir. Kilisenin
gnlk ibadetleri, sabah ve akam kilisede din adamlar nderliinde
yaplmaktadr. Haftalk ibadet, pazar gn kilisede yaplmaktadr. Yllk
ibadetler ise yln belirli gnlerinde icra edilen ayinler, trenler, yortular,
orular, perhizler ve dilli ziyaret uygulamalardr.
Kiliseye girildiinde ha karlmaktadr. Ha iareti Katolikler gi
bi soldan saa doru yaplr. Diz kmeler gnmzde basite bir eil
me ekline dnmtr.

2. Gnmzde Ermeni Kilisesi

Gnmzde birok lkedeki Katolik Ermenilerin bal bulundu
u Kilikya Katolik Ermeni Patriklii Lbnan'dadr. Ayrca Msr'da pat
riklik, Ermenistan'da Dou Katolik Ermeniler Piskoposluu, Irak, Suriye
ve Trkiye'de bapiskoposluk, Yunanistan, ran ve srail'de piskopos
luk dzeyinde kilise merkezleri bulunmaktadr.
Ermenilerin kk bir blm Protestanla ve Katoliklie gemi
olmakla birlikte, Ermeni halknn ana kitlesi, monofizit karakter tayan
geleneksel Dou Kilisesine balln korumutur. Dnyadaki btn

Ermenilerin en az drtte nn eski ve yerli Gregoryan Kilisesine ba

l olduu tahmin edilmektedir. Ermeni Hristiyanln biimlendiren
ana izgilerin, dier antik dou kiliseleriyle ve zellikle Msr'daki Kpti
Kilisesi ile ortak birok noktas bulunmaktadr. Bu zellikleri, kilisenin
rnilll karakteri ve demokratik rgtlenmesi olarak deerlendirmek

mmkndr.
Ermenilerin byk ounluu (yaklak o/o 90') Gregoryan mez
hebindedir. Geri kalan Ermenilerin o/o 7'si Katolik ve o/o 3' Protestandr.
Trkiye'de krk be bin civarnda Apostolik Ortodoks Ermeni bulun
maktadr. Bunlarn ounluu stanbul'dadr. Trkiye Ermenilerinin o
unluu Apostolik Ortodoks olmakla birlikte, Katolik ve Protestan ce
maatleri de bulunmaktadr. Bu cemaatlerden Apostolik Ortodoks olan
lar stanbul Ermeni Patriklii, Katolik olanlar stanbul Ermeni Katolik
Bapiskoposluu, Protestan olanlar ise mstakil Protestan kiliseler bn
yesinde dini faaliyetlerini srdrmektedir.

ii. Sryanilik
Dier birok Hristiyan kiliseleri gibi Sryaniler de kedilerini ha
varilere dayandrmaktadr. 325 znik, 381 stanbul ve 431 Efes konsilleri
ni ve bu konsillerde alnan kararlar kabul eden Sryaniler, 451 'de top
lanan Kadky Konsili'nde monofizit gr benimsediklerinden dolay
aforoz edilmiler ve bunun zerine mstakil bamsz kiliselerini devam
ettirmilerdir. Kadky Konsili, Sryaniler tarafndan Helenik hakimiyeti
glendirmek amacyla yaplan bir Bizans Sinodu olarak grlr. Ba
t'da Yakubiler olarak bilinen Sryani Ortodoks Kilisesi dnyann dei
ik yerlerinde tekilatlanmtr. Sryani Ortodoks Kilisesi iin Trke'de
kullanlan Sryani Kadim Kilisesi isimlendirmesi, 1845 ylna dayanr.
Bu tarihte Sryanilerden bir grup kan ihtilaf zerine Roma Katolik Ki
lisesine balanr. Bylece ana kitle kendilerini bu Katolik Sryanilerden
ayrmak iin "Kadim Sryaniler" ismini kullanmaya balamtr.
4. yzyla ait Sryani Hristiyan geleneine gre Havari Thomas,
lsa'nn setii yetmi kiiden olan Mar Addai ile rencileri Mar Mari ve
Mar Agai, Mezopotamya ve Pers lkesinde faaliyet gstermi, bylece
Hristiyanlk 1 . yzyln ortalarndan itibaren Bat Sryanilerinin, 2 . yz
yln ortalarndan itibaren de Urfa yoluyla Dou Sryanileri, yani Kelda
niler'in yaadklar blgede yaylmtr.

YAAYAN D0'VA DiNLERi

@------

Hristiyanln potasndan geerken, bu dinin inancn zmseye

rek kan Mezopotamyallar (Arami ve Asuriler), Sryani ve Sryanilik ad
altnda bir bloklama gstermilerdir. S. yzylda kzan kristolojik tart
malar, Dou'nun, bir baka deyile Mezopotamya'nn yegane Hristiyan
kilisesi olan Sryani Kilisesini rakip iki gruba ayrd. Pers mparatorluu
nun egemerliindeki Dou Sryanileri'nin byk bir ksm, Mara k
kenli ve Antakya ilahiyat Okulu mezunu, stanbul Patrii Nestur'un dokt
rinini benimserken, Roma mparatorluu'nun egemerliindeki Bat Sr
yanileri buna iddetle kar ktlar. te bu ayrlk, uzun vadede Sryani
leri paralanmaya gtrmtr. Kadky Konsili'nden (451) sonra, Srya

ni kkerli Nestur'un doktrinini benimseyerlere Nesturiler, kar karlara

da Yakubiler ad verilmitir. O dnemden sonra, tarihi kaynaklar, Sryani
ve Sryani Kilisesi ad \yerine, Bat Sryanileri'nden sz ederken Yakubi
ve Yakubi Kilisesi; Dou Sryanileri'nden behsederken de, Nesturi ve
Nesturi Kilisesi adn kullanagelmitir. Bu adlandrmalar 19. yzyla kadar
byle srp giderken kilise kaynaklan, en ok Bat Sryanileri ve Dou
Sryanileri adlarn kullanmay tercih etmitir. 19. yzyldan sonra bu ta
mamyla deimi; Yakubiler ve Yakubi Kilisesi, Sryaniler ve Sryani
Ortodoks Kilisesi eklinde eski ve z adna kavuunca, Nesturi ve Nestu
ri Kilisesi de Asuri ve Dou Asur Kilisesi ismini almtr.
Kimi aratrmaclara gre Sryani kelimesi Asurca'dan tremi ve
daha sonra Yunanca'nn etkisiyle baz deiikliklere uramtr. Bu e
kildeki bir isimlendirme ilk nce 1 . yzyln ortalarna doru am diyar
sakirleri tarafndan ve ayn ekilde am'a giden eliler vastasyla Mezo
potamya, Asur ve Babil'de oturarlar arasnda da kullanlmaya balan
mtr. Bu eliler, ad geen memleketlere Hristiyarl sokmu ve ka
bul ettirmilerdir. Bundan sonra orlar yeni dinlerine smsk sarlmala
rndan dolay, eski putperestlikleriyle birlikte eski isimlerini de kullan
may terk etmiler; ayn zamanda kendilerini Hristiyanlatran sz ko
nusu elilere nispetle yine ayn rktan geldikleri putperest Aramiler'den
ayrlmak iin, Sryaniler adn kullanmlardr.
Sryaniler, Mezopotamya blgesinde, Suriye'de yaadklar iin bu
ad almlarsa da MS 38 ylnda, Hristiyan olduklarnda, Antakya'y mer
kez edinmi bir topluluk halinde idiler. Sryani kilisesi, kendilerini ilk
Hristiyan ve en eski Ortodoks bir cemaat olarak nitelendiren monofizit
bir kilisedir. badetlerini Sryanice yaparlar. Yine kendileri gibi Sryani
kkten gelen (Dou Sryanileri/Nesturiler), fakat zamarla Asya'ya ve

in'e kadar yaylp eitli milletlerden mensuplar edinen Nesturiler'le

sa'nn ahsiyeti, Meryem'e Theotokos denilip denilemeyecei gibi ko
nularda ayrlrlar ki Sryaniler Theotokos denilebileceine inanrlar.

1.

Temel retileri ve Uygulamalar

Sryanilere gre kiliseleri sa Mesih tarafndan kurulmutur ve e

bedidir. Sryani Kilisesi patrik tarafndan idare edilmekte ve Antakya ve
btn Dou'nun havarisel krss patrii ve btn dnyadaki Sryani
Ortodoks Kilisesinin reisi unvann tamaktadr. Kilisenin din adamlar
hiyerarisi diyakosluk, ruhbanlk ve episkoposluk olmak zere e ay
rlr. Patrikler kiliselerinin ba idarecileridir ve Havari Petrus'un Antak
ya'daki makamnn halefidirler. Patrik, metropolitlerden oluan bir ku
rul kararyla kendi aralarndan seilir.
Sakramentlerinde ihtilaf olmakla birlikte genel olarak alt sakra
menti kabul ettikleri sylenmektedir. Bunlar; vaftiz, namaz, oru, evlen
me, lm ve tvbedir. Baka bir gre gre 1 3 . yzylda kararlatrlan
bir tasnif gerei gizemlerin says betir, daha sonra iki gizem daha ek
lenmitir. Buna gre sakramentler yledir: Vaftiz, Miron ya takdisi,
komnyon, ruhbanlk, tvbe ve itiraf, hasta yalama, evlenme.
Sryaniler dier Hristiyan kiliselerinden farkl olarak sakrament
lerinde secdeli namaza yer veren tek kilisedir. Namazda kble doudur.
Namaz dua ve secde olmak zere iki blmden oluur. Namaz nce
sinde kiliseye saygl bir ekilde girilir ve ha karlr. Sryani Ortodoks
Kadim Kilisesine gre namaz gnde sabah, le ve akam olmak zere
vakit klnmaktadr. slam dinindeki secdeye benzeyen secdenin ya
pl srasnda, erkekler n safta yer alrken, rahibeler ve bayanlar arka
saflarda durarak secdeleri aynen uygularlar. slam'daki namazdan fark
namazn rksunun olmamasdr.
Sryani geleneinde yeni doan bir bebek en ge bir hafta ieri
sinde vaftiz edilmelidir. Oru ve perhiz Sryanilikte de nemli bir yer
tutmakta ve deiik bayram, zel gn ve festivaller nedeniyle yln ya
rsna yakn orulu geirilmektedir. Komnyon ayinini yalnz pazar ve
perhiz gnleri kutlarlar. lemeyi sfat olarak ifade ederler.
Sryaniler de Ermeniler gibi monofizit olmalarna ramen baz
meselelerde onlardan ayrlrlar. rnein Ermeniler, sa'nn vcudunun

YAAYAN DOl.'YA DINwtl

@------

dier insanlardan farkl olmamasna karn, ebedi ve mediine ina

nrlar; fakat Sryaniler, sa'nn insani varlnn faniliini ve ycl.
n kabul ederler.
Sryanilerde zina, tbbi zorunluluk ve gvenilir kiinin ahitlii
dnda boanma yasaktr. Ruhban snfndan diyakos ve papazlar evle
nebilir. Bekar iken bu tbeleri alamazlar. Papaz snfndan olanlar, len
elerinden sonra tekrar evlenemezler. Gnah itiraf sadece ruhban snf
na uygulanr. lenen gnaha gre maddi-manevi cezalar verilir.
Ayinlerde kullanlan giysiler, drt ke beyaz keten rt, kuak,
uzun al ve ayin giysisinden ibarettir. Papazlar siyah takke takarken,
piskoposlar zeri ilemeli byk bir kukuleta ve ayin giysisini tamamen
kaplayan bir pelerin giyerler. Sryanilerde de ha nemli bir yer tutar
ve kiliseye ar an ile olur. Ha karma sa eli nce alna, sonra g
se, daha sonra da sol ve sa omuza gtrme eklinde yerine getirilir.
Ayin srasnda, zellikle namazda erkekler ba ak, kadnlar ise bar
tl olmak zorundadr.
Sryaniler araf doktrinine inanmazlar ama ller iin duadan da
geri kalmazlar. yi ruhlarn melekler tarafndan cennete konulacana,
gnahkarlarn ruhlarnn ise ahiret gnne kadar eytanlar tarafndan
alkonacana inanrlar.

2. Gnmzde Sryaniler
Sryani kelimesi gnmzde, birincisi Ortadou Sryanileri, di
eri Hindistan Sryani Ortodoks Kilisesine mensup Hindu asll Srya
niler (Hindistan Malabar Sryani Kilisesi) olmak zere iki ayr rktan
olan kitle iin kullanlmaktadr. Bugn Hindistan'da Dou Kilisesi ayin
usulne bal yaklak iki- milyon Hristiyan yaamaktadr. Sryanile
rin bir ksm slamiyet'ten sonraki tarihl sre ierisinde Mslmanl
kabul etmi ve Mslman toplumla kaynamtr.
1819 ylnda Ortadou'ya gelen Protestan misyonerler ok sayda
Sryani'yi kendi mezheplerine ekniilerdir. G hareketleriyle Avrupa,
Amerika ve dier lkelere giden Sryanilerin de deiik mezheplere
girmesiyle saylarnda byk lde azalma olmutur.
Gnmzde Sryanilerin en byk sorunu iki temel noktada odak
lanmtr. Birincisi, ana kilise dnda yedi Sryani kilisesinin daha teek-

kl etmesidir. Bunlar; Sryani Ortodoks Kadim Kilisesi, Sryani Nesturi

Kilisesi (Dou Patriklii), Sryani Melkit Kilisesi (Rum Ortodoks Antakya
Patriklii), Sryani Maruni Kilisesi (Antakya Patriklii), Sryani Keldani
Kilisesi (Babil Patriklii), Sryani Katolik Kilisesi (Antakya Patriklii), Sr
yani Melkit Kilisesi (Rum Katolik Antakya Patrikli), Sryani Protestan Ki
lisesi. kincisi ise 1960'l yllarda hz kazanm olan g hadisesidir.
Bugn Trkiye'de krk'a yakn ky Sryanice konumaktadr.
Sryani Kadim Kilisesi, tarihi monofizit geleneini srdren kk bir
gruptur. 25-30 bin kadar cemaat mensubunun ou Mardin ve stan
bul'da yaarlar. Gnmzde Turabdin'de bin Sryani ailesi yaamakta
dr. Diyarbakr, Hatay ve Mersin'de de ok az sayda aile bulunmakta
dr. Trkiye'deki Sryaniler, Suriye am Patrikliine baldr ve din ile
ri barahiplerce idare edilir.
Trkiye'deki Sryaniler ayinlerinde, Sryanice'nin yannda Arap
a da kullanmakta, vaazlar ise genellikle Trke yaplmaktadr. Ancak
kilisede kullanlan dil yaadklar blgelere gre bazen farkllklar sergi
lemektedir. Gnlk hayatlarnda Trke konusalar da kendi aralarnda
Arapa, Krte ve Sryanice konumaktadrlar. Sryanilerin Trkiye'de
ki nfusu yirmi be bin civarndadr. Dnya genelinde ise be milyon
civarnda Sryani olduu tahmin edilmektedir.

iii. Keldani Kilisesi

Keldani kelimesi biri etnik dieri dinsel olmak zere iki alana ia
ret eder. Kutsal metinlerde etnik anlamda Keldani tabirine ilk defa Eski
Ahit'te rastlanmaktadr. Bu da Irak'ta bir blgeyi ve orada yaayan in
sanlar ifade etmek iin kullanlmtr. Dinsel anlamda ise Keldani keli
mesi 1 552 ylnda Roma Katolik Kilisesiyle birleen Nesturiler iin kulla
nlmaya balanmtr.
lk Hristiyan konsillerini red veya kabul eden kiliseler arasnda
Keldani Kilisesinin ad gemez. nk bu dnemde Keldanilerin ayr bir
kiliseleri yoktu ve Nesturi Kilisesi iinde telakki ediliyordu. Buna gre
Keldani Kilisesi esasen Nesturi Kilisesinden domutur. 431 Efes Konsi
li'nde aforoz edilen Nestoryus'un kt nn hatrlatmasndan dolay
Nesturi ad gemite ve gnmzde pek kullanlmaz. Bununla birlikte
Nesturiler; Roma'ya balanmay reddeden Keldaniler olarak; Keldaniler
de Papa'nn otoritesini kabul eden Nesturiler olarak nitelendirilebilir. Bu

ayrma ise 15 ve 16. yzyllarda ortaya kmaya balamtr. Keldani Ki

lisesi, Dou'da yaayan, fakat tarihte ilk defa Roma'daki Papala ba
lanmay kabul eden kilise olmas hasebiyle zel bir yere sahiptir.
Mezopotamya ve Kalde kilise gelenei, bu blgelerin Hristiyan
lama tarihini Havari Aziz Thomas ve arkadalar olan Addai, Aggai ve
Mari zamanna kadar geriye gtrr. Hatta son ikisi sa'nn mritleri ola
rak da mlahaza edilmektedir. Modem tenkitiler, Aziz Thomas'n Hava
rilik grevine itiraz etmezler ama Aziz Aggai ve Mari'nin Havarilik grev

lerini 3. yzyla kadar gtrrler.

Dou Suriye ve Mezopotamya'daki Hristiyanln bu gelimesi,
Keldani ve Sryani Kiliseleri'nin balangc saylmaktadr. Bu Kiliselerin
gemii 2. yzyla kadar dayandrlmaktadr. zellikle Keldani Kilisesi
nin yapt Kuddas'n (Ekmek-arap ayini) temel dualar, bu lkenin ha
varisi olarak kabul edilen Mar Addai tarafndan meydana getirilmi ve
Mar Mari de onlar gelitirmitir. 3. yzyln sonuna kadar Mezopotamya
Hristiyanlar Edessa'ya bal kabul ediliyordu. Dolaysyla Antakya Pat
riklii'ni 4. yzyln balarnda, Papa unvanl bir Episkopos tekilatlan
drd. Dini blgelerin belirsizlii, episkoposlarn seiminde yaplan hak
szlklar ve Hristiyanlarn i meselelerini halletmek iin yakn bir Patrik
hane'nin bulunmamas sebebiyle Episkopos Papa, ran mparatorlu
u'nun bakenti Selsi-Stezifon Diyosezi etrafnda btn Mezopotamya
Hristiyanlarn toplamaya muvaffak oldu. Roma mparatorluu'nun H
ristiyanl kabul etmesinden sonra bu Hristiyanlar, ran'da bir dizi zu
lmlerle karlatlar. Bu basklar 340 ylndan 637 ylna kadar devam
etti. 431 'de Efes'te toplanan genel Konsil, Nestur'u azledip Msr'a sr
gn edince ayn zamanda Edessa (Urfa) lahiyat Okulu'nu da kapattrd.
Edessa ve Nusaybin'deki ilk Hristiyan ilahiyat okullarnn kurucular
Keldanilerdi. Bu sefer okulun baz talebe ve hocalar ran mparatorlu
u'na gemi ve Nusaybin'de yeni bir okul kurmulard. te bu zaman
dan itibaren Nestur'un retisi nl bilgin Narsai sayesinde Nusay
bin'den btn Mezopotamya ve ran Hristiyanlar arasnda yaylmaya
balad. Burann Episkoposu Barsauma, bu hareketi btn gcyle des
tekledi. 484'ten sonra Barsauma, lmparator'un desteiyle ran mpara
torluu'nda yaayan Hristiyanlara zorla Nestur'un fikirlerini kabul ettir
di ve onlar Roma-Bizans mparatorluu'ndan ayrarak, ayr bir milli kili
se meydana getirdi. Bylece bu millet kendi milll ismini kaybetmeye
balad ve inancnn ismi (Nesturi), rk isminin (Keldani) yerini ald. Bu

kilise Hristiyanlanna Nesturi ad veriliyordu. Kendileri ise bu ad redde

diyor ve Dou Kilisesi adn kabul ediyorlard.

1.

Temel retileri ve Uygulamalar

Keldaniler ayinlerini bulunduklar lkenin/blgenin diliyle icra

etmelerine karn, ounlukla geleneksel dilleri olan ve Dou Sryani
ce de denilen Keldanice'yi kullanmaktadrlar. badet, dilli ayinlerin ida
resi ve genel dualar iin 16 liturjik kitap bulunmaktadr. Din adamlar
snfnn litrjik giysileri olduka basit olup, batda ve douda giyilen

giysilerin bir sentezi mahiyetindedir. Papaz ve diyakonlar ar asnda bir,

nnde kzl ha bulunan uzun, Beyaz Sudra ad verilen bir elbise
giyerler. Bu giysi sa'nn dikisiz elbisesini andrr.
Hristiyanlkta Bizans mparatorluu'ndan ayrlan eitli kiliseler
ibadet hayatlarn kendileri organize etmitir; bu ise farkl ayin usulleri
nin ortaya kmasna yol amtr. Katolik kilisesince kanonik saylan
on sekiz ritelden biri de Keldani ayin usuldr. Bu ayin usul Nesturi
ve Katolik Keldaniler arasnda ortaktr ve Dou kiliselerindeki dier
ayin usullerine gre daha sadededir.
Keldani Kilisesine gre yedi sakrament bulunmaktadr. Bunlar;
qurbana, vaftiz, papaz atama ve kutsama, gnahlarn aff, ha, kutsal
yala yalama ve evliliktir. En ok qurbana ve vaftiz ayinine nem veri
lir ve bunlarn Kilise Babalar tarafndan retildiine, dierlerinin ise
kutsal emir ve dzenlemeler olduuna inanlr. Qurbana'nn dier alt
ayin ierisinde nemli ve ncelikli bir yeri vardr. Qurbana, adak anla
mna gelir ve kelime ncillerde geen kurban szcyle ayn kkten
tretilmitir. Vaftiz treni iin ocuklar sekiz gnlkken kiliseye getirilir.
Keldanilerde byk oru, havariler orucu, Meryem Ana orucu,
Noel orucu ve Ninova ve bereket duas orucu olmak zere be eit o
ru bulunmaktadr. Yln btn aramba ve cumalar (Noel'den Epifa
ni'ye kadar olan sre hari) perhiz gnleridir. Keldanilerde kefaret oru
cu da nemli bir yer tutmaktadr.
Keldani Kilisesinin din adamlar hiyerarisi u ekildedir: diya
konluk (vaizci diyakon, yardmc diyakon, diyakon), papazlk (pa
paz, arkedikon, korpiskopos), piskoposluk (piskopos, bapiskopos,
patrik). Keldani Patrii resnl olarak "Babil Patrii" unvann tar ve
Badat'ta ikamet eder. Yetki alan ierisinde Trkiye, Suriye, Msr, Irak,

ran ve Lbnan bulunmaktadr. Patrik, Keldani hiyerarisince seildik

ten sonra, Roma tarafndan tasdik edilmeden nce de makamna otura
bilir. Papann onay, o makamn haklarn kullanmaya yetki verir.
Keldani din adamlar snfnn litrjik giysileri olduka basittir.
Basmadan yaplm keten cbbe, beyaz bir gmlek ve genie bir pan
tolondan ibarettir. Ayinsel giysiler, Bat'da ve Dou'da giyilen giysilerin
bir karm eklinde grlr. Keldanilerde ha nemli bir sembol ola
rak hem kilise iinde, hem de normal hayatta yer almaktadr. Bu hala
rn bir ksm sade ve sslemesiz iken, bir ksmnda sa'nn haa gerilmi
motifi bulunur.

2.

Gnmzde Keldaniler

Gnmzde Badat, Basra, Musul, Kerkk, Erbil, Akra, Alko, A

madiye, Zaho, Tahran, Ururniye, Halep, Beyrut, Kahire, Detroit ve stan
bul'da Keldani piskoposluklar ve dnyann deiik yerlerinde lO'dan
fazla patrik vekillii bulunmaktadr. Keldanilerde Bamsz Papaz snf,
Dzenli Papaz snf ve Sekler Papaz snf bulunmaktadr. Bunlar ica
zetlerini alabilmek iin Roma, Faris, stanbul veya Beyrut'a gitmektedir
ler. Keldaniler'in Patriklik merkezi 1947'den beri Badat'tadr.
Keldanilerin yeryzndeki toplam nfusunun 1 milyon civarnda
olduu tahmin edilmektedir; Trkiye'deki saylar ise yaklak be yz
ile bin civarndadr. Trkiye'de yaayan Keldanilerin saysnn yaanan
gler ve zellikle Protestanlk balamndaki misyonerlik faaliyetlerine
bal olarak son yllarda gittike azalmakta olduu gzlenmektedir.

3. Batda Yaygn Olan Protestanlk erevesindeki Mez

hepler/Akmlar

inasi GNDZ
Prof.Dr.

stanbul niversitesi

lahiyat Fakltesi

A. Evanjelizm (Evanjelikalizm)
Yunanca'da "iyi haber, mjde, ncil" anlamlarna gelen evangeli
on terimi ile ilgili ilk referanslara Yeni Ahit metinlerinde rastlanr. Yeni

Ahit'te kez, sa Mesih'in ilahi kurtarclk misyonuna dayal Hristiyan

inancnn temel mesajn vazeden kiiler evanjelist olarak adlandrlr.
Bu balamda mevcut kanonik ncillerin yazarlar olduklarna inanlan
Matta, Markus, Luka ve Yuhanna evanjelist ismiyle anlmaktadr. Hristi
yan inancnn temel mesaj (ncil ya da iyi haber) ise 1 Korintliler'de
(15:1-4) zetle yle ifade edilir: Mesih gnahlarmz iin lm, gml
m ve Kitab- Mukaddes'in kehanetlerini tamamlamak/yerine getirmek
zere nc gnde tekrar dirilmitir.
Bu anlamn dnda Hristiyan geleneinde evanjelik ve evanje
lizm terimleri ncil mesajn yayma faaliyeti olarak misyonerlik anlamn
da da kullanlmaktadr. Bu balamda evanjelizm ncil mesajn insanlara
gtrme anlamna misyonerlikle evanjelist ise bu ii yapan misyonerle
zde anlamda kullanlmaktadr. Evanjelizasyon ise misyonerlik faali
yetleri balamnda insanlar dntrme ya da Hristiyanlatrma anla
mna gelmektedir.
Bunlarn dnda Evanjelizm terimi tarihsel adan iki farkl anlam
da daha kullanlmaktadr. Bunlardan ilki, terimin, Hristiyanlk tarihinde
Katolisizme kar ortaya kan eitli reform hareketlerini ifade eden
balamda kullanlyla ilgilidir. Dieri ise zellikle 17. yzyldan itiba
ren Amerikan halknn sosyal ve siyasal yapsyla yakndan ilikili olan
kullanmdr. Bunlara son olarak, il. Dnya Sava esnasnda Amerika'da
ortaya kan bir koalisyona ilikin yaplan tanmlamayla ilikili kullanm
da eklemek gerekir.

a. Reform Dneminde Evanjelizm

Evanjelizm terimi tarihsel olarak, genel anlamda birok Protestan
grubu bnyesinde barndran bir harekete verilen ortak ad olarak dik
kati ekmektedir. Bu erevede Reform dneminde evanjelik terimi n
celeri Lutheran Protestanlar iin kullanlm, ksa zamanda hem Luthe
ranlar hem de dier reform cemaatleri bu ekilde adlandrlmaya ba
lanmtr. phesiz, terimin bu kullanmnda reformistlerin dinde temel
referans olarak kiliseyi ya da ruhbanlar (rahipler grubunu) deil, kutsal
kitab ve onda ifadesini bulan :mesaj temel alan yaklamlar nemli rol
oynamtr. Gnmzde genelde kta Avrupasnda zellikle de Alman
ya'da evanjelist (evangelishe) terimi hala Protestan terimiyle adeta z
de anlamda kullanlmaktadr. Bunun dnda daha zel anlamda evan-

jelik terimi, Kalvinci Reform Kiliseleri dnda kalan Lutheran Protestan

lar kasteden bir anlamda da kullanlmaktadr.
Protestanlkla ilgi bu genel anlamlarn dnda evanjelizm ya da
evanjelikalizm terimi, zel anlamda Protestan hareket iinde zamanla
gelien bir dizi teolojik ve eklesiastik anlay ifade etmede kullanlmak
tadr. Kta Avrupa'snda ortaya kan ve buradan zamanla Amerika'ya
yaylan evanjelik hareketin temel motivasyonu kiliselerin yeniden can
lanmasn salamak olmutur. Bu anlamda evanjelik hareketin kkenle
ri 17. yzyl ngiliz ve Amerikan Puritanlarna ve erken dnem Baptist
leriyle Nonkonformistlere kadar uzanr. 17. yzyl sonlaryla 18. yzyl
da Almanya'daki evanjelik canlanma hareketinin ana akm olarak dik
kati eken Pietizmin ngiltere'deki karl Metodizm olmutur. ngilte
re'de John Wesley (1703-1791) ve George Whitefield (1715-1770) Meto
dist canlanma/yenilenme hareketinin ncln yapmlardr. Ayrca
18. yzyl sonlaryla 19. yzylda ngiliz kilisesinde zellikle William
Wilberforce ve Clapham Sect adyla bilinen akmn dier yeleri, kle
lik kart kampanyalar yrtmlerdir. Yine 18. ve 19. yzylda ngilte
re merkezli evanjelik hareket, denizar misyonerlik faaliyetleri asn
dan da nemli oluumlar gerekletirmitir. rnein bu balamda
1798'de Church Missionary Society, 1 803'te ise British Foreign Bible So
ciety isimli kurulular ortaya kmtr.
Bu dnemde Avrupa merkezli olarak gelien evanjelik harekette
zellikle u temel noktalarn n plana karlmakta olduu dikkati eker:
1 . Dinde temel kaynak olarak Kutsal Kitap'n otoriter yapsna
vurgu yaplmas.
2. Bireysel dindarlk zerinde durulmas.
3. ncil mesajnn yaylmasna ve cemaatin yeniden canlanmasna
zen gsterilmesi.
Avrupa'daki ve Amerika'daki eitli evanjelik akmlar 19. yzyl
dan itibaren eitli ittifaklar ve birlikler bnyesinde bir araya gelmeye
ve rgtlenmeye nem vermitir. Avrupa'da evanjelik hareket zellikle
ngiltere'de youn taraftar bulmutur. Bu balamda Londra'da 1 846'da
The Evangelical Alliance kurulmutur. Bu ittifakn temel hedefleri ara
snda dinsel zgrl gelitirmek, misyonerlik faaliyetlerinde daha et
kili olmak ve Hristiyanlar arasndaki birliktelii vurgulamak nemli yer
tutmaktayd. Almanya, ABD ve dier birok lkede de benzeri evanje-

lik ittifaklar oluturulmaya allmtr. Bu balamda 1 9 5 l 'de World

Evangelical Fellowship kurulmutur.

b. Amerika' da Evanjelizm
18. yzyl balarndaki Byk Uyan ( Great Awakeninfi> hareke
ti ncesi dnemde Amerikan halknn gerek byk oranda bal olduk
lar dinsel yaplanmann gerekse ulus bilincinin oluup gelimesinde e
vanjelik Hristiyanln nemli bir rol oynad grlmektedir. Bu d
nemde Amerikal filozof/ilahiyat Jonathan Edwards ( 1 703- 1791) gibi
yenilenmeciler, Baptistler ve Metodistlerin, Amerikann iki byk dini
akm olarak, Amerika genelinde etkili olmasna byk katkda bulun
mulardr. Yine bu dnemde eitli evanjelik gruplar, kta genelinde
yaptklar faaliyetlerle, byk oranda kta Avrupas gmenlerinden
oluan halk arasnda ortak bir Amerikallk bilincinin oluumuna ciddi
katklarda bulunmutur.
19. yzylda evanjelik Protestanlk, Kuzey Amerikann yaygn
dinsel gelenei olarak n plana kmtr. 1820'lerde evanjelizm, Ameri
kan yaplanmasnda olduka etkili konumdadr. Ancak bu konumunu
19. yzyl sonlarnda ve 20. yzyl balarnda Amerika'ya yaplan youn
gmen dalgasna paralel olarak kaybetmeye balamtr. Bu durum,
kabaca kinci Dnya Sava yllarndan itibaren deimeye balam ve
evanjelizm yeniden Amerika'daki etkin konumuna ykselmitir. yle ki
bugne baktmzda Amerika'da evanjelik hareketin etkisinin gnbe
gn artt grlmektedir. D politikadan ie ynelik sosyopolitik alan
lara kadar hemen er alanda evanjelikalizm toplum zerindeki etkisini
artrmaktadr.
Evanjelik hareket bir halk dini ve dindarl boyutunda Kuzey A
merika (zellikle ABD) genelinde egemen olmutur. Bu harekette bi
reysel dindarla ya da din tecrbesine nem verilmekle birlikte ahlaki
bozulma olarak grlen durumlara kar tutum ve Amerikan merkezli
milll duygularn vurgulanmas gibi hususlar n plana karlmaktadr.
20. yzyl balarnda dnya genelinde olduu gibi ABD'de de olduka
yaygn olan bir dizi felsefi ve bilimsel anlay, evanjelik hareketin top
lum zerinde sahip olduu etkin konumunun glgelenmesine neden
olmutur. Bu balamda evanjelizmin/evanjelikalizmin geni halk kitle
leri zerindeki etkisi krlmaya ve gerilemeye balamtr. yle ki bir ta-

raftan Darwinizm, Freudcu psikanalizm ve Marxizm gibi ideolojik bo

yutta etkili olan akmlarla bir tarafta da toplumda gittike artan bireysel
lie ve zgrle ynelik taleplerin artyla geleneksel evanjelik sy
lemler sorgulanmaya balanmtr. Olduka etkili olan tarihsel ve literal
metin tenkitilii ve bunun uzants olarak ortaya kan kutsal kitaba
ynelik sorgulamalar evanjelizmi iyice keye sktrmtr. Zira dinde
ve sosyal yaamda kutsal kitab ve bunda ifade edilen mesaj temel alan
evanjelik anlay, temel referanslarnn sorgulanmasyla kamuoyu ze
rindeki etkisini de kaybetmeye balamtr.
Bu durum karsnda evanjelizm kendi ierisinde bir yaplanmaya
gitmi, eitli felsefi ve bilimsel bak alarna kendisini dayandran
modem dneme kar tepki olarak baz evanjelik gruplar daha muhafa
zakar bir konum stlenmitir. rnein bu erevede evanjelik akm ie
risinde Fundamentalizm olarak bilinen bir ekol ortaya kmtr. 19.
yzyl sonu ile 20. yzyl balarnda Amerikan Protestanlnda moder
nist teolojiye ve kutsal kitap eletirilerine kar ortaya kan ve Pietistik
ahlak anlayn savunan fundamentalistler, modemizme ve moder
nizrnle ilikili grlen deer ve anlaylara kar ciddi bir mcadele ver
milerdir. Gnmzde Ayrlk Baptistler (Bible Baptists), General As
sociation of Regular Baptist Churches ve Independent Fundamental
Churches of America gibi kilise gruplarn bnyesinde barndran fun
damentalist hareket, bilim ve modem yaam kartlyla hret bulmu
bir akm olarak tannr.
Fundamentalistlerin modem yaam ve bilim kart kat tutumlar
Amerika'daki eitli evrelerde evanjelik kavramna kar genel bir kar
duru ortaya karmtr. yle ki Amerika'daki liberal Protestanlar
kendilerini evanjelik kavramnn dnda tutmaya zel bir hassasiyet
gstermilerdir. Zira onlara gre evanjelik terimi zihinde fundamenta
listlerin tutuculuunu artrmaktadr.
il. Dnya Sava yllarna geldiimizde evanjelik hareketin Ameri

ka genelinde yeniden canlanmaya ve yeniden yaplanmaya alt

dikkati ekmektedir. Neo-Evanjelikalizm olarak da adlandrlan yeni bir
yaplanma, yapt almlarla bir yandan fundamentalist tutuculuun A
merika genelinde evanjelizm aleyhine oluturduu olumsuz imaj sil
meye ve kendisini fundamentalist hareketten farkl gstermeye alr
ken, bir yandan da Amerikan kamuoyunda hemen her alanda yeniden
etkin ve etkili konuma ulama ynnde hzl admlar atmtr. Kendisini
_

tutucu fundamentalist evanjeliklerden ayran bu yeni oluum, modem

yaamn vazgeilmez ara gereleri ve yaam tarzyla bark olmaya
zen gstermitir. Nitekim bu abalar ksa saylabilecek bir srede mey
velerini vermi ve zellikle 1 970'lerden itibaren evanjelizm ABD'de ye
niden etkili olmaya balam, Amerikan ulusal deerleriyle zde bir
"halk dini" olma statsne yeniden kavumutur. phesiz bunda iki
nemli durumun da etkisi ve katks olmutur. Bunlardan ilki, 19. yz
ylda ve 20. yzyl balarnda zellikle Avrupa ve Amerika'da etkili olan
pozitivist bak asnn etkisinin krlmaya balam olmasdr. Bir die
ri ise ABD'nin il. Dnya Sava'na aktif bir taraf olarak katlmasyla
Amerikan halknda hzla artan ulusal kimlik bilinci ve hassasiyetidir. Bu
iki durum, Amerikann ilk oluum dnemlerinde de halkn ortak pay
das olarak n plana kan evanjelizmin yeniden halkn gndemine gir
mesi ve onlar zerinde etkili olmas sonucunu ortaya karmtr.

c.

Yeni Gc Unsuru Olarak Evanjelizm

Gnmzde ABD'de en etkili dinsel grup olarak bilinen evanjelik

hareket bnyesinde onlarca farkl kilise grubunu barndran bir akmdr.
yle ki evanjelik Hristiyanlar arasnda yalnzca Protestan gelenekten
gelen kiliseler deil evanjelizm emsiyesi altnda grlen eitli Katolik
kiliseler de bulunmaktadr. rnein ABD'deki en byk Protestan akm
olarak bilinen Gney Baptistleri (Southem Baptist Convention) evanje
lik zellikler tamaktadr.4 Ayrca 1 900'lerin banda oluan ve gn
mzde en hzl gelien akmlardan birisi olarak grlen Pentekostalizm
de evanjelik akm ierisindedir. Bunlardan baka Arminian-Holiness Ki
lisesi, Karizmatik Yenilenmeciler, Missouri Sinodu, eitli Lutheran, Me
todist, Episkopal ve Presbiteryen kiliseler de evanjelik hareket ierisin
de yer almaktadr.s
Evanjelik Hristiyanlar ABD'deki en byk, gl ve etkili Hristi
yan grubunu oluturur. yle ki Gallup tarafndan ABD genelinde yap
lan aratrmalarda 1976'da halkn %34', 1977-1978'de ise %33' kendi
sini yeniden douu evanjelik olarak tanmlarken bu oran 1998'de
%47'ye kmtr. 2001 'de yaplan bir aratrmada ise bu orann o/o40 ci4

Yaplan bir aratrmada Gney Baptistlerinin %75'i kendisini yeniden douu evanje
lik olarak tanmlamaktadr .

Baz grlere gre evanjelik hareket 200 civarnda alt kiliseyi bnyesinde barndrmaktadr.

YAAYAN D0,YA DINL.ERI

@--

varnda olduu grlmtr. Bugn yaplan kamuoyu tahminlerinde

ABD'de 100 milyonun zerinde evanjelik Hristiyan'n yaamakta oldu
u tahmin edilmektedir ki bu rakam ABD geneli dikkate alndnda ol
duka arpcdr.
Evanjelizmin temel zellikleri arasnda u drt husus dikkati ek
mektedir.
1 . Bunlardan ilki yeniden dou retisidir. Her evanjelik, evanje

lik hareketin retilerini kabul etmekle kendisinin yeniden domu6 bir

Hristiyan olduunu kabul etmekte ve bu erevede dier btn Hristi
yanlardan farkl bir konumda olduunu kabul etmektedir. Yeniden do
mu olmak nihai kurtulu iin olmazsa olmaz bir arttr. Bu inana gre
evanjelik olmayan dier Hristiyanlar da tam olarak kurtulu yolunda
olanlar olarak kabul edilmezler. Yeniden dou inanc bireysel dindarl
a ve ruhsal tecrbeye dayal bir din anlayna sahip olmakla ilikilidir.
2 . Evanjelikler dinde kutsal kitab temel referans olarak kabul et
mektedirler. Kutsal kitap okumalarnda evanjelikler byk lde lite
ralisttirler; dolaysyla kutsal metinlerin alegorik anlalmasna mesafeli
durmaktadrlar.
3 . Evanjelikler arasnda sa Mesih'in yeryzne ikinci gelii olarak
bilinen Paraousia inanc olduka etkilidir. Geri bu inan btn Hristi
yanlarda temel bir kredo (inan esas) olarak kabul edilmektedir. Ancak
evanjeliklerin yaamnda bu inan dorultusundaki mesianik ve milen
yarist eskatolojik beklentiler ok daha merkez! bir yer tutmakta ve kutsal
kitapta bu inan etrafnda olaca ngrlen olaylarn birebir olmas
beklenmektedir.
4. Evanjelikler temsil ettikleri Hristiyan mesajnn yaylmasna b

yk nem vermekte ve misyonerlii, sa'nn yeryzne ikinci gelii n

cesi mutlaka yaplmas gereken kresel bir evanjelizm grevi olarak
grmektedirler. Bu balamda oluturduklar birok kurulu vastasyla

faaliyetlerini yrtmeye almaktadrlar. Bunlar arasnda Christ for All

Nations, ]esus to the World Mission, Youth with a Mission, Campus
Crusade for Christ ve Intemational Fellowship of Evangelical Students
gibi kurulular saylabilir.

Bkz. Yuhanna 3:3.

Amerika'nn oluumu dnemlerinde bir "halk dini" eklinde yay

lan ve Amerikan ulusal bilincinin olumasna nemli katkda bulunan e
vanjelizm bugn de bu zelliini srdryor grnmektedir. zellikle
1970'lerde Billy Graham nclndeki evanjelik liderlerin faaliyetleriy
le toplumda eski itibarn hzla yeniden elde etmeye alan evanjelikler,
ABD genelinde medyadan sinemaya ve sosyal hayattan politikaya kadar
hemen her alanda yrttkleri faaliyetleriyle etkili olmaktadrlar.
Her ne kadar evanjeliklerin ounluu, kendilerini fundamenta
list evanjeliklerin 20. yzyl balarnda toplum genelinde oluturdukla
r olumsuz imajdan uzak tutmaya alsalar ve bu erevede modern
yaamla bark olmaya zen gsterseler de modernizmden kaynaklan
dn dndkleri eitli durumlara kar mcadele etmekten de geri
durmamaktadrlar. rnein krtaj, doum kontrol, ecinsel ilikiler,
kadn haklar tartmalar balamnda dile getirilen ve kadna daha faz
la zgrlk neren talepler ve sosyal hayatta ve birey yaantsnda git
tike artan sekler yaklamlar evanjelikleri olduka rahatsz eden hu
suslar arasndadr. 20. yzyln son eyreinden itibaren Moral Majority
ve Concerned Women for America gibi eitli tekilatlar, ahlaki ve din
sel krlma olarak grlen bu durumlara kar mcadele etmek amacy
la evanjeliklerce kurulmutur. Yine okullardaki din eitimine getirilen
kstlamalara kar youn kampanyalar oluturulmutur. Evanjelik ra
hip Pat Robertson tarafndan kurulan Christian Coalition 1 995 verileri
ne gre 1 600 ubesi, yaklak iki milyon kaytl yesi ve yirmi be mil
yon dolar btesi olan dev bir organizasyon olarak ciddi bir faaliyet
yrtmektedir.
ABD'de evanjelistlerin medya ile ilikileri de olduka dikkat eki
cidir. Bugn televanjelistler ya da grsel medya evanjelistleri olarak ad
landrlan evanjelik vaizler/rahipler birok ulusal TV ve yzlerce radyo
kanal araclyla her gn on milyonlarca Amerikalya ulamaktadr.

d. Evanjelizmin Mesianik Beklentileri

Mesih'in ikinci geliine dair beklentiler ve bu beklentiler dorul
tusunda gelien dnceler/aktiviteler, evanjeliklerin en arpc karak
teristik zelliklerinden birisini oluturmaktadr. Bu konuda zellikle
Dispansasyonalizm diye bilinen anlay gelecek dneme ilikin arpc
yaklamlaryla dikkati ekmektedir.

r....................................-

al ------

\A., D ,"YA DlX

Evanjelikler genelde Yeni Ahit metinlerinde zelde ise Yuhan

na'ya atfedilen vahiyde anlatlan olaylarn birebir gerekleeceine
inanmaktadrlar. Olmas beklenen bu olaylar balamnda yaanmakta
olan ve yaanacak zaman eitli periodlara ayrmaktadrlar. Buna gre
yaanan/yaanacak olan hadiseleri iki ana dneme ayrmak mmkn
dr. Bunlardan birinci dnem Mesih'in ikinci kez yeryzne gelmesine
uygun ortamn hazrlanmasna ynelik hadiseleri kapsamaktadr. Bun
lar arasnda Ortadou merkezli byk bir tribulansn ya da kaos ve id
detin yaanmas, Kudste mabedin nc kez inas, gkten ate ve
kkrt yamas, oluk oluk kan akmas gibi hadiseler ve iyilerle ktler
arasnda yaanacak olan son sava (Armegedon) gibi olaylar saylabilir.
kinci dnem ise sa Mesih'in gkten inerek yeryzndeki olaylara m
dahale etmesi, insanlar yarglamas ve bin yl srecek olan altn a
iermektedir. Dispansasyonalist evanjelikler, sa'nn inii ncesi yaana
cak ve kutsal metnin ifadesiyle atlarn gemlerine kadar oluk oluk kann
akaca bu byk trblans kendilerinin yaamayacan; zira kendile
rinin bu esnada lmszlk elbiselerine brnm olarak ilahl aleme
ykselip buradan aada olup bitenleri izleyeceklerini dnmektedir
ler. Buna gre onlar, yeryznde yaanacak olan kaos ve iddetten et
kilenmeyecek olan seilmilerdir.

B. Baptistler, Anabaptistler
Ali Rafet ZKAN
Prof.Dr. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi

a. Baptist Kilise
Baptizm, ne ortaan rafzi hareketlerinden ne de reform dne
minin "Yeniden Vaftizcilik" (Anabaptist) akmndan gelimitir. Bap
tizm, Anglikan devlet kilisesine kar Puritan muhalefet bnyesinde
domu ve zamanla kendi seyrinde iki farkl ekole ayrlmtr. Bunlar
dan birinci ekol, John Smyth tarafndan hayata geirilmitir. ]. Smyth,
kendi mensup olduu Anglikan kilisesinden ayrlarak taraftarlaryla bir
likte devletin basklarndan kurtulmak iin Hollanda'ya kam ve orada
kendi kendini ve dier yelerini vaftiz etmitir. Bu olay, 1609 ylnn ba
nda Arnsterdam'da gereklemitir. Bylece ilk Baptist cemaati, John

Smyht tarafndan Hollanda'da kurulmutur. Daha sonra Smyht, "inan

vaftizini" yayan Mennonitlerle balant kurunca, kendi ferdi vaftizini
reddetmi ve onlara balanmtr. Vaftizi de suyu tepeden aaya dk
mek suretiyle uygulanutr. Kendisini vaftiz ettii Thomas Helwys, onu
bu yolda takip etmemitir. Helwys, inan yoldalarnn byk bir bl
m ile tekrar lngiltere'ye dnmtr. eitli takibata ramen orada Bap
tist cemaatini kurmay baarmtr. Bu cemaatlerden ilki Londra yaknla
rndaki Spitalfields'dedir. T. Helwys, merhamet, lanet ve kalbin retisi
nin mutlak "takdir-i ilahicilii"ni reddetmi ve kurtulu hususunda in
sanlarn genel tercihini kabul etmitir. Bundan dolay onun taraftarlar,
"Umumi Baptistler"

(General Baptists)

olarak isimlendirilmitir; zira on

lar, btn insanlarn sa Mesih vastasyla kurtulacana inanmaktadrlar.

kinci Baptist ekol, Puritanist pastr Henry Jakob'a bal cemaate
dayanmaktadr. Bu cemaat suya daldrma suretiyle vaftizi geerli kabul
etmitir. Bu Baptist ekoldekiler, Kalvinistlerin "takdiri ilahicilik" retisine
sk skya balanm ve bu hususta puritenlerden daha fazla baar elde
etmilerdir. nk onlar, ebedi kurtulua insanlarn yalnzca bir blm
nn muvaffak olaca inancn benimsemitir. Bu nedenle onlara "Muay
yen/Partikler Baptistler"

(Particular Baptists)

ismi verilmitir. Yan yana

gelien bu iki Baptist hareket ilk olarak 1891 'de birlemitir. Bu gruplarn
birlemesinde Oliver Cromwells 0 599-1658), etkin bir rol oynamtr.
19. yzylda Baptizm hzla geliimini srdrm ve ksa zamanda
btn yzyllarn en byk vaizi olarak kabul edilen Charles Haddon
Spurgeon ve John Clifford gibi nemli isimlerle en parlak dnemine
ulamtr. "Baptist Dnya Birlii"nin kurulmasnda nemli katks olan
Clifford, bu nemli hizmeti sebebiyle "Baptist Dnya Birlii"nin ilk ba
kan olmutur.
Amerika'ya gelen Baptistler, ngiliz devletinin inan basks altn
da ezilen gmenlerdir. Koloni ve Rhode Island Devleti'ni kuran Purita
nist vaiz Roger Williams, din hrriyetini garanti etmi ve 1 639 ylnda ilk
Amerikan Baptist Cemaati'ni kurmutur. 18. yzylda Amerikan Baptist
leri, Jonathan Edwards ( 1 703- 1 758) vastasyla balatlan ihya hareketi
sayesinde fevkalade ykselen bir gelime elde etmitir. Bamszlk sa

vandan (1775- 1 783) sonra Ba tistler, garanti edilen din hrriyeti ka

nununu hayata geirmek iin mcadele etmi olmalar, kilise ve devlet
ayrln kaideletirmeleriyle takdir toplamlardr. Eskiden cemaatten
ayrlanlarn yeniden itirak etmelerine engel olunmamtr. Burada "Mu-

ayyen Baptizm" hakin konumda kalm ve bununla birlikte Kalvinist

unsurlar da etkisini srdrmtr. Bundan sonra farkl Baptist gruplar
kendi lkelerindeki i misyon grevlerine dnmtr. Kuzey Ameri
ka'da, zenci ve kleler arasnda da misyonerlik faaliyetleri Baptistler ta
rafndan devam ettirilmitir. 1814'te i misyon iin anlamaya varlm,
1832'de de lke misyonu iin topluluk kurulmutur. Kle ve zenci
problemleri hususunda Gney ve Kuzey devletlerinin Baptist cemaatle
ri arasnda 1845 ylnda bir ayrlk vuku bulmutur. Bu ayrlk, hububat

tarlalar, meyve ve ttn iletmelerinin nemli saydaki i gcnn g

ney devletlerinde kleler tarafndan yrtlmesi dolaysyla ve zenci
beyaz ayrm yznden olmutur. Gney devletlerindeki Baptistler bu
nun iin istisna yapmamtr. Onlar, Kalvinizm'e ynelmi olan ve yak
lak on milyon vaftizli yesi bulunan "Gney Baptistler Konvansiyonu
(ttifak)" ile balant kurmutur. Bylece bu ittifak, Kuzey Amerika'nn
en byk Protestan meclisi olmutur. Bu oluum, yalnzca youn Hris
tiyanlatrma faaliyetlerine deil, bilgisiz Hristiyanlara ynelik youn
ncil vaazlarna da nem vermitir. kmenik hareketini reddeden bu
grup ne Birleik Devletler'deki Mesih Kilisesinin ulusal meclisine ne de
Dnya Kiliseler Birlii'ne dahil olmutur.
ok saydaki gruplara ayrlm olan Kuzey ve Gney devletlerinde
ki Baptistler, zenci ve beyazlar arasnda hibir ayrlk gzetmemilerdir;
dolaysyla mstakil bir zenci cemaati olmamtr. Kuzey Amerikal Bap
tistler, eitim kurumlar amaya zel bir nem vermitir. Bu balamda
Chicago'da Baptist niversitesi kurulmutur. Siyasal ve ekonomik alanda
mcadele edilmi, klelik sorununun zlmesi iin gayret gsterilmitir.
Ayrca d misyona da byk nem verilmitir. 1907'de domu olan
"Kuzey Amerika Baptist Konvansiyonu (ttifak)" 1950'de "Amerikan Bap
tist Konvansiyonu (ttifak)" ismini almtr. Konvansiyon 1960'l yllarda
1 . 5 milyon civarnda ye saysna ulamtr. Bu birlik, ABD'deki Mesih
Kilisesinin ulusal meclis yeliinin yannda Dnya Kiliseler Birlii'nin de
yesidir. Zenci Baptistlerin iki konvensiyonu da ayn organizasyonlara
dahildir. Dikkat edilecek olursa Amerika'nn huzurlu ve mreffeh ortam
Baptistleri, "birlikten kuvvet doar" anlayna ulatrmtr. Onlar bu d
ncelerini ksa bir sre zarfnda hayata geirmeyi baarabilmitir. Zaman
zaman oluturulan birlikler arasnda ayrlklar ve kopmalar yaansa da
bu, ana ktlenin beraberlik ruhunu yok edememitir.

i. Baptistlerin nan Esaslar

Genel bir amentleri olmamakla birlikte erken dnem ngiliz Bap
tistlerinin belli bir inan sitemi gelitirmi olduklar grlmektedir. Pek
ok Baptist tarafndan kabul edilmi inan, "Philadelphia Confession"
(Philadelphiya man krar) diye isimlendirilmektedir. Bu, 1658'in "Savoy
Deklarasyonu"nda Kongregasyonalist anlayndaki bir deiiklii tecr
be etmitir. Buna Muayyen Baptistler, vaftiz ve cemaat kanunu hakknda
ki deiiklikleri de ilave etmitir. Bylece 1689'da Muayyen Baptistlerin
Londra inanc domutur. Bu inan, 1 742'den beri "Philadelphia lman k
rar" etiketini tamaktadr. "Gney Baptist Konvansiyonu" (Southem
Baptist Convention) tarafndan 1925 'te "lmden dirili'', "sa Mesih'in
tekrar gelii", "inan hrriyeti", "sava ve bar ideolojisi", "cemaatin mis
yon ve sosyal faaliyeti"ni ihtiva eden ilaveler dizisini vazife edinmitir.
Alman Baptistleri, 1847'de on be maddeden mteekkil bir inan
esaslar formlasyonu ortaya koymutur. Ayn ekilde bir "Baptist Alman
lmihali" hizmete sunulmutur. 1 944'te inan esaslarnn yeni bir metni,
"Almanya'daki Protestan Bamsz Kiliseler Birlii nan Esas" adyla ye
niden yazlmtr. Alman Baptistlerince bu, "btn kardeler iin kusur
suz bir muvafakat" almas olarak gsterilmitir. Baptizmin ierisinde
ok sayda grup ve birliklerdeki byk derecelendirmeler, nemli reti
noktalarnda mutabk olmay da istemektedir. 1944'te kabul edilen Al
man Baptistlerinin yeni 'kredosu' (aments), 1847 ylnda kaleme aln
m olan ve 1 5 maddeden mteekkil Alman Baptist 'Kredosunu' nes
hetmitir. Bu inanlaryla Baptistler, 'Kalvinik kaza-kader' ya da 'takdir-i
ilahicilik' retisinden vazgemi ve Tanr'nn genel kurtarc iradesine
balanmtr. Nitekim Baptist amentsnde bu konuda yle denilmek
tedir: "Tanr, btn insanlara yardm etmek istemektedir. "7
Dier bamsz kiliseler gibi Baptistler de Kongregasyonalisttir.
Onlar iin devletler st hibir hiyerarik kilise yoktur. Onlarn arasnda
cemaat prensipleri geerlidir. nananlarn birlikte bulunduu cemaat,
sa'nn mevcut olduu, rettii ve uygulamada bulunduu bir yerdir.
Onlara gre bozulmu bir toplulukta kurtulu tecrbe edilemez, aksine
inan kardelerinin vastasz olarak karlatklar, birbirlerini tandklar,
7

Glaubensbekenntnisses des Bundes Evangelisch- Freikirchlicher Gemeinden in De

utschland 1944, Artikel V.

yardm ettikleri, birlikte ilahi syleyip ibadet ettikleri yerlerde kurtulu

tecrbe edilebilir. Baptisder kilisenin, enstit ve memuriyetten, litrji ve
kanundan ibaret olmadgru, bilakis sevgide birlik ve lmsz dnyada
ki kurtulu hizmeti ile alakal bir oluum olduguna inanmaktadr.
Alnan Baptistlerinin 'kredosuna' gre kurtulu, Tanr'nn herkese
emrettigi pimanlkla yola koyulmakla balar. O pimanlk, gnahlar
terk etme uuru ile ilah! yargya sgnmadr. Bu sgnmann akabinde
"yeni bir hayata yeniden dirili" vardr. Yeni bir hayat iin dirili, Kutsal
Ruh'un bir faaliyetidir ve "inancn varlk ve iradesindeki derin bir degi
iklik" anlamna gelmektedir.
Baptistlerin kilise hakkndaki gretileri de dikkat ekicidir. ncil
bilgilerine gre gnmzdeki Kilisenin, Baptist gretisine muhalefet et
tigine inanlmaktadr. nk Baptistlerin dncesine gre gnmz
deki kiliseler, havariler zamannda olmayan bir yapya brnmtr.
Baptistler kurumsal (resnl) kiliseyi tanmamaktadr. Havarilerin
bildirdigine gre yeligi bedene dahil etmek gerektigi ve cemaatler ara
sndaki zellerin de buna boyun egmesi gerekmektedir. Mstakil cema
atlerin de cemaatin yesi olmas gerektigi dncesine bu anlaytan
hareketle ulalmtr.
Baptistler, kyametin kopuunun ok yakn olduguna ve buna
bagl olarak da sa Mesih'in cennetten bulutlarla yeryzne gelerek
"Tanrsal Krallg" kuracagna inanmaktadrlar. Bylece gnahkarlar
sonsuz bir cezaya arptrlrken, kurtulua eren Hristiyanlar ise ebedi
mutluluga kavuacaklardr. sa Mesih yeryzne gelince kyamet kopa
cak ve kabirdekiler dirilerek Tanr'nn yarglamas neticesinde cennet
veya cehennem ehilleri, ebedi olarak kalacaklar yere gnderilecekler
dir. Protestanlar, cehennemin ebedi olmadgna inanmaktadr. Oysa
Baptistlerin bu aments, cehennemin ebedi oldugunu kabul etmekte
dir. Dolaysyla onlar, bu noktada Protestanlardan ayrlmaktadrlar.
Baptistlerin "alt prensip" olarak da bilinen temel inan esaslar
unlardan olumaktadr:
1 . Kutsal Kitap, inan ve imann yegane temelidir. O, insanlga
gnderilen gerek ilahl bir vahiydir ve tpk hayatn seyri, yaam tarz
ve inancn yegane kural ve modeli oluu gibi, ilah! bilginin de temel
kaynagdr.

2. Baptistlerde eit vaftiz vurgusu ne kmaktadr: i) nan

vaftizi, yalnzca yetikinlere uygulanr. Bundan dolay ocuk vaftizi ge
erli deildir. ii) Vaftizde Mesih'e ait olma ve kendi cemaatine ye olma
ahadeti, vaftiz ve cemaat mnasebetini birbirinden ayrlmaz klmakta
dr. iii) Su vaftizi ve ruh vaftizi ise "eski insann" kabre gmlmesi ve
Kutsal Ruh'un gcnde yeni hayata kavumasdr. Bundan dolay vaftiz,
suya tamamen daldrmak ve elleri birletirerek tutmak suretiyle icra
edilmektedir.
3. nananlarn kilisesi, sa Mesih'in otoritesinde birleen mminle
rin oluturduu bir cemaattir. Misyon ve evanjelizasyon, yalnzca haya
tn ifadesi deil, bilakis hayatn zaruretidir. Keza snrlandrlm bir ce
maat anlay da kabul edilmemektedir.
4. Btn cemaat yeleri rahiplikte eit haklara sahiptir. Hi kim
senin bir dierine kar stnl ve imtiyaz yoktur. Btn inananlarn
genel rahiplii anlay korunmaktadr.
5. Mahalli kiliseler bamszdr. Her kilise kendi ynetimini ve
ibadetini kendisi ayarlamaktadr.
6. nan, vicdan ve toplant hrriyeti taleplerinden dolay Baptist
ler, kilise ve devlet ayrln talep etmektedir.

ii. badet Anlaylar

Baptizm'de ibadet, cemaat hayatnn zdr. Pazar ibadeti, Pro
testan-bamsz kiliselerin ekirdeini oluturmaktadr. Dzenli pazar
ayinleri, krssz, resm1 giysisiz, mum ve sssz, sade odalarda, mera
simsiz bir biimde yaplmaktadr. Baptistler, ibadet iin pazar gnleri sa
at l'da bir araya gelmektedirler. ibadet iin belirlenmi bir liturji olma
makla birlikte genellikle Baptist ibadeti, vaaz, murakabe, ilahi ve du
adan olumaktadr. zel bir durumda deruni dua vardr. Ayrca cema
atin dnda ska serbest dua da yaplmaktadr. Duada, cemaat tecrbe
lerinden cemaatin inas ve faydalarna ynelik ferdi talepler dile getiri
lir. badetin merkezi ise vaazdr. "Vaftiz" ve "akam yemei" de ibadete
dahildir. lk zamanlarda ocuklar ok zel bir ibadet programna itirak
edebilmekteydi. Ancak daha sonra onlar "Pazar okullarndaki" ocuk
ibadetine alnmtr. badetten sonra yetikinler, "kilise kafeteryas"na
vaaz tartmak iin davet edilmektedir. Bylece insanlar burada yz y
ze gelmekte ve vaaz hakknda tartma ans bulabilmektedirler.

YAAYAN D0NYA DINURJ

Baptist ibadethaneleri ok sadedir. Oralarda ne krs (altar) ne

de Hz. sa'nn armha gerildiini temsil eden heykeller vardr. Yalnzca
"akam yemei" masas, krs ve byk bir vaftiz havuzu vardr. Alnan
Baptistlerinin zel messeseleri, Pazar okulu ve geni genlik faaliyetini
ihtiva eden kurumlardan olumaktadr. Bunun iin pek ok yeye y
nelik sosyal faaliyet oluturulmutur. Ayrca Baptistler eitli hayr m
esseseleri de kurmulardr.
Toplu ibadetlerin yannda, Baptist reti ve geleneine gre aile
fertleri iin evde yapacaklar ev ibadetleri de mevcuttur. nk onlara
gre ev bir anlamda mabet hkmndedir. Ev ayini, "ev rahibi" yani evin
by tarafndan icra edilir. Ev rahipliinden cemaat rahiplii domu
tur. Cemaat rahibi, hayatnn seyrinde ve ev rahipliinde ehliyet ve liya
katini gstermek zorundadr. Bunlar rahiplie atanmadan nce papaz
okulu renimiD:i tamamlam olmak zorundadr. Bu atanma, Tanr'nn
ona yetki verdiinin bir tasdiki anlamna gelmektedir.

1.

Vaftiz

Pek ok Protestan kilisesindeki gibi Baptistlerce de iki sakrament

kabul edilmektedir. Ancak onlar "sakrament" ifadesi yerine "nizam" ke
limesini tercih etmektedirler. Bu sakramentlerden ilki 'vaftiz'dir.
Baptistler vaftiz ritelini suya tamamen daldrmak suretiyle icra
etmektedirler. Vaftiz, ltuf, Tanr vastasyla kabul ve Kutsal Ruh vasta
syla da yenilenmenin alameti olarak alglanmaktadr. Vaftiz sayesinde
birey, sa Mesih'in bedenine itirak etmekte ve cemaate ye olarak ka
bul edilmektedir. Amerikal Baptistlerin iman esaslarnn 14. maddesin
de bu husus yle izah edilmektedir:
Biz, Hristiyan vaftizinin inanan kiinin 'Baba, Oul ve Kutsal
Ruh' adyla suya tamamen daldrlmak suretiyle uygulanaca
na inanyoruz. Bylece bizler inancmzn armhta gerilen,
gmlen ve lmden dirilen kurtarcnn kendi temizlik g
cyle merhametli ve gzel bir model elde ediyoruz . . .
Baptistlere gre inanmayanlara yahut reit olmadklar iin olayn far
knda olmayanlara tatbik edilen vaftiz botur; vaftiz ancak inananlara uygu
lanr. ocuk vaftizi geersizdir; nk ncil'de ocuk vaftizi yoktur. Romal
lara Mektup 6:3-6'ya gre vaftiz tamamen suya daldrmak suretiyle yapl

maktadr ve vaftiz, cemaat ibadetinde bir ikrar olarak da kabul edilmektedir.

Vaftiz, 1 944 Alman amentsnn syledii gibi "Birok ahidin

huzurunda inancnn ahadeti ve Tanr 1sa'ya inanl olabilmek iin a
hadet edilen" bir uygulamadr.8 Bundan dolay vaftiz, cemaatin nnde
yaplmaldr.

2. Evharist
Baptistlerin ikinci nemli ibadetleri ise Evharist ya da "Rabbin Ak
am Yemei Ayini"dir. Baptistler her ayn ilk pazarnda "Akam Yemei
Ayini"ni kutlamaktadrlar. Bu ayinde ekmek ve arap, 1sa Mesih modeli
ne gre datlmaktadr. Bunlar, insanlarn gnahlar iin kendisini feda
eden Tanr sevgisinin ve sa Mesih'e itirakin alametleri olarak kabul
edilmektedir. Bu kutlama, Tanr'nn insanlara ok yakn olduunu ihtiva
etmekle birlikte, ayn zamanda birliin ve 1sa Mesih ile cemaat olmann
kendi eitlilii iindeki ifadesidir. Bundan dolay Baptistler, Evharisti
byk bir sevin ve dier Hristiyanlara ak bir ekilde kutlamaktadr.
Baptistlerin Evharist ayinine, Baptist olmayanlarn da katlabilmesinden
dolay "Ak Akam Yemei" ad verilmektedir. "Akam Yemei'', her
ayn ilk pazarnda leden nce kutlanmaktadr. Yani haftalk ibadetle
birletirilmektedir. Dolaysyla dier kiliselerdeki gibi pazar gnleri le
den sonra toplanlmamaktadr.
Ekmei yeme ve kadehten ime ile inananlar, cemaatinin Tanr ile
btnletiine inanmaktadrlar. Nitekim iman ikrarlar bu konuyu yle
izah etmektedir: "Bundan dolay. . . Tanr'nn masasnda hazr bulunulabi
lir ki bu, onlarn gnahlarnn balanmasna vesile olmakta, bir ruh ve
bedende vaftiz olduklar inan ve gidie ahadet etmektedir. "9

iii. Cemaat Yaplanmas

Baptistlere gre kilise, inananlarn gnll birleiminden olumak
ta ve varln devam ettirmektedir. Keza her cemaat tpk her zel inanan

gibi dorudan Tanr ve sa'ya aittir. Cemaatte kilisenin ruhani varl var
dr. Bundan dolay ona hibir gnahkarn dahil olmadna inanlmaktaa

Glaubensbekenntnisses des Bundes Evangelisch- Freikirchlicher Gemeinden in De

utschland 1944, Atikel vrr .

Glaubensbekenntnisses des Bundes Evangelisch- Freikirchlicher Gemeinden in De

utschland 1944, Atikel vrr .

dr. 10 Kilise, insanlarn yeni hayata baladklar ve Tanr ocuklarnn ce

maatine katldklar yerdedir. Bu dnceleriyle Baptistlerin, kurtuluu
bir anlamda cemaate ballkta grdklerini sylemek mmkndr.
Baptistler, ilk dnem cemaat hayatn gnmzde yenilemek ve
ina etmek iin yksek hedefleri ve inanc olan bir gruptur. Onlar Yeni
Ahit'te olduu gibi bir cemaat modeli oluturmay hedeflemektedir.
Baptist mahalll cemaatleri otonomdur ve her cemaat kendi ken
dini ynetir. Baptistler arasnda herhangi bir piskoposluk ya da dzen
lenmi memuriyet bulunmamaktadr. Her toplant, kendi ynetimini be
lirlemekte ve bir sonrakine karar vermektedir. Ancak mahalll cemaatle
rin bir Baptist birlie itirak etmesinde durum deimektedir. Mahalll
cemaatler, kendi kilise ynetiminde otonornken, birlik ierisinde resmi
emir ve vazifeler ierisinde hizmet etmek durumundadr.
Baptistler, cemaat ynetimini kdemlilerden ve diyakozlardan
semektedirler. Cemaat ynetimi, misyon faaliyetinin finansmann ve
hayr ilerini idare etmekte ve din! hayatn taleplerine kendini vermek
tedir. Kdemliler arasndan cemaat ynetiminin oturumlarn ve toplan
tlarn yneten ve genel cemaat faaliyetlerini dzenleyen "ynetici k
demli" seilmektedir. Kdemliler, yneticiye yardm etmektedirler.
Mahalll cemaatler, blgesel 'blmler' ve ulusal 'birlikler'i ihtiva
etmektedir. Mesela, "Protestan-Bamsz Cemaatler Birlii" (Der Bund
Evangelisch-Freikirshlicher Gemeinden =BEFG), Alman Baptistlerinin
birleerek oluturduklar bir kurumdur. Bu kurum, devletten kendi ba
mszln koruyan ak bir meclistir. Birlikler, ekseriyetle "Baptistler
Dnya Birlii"nin kiliseler dnya konseyi blmne dahildir.
Baptistler, kurulu amalarna uygun olarak devletten tamamen
bamszdr ve hibir ekilde devletin resnl kurum ve kiliseleriyle orga
nik balar yoktur. Dolaysyla Baptist kiliseleri devletten hibir ekilde
maddi yardm almamaktadr. Onlar kendi giderlerini ve mali durumlarn,
taraftarlarnn her ay dzenli olarak verdii aidat, yardm ve balarla
karlamaktadr. Taraftarlarn verecekleri aidatlar, bulunduklar lkelerin
ekonomik artlarna gre belirlenmektedir. Ancak genel prensip, yele
rin gelirlerinin onda birini her ay dzenli olarak kiliselerine aidat olarak
10 Glaubensbekenntnisses des Bundes Evangelisch- Freikirchlicher Gemeinden in De
utschland 1944, Artikel VI.

vermesi suretindedir. Ekonomik durumlar iyi olan lkelerdeki yelerin

balar ise bazen olduka yksek meblalara ulaabilmektedir.
Cemaatin dier grevlileri ise 'Kdeiler', 'Diyakozlar', 'Genlik
Rehberleri' ve 'Pazar Okulu retmenleri'dir. Bunlarn hepsi vaizlerle
birlikte cemaatin mterek alma programnda faaliyet yrtmektedir
ler. Pek ok mahalli cemaatte "ocuk faaliyeti" , "genlik faaliyeti", "ka
dnlar ve erkekler faaliyeti" gibi hizmet birimleri de mevcuttur. Cemaat
bir koroya, bir mzik topluluuna yahut dier gruplara da sahip olabilir.
Baz cemaatlerde sknt durumlarnda sosyal hizmetler de icra edilmek
tedir. Yine farkl vazifeler iin oluturulan zel komitelerin hepsi cema
atin uhdesindedir.
Her Baptist misyonerdir dsturu, Baptistleri dnya misyonerliin
de byk lde motive etmitir. Onlarn gnmzde dnya apnda
nemli bir misyon ana sahip olmalarnn gerisinde bireysel evanjei
zasyon ruhunun olduunu sylemek mmkndr. Zira Baptistlerin, ilk
kurulularndan gnmze gelinceye kadar hep bu "evanjelik ruhla"
hareket ettikleri grlmektedir.
Btn Protestan Hristiyan gruplarda olduu gibi Baptistlerce de
esas olan nihai kurtuluun temin edilmesidir. Bu kurtuluun gerekle
mesi ise Tanr olu olarak kabul ettikleri sa Mesih'in ikinci geliiyle ola
caktr. Onun ikinci gelii "Tanrsal Kralln" kurulmas demektir. Yani
sa Mesih'in ikinci gelii, kyametin kopmas ve sadece gerek Hristiyan
larn dirilmesi anlamna gelmektedir. Gerek kurtulua ermi olanlar,
"Bin Yllk Tanrsal Krallk"ta huzur ierisinde yaayacaklardr.

iv. Eitim ve retim Faaliyetleri

Dier faaliyetlerinde olduu gibi Baptistler eitim ve retim hu
susunda da Kutsal Kitap' l almaktadr. Din! eitim Baptistlerin nce
likli iidir ve birinci srada yer almaktadr. Baptistlerin ilk kurduklar
okullar, insanlar din! konularda aydnlatabilecek olan vaizlerin, yani
din adamlarnn yetitirilmesi iin kurulan okullardr. Bunlarn banda

1679 ylnda kurulan Bristol Collage gelmektedir. Ayrca Baptistler, yze

yakn niversitesiyle Amerika'da en gelimi niversite ana sahiptir.

2004 yl itibaryla sadece "Association of Southem Baptist Colleges and

Schools (ASBCS)"un (Gney Baptist Kolej ve Okullar Birlii) okul says
elli drde ykselmitir. ABD dnda da Baptistlerin ok sayda niversi
tesi ve din okullar bulunmaktadr.

Bilhassa "Gney Baptist Konvansiyonu " (Southern Baptist Con

vention), ad altnda toplanm olan Baptistlerin, Trkiye ve Trk dn
yasna ynelik faaliyetlerde ok etkin olduklar grlmektedir. Btn
Trk Cumhuriyetlerinde kiliseleri ve ok sayda taraftar bulunan Bap
tistlerin Trkiye faaliyeti ok kapal yrtlmektedir. Baptistlerin Trki
ye'deki ilk ve tek kilisesi zmir'dedir. Bu kilise resmi olarak faaliyetine
200 1 ylnda balamtr ve Avrupa Baptist Federasyonu'na (European
Baptist Federation) bal olarak faaliyet gstermektedir.
Ayrca Asya Baptist Federasyonu (Asian Baptist Federation), ken
di misyonerlerini Baptist Dnya Birlii'nin (Baptist World Alliance
=BWA) bir paras olarak bu blgede kullanmaktadr.

v. Baptist Dnya Birlii

Baptist Dnya Birlii (Baptist Worl Alliance), 1905 ylnda Londra'da
kurulmutur. Bu kurumun ilk bakan ngiliz John Clifford'dur. 1940 yln
da bu kurumun merkezi Londra'dan Washington D.C. 'ye nakledilmitir.
Gnmzde Baptist Dnya Birlii, iki yz bir Baptist Birlii'nden (union)
oluan ve krk drt milyon vaftizli yesi bulunan bir kurumdur. 2000 yl
Baptist World Alliance istatistiklerine gre Baptistlerin dnyadaki toplam
kilise saylar 165.264'tr. Toplam taraftar saylar ise 44.077.715'tir.
Baptist Dnya Birlii Organizasyonunca eitli lkelerde mahalll
birlikler kurulmutur. 1949 ylnda Zurich'te "Avrupa Baptist Federasyo
nu" (Eurupean Baptist Federation) ve "Avrupa Baptist Misyon Toplulu
u" (Eurupean Baptist Missionary Society) hayata geirilmitir.
Baptist Dnya Birlii, u esaslarda faaliyet gstermektedir:
1 . Yayn faaliyetleri, habercilik hizmetleri, mektuplama ve dnya
birlii elemanlarnn ziyaretleri vastasyla Baptistler arasnda iletiimi
dzenlemek.
2 . niversite renimi ve inan esaslar hakknda kardelik soh
betleri, cemaat pratikleri ve dnyada oalmann yollar hakknda m
zakereler yapmak.
3. Ktlk zamanlarnda hem kendi inananlarna hem de dier in

sanlara yardm ulatrmada ibirlii arac olmak.

4. nan hrriyeti ve Tanr'nn vermi olduu dier haklar koru
mada uyank bir g olmak.

5. zel alanlarda kongre ve geni katlml konferanslar tertiple

mek ve topluluun dnya apnda glendirilmesiyle ncil'in yaylmas
n salamak.
Baptist Dnya Birlii, okullar, yetimhaneler ya da hastaneler gibi
yardm hizmetleriyle yahut eitim gibi tanzimlerle dorudan kendisi il
gilenmemekte ve misyonerlerin gnderilmesiyle megul olmamaktadr.
Bu tanzirnler, Dnya Birlii'nin mahiyetinde olan 'birlik'
'konvansiyonlar'n

(union) ve

(convention) yetkisinde bulunmaktadr. Baptist

Dnya Birlii'nin en mhim faaliyeti, otonom cemaatlere dahil olan

Baptistleri, hibir kilise otoritesi olmakszn dnya birliiyle birlikte a
lmasnda gnll olarak balanmalarn salamaktr.
Baptistlerin dnya apndaki genel nfuslarnn yz milyon civa
rnda olduu tahmin edilmektedir. Bu birlie dahil olmayan Baptistler
den yalnzca ABD ve Kanada'da yerleik olanlarn saylar ise 2004 yl
na ait baz raporlara gre otuz milyona ulamaktadr.

b. Anabaptistler
Anabaptistler (Yeniden Vaftizciler), 16. yzyln radikal reformcu
lardr. tk Anabaptist lider Michael Sattler'dir ( 1 490-1527). Freiburg eh
rinde dnyaya gelen Sattler, Freiburg niversitesi'nde tahsil grm ve
1 525 ylnda Zrich cemaatini kurmutur. 1 527'de sapklkla itham edi
lerek ldrlm olan Sattler, ilk Anabaptist ehit olarak tarihe gemi
tir. Felix Manz, Konrad Grebel ve Jacob Hutter de bu dnemin nc A
nabaptistlerindendir.
Anabaptistlerin en dikkat eken zellii ocuk vaftizini reddedi
leridir. Yalnzca yetikinlerin vaftiz olmas gerektiine inanan Yeniden
Vaftizciler, inancn gstergesi olarak yetikirlerin vaftizi srekli tekrar
layabileceklerine inanmaktadr. Ayrca devlet ve kilisenin birbirinden
ayrlmas, onlarn en temel dncelerindendir. Onlar, ortaya ktklar
dnemde hem Katoliklerce hem de Protestanlarca dlanm, bask ve
takibata uramlardr.
Orta ada Anabaptist olarak kabul edilen gruplar, Thomas Mn
zer ve Zwickau Hareketi, svireli Kardeler, Huttariler ve Hoffmaniler
dir. Gnmzde ise Anabaptist olarak kabul edilen gruplar arasnda
Mennonitler, Huttariler, Bretren (Kardeler) ve Amishler saylabilir.

YAAYAN DON DINl.<RI

-----

C. Adventistler, Kuveykrlar
Ali Rafet ZKAN
Prof.Dr. Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi

a. Adventistler
sa Mesih'in ikinci kez dnyaya geliiyle birlikte kyametin kopa
cana ve "Bin Yllk Tanrsal Kralln" kurulacana inanan ve bunun
en ksa zamanda gerekleecei beklentisini tayan Adventistler 19.
yzylda Amerika'da ortaya kan Protestan kkenli bir akmdr.
MS

400 ylna kadar Hristiyanlarca byk bir heyecanla korunan

sa Mesih'in tekrar gelecei beklentisi, zamanla teolojik olarak geri pla

na itilmi, ancak 1 3 . yzyldan itibaren Avrupa'da bu beklenti tekrar ye
ermeye balamtr.
William Miller (1782-1849), Amerika'daki Adventizm hareketinin
kurcusudur. Miller, sa Mesih'in 21 Mart 1843 ile 2 1 Mart 1844 yllan arasn
da yeryzne geleceini ilan etmitir. Byk umutlarla sa Mesih'in gelme
sini bekleyen Miller taraftarlar belirtilen zaman diliminde sa Mesih'in gel
memesi zerine byk bir hayal krkl yaam ve hareket dalmtr.
Miller'in balatt bu akm, tarihe " Miller Hareketi" olarak gemitir.
Hz. sa'nn yeryzne geleceine dair umutlarn kaybetmeyen
'advent' taraftarlar kendi aralarnda kk gruplar oluturmulardr.
Bunlardan 1863 ylnda kurulan "Yedinci Gn Adventistleri", byme
ve gelime imkan bularak Adventistlerin en nemli temsilcisi olmutur.
Bu hareketin kurucusu ve peygamberi konumundaki kii Ellen Gould
White'tr (1827-1915) . Hareketin gelimesinde bayan White'n kocas ]a
mes White (1821-1881) bata olmak zere, Hiram Edson (1806-1882),
F.B. Baln (. 1853), O.R.L. Crosier (1820-1913) ve ]oseph Bates (17921872) gibi ahslarn da byk katklar olmutur.

i. Temel retileri
Temel inan konularnda dier Hristiyanlardan farkl olmayan
Adventistler "sa Mesih'in Dn", "Gksel Mabed'', "Cumartesi Ayini"
ve " Melek Mesaj" gibi konularda dierlerinden ayrlmaktadrlar.

Esasen sa Mesih'in tekrar yeryzne gelecei beklentisi, Kutsal

Kitap'n temelidir ve bu reti btn Hristiyanlar iin mterektir. Fa
kat Adventistler bu beklentiyi kendilerinin ayrc zellii olarak kabul
etmektedir. Onlara gre sa, "bulutlarla" , "bulutlarda" ya da "bir bulut
ta" gelecek ve melekler ona dnnde refakat edecektir. sa'nn dn
, kyametin kopuu olduu iin ncelikle hayatta olan btn gnah
karlar ve kafirler lecektir. Gerek mminler ise ayakta ldrlecektir.
Onlarn bu lm gz ap kapama kadar ksa sreli olacaktr. Sonra
kabirlerdeki gerek Hristiyan mminleri topraktan biter gibi dirilecek
tir. Bunu mteakiben ksa sreliine ayakta ldrlm olan gerek
inananlar diriltilecektir. Bylece "Bin Yllk Tanrsal Krallk" balayacak
ve gerek Hristiyan mminleri bu ilahl krallkta sa Mesih ile birlikte
yaayacaklardr. Bu bin yllk (millenium) sre ierisinde sa Mesih ev
lendirilecek, her Hristiyan da dnyadaki kendi eleriyle elenecektir ve
dnya hayatna benzer bir hayat srlecektir.
Bu "Tanrsal Krallk" olarak tanmlanan bin yln bitiminde srafil
sura fleyecek ve kabirlerde uykuda olan btn gnahkarlar ve kafirler
diriltilecektir. Mahkemeyi bizzat sa Mesih ynetecek ve gnahkarlar
atele cezalandrlacaktr. "Ebedi azab" kabul etmeyen Adventistlere
gre Tanr, bu gnahkarlar atete yakarak yok edecektir. Bylece g
nahkarlarn sonsuz yok oluu anlamna gelen ikinci bir lm gerekle
ecektir. nananlar ise cennette mutlu yaamlarna devam edecektir.
Adventistlere gre gksel mabet, cennet mabedidir ve kyamet
kopana kadar sa Mesih orada ikamet etmektedir. nsanlarn amel def
terleri burada tutulmaktadr.
Melek mesaj denilen reti ise dorudan kyamet alametleriy
le ilgilidir ve bu mesajlar Yeni Ahit'in son blm olan Vahiy Kitab'nn
14. Bab'nn 6- 1 1 . cmlelerinden alnarak gelitirilmitir.

ii. badet Anlaylar

Adventistlerin dier Hristiyanlara kar en ayrt edici zellilerin
den birisi cumartesi ayirleridir. Adventistler tpk Yahudiler gibi ibadet
lerini cumartesi gn yapmaktadr. Haftann yedinci gn olarak kabul
edilen cumartesini (sebt gnn) ibadet gn olarak semelerinden
dolay kendilerine Yedinci Gn Adventistleri denilmitir. Onlar "Pazar

Ayini"nin Hristiyanla putperest Roma'dan getiine inanmakta ve do

laysyla pazar gn ibadet yapan btn kiliselerin byk bir gnah ve
kfr ierisinde olduunu dnmektedirler. Dier taraftan pazar g
nne sadece Mesih'in dirili gn olarak sayg duyulmaktadr.
Adventistlere gre vaftiz, sa Mesih ile birliin, gnahlarn ba
lanmasnn ve Kutsal Ruh'u kabul etmenin semboldr. Vaftiz, inan,
pimanlk ve tvbe gibi artlar da beraberinde getirmektedir. Vaftizi,
suya tamamen daldrmak suretiyle yapmaktadrlar. Suya tamamen dal
drmak , lm ve gmlmeyi sembolize etmektedir. Sudan dar k
mak ise gnahsz olarak yeniden dirilme anlamna gelmektedir.
Adventistler "ocuk vaftizini" kabul etmemektedir. Onlara gre
vaftiz olacak kii neden vaftiz olduunun bilincinde olmaldr. Oysa o
cuklar reit olmadklar iin vaftizin nemini ve gereklerini bilemezler.
Evharist ya da "Akam Yemei Ayini" de Adventistlerin nemli i
badetlerinden biridir. Bu ayin, ayda bir olmak zere ylda drt kez
yaplmaktadr. Dier Hristiyanlarn aksine "Akam Yemei Ayini" Ad
ventistlerce cumartesi gn icra edilmektedir. Onlar alkole kar olduk
lar iin bu ayinde arap yerine zm suyu iilmektedir. Akam yeme
inde yenilen "mayasz ekmek" ve "zm suyu" sa'nn bedenini ve ka
nn

sembolize etmektedir. Adventistlerde Akam Yemei Ayini'ne ba

lamadan ce "ayak ykama" uygulamas vardr. Ayine katlan herkesin

ayaklar grevliler tarafndan ykanmaktadr. Bu "ayak ykama" , tevazu
ve alak gnlll sembolize etmektedir. Adventistler, tpk Baptist
ler gibi "Ak Akam Yemei" uygulamaktadr. nk onlar bu ayinin
btn Hristiyanlara ak olduuna inanmaktadr.

iii. Kilise Yaps ve Ynetimi

Yedinci Gn Adventistlerinin ba "Genel Konferanstr." "Dnya
Faaliyet Cemaati" olarak da bilinen bu merkez Washington D.C.'dedir.
Genel Konferans'tan sonra srasyla "blmler", "birlikler", "cemiyetler"
ve "cemaatler" gelmektedir. Genel Konferans, on iki "blm" ve doksan
iki "birlikten" oluan bir kurumdur. Be ylda bir toplanmakta ve yeni
ynetim belirlenmektedir. Btn dnya misyonu bu merkezden yr
tlmektedir. Adventist cemaatleri, btn dnyada demokratik prensip
lerle ynetilmektedir. Bu demokratik yapnn esas temsilciliktir ve tem
silciler seimle belirlenir. Her cemaatin genellikle tespit edilen on kiilik

cemaat komitesi vardr. Bu komite, cemaatin ynetim komisyonu ola

rak, cemaatin dier idarecilerini, kilise ierisindeki faaliyetleri yrte
cek grevlileri semekle yetkilidir. "Cemaat Kdemlisi", " l . Diyazkoz'' ,
"Cumartesi Okulu Yneticisi" ve "Hazineci" gibi kilise ii grevlileri
semek de bu komitenin grevidir.
Adventist kilise hiyerarisinde grev alan idareciler, cemaatin
amiri deil bilakis hizmetileri olarak tanmlanr. "Vaizlik", "Kdemlilik"
ve "Diyakozluk" olmak zere byk grev vardr. Bu grevli ce
maati ynetmekle ykmldr. Bu byk grevden sonra "Cumar
tesi Okulu Yneticisi'', "Misyon darecisi", "Genlik darecisi" ve "o
cuk Okulu darecisi" gibi grevler de vardr. Ayrca "Cemaat Yazcs",
"Cemaat Veznecisi'', "Diyakozluk Veznecisi'', "Ktphaneci" "Salon Di
yakozu", "Salon Temizleyicisi'', "Koro Yneticisi" ve "Cumartesi Okulu
Yazcs" gibi kk hizmetleri gerektiren grevler de vardr.
Ferdi ibadet iin ak veya kapal alan fark gzetmeyen Adven
tistler, her yeri ibadet alan saymaktadr. Ancak toplu ibadetler mutlaka
kapal alanda yani kilisede yaplmaldr. Kiliseleri ok sade ve gsteri
sizdir. Onlar kiliselerine "Advent Evi", Advent Yurdu'', "Advent Kilisesi"
yahut "Ev ve Advent Umudu" gibi isimler vermektedir.
Adventistler, gelirlerini kendi yelerinden temin etmektedir. Bu ge
lir, yelerin aylk cret veya kazanla rnn 'ondal'ndan olumaktadr.
Onlara gre 'ondalk' kutsaldr ve Tanr tarafndan talep edilmektedir.
nanlar gerei her trl zararl yiyecek ve iecekten saknan Ad
ventistlerde, iki, kola, ay ve benzeri iecekler haramdr. Ayrca balk
hari her trl hayvansal gda da haram olarak grlr.

1954 ylndan itibaren Trkiye'de resnl kiliseleri ve faaliyetleri

olan Adventistlerin gnmzde dnya genelinde on milyon civarnda
taraftar bulunmaktadr. Cemaat, sahip olduu birok niversite, kolej
ve aratrma enstiti,isyle gl bir eitim rgtlemesine sahiptir ve
dnya genelinde misyonerlik faaliyetleri yrtmektedir

b. Kuveykrlar
Kuveykrlar, 1 650 ylnda George Fox (1624-1691) tarafndan n
giltere'de kurulmu bir dinsel gruptur. Anglikan kilisesinden ayrlan
Fox, 1 652 ylnda "Hakikat Dostlar" cemiyetini kurmutur. Bu akm Or-

ta an kta mistisizminden olduka etkilenmi ve 17. yzyl 1ngilteresi

politik ve dilli yaamnn bir neticesi olarak ortaya kmtr.
1655'te Kta Avrupa'snda yaylan hareket, 1681 'de W. Penn
(1644-1718) vastasyla Amerika'ya tanm ve Pensilvanya merkez ola
rak seilmitir, Burada din zgrlne dayal bir koloni kurulmutur.
inde yaad an mevcut kiliselerine kar adeta bir bakald
r hareketi balatm olan G. Fox, sahip olduu farkl fikirlerden dolay
mahkemeye karlm, mahkemede titremeye balad iin ona ve ta
raftarlarna 'titreyenler'

(Quakers) ad verilmitir. Onlar tpk dier ayr

lk gruplar gibi siyasal otoriteler tarafndan takibata uram, bask ve

zulm grmtr.
"Dostlar Cemiyeti" ve "In ocuklar" olarak da tannan bu ha
reket, ilk Hristiyanln zne dnmeyi hedeflemekte ve hibir arac
olmakszn, resnl ayin ve trenlere bavurmakszn, sessizlik halinde
Tanr ile kalpten temas kurmay benimsemektedir. Kuveykrlar isel ay
dnlanmay temel doktrin olarak kabul etmitir. Onlar kilise, rahiplik,
dinsel ayin ve dolaysyla da kilise grevlerine kardrlar. Kutsal Kitap
ve kilisenin otoritesini de kabul etmezler ve -nemli bir zellik olarak
yalnzca Kutsal Ruh'un otoritesini benimserler. Genel Hristiyan inanc
na gre Kutsal Ruh, insanlarn kalplerinde ikamet etmekte, insanlarn
kalplerine iyilik ve gzellii ilham etmektedir. Bundan dolay olsa ge
rek Kuveykrlar, isel aydnlanmaya nem verir, kalbi gerek sahibi ol
duunu dndkleri Kutsal Ruh'a teslim etmeye alrlar; bylece il
ham alacaklarna inanrlar.
Kuveykrlarn toplant salonlar basit ve sadedir. Evlilikleri de ba
sit ve sade bir dilli trenle yaplr. Aylk, aylk ve yllk olmak zere
byk toplant zamanlar vardr. En nemlisi yllk olandr. Onlarn
toplantlar sessizce dnceye dalma ve Kutsal Ruh'un ilhamn bekle
me eklindedir.
Sade giyimleri, drstlkleri, yardm severlikleri ve ar ballkla
r onlarn belirgin zelliklerindendir. Ayrca ldrmek iin hibir baha
ne kabul etmediklerinden inanlar gerei askerlik yapmazlar. Temel
prensipleri gerei dnya barn ngrrler. Gnmzde onlar ok sa
yda sosyal ve bar hizmetinde aktif olarak grev yapmaktadr.
Kuveykrlar gnmzde dnyann yirmi drt lkesinde misyo
nerlik faaliyeti yrtmektedir. Taraftarlarnn toplam saysnn alt yz

bin civarnda olduu sanlmaktadr. Bu nfusun byk ounluu ABD

ve ngiltere'de yaamaktadr.

D. Anglikan Kilisesi
Mustafa BIYIK

Dr. Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi

a. Tarihsel Geliimi
Anglikan Kilisesi ya da dier adyla Anglikanizm, ngiltere'de or
taya kp uzun sre devam eden reform abalar sonucu kurulan ve n
giltere'nin resnl kilisesi haline gelen yar reforme olmu bir kurumdur.
Canterbury Bapiskoposluu idaresinde pek ok kiliseyi barndran
Anglikanizm'in en belirgin zellii Katolik ve Protestan unsurlar arasn
daki gerilimlerde orta yolu tutma abasdr.
Anglikanizm ncesi Katolik gelenee bal ngiltere, Luther'den
yz elli yl nce ]ohn Wycliffe (1 330-1 384) sayesinde reformla tanm
tr. Reformcu, "Kutsal Kitap'a yeniden dn" parolasyla kilisenin zen
ginlii ve papann mutlak yetkinlii erevesinde Katolik Kilisesini ele
tirmi ve ncil'i ilk defa ngilizce'ye tercme etmitir. Wycliffe, Katolik
Kilisesinin hcumlar karsnda sa kalmay ancak Kral III. Edward sa
yesinde baarabilmitir. lmnden sonra lkedeki reform abalar son
bulmam ve grleri Lollardlar denen toplulukla srerek 16. asr re
formuna yol amtr.
III. Edward nclndeki reform abalar, halefi VIII. Henry
(1491-1 547) zamannda kalc bir srece girmitir. Bu dnemde Lutheran
dncelerin lkede yaylmaya balamas, halkn Katolik din adamlar
nn uygulamalarndan rahatsz olmas ve kraln ei Catrina'dan boanp
Anne Boleyn ile evlenmek istemesine ramen papann kendisine boan
ma izni vermemesi, lkedeki reform srecinin ana nedeni olmutur.
Anne Boleyn'le evlenebilmek iin papay saf d brakmas ge
rektiini gren VIII. Henry, 1 532'de reformcu Thomas Cromwell'i siya
sal idarede kendinden sonra en yetkin konuma, reformcu Thomas
Cranmer'i de henz Katolik olan ngiltere Kilisesinin en st kurulu say
lan Canterbury Bapiskoposluunun bana getirmitir. Dinsel ve siya-

sal iradeyi kral lehine oluturma dorultusunda ncelikle Papann ngil

tere zerindeki etkisini ortadan kaldran iki reformcu, kral dinsel ve si
yasal otoritenin ba yapmtr. Bylece papann ngiltere zerindeki
otoritesi sona ermitir. Artk papann iznine gereksinim duymadan eini
boayan kral, ikinci evliliini yapmtr. Kral dier reformcularn da etki
siyle 1 536'da Lutheran arlkl "On Madde"yi onaylam, kilisede resim
ve ikonalarn bulundurulmasna yasak getirmi, kilise dualarnn anadil
de yaplmasna ve ngilizce'ye evrilen Kutsal Kitap'n btn kiliselere
gnderilmesine hkmetmitir. Halefi VI. Edward dneminde de sren
reformlar, onun 1 554'te lmyle yerine geen 1. Mary (Tudor) ile
nemli darbe almtr. VIII. Henry'nin ilk ei Catrina'dan doan kralie,
annesini boayan Protestanlara daima nefret duymutur. Katolik kralie
iktidara gelince reformculara ynelik bask, ikence ve infazlaryla tari
he "Kanl Mary" olarak gemitir. Reformcular, onun 1 558'deki lmy
le yerine geen ve lml bir Protestanl hedefleyen vey kardei Elisa
beth ile yeniden ykselie gemitir. Bylece VIII. Henry dneminde
Katolik Kilisesi ile yollarn ayran ngiltere Kilisesi, 1. Mary dneminde
tekrar papalk idaresine girse de, Elisabeth ile yeniden Katolik Kilisesin
den ayrlarak kurumsallamasn nemli lde tamamlamtr. Sonra
dan Anglikan Kilisesi kimliini alan ngiltere Kilisesinin en nemli ahsi
yeti, reform srecinde oynad rolle Elisabeth olmutur. O, uzun salta
nat dneminde Anglikanizm'in temelini atmtr. Dneminde Kutsal Ki
tap, kredolar ve ilk drt konsilde ifadesini bulan Katolik reti devam
ettirilmi, Kutsal Kitap'n tek mutlak otorite olduu benimsenmi, Kato
lik ibadet ve riteller ana dilde ve sade bir tarzda yeniden dzenlenmi,
halkn Kutsal Kitap' okumas tevik edilmi, Katolik kilise yaplanma
sndan vazgeilerek Episkopal idare benimsenmi, papann dinsel ve si
yasal stnl, dnm doktrini, araf, endljans, rahiplerin evlenme
yasa ve azizlere tazimde bulunma reddedilmitir.

b. Temel retileri ve Uygulamalar

Doktrine! anlamda Katolik ve Protestan geriliminin ortasnda yer
almakla birlikte Protestanlk ierisinde deerlendirilen Anglikanizm'in
inan esaslar ve retileri, VIII. Henry zamannda belirlenmeye bala
m ve Elisabeth dneminde ekillenerek inan bildirgeleri ve dua kitap
larnda ortaya konmutur. lk olarak 1 536'da kabul edilen "On Mad
de"nin ardndan, VI. Edward dneminde on maddelik yeni bir bildir-

ge hazrlanmtr. Bu bildirge esas alnarak 1 5 53'te krk iki maddelik

baka bir bildirge oluturulmutur. Elisabeth dneminde gzden geiri
len 1 553 tarihli bildirge, Luther ve Calvin'in etkisindeki "Otuz Dokuz
Madde"nin hazrlanmasna yol amtr. Gnmze kadar varln sr
dren Otuz Dokuz Madde'de ikona ve resimlere tapnma, arafn varl
ve komnyonda/evharist ayininde dnm gibi temel Katolik doktrin
ler reddedilmi; kilise ve genel konsillerin Kutsal Kitap yetkisinde olma
s gerektii belirtilmi; iman ile aklanma ve ana dilde ibadet vurgulan
mtr. Katolik Kilisesinin yedi sakramenti vaftiz ve evhariste indirgen
mi; rahiplere evlenme izni verilmitir. Dier Katolik sakramentleri ta
mamen reddedilmeyerek "kk sakramentler" olarak anlamlandrl
mtr. Bu da onlar, sakramentleri vaftiz ve evharistle snrlayan dier
Protestanlardan ayrmtr. Anglikanlarn kilisede otorite olarak Kutsal
Kitap yannda Katolikler gibi kilise geleneini de saymalar onlar Kato
liklere yaklatrrken dier Protestanlardan uzaklatrmtr.
Anglikanizm'de ibadetlere ilikin retiler Dua Kitab'nda bulun
maktadr. Daha alt dzeydeki dokmanlar da inananlara yol gstermek
tedir. VI. dward dneminde 1 549'da

mon Prayer)

Genel Dua Kitab (Book of Com

hazrlanmtr. Bundan yl sonra Protestan unsurlarn

youn olduu ikinci bir dua kitab oluturulmutur. 1 559 ylnda Elisa
beth dneminde mevcut iki dua kitab gzden geirilip yeniden yaym
lanmtr. 1662'de bir daha gzden geirilerek gnmze kadar Angli
kanlarn resmi belgeleri arasnda yerini alan bu eser, 1 645-1660 yllar
aras hari, ngiltere'de kesintisiz olarak uygulanmtr. Sakramentler, ki
lise idaresi ve riteller, eserin ana temalardr. Eserin sonuna Otuz Do
kuz Madde eklenmitir. Kilise devletin himaye ve kontrolnde olduun
dan, parlamento onay olmadan Dua Kitab'nda deiiklik yaplamaz.
badetler dier Protestan kiliselerde olduu gibi anadilde yaplr.
Kurtulu sadece imanla mmkndr. mann Tanr'nn merhametiyle
insana geldiine inanlr ki bunda Lutheranizm'in ak etkisi vardr. Vaf
tiz ve evharist kurtulu iin zorunludur. Bebekliinde vaftiz olanlarn
genliinde yeniden vaftizi istenir. Evharist, Mesih'in kurtarc eylemle
rinin ansdr.
Anglikan kiliseler olduka ssldr. Kiliselerde komnyonun su
nulduu aaal bir masa, kilisenin sembol byk bir ha, Mesih'i ha
trlattna inanlan mumlar ve etraftaki resim ve ikonalar dikkat eker.
Kilise ibadetleri cemaatle yaplr. En byk ritel pazar ayini olsa da sa-

bal-akam ibadetleri de nemlidir. badetlerde Kutsal Kitap'tan pasajlar

ve dualar okunur.

c.

Kilise Yaplanmas

Anglikanizm, Episkopal denilen kendine zg bir idari modele

sahiptir. Bu yaplanmada kilise grevlisi esastr: Piskopos (biop),
rahip ve diyakoz. Hiyerarinin st ksmnda piskoposlar bulunur. Bl
gesinde kilisenin retilerini yayan ve din hizmetleri sunan piskopo
sun asli grevi rahip ve diyakozlar kutsamaktr. Rahipler, daha snrl
blgede dini retmekle, dinsel ayin ve ritelleri ynetmekle ykm
ldr. Diyakozlar ise sakramentlerin idaresinde rahibe yardm etmek,
insanlara vaazlarda bulunmak ve hastalar ziyaret etmekle grevlendi
rilmilerdir. ngiltere iki blgeye ayrlm ve her birinin bana bapis
kopos (archbishop) ad verilen kilise grevlileri yerletirilmitir. Bun
lar kilise yaplanmasnn zirvesini tekil ederler. lkenin kuzeyi York
Bapiskoposluu , gneyi ise Canterbury Bapiskoposluu'nca idare
edilir. Canterbury Bapiskoposluu, Anglikan olduunu savunan tm
kiliselerin ruhani liderliini stlenmitir. Dolaysyla sadece ngilte
re'deki deil, btn dnyadaki Anglikanlar iin nemli bir yere sahip
tir. lke iki bapiskoposluk altnda alt blgelere blnm ve pisko
poslarn idaresine braklmtr. Episkopal idare biimi Anglikanizm'in
olmazsa olmazdr. Buna verilen neme atfen zellikle ABD'deki Ang
likanlar kendilerini yaygn biimde Protestan Episkopal Kilisesi olarak
adlandrmtr.
ngiltere Kilisesinin dier kiliselerden en belirgin fark, devlet ve
Parlamento ile olan yakn ilikileridir. Luther'in etkisiyle "iktidara mut
lak itaat" ilkesi benimsenmitir. Kral/kralie, kilisenin en yetkili ruhani
lideridir. Kralie gnmzde de bapiskoposlar ve katedral yneticile
rini atamaktadr. Doktrin ve liturjide nihai karar parlamentonundur.
Canterbury ve York Bapiskoposlarnn yirmi drt rahiple Lordlar Ka
maras'nda yer alp Parlamento almalarna katlmas, kilise-iktidar ili
kisini gstermesi asndan nemlidir. 1 969 ylnda alnan kararla kilise
ye kendi i idaresinde nemli bir zgrlk alan tannmtr.
Devletle i ie bir yap sergilemekle siyasal iktidarn tam desteini
alan ngiltere Kilisesi, bu destekle yrtt misyonerlik faaliyetleriyle
dnyann her yerinde taraftar edinmitir. Gnmzde ngiltere dnda

Anglikanlarn youn olduklar yerler ABD, Nijerya, Hindistan, Uganda,

Gney Afrika, Avustralya, Kanada, Yeni Zelanda, Sudan ve Tanzanya'dr.
ngiltere'de dini cemaatler arasnda ounluu oluturan Angli
kanlarn gnmzdeki nfusunun otuz be milyonu ngiltere ve Kuzey
rlanda'da olmak zere tm dnyada yaklak yetmi milyon civarnda
olduu tahmin edilmektedir.
Trkiye'deki faaliyetleri 1 820'lere kadar uzanan Anglikanlarn g
nmzde stanbul 'da kiliseleri mevcuttur: 1 870 ylnda sade bir mi
mari tarzda yaplan ngiliz Konsolosluu bahesindeki St. Helena Kili
sesi; 1868 ylnda Galata yaknlarnda alan Christ Kilisesi; 1872'de Mo
da'da alan kk All Saints Moda Kilisesi. Bu kiliselerin rahipleri yurt
dndan temin edilmitir. 1. Dnya Sava'ndan sonra ilk iki kiliseyi tek
rahip idare etmitir. nc kilisenin 1940'lara kadar kendi rahibi bu. !unmu ve bu tarihten sonra dier iki kilisenin rahibi tarafndan idare
edilmeye balanmtr. Kilise 1996'dan itibaren lkedeki Presbiteryenle
re terk edilmitir. 1 976-1991 yllar arasnda ibadete kapatlan Christ Ki
lisesi ise 1992'de yeniden ibadete almtr.
Anglikanlarn zrnir'de ise kiliseleri bulunmaktadr: 1870'lerde
Alsancak'ta yaplan St. John Kilisesi, yapl 1625'li yllara giden ve z
rnir'in en eski kilisesi olarak bilinen St. Polycarp Kilisesi ve 19. asrn or
talarnda Bornova'da yaplan St. Mary Kilisesi. Ankara'da ngiliz elilii
bahesindeki St. Nicholas Kilisesi ise stanbul ve zmir dndaki tek
Anglikan kilisesidir.

E.

Presbiteryenler ve Metodistler

Mustafa BMK

Dr. Gazi niversitesi

orum lahiyat Fakltesi

a. Presbiteryenler
Presbiteryen Kilisesi, kkeni 16. yzyl reform hareketlerine da
yanan muhafazakar nitelikte Protestan kiliselerden biridir. 16. asrn ba
nda Huldrych Zwingli'nin (1484- 1 531) Zrih'te ve Ma:tin Luther'in
(1483- 1 546) de Wittenberg'de yrtt organize reform faaliyetleri,
ikinci nesil reformculardan John Calvin'in (1 509-1 564) Cenevre'de Lut-

her ve zellikle de Zwingli teolojisi zerine oturtarak sistemletirdii re

formlaryla nemli bir geliim gstermitir. Katolik Kilisesi kart sy
lemleri nedeniyle srgnde bulunduu dnemde Calvin ile yakn iliki
de bulunan ve ondan nemli lde etkilenen skoyal reformcu John
Knox ( 1 505- 1 572), lkesine dnnde dier reformcularla balatt
reform ayaklanmas sonucunda, lkenin i ve d artlarndan da fayda
lanarak 1 560 ylnda reform retisini tskoya'nn resmi din anlay ha
line getirmitir. Onun skoya'ya tad Kalvinist reti, lmnden
sonra tskoya reformcularnn bana geen Andrew Melville ile daha
da gelitirilerek 1 592'de bugnk anlamda kilise idaresine ve doktrine!
retilere sahip Presbiteryen Kilisesi kurulmutur. Dolaysyla Presbiter
yen Kilisesi, Kalvinci retinin Knox ve Melville nclnde sko
ya'ya uyarlanm eklidir. Bundan sonra tskoya'da sivil iktidarlarn ve
Katolik/Anglikan din adamlarnn etkisiyle 1690 ylna kadar zaman za
man Anglikanizm'e yeniden dn denemeleri yaanmsa da bu tarih
ten sonra Presbiteryen mezhebi gnmze kadar kesintisiz olarak ts
koya'nn resmi kilisesi olarak devam etmitir.
lskoya'da ortaya kan Presbiteryen Kilisesi, bu lkedeki tarihsel
geliim srecinde dinsel ve politik nedenlere dayal eitli blnmeler
yaamtr. Calvin merkezli kat dinsel retiler ve Mesih egemenliin
deki iktidar anlay muhafazakar/fundamentalist yapdaki Presbiteryen
Kilisesini ortaya karnca, iktidar paylama niyetinde olmayan sivil
idarecilerin Presbiteryenlere cephe almasna yol amtr. Bu merkezde
cereyan eden kilise-iktidar ilikileri ve Presbiteryenlerin kendi i doktri
ne! tartmalar, sko Presbiteryenleri'nin 18. asrda blnmelerine ve
ortaya eitli kiliselerin kmasna yol amtr. Benzer durum, erken
dnemden itibaren ekonomik, politik ve dinsel gerekelerle rlanda'ya
gelip yerleen ve ngiltere ile skoya'dan artarak devam eden glerle
glenen rlanda Presbiteryenleri'nin de bana gelmitir. Her ne kadar
ilerleyen srete kilise-iktidar ilikisi Presbiteryenleri "ilk dnem Hristi
yanlna yeniden dn" felsefesi ierisinde ekillendiren fundamenta
list sylemden nemli lde uzaklatrmsa da, yaanan gelimeler
ortaya farkl younlukta dinsel anlay ve alglamalara sahip Presbiter
yen kiliselerin kmasna yol amtr.
lskoya ve rlanda'da 18. asrda yaanan blnmeler, 19 ve 20.
asrlarda yerini yeniden birlemelere brakmtr. Neticede her iki lke
deki Presbiteryenler nemli lde bir araya gelmilerdir. tskoya'nn

milli kilisesi olan sko Kilisesi, lkedeki Presbiteryenler'in ezici oun

luunu ats altnda bulundurmakta ve dier Presbiteryen kiliselere g
re daha liberal bir grnt vermektedir. skoya'daki dier nemli kili
seler ise Bamsz sko Presbiteryen Kilisesi, Birleik Bamsz sko
Kilisesi ve Birleik Presbiteryen Kilisesidir.
Bugn Kuzey rlanda'da Ulster Blgesi'nde younlaan rlanda
Presbiteryenleri'nin ou ana gvdeyi oluturan ve lkenin resm.1 kilise
si olan rlanda Presbiteryen Kilisesine baldr. Dierleri ise Kar kan
rlanda Presbiteryen Kilisesi, Birleik Presbiteryen Kilisesi ve Reform
Presbiteryen Kilisesi ile varlklarn srdrmektedir.
skoya'da ortaya kmalarnn ardndan ngiltere'ye yaylan ve
lkenin kuzey ve dou kesimlerinde toplanan Presbiteryenlerin ou,
gnmzde ngiltere ve Galler Evanjelik Presbiteryen Kilisesi ats al
tnda varln srdrmektedir.
Presbiteryenler asl geliimlerini kendilerine yneltilen ekonomik
ve dinsel basklar ile ktlk nedeniyle 17. asrn sonundan itibaren g et
meye baladklar Kuzey Amerika koloni yerleim merkezlerinde gster
milerdir. skoya ve rlanda'dan artarak devam eden gler ile bu yeni
ktada ksa srede ikinci byk dinsel grup haline gelen Presbiteryenler,
bamszlk savan desteklemeleri ve ardndan Sava'ta (1861-65)
Birleik Devletler yannda yer almalaryla konumlarn daha da glen
dirmilerdir. lke idaresinde de aktif rol alan Presbiteryenler, burada da
bandan itibaren tpk skoya ve rlanda'da olduu gibi liberal-muhafa
zakar tartmalar ierisinde olmular ve bu durum onlar blmtr.
Presbiteryenleri blnmeye sevk eden bir dier konu da klelik
tartmalar olmutur. Genel olarak lkenin kuzeyinde yer alan liberal
izgideki Presbiteryenlerin ou klelii yok edilmesi gereken bir sis
tem olarak grrken, daha ok gneyde younlam bulunan muhafa
zakar izgideki Presbiteryenler, sahip olduklar geni arazilerde ok sa
yda kle besledikleri iin, ekonomik karlar ne alarak klelik siste
mini dinsel adan merulatrmaya almlardr. Presbiteryenler adna
yaanan bu gelimeler, onlarn Sava srasnda kuzeyli ve gneyli ol
mak zere ikiye blnmelerine yol amtr. Bu blnme, Sava'n
bittii 1 865 ylndan sorra da etkisini gstermi ve iki kanat uzun sre
bir araya gelememitir.

ABD Presbiteryenleri 19. asrda altn an yaarken sonraki d

nemlerde hzla gelien Baptistlerle Metodistlerin glgesinde kalmlar
dr. Bu durum ve deien dnya artlar onlar 20. yzylda daha liberal
bir izgide nemli lde bir araya getirmitir. Genel olarak ABD'deki
Presbiteryenler, skoya ve rlanda Presbiteryenleri'ne gre daha liberal
izgidedir. Ilml izgideki Amerika Birleik Devletleri'nde Presbiteryen
Kilisesi, yaklak buuk milyon taraftaryla lkedeki Presbiteryenle
rin ezici ounluunu ats altnda toplam durumdadr. Bunun dn
da lkede liberalinden en ar fundamentalistine kadar 1 O'un zerinde
farkl Presbiteryen kilise bulunmakta olup en nemlileri Amerika'da
Presbiteryen Kilisesi, Evanjelik Presbiteryen Kilisesi, Ortodoks Presbi
teryen Kilisesi ve Kuzey Amerika Reform Presbiteryen Kilisesidir.

i. Temel reti ve Uygulamalar

Presbiteryen kiliselerde temel inan esaslar ve retiler, Reform
teolojisi erevesinde Kalvinci grler merkez alnarak oluturulan bil
dirge, ilmihal ve dua kitaplarnda ortaya konmutur. Btn Presbiter
yen kiliselerce kabul edilen en nemli bildirge, 1643-48 yllar arasnda
ngiltere'de hazrlanan ve bundan sonra istisnasz btn Presbiteryen
lerce kabul edilen "Westminster nan Bildirgesi"dir. Yine ayn dnem
de hazrlanan Uzun ve Ksa lmihaller de Presbiteryenler iin dier
nemli iki kilise kaynadr. Temel Hristiyan retilerinden ok farkl
yorumlara girmeyerek Hristiyanln ana izgisi ierisinde kalan Presbi
teryenler, ou kiliseden farkl olarak Augustine'e dayanan Kalvinci ka
der retisinin derin etkisine girerek kurtuluta zgr iradeyi reddet
milerdir. Buna gre kimin kurtulup kimin cehenneme gidecei, insan
yaratlmadan nce Tanr tarafndan belirlenmi olup insann bunu de
itirme gc yoktur. Kurtulu sadece seilmilere aittir. Dolaysyla ak
lanma ya da kurtulu, Tanr tarafndan seilmi kimselere zg bir l
tuftur. Katolik retinin aksine, iyi davranlara gereksinim yoktur.
Bunlar, aklanma sonucu inanan kiinin yapaca ilerdir.
Presbiteryen kiliselerde ibadetlere ilikin usul ve kurallar, dua ki
taplarnda ortaya konmutur. Westminster badet Ynergesi bu konuda
temel dokman olmakla birlikte, zaman ierisinde bu esas alnarak farkl
ynergeler hazrlanmtr. ABD'deki Presbiteryenlerin 1 946'da hazrla
dklar

Halk ibadet Kitab bunlardan biridir. badet ynergelerinin tama

mnda Calvin'in etkisi vardr. Ynergelerde sakrament olarak reform ge-

!enei izlenerek sadece vaftiz ve evharist kabul edilmi; dier pek ok ki

lisenin aksine bebek vaftizi gerekli grlm; vaftizin suya batrma yann
da su serpme yoluyla da olaca ifade edilmitir. Pazar gn kilise_de top
lu halde icra edilen evharist konusunda Zwingli'nin evharistin/komnyo
nun salt an olduu yorumu benimsenerek onun lsa'nn son akam yeme
inin bir hatras olduu ifade edilmitir. Bylelikle Katolikler ve Lutheran
larn aksine, komnyonda alnan ekmek ve arabn lsa'nn gerek eti ve
kanna dnmesi ve onun gerek ve fiziki anlamda komnyonda hazr
bulunmas reddedilmitir. Gnlk ibadetlerin en nemlisi, dier Hristi
yanlarn da yapt sabah-akam ibadeti olup ierik ayndr.
Balangta sadece Mezmurlar' makamsz olarak okuyan Presbi
teryenler, liberalleme sreciyle birlikte kiliselerde ilahiler yannda m
zik aletlerine de yer verirken fundamentalist Presbiteryenler, enstr
manlarn kiliselere girmesine hala kar klmaktadr.

ii. Kilise Yaplanmas

Presbiteryenleri dier kiliselerden ayran nemli farklardan biri,
benimsenen kilise yaplanmasdr. Kkeni Calvin'e dayanan ve 1 592 y
lnda bugnk eklini alan ve temelinde Presbiterlerin bulunduu bu
yaplanma, Presbiteryen kilise yaplanmas olarak bilinir. Bu idari yap
lanma, Metodistler gibi dier baz Protestan kiliseler tarafndan da kulla
nlmaktadr. Mahalli: kiliselerde 'presbiterler' ve 'diyakozlar' bulunur:
Presbiterler, retici presbiterler ve ynetici presbiterler olmak zere iki
eittir. retici presbiterler, gerekli rahiplik eitimini alm ve atamas
yaplm kilisedeki en st dzey din adamdr. Ynetici presbiterler ise
din adamlar snfndan deil de laik cemaat ierisinden seilir. Bunlarn
grevi, sakramentleri idare etmek ve vaaz etmekle ykml olan re
tici presbiterlere yardmc olmaktr. Kilisede diyakozluk grevinde bu
lunanlar ise kilisenin gelir ve giderlerinden, hasta ve yoksullar ziyaret
etmekten ve onlar koruyup gzetmekten sorumludurlar. Bir kilisede
en az bir retici presbiter ve gerekli grlen sayda ynetici presbiter
bulunur. Ynetici presbiter ayn zamanda kilisenin pastrdr.
Presbiteryen sistemde, hiyerarik bir ekilde kilise kurullar bu
lunmaktadr. En altta mahalli kiliselerin her birinin presbiterlerinden
oluan kilise kurullar bulunur. Bunu, blgedeki en az iki mahalli kilise
kurulunun presbiterlerinin bir araya gelmesinden oluan daha st bir
idari kurul olarak presbiterlikler izler. Presbiterliklerin zerinde de en

az presbiterlik alanndan seilmi presbiterlerden oluan sinodlar yer

alr. Son olarak da en stte bir Presbiteryen kiliseyi temsilen genel kurul
bulunur. zmlenecek sorunlar kilise kurulundan gerekirse genel ku
rula kadar tanr. Balangta Presbiteryen kiliselerde kadnlar sadece
diyakoz olarak grev alabilmiken, gnmzde kadnlar kilisenin he
men hemen her kademesinde grev alabilmekte, genel kurula dahi
bakan olabilmektedirler. Adn yaplanmadaki presbiterlerden alan
Presbiteryen kiliselerde bu yaplanmann uygulanmas zorunludur. Bu
yaplanmay ve Presbiteryenlere zg dier ilkeleri benimseyen kilise
ler "Presbiteryen Kiliseler" olarak adlandrlr. Calvin'e dayanan Protes
tan kiliseler ierisindeki Reform Kilisesi ve dier baz Protestan kiliseler,
kilise yaplanmasnda Presbiteryen kilise yaplanmasn baz nanslarla
uygulam olsalar da, bunlar sadece idarede Presbiteryendir. Dolaysy
la bunlar Presbiteryen olarak nitelemek doru deildir.
Kilise-iktidar ilikilerinde Calvin'in grlerini esas alan Presbiter
yenler, balangta Mesih'i kilise ve iktidarn ba olarak grmede srar
c olmulardr. Bu da zellikle Britanya'da uzun sre Presbiteryen-ikti
dar mcadelesini dourmutur. Bu tartmalar srasnda ayrlan baz
marjinaller dnda Presbiteryenlerin ou lml bir izgide buluarak
Mesih'i sadece kilisenin ba olarak grmeye balamtr. Fakat bu da
ou defa kilise ile sivil iktidarlar arasnda mcadele nedeni olmu ve
Presbiteryenleri blmtr.
Rahip ve misyoner yetitirmeye byk nem veren Presbiteryen
ler, doal olarak eitim kurumlaryla yakndan ilgilenmilerdir. Ameri
ka'da en fazla kolej aan dinsel grup Presbiteryenlerdir. Washington ve
Lee niversitesi, Lincoln niversitesi, Tulsa niversitesi, Trinity niver
sitesi, Johnson C. Smith niversitesi, Gneybat Presbiteryen niversi
tesi, Dubuque niversitesi ve Central niversitesi ile yirminin zerinde
rahip okulu ve ellinin zerinde kolej sadece ABD'deki Presbiteryenlere
ait eitim kurumlarndan bazsdr.
Presbiteryenler bata lskoya, rlanda ile ABD olmak zere Kana
da, Avustralya, Yeni Zelanda, Gney Afrika, Hindistan ve Brezilya'da
bulunmaktadrlar. Gnmzde iki buuk milyonu Byk Britanya'da
ve drt buuk milyona yakn da ABD'de olmak zere dnyada yakla
k on milyon Presbiteryen yaamaktadr. Dier taraftan Presbiteryen
kilise idare sistemini benimsemi 50-60 milyona yakn eitli Protestan
kilise mensubu vardr.

Presbiteryenler zellikle 1 9 . asrdaki yogun misyonerlik faaliyet

lerinde hem kendilerinden olmayan dier Hristiyan kiliseleri, hem de
Mslmanlarn younlukta oldugu Ortadogu lkelerini hedef alarak fa
aliyet gstermilerdir. zellikle ABD'deki Presbiteryenlerin uzun sre
Kongregasyonel Kilisesi ile ortaklaa srdrdkleri misyonerlik al
malar ile Msr, Suriye, Lbnan, Filistin ve Irak'ta nemli almalar ya
plm; buralarda pek ok kilise ve bu kiliseleri destekleyen okullar al
mtr. Kanada, Hindistan ve Brezilya da Presbiteryenler iin daima
nemli bir misyonerlik alan olmutur.
Anadolu'daki faaliyetlerini 1820'de zmir'den balatan misyoner
ler, bundan ksa bir sre sonra da, nce stanbul'u ve ardndan da dier
blgeleri faaliyet alanlarna katmlardr. Gelebilecek tepkilerden hare
ketle dier slam lkelerinde olduu gibi Trkiye'de de yeni bir kilise
kuramayacaklarn gren Presbiteryenler, faaliyetlerini mevcut eski Do
gu kiliselerini (Ermeni ve Sryani) destekleyerek ve okullar aarak y
rtmlerdir. Bu balamda Kongregasyonellerin de desteiyle alan
Robert Koleji, Merzifon Amerikan Koleji, Gaziantep Amerikan Koleji ve
Harput Amerikan Koleji faaliyetleri asndan nemli birer merkez ol
mutur. Kurtulu Sava sonrasnda yaplan yasal dzenlemelerle bir s
re duraklayan Presbiteryen faaliyetler, 1950 sonrasnda yeniden canlan
mtr. Tevfik Fikret'in Robert Koleji'nde eitim alan ve ardndan sko
ya'ya giden olu Haluk'un nce Presbiteryen olmas ve ardndan gittii
ABD'de ald eitim sonras 1956'da rahiplie atanmas, Presbiteryen
leri Trkiye'de yeniden gndeme getirmitir. 1993'te stanbul Presbiter
yen Kilisesi kurulmutur. 1996'dan beri Moda'daki All Saints Moda adl
Anglikan kilisesinde ibadetlerini yapmaya balayan Presbiteryenler,
sonradan stanbul'da Kalkedon Presbiteryen Kilisesi ile Ankara'da An
kara Presbiteryen Kilisesini amasyla bu kiliseleri kuatan Trk Dnya
s Presbiteryen Kilisesi kurulmutur. Gnmzde yz elliye yakn yesi
ile faaliyetlerini srdren Trk Dnyas Presbiteryen Kilisesi, ABD'de
bulunan muhafazakar izgideki Presbiteryen Kilisesi ve Evanjelik Pres
biteryen Kilisesi tarafndan tannmaktadr.

b. Metodist Kilisesi
Metodist Kilisesi, ngiltere Kilisesini (Anglikanizm) yeniden can
landrma amacyla 18. yzylda John Wesley (1703-1791) nclnde
balatlan hareket sonucu kurulmu bir Protestan kilisesidir .

__

......._______________________

John Wesley, 1730'lu yllarn banda Oxford'daki rencilii d

neminde kardei Charles ile birlikte "Kutsal Kulp" adl bir renci ku
lbne katlmtr. Dzerli olarak komnyona katlma, arkadal ge
litirme, hayr ilerinde bulunma ve hastalar ziyaret etme gibi konulara
yourlaan kulp yeleri, almalarndaki metodik ynterrlerinden
tr hasrrlarnca alayc ifadeyle 'Metodistler' eklinde adlandrlmtr.
Bu lakap zamarla yeler tarafndan da benimsenerek sonradan kilise
nin ad olmutur.
Wesley, Anglikan rahibi olunca 1736'da misyonerlik amacyla Ge
orgia'ya gitmi, fakat baarl olamaynca ertesi yl geri dnmtr. Bu
yolculuunda karlat Moraviarlar'dan kiisel dindarlk, iman ile ak
lanma, gven ve kurtulu gibi konularda etkilenmitir. Fakat en byk
etkiyi 24 Mays 1738'de Londra'da bir toplant srasnda Luther'in

Roma
llar'a Mektup'a yazd nsz dinlerken kiisel kurtulu tecrbesi

balamnda yaayan Wesley,

Kalbimin tuhaf bir ekilde sndn hissettim. Mesih'e gven
diimi, onun kurtulu iin tek bana yeterli olduunu anla
dm. Mesih'in gnahlarm benden aldna dair bana bir g
ven verildi.
diyerek tanrrlad o andan sonra, daha nceden savunduu kurtulu
reetesinin yanl olduuna karar vermi, iman ile aklanma ve kiisel
tecrbeyi ne karan yeni retilerini yayarak cemaatini oluturmaya
balamtr. Kardei de yazd ilahilerle ona destek olmutur.
Wesley'in retileriyle ekillenen Metodizm, Britanya'da Presbiter
yen izgide geliirken, ABD'de Anglikan unsurlar al- basmtr. lngilte
re'de cemaatin sorurrluluunu alacak 'topluluklar' oluturulmu ve bu
topluluklar insarlarn birbirleriyle yakn ilikide bulunup dindarlklarn
arttracaklar kk 'gruplara' blnmtr. Wesley, 1742 ylnda burlara
kadn-erkek her yatan insan ieren daha kapsaml 'snflar' eklemitir.
Burlara yelik Wesley'in retilerine bal kalmay arzulayan herkese
akt. Wesley, laik halktan pek ounu vaiz yapm ve burlardan bazs
n "gezgin rahipler" snfna ykseltmitir. Ardndan 1744'te 'konferans'
adl yllk toplantlar balatm ve kendisi bu kurulun bana gemitir. O,
hibir zaman ngiltere Kilisesinden ayrlp yeni kilise kurmay dnme
mitir. Metodist yaplanma , cemaati Anglikan halktan uzaklatrsa da
Wesley 1791 'de ldnde yz otuz be bin yeden ou kendisini hala

------ -

Anglikan gryordu . Fakat 1795 Konferans'nda komnyonu ancak

Konferans'n yetkilendirdii kimselerin ynetebilecei hkm getirilin
ce, Anglikanizm'den kopu tamamlanm ve topluluk Metodist Kilisesi
adn almtr. Bundan byle bamsz ekilde tekilatlanmaya girien
Metodistler, etkili yerel rgtleriyle gl bir merkezi otorite olutur
mulardr. Sade bir yaanty, tutumluluu ve ekonomik zorluklara kar
maneviyat vurgulayan hareket hzla gelimitir.
19. asrn ilk yars ngiliz Metodizmi iin gelime ve blnmelerin
yaand dnem olmutur. Vaizlerin otokrasisi, ak hava toplantlarn
kamp toplantlarna dntrme ve kiliselere org yerletirme gibi konu
lar blnmelerde etkili olmutur. Blnmeler asrn ikinci yarsnda yeri
ni birlemelere brakmtr. 1857 ve 1907'deki birlemelerin ardndan
1932'de Metodist Kilisesinin kurulmasyla nemli bir birlik salanmtr.
Gnmzde Britanya'daki Metodist kiliselerin ye says on sekiz mil
yon civarndadr.
Wesley ile balayan ve onun grevlendirdii Francis Asbury ile
temelleri atlan Amerikan Metodizmi, episkopal yapda gelimitir. ln
giltere'den 1771 'de gelen Asbury, Wesley'e ramen kendisini 'piskopos'
(bishop) olarak adlandrarak Amerikan Metodizmi'nin ilk piskoposu ol
mutur. Wesley 1784'te Dr. Thomas Coke'yi ABD iin 'danman' olarak
atamtr. Ayn yl Asbury ve Coke nclnde Metodist Episkopal Ki
lisesi kurulmutur. Fakat asl gelime Wesley'in lmnden sonra ya
anmtr. Coke de 'piskopos' sfatn kullanm ve Anglikanizm'e ait

Genel Dua Kitab'nn farkl bir versiyonu olan Pazar lbadeti'ni uygula
maya sokmutur. lngiltere'deki Wesleyci sistem yerine Anglikanizm'in
l kilise sistemi (diyakoz, yal ve piskopos) esas alnmtr. Tek fark,
Anglikan piskoposlar atama ile greve gelirken Metodist piskoposlarn
seimle ibana gelmesiydi. Amerikan Metodizmi'nin doktrin ve teki
latlann zetleyen

Terbiye Kitab, Wesley'in vaaz ve eserlerine daya

Terbiye Kitab'ndaki hkmleri yorumla

nyordu. Piskoposlarn grevi,

makt. lke blgelere ayrlarak balarna piskoposlar getirilmitir. Bun

lar 1908 sonrasnda "blge danmanlar" unvann almtr.
Amerikan Metodistleri de 18 ve 19. asrlarda kilise ii blnmeler
yaamtr. tk tartma 1830'da kilise otokrasisi konusunda ortaya k
m ve Metodist Protestan Kilisesi kurulmutur. Metodist Episkopal Kili
sesi ise 1844'te klelik konusundaki tartmalara paralel olarak kuzey ve
gney eklirde blnerek zayflamtr. Fakat Sava (1861 -65) sonra-

....__________________________

YAAYAN DNYA DINLER!

@-----

snda iki kanat hzla gelimitir. Kuzeyli ve gneyli Metodistlerin ou

1939'da Metodist Kilisesi adyla yeniden birlemitir. 1 968'de lkedeki
Alnan kkenli Evanjelik Birleik Kardeler de bunlara katlnca, on bir
milyonu aan yesiyle ABD'deki en byk Protestan kiliselerden birisi
olan Birleik Metodist Kilisesi kurulmutur. Gnmzde Abingdon gibi
eitli yaynevi, Brooklyn'deki Metodist Episkopal Hastanesi gibi pek
ok hastane, on niversite, on teoloji fakltesi ve ok sayda eitli
dzeydeki dinsel okul, ABD'deki Metodist kiliselere aittir.
Afrika kkenli siyahlar Amerikan Metodizmi'nde nemli bir g
tr. Halen varln srdren Afrikal Metodist Episkopal Kilisesi (1816),
Afrikal Metodist Episkopal Zion Kilisesi (1820) ve Hristiyan Metodist E
piskopal Kilisesi (1870), milyon siyah Metodist yeye sahiptir.

i. Doktrin ve Uygulamalar
Metodist Kilisesi teolojik anlamda Havariler ve znik Akideleri ile
Protestan reformunun prensiplerini kabul ettiinden, teolojide orto
dokstur. Kiisel dindarl hedefleyen Wesley, zgr iradeyi savunma
syla Presbiteryenler'den uzaklamtr. Wesley, tanrsal amacn insanl
kurtarma olduunda kararldr. Bu sadece ilahi ltufla mmknse de
Mesihe inanmak, gnahlardan kurtulmay arzulamak ve bunu yaanty
la kantlamak esastr. Herkes imanla asli gnahndan kurtulabilecei gi
bi, Kutsal Ruh ve Hristiyan gvencesiyle kurtarlmln da bilebilir.
Buradan hareket eden Metodistler dogmadan ziyade yaantya ve iyi
davrana zen gstermilerdir. Yeniden dou, teslis ve asli gnahn
evrensellii de Metodist retide nemli yer tutar.
Sakramentler, vaftiz ve evharist olmak zere ikidir. Evharist Me
sih'in lmnn ans olarak deerlendirilir. Azizlere dua, ikona ve ka
lntlara sayg, kfr olarak grlr. Doktrinel ltler Wesley'in 44

Va
az (1746-1760) ve Yeni Ahit zerine Aklayc Notlarnda (1755) mev

cuttur. Britanya Metodistleri bunlara tarihsel Hristiyan akidelerini, Ame

rikan Metodistleri de Wesley'in Anglikanizm'e ait Otuz Dokuz Madde'yi
zetleyerek oluturduu Dinin Yirmibe Maddesi'ni eklemektedir.
Metodizm'in bir baka zellii, kalplere hitap etmesidir. Bu da
misyonerlikte gl bir evki, ibadetlere katlmda hassasiyet ve sami
miyeti getirmitir.

Metodist retide toplumsal refah salamak esastr. Bunun teme

linde kurtuluta iyi davranlara verilen nem yatmaktadr. Wesley,
"Tanr sevgisi, komuyu sevmekle gsterilmelidir. " ilkesinden hareketle
hastalar ziyaret eden bir grup oluturmu, "temizlik dindarln hemen
ardndan gelir" parolasyla Londra'da lks bir dispanser kurmu, dullara
ev, fakir rencilere okul am, darda kalanlara bor veren fon olutur
mutur. Wesley'in iki ve kumara olumsuz bakndan hareket eden pek
ok Metodist bugn dahi alkolden uzak durmaktadr.
Wesley, Moravianlar'n etkisiyle ilahilere nem vermi, bizzat
kendisi baz Almanca ilahileri evirmitir. Kardei Charles de yazd
9.000 ilahiyle cemaate evk vermitir. Dindarln vurguland bu ilahi
lerle manevi boyut glendirilmitir. Metodizm'in Hristiyan ibadetine
en byk katks zengin ilahl klliyat ve bunlarla salanan gl duy
gusal evk ve enerji olmutur.

ii. Kilise Yaplanmas

Metodist kilise yaplanmas Britanya'da presbiteryen, ABD'de de
episkopal formun etkisinde gelimitir. Dneminde, Konferans'n tart
masz lideri ve bakan olan Wesley, alan kiliselere rahipler yerletir
mi ve laiklerden seilen vaizleri kilisede grevlendirmitir. Bunlarn en
belirgin zellii, gezgin olmalardr. Vaizler ylda bir defa Konferans'ta
toplanyor ve grev yerlerini reniyorlard. Ardndan vaizler ylda drt
defa drt-alt haftalk srede grev yerlerini dolayorlard. Sonradan
yaplan dzenlemelerle bu, ylda bir defaya indirilmitir.
Britanya'da Konferans 1 795'te kilisenin en st idari mekanizmas
yaplmtr. Konferansn bakan rahiplerden, yardmcs da laik vaizler
den seilmitir. Seimle ibana gelen Konferans yeleri denk saydaki
rahip ve laik vaizden oluturulmutur. lke presbiteryen sinodlar gibi
blgelere blnm ve ylda iki defa toplanan blgesel kurullar olutu
rularak Konferans'a balanmtr. Blgeler de "danman rahipler"in
idaresinde gezginlere ayrlmtr. Gezgin vaizlerin sorumluluu blgesel
kurullar araclyla Konferans'a dayanyordu. Kilise yaplanmasnn en
altnda yerel kilise grevlilerinden seilen ve ayda bir toplanan ma
halll kurullar bulunuyordu .
ABD'de Konferans'a bal piskoposluk blgeleri oluturularak
bana piskoposlar yerletirilmitir. Vaizlerin grev yerlerini bunlar be-

lirliyordu. Britanya'daki gibi sistemin en alt birimi mahalll kurullard.

Britanya'da rahipler ayn grevde ancak yl kalabilmektedir. Buna
karn ABD'de rahiplerin grevi balangta bir yl ile snrlyken za
manla bu snrlama tamamen kaldrlmtr.
Metodizmin znde Wesleyci retilerin btn dnyaya yaylma
s vardr. Wesley bunu, "Btn dnyay rahiplik blgem olarak gryo
rum. " diyerek zetlemitir. Kiisel kurtulua vurgu, misyonerlik anlay
n gelitirmitir. Gezgin vaizler sayesinde hzla gelien Metodizm, 19.
asrn ortasnda ABD'nin en nemli dinsel gruplarndan birisi haline gel
mitir. Metodistler gnmzde zellikle Britanya, ABD, Kanada, Hin
distan, Avustralya, Gney Afrika, Japonya, Kore, in, Meksika, Brezil
ya, Almanya, svire, Belika ve Seylan'da yaygn durumdadrlar. Bu
gn dnya genelinde yzn zerinde lkede yaklak krk milyon Me
todist olduu tahmin edilmektedir.

F. Pentekostalistler
evket YAVUZ
Yrd.Do.Dr. anakkale Onsekiz Mart niversitesi lal1iyat Fakltesi

Amerika'daki Binylc (Millenyarist), Evanjelik ve "yeniden dou

u" akmlarn tarihi 1740'lara kadar uzanr. Jonathan Edwards ve Geor
ge Whitefield'in insann gnahkarlna vurgu yapan, cehennem ve ko
vulmuluu ne karan sylemleri gnmzde "Kyamet gn ok ya
knda, imdi ve burada", "Mesih'in kinci Gelii'ne ramak kald" tr nu
tuklarla yeniden retilmektedir. te bu tarihi, teolojik ve sosyal arka
plana yaslanan Pentekostalist dini hareket, Los Angelesli zenci vaiz W.J.
Seymour'un yorum ve abalaryla (1906) tarih sahnesine kmtr ve ay
n sene Avrupa'da Norve asll Thomas Barratt tarafndan yaylmaya a
llmtr. Bu akm ballar Kutsal Kitap'ta modelletirilen ilk Hristiyan
lar kendilerine rnek alp, dnce ve hayatlarn buna gre tanzim et
meye almaktadrlar.
Aslnda Hristiyan geleneinde Pentekost veya Beyaz-Pazar ( Whit

sunday), Katolik Kilisesinin kuruluuna da kaynaklk eden ve sa'nn ye

niden diriliinden elli gn sonra gerekleen havarilerin Kutsal Ruh tara
fndan vaftiz edilmesinin hatrasna kutlanan bir bayramdr. Pentekosta-

list hareket, bu bayram balang fenomeni olarak ele alr. Hareketin

doktrin temeli, "Kutsal Ruh'un vaftizi" ile gerekleen yeniden dou/ih
tida ve Kutsal Ruh'un vaftiz ile elde edilen manevi gcne dayanr. Ha
rekete gre nasl lsa'nn havarileri onun yeniden diriliinin yedinci pazar
gnne denk den elli gn sonra Kutsal Ruh tarafndan vaftiz edildiler
se ada Pentekostalistler de ayn din! tecrbe ile kutsanrlar. "Pente
kost/'Yeniden Dirili' gn geldiinde, orlar (havariler) Kutsal Ruh ile
dolup, dier dilleri konumaya baladlar";11 zira Pavlus'un sayd Kut
sal Ruh'un dokuz hediyesinden biri de "deiik dillerde konumak"tr.
Dolaysyla buna gre bu tr ruhsal aydrlanma veya yeniden dou e
itli dillerde konuma yetisini de beraberinde getirecektir.
1970'lerde dnya apnda yaanan dinsel carlana paralel olarak,
Neo-Pentekostalizm de karizma-ekserli bir din! hareket olarak tarih
sahnesinde grnr. Evrensel ve tabiatst yeniden dou veya kurtu
lu teolojisi ile hedefini ortaya koyan hareket, i aydnlanmay ve eski
inancn yeniden Kutsal Ruh'un vaftizi ile carlandrl gayesini idealleti
rir. te yandan bu tarih! hareket, Amerikan tarihinde benzerine ska
rastlanan "yeniden douu" akmlardan sadece biridir. Bu yeniden do
u ekserli karizmatik hareket beraberinde bir tr evrensellik/kme
niklik retisi tar. Nitekim, kadn ve erkeklerle ruhban snf ve halk
biraraya gelerek "yeniden beraber dou" ilahi ve ritelleriyle bunu ifa
de etmeye alrlar. tk planda Amerika'da yz bin civarnda Katolik,
yz bin kadar Protestan ve iki bin kadar da Presbiteryan ve Episkopal
Hristiyan "Pentekostal" olarak harekete katlmtr. 1973'te Dallas'ta d
zerlenen Birinci Ulusal Episkopal Karizmatik Konferans'na katlan ra
hip says otuz tr; ayn yl Notre Dame niversitesi'nde yaplan top
lantda yirmi iki bin Pentakostalist bir araya gelmitir.
Katolik Kilisesinin bu akma ve tad fikirlere ynelik yaklam
farkldr. Pentekostalistler zerine almalar yapan Oklahoma City ba
piskoposu John R. Quinn, 1 974'lerde hareketi ayet pratikleri doru bir
ekilde yaplrsa geleneksel Katoliklikten ok farkl olmayacan savu
nur. Bu hareketin ngrd manevi aydrlanma ile kontroll vecd ha
linin gerekletirilebilecei savunulur. te yandan baz Hristiyan grup
lar -mesela Southern Baptistler- hareketi ise Hristiyanlk retilerinin
dnda deerlendirilir. Bazlar da Yeni Pentekostalist hareketi, "birey1 1 Resullerin leri 2: 1-4 .

...

--------------.....................

lerde daha nceki kahramanlarn klk deitirerek nksetmesi" olarak

deerlendirerek, psikolojik saplantl bir klt olarak grr.
Genel olarak Pentekostalistler drt ana grupta deerlendirilebilir:
1 . "lsa'nn Halk" eklinde Hristiyan evleri ve mahalleri kuran
grup, her dinden ve her meslekten insan aralarna alr. Amerika'da
1975'te be yz bin civarnda olduklar tahmin ediliyordu.
2. Deiik mezheplere ait gen ve orta ya snfna mensup dindarlar
olup, dilli uurlanmay evanjelik metotlar ve ortak aktiviteler ile -mesela
Mesih adna Kamps Hal Seferi/Hizmeti- gerekletirmeye alrlar.
3. Roman Katolik Pentekostalistleri ki Kutsal Ruh'un manevi hedi
yeleri ile "yeniden dou" ya da "kvamlanm iman" hedefine ulamay
gayeletirirler.
4. Garip Pentekostalist gruplar ki bunlar da meslek merkezli klt
ler (Hristiyan Srfleri gibi), mistik gruplar, aydnlanmac kltler, vb.
cemaatlerden oluur.
Cokulu ibadet biimleri, mucizevi yoldan ulatklarn iddia ettik
leri farkl dil tecrbeleri ve bireysel dindarla vurgularyla tannan Pen
takostalistler, Gney Amerika Katolikleri arasnda da hzla yaylmakta
ve evanjelik anlayn Amerika ktasnn gneyinde de hzla yaylmasna
almaktadr. Baz kaynaklar yakn bir gelecekte Pentekostalistlerin La
tin Amerika dini cemaatleri arasnda en kalabalk grup haline geleceini
ileri srmektedir. Bu akmn Avrupa'da ise en ok lsve'te etkin olduu
gzlenmektedir. Bnyesinde Klasik Denominational akm ile Karizma
tikleri de barndran Pentekostalizm, kimi aratrmalara gre drt yz
milyonu akn mntesibiyle dnyadaki en byk Protestan hareket ola
rak bilinir. Kilise organizasyonu asndan bu akm tamamen bamsz
olarak yaplanmaktadr.

4. Hristiyan Misyonerlii

inasi GNDZ
Prof.Dr.

stanbul niversitesi lahiyat Fakltesi

Hristiyanln ilk dnemlerinde, Baba tarafndan Olun, Baba ve

Oul tarafndan da Kutsal Ruh'un gnderiliine ynelik tanrsal iradeyi

ifade ederek, Teslis retisiyle ilgili olarak tad teolojik anlam yan
sra kilise tarafndan resmen vaaz iin grevlendirilmeyi ifade eden mis
yon terimi, 16. yzyldan itibaren Cizvitler tarafndan daha zel bir an
lamda kullanlmaya balanmtr. 16. yzylda Ignatius Loyola tarafn
dan, Hristiyan uluslarca oluturulan kolonilere kilise grevlileri gnde
rilmesini ifade etmede kullanlan misyon ve misyonerlik terimleri, kolo
niletirilen smrge blgelerinin Hristiyanlatrlmas balamnda kul
lanlmtr. Bu balamda Hristiyanln yerliler arasnda yaylmas ama
cyla grevlendirilen kilise temsilcileri "misyoner", bunlarn gittikleri l
keler ise "misyon lkeleri" olarak adlandrlmtr. Son dnemlerde mis
yonerlik teriminin zihinlerde oluturduu olumsuz arm karsnda,
bu terimin yerine 'evanjelizm' ve 'evanjelizasyon', 'ahitlik'
ve 'beyan'

(witnessin[j)

(proclamation) gibi terimlerin kullanlmasnn tercih edildii

dikkati ekmektedir.
Hristiyan misyonerlii, dinsel referansn, ncelikle Yeni Ahit me
tinlerindeki sa'nn talebelerine ynelik eitli szlerine dayandrr.
sa'nn talebelerini gnderirken onlara "gidin" ve "deyin ki" ifadeleriyle
balayan szleri, Hristiyan misyonerliinin temel referans olarak kabul
edilir. Bununla birlikte Yeni Ahit'te misyonerlie referans olarak kullan
lan en temel ifade Matta ncili'nde yer alan u szdr:
imdi, gidip btn milletlerVhalklar talebelerim edinin; onlar
Baba, Oul ve Kutsal Ruh adyla vaftiz edin. Size emrettiim
her eyi tutmalarn onlara retin ve ite ben btn gnler,
dnyann sonuna kadar sizinle birlikteyim (Matta, 28: 19-20).
Ayrca gerek sa gerekse Pavlus gibi nemli ahsiyetlerin eitli sz
ve deyileriyle tavr ve davranlarna ilikin ifadeler de misyonerlikte re
ferans olarak kullanlmaktadr. Bundan baka Hristiyan misyonerlii, e
itli teolojik anlay ve yaklamlar da referans olarak kullanmaktadr. r
nein, Hristiyan bak asna gre misyonerlik greviyle bir kiinin ya
banc bir lkeye ya da ulusa gnderilmesi, ilahl oul sa Mesih'in Mesih
lik misyonuna itirak etmedir. Yine Hristiyanlkta, kurtulu teolojisi ba
lamnda Tanr'nn dier insanlar/tekiler arasnda, zaten halihazrda onla
r ncil mesajna ve kurtulua hazrlama konusunda faaliyette olduu
inanc nemli bir dayanak olarak kabul edilir. Buna gre Kutsal Ruh,
dnya genelinde insanlar sa Mesih'le kurtulu mesajn almaya hazrla
makta, bunun iin uygun ortamlar oluturmaktadr. Misyonerlik grevini
yrten kilise ve misyonerler, sa Mesih'in tm dnyadan insanlar kendi

n\1.._

________________________

gnne ve geleceine hazrlk iin bir araya getirecei midini tamakta

dr. Hristiyan misyonerlere den grev, Kutsal Ruh tarafndan zaten ge
rekli altyaplar hazrlanm olan blgelerde uygun insanlar tespit edip
onlarla birebir ilikiye girmek suretiyle ncil mesajn dorudan onlarla
buluturmak, onlar Tanr halk arasna katmaktr.
Yeni Ahit yazarlarndan Luka, Resullerin leri'nde Hz. sa'dan he
men sonra eitli blgelerde dini yaymak zere youn bir faaliyetin
baladndan sz eder. stafenos'un ehadeti sonras eitli kiilerin Fe
nike'ye, Kbrs'a ve Antakya'ya giderek buralarda dini yaydklarndan,
Petrus ve Bamaba'nn faaliyetlerinden bahseder (Resullerin leri 10,

1 1 : 1 9-22). Dier taraftan Hristiyanlk tarihindeki en nemli ve gelmi

gemi en byk misyoner Pavlus'tur. sa sonras dnemde o, ilahi oul
sa Mesih'in kurtarcl mesajna dayal Hristiyan inancn, gerekle
tirdii nemli misyon seyahatiyle Anadolu'dan Makedonya ve Yuna
nistan'a kadar yaymaya alm; buralarda halihazrda mevcut olan ce
maatleri organize etmi ve kendi sa anlaynn dnda sa anlaylarna
sahip olan sevi cemaatlere kar mcadele etmitir. Onun misyon anla
y ve metodolojisi Hristiyan misyonerliinin temel yntemi olarak ka
bul edilmitir.
Pavlus, Korintlilere birinci mektubunda, inand retileri yayar
ken yapt fedakarl ve karlat zorluklar konu ald szlerinde,
dini yaymada hedef ald kiilere misyonu gtrrken esas ald me
todu yle anlatr:
Ben zgrm, kimsenin klesi deilim. Ama daha ok kii ka
zanaym diye herkesin klesi oldum. Yahudileri kazanmak iin
Yahudilere Yahudi gibi davrandm. Kendim Kutsal Yasa'nn
(Musa hukukunun) denetimi altnda olmadm halde, Yasa al
tnda olanlar kazanmak iin onlara Yasa altndaymm gibi
davrandm. Tanr'nn yasasna sahip olmayan deil de Mesih'in
yasas altnda olan biri olarak, Yasa'ya sahip olmayanlar ka
zanmak iin Yasa'ya sahip deilmiim gibi davrandm. G
szleri kazanmak iin gszlerle gsz oldum. Ne yapp ne
edip bazlarn kurtarmak iin herkesle her ey oldum (1 Ko
rintliler 9: 19-22).
Pavlus sonras Patristik dnem olarak da adlandrlan ilk birka
yzylda Hristiyanlk Roma mparatorluu'nda hzl bir yaylma sreci

yaad. yle ki 3. yzyl sonuna gelindiinde Hristiyan retisiyle kar

lamam olan bir blge hemen hemen kalmamt. Hristiyan misyoner
ler araclyla Suriye, Anadolu, Kuzey Afrika ve Avrupa'nn Akdeniz sa
hilleri byk oranda Hristiyanlatrld. Ortaan ilerleyen dnemlerin
de Hristiyan misyonerlerinin, faaliyetlerinde, zellikle Avrupa'nn tama
mnn

Hristiyanlatrlmas konusunda younlatklar grlmektedir.

Ortaa boyunca yrtlen misyonerlik faaliyetlerinde gsterilen

baarda etken nemli rol oynamtr. Bunlardan birincisi Hristiyan

imparatorluklarn ve siyasal ynetimlerin kiliseye ve misyonerlere sa
lad destektir. Hristiyan misyonerler yalnzca Hristiyan imparatorlarn
ve yneticilerin desteini deil, Hristiyanlarn egemen olmadklar bl
gelerde baz yerel yneticilerin desteini ve himayesini de kullanmlar
dr. Misyonerlik faaliyetlerindeki baarnn arkasnda bulunan bir dier
nemli etken misyon blgelerinde gelitirilen manastr yaantsdr. Mis
yon blgelerinde kurulan manastrlarla yreye yerleen keiler, hem
yreyi tanma ve dil, gelenek ve kltr asndan yre halklaryla kay
nama hem de misyonerlik faaliyetlerini yrtme asndan manastrlar
birer s olarak kullanmlardr. Manastrlarla irtibatl olarak Ortaada
Hristiyan misyonerliinde genellikle eitli Hristiyan tarikatlar n pla
na kmtr. Bunlardan 1 3 . yzylda Assisili Aziz Francis tarafndan ku
rulan Fransizkan tarikat ile Aziz Dominik tarafndan kurulan Domini
kan tarikat, yoksulluu ve Hristiyanln yaylmas faaliyetlerini temel
ama edinen tarikatlardr. Bu tarikatlara bal olan ve genellikle Friar
diye adlandrlan keiler, manastrlarda yerleik ya da gezgin misyo
nerler olarak misyon blgelerinde Hristiyanln yaylmasnda aktif rol
oynamlardr. Bunlara 16. yzyldan itibaren Cizvitler tarikatna bal
keileri de eklemek gerekir. Sonraki dnemlerde ise bunlara Agustini
anlar ve Mesih Dervileri ( Wanderers of Christ) gibi birok tarikat ye
lerinin faaliyetleri de eklenmitir. Ortaadaki misyonerlik faaliyetlerin
de etkili olan nc husus ise ehitlik anlaydr. Misyon blgelerinde
zaman zaman yerli halk tarafndan Hristiyan misyonerlere ynelik id
det hareketleri uygulanm ve bunun neticesinde baz misyonerler ha
yatlarn kaybetmilerdir. Aziz Boniface (680-754) rneinde olduu gi
bi ldrlen bu misyonerlerin yaantlar ve verdikleri mcadele dier
misyonerler iin her zaman bir rnek ve ilham kayna olarak kabul
edilmi, misyonerlik faaliyetlerinin devamnda nemli bir motivasyon
unsuru olmutur.

YAAYAN OON\OINLERI

Reformasyon dnemi ve sonrasnda Avrupa'da oluan birok yeni

kilise hareketlerinde nceleri misyonerlik faaliyetlerine fazla rastlanmaz;
zira bu kiliseler Katolisizme kar var olma ve ayakta kalma mcadelesi
vermektedir. Ancak ilerleyen dnemlerde zellikle smrge dnemle
rinde, bu kiliselere bal misyonerlik tekilatlar, Katolik misyonerler ya
nnda dnyann drt bir tarafnda faaliyette bulunmaya balamtr. Hat
ta 19. yzyldan itibaren Bat ve Kuzey Avrupa ile Kuzey Amerika mer
kezli eitli Protestan kiliselerle irtibatl misyoner rgtleri Ortadou, U
zakdou ve Asya'da hep n plana kmaya balamtr. Ait olduklar l
kelerdeki devlet egemenliini tanyan Protestan kiliseler, bu uluslarn
egemenliinin yaylmasn ya da kolonilerde ve smrge blgelerinde
devlet gcnn etki alannn genilemesini, Hristiyan hegemonyasnn
ve gcnn yaylmas/genilemesi olarak deerlendirmitir.

18. ve zellikle 19. yzyl, birok misyonerlik tekilatnn ortaya

kt dnemlerdir. yle ki 19. yzyl Hristiyanlarn bir btn olarak
tm dnyada aktif misyonerlik faaliyetine kalkt ve kimi yazarlarn
ifadesiyle Hristiyanln kendisini evrensel bir dine evirme konusunda
baarl olduu bir zamandr. Bu dnemde kurulan misyonerlik tekilat
larnn byk ounluu eitli Protestan kilise ve cemaatlerle irtibatl
dr. Bu erevede kurulan misyonerlik tekilatlar arasnda The Baptist
Missionary Society (1792), London Missionary Society Cl 795), Anglican
Evangelical Church Missionary Society Cl 799), British and Foreign Bible
Society (1804), The American Board of Commissioners for Foreign Mis
sions (1810), the Basel Society (181 5), The American Baptist Missionary
Board (1814) ve The Bedin Society (1824) saylabilir. Ayrca 19. yzyln
ilk yarsnda Fransa, Danimarka, sve ve Norve gibi lkelerde de bir
dizi misyonerlik tekilat oluturulmutur.

19. yzyl ve bunu izleyen dnemde Hristiyan misyonerler, yalnz

ca dinsel retilerin anlatlmas grevini yapan vaizler olarak deil, ei
tim ve salk grevlileri, sosyal hizmet uzmanlar olarak da misyon blge
lerinde boy gstermeye baladlar. Hatta Ortadou'da olduu gibi baz
blgelerde ou zaman eitim, salk ve sosyal hizmet alanlarndaki fa
aliyetler dorudan vaizlik faaliyetlerinin nnde yer ald. Bu balamda
Hristiyan lkelerde yetimi birok misyoner-doktor ve misyoner-ret
men misyon blgelerine gnderildi. Misyonerlerce alan okullara Hristi
yan ocuklarn yan sra bata elit aile ocuklar olmak zere Hristiyan
olmayan aile ocuklar da renci olarak kabul edildi. Eitim kadrosu,

donanm ile tehizat ve verdii eitimle yerli okullardan belirgin ekilde

ayrlan bu misyoner okullar, yrede her zaman byk bir saygrlk ka
zand; bu sayede misyonerler hem halk zerindeki etkilerini devam ettir
diler hem de bu okullarda yetien ve ileride o lkede ynetimden ticare
te kadar hemen her alanda etkili konumlara gelecek olan renciler vas
tasyla ileriye dnk nemli kazanmlar elde ettiler.
Mslmarlara ynelik misyonerlik faaliyetlerinin ilk rneklerine
MS

8. yzyl gibi ok erken saylabilecek bir dnemde rastlanm olsa da

Mslmarlara ynelik misyonerlik faaliyetlerinde ilk ciddi alm 1 3.

yzylda Assisili Francis tarafndan yaplmtr. Francis, insanlara Hristi
yan mesajnn basit tarzda ve gzelce sunulduunda, kabul edilmesinin
ok daha kolay olacan dnm ve kendi almalarnda bu ynte
mi kullanmtr. Assisili Francis'ten sonra Mslmanlara ynelik faali
yetlerde en nemli isim Roman Lull'dur. Kilise tarihindeki en nemli
misyonerlerden birisi saylan Lull, Saracerler olarak adlandrd Msl
manlarn Hristiyarlatrlabilmeleri iin. hususun gerekli olduunu
vurgulamtr. Bunlardan ilki misyonerlerce Mslmanlarn konutukla
r dillerin ok iyi bilinmesidir. Nitekim Lull'un bu grleri sonucu 14.
yzyl balarndaki Viyana Konsili'nde Roma, Oxford ve Faris niversi
teleri gibi eitim kurumlarnda Mslmarlarnn dillerinin aratrlp
renilmesinin nemi vurgulanmtr. Lull tarafndan vurgulanan ikinci
husus, slam'a kar Hristiyan retilerini savunan eserlerin yazlmas,
ncs ise Mslmarlar arasnda misyonerlik faaliyetlerini yrtecek
cesur ve inanl kiilerin yetitirilmesidir.
Ortaada slam lkelerine ynelik faaliyetlerde iki temel zellik
dikkati ekmekteydi. Burlardan birisi, Mslmarlarn her ynden g
l olduklar bu dnemde Hristiyarlar, Mslmarlar Hristiyarlatrma
ya ynelik abalardan ok, slam'a kar kendi cemaatlerini bir arada
tutabilmek ve Mslmanlarn otoritesi altnda yaayan farkl Hristiyan
gruplar kendi kiliselerine ekmek ynnde yrttkleri faaliyetler, bir
dieri ise eitli slam lkelerine seyahatler yapan belirli Hristiyan tari
katlarna mensup keiler ve Hristiyan seyyahlarn, slam'a kar mca
dele edebilmek amacyla slam' ve kendilerine gre slam dininin ele
tirilebilecek zayf yrlerini renmeye almalardr. Ortaada ele ge
irilen slam lkelerindeki Mslman halkn ne pahasna olursa olsun
Hristiyarlatrlmas almalar da yrtlmtr. rnein 1 5 . yzylda
Endls'n Hristiyarlarca yklmas zerine burada kalan Mslman ve

'>A\O<., ONYA OINW<I

Yahudi halka kar youn bir Hristiyanlatrma kampanyas yrtlm

ve bunun iin iddet ve zor kullanmaktan kanlmamtr.
slam lkelerine ynelik youn misyonerlik faaliyetleri Batl ulus
larn smrge faaliyetlerine paralel olarak ortaya kmtr. Daha erken
dnemlerde balayan Katolik misyoner faaliyetlerine 18. yzyldan itiba
ren eitli Protestan kiliselerin faaliyetleri de eklenmitir. slam lkeleri
ne ve nc dnyaya ynelik bu faaliyetlerde misyoner tekilatlar ve
bunlara bal misyonerler, bu yrelerde kurulu smrge ynetimleriyle
yakn iliki ierisinde olmular ve karlkl karlar gzetmilerdir.
18. ve 19. yzyllarda bata Ortadou olmak zere slam lkele
rinde zellikle ngiliz ve Amerikan misyoner tekilatlarnn youn faali
yeti dikkat eker. zellikle Amerika'da Kongregasyoneller ncln
de 19. yzylda kurulan American Board of Commissioner of Foreign
Mission'a bal misyonerler Suriye, rdn, Msr, ran, Irak, Filistin ve A
nadolu'da youn bir faaliyete koyulurlar. Her ne kadar Kongregasyo
naller tarafndan kurulsa da Presbiteryenler gibi dier baz misyonerler
de bu rgt bnyesinde yrede etkinliklerini srdrmlerdir. Bundan
baka "Church Missionary Society of the Church of England", "Presbiter
yen Board" ve "Arap Misyon Tekilat" gibi Protestanlk balamndaki
rgtlerle C.M. Lavigerie tarafndan kurulan ve bnyesinde Beyaz Ra
hipler (Babalar) ve Beyaz Rahibeler tekilatlarn barndran "Afrika Mis
yonerler Cemiyeti" gibi Katolik rgtler, slam lkelerindeki almalar
da nemli rol oynamtr.
slam lkelerinde almalarda bulunan misyonerler ncelikle bu
lkelerde yaayan gayrimslim aznlklar, Protestan ya da Katolik reti
lere ekmeye ve onlar arasnda etnik-bilincin uyanmasn salamaya a
lmlardr. Bu abalar zamanla slam lkelerindeki Mslman halka y
nelik Hristiyanlatrma faaliyetleri izlemitir. Ayrca, G. Pfander ve S.M.
Zwemer'in almalar rneinde olduu gibi, slam ve slami deerlerle
ilgili eitli kukular uyandrmak suretiyle Mslmanlar kendi kimlik ve
deerlerine yabanclatrmaya ynelik almalar da yaplmtr.
Gnmzde farkl Hristiyan kiliselere bal binlerce misyoner
tekilatyla herhangi bir kilisenin denetiminde olmakszn alan yz
lerce misyoner kuruluu dnyann hemen her blgesinde youn bir a
lma ierisindedir. Katolik kilisesi bnyesinde kurulu olan "Congregati
on for the Evangelization of Peoples", Katoliklik dorultusunda Hristi-

yanln tm dnyada yaylmasna alan bir kurulu olarak dikkati

ekmektedir. Katoliklerin yan sra Protestanlk balamndaki yzlerce
kiliseye bal misyoner tekilat da faaliyetlerini srdrmektedir. Protes
tan misyoner rgtler arasnda zellikle evanjelik akmlar, dnyadaki
misyonerlik faaliyetlerinde n plana kmaktadr. "Bu nesilde tm dn
yann evanjelizasyonu" sloganyla yola kan evanjelikler, zellikle 20.
yzyln son eyreinden itibaren dnyada kendini hissettiren yeni
dnya dzeni ve kreselleme olgularnn oluturduu sosyal ve siyasal
artlar da kullanarak almalarn srdrmektedir. Katolik, Protestan
ve bamsz kiliseler dorultusundaki misyonerlik faaliyetleri yannda
Mormonlar, Adventistler, Yahova ahitleri, Mooncular, Bahailer, Hare
Krina mezhebi ve benzeri akmlar da tm dnya lkelerinde olduu
gibi slam lkelerinde de misyonerlik faaliyetlerini yrtmektedir.
Hristiyan misyonerlii gerek teolojik gerekse kavramsal boyutta
kendisini gnn artlarna gre gzden geirmektedir. Misyonerlik, g
nmzde bizzat Tanr'nn insanln kurtuluuna ynelik bir eylem pla
n olarak deerlendirilmekte ve Tanr'nn, insanln Hristiyanlatrla
rak kurtuluu konusunda misyonerlik faaliyetlerinin bizzat iinde oldu
u kabul edilmektedir. Bylelikle Hristiyan misyon anlaynda kilise
merkezlilikten (eklesiosentrizm) tanr merkezlilie (teosentrizm) ya da
daha doru bir ifadeyle Mesih merkezlilie (kristosentrizm) gei y
nnde bir geliim yaanmtr.
Misyonerlerce tm yeryz kresel evanjelizmin faaliyet alan ola
rak grlmektedir. Deien sosyopolitik artlarda Ortaan saldrgan
misyonerliinin saldrgan tutumu bir kenara braklm, muhatap alnan
her yreye ve ulusa ynelik yeni yntemler gelitirilmitir. Misyonerler
ce yeni artlara uygun bir terminolojinin oluturulmasna da zen gste
rilmi ve rnein "diyalog", "homojen birlik", "ulusal/yerli kiliseler",
"halk hareketi", "iman misyonu" ve benzeri kavramlarn misyonerlerin
gnlk konumalarnda ne karlmas salanmtr.
Gnmzde yaygn olarak bavurulan misyonerlik yntemi "kl
tre uyarlama"dr. Kimi misyonerlerce, Mslmanlar Hristiyanlatrma
da en byk baarnn salanaca yntem olarak grlen kltre uyar
lama, Hristiyanln bir kltr deil bir klt olduu, dolaysyla yalnzca
Avrupa ve Kuzey Amerika gibi Hristiyan gelenein egemen olduu
blgelerde deil tm dnyada yerel geleneklere ve adetlere uyarlanma
ya ihtiya duyduu dncesini temel almaktadr. Bu balamda Hristi-

yan gelenei elden geldiince yerel geleneklere uyarlanarak insanlara

sunulmaya allmaktadr. Ayrca misyonerler diyalog etkinliklerini de
Hristiyanln yaylmasnda bir vasta olarak kullanmaktadrlar. eitli
kiliselere ait belge ve dokmanlarda diyalogun temelde bir misyon va
stas olarak algland aka ifade edilmekte, diyalogun, Hristiyanla
rn kendi inan ve retilerini dier insanlara sunmalar asndan ol
duka nemli ve etkili bir yntem olduu dile getirilmektedir. Ancak
kendi anlaylarnn dndaki diyalog anlay ve abalarna olumlu ba
klmamakta ve doru diyalogun, yanl yolda bulunan kiilerin, rnein
Mslmanlarn, sa Mesih'e imana arlmas olduuna inanlmaktadr.
Ayrca arkadalk ilikileri kurmak, ocuk kulpleri oluturmak, kreler
ve anaokullar amak gibi genlere ve ocuklara ynelik aktivitelerle
dknler evlerine ziyaretler dzenlemek, nceden belirlenen yallar
ziyaret etmek, onlarn salk sorunlaryla ilgilenmek ve yalnzlk prob
lemlerine zm getirmek gibi yallara ynelik faaliyetler misyonerler
ce nem verilen etkinlikler arasndadr.
Gnmz misyonerliinde, misyon blgelerinde kilisenin yerel
lemesine ve yerel kiliselerin oluturulmasna zen gsterilmektedir.
Kilisenin yerellemesinde Hristiyanlatrlan yerli halk arasnda aktif
misyonerlik ve liderlik vasfna sahip yerel nderlerin karlmas ayr bir
nem tamaktadr. Faaliyette bulunulan blgelerde halkn yaad sos
yal-siyasal ve ekonomik problemlerin iyi ett edilmesi ve bu problem
lerin dourduu artlan kullanarak misyonerlie uygun ortamlarn olu
turulmas da olduka nemli grlmektedir.