ANKARA NIVERSITESI LIH YAT F AKLTES

YAYINLARI NO: 120

DIN LER TARIHI ARATIRMALARI

Do. Dr. HIKMET TANYU

ANKARA NIVERSITESI LIH YAT FAKLTESI
YAYINLARI NO: 120

DNIER MH ARATIRMALARI

1- Trklerde Dala ilgili inanlar

2- Dinler Tarihi Bakmmdan Trkiye'nin Durumu

Do. Dr. HIKMET TANYU

3,.!
ANKARA tN VERSITESI BASIMEV - 1973
 NDEK LER

Sayfa

GIRI -
1Dinlerde Da la Ilgili Inanlar: 5
2ilhi Dinlerde Kutsal Da lar 9
AYahudilikte Da 9
.

BHrstyanhkta Da Inanc 13
Cislmiyette Da ' 15
Arafat Da 21
Ebu Kubeys Da 23
Sevr Da 23
Hra (Nur) Da 24
Han'edme Da 25
Sebir Da 25
Ar (Ararat) Da 25
C-Mi Da 26
Nemrut Da 26
Adem (Adam) Da 27
Tasavvufta Da 27

1Eski Trk Inancnda Olan amanist Trk-

lerde Da 28
2Kazanli Trlder'de Da Inanc 32
3Bakurtlar Arasnda Da ' 33
4Trkistan, Ozbekistan'da Kutsal Da 34
5 amanistlerde (Yer-Su) ve Da inanc 34
6Altay amanlarmda Kutsal Da Inanc 35

3
 7Da nancnn Tarihesi, Kutsal Da lar ve
Kurban 37
8 amanist Trkler Aras nda Daa Dua ve
Ayinler 40
III-
Trkiye'de Da la Ilgili inanlar 45
1Anadolu Mitolojisinde Da 45
2Szlklerde, Ataszleri, soyadlar , iir ve ro-
man da da 46
3Anadolu'da, Toroslar'da Umumi Olarak
Dalar 48
4Afyon 49
5Amasya 50
6Ankara 51
7Balkesir (Kazda - da-Sarkz v.b.) 52
8Erzurum 63
9Giresun 63
10Gaziantep 64
11Kayseri 65
12sparta 66
13stanbul 67
14Mersin 67
15Kayseri-Nevehir 67
16Nevehir (Hacbekta -Arafat) 69
17Samsun 69
18Sinop 70
19Yozgat 71
20Trabzon 71
21Urfa 72
Iv
Sonu 74
II. Ara trma:
Dinler Tarihi Bak mndan Trkiye'nin Durumu 83
Dizin (Indeks) 137

4
 -I-

1- DINLERDE BALA ILGILI INANLAR:

GIRI

Eski ilkel dinlerde (nasya v.d.), frtna tanrs

v.b. gibi Da Tanrlar da grlyor.'
Kutsal da n bir da talim' olduu veya tanrlar
dann bulunduu bilinmektedir. Kutsal da inanc
hemen birok dinlerde de grlmektedir. Dalar,
ruhlarn, devlerin ya ad, bir lke olarak tannyor.
MER'lerde En-lil mukaddes da larn da krah
Tanr'dr. lk kaosun sularndan ykselen dnya da
ve onun tepesinde En-lil taht kurmu tur. Sumer,
glar k ve nur
Hitit, Kaldeli ve M srhlara gre da'
alemi olan gkyznn dire i idi.2
Msrllar yaratc Tanr'y ilkda 'a oturtur ve
tasvirlerini bylece tap naklara. koyarlard .
Samiler, dalara tazimde bulunurlard. 3000 yl
kadar nce bugnk Suriye'de ve evresinde ya ayan-
larda da'glarn ila& olduuna inamlrd .3

1 Prof. Kurt Goldammer, Die Formenwelt des religisen, Stuttgart

1960, Sf. 56,81,82.
2 Cahit Been, Anadolu Mitolojisi, M. E . B. Bilim Erserleri Seri-
si. st. 1967. Sf. 62.
3 Eikmet Tanyu, Trklerde Tala ilgili inanlar, Ankara 1968.
Sf.25.
 inliler, Kuan-lung ve Ki-lien s rada larn kut-
sal saymlardr.
Fenikeliler'de yce da lar kutsal say lr, yinler
ve tapnaklar ykseklerde yap lrd . Lbnan da lar
kutsal da lard . 4
Babil de, dnya dann kutsal iki tepesi inanc
vardr. Da, yerin semboldr. Zikkurat zaten da n
tasvirinden ibaret bir mbeddir.
Polinezya'da dalar kutsaldr.
Hindliler iin, Kailos ve Himalaya kutsal dalarchr.
Hint kozmolojisine gre, dnyan n merkez noktas nda
Meru bulunuyor ve onun etrafnda gne , ay ve y ldzlar
dnyor, gene o dada tanrlar oturuyor.'
Hintlilerde, ta , bitki, rmak, gl v.b. da olduu
gibi dalarn iinde tabiat st bir kuvvet yerle mi tir.
.

Eski Yunanda, ve Yunan Mitolojisine gre,

tanrlarn ikamet yeri Olimpos da idi. Nymphe'ler,
dalarda, (Da Nympheleri) ormanlarda, kaynaklar n
banda, dere ve rmaklarda ya ayan birer gzel kz
eklinde tarnalard . Yeryz bunlarla doluydu. Ore-
ad'lar (Oreiades) da perisi (da Hymphen'i idiler. 6

4 Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, st. 1329, kinci Basm, Sf.
72,73.
5 Hikmet Tanyu, Tala ilgili Inanlar, Sf. 23.
Lehrbuch der Religionsgeschichte 4. Chantepie de La Saussaye,
(temel alnarak tamamen yenile tirilmi ve uzmanlar tarafndan yazlm
basm) Prof. Dr. Sten Konow, Die Inder, Tbingen 1925. B.2.S. 140.
G. Van der Leeuw, Phanomenologie der Religion, Geni letilmi , kinci Ba-
sm. Tbingen 1956, S. 41. (Hint ve Msr,) Da larda, demonlar, tanrlar)
hakkndaki bilgi),
6 efik Can, KI3sik, Yunan Mitolojisi, stanbul 1963, Sf. 289, 291.
Azra Erhat, Mitoloji Szl , stanbul 1972, Sf, 280 281,291, Behet
Necatigil, Kk Mitologya Szl, st. 1957, Sf. 79. 80. Herman Jens,
Mytologisches Lexikon, Mnchen 1958, S. 66, 67, 72, 73.

6
 Moallarda, en yksek dalar "Da- lah" eklinde
dnlr ve Gkte ya ayan ilahn yeryzne
yer bir da olurdu. Moollar, Burhan-Kaldun'u kutsal
saymlardr. Bundan baka evredeki bir s ra dalar
Onlar iin kutsald.
Japon dininde ( intoizm) de, mukaddes dalar
yeryzn doldurmu tur. En kutsal da olan Fuji-
yama'ya gidilip, yeni doan gne e tapn parlak
bir ibdet sayhr. Japonya'da halen birok dalar ziya-
ret edilir, oralarda dilek ve adakta bulunurlar.7
Perslerin kutsal da Elburuz idi:
Semirilerin yeryznn merkezi sayd klar kutsal
da Gerizim dir. Buray bir hac gibi ziyaret eder, ve
burada kurban keserler. Onlar iin Siyon yerine
Gerizim da kutsal dalr.'
Cerhenlerde, dalar tanrya hizmet ve ibdet iin
sevilen yerlerdir. Wodanberg, Donnersberg, Frberg,
Odinsberg, Torsberg gibi adlar hep onun ilh kutsal
anlamn gsteriyor.9 Masallarda ya ayan da perisi,
da cii Rbezahl, putperestlik dnemine dayanan,

7 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri,

Ankara 1967, Sf. 48.
Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955,
Sf. 23,
Prof. Alfred Bertholet, Wrterhuch deer Religionen, Sututtgart
1952.
Prof. Dr. Friedrich Heiler, Erscheinungsformen und Wesen der Re-
ligion, Stuttgart 1961, S. 30,38,
8 Mircea Eliade, Die Religionen und das Heilige, Salzburg 1954,
S. 133, 134. Yohanna 4; 19, 20,
9 Prof. Dr. Friedrich Ersheinungsformen und Wesen der
Religion, Stuttgart 1961. S, 30,37.
Fiedrich Heiler'37. sayfa 12, 13. dipnotlarnda u kaynaklar ze-
rinde durmaktadr:

7
dada bulunan, yldrm, gkgrlts, sis, ya mur
ve kar aaya gnderen iyi insanlara dost bir varl k
olarak gemektedir. 1
Kafkasd alar, Mitolojik olup kutsald.
rnekleri her topluma kadar geni letmek mmkn-
dr.

1Ferdinand von Andrian, Der Hhenkultus asiatischer und euro-

paeischer Vlker, Wien 1891.
2II.G.qaritch Wales, The lVfauntains of God, London 1953.
3Reallexikon fr Antike und Christentum, hsg. von Th. Klauser,
1941,
4Weiser, Berg, Handwrterbuch des deutschen Aberglau bens, hsg
S. 135 v.d.
H. Baehtold-Staeubli, 6 Bde, Berlin 1927-1942, 1. Bd. 1043-
5Maclrensen, Berggeister ebd., 1071-
6Pehl ,Untersberg, HWDA8, 1483-
7J. A. Mac Culloch, Mountanins En cyclopedia of Religion and
Ethics 863.
8 Jan de Uries Altgermasnische Regiliosgeshichte, 2 Bde,
Leiden 1935-1937.11. S. 102.
10 Hermann jens, Mytologisches Lexikon, Mnchen 1958, S 146,
147.

8
 2- HAH! DINLERDE KUTSAL DAGLAR

A - YAHUDLKTE DAC:
Yahudilikte, Sina lnn Gney ynnde Sina
da (Har-Sinay), (Horeb), Hermon, Tabor, Hayfa'da
Karmel da (Hristiyanlar iin de), srailde Matsada,
Mitsba zel bir deere sahiptir. Sleyman mbedinin
( Beyt Ha-Mikda ), zerine yap ld Moryah tepesi
kutsaldr. 1Vioryah'da kapsayan, K ral Davud'un me-
zar olan ve Tanah'ta (Ahdi Atik) de, Yehova'n n be-
nim kutsal da m dedi i Siyon da kutsal dalarn n
safnda gelmektedir. Yahudiliin Kutsal kitab nda Tan-
r, daa iner ve orada dola r. Tanah'ta birok defa
baz dalar, bata Siyon, Tanr 'nn zel kutsal da
olarak geer.
imdi bu dalar hakknda Yahudilerin ve Hrs-
tiyanlarm mterek kutsal kitab ndan rnekler suna-
caz; nce Har-Sinay ( Sina Da ) n greceiz:
"Musa, (Mose) kaynatas Midyan khini Yetro'nun
srsn giidyordu, ve sry ln arkas na gtrd
ve Allah'(Yehovamn) da na Horeb'e geldi.

Ve Rabbin mele i bir ah ortas nda ate alevinde

ona grnd; ve grd, ve i te al ate le yanyor, ve
ah tkenmiyordu.
Ve Musa dedi : imdi dneyim, ve bu byk man-
zaray greyim, ah niin. yamp tkenmiyor.
 Ve grmek iin dnd n Rab grnce, Allah
(Yehova) Ona alnn ortasndan a rp dedi; Musa,
Musa! ve o: te ben, dedi.
Ve dedi: Buraya yakla ma; arklarn ayaklarn-
dan kar, nk zerinde durdu un yer mukkaddes
toprakt r."
"Ve Rab Harun'a dedi:. Musa'y karlamak iin
le git. Ve gidip Allah' n (Yehova'nn) da nda ona
rast geldi, ve onu pt."
"Ve Rabbin da ndan gnlk yol g ettiler..." 3
"Ve kalkt ve yiyip iti, ve o yeme in kuvvetiyle
krk gn krk gece Allah n da (Yehovann) Horeb'e
kadar yrd." 4
"Rabbin nnde da lar, o Sina'da, srailin Allah
(Yehovas) Rabbin nnde sars ld"
Yahudilikte Yahve, kutsal da ile balantl g-
rlm ve "bir da tanrs" olarak belirtilmi tir. "Sinai,
Peor, Hermon, Lbnan, Karmel, Tabor, Garizim,
Siyon Yahv enin. da lar idiler."
Suriye ile srail savar. srail ba ar kazanr:
"Ve Suriye krahnn kullar kendisine dediler (Su-
riye Krahna):

Onlarn lh (Yahudilerin) da lar ilhdr, bun-

dan dolay bizden daha kuvvetli olduklardan dolay

1 Kitab Mukaddes stanbul 1958, Sf. 55. k : 3; 1,2,3,4,5,

2 Y.K. Sf. 57. k : 4; 27.
3 Y.K. Sf. 144. Saylar (Musa'nn 4. kitab) 10;33
4 Y.K. Sf. 361. I. Krallar, 19; 8
5 Y.K. Sf. 246. Hakimler 5;5
6 Prof, Dr. Friedrich Heiler, Erscheinungsformen und Wesen der
Religion, S. 30.

10
bizden. daha kuvvetli oldular; fakat onlarla ovada cenk
edelim, ve mutlaka onlardan kuvvetli oluruz."7
Siyon da Yehova'run kutsal dalartnn basnda
geliyor : Halen kafileler halinde bu Siyon da n' ziya-
ret ederler:
Siyonla ilgili kaynaklar sunuyoruz:
"Rab byktr, ve Allah muzn ehrinde (Jerusa-
lem),
Mukaddes damda hamde ok lyktr." 9
"Fakat ben kralm
1VIukaddes da ur Sion zerine koydum." J
"Ya Rab ad rmda, kim konacak?
Mukaddes da mda kim oturacak ?" 11
"Allahmz (Yehova) Rabbi ykseltin,
Ve mukkaddes da nda secde khn;
nk Allahmz Rab (Yehova) kuddstr." 2
".. Kendi ehrinde Yeru alim'den, mukaddes da-
ndan fken ve k zgnln dnsn. ""

"Allahmn (Yehovamn) mukkaddes da iin

yalvarlarm Allahm (Yahve Rabbin nne arzet-
mekte iken "14
"Rabbi sesimle, a rrm,
Ve mukaddes da ndan bana cevap verir (Selrs

7 K. Mukaddes. Sf. 363. Eski Ahit, I. K rallar 20; 23.

8 Calwer Bibellexikon, 5. Basm, Sutttgart 1959, S. 1229, 1230.
9 Y.K. Sf. 567. Mezmur 48; I.
10 Y.K. Sf. 540. Mezmur 2;6
11 Y.K. Sf. 546 Mezmr 15;1
12 Y.K. Sf. 599. Mezmur 99;9.
13 Y.K. Sf. 851. Daniel 9; 16.
14 Daniel 9;20.
15 Y.K. Sf. 541. Mezmur 3:4.

11
 "Ya Rab adrnda kim konacak ?
Mukkaddes da nda kim oturacak ?" 16
Davud'un mezmuru, bir ilhi olan u da inanc ge-
rek Yahudilik ve gerek H ristiyanlk bakmndan kut-
sal saylan bir kitaptan ve mbedlerde okunan para-
lardan ibarettir:

"Baan da Allah (Yehova) da dr,

Baan da yksek da dr.
Meskeni iin Allah n (Yehovan n) istedii daa
Niin yan gzle bak yorsunuz,
ey yksek da lar?
Evet, Rab onda ebediyen oturacakt r.
Allahn (Yehovann) cenk arabalar yirmi bin,
binlerce bindir;
Rab onlarn ortasndadr,
Sina'da olduu gibi makdistedir.
Sen ykse e ktn, srgnleri srdn;
Ya Rab Allah (Yehova) onlarda oturmak iin,
nsanlar aras nda ve asiler
arasnda bile hediyeler aldn.'"7
Grld zere Yehova kutsal da na inen, otu-
ran bir varlk olarak grnyor, nitekim bir mezmur
da bu akca ifdesini bulmaktad r:
"Siyon stnde Yahve'nin ululu u, hakimiyet ve
dehdebesi oturuyor" 8
"Gzlerimi da larn zerine kaldryorum,
Yardmn nereden gelecek ?" 19

16 Y.K. Sf. 546. Mezmur 15: 1.

17 Y.K. Sf. 578. Mezmurlar, 68; 15, 16, 17, 18.
18 Y.K. Mezmur 121; 1.
19 Y.K.

12
 Tabor ve Hermon 'da Yahudiliin ve Hristiyan-
ln kutsal kitab nda yer almaktadr. Filistin'deki Tabor
da, tabblr"dan gelmekte, gbek (merkez) anlam n
gstermektedir. Gerizim da da yeryznn gbe i,
merkezi diye adland rmtr.""

"Kuzey' ve gney-onlar sen yarattm;

Tabor ve Hermon senin isminle sevinirler."2'

Yahudilikte ve onlarn 39 kitabm kutsal olarak

benimseyip kendi 27 kitaplanyle 66 kitab da birlikte
1VIukaddes Kitap olarak adland ran Hristiyanlkta,
Yahve Sina danda grnmekte, da stne inmekte,
orada oturmakta veya bulunmakta, yardm da da ze-
rinden beklenmektedir.

B Hnstiyanlkta Da Inanc:
Hristiyanhk ta, Yahudilerin 39 kitab n kutsal
tanyp benimsediklerinden ve 66 kitaba birden. (Kitab
Mukkaddes) adn verdiklerinden ayn da inancna
ortak olduklar aka bellidir. Fakat ba ta kutsal say-
lan. ve Hristiyanhk kutsal kitab nda ad geen Zeytin-
da nemlidir. Bu da da, sa dolam , vaaz vermi ,
gecelemi ve zerinde arm ha gerildi ine Hristiyan-
larca inanlmtr. Zeytin da da Kuds ( Jerusalem )
de bulunmaktadr. Siyon da ile aralar pek yak ndr :
" sa gndzleri mbette retiyordu; geceleri de
d ar karak, Zeytinlik denilen da da geceliyordu?" 22

20 M. Eliade, Die Religionen und Heilige, Salzburg 1954, S. 425.

133, 134.
21 Mezmur; 89; 12,13,
22 Luka L:1dB, 21; 37.
Calwer Bibellexikon, 5. basm, Stuttgart 1959, S. 953, 954, lberg
(Zeytindag) maddesi.

13
 Kuzey tepesi 812 metre yksekli indeki Zeytinda
Hristiyanlar iin ilk ba ta gelen bir ziyaret yeri olmakta
devam etmektedir. Isa'n n dala ilgisine ait ncillerde
olduka bilgi verilmektedir. sa dua iin Galilada daa
kmaktadr: "Ve halk salverdikten sonra dug etmek
iin da a ayrca kt ve orada yalnz bana idi." 23
sa baka bir yerde ve zamanda gene da a kar:
"Ve'vaki olduki, o gnlerde sa dua etmek iin daa
kt ; btn geceyi Allah'a dua ile geirdi." 24
Gene Tabor da olduu sanlan bir da a kyor-
lar:
"sa, alt gn sonra Petrus, Yakup ve karde i Yu-
hanna'y yanna ald, ve onlar ayrca yksek bir daa
kard." 25
Hristiyanlkta Isa'nn Da Vaaz ok nemli ve
yayg n bir vaazdr, sk s k tekrarlanr, ayr yay nlar
yaplr:
"Ve sa kalabalklar grp, da a kt ve oturunca
ahitleri yanna geldiler ve a zn ap onlara reterek
dedi ,, 26
Katolik yinlerinde Rahip yle dua etmektedir:
"Nrunu ve hakikatini gnder; bana yol gstersinler.
Beni mukaddes dana ve senin meskenlerine gtr-
snler." 27
23 K.M. Sf. 16. Matta: 14;23.
24 Y.K. Sf. 64. Luka; 6; 12.
25 Y.K. Sf. 19. Matta 17;1
26 Matta ncili 5-7.
Prof. A. Bertholet, W. Der R. Bergpredigt, S. 67.
Calwer Bibel-Lexikon, Sf. 143. 144
Prof. Dr. Kurt Goldammer, Die Formenwelt des Religisen, Sttut-
gart 1960, S. 462.
27 Mezmur 43; 3.

14
 Bu mezmur Yandilikte de benimsenmi tir.
Dan hristiyan istikleri iin de sevilen bir tablo
bir resim olduunu gryoruz. spanyol Hristiyan
mistii Juan de la Cruz, Mechtild Von Magdeburg daa
zel dini bir anlam vermektedirler."
Hatta tanny da olarak gstermekte, terasil ve
tebih etmektedirler.
"Corpus Hermeticum'un mistik eserlerinde da ,
ilhi vahyin nevkii olarak grlr. Elia, Jesus (sa),
Benedictus, Franz von Assisi da lar duann yerleri
olarak sevdiler." 29
Allaha yak olmamn sembol olarak grlen da ,
mistikte, insann. yolu, murakabenin oda na bir k
oldu.
Richard'de St. Victor ve spanyol mistii kadn,
Teresa bunun rne idirler. Dante'nin lhi Komedi-
sinde (Divina Commedia) da nemle yer almaktad r.

C ishimiyette Da :
islm dininde, Allah, mekndan mnezzeh olan Ce-
nab- Vcibl vcud (kendili inden varolan, varl nn
nedeni olmayan) oldu undan yeryznde bir da a ka-
rargh olarak ihtiyac yoktur. Allah'n "Biz ona ah
damarmdan. daha yak mz ?'" szne iman oldu undan
onu gklercle, dalarda aramaa ihtiya grlmemitir.
Kur'an'da, Allah'n yaratt yer olarak dalar ve dini
ynden nemli olarak Sina da, Cadi da, Zeytin (da
veya yeri) gemektedir. slm gelene inde Peygamber
Muhammed'in ilk vahyi ald Hira da, ve cahiliye d-

28 Prof. Dr. F. Heiler, E. und W. der Religion, S. 38

29 Y.K. S. 37.
30 Kaf Sresi 16. Kur'an- Kerim ve Trke Anlam Sf. 686.

.15
neminde de bir ziyaret yeri olan Arafat da nemlidir."
Kuran'da da , Cebel ve Tur kelimesiyle gemektedir.
Umumiyetle da dan bahsedilirken Cebel kullan lmak-
tadr. Kur'an da dalara zel, kutsal bir mevki verilme-
mektedir. Yalnz vahiy alnm olan, Sina da ve Hira
da ,vahiy dolaysyle bir de er kazanmakta mba-
rek bir yer haline gelmektedir. Btn dalar Tanr'nn
bir yaratndan ibaret olup kymet gn kum y n...
haline gelecektir.
Yahudi ve Hristiyan Kutsal kitab na gre Nulfun
gemisinin Ttifan' n sonunda oturdu u ileri srlen,
I dr'n gneydo usu ve Do ubayazt'n kuzey do u-
sundaki 5165 metre yksekli indeki Ar (Ararat) veya
Kur'an'da Nuhur gemisinin oturduu belirtilen 2089
metre yksekli indeki, Dicle nehri ve Cizre'rin do u-
sunda ve rnak'm gneyindeki Cadi da ilahi dinlerin
ilgisini ekmektedir.
Kur'an da s ra ile da (cebel) veya Tur (Turu Sina)
veya herhangi bir da ile ilgili baz yetleri arzedece iz:
"Tur dan, glgelik gibi onlarn zerlerine yksek
mistik, onlar tepelerine d ece ini sanmlard . Onlara:
"Size verdi imiz Kitba skca sarln, iinde olan d-
nn ki saknanlardan olas nz" demitik."
Diyanet leri Yaynndan olan evirmeyi yukar da
arzettik. Hasan Basri antay' n yapt evirmede,
Kur'an da geen (Cebel) kelimesine gre evirme ya-
plyor:
"Biz bir zaman da sanki bir glgelik inmi gibi
ekib (srail o ullarnn stlerine kald rmtk. Onlar
31 Ahmet Mithat, Tedrisi Tarihi Edyan, I. Cilt st. 1329, 2. Basm,
Sf. 74.
32 Diyanet leri Ba kanl Yayn, Kur'an-1 Kerim ve Trke An-
lam, Sf. 227. Ankara 1961.
C.I. Araf Sresi, 171.

16
hakikaten bu, kendilerine d ecek sanmlard . (te
o vakit): "Size verdi imiz (kitb) kuvvetle ciddiyetle,
azm ile) tutun. Onda olan dnn. Taki sakmm
olasnz" (demi tik) 33 "

Nuh Trfannda su ekilerek, trfann bitmesinden son

ra "gemi Crdi'ye oturdu "Hakszlk yapan millet Allah'-
n rahmetinden uzak olsun "denildir.'"4

Rabbim! Beni Kutsal (mbarek) bir yere indir.

Sen indirenlerin en iyisisin 'de." diye. Allah buyurmu -
tu.""
Tur-u Sina hakknda Kur'an da geen baz yetleri
gzden geirelim:

" ... Turu Sin'da yeti en, yiyenlere ya ve ka-

tk veren zeytin a acn var ettik.""

"Msa sreyi doldurunca, ilesiyle birlikye yola

kt . Tr tarafndan bir ate grd"37
Hz. Muhammed'e de Tanr hitabediyor;
"Sen, Msa'ya hitabetti imiz zaman Tr'un yamn-
da da de ildin.

Senden nce kendilerine uyar c gelm.eyen bir

milleti uyarman iin, Rabbinden bir rahmet olarak gn-
derildin, belki dnrler.'"8

33 Hasan Basri antay, Kur-n' Hakim ve Kerim, I. Cilt.

Istanbul 1953, Sf. 245, El-Araf Sresi. 171
34 Diyanet evirmesi, Sf. 296, Itild Sresi, 44.
Hasan Basri antay evirmesi ayn , Kur'an da Cdi olarak geiyor.
35 Diyanet evirmesi, C.2. Sf. 453. M'minfn Sresi, 29.
36 Diyanet evirmesi, Ankara 1961 2. C. Sf. 451, Mil' niniin Sresi,
20.
37 Y.K. Sf. 514, Kasas Sresi, 29.
38 Y.K. Sf. 516. Kasas Sresi, 46.

17
 "And olsun 'Un ve Zeytn adl yerlere, and olsun
Sina da na, and olsun bu gvenli Mekke ehrine ki:
Biz insan en gzel ekilde taratt k, sonra onu a alarn
en aas kldk. ' 39
Diyanet evirmesinde (Sf. 693, Tr Sresi, 1-7)
yledir.
"Tr'a, yaylm ince deri zerine sat r satr dizil-
mi Kitaba, ma'mur bir ev olan Kbe'ye, ykseltilmi
tavan gibi g e, kaynayacak denize and olsun ki, Rab-
binin azab hi phesiz gelecektir."
Hasan Basri antay' evirmesinde I. Ayet: "And"
olsun "Tur"a,
10. Ayet'ta ise: "Da lar (yerinden kopup) yrr."
dr. Buradaki Tur'un, Sina da olduu, Beyzavi,
Celleyn, Medrik yorumuna uygun ekildedir diye dip-
notu verilmitir.
imdi Kur'an'dan umunti olarak dalar hakknda
belirtilen iiyetleri nakledebiliriz:
"Yeri yaydk, oraya sabit dalar yerletirdik, orada
her eyi bir lye gre bitirdik." 4
"Dalarda, gven iinde olarak evler yontuyor-
lard ."41
"Yeryznde sars lmayas nz diye, sabit da lar,
nehirler ve belki yolunuzu bulursunuz diye yollar ve
i aretler meydana getirmi tir. Onlar yldzlarla da yolla-
rn bulurlar. ''4 2
"Yeryznde bbrlenerek yrme, nk sen ne
yeri delebilir ve ne de boyca da lara ula abilirisin ."43
39 Y.K. 3.C. Sf. 802. rin Sresi, 1-5.
40 Y.K. Sf. 344. Hicr Sresi, 19.
41 Sf. 349. Iller Sresi.
42 Y.K. Sf. 352, Nahl sresi 15, 16.
43 Y.K. Sf. 374. sra Sresi, 37.

18
 "Bir gn dalar yrtrliz de yeri dmdz grr-
sn. Hi birini brakmakszn onlar toplam. '944
Kymet mnasebetiyle da lar geiyor:
"Ey Muhammed! Sana dalar sorarlar; de ki;"Rab-
bim onlar, ufalayp savuracak, yerlerini dz, kuru bir
toprak hline getirecek, orada ne ukur, ne tmsek gre-
ceksin."45
"Yeryzne, insanlar sars lmasn diye, sbit da-
lar yerle tirdik; do ru gitsinler diye geni yollar varet-
tik." 46
"Sleyman'a hkmetmeyi belletmi tik; herbirine
hkm ve ilim verdik Dvud'la beraber Allah' tesbih
etsinler diye da lar ve kular buyruk alt na aldk.
Bunlar biz yapmtk!"47
Neml S'resi'nin 61. yetinde "yeryzne sbit da
lar yerle tiren"i Allah olduu belirtiliyor. Fussilet
Sresinin 10. yeti Diyanet leri nin Trkeye evir-
mesinde, Hasan Basri antay'dan farkl hk gster-
mektedir. Biz, da la hususu karlatrma iin
birlikte nakledeee iz:
"Yeryzne sbit da lar yerle tirmi , onu kutlu
klm , yeryznn bitkilerini normal olarak drt dev-
re iinde yeti tirmesi kanununu, rzklarm arayanlar
iin koymutur.""
Hasan Basri antay'm evirmesi ise yledir:
"(Allah) drd(ne) gn (n hitam nda) orada s-
tnden basklar yapt .

44 Y.K. Sf. 393. Kefh Sresi, 47.

45 Y.K. 421. T H Sresi, 105- 107.
46 Y.K. Sf. 428. Enbiy Sresi, 31.
47 Y.K. Sf. 433. Enbiy Sresi, 433.
48 Y.K. Sf. 630, Fussilet Sresi. 10.

19
 Onda bereketler yaratt . Onda arayanlar iin
drt gnde msvi gdlar taktir etti."

Hasan Basri antay, verdi i dip notta "stnde

basklar"1, Cellettin, Medrik in yorumunda "Sabit
dalar" olarak belirtiyor.

Kymet mnasebetiyle Kur'an da yle denil-

mektedir:

"Ey insanlar! Yer sarsldka sarsld, dalar

ufalandka ufalanp da toz duman haline geldii zaman,
siz de s nf olursunuz""
"Ey Muhammed! E er biz Ku'ran bir daa indir-
mi olsaydk, Sen onun Allah korkusuyle ba eerek
para para oldu unu grrdn. Bu misalleri, insanlar
dnsnler diye veriyoruz.""

"Sr'a bir fr frld , yer ve da lar kald-

rlp bir vurula birbirine arp ld zaman, ite o gn
olacak olur, kymet kopar.""

"Dalar da atlm pamua dner.""

"Kymetin koptu u gn, yeryz ve da lar sarsan.;
dalar, yumuak, kum y n haline gelir.'
"Dalar pamuk gibi atld zaman.""
Kur'an'da da lar yarat yle amhyor:

49 Hasan Basri antay, evirme ve meali, S. 823, C.2. Fussilet S-

resi, 10.
50 Diyanet evirmesi, S. 708. Vak a Sresi, 4-7,
51 Y.K. Sf. 727. Har. Sresi 21.
52 Y.K. Sf. Kalem Sresi 13-15.
53 Y.K. Sf. 758. Merie Sresi 9.
54 Y.K. Sf. 766. Mzzemmil Sresi 14.
55 Y.K. Sf. 776. Murselt Sresi 10.

20
 "Orada yksek yksek sbit da lar varedip sizi
tath sularla sulamad k ?"56

"Yeryzn bir be ik, dalar da onun iin birer

direk klmadk ?"57

Gene kymet zamam iin yle deniliyor:

"Dalar yrtlp serp olacaktr.""
Dalarn Allah tarafndan dnyaya yerletirildii
59, k ymette dalarn yrtlecei 6, dalarn, atl-
m renkli yne benzeyecekleri v.b.. belirtilmektedir.
Arafat Da
Gerek Cahiliye dneminde gerek slmiyet zaman nda
Arafat zel bir ilgi grm , nemli bir mevkie sahip yer-
dir. Arafat dann hac ile mnasebeti, tarihesi ve ilem-
leri, orada geceleyi ve ziyaret, ibdet gibi hususlara sa-
dece cleinmekle yetinece iz.62
"Arafat. Arafa yahut Arafat, Mekkenin 12 mil"
dousunda bulunan bir daa verilmi addr. Bu tepe,
koyu yeil renkli granit ymlarndan ibaret olup, ova
zemininden 50 -70 metre kadar yksektir. "Eb'ad nn
kklne ra men hacmi riiknlerinden vakfa(yukuf)
mn icra edildi i yer olmak bak mndan. byk bir h-
ret kazanm tr. Bu hret cennetten koyulan Adem ile
56 Y.K. Sf. 777. Murselt Sresi 27.
57 Y.K. Sf. 778. Nebe Sresi 6-7.
58 Y.K. Sf. 779. Nebe Sresi 20.
59 Y.K. Sf. 782. Nziat Sresi 32.
60 Y.K. Sf. 785. TekvIr Sresi 3.
61 Y.K. Sf. 808. Karia Sresi 5.
62 'bn, Hiam, Ilz. Muhammed'in Hayat , evirenler: Prof. Dr.
zzet Hasan ve Prof, Dr. Ne et aatay, khiyat Fak. Yay. Ankara
1971, Arafat, Sf. 73-76, ve 125, 126, 171.
Prof. Dr. Ne et a atay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a ,
lah. Fak. Yay. Ankara 1971, Viincii Bas m, Sf. 87.
63 slam Ansiklopedisi, (Arafat maddesi) st. 1940, I. Cilt. Sf. 549.

21
 Havva'mn yllarca ayrlktan sonra bulutuklar yer
olmak rivyeti ile de artm tr. (Adnn menei kat): ol-
rak mlm de ilse de, yukarda i aret edillen bulumaya
(ta'arafa) ba hyanlar vard r.) " 64

"Gene " brahim peygamberin burada Cebrail ile

gr t de rivyet" edilmektedir. "hatta kinat ya-
ratld srada, btn da lar aras nda ilk nce bu da n
Allah'a iman etti i, halk aras nda mtevtirdir... Da a
mtat olarak, Cabal al-Rahma (Rahmet da ) da denir"
Arafat da nn gneyine d en Arafat ovas , kurban
bayram arifesinde (9 zilhicce) de ok hareketli ve ok
kalabalk olmaktadr. Bu tarihten birgn nce (tarviya
gn) sabah namaz klndktan sonra, Mekke'den
klarak, Mina'ya gelinir ve orada, ertesi arife gnnn
sabahna kadar, ikamet edilir; namazlar k lnp dualar
okunur. Arife gn, sabah namaz ndan sonra, buradan
hareket edilerek, Arafat da na gidilir (Bir ksm hac-
lar, arifeden bir gn evvel Arafat'a gelerek, orada a-
dr kurar ve geceyi, dua okuyarak, burada geirir) le
vakti, le ve ikindi namazlar bir arada klndktan
sonra, da n etrafnda vakfeye durulur. Minbere kan
mam, haccn menasikini, gerek Arafat'ta ve gerekse bi-
lhare gidilecek olan Mzdalife'de yap lmas lzm dini
merasimi, eytamn talanmasn, kurban kesilmesini
v.s.. anlatan bir hutbe irad eder. Hac lar, "Labbayka,
labbayka". lfz nn geti i cmleleri tekrar etmek
suretiyle defalarca telbiyede bulunurlar ve gne in guru-
bunu mtea kip, Mzdalife'ye inerler. ' 65

"Arafat dann ortasndaki "Cebeli Rahmet"in

yannda kbleye kar Allah taalya dua edilmesi efdaldir"

64 Y.K. Sf. 549

65 Y.K. Sf. 549. Kaynaklar Sf. 550.

22
66 diyen mer Nasuhi Bilmen, burada Allahtan af dile-
mek, mgfiretine nail olmak zere dualarda bulun-
mamn byk bir kalabah kuatmasm ok heyecen ve-
rici bir olay olarak belirtmektedir.67
Baz kitaplarda eytan talama ve kurban kesme yeri
olarak Arafat' sylemekte iseler de bu do ru deildir."
eytan talama ve kurban kesme Mina'da olmaktadr.
Halk inanc olarak, ilmi, dini bir kk ve incelemeye
dayanlmaks zn baz. dalar Mekke evresinde "mbarek
dalar" olarak grlmektedir:
"Ebi Kubeys Da:
Ebi Kubeys Da : Beyti Muhteremin arka mail
cenup cihetinde ve mukaddes Saf da zerindedir.
Mevcut dalarn hepsinden evvel yarat ld mervidir.
brahim Aleyhisselm, bu da n tepesinden halk hacca
davet etmi tir." 69
Bu dan tepesindeki minaresiz mescidde Billi Ha-
bei'nin. Mekke'nin fethi gn oraya karak ezan oku-
duu ve buyzden mbarek bir yer oldu u, ve buraP nn
hretli mutasavvflarca ilegal olduu (Caneydi Ba -
dadi, brahim Edhem ve Alddin-i Attar) anlat lyor.

Sevr Da:
Mekkenin 2-3 mil kadar gneyindeki bu dada halk
arasnda (mbarek) olarak tannmaktadr : "Hicaz kt'a-

66 mer Nasuhi Bilmen, Byk Islm Ilmihali, Istanbul 1954, Sf.

484.
67 Y.K. Sf. 485.
68 Genel Kltr Serisi, I. Islmiyetin Kurucusu Hz. Muhammed,
Hazrlayan: Fikret Arrt, Sf. 28.
69 II. Ahmed Hilmi Imre, Hac Ve Haremeyn Rehberi, Ca alolu
Yarnevi, Istanbul, Sf. 88.

23
snda her ne cins a a ve ka e id nebatat ve iekler
varsa bu da da mevcuttur. Hatt bir a a vardr
ki, her kim o a atan zerinde bir para bulundurur-
sa, onu hevam (sinek, tahtakurusu ve akrep gibi k n
gizlenip yazn meydana kan hayvanlar n hibiri) ze-
hirleyemez. Bu da n tepesine yak n bir yerinde, gi-
rilmesi g gayet dar bir gar vard r. Hz. Muhammed
"Hicret esnas nda gn kadar bu gar iinde kald lar."
denilmekte ve ok dar kap l yere ouklarn bile gire-
bilmesi g grnrken buraya imanca insanlarn
bile girip kabildikleri anlatlmaktadr.: " u kadar var
ki, girerken ve karken salt- selm getirmek lz m-
dr. Gar' erife girenler, iki rekt namaz k ldktan sonra
ark cihetinde bulunan geni kapdan karlar... Ziya-
retiler dahi teberrken garp kap sndan girip, ark
kapsndan karlar. Gar- erifin ziyaret edilmesi ahali
aras nda Cumartesi gnne hasredilmi tir. Haclar iin
her zaman ziyaret cizdir." 7
Daha ncede bahsettiimiz H ra (Nur) Da da Mek
ke ile Mina aras nda ve Mescid'i Haram (Kbe) ye mil
kadar bir mesafede bulunmaktad r. "( akku sadr) -yak'
a-i celilesi bu da zerinde vukubulmu tur: Bu mu-
kaddes mahal zerinde ltif bir mescid yap lm tr."71
Hira (Nur da ) hakk nda halk arasnda birok
kermet hikyeleri anlatlmakdadr. (Talarn Cenab
hakk tesbih ve takdis ettikleri v.b.
Srt pek dik, sert, kayal k olan dan slmi zel-
lii Hz. Muhammed e ilk vahy in burada nzil olmas dr,
"Bunun iin bu da n ism; Cebel Nur dur."'

70. Y.K.
71 Y.K. Sf. 89.
72 Y.K. Sf. 89. 90.
73 slam Ansiklopedisi, 5 Cilt 1. Ksm, Istanbul 1950, Sf. 536.

24
 Han'edme Da: "Ebi Kubeys da nn arkasnda
iab- Amir ve Ecyad da larna kar byk bir da dr.
bn-i Abbas: "Bu da da 70 peygamber medfundur.
Mekke'ye yaan ya murlarn onlarn. eref ve berek-
tyle nzl eder" buyurmu tur. "diye halk aras nda bu
inan bulunmaktadr."
Sebir Da: Mina'da bulunan. bu da da birtakm
sylentilerle de er kazanmtr. "Nakka mfessir mer-
hum: "Nur, Sevr ve Sehir da lar , Tur da paralarn-
dandr. Cenab Hak Tur da nda tecelli buyurduklar
vakit da paralanarak bunlar n paras Mekke-i
Muazzama'ya d mtr" buturmu tur."75 denilmek-
tedir. Grlece i zere birtak m mbalgal hikyeler,
trl sylenti ve yak trmalar bir ksm halk arasnda
tedenberi ya atlmak istenilmektedir. Ayr ca yukarda
da grlece i zere ve di er birok eserler de rastland g
gibi (Tur da-) denilmektedir. Tur zaten da demekti'.
Turu Sina, Sina da demek oldu u gibi (branice de
Har-Sinay). Sadece Tur demek te art k Sina'daki da a
i arettir, ve bu anlamda kullamlmas , ona atfedilmesi
pek tabii do ru saylmak gerekir. Esasen Kur'an'da
Tur olarak geti ini nceki sayfalarda grm tk.

Ar (Ararat) Da:
Ar'nn do usundaki, Musa Da nn. kuzeyindeki
bu da Nuh tufannda Nuhun'un. gemisinin oturdu u-
nu belirten Yahudi ve Hristiyan inanc nda kutsal tan-
nan da dr.
Ar (Ararat) denilen Seluklu Trklerin "E ri
Da" baz boylarnda "Ar Da " dedikleri Ar dan-

74 E. Ahmed 11ilmi Imre, Hac ve Haremeyn Rehberi, Istanbul,

Sf. 91.
75 Y.K. Sf. 91.

25
da byk (5165) ve Kk (3925) diye iki da bulun-
maktadr. Sylentiye gre Adem ve Havva'da burada
ya amtr.
Islmlar da bu da la ilgilenmekte ve hazan da Cti-
di da ile kartrmakta, Nuhun gemisinin buraya otur-
duunu sanmaktad rlar. Tekvin: 8;5 te belitilen A r
da, Kur'an'da geen Cd da ndan tamamen ayr ve
arada uzun mesafe bulunan bir da dr.

Cfildi Da:
Dicle nehrine yakn Cizre'nin do usundaki, rnak
ilesi yaknndaki (Siirt) bu dar, Islam gelene inde
ve Kuran- Kerimde ad geen Cildi da dr.77 Zirveler;
karla rtl bu da zerinde Nuh'un gemisinin dur-
duu Kuran' Kerimde Cebeli Cdi olarak belirtilmi -
tir. Hatt bu da n "stnde Haz. Nuh'un yapt
mescid'in ve sefin.e-i Nuh'un baz asar mevcut olduu
mervi olup, ziyaret olunmaktadr.""

Nemrut Da:
Van glnn bat snda, Bitlis snrlar iinde, sn-
m bir yanarda olan ve zerinde bir karater gl bu-
lunan 3050 metre ykseli inde bir dadr. Dinler tari-
hinde ki hikyeden ad n almtr. Gene Adyaman'da
Khta yaknnda 2000 metre ykseklikte Nemrut da-
nda eski Tap nak ve Tanr ve Tanra heykelleri
vardr. Bunlar, Tanrlar Tanrs Zeus ve o lu saylan
Herakles' ve Bereket Tanr as ile k ve sanat tan-
rs da saylan Apollon'un 2000 yllk byk heykel-

76 Prof. Faik Sabri Duran, Byk Atlas, stanbul 1972, Sf. 30.
77 Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiye ve Co rafiye, st 1299, Sf 115.
78 Kamus-ul Alm, . Sami ,st, 1308, 3 Cilt Sf. 1848.
X Prof. Faik Savri Duran Byk Atlas.

26
leridir. (Ba ksmlar) (Yeni Hayat Ansiklopedisi, 2.
Basm 1973, sf. 1552, 1553 te renkli resimleri vard r.)

kdem (Adam) Da:

Seyln (Serendip) adas nda 3335 metre yksekli-
inde olan bu da n "yukarsnda bir byk insan aya
grlr. Buna yerliler (Do u Asya) mbudt) "Buda"nn
ve Hristiyanlar, Hz. Ademin aya izi derler ve pek ok
Hintliler ziyaret ederler.'"9 denilmekt6lir. Bu da is-
lm geleneinde, sylentilerinde de yer alm tr.
islm dini gelene i ilgili dalar elbette bunlardan.
ibaret de ildir. Biz en fazla nl olanlar zerinde dur-
duk.

Tasavvufta Da:
Kaf dann sembol oldu. Mevlna'da Turu Sina-
nn titremesi, insann Allah karsnda titremesinin bir
sembol olmutur.

79 Ahmet Rifat, Lgat-i Tarihiye ve Co rafiye, ist. 1299. Sf. 113.

27
 - II

I Eski Trk nanemda Olan amanist Trklerde

Da:

Trk efsnelerinde Kutta, veya Kutluda farkl e-

killerinde de olsa ortak noktalar nda dala bir ilgi kurul
maktad r.

Prof. Abdlkadir Inan,, nemli efsneyi nakleder-

ken:" Cuveyni taraf ndan tesbit edilen Uygur efsanesi-
ne gre Uygurlarn saadet ve bolluk salyan mukkaddes
dalar vardr. Bu daa Kuttag denirdi. Bu da inliler
tarafndan gtrldkten sonra Uygurlar perian olmu-
lardr.'" dedikten sonra: "Bugnk Mo olistan.'da Eski
Kara Balgasun harabeleri yan ndaki Erdene-Ula (Saa-
det da ) hakknda da ayn rivyet sylenmekte ve
"Mo ollarm tavuklar saadet Ban, Eredene Ula'y,
inlilerin alp" gtrd ve "Bu da n bulunduu
yerde bir kad n aman'n "yin yaparak Tanr 'ya dua
etti" ini ve "Saadet da n geri getirdi" ini anlatmak-
tadr."
Nihat Sami Banarl bunu (G Destan) bal
altnda anlatmaktadr: "Uygur ilinde Hulin adnda- bir
da vard. Bu dadan Tula ve Selenge adnda iki rmak
kard. Bir gece bu iki rmak arasndaki bir aacn ze-
80 Prof. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara
1972. 2. Bask, Sf. 50.
81 Y.K. Sf. 50.

28
rine gkten mavi bir k indi. ki rmak aras nda ya a-
yan halk bunu dikkatle tkip ettiler.'"2 Mukkades k
aacn. gvdesinde aylarca durduktan sonra, a a gv-
desi kabararak, oradan musiki sesleri geliyor, geceleri
evresinde 30 ad m geniliinde k grnyor. Nihayet
aacn gvdesi yarlarak iinden be ocuk kyor.
Sonra birisi Hakan seiliyor. G destan devam ediyor:
"(Aradan uzun zamanlar geti.) Bir gn Uygur taht na
yeni bir hkmdar oturdu. Bu hakan inlilerle yap lan
sava lara bir son. vermek iin, o lu Gal Kiyu-
Liyen adl bir in prensesi almay tasarlad .
Bu prenses, sarayn Hatun Da'nda kurdu. O ev-
rede Tanr Da adnda baka bir da ve onun cenbun
da da Kutlu Da denilen byk bir kaya vard.
in elileri, bakclarla birlikte geldiler. Onlar kendi
aralarnda dediler ki: "Hatun Da'nn saadeti bu kayaya
baldr. Bu hkmeti zay llatmak iin onu yok etmeli."
Burun. zerine inliler, prenseslerine kar lk, bu
kayamn kendilerine verilmesini istediler. Yeni Hakan,
yurt iirdeki bu ta paras n inliler'e kskanmakszn
verdi." Bylece Trkler bu u urlu dan, uurlu kayas-
n etrafna ate yakarak, sonra zerine keskin sirke dke-
rek paralyorlar, ve paralar da in'e alp gtryorlar.
G destan devam ediyor:"
Bu, byk hdise oldu: Vatandaki btn ku lar,
hayvanlar kendi dilleriyle bu kayan n gidiine a la-
dlar. Yedi gn sonra da Tigin ld. Memeleket fel-
ketten kurtulamad . Halk rahat yz grmedi. Ir-
maklar kurudu. Gllerin suyu tkendi. Toprak atlad ,
yiyecek vermez oldu." A acn gvdesinden daha n-

82 Nihad Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Istanbul

1971, Sf. 28.

29
ce km olan "Bugu Han' n ocuklarndan bir ba -
kas yurda Hakan seildi. Onun zaman nda memle-
ketteki ehli, vah i btn hayvanlarn, btn ku -
larn, btn ocuklarn hatt btn cans zlarn "G !.
G!.." diye, derin zntyle ba rdklar duyuldu.
Uygurlar bu manevi i rete (bu ilahi emre) uyarak
toplandlar. Yurtlarn brakp gme e baladlar. Ne-
rede durmak istedilerse bu sesleri duydular. Nihyet
Be Balg'n bulundu u yere geldiler. Orada sesler kesil-
di. Uygurlar da burda durup be mahalle (be ehir)
yaptlar. Adn Be Bah koydular. Burada ya ayp
o aldlar.' 83

Eski Trkler, dalarn Tanr makam olduklarna

inanrlard. Gklere uzanm zirvelerin uzaktan mavi
grn bu inancn kk olabilir, denilmektedir.
amanist Trklerde veya bu kal ntlarn etkisiyle
islmlam bile olsalar daa kutsallk verildiini gr-
yoruz. zbekistan'da Karata gibi. Eski etkiler iindeki
Trkler, dan (Yer-Su) denilen ruhlar na, bazan Tanr-
sna nem vererek dalar ziyaret ediyorlar. Oralarda kur-
banlar kesilir, aaca bez balanr. Da kltnn izleri
Orta Asya'da devam etmektedir. Trke ve Mo olca mu-
kaddes, mbrek, byk ata ve byk bakan anlam na ge-
len dalar vardr: Han Tenri, Bayan Ula, Buzta Ata,
Bay r Ula, Othon Tenere, Iduk Art, Kayra Kaan, Erde-
ne Ula, Kutta, Nurata.'"4 gibi.

83 Y.K. Sf. 29.

Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, Destanlar-
da geen da la ilgi iin bakmz. Sf. 618 Da .
Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi 2 cilt, 1971.
84 Prof. Abdlkadir nan, Trk Boylannda Da Aa ve Pnar
Klt, Re it Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Ara trma Enst. Yay.
Ankara 1966, Ayrbasm Sf. 272.

30
 Tarihte nemle yer alan" Gk-Trklerin, Budun
nli, Iduk tken, Iduk Ba , Tamag Iduk adl takdis
ederek hepsine" duk yer su" demeleri zerinde durulmak-
(lir. Yakn zamanlara dair verdi i bilgide Abdlkadir
nan: "a da amanist Altayli Trk boylarmda da
klt en nemli klt saylmaktadr. Telet, Tles ve A-
bakan Trkleri yaknlarda bulunan da lardan birini
tanr, koruyucu ruh ya da byk ata sayarlar. Altayh
amanistlerin da erefine yapt klar yinlerinde syle-
dikleri ilhiler ok samimi ve halk edebiyat ve folkloru-
nun gzel rneklerifir.'"5 demekte ve bu ilhilerden r-
nekler sunmaktad r. Bu lahilerde elik Da'a, Altn
Da' a benzetilen da-gne ve ay" n dolaamayaca belir-
tilmekte: "Mukkaddes byk da m" denilmekte ve "Ata-
larmz, byklerimiz sana tapt lar" anlamna gelen sz-
lerden sonra, dadan, soylarna, kendilerine, srlerine
yardm, pay, bereket istemekte ve hattta yurduna geim
vermesi iin dilekte bulunmaktad r. Da Tay olarak
belirten bu ilhilerden di erinde bugnk konu ma
dilimize gre: "Ey mukaddes ve geni Altaym Yarg
(hkm yeri) Kesilmeden ksmet (pay) veren, Bizi y p-
ratmamak iin yarg veren, a aran ba a (ihtiyarlara)
istirahat sa layan (Altay), deniz ve yer yarat ld za-
man ata analarmzn tapt, takdis etti i (Altay) diye
hitap edilmektedir. Gene bugnk dile evrilmi dier
bir ilhide: "Bu kurbanm, Mukkaddes Altay'a ula sn!
Yarg yerine biriksin! Gttmz dtivay halledecek mi?
Bereket, refah verecek mi. ( Kurban m z ) her engeli aa-
rak byk Altay'a ula sn!" denilmektedir.
rnek olarak sunulan 4. ilhi de ise gene gne in
dola amyaca (elik da m) ay'm dola amyaca
(Altn dam) diye hitap ederek "Temiz yurdumuz y p-

85 Y.K. Sf. 272.

31
rand, az ulusumuz s knt ekti, Mukaddes Altay' m,
ne yapalm 2 Ak sakalli atalarmzn takdis etti i ulu
Altay'm geim versen ne olur? Kirpi imiz yalanmasa
ne olur ?" eklinde yalvar ve dilekler sunulmakta-
dr."

2 Kazanl Trkler'de Da inanc:

Prof. Abdlkadir nan: "Dokuzuncu yzy ldan

beri islmiyet'in nfuzu alt na girmi olan eski Bulgar
sahasnda ya ayan Kazanl Trklerin Hocalartav'
denen da takdis ederek, kurbanlar kestikleri tesbit edil-
mitir. Kaeanl aydnlardan G.G. Re idi "Hocalar- tay
yaki yalgan hac" adl manzum rislesinde bu da a dair
inanlar ve bu dada yaplan kurban yinlerini tefer-
ruatyle tavsif etmi tir, demektedir.

G.G.Reidrye gre Hocalar tav' hakkndaki inan

lar ve yap lan yinler Mslman olmu uvalar tara-
fndan getirilmi tir." 87 diyerek bu alandaki ksa tarih-
eyi ayd nlatmtr. Gene G.G. Re idiye dayanlarak
"Hocalartav'mda yap lan kurban yinleri" anlat lmak-
tadr. slmiyetin benimsenmesine ra men eski det-
ten vazgeilmemesi yle belirtilmektedir: "G.G. Re idi
cahil hocalardan ikyet ederek bunlar n bu da ziya-
ret etmenin fakirlerin hacc oldu unu sylediklerini
anlatyor. Bu dan yksek k sm Arafat dan, Kz-
lar da denilen ksm Kubeys dan, yine bir tepe de
Mine dan, pnar (emesi ) da Zemzem'i temsil edi-
yor, diye vzederlermi . Gya buras Mekke'den daha m-
Vrekmi .""

86 Y.K. Sf. 273.

87 Y.K. Sf 274.
88 Y.K. Sf. 572.

32
 Abdlkadir nan bu manzmeden paralar nakledi-
yor, bun.da Mekke ve evresindeki hac ve ziyaret yer
lerini bu daa nakledilerek vldii iin, Safa ile Merve
adlar verilerek buralar aras nda yrmenin nas l iit-
lendiini gsteriyor. Abdlkadir nan, bilgili hocalar!'
bu detlerden vazgeirme e almalarna ra men, ca-
hil hocalar!). da buralarm bylece islmla trnaa u-
ratklarn belirtiyor ve "G.G. Re idrnin bu manzum
rislesi yalmz da kltnn deil, btn "yer-su" kl-
tnn cahil hocalar taraf ndan islmlatrlmaya nasl
aliildnu gstermektedir" diyor."

Buna benzer davran lar Trkiye de de grlmekte

dir. Hatt bu inan= bir benzerini Hae bekta 'ta tesbit
etm-; bulunuyoruz. Hac bekta 'taki Arafat da , Zem-
zem Pnar' bu yerleri slmla trma ve bir hac ziyareti
ekli kazandrma abas n gstermektedir.

3 Bakurtlar Arasnda Da:

Kendisi de bir Ba kurt Trk' olan Prof. Abdl-

kadir nan, Bakurtlar aras ndaki da inanc hakknda
da u bilgiyi vermektedir: "Bakurtlar, Altayllarn
btn Altay dalar takdis etikleri gibi, Ural dalann
mbrek sayarlar. Bununla beraber bu silisiledeki bz
dalar, bilhasssa takdis edilir. XVI II. yzy ln ortalarn
da Bakurt lkesinde seyahat eden akademisyen Lepechin
Bakurtlarn Tura-Tav denilen da, taparcasna, tak-
dis ettiklerini yazm tr.'"
Bakurtlarm mukaddes tamd klar, Tura-Tav'da,
sylentiye gre Nogay Hallar ya amlar, daha sonra
zhit ve erenler buraya s nmlardr. Bakurtlar,

89 Y.K.Sf. 275.
90 Y.K. Sf. 276

33
Tura-Tav'a muhakkak adak adayarak kyorlar. Bu
daa hakaret edenlerin ba larna trl bellar geldi ini
anlatyorlar.

4 Trkistan, obekistan'da Kutsal Da :

Tepelere kutsalhk izfesini, Trkistan ve di er

Trk lkelerine yap lan seyahatlarda da grmekte-
yiz.'9'
"ir-Abd, kasabas civarndaki Karata kutlu say -
lr. Dan tepesinde bir evliya mezar bulunduuna inanr
lar. Buras zbek-Lakay boyunun ziyaretgh dr. Her
y l buraya yoplanp kurban keserler, aalara yine paav-
ra balarlar."92

5 amanistlerde Yer-su ve Da inanc:

amanist bu "nezr" i da orman, a a, su ruh-

larma, umumiyetle "yer-su" dedi i tanrya balar,
"yer-su" ruhlar merhametli ve koruyucu ruhlard r.93
amanist denilen Trklerin mezar veya a alara veya
her ikisine birden bezler ba ladklar, da, orman, a a,
su ruhlarna "umumiyetle" yer su "dedi i tanrya" kur-
ban adaklar, mslman Trklerde ise bu yer "su" Tan-
rs, ruhlar yerine "velilerin, erenlerin getikleri" ve
onlarn ruhundan, varlndan faydalanmak zere adak
lar adand, bezler, iplikler, paavralar as ld belirtil-
mekte ve "bunun Mo ol stils devrinden sonra ok ean-

91 Ilikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri,

Sf. 296. Radlow, Sibirya'dan, eviren: Ahmet Temir, I, 132, I, Sf. 348,
92 I3.T. Adak. Sf. 325.
Abdlkadir Inan, Mslman Trklerde amanizm Kalntlar, Blh.
Bak, Dergi. C.I.S.4. Ankara 1952, Sf. 22, 23.
93 A. Inan, Mslman T. amanizm Kalntlar, .F. Dergisi, C
25.

34
land" Abdlkadir nan tarafndan etraflca aklan-
maktadr. Atalara, dalara, rmaklara, ruhlara taparcas
na sayg ve kurban kesmek" suyu, a ac, da, mezar kut-
lu bili95, bunlarn hepsinin stnde en bykbir Tanr
tanmakla beraber," aalara v.b. balanan paavra, kl,
ty "gibi nezirler de hep birer feti sayl" maktayd ."

6 Altay amanlarnda Kutsal Da inanc:

Altay amanlarnda Kutsal Da (Altay) inanc

kkl ve yayg ndr." Altay amanlna mensup Altay-
hlara gre: "da ruhlar, tamamiyle mstakil bir zm-
reclir. lgen ve Erlikle mnasebetleri yoktur. Bu ruh-
lar insana iyilik yapar, refah ve saqdet bah ederler; say-
gszha kar da ceza verir ve hastahk gnderirler.

Hayvanlarn oalmas, salk, umumi emmniyet ve

erir ruhlarn (aza, yek ) uzakla mas hep bu ruhlar ta-
rafndan verilen nimetlerdir."99
Bu ruhlar ahslandrlarak, belirli bir yere, da a,
sahip kabul ediliyor, ve mahalli ruh tanhyorlar. "Bun-
dan dolaydr ki da, rmak ve gl adlar Altayhlarm na-
zarnda yahuz co rafi isimler de il, fakat o yerin sa-
hibi olan. Ruhun ad dr. Mesel Abu-Kaan, St-Kl,
lemen, Ak-Kaya vesaire yalnz da, gl, rmak, kaya-
larn ad deil, canl varhklar ve Altayl larn tapt

94 II. Tanyu, A.v..A.v.A.Y. Sf. 325.326.

A. inan, Tarihte Ve Bugn amanizm, Sf. 5,8.
95 Y.K.Sf. 8,9,10.
96 Y.K. Sf. 10.
97 Y.K. Sf. 47, 68, 69.
98 W. Radlow, Sibirya'dan, ev.- (Prof.) Dr. Ahmet Ti r, st..
1956. D. Sf. 3-75.
99 Abdlkadir Inan, Makaleler Ve incelemeler, (Altay amanlna
Ait Maddeler- A-.V. Anohin), T. Tarih K. Yay. Ankara 1968, Sf., 416.

35
iltillardr. Bunlar insanlarn dualarma cevap verebilir-
ler; ltuf ve ihsan sahibi olduklar gibi, kahretmek de
ellerinden gelir. nsana benzeyen bu varl klarn oluk
ocuklar da vardr.

Abu-Kaan da nn iki kz vardr. Bu kzlarn her

ikiside Yelbis ad m yarlar. Bu ilahi varhklara Altay-
l dua eder, dilekler diler: "Altayhlar n, da ruhla-
rna dair tasavvurlar nda vuzuh yoktur. ekil itibariy-
le insana m, yoksa bir canavara m benzediini kestire-
mezler. Bu ruhlar insann kalbine ancak kendi mevcu-
diyetlerini telkin ederler (ebeltip yat).

Da ruhlarnn ya adklar yer kii o lunun ya a-

d yer dairesidir. Ba ka ruhlar gibi gkte veya yer
alt dnyasnda ya amazlar. Bundan dolaydr ki
Altayllar da ruhlarn zmreye ayrrlar:

Yer-Su (Yni yer ve su ruhlar ), Yezim tayka (yani

cmdiyeler ruhu) ve Altay (yani da ruhlar). Bu ruh-
larn umumi ad "ee" yni sahip ve Yezim- p iy,dir. ,, 101

ahslandrlan ve belli bir yerin sahibi olan bu

mahalli ruhlardr. "Her da ruhu ancak kendisine ait
olan mntkaya hkimdir; dier mntkada bulunan ruh-
larla mnasebeti yoktur.

Altayl her kabile (sk ) o veya bu da, irma , ka-

ya ve gl kendi soyunun Wimisi teliikki eder; onu ar
ruhlardan (aruu ts ) sayarak tapar.""2 Aratrc da
ruhlarna tapma Metinin ok eski dnemlerden ba la-
yp sregeldi ini belirttikten sonra kurban yini hakkn
da dikkate ayan u bilgiyi vermektedir:

100 Y.K.Sf. 417.

101 Y.K. Sf. 417.
102 Y.K. Sf. 418.

36
 "Altayl lar da ruhlarna kanl kurbanlar verirler
(k srak ldrrler ), sa (libation ) olarak bulgur kar-
trlm st serperler."
"Bu kurban yininde mahsus ilhiler terennm
edilir. Bu ilhilerden anla ldma gre, Saman kurban
alp, Yayk, Suyla ve Karlk adh ruhlarm refakatinde
yedi engeli yahut yeri kap y (puu dak yahut szgek)
geer. Bundan dolay dr ki da ruhlarna terennm edi-
len ilhiler" yetti ejikt yerim-suum (Yedi kap l yer
ve suyum) tesmiye edilir '"3

Saman davuluna, aman'n sahip oluu hakknda

bu makalede u bilgi verilmektedir: "Baz Altay a-
manlar temiz ruhlarm (aruu neme) ve da tanrlarmn
(yer -su) telkin ve ilhmiyle davul sahibi olurlar. Bu su-
retle elde edilen davul ilhi hediye ve mbrek say hr.
Bundan dolaydr ki, bu gibi davul sahibi olan amanlar,
bunun Abuu-Kaan, Ad -gana, Kara-Kaya ve bunlara
benzer yer-su tanr larndan verildi ini sylemekle
zevk duyarlar. Gemi amanlarn menkibelerinde de
da ruhlar ( Yer su tanr lar ) tarafndan verilen davullar
hakk nda hikyeler vardr. 5,104

7 Da !nammu' Tarihesi, Kutsal Dalar ve

Kurban:
Prof. Abdlkadir nan, da la inan.= Trk di-
ni tarihi iindeki yeri hakk nda: "Yer -su kltnn b-
yk imparatorluklar devrinde (dneminde) geli erek
vatan klt derecesine ykselmi "tir, demekte ve" Gk-
Trk imparatorlu u devrinde Yer-su ruhlar nn mahiye
tinin" "Orhon yaz tlarmdan anla" ldm anlatmak-

103 Y.K. Sf. 418.

104 Y.K. Sf. 443.

37
tadr: "Gk-Trklerin " dk yer-sub" (Mukaddes yer
-su) ile ifade ettikleri mefhum (kavram) hem koruyucu
ruhlar hem vatan idi." a klamasndan sonra "klt olan
bu vatan yer-suyu tgen ve Budun nli dalar ve or-
manlar temsil ediyorlard. Bu mukaddes yer-su ruhlar
Gk Trklerin mukadderattn idare ediyordu"'" demek-
tedir. "Tonyukuk yaz tnda" "vatan korunmas nda yer
-su ruhlarnn rol' nn a ka belitildi i," Tanr
Umay ve yer-su ruhlarnn yardmyle" ba ar kazanl-
d anlatlmaktadr.
Belirtildii zere "yer-su ruhlarnn en nemli
mmessili dadr. amanist Trklerde da klt Gk
Tanr kltyle ilgili ibir klt olmu tur.
Hunlarn eski vatan olan Yeni-si- an yahut an-
-din - an sra da larndaki Han-yoan da Hunlarn her
y l Gk-Tanr'ya kurban kestikleri dad. Bundan baka
Gan-tsuan-an da da Hunlarn mukaddes dalarndan-
biri idi. Hun bakanlar inle yapt klar szlemeleri
Hunda denilen bir dan tepesinde kurban keserek i-
tikleri andla teyid ederlerdi. "106
"Orta Asyann baka kavimlerinde de Gk Tan-
r'ya kurbanlarn yksek da tepelerinde sunuldu unu
in kaynaklar"nn haber verdi ini belirten Prof. Ah-

105 Abdlkadir nan, Tarihte Ve Bugn amaniz, T.T.K. Ankara

1972, 2.basm, (Yer-su tanr lar') Sf. 48.
106 Y.K. Sf. 48,49, 47. sayfamn 52 numaral dipnotunda, bn Fad-
lan's Reisebericht, S. 19 (Metin) Ek, 41 a ve 48. sayfamn 53 numarah
dipnotunda,"Da klt muhtelif kavimlerde grlmtr. Eski Yunanl -
larda Olimpos, Filistin Yahudilerinde Tur-i Sina, Mekke Araplarmda Ara-
fat, Hintlilerde Rimalaya, eski Mo ollarda Burkhan-Haldun gibi. Bir
in kaynann verdii mlmata gre da klt kuzey-do u kavmlerinde
de yaygnd, Manurya'da VI. yzylda yayan Mohe ulusu Akta adm
tayan bir da tanr bilir ve ona tapard. Bu dadaki kurt, ay ve kaplan
gibi canavarlara dokunmazlard (Hyacinth, 11, 114) denilmektedir.

38
dlkadir inan: "Gk-Tanr kltyle da ' kltnn bir
biriyle yakn ilgisi bulundu u"nun Hunlular dnemin-
den gnmzdeki "Altaylara kadar devam eden saman
yinlerinden anla lmaktadr. Altayh or ve Beltirler
kurbanlarn Gk-Tanr'ya yksek da tepesinde yap-
tklar ayinle sunarlar ve bu yine "tengere tay g "(yni
tanr -gk kurban) derler. Gardizi'nin verdi i mlima-
ta gre (W. Barthold, Otet, 102, 125) Eski Trkler
dalarn tanr makam olduuna inamrlard . Yksek
da tepelerinin gklere yak n bulunmas ve uzak-
larda mavi renkte grnmesi bu inanc,n yerle mesine se-
bep olmu samlabilir.'"" demektedir. Abdlkadir nan
"Orta Asya da larmnn o u"nun "Trke veya Mo-
golca mbarek, mukaddes, byk ata, byk hakan an.-
lamlarma gelen s fatlarla zikrolunurlar. Mesel, Han
tanr, Bayan-Ula, Buzta -ata, Bogdu-ula, Burkhan-ula,
Othon-Tengere, Iduk Art, Kayrakan, Erdene Ula (Kut-
ta)" ve daha biroklar mn bulundu unu anlatmakta ve
"Her boyun ve her oyma n kendisine mahsus mukad-
des duk da bulundu u gibi boylardan kurulan byk
birliklerin de m terek da lar vardr."'" demektedir.

Bilhassa "VII. yzylda btn Trk boylar ve

Gk Trk Imparatorlu una giren yabanc boylar iin
Otken dann ve ormanlarnn klt olduu gerek Gk-
Trk ve gerek Uygur yaz tlarndan'"" anla lmas da
kltnn nemini gsteriyor. Dolay syle islmiyetin.
Trlder arasna girmesinden. ve benimsenmesinden
sonra bile ilgi devam ediyor. inliler tarafndan igal
edilen, bu kaybedilen dalarn htrasna dair Kazak-

107 Y.K. Sf. 49.

108 Y.K. Sf. 49.
109 Y.K. Sf. 49.

39
Krkz halk edebiyat ndan sregelen rnekleri Radlow
belirtmektedir."
Prof. Abdlkadir nan, gnmzdeki "Altayl a-
manist boylarn ve oymaklarn her birinin zel mukad-
des dalar bulunmakla beraber hepsinin ilhilerinde
Altay stradalar zikrolunmaktadr ki hepsi iin m-
terek klt say ld aikardr. 55111 demektedir. Byle
kutsal da larn fazlal ayrca dikkati ekmektedir:
Ekitag, Sogol, Palmir, Akkaya, Ene, Kad nba-
sr, Karatag, apt gan, lgen Aysu, Karahan,
Urenha-Tubalarn kutsallna inanlan Hangay, Tan-
nau da lardr.
Dnyann ruhlarla dolu oldu una inanan " amanist
istlere gre" "da lar, gller, rmaklar (Yer-su) hep
canl nesnelerdir. Takdis ettikleri Ala , Tannau, Hangay,
Altay da lar ... amanistler iin yalnz corafi isimler de-
il, fakat konu an, duyan, evlenen, oluk ocuk sahibi var-
lklardr.
...ruh bizzat dadr, da bizzat ruhtur. amanistlerin
bu inanmalarna da ok eski ve iptidai animizim devri-
112
nin hatralar ya amaktadr. ,,

8 amanist Trkler Arasmda Daa Dua ve yin-

ler:
Dain kutsall inancna sahip kimseler tarafn-
dan daa dua edilir, ondan dilekte bulunulur ve daa
kurban sunulur.
Dualarda da n ruhuna, mesela Altay da mn ru-
na (Altay eezi) ye kar yle konuuluyor:

110 Y.K. nan, Sf. 50. ve Radlow, Proben III, s. 50-51.

111 Y.K. Sf. 50.
112 Y.K. Sf. 51.

40
 "Bl kurbamm mukaddes ve Ulu Altay'a ula sm,
onun karar verece i yere (yarg yerine) ba lansn. Gt-
tmz dvay halledecek mi? Bereket ve refah bize
verecek mi? Bu kurbamm her engeli (budaklar ) a a-
rak ulu ve mukaddes Altay'a ula sm."
" Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz s -
knt ekiyol. Ey mukaddes Altay m, biz ne yapahm!
Ak sakall atalar!~ takdis etti i ulu Altay' m, ge-
im versen ne olur ? Vcudumuz kirlenmese, gzleri-
miz ya armasa ne olur ? Bereketli srlerimizin kutla-
rm yaradan mukaddes Altay m, Yer-Su'yum" 113 44-CT.
zlmeyelim, Tanr var, tasalanmayahm, Altay var!
"Altaym" diye tapnyoruz... 114
amanistler grld zere bir yandan da ruhuna
inanrken te yandan dan kendisini"canl ve hereyi
duyan bir varlk tan"yarak tapnyorlar.
Altay ~anlar Karagay dan, Smer dan da
(Smer-Tayka), Smer-Ula) kutsal tan maktadrlar.
Abdlkadir nan, baz dalarm, bazen bir kabile-
nin "mukaddes tz'" (tz ts men eli, asl" ve baz
kabilelere gre da (byk ve ilk atas ) saydklarn,
kendilerini bu kaynaa baladklarn belirtmektedir.
Bazan kadnlar daa kendi adn (Karatag) syle-
meyerekils (Kay nbabamz) diyorlar.16 Bu gibi olaylar
birka yerde grlm baka dalara "kaynbabamz"
denilmitir.
Abdlkadir nan, "mukaddes dalar" ve "onlarn
ruhlar adna ok muhte em tyin ve trenler" yapldn
113 Y.K. Sf. 51.
114 Y.K. Sf. 51.
115 Y.K. Sf. 52.
116 Y.K. Sf. 53.

41
anlatyor ve: "Da yini Ka ve Beltir boylar nda "tigir
tay", yni "Gk kurban ", Sagaylarda" "tag tayam" y-
ni "da kurban" adnn verildi ini kaydediyor. Sagay-
lar "her yl da bir da tepesi nde yin ya"pyorlar ve
yan doldurmam beyaz kolar veya iki ya n dol-
durmu bir kz veya beyaz bir o lak kurban ediyor-
lar. Bu yine kadnlar i tirak ettirilmemektedir. Dua
yerine ksrakla gelinmez. K sraklar da dan uzak bir ye-
re braklr Kurbann karn yarlarak, yre i karlr,
deri ve kemikleri ate te yaklr

aman, cbbesini giydikten sonra "davulunu ve

tokma n eline al"yor ve " kayn aacna on do-
kuz para beyaz, kara, mavi, k zl eritler asar; kay n
aalarnu birbirine ipek iple ba lar. Kurban etlerini
kayn aalarndan birinin altna koyup, aman bu a a
lar doudan batya do ru dolamaa balar." aman iki
iki kii olabilir, kii olamaz. Ayinin sonuna do ru etin
pimesi sona erer." Et yemeden nce aman kayn aa-
larna dokuz defa rak serper. Sonra et yen'ir rak ii-
lir.'"
Beltirlerin daa, kurban iin karken mezarlk
karsnda durup rak koyduklar kab ve yerden ald klar
otu mezara ve etrafdaki dalara kar serperler. "Nezir-
'erini (Adaklarn) kabul etmelerini dileyip l akraba-
larm ve da ruhlarm arrlar. Yolun yarsna gel-
dikten sonra bu geilen da larn ruhlarma yine rak
serpmek iin dururlar. '9118 Nihayet, hi kadn aya
basmam dan tepesinde "tann"ya kurban keserler.

Daha nce yakndaki bir da tepesinde "Tanrya

Kurban" treni yaplrken oraya basan bir kadn aya

117 Y.K. Sf. 54,55.

118 Y.K. Sf. 55.

42
dolaystyle orann kutsalln bozulmu sayarak dier
dat seiyorlar. Eski kutsal dan yanndan geerken gene
ona da rakt serpmegi ihmal etmiyorlar."' Dan tepesin-
de Beltirler ate yak yorlar. Bunun bir yan, kay n aa-
larna yakn olan kutsal saylyor. (Ulu Ot=Byk
Ate)tir; kk ate kurbanm pitiidir, o ba kadr.
Ate yakhnca yalnz Beltiler gelip raklarndan her y-
ne serpiyorlar. Ate e birka damla damlat yorlar ve
kendileri de rakdan iiyorlar. Di 'er kabilelerden gelen-
ler trene kat lmyor, bir yanda oturup sadece seyredi-
yorlar." Yemekten sonra, art klar, kemikler v.b. B-
yk Ate 'te yakhyor. Bunlar yaklrken sayg ile eilip
dua ediyorlar:

"Al beyaz koyununu ver bize bollu unu" diyorlar.2

Bu yin. "tanr-gk kurbam" yahut "da' kurban"
denilen yindir. Bu yin Altayldarm baz oymaklarmda
her yl, bzdarnda ise ylda bir defa yap hr. ,, 122
Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, Trk Mitolojisi adh
nemli eserinde (Dnyann Orta Da ) ba l altn-
da "Trklerin Kutsal Da lar" zerin de durmu tur.
(2. cilt Sf. 284-301)

Tanr ile dalar aras n.da ilgi kuran, da lar in-

san gibi canl sayan Trkler, da lar "tanr ile ko-
nuur ve ilgi kurar gibi grmlerdir". "Ggn dire-
i da, yeri bast ran da ve Tanrya giden en ya-
kn yol da yine da " olduundan, "Ortaasya'daki
dalarn. ou, Tanr ile ilgili adlar almlard."

119 Y.K. Sf. 55, 56.

120 Y.K. Sf. 57.
121 Y.K. Sf. 59.
122 Y.K. Sf. 102.

43
 Prof. Dr. Bahaeddin ()gel, "Trk Mitolojisi"nin
bu nemli eserinde (2. Cilt), Trk mitolojisinde ge-
en dalar zerinde bilgi sunmaktad r.

Altay, tken ve Tanrda bugnk mslman

Trkler aras nda sayg deer bir htra, bir tarihi ba
deerindedir.

44
 III

TRKIYE'DE DALA ILGILI INANLAR

1 Anadolu Mitolujisinde Da:

nceleri Anadolu'daki en yksek da lara bir vakit-
ler Olimpos (Olympos ) denildi ine i aret eden Cahit
Been," Ege'deki Nif da na", "Edremit kuzeyindeki
Kazda 'na", "Bursa'daki Uluda'a", Toros dalarna
Olimpos" denildiini belirttikten sonra "Makedonya ile
Tesalya arasndaki daa da Olimpos" denildiini ve "son-
radan, Olimpos deniiace Tesalya Olimpos"unun akla
geldi ini sylyor.' ve ilve ediyor:" Eski Yunanllar,
Anadolu'daki ve Yakm-Do udaki birok eski ve gele-
neksel inanlar Yunanistan'a gtrdkleri gibi Ana-
dolu tanrlarm da Makedonya ile Tesalya aras ndaki
yksek dan banda toplamay dndler. Orada
Zeus iin saray kurdular."2

efik Can, nce Olympos'un Tesalya'da bulunan

me hur tanrlar da olduunu syledikten sonra "Anado-
lu'muzda eskiden adlar Olympos olan. dalar' saymak-
tadr: Uluda, Alada, Hisarda, tralda, Kardz-

1 Cahit Be en. Anadolu Mitolojisi, Bilim Eserleri Serisi M.E.B. Is-

tanbul 1967, Sf. 61.
2 Yukardaki kaynak, Sf. 62.

45
da, Kzlkaya da, Musa da, Allahu Ekber da .'
Olympos kelimesinin Yunanca olmad, kayna ve
anlamnn kesinlikle aklan.amamasra ramen bunun
yksek da anlamna kullanlarak "eski Anadolu dil-
lerinden geldi i" ileri srlmekte ve bunun Makedon-
ya-Tesalya'da bulunan Olympos da ndan ibaret olma-
d ve "Anadolu'da say s yirmiye varan Olmypos adl
dalar olduu gibi, Giritte, Kbrs'ta ve Yunanistan'da
bu ad tayan dalar"n ok oldu u, Homeros destan-
larnda tanrlarm Olympos danda len yaptklar
Azra Erhat taraf ndan bir daha tekrarlanmakta ve:"
Olympos daha ok gk tanr Zeus'un merkezi idi.
Apollon ve Musa'lar gibi daha ok oyun ve ezgiden
ho lanan tanrlar Parnassosya da Helikon da larnda
toplanmaktadr."4 demektedir.
Baz efsnelik olmu kiilerin de Olimpos (Olympos)
adn tadklar grlmektedir." Kybelenin (Kibele) ko-
cas olarak gsterilen bir Olympos vard r. Mysia Olym-
pos'una (Uluda) adn veren oymu ."5
2 Szlklerde, Ataszleri, soyadlar, iir ve ro-

manda da:
a- Azeri', Trke isim olan da hemen btn Trk-
lerce benimsenmi bir kelimedir: " u savda dahi gel-
mitir: ta ta ka kavu mas, kii kiiye kavu m. (Da
daa kavumaz, adam adama kavu ur)"*
b- Dala ilgili birok atasz daha vard r: Gven-
diim alack dalar size de kar ya arm . - Dana ba-
har kar verir, ba na bahar bar verir.
3 efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi, st. 1963, Sf. 291.
4 Azra Erhat, Mitoloji Szl , stanbul 1972, Sf. 291.
5 Y.K. Sf. 291.
* Kagarh Mahmud, Divan Lgat-it - Trk Teremesi Ankara,
1941, C. III. Sf. 153

46
 "Yeri basa, tutan da dr; Halk basan, tutan
handr." (B. gel, T. Mitolojisi C. 2. s. 284)

Da ne kadar uca olsa (yksek, yce), yol stn-

den a ar...- Da dan gelir da ak kimi, kullar buda kimi
eilir su imee barr ola kimi.- Geyik bilmecesi-Daa
da a salmak, daa da a dmek.

C iir de de da birok defa yer alm tr, da

veya da lar hakknda birok iir yazlmtr. Burada
yalmz bir rnek vermekle yetinece iz:

Sana derler Sultanda -Ne dumandr ban senin

Kocalardan sual ettim-Kimse bilmez ya n senin
Eksik olmaz karn yaar-Bulutlar birbirin koyar.
Hergn Gne sana do ar-Cevherdir da n seni
Alt yant. bayle bostan-evre yarun gl glistan
Ayrdlar meni dosttan-ter garip ku un senin**

- Gerek ad ve gerek konu bak mndan da veya

dalarla ilgili romanlar da vard r. "Murat dalarnda"
adndaki milli roman, konusu istikl1 Sava yle ilgili
olmakla beraber 1VIurat ve Da larnda kelimeleriyle bir-
leik bir ad olarak Murat da larnda diye ayn zamanda
anlaml bir ad konulmu olmaktadr. Hacettepe, K s-
mettepe ad gibi Muratda ad da ayrca dikkati ek-
mektedir***

D Dala veya da larla ilgili soyad pek fazladr:

Da, Dadelen, Da a an, Da c, Da mar, Da da ,
Dadeviren, Da er, Da han, Da stan, Dastanh, Da -
l, Daho lu, Dapnar, Da seven v.b. nl dalardan
dan da bir ok soyad vardr:

** Hseyin Kzm Kadri, Trk Liigati, stanbul 1928, 2. Cilt. Sf.

693 "Gerl"den. Da-aatay- sim, dagh, saki, harami v.b. Sf. 693
*** Dr. Ziya G em, Muratdalarnda-Milli Roman-Ankara 1962.

47
 Altay, Arafat, Arafato lu, tken, Tanrda,
Altnda, Ural v.b. ...****

3 Anadolu'da, Toroslar da Umunn Olarak Da lar:

Trkiye'deki " iiler ve alevileree yatrlar mukad-
des makamlardr. Hatta evliyamn bulundu u da ve
tepeler bile kutlu tannr."
Ekrem Reit, Anadolu'da :"Hemen her dan te-
pesinde bir eren vardr." diyor ve ilve ediyor:" Erenler
istedikleri bir da n bana gelir, konarlar. Oraya derhal
bir trbe yap lr ve ibdetgh olur." 6
Mbalgal da olsa umumiyetle trbeler, yat rlar
yksek yerlerde bulunmaktad r.*
Ali R za (Yalg n) n Cenupta Trkmen Oymaklar ,
acl eserinde: "Toroslarn sivrilmi tepelerini mukaddes
addetmiler ve hepsine birden dede adn vermi lerdir."7
nda en byk dede (Bulgar Bozo lan) de-"Bulgard
desidir. Bu dedenin trbesi Ereli'ye nzr ve Bulgar
dalarnn tepesindedir. Gene "Saimbeyli' nin gneyinde
gene bir da banda, Mrsel Dede adnda, bilhasssa o-
cuu olm yan kadnlarn ziyaret ettikleri ve ocuk dile-
dikleri bir yatr gryoruz"' denilmektedir.
**** Ankara Telefon Katalo u, 1972. Ve bildi imiz soyadlar.
* Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak v.A.Y. Sf. 313.
Tahir Harimi Balcolu, Trk Tarihinde Mezhep Cereyanlar, Mu-
kaddime ve Notlar Hilmi Ziya lken, Ankara Ktphanesi Trk-Islam
Filozoflar : IV, Kanaat Kitabevi Sf. 267.
6 Ekrem Re it, Antalya Notlar , Halk Bilgisi Haberleri, C.4, Sa.
43.9 Mays 1935, Sf. 309.
Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri An-
kara 1967, Sf. 170.
7 Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar , Ksm 2. Sf. 81.
Hikmet Tanyu Y.K. Sf. 296, 297.
8 Hikmet Tanyu, Y.K. Sf. 297. 298.
Ali Rza (Yalgn) Cenupta Trkmen Oymaklar , Ksm, IV, Sf. 87.

48
 4 AFYON Kz KulesiKaleTaAa

Anadolu'da baz kutsal dalarn eskiden Kibele

( Kybele ) ye tap lan Kutsal dalardan olmalar "ihti-
mali byktr." "Bunlarndan biri de, Afyon ehrinin
ortasnda ykselen ve zerinde Keykubad' n Hisar bulun-
an tepedir.
Tepeden ba ran kzlarn sesleri ehirden duyulur.
Kzlarn oraya ekinmeden gittiklerine ve btn eh-
rin iitece i surette ba rdklarma gre, onlar n bu ha-
reketi ayp saylmyor, demektir. Byle bir hareketin
ayp saylmamas iin, tepelerin ve bu hareketin dini
bir mahiyete sahip olmas lzm gelir."

Anadolu'da kermetli say lan birok dalar ve tepe-

ler vardr.9 Kocaya varmak isteyen k zlar oralara kar-
lar : "Bahtm! Kocaya girecek vakt m!" diye barrlar.i
Cevat akir byle yerlerin eski Kibele'nin kutsal
dalar olabilir, diyor.

Bu kale ve k z kulesi hakk nda biraz aklama yapl-

mas gerekiyor.
Kale'nin yap h tarihi kesin olarak bilinememekte-
dir. Kz Kulesinin. 1219-1236 y llar aras rda Alettin
Keykubat sarayma dahil olup burada kk bir cami
ve dier mtemilt bulunmaktad r. Kanunrnin o lu
Sar Selim zamannda onarlan bu kale, ayn zamanda
vaktiyle hapisane olarakta kulllamlm tr."

9 Cevat akir (Halikarnas Bal ks) Anadolu Tanrlar , st. 1962,

kinci Basm, Sf. 86. 87.
10 Y.K. Sf. 86.
11 smail Hakk Uzunarl , Kitabeler, st. 1929. 11. S. 15.
Evliya elebi Seyahatnamesi, st. 1314, 9. cilt.
Edip Ali Bki, Mehul Halk Tarihi, Afyon 1945.

49
 Bu Kale ve dolay siyle kz kulesi 6 May s ta Hdrel-
lez'de veya Cuma gnleri kadn-erkek tarafndan bilhassa
ziyaret edilmektedir. Bo lua doru dnlerek: Bahtm,
bahtm, evlenecek vaktim, diye ba rlmaktadr. Ekseriya
Cuma gn sel vakti k smeti k p evlenemeyenler zerin-
de, kilitlenmi talihi, baht ama anlamnda kilit ald
vkidir.
Gene Kz kulesinin yan nda 2 metre kadar boyunda-
ki bir tan iine kadnlar dilek dileyerek yatarlar. Ziyare-
tin dn zamannda:" kapnn kemerinde olan 15 san-
metre apl daireye 3 iil atlr. Eer bu iiller daireye
girecek olursa tutulan dilek mutlaka yerine gelir.'"2 Bun
dan sonra tam "kapnn nndeki amak aacna dilekte
bulunan bir kimse kendi e yasndan bir bez balar. Bu-
rada belirli bir okuma ekli yoktur, yap lan dilekler de ok
zaman ayrca bir adak bahsine konu olmamaktadr.
Afyon'da K z Kulesini, yzlerce y ldr gen kzlarn
ve dullarn ziyaretgh olarak grldn", Tekfur
kznn gergef i ledii ve Bey B rei kard bu kuleyi"
ziyaret eden kzlarn tepeye karak u tarzda da seslen-
diklerini Mehmet nder belirtmektedir:
Alt n tahtm, Evlenme e
A lsn Bahtm, Geldi vaktim.

5 Amasyaehcuamaac

Amasya'daki eyhcu kynn yaknndaki yoku

kdnca, amlarla rtl bir da n ete inde da ile
ky arasnda gr bir kaynak da bulunmaktad r. eyhcu

12 Mehmet Sekin, Afyon'da Dilek Ve Adak Yerleri Lisans Tezi.

Ilahiyat Fakltesi, Ankara 1967.
13 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V. A. Y. Sf. 155.
14 Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara 1966, Sf. 114.

50
kynde nceleri bir tekke de varm . Buradaki yatrm
Hz. Ali soyundan geldi i ve admn Seyhcu oldu u ileri
srlyor.
Bu zat lece i zaman benim ayr ca mezarm yok-
tur, mezar m olmyacak, beni ziyaret etmek isteyen, bu
dadaki amlar' ziyaret etsinler,is ben bu amlarda g-
mlym, amlara balta vuran, bana vurmu dur"diyor"

6 Ankara-Hseyin Gazi-Trbe-Dilek-Adak-A a-
Su.
1400 metre ykseklikteki Hseyin Gazi da nun
zirvesine yakn Hseyin Gazi Trbesine, eski tekke hara
besine ziyaretiler gelmekte ve o evreye yak n ahlara
bez ba lamakta, ma ara ve kuyuyu ziyaret etmekte,
dilek dilemekte ve adak adamaktad r.17
Evliya elebi zamannda burada yz bekta i der-
viini hvi bir tekke olup, her y l ok kalabalk bir yin
yaplrd.
Ankara'ya hkim bir noktada olan bu da , trbe
ve Hseyin Gazi vesilesiyle hlen de ziyaret edilmek-
tedir.
Ankara'nn ierisinde nceleri Hcettepe ve Namaz-
Oh (Trk Oca alan ) ziyaret, dilek ve adak yerleriydi.
Halen Ankara kalesi, dilek ve adak iin ziyaret edil-
mekte, oradaki bir ta efsnele tirilmektedir. Kez Hac
Bayram Veli alan da bir ziyaret, dilek ve adak yeri
halindedir. Buras da o semte gre bir tepe say lr.

15 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V. -A. Y. Sf. 164.

Do. Dr. M. kr (Akkaya) Orta Anadolu'da Bir Dola ma, Ankara
1934. Sf. 46.
16 Mehmet nder, Anadolu Efsneleri, Ankara 1966, Sf. 132.
17 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak V.A.Y. Hsyin Gazi
Sf. 86-93, Haelbayram, Ankara kalesine v.b. bak nz.

51
 Milli ve tarihi ynyle ve hat ralaryle ankaya ve
Amttepe de, birisi Atatrk'n ya ad yer, yksek
grn, di eri Atatrk'n kabri dolaysyle byk il-
gi grerek ziyaret edilmektedir. Atatrk'n "30 A ustos
Meydan sava n ynetti i Rasattepe" ad nn sonradan
konuldu u bu Ankaradaki tepe zerinde An tkabir, say-
g ve sevgiyle ziyaret edilmektedir.

7 Balkesir-Kazda (da)-Mezar-Dilek-Adak

da da bulunmaktadr. I.- Girit'te. 2. -Kbrs'-

ta ve 3.- da da da Trkiye'de bulunmaktad r."
A- Girit'teki da'da geen ve Yunan miyolojisinde
nemli bir yeri bulunan olay yledir: "Uranos'la Gaia'-
dan do ma Rheia (Rhea) Karde i Kronos'a e olur ve
onunla nc tanr ku a olan Olympos'lar retir",
"Rheia ocuk do urduka Kronos onlar yutar", "Rhe-
ia bu duruma ok zlr ve Zeus'u dnyaya getir-
meden nce Uranos'la Gaia'n n yardmyle Girit'in
Lyktos ma arasna saklanr, orada do urur. Sonra da
koca bir ta bezlere sarp Kronosa verir; tanr bunun
bir ta olduunu anlamadan midesine indirir." 19
Girit adas nn da da mn tepesindeki bu ma ara
da dad Amaltheia oradaki korkun bir yarat k olan lie-
lios'tan doma keinin style Zeus'u besliyor. Zeus
byynce gizlendi i ma aradan karak, Kronos'un
yuttuu ta ve tanrlar kurtarp onu gkten, dnyann
en dibine "yerin ve denizin daha alt tabakas na atyor?'

18 efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi st, 1963, Sf. 37

Behet Necatigil, Kk Mitologya Szl , st. 1957, Sf. 53.
19 Azra Erhat, Mitoloji Szl , st. 1972, Sf. 334.
20 efik Can. Y.K.S.8.
Girit'teki da da hakkndaki dier bir efsane de Sf. 44. de geiyor.

52
 Bir Ana Tanna'r and ran Rheia (Rehea), Anado-
lu'daki Ana Tanra Kybele'ye benzetmektedir.2'

B da (Kazda)
Balkesir linin Ederemit ileesi'nin Edremit kr-
fezine bakan 18000 rakml Kazda nn hrgende
halen 1767 metre de Sar kz tepesi denilen yerde st
akl yn halinde ilgiyle ziyaret edilen bir yat r bu-
lunmaktadr. Bu yatr hakknda deiik sylentiler var-
dr.22
nce burada geen efsneler, zerinde duracak
sonra Sarkz yatrma dnece iz:
efik Can, nceleri s k ormanlarla kapl bulunan
bu dan mitolojideki neminin ok byk olduunu
sylyor ve Paris'in Afrodit'i Afrodite'yi burada
dier tanralardan gzel buldu unu Ganymedes'in
Zeus'u bir kartal olup buradan ka rdn" ve gene
Afrodit'in a k maceralarndan Troia'll Ankhises aras n-
daki maceramn bu ida da nda geti ini anlatmak-
tadr.24
Buradaki e itli efsneler zerinde k saca durma-
mzla karlatrma bakmndan bir fayda sa lana-

21 Vaktiyle Anadolu'da Mal Ana Kybele'nin oturdu u yerin kaz-

da olduunu ileri srenleri vardr. Behet Necatigil, K.M. Sf. 53. C. akir
Kybele'ye ibdet edilen dini merkezlerden, Garatya'n n eski bir ehiri olan
bugrk Ballhisar (Pessinus) tan ve, s rayla "Zela, Sardes, ida da ,
Flieropolis Kyzikos (Bandrma) ve Selene" den bahsetmektedir.
nas Balks (Cevat akir), Anadolu Tanrlar, ist, 1962,2. basm, Sf. 87.
22 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri,
Ankara 1967, Sf. 175-177. Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar,
1968, Sf. 107.
A. Turgut, Kazda ve Sarkz Efsanesi, Cem 1, Yl, 8. say, Aralk
1966. sf. 9.11.
23 efik Can, Klsik Yunan Mitolojisi, st. 1963, Sf. 267.
24 Y.K. Sf. 103, 104.

-53
bilir ve bu da n nemini daha fazla ortaya koyabilir.
Klsik Yunan mitolojisinde Ganymedes olay da da
(Kazda) da gemektedir:
Inanlarna gre "Her gzel varl n yaratcs olan
Zeus", kadn, erkek her gzele kendisini kapt ryor. Zeus
ok gzel olan Ganymedes adl delikanl y gryor ve
onu yarmda bulundurmak iin" yeryznden kap p
Olympos'a karmay dnyor. "Bir ak am Ganyme-
des, da da nn yamalarnda srsn otlat p" kaval
alan Ganymedesi kartal ekline girerek Olympos'tan
szlen Zeus kapp "do ru tarmla= da na " uuruyor
Onun, tannlarm gzlerini ok amas iin ebedi genliini
korutuyor. 25

Klsik Yunan Mitolojisinde Kaz Da nda (da),

geen bir efsne de yledir. "Eski devirlerin" gl
kuvvetlerinden ve "nl yi itlerinden" saylan, Troia
kral Ppiam ile Hekabe (Hekube) nin o lu olan Paris
hakknda anas , "hmile iken ryas nda, rahminde, b-
tn Troia'y yakacak bir me ale tadn grnce" bu
yzden Priamos (babas ), Paris do ar do maz, onu bir
hizmetiye teslim "ediyor," ldrmesini istiyor. "An-
nesi, ona ac d iin gizlice buna "engel olarak onu da
(kazda nn) obanlarma veriyor. Efsne yle devam-
ediyor: "Tannalaxn gzellik msabakas nda Aphro-
dite'yi daha gzel buldu u iin Hera ile Athena, bu o-
bann babas nn yurdunu, gzel Anadolu ehrini mahv-
etmee karar verdiler. Sonradan babas nn yanna gelen
Paris, Yunanistan'a gitti i zaman Helena'y sevip
kard iin Troia'y yakacak olan mlm harp ba -
lad."26

25 efik Can, Y. Ad G.K. 37.

26 . Can, Y.K. Sf. 294.

54
 Zeus'un, tannalarm (Hera, Athene, Afrodit) g-
zellik yarmasnda ne kzm ne karsn ne Afrodit'i da-
rltmak istemedi inden Ida (Kazda ) ndaki srsn
gden Paris adl obamn (zevk, bilgi ve yi itlii y-
znden hakem tayin ediyor. ve: "Haydi Hermes, sen u
elmay al, tanralarla birlikte "Ida "da na in ve
gzel obana deki:
-Paris, ba tanr Zeus'un emriyle u elmay alacak-
sn ve bu tannadan hangisi senin daha ok ho una
gitti ise ona vereceksin" Tanr larn postacs olan Her-
mes, Hera, Aphrodite ve Athena ile birlikte mukaddes
Ida da mn ormanlarla sslenmi tepesine indi, Elinde
oban de nei ile srsn bekleyen gzel "Paris'i
buldular. Hermes, Troia k rah Priamos'un o lu olan o-
bana; "IVIerhaba Paris" dedi. Ba Tanr Zeus'un buyru-
u ile u elmay alacaks ve bu tanr adan hangisi
senin. daha ok ho una gittiyse ona vereceksin.'
Paris, elmay beendi i Afrodit'e verir. Tanr alar
barr, yldz gibi giii. enginlii iinden kayarak, o-
bandan ve da'dan ayrhp yeniden Yunanistandaki
Olympos'a inerler.

ida ( Kazdat )1,n da getii ne srlen bir efsttne de

udur :
Kazda n da srsn otlatan Ankises adh bir oba-
na Afrodit' k oluyor. Troia kahraman tannanAnkhi-
ses gzel bir oband r. Afrodit. Firikya k rahnn kz
klna girerek Ankises'le sevi iyor. Sonra Tanra
olduunu ve gebe kaldn , bu srr saklamasm, yoksa
Zeus duyarsa, ou u ldrece ini sylyor. Bu ocuk
dounca ad Aeneas (Enee) oluy or." Bu sonra K ral olan

27 Y.K. Sf. 100.

28 Y.K. Sf. 249, 250

55
Ankhises ile Afrodit'in O lu, Truva kahramanlar ndan
Aineias (Aeneas)tr: Bu "Ltin airi Vergilius'un ahe-
serinin konusu oldu, ve bu Anadolulu prens, Romann
milli kahraman ve imparator Augustus'un atas sayld .
Aineias, zaptedilen ve yak lan Troia ehrinden hasta
babas n srtnda ta yarak nce da (Kazda nda) giz-
lendi. Uzun ve dolambal yollardan Kartaca'ya, ora-
dan da Italya'ya geldi. Orada yeni bir vatan kurdu." 29

da da (Kazda) ile ilgili dier olaylar efsne-

leri zetleyeceiz:
Kuraklk sonucunda ortaya kan kthk ve alk-
tan korkan insanlar: "Yksek da lardan bulut, im ek ve
grleyilerle gelen yamuru dada oturup yadran tanr,
tanrlar tanrs Zeus diye an lrd. Zeus'un unvanlar-
yldrm salc- bulut toplayc-yksek grleyici-ya mur
yadrc-rzgrlara emredici ve gklere "gk ku aklar
"asc" olarak inanlmtr ; diyen Cevat akir bunun
efsnesini yle anlatyor:
"Zeus Girit'teki da danda Anadolu'nun matriyar
kal tanrs olan Kibele tarafndan do urulmutu. Ana-
dolu'nun ikinci bir da da nda kars Hera ile evlen-
mi ti. Gya topra ilkah edici ya mur orada topra a
kavutu. da da gney Frigya'da (Edremit) Koca
Katran da lar denilen bir da zincirinin en yksek
zirvesidir. " lyada"da hep "Ana da" veya "ok P narl
da" diye anlr. Zeus Truva sava n bu tepeden sey-
reder. Skamander (Kk Menderes) nehri oradan ak-
mya balar. Gya birgn Herkl ok susam ve da
dann ete ini kazm , ite o zaman Skamander akm -
ya ba lam . Onun suyunda ay nda ykanan kad n-
larn salar altn sars olurmu . Truva havalisinin b-

29 Y.R. Sf. 244, 245.

56
tn kzlar zifaf geces arifesinde Skamander nehrinde
ylanrlarm ." 3
"Olympos tanrlar' diye anlan Zeus ku a yalnz
Olympos da nda grlmez -ki as l Olympos da
yanl bir dnceye gre Makedonya- Tesalya'da
bilinir-ida da gibi baka yksek da larda da toplanr-
lard ." "
Dier bir sylentiyi sunuyoruz:
"Vaktiyle; Kk Asya'da Phrygia'da.ad "Kazda
"olan ve o zamanlarda Ida da ismiyle an lan bu meshur
dan sk ormanlar arasnda Daktylos denilecek becerik-
li sihirbazlar ya yordu." Bu da n bir maarasnda
"ilk defa demiri starak kpkrmz yapan usta Akmon
idi." "Zamanla Daktylos'larm say s artt . Phrigia'dan
Girit adas na getiler ve ada halkna ate in kullanl-
masn ve madenlerin i lenmesini retttiler. lk defa
hesab ve alfabeyi de bunlar n icat etti i sylenir.' "
Sark z :
Gnmzde Kazda 'nda Sark z' n mezar bulun-
mas dolaysyle ziyaret edilmekte dilek ve adakta bulunul-
maktadtr. Kazdanda Kutsal aa ve kutsal bir koruluk
ta ilgi ekmektedir.33 Kutsal A,acn altnda Homer lya-
dasn yazm ve yukarda efsnesini syledi imiz kut-
sal koruluk ta dikkati ekmi bulunmaktad r.
Sarkz hikyesinin de farkl ekilleri vardr. fti-
raya u rayan aslnda ok gzel ve ok iyi kalbli bir k z

30 Cevat akir (lialikarnas Bal kas), Aaadolu Efsaneleri, st 19-

57, 2. Bask, Sf. 55-56.
31 Azra Erhat, Mitoloji Szl , Sf. 291.
32 efik Can Y.K. Sf. 136.
33 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri,
Ankara 1967, sf. 177.

57
Kazda ( da)Sankz
 Kazda cida)Sarkz
Fotoraf uzman sayn Arda (Edremit) Tarafindan ekilmi tir.

59
olan Sarkz, namusu u runda ile eker. Sar kzn kt
yola saptn syleyenler, kzn babasna onu cezalan-
drmas iin telkinde bulunurlar. Babas kzn ldr-
meye kyamaz, odun kesme, kaz gtme (12 Kaz) baha-
nesiyle kzn yanna alarak onu Kazda nn en yksek
yerine karp brakarak ayr lr. Sarkzn dada sa ka-
lamyaca sanlr, fakat o orada bir kaz srs de besle-
yerek ya amaa ve trl kermetler gsterme e balar.
Bulundu u yere nur ya ar, kn yolunu kaybedenlere
yol gsterir. Babas sa kalan kzn haber alnca hasre-
tine dayanamaz. Onun birok kerametini grerek hay-
ran olur. Babas vefat edince Kazda nda Kartaltepe'ye
gmlr, oraya Babatepe, Sark zn yatt tepeye de Sa-
rk z Tepesi denilir. 34 Di er bir hikaye ve kerametler
buna yakndr. Burada bunu tekrarl yacak de iliz." Fa-
kat Medyum Nuriye P nar'a gre bu Sarkz hikayeleri
do ru de ildir. Burada yatan Sar kz Mehpare Sultan'-
dr. Hak a kyle bu sakin yeri semi ve kazlarm insan-
lardan daha de erli sadk dostlar oldu una inarak bura-
da onlarla geinip mnzevi bir hayat ya am .'
"Eski ad (Ida) olan Sarkz tepesinde ilk kar la-
lan Sarkz'n kazlarm korudu u ta duvarlarla evrili
al grlyor. Sonra drtgen eklinde ta ymyle
evrilmi Sarkz'n mezar geliyor. (Gyas Yetkin .

Sf. 76) Ta ynlar aras na girip kan binlerce

krmz yuvarlak ve uan zarars z bcekler bulunmakta-
dr." Tepe zerinde say sz enli ince plak halinde diki-
li talarn rzgardan, yak lacak ate i muhafaza etmek

34 Y.K. Sarkz: 174.

35 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, Ankara 1968, Sf.
111.
A. Turgut, Kazdag ve Sarkz Efsanesi Cem 1, Sa. 8. Aral k 1966.
36 Y.K.H. Tanyu

60
zere Sarkz treni yapma a gelen Trkmenler tara-
fndan konulduu syleniyor

Burasn bir gelenek halinde ziyaret eden Alevi ve

itikaden btni olan Tahtac Trkmenler, Sar k z' n Hz.
Ali'nin k z olduunu ileri srerek yedi y lda bir defa
muhakkak Sar k z'a giderek, dadan daa ona nlyorlar.
Tahir Harimi Balc o lu, Kazda 'nda ziyaret edilen
kutsal bir ta Yada Ta na benzetiyor.

Sarkz'a dair efsne veya sylentileri, yay nlan-

m olar kitaplarmzda geni ekilde bulmak mmkn-
dr. Buraya, Sarkz'a alevi Tahtac Trkmenlerin 13
Austos-II Eyll aralarnda kafileler halinde ziyarete
giderek deta hac olduklar ileri srlyor." Antal-
ya'da ya ayan Tahtac Trkmenlerin bile pir oca
oras, mukaddes da Kaz da ' dr deniliyor."

Narldere'ye kadar sz geen, Trkmenlerin ba-

bas saylan Mustafa zcan, burada yin olmad n ,
orman isi dolaystyle oralarda bulunan Trkmenlerin
sadece saygyl2 ziyarette bulunduklar n sylyor.

Aslnda bu Kazda 'nda zel ve belirli bir kutsal ta

bulunmamaktad r. Yalnz burada muhtelif ta lar var-
dr. 1928 ylnda Sarkz tepesine dikilen demirden

37 Y.K,. Sf. 110.

38 . Hakk Akay, epniler Balkesirde, Bal kesir 1935.
Tahir Harimi Balc o lu, Tarihte Edremit ehri, Balkesir 1937, sf.
84-87, brahim keen, Makedonya Yrk Folkloru xvu, Trk Folklor
Aratrmalar, C. 3, Sa. 52 (Sarkz ve yrklerde kutlu tan lan sar renk
Gyas Yetkin, Sar Kz Efsanesi, Sohbet (Gazetesi), Edremit, 8 say
tefrika edilmi tir.
Mustafa Salman, Babkesir Tarih Co rafyas , Sf. 83 ve 35.
39 Hikmet Tanyu, Adak Ve Ta la ilgili kitaplara bakunz. Sf. 176,
177.

61
bayrak dire i ve nirengi frtnaya dayanam yarak y-
klm ve bu dire in nnde bir ta yn]. kalmtr.4

Sark zn mezar da drtgen eklinde talarla evril-

mi tir. Yak nnda kazlarn ta kmesinin y k ntlar bu-
lunduu sylenmektedir. Tepe zerinde sayg sz enli ince
plak halinde dikili talarn rzgrdan, yaklacak atei
muhafaza etmek zere Sar k z treni yapmaa gelen Trk-
menler tarafndan konulduu ileri srlyor.'" Dier bir
sylentiye gre, Trkmenlerin g slerinde sar renkli bir
kaz aya iareti bulunuyor.

Kaz hakk nda ksaca aklamada bulunacaz. a-

mann g e k hikyesini hat rlataca z. Ay gne ve
yldzlardan yukarda ya ayan Hay r ilh lgen'in,
gene gkte ya ayan elisi Utkui, aman gklerin 5.
dairesinde Kutup Y ldznda (Altn Kazk) kar lar,
lgen'in iradesini bildirir. amann getirdi i kurban
alp altn kapdan ieriye dalar ve lgen'in taht na su-
nar. Altn Kazk'da aman'a bir kaz (Kas) verilir. Yol-
cular bu kaza binerek yeryzne dnerler. 42

Burada tabiat ilhlar ve cinlere tapan Keltler'in

kaz ilhesi de oldu unu zikretmek isteriz. 43 Kaz'a dair
Dinler Tarihinde efsne ve hikyeler vard r. Burada
Kaz Da adnn da zerinde durulmas gerekiyor.

40 Gyas Yetkin, Edremit Bal kesir, 1939, Sf.8.

41 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, sf. 110 ve 111.
6-8 saatte tepeye klan Sarkz Kazdanda ka elverili zaman
Temmuz ve A ustos aylardr. Buras hakknda deiik yllarda 6 defa
kan Gyas Yetkinge (rahmetli) inceleme yapt k.
42 Prof. Abdlkadir Inan, Makaleler ve Incelemeler, Altay a-
manlna Ait Maddeler) Ankara 1968 Sf. 416.
43 Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Sf. 63.

62
 8Erzurumenkaya, Katrs BabaDede Ve Da
Ziyareti:
Erzurum'un enkaya ilcesine ba l Teketa k-
ynde "Katrs Baba" ad nda bir da da bulunan ziya-
retgh vardr. Bu ztn tarihesi bilinmemekle bera-
ber, felliler (ocuk felci dahil) v.; bilhassa ocu u olma-
yan kadnlar gelerek orada n.amaz k lar ve kurban kesr
ler. Burada adak sunarlar. Yap lan dua, namaz, ziya-
ret ve adak sunmalarm kendilerine bir u ur getirece ine
inamrlar. Bu y at rm "yz suyu hrmetine" umdukla-
rma nail olacaklarna inAnrlar.
Yeeni ksmi ocuk felcine u ram birisi, ocukken
gtrlen ye eninin hibir fayda grmedi ini sylemek-
tedir. Olumlu bir sonu elde edilmese de ilgi devam et-
mektedir.

ErzurumspirMays YedisiZiyaret yeriSu:

Erzurum'un Ispir ilcesine yak n bir kyde dada
iki ta arasndaki bir ziyarete kyller y lda bir defa ma-
ys ay'nn 7. gn gidiyorlar. Ziyaret gnne gre bura
ya ( MAY IS YEDISI ) ad n vermi lerdir. Ziyaret edi-
len yerin hemen yan nda su kmaktad r.
Buradaki inanca gre Mays'n yedisinde bu ziya-
rete gidilerek oradaki sudan iilip ykandrsa insanda
bulunan btn hastalklar ve zntler bin y l boyunca
ortadan kalkyor.
Buraya, dadaki ziyaret yerini bir gn boyunca
ziyaret etmektedirler.

9 GiresunGreleEvliya TepesiTasSu, A a
Mezar:
Giresun'un Grele ilcesinin 5 kilometre kadar g-
neyinde "Evliya Tepesi" denilen. yksek bir yer bulun-

63
maktadr. Bu tepede byk bir ta oyularak ii derin-
letirilmi olup ya an ya mur sular burada birikmekte,
zamanla rengi ye ilimsi bir hale gelmektedir.

O evre kylerinin halk buray kutsal sayarak,

her ayn ilk ar amba gn buras n ziyaret ederler. O
ana n iindeki suyu ifah tanyarak, 70 derde devh
say dklarndan ierler. Yine o suda ellerini yzlerini y -
karlar. Bilhassa dul kad nlar, koca, gen k zlar zengin
bir genle evlenme iste iyle, bekr erkekler gzel bir
kzla evlenme arzusuyle veya ocuk dile iyle buraya
gelirler.
Dilek dilenip adak adanarak, hemen o tepede bulu-
nan aalara bezler ba larlar.

Baz kimseler oradan su alarak evlerine gtrrler.

Bir inanca gre su kab yere b raklacak olursa bu ifa
etkisinin, tlsmnn bozulaca na inanlmaktadr.

Di er bir inanca gre, tepeye her cuma ak am gk-

ten bir nur, k inmektedir.

Evliya tepesi denmesinin sebebi, sylentiye gre

1917 Rus i galinde orada ehit d en bir mslman
askerinden dolaydr. Bu askerin ad bilinmemektedir.
Onun mezar bu tepeye yak n bir yerdedir.

10 GaziantepCunudn Da (Gnda) De-

likli ta:

Ali Rza (Yalgm), 6.1.1931 tarihinde Gaziantep'in

do usunda (ilk makalesinde-Gn Da ) "Cunudn"
da, denen bir yer de, delikli bir tas ( Kaya ) olduunu,
"deliinden ancak bir insan" n geebileceini, kadnla-
rn ksren (bo,maca ) ocuklar, bu delikten geirdikle-

64
rini, bylece ksren ocuklarn iyiletiine inanldn
sylyor."
Nizip lcesinde Ta kesilen K z : Taba da :
Maara :
Nizip ilcesinde Taba danda maaraya benzeyen
bir mahalle bulunan kz karde in, "burada elenip,
salarn tararken uzaktan yedi delikanl mn geldiini
grerek korkarlar, kaamazlar "hep birden namusu-
muz gidece ine ta kesilelim de kurtulahm" derler Dua-
lar yerine gelir. Delikanllar, bunlarn zerine yrdk-
leri zaman kzlarn de ta kesilirler. 45

11 KayseriDeveliTepeYa mur Duas:

Kayseri'nin Develi ilcesinin Yeniky'nde su s -
knts, kuraklk zamanlarnda halk yamur yamas
dileiyle bir araya toplanarak yksek bir tepenin ze-
rinde veya herhangi yksek ve temiz bir yerde, nle-
rinde imam bulunmak zere Tanr'ya yalvarrlar.
Kadnlar ve ocuklar a larlar, ba rp rrlar. Bir
taraftan da ibdet te bulunurlar.
Dada toplanm cemaatin yan ndaki meydana
koyun, sr gibi hayvan srleri getirirler, inek mo-
ular, kuzular mele ir.
Bu arada yap lan ya mur duasnn arkasndan bir
testi suyu yere devirirler. ayet ya mur ya arsa ibadet-
lerini hi vakit geirmeden yapacaklar n, Allahn
yasaklad eylerden saknacaklarna dair sz verirler
ve bylece Allah'tan ya mur ve bereket beklerler.
44 Ali Rza (Yalgn), Anadolu'da Sihirli Talar, Atsz Mecmua
15, Nisan 1932, Sa. 12, Sf. 299-300
Ali Rza (Yalgu), Anadolu'da Sihirli Ta lar Halk B.H. C. 3, Sa. 28,
15, Eyll 1933, Sf. 97-98.
45 Hikmet Tanyu, Trklerde Ta la ilgili inanlar, Sf. 127.
111Lilik Aksel, Anadolu'da Halk Resimleri, Sf. 121.

65
 12 ispartaSenirkentDa ve Ate:
sparta ilinin Senirkent ilce s nflarnda 2700 met-
re kadar ykseklikteki yayllarda yar gebe halde bu-
lunan, yaz n srlerini otlatmak iin yaylaya kan
kn ovaya inen (Yksek yayla gebe Trkleri )' nin
bir inanc dikkati ekmektedir. Bu yar gebe Trkler
yaz n sonlarnda yayladan ovaya inilecei zaman, (Oba)
da bulunan btn yakacaklar (odun, keven v.b. ) arala-
rnda 10 metre kadar aralk olmak artyle bycek iki
bek halinde y arlar. Sonra bunlar atelerler ve koyun
srlerini bu iki atein arasndan geirir, doruca ovaya
siirerler.
Byle yap lmayan srlerin ovada leceini, salgn
hastala tutulacan sylerler. Bu 2700 metre kadar
ykseklikteki yerde ate yakma ve koyunlar oradan ge-
irme iini her oba mutlaka yapmaktadr.

ispartaSenirkentGelincik Tepesi -A r-Sz ve

Dilek Kuyusu:

sparta ilinin Senirkent ilcesinde 2700 metre ka-

dar ykseklikte BARLA da nda GELINCIK Tepesi
ziyaret edilen bir yerdir. Burada trbe bulunmamaktadr.
1-1,5 metre bykl nde birka tan bulunduu bu
tepeye ekseriya gebe Trkler 9,10 saat yryle k-
yorlar.
Ayr ca yayla zamanlarnda daa kanlar oraya u-
ruyorlar. Bilhassa romatizmast, bir ars olanlar, ora-
daki koyu& aryan ayan sokuyor.
Yakn yllara kadar burada adak adanmaktayd .
Aym zamanda a irete mensup veya bunlar grerek ona
uyan dier bir ki iler, dan ete indeki bir kuyuya
dilek dileyip ta atyorlar.

66
 13stanbul Beykoz Yasa TepesiYfsa Nebiifal
SuDilek ve Adak:
Beykozda Yil Tepesinde Yii a Peygamber san-
larak ve inanlarak tarihen yle olmasa bile ziyaret edi
len, adak adanan bir yer ayn zamanda bir tepe ziyareti-
ni andrmaktad r.46 Mezar 17 metre uzunlukta ve 4
metre geni likte olan bu koca mezar, Y ann sadece
belinden yukar ksmna aitmi . Yann ayaklarnn
kald y erde ok ifal bir su ktna -Abuhayat Suyu-
inanlyor. Uzak mesafelerden gelerek bu sudan imek
istiyorlar. Uzak mesafeden gelenler geceleri bu tepede
kalarak geiriyorlar. Y a nn her dile i yerine getiren
b;r nebi bir veli oldu una inananlar oktur. Beykozlu-
lar bunu kendilerinin bir nevi koruyucusu olarak gr-
yorlar. Adak olarak sk sk buralarda kurban kesiliyor."?

14Mersin( el) Fndk Pnar, Maaralar:

Mersin'in Fndk Pnar yaylasnda bulunan bir da-
da i ie girmi ve uzun bir dehlizi andran rutubetli ve
karanlk maaralar bir ziyaret ve adak yeri halinde
kullanlmaktadr.
Maara'mn ierisinde bulunan birok girinti ve
kntlara ip ba lanmakta ve adak adan p ayrca 2
rekt namaz k lnmaktadr.

15Kayseri Nevehir rgp Hacettepe Ya mur

duas:
ergp'e 15 kilometre kadar bir mesafede bulunan
Akky halk yamur duas iin evredeki da a kyor-

46 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri,

Ankara 1967, Sf. 224-226 sayfaya kadar geni bilgi sunulmutur.
47 Halit Bayr, stanbul Folkloru, Sf. 144.
Aysel Okan, stanbul Evliyalar , Sf. 129, 131, 133, 134

67
lar. Burada mezarhk da vard r. klan tepe btn ky-
leri arasnda bulundu undan evre kylerden de bura-
ya kmaa katlanlar oluyor.
Bu tepeye Hacettepe deniliyor.
Kayseri-Nev ehir evresi-rgp' le -ncesu arasnda
Topuz Da veya Tekke Da , Dada Kurban-Ta, Tek-
keMezar:
rgple ncesu aras nda 13000 metre kadar yk-
seklikte Topuz da veya Tekke da denilen yerde, da
zerinde EYHIN MEZARI ve yannda mritlerin
mezarlar olan. bu tekke binas nem ta yor. Bunun he-
men birka yz metre yak nndaki ky korulu u
makta ve etrafnda hayvan otlatlmamaktadr.

Oba denilen ncesu halk ve yakn kyller bu te-

peye hayvan otlatma a geldikleri gibi burada adakta
adanmaktadr. Kurban kesilecei zaman bu da a k -
larak kurban orada kesiyorlar. Aym zamanda dilek de
dilenen ocuk iste i gibi v.b.- dedenin yan nda bulu-
nan yarm metre kadar ykseklikteki ta n stne k-
hyor.
Ta stne kan gzn yumuyor, yet dile i
olacaksa yn.rn de iece ine inanlyor.

Buradaki dedenin yannda testisi var, devamh

su dolduruluyor. Buraya hergelen bir kibrit kutusu b -
rakyor ve oradaki gaz tenekesi dolduruluyor. Buraya
ziyaret iin. genellikle yaz n geliniyor.

Buradaki ta larla, ncesu-daki yap lardaki ta lar

ayndr.

Mezarlar olan zatlarm, slmlatrma iin oralara

gelen dervi ler olduu sanlyor. Kitbesi okunmuyor.

68
 16 NevehirHacBektaArafat Da :
Nev ehir ilinin Hacbekta ilcesinde bulunan Hac-
, bekta trbesinden yaya 30 dakika kadar yaknlkta ufak
bir tepe Arafat adn almtr. Bu adn ok eski tarihlere
dayand anlalmaktadr.
Abdlbki Glpnarl'mn haz rlad (Vilayet-Na-
me-Mnlub- Hnkr Hac Bekta - Veli) adl eserde
"Hac Bekta "n "Arafat da ndaki ile-hane de iti-
kfa gir"di i anlatlyor.48 Dier bir yerde:" Hac Bek-
ta birgn Arafat da ndaki ile-hane'den kp imdi
"Zemzem pmar" denen pnarn yanna geldi." 49 denil-
mektedir.
Bu tepe bekt i, aleviler taraf ndan gnmzde de
ziyaret edilmekte, kk ta lar atlmak suretiyle, bazan
niyet talar bazan eytan ta lama talar diye anlmak-
tadr. Arafat tepesi denilen tepe yaz n, austosta ziya-
ret zamannda atlm olan ufak ta larla bir yn tm-
sek vcuda getirmektedir. Bu evrede gene islmi
gelene e gre Mekke'deki gibi Arafat ad verildikten
baka yakndaki bir e meye de zemzem p nar denil-
mektedir. Zemzem e mesi, pnar denilen e me ve
onun nndeki havuz da ziyaret edilmekte, su iilmekte-
dir. Gene bu tepe zerinde nl Delikli ta , ilehane,
Syrnga Kulu kayas ( ifa iin zerine klan ta ),
atkaya, tepede zerinde bez, abut ba lanan aa
b ulunmakt ad r.s

17 SamsunVezirkrTepe EvliyaUlu a a
Kermetli toprak:
Samsun ilinin Vezirkpr ilcesinin Bo ren kyn-
de, Bo ren denilen yer kutsal bir anlam ta maktadr.
48 Manakb- Hac Bekta- Veli "Vilyet -Nme "Haz rlayan: Ab-
dlbaki Glpnarl, Istanbul 1958,sf. 38.
49 Y.K. Sf. 45,80.
50 Hikmet Tanyu, Trklerde Tala Ilgili Inanlar, Ankara Ilh.
Fak. Yay. Ankara 1968, Sf. 140-147 ve 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, resimler.

69
Bu yksek tepeden su kmakta, suyun biraz zerinde
(Ulu Aa) r altnda evliya diye adlandrlan bir yatr
bulunmaktad r. Gzleri ldayan, hasta olan bir kimse
ve ocu a, bunun hastah borenmi denilince, hemen.
bu tehisi mtaakip, on Bo ren kynn yaknndaki
Bo ren'e gtrrler. Bilhassa o kydeki kimseler yar-
dmc olur, hasta ocu u ahr, so uk suya atarlar, sonra
gelir alr, kurulayp zerini giydirirler. Ayrca oradan. da
biraz toprak alp bir beze sararak hastaya verirler.Ayrca
kendi evinden ald bir ekme i ocuun elineyemesi
iin verirler.
Bu bilgiyi veren. ahs, o kyn ya hlarndan biri-
sinin, babasnn kendisine anlatt n naklederken, ora-
da yatarim bir ermeni k z olduunu ileri srmesi dikka-
ti ekicidir.

18 - Sinop Boyabat Da, Yamur duas, Ta, Aa:

- -

Sinop ilinin B oyab at ilcesinin batsnda, 4 kilomet-

re uzakhktaki Akyrk kynde halkn ziyaret ettii
bir da vardr. Bilhassa kuraklk zamannda ya mur
duas iin khyor. Buray bu sebeple ziyaretin tarih-
esi yledir:
Bir kurakhk zaman nda halk yalvarp yakaryor.
Birden ok bol yanur yayor. Fakat yamur gney ta-
rafndaki da ynnden yamaa balaynca o yn ilgi e-
kiyor. Zaten hemen her zaman ya mur bulutu o tarafta be-
lirip sonra yamaktadr. te bu ynde ya mur ya ma&
ndan nce hep oraya devamh bakan kyller, o dada
bir ihtiyar gryorlar. ihtiyar, 2 reldit namaz k lyor,
sonra kayboluyor. Bunu gren halk biraz sonra balayan
yamurun hikmetini bundan biliyorlar. Daha sonra her
kuraklk olduu zaman pek yksek olmayan bu tepeye
kyller yamur duasna kyorlar.

70
 ihtiyar!, namaz k larken grdkleri yerde bulunan,
iltiyarn zerinde namaz kildgi, seccade byklnde
bir ta ve onun yan nda ufak bir aa bulunmaktadr.
Bu aaca ayn zamanda bez, abut balanmaktadr.

19YozgatAkdamadeniDa ve Aa, Koca Fa-

ki, Su:
Yozgat' n Akdamadeni'ne yakn bir kyn kar-
sn.da bir dan tepesinde, kayalar aras ndan gr bir e-
kilde km , uzaktan al gibi duran Ku burnu A acna
(Ku bunlu ) dilek dilenip abut, bez ba lanmaktadr.
Burada halk bir veli ki inin bulunduu na inanmakta ve
bu yere "Koca Faki" ad n vermektedir.
Dan yamalarnda suyu gzel bir e me ve ba lar
bulundu undan ve gene yan bandan yol geti inden
halkn ura , dura olmutur.
Koca Fak'. denilen ztn yeri kesinlikle bilinmemek
te ve bu Ku burnu a acna, ouklar lenler yeni do-
an ocuklarn, lmemesi iin onu gtrp bu yere-
szde-satarlar: Ya Al! Ya ver, derler, dilek ve adakta
bulunurlar.
Fel olmu kimseleri, konu amayan dilsizleri de
oraya gtrerek, onlar n orada iyi olacaklarma, if
bulacaklarna dair bir inan vardr.
Buraya gelen herkesin mutlaka aaca bir bez bala-
mas deta bir inan haline gelmitir.

20 TrabzonKrklar DaSu, bez, tesbih:

Trabzon'a yakn bir kyde K rklar Da kutlu bir
da olarak tannyor.
Trabzon'a yakn bir kyn yaknndaki bu ziyaret
yeri yaylaliklarda bulunan bir tepedir. Kn buralar kar

71
la kapl olduundan ancak yazn, bilhasssa Temmuz,
A ustos aylarnda ziyaret olmakta ve Cuma gnleri tercih
edilmektedir.
Bu Krklar Da denilen yksek da a, baz dilekler-
de bulunmak, dertlerden kurtulmak iin gidiliyor. Ora-
da ibadet ediyorlar. bdet edenler bu Krklar' gr-
myorlar, fakat daima onlarn yanlarnda olduunu his-
sediyor ve buna inanyorlar.
Birlikte getirilen sulara burada okuyup flyorlar ve
ifal su haline getirdiklerine inanyorlar. Krklar'dan
ayrlrken oraya tesbih brakyorlar. nanca gre, orada
braklan tesbihler o yerde durduka brakan ahsn hesa-
bna ibdet ediyorlarm . Oradan ayrlrken, dertlerini de
brakma anlamn tayan bez, abut balama olay gr-
lyor. Muhakkak zerlerinden al nan bir eyi bu ziyaret
yerine brakmak bir adet halindedir.

21UrfaAkziyaretTepeTrbeA aPara:

Urfa'nn, Akziyaret buca nda ocuk, ya l, genler,

iyi, gzel elbiseler giymi olarak, her ilkbahar da topluca
bir tepeye trmanmaktadr. Oradaki kutsall nereden
geldii belli olmayan yeri ziyarete devam etmektedirler.
Ziyaretglnn ortas nda uzun, ya h bir aa ve bu
aacn altnda trbeye benzeyen, siyah bazalt ta larla
yaplm , istek ve arzularn sunuldu u yer vardr. Ziya-
retghn etrafnda talardan yaplm bir duvar bulun-
maktadr.
Buras bilhasssa romatizma iin ifa verici sayh-
yor. Halk daa ve sonra bu tepeye gelirken birlikte e itli
yiyecekler, bilhassa etli bulgur pilavn muhakkak gtrr
ler. Oradaki obanlara, s rtmalara bu pilvdan yediri
rirler. Ba ka yerden gelen, orann yerlisi olmayanlar zi-

72
yaret edilen bu yerin ortasndaki aaca bir paavraya bir
mikta para balayp asarlar. Bu para "Allah rzas" iin
sonradan oraya gelen, oban, s rtma veya bir fakirin
almasn temin iindir.
Romatizmah hasta kimse, s rtn sandukaya benze-
yen yere dayamakta ve leyin scama orada iyice m-
ruz kalmaktadrlar.
Bu ziyaret ii ak ama kadar devam etmektedir.
Burasndan romatizmahlar ifa grdklerini sylemek-
tedir. Hatt zor yryenlerin, dn te iyile mi olarak
rahatca ad m attklar ileri srlmektedir."

51 Aratrmamza yardmc olan Cezair Yarar (Erzurum), Ahmet

incirku (Giresun), Haydar Eren (Erzurum), Ahmet Bozkurt (Kayseri),
Sleyman Sangz ( sparta), Mehmet innel (Mersin), Ali Pehlivan (Sam-
sun), Hasan Kara (Sinop), Mahmut Do an (Yozgat), Ahmet elik (Trab-
zon) ve (Urfa) 'e te ekkr ederim.

73
 - IV --
SONU

A Yaptmz inceleme sonunda Da 'la tepeyle

ilgiyi, ba gsteren zellikleri s rasyle sunaca z:
1DaYat r, trbeDilekAdak. ( Birok yer-
lerde )
2 Da Ya mur duas( Birok yerlerde)
3 Da A a( Birok yerlerde)
4 Da SuKaynak, Kuyu ( Birok yerlerde)
5 DaMaara( Birok yerlerde)
6 DaTekke veya TekkeTrbe ( Birok yer-
lerde)
7 DaNamazgah ( Birok yerlerde)
8 DaMabet ( Birok yerlerde)
9 DaZiyaretgah (Yalnz tepe ve da ziyareti
Birok yerlerde)
10 Da Ate ( sparta-Senirkent)
11 DaTa lam nsanlar ( Birok yerlerde)
12 Da eytan Talama( Nev ehirHacbekta )
13 DaNiyet Ta Atma (Nev ehirHacbek-
ta )
13 DaDua (Erzurum, Trabzon.)
Yurdumuzda da la ba lantl olarak sundu u-
muz bu sralama'y gelitirmek mmkndr. Burada

74
bir noktay belirtmek istiyoruz. Trkler'de da la
inan, Trkiye'de eski g ve yayg nln baz balant-
larda kaybeder grnmektedir. Hi olmazsa azalmak
ta ta oldu unu syleyebiliriz. Bunda islmiyetin nem-
li etkisi olduunu belirtmemiz gerekiyor.'

B Dinler Tarihi boyunca, da kutsallastrma, o-

n.a sayg ve ilgi duymann sebeblerini bir tablo halinde
sunaca z.

1Dada, ruhlar, periler ve devler bulunduuna

veya orada bulutuklarna dair inan.'
2 Da canl saymak.'
3 Yerin g merkezi saymak4 Ktiinat n veya
evrenin nerkezi tan mak. Da dnyann ortas veya
gn direi tanmak.
4 Dan yksekli i, bykl nn de etkisiyle
onun bir kudret ve kuvvet, bir mana gc ihtiva etti ine
inanmak. Yanardalarn dalarda ortaya k veya

1 Prof. Abdlkadir nan, Hurfeler ve Men eleri, Diyanet i leri

Bakanl Yay. Ankara 1962.
2 Prof. Alfred Bertholet, Wrterbueh der Religionen, Stuttgart
1952, S. 67."Da' lar sevin duyulan kutsal yerlerdir. Oralar , dillerin, peri-
lerin, devlerin bulu ma yeri olarak sayg grrd; semda aranan tanr -
lk, ulhiyet, da zerlerine daha yak n samlrd." (S. 67)
3 Mezmur: 98,8.
"Irmaklar el rpsnlar;
Rabbin nnde
Dalar meserretle birlikte terennm etsinler."
4 Prof. Dr. Eriedrich Erscheinungs formen und Wesen der
Religion, Stuttgart 1961, S. 37.
"Kutsal da , yerin g merkezi olarak tepenin sayg grmesini belir-
ten ok eski bir tasavvurdur. Antik halklardaki inanca gre oradaki yer-
yz yaar, kendisini yukarya do ru ykseltir." S. 37.

75
srekli olarak dalarn karla rtl oluu, onun illd
bir anlam ve g sahibi olduuna dair inan.'
5 Tanrlarn da stnde toplanp grtkleri.
6 Da zirvesinde Tanr veya tanrlarn oturduuna
inan.
7- Dan yksekli i dolaysyle Tanr'nn oraya gk-
ten inip ktna veya Tanrnn dalara ineceine inan6
8 Dada vahiy gelmesi veya dini ile, teemml ha-
yat na orada ekilmi olma.
9 Tanr'nn yaratc gcnn lmeti saymak."
10 Dada bir tapnak, mbeda bulunu u.
11 Dada bir tekke, bir manastr v.b. bulunuu.
12 Dada bir evliya nn yaam olmas veya oraya
gmlmesi.
13 Dan aacmndan, suyundan veya ta ndan,
toprandan bir kermet, iyilik, ifa beklenilmesi dola-
y szyle balant ve ilgi.

5 Friedrich Heiler, Ercsheinungsformen und Wesen de Religion,

S. 37.
"Irokesen ve Huron-Kzlderililerinden alnm olan Orenda" deyimi
ile" talarda, da larda, bitkilerde, biriken veya akan sularda, bulutlarda,
muska= amuletlerde, insanlarda-bilhassa tedavi edenlerde ve amanlarda
bulunan bir mistik kudret" anlat lmaktadr.
6 Hristiyanlk K Kitab, S. 876.
Mika I; 3.4. : "nk i te, Rab yerinden kyor ve inecek ve dnya-
nn yksek yerleri zerinde yryecek.
ve onun altnda dalar ve dereler ate karsnda balmumu gibi ini-
te a a dlklm su gibi eriyecekler, ve yanacaklar."
7 Calwer Bibellexikon, 5. bas m, Stuttgart 1959, S. 142.
"Kitab Mukkaddes Sf. 576", Mezumur 36, 7:
"Kudretle kuanm olarak
Kuvvetiyle dalar pekitiren"
Mezmur 36;6 da adalete benzetiliyor: "Adaletin ulu da lar gibidir"

76
 14 Dan gklere ulaan yce yer olu u dolaystyle
Tanr'ya yak n yer addedilmesi, dua'nn daha kolay
haber alnaca.
15 im ek ve ya mur bulutlarnn bilhassa behr-
dii dalarn stne zel bir ilgi duyark Ya mur dualar-
nn dada yaplmas.
16 Eski dinlerde bilhasssa dalarda kurban kesil-
mesi (Daa, ruha, ge, Tanr'ya, evliyayaermi e
kurban )
17 Seller ve derelerin, kaynaklarn dalardan do-
mas sebebiyle, bir bereket ve,yardm n kayna gibi gr-
mek.
18 Dalarn heryandan grlmesi dolaystyle, ora-
larda vaktiyle trl sebeplerle yksek ate ler vcuda geti-
rerek bir azamet ve deh et etkisi yapma deti.
19 nsann, byklk, azamet, mavile en enginlik
karsnda hayranhk, ilgi duyma psikolojisinin etkisiyle
dala bir balant, kurma eilimi.
Dini esaslara ve din kitaplarnn elverili olup ol-
mayna gre, baz blgelerde, toplumlarda, dala ilgi ve
balant nceki gibi ya devam edecek veya azalacakt r. So-
yut ve mekndan mnezzeh, kendisinden istenilen ve dua
edilen bir Allah inancnda elbette bu det azalacaktr. Fa-
kat mensup olunan dinleri, kutsal dala balanty kabul
ettii nisbette ya amas srecektir. Bu yaln z, mana'ya,
animizme, byye... dayanan dinlerde ve amanistlerde
deil, Sunduumuz s ralamaya elverili inanlarda, in-
toist Japonlarda, mistik Hintlilerde de byle kalmaya
devam edecektir.

77
D NLER TARIHI BAKIMINDAN
TRK YEN N DURUMU
 IINDEKILER

Dinler Tarihi Bakmndan Trkiye'nin Durumu

Sayfa
1Anadolu'nun Tarihesi 83
2Kazlar, Ara trmalar ve nanlar 89
x KubabaKibele Klt 98
3Keban Kazlar, Bulgular ve nanlar 104
5 Anadolu'da Dini Mimari 106
5Yunanistan'a Kltr ve Medeniyet G-
tren Anadolulular Ve Kaz lara Dair
Tamamlayc Bilgiler 109
6ArtemisKibeleAna Tanra 115
7Meryem, Hristiyan Misyonerleri ve
Konsiller 120
8islmiyet, Din Fenomenolojisi, Din
Sosyolojisi 123
9Kahntlarla lgili Hristiyan Propa-
ganda ve Misyonerlik almalar .... 126
10Anadolu Medeniyetleri Mzesinde ki
lgili Baz Eserler 135

81
 Dinler Tarihi Bakmndan Trkiye'nin Durumu:

1 Anadolu'nun Tarihesi:

Trkiye yaln z jeopolitik bak mdan deil Dinler

Bilimi bak mndan da ok nemli bir mevkidedir.
Anadolu da Manisa- Salihli evresinde bulunan,
Pleistosen dneminden kalma, M.61.250.000 yla uza-
nan fosil insan ayak izleri ne kadar ncelerden beri bu
topraklar zerinde yaanldnn bir belgesidir.
Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Anadolu'nun Din
ler Tarihi bakmndan nemi zerinde bilhassa durmu
ve Trkiye'nin durumunun ok elveri li oluuna dikka-
ti ekerek:" Dnyada pek az lkede en eski zamanlar-
danberi muhtelif, rklar ve bundan tr muhtelif din-
lerin mmessilleri yaamlardr."2 demitir. Tarih bo-
yunca burada e itli kltre mensup toplumlar bu-
lunmular ve kendileri tarihe gmlp gitseler bile bu
yerlerde izleri kalmtr. Bir defa en eski ilkel dinlere
sahne olmutur. Tarihi dnemler hatrlanacak olursa,
dinler Tarihi bakm ndan zengin kaynaklar hergn ar-
tarak gre arpmaktadr. nce Anadolu'nun tarihesine
ok umumi olarak girece iz.

1 Ankara Maden Tetkik A. Enstits Tabiat Tarihi Mzesi.

2 Prof. Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara
1955 S.6,7.

83
 Anadolu" Ta devrinin sonlar ile tuncun kefine
kadar ki ilk maden a "kalkolitike" M.O. 3000 yl-
larna do ru girmitir" anakkale evresinin "en erken
maden a na giren blgelerinden biri ol"du u sanl-
makta ve "I. Truva ehrine MA.3200 e kadar kabilen
bir tarih tahmin edilmektedir.'"
Ylmaz ztuna'nn "Anadolu arkeoloji bakmndan
iyice kaz lm bir lke olmadndan daha bu mevzularcla
asla son sz sylenmi deildir" kanaati bir gere in. ifa-
desidir.
"Anadolu'da M.O. 5000 ylnda, hatta ok daha eski
tarihlerde" e itli rklara mensup "irsan ya ad mu-
hakkaktr." 4
Asurlularn, Eski Babil'in etkilerinin de kat ld
Anadolu, tarihi byk bir zenginli e sahiptir."' doudan.
gelip Anadolu'ya yerle en Ari. bir rktan olan Hitit
krallnn kurulu unu MA. 2025 e veya M.O. 1800
de balatan grler vardr. Yazh belgelerle gn-
mze geen. aserlerin 4000 y llk bir gemi e sahip
oluu nemlidir. Gene "Hitit'ler gibi AA'. rklardan bir
kavim "olan Hurriler'in M., 2000 yllarnda " Dou ve
gney dou Anadoluya yerk meler"i ve Mi). 1500-
1475 y llarnda bir krallk halinde rgtlenii ve ba-
kendilerinin "Kuhrri" (Urfa) oluu ve Hurri dili
konu an bu kavimin 200 y l kadar" Byk devletler
arasnda say"l ve sonra ikiye blnerek Mitanni ki-
rallnn "MA. 1275 e doru Asur k rallna Hurri
k rall ise M.. 1300 lere doru yani daha nce Hi-
tit imparatorluuna" katl ve bylece Hurri-Mitan-
hakimuiyetinin sona eri i hatrlanacak olursa, onlarn

3 T Ylmaz oztuna,- Ba langcndan Zamanmza Kadar -Trkiye

Tarihi, Istanbul 1963, C.I.S. 16.
4 Yukardaki Kaynak, S 16.

84
birok etkiler alt nda (bilhassa Hitit, M sr) kald g-
rlr. Bu durum onun dini zerinde de kendisini gsterir.
Frtna ve y ldrm iledu olan Te up ve onun e i sa-
y lan bereket, bolluk tanras Hepa hep evre inanlarna
benzer karakterdedir.
Van gl evresinde" M.. 859-612 aras ndaki
247 ylda Ari rklardan Urartularn kudretli bir krallk
kur"duklar ve bunlardan kalan dini mahiyetteki
kalntlar mlmdur.
T.M.. 2000 y llarnda "Byk Menderes ve Gediz
arasndaki blgenin klsik ad" olan yonya'ya yerle en
yonyallar Hititlerin ve sonra Msrllarn etkisinde
kalm lar, sonra "Yunanistandan gelen gmenlerle
Yunanla m lar" mteakiben M.. 1200 lerde etkileri
evreyi a m tr.
Gene "M.. 1200 lerden sonra Anadolu'ya gelip
Hitit imparatorlu unun dalmasna sebep olan kavim-
lerden biri de Frikler ( Frikyallar )" olmutur.5 "Tuz
glnn kuzey batsnda kalan" yerle "bunun kuzeyba
tsnda, Marmara'nn gneyinde "kalan yerde dikkate
ayan inanlara sahip olunmu tur. M..T. 800 de kuru-
lan ve M.. 620 ye kadar sren Frikya krall Dinler
Tarihi bakmndan da nemlidir.
"Bat Anadolu'da Gediz'in kuzeyinde kalan "eski
dnya denilen yerde ya ayan "Lidler, ;ri kavimlerin
karmasndan teekkl etmi etmi bir kavim" olup "M.
. 670 e doru Frikya kralln y karak yerine Lidya
k ralln kurmu "olan Lidler'in hnedn farkl "M.
. 670 ten nce de bir Lidya k rall" bulunduu ve
"bu kralln M.. 8000-670 arasnda 130 yl devam
ettii sanlyor.

5 Yukardaki Kaynak, S. 35.

85
 Anadolu zerine Iran imparatoluunun, "Iran ka-
vimlerinin biri" olan "Avesta clili konu an" Perslerin
ne derece byk etki yapt bilinen bir gerektir. Keza
Makedonya kral Byk Iskender'in "M..334 te Ana-
dolu'ya k"t hatrlanacak olursa onun kalntlarnn,
izlerinin de bu topraklarda bulunaca aikrdr.

Helenistik a denen "Byk iskenderi'in lm

ile Roma'nn Yakn Do u'ya hkim olmas arasnda ge-
en 2-3 as r"n izleri," Yunan Bat ) kltr ile Dou
Kltrnn iyice kar mas ve imtiza etmesi" olmu tur.
"Bu devirde Anadolu, birok yerli ve "helenistik
"devletler aras nda ekiilmekle beraber, pek parlak bir
medeniyete sahne olmu tur."'

Anadolu'da daha baka birok k rallklar kurur-

mu tur. Burada Sami kavimlerden olan. Sryni k ral-
lnn "M.O. 192 den M.S. 244 e kadar 376 sene devam
eden "devletinin" ba kenti Orhai yani bugnk Urfa
idi. 2000 yllarna do ru Htristiyan dinini kabul et-
milerdir.'"

Romal larn Anadoluda trl ynlerden etkileri, iz-

leri ve kalntlar da olduka boldur. "M.0.133 e doru
Bergama kralln , yni Bat Anadolunun zengin bl-
gelerini "bar " yoluyle ele geirdiler. M..T. Yzy lda
Roma, yalnz Anadolu'ya de il Akdeniz'in do u
kesimine de tamamen hkim olmak suretiyle Ak-
denizi bir i deniz haline getirdi. Toroslara, F rat'a
kadar Anadolu'yu alarak Iran imparatorlu u ile snr-
da oldu; btn helenistik devletleri ya ilhak etti veya
tbi devlet olarak kendine ba lad'.'"

6 Y.K.S. 47.
7 Y.K.S. 52.
8 Y.K.S. 57.

86
 M.S. 2. yzylda Do u Anadolu'ya Karadenize
hakim oldu. Iranhlarla mcadeleleri uzun zaman srd.
Imparator Theodosius M.S. 395 te Imparatorlu u Bat
Ve Dou olarak ikiye ayrd ." Daha mhim olan Do u
imparatorlu unun bakenti stanbul'du. Bu devlet
daha fazla "Bizans "ad yle tannr Romay' Bakent
edinen Bat Imparatorlu u "476 da ykld"9
"1942-1952 yllar aras nda Kadky civarnda Fi-
kir-tepesi'nde yap lan hafriyat s rasnda M.O. 3000 se-
nelerine ait letler ve iskeletler"" bulundu una gre
daha ok nceden buralarlda yerli kimselerin ya ad
anlalmaktadr.
Nihayet Bizans Imparatorluu 1453 y lna kadar
srm ve 1453 te Trklerin Osmanl Imparatorlu unun
kesin zaferiyle sonulanm t . 1071 de tamamen a lan
Anadolu kaplarndan Trkiye'ye dolan Trk gmen-
leri, aknclar Anadolu'yu yurt edinerek yerle milerdi.
Zaten daha nceden Avrupa'ya geen Hunlar n kalnts
ve Avarlar (565-835) veya (562-796), Hazarlar (468-965)
Bulgar Trkleri, Peenekler (1091) v.b. Trakya'y ve
dolaysyle Bizans' ok etkilemilerdi. Avarlarn Bel-
grat' aldklar, 589 da Yunanistan ve Mora y sarstklar
ve Selnikle Istanbul'u iki defa ku attklar hatrlana-
cak olursa bu Trk kaviminin etkisi anh labilir. Hazar
Trklerinin Bizans'la ok s k mnasebeti olmu tu. Ke-
za Trklerin O uz soyundan olan Peenekler de "1050
de Marmara kylarna kadar gelmi lerdi" "1053 te
Bizans ordusu Peenek'ler tarafndan bozguna u ratl-
mt . Anadolu Seluk Trk devletiyle (1077-1308) Bi,
zans aras ndaki mcadeleyi renen Peenekler devam-
l olarak Bizans bask altnda almlard . Hatta cret-

9 Y.K.S. 58.
10 Y.K.S. 58.

87
li Bizans askerleri aras nda bulunan Peenekler 1071 de
Malazgirt Meydan muharebesinde Sultan Alp Arslan' un
ordusuna katlmlard . Bizanshlarla 1091 de Meri
boyunda olan arp mada Peenek ordusu byk bir ye-
nilgiye uramt. Grlyor ki Trakya da da Anado-
lu da olduu gibi ok ncelerden Trk etkisi grlmek-
teydi.
Bulgarlar Trklklerini kaybedip islvla madan
nce Bizansla uzun. mcadelelere giri milerdi. Bazan
Arap larn 717-718 ylndaki Istanbul muhasaras nda
Bizansllar, Bulgarlardan yard m istemi lerdi. 865 yhn.-
da Bizans'n telkin ve etkili takdi iyle, Bizans propa-
gandasnn ah masyle Eski Trk Dini inanc n bra-
karak Hristiyanhn Ortodoks mezhebine gemi ti.
Bylece Trakya blgesinde de Trk etkisi ve eser-
leri tarihe gemi olmaktadr. Hah seferleri (1096-1270)
ve onun Anadoludaki etkisi ayr bir konu olacak nite-
liktedir. imdi ok ksa da olsa baz , belgelere, inanlara
ve muhtelif ara trmalara geebiliriz.

88
 2 Kazlar, Aratrmalar ve inanlar:

Anadolu'nun Tarih ncesi ve tarihi dnemi iin ya-

plan kazlarn yer ve tarihine dair tablolara baklacak
olursa bunun geni bir alan ve uzun bir zaman , kaplad-
, grlecektir."
imdilik elde bulunan. belgelere gre M.. 6000
y llarnda Orta Anadolu'nun gneyinde yaayan ilerlemi
bir topluluk dikkati ekmektedir. Dikkati ekecek dere-
cede Neolitik medeniyet eserleri ele gemektedir. Konya
blgesinin. biraz gneyinde Ana Tanr,a klt ve ka-
dn heykelleri, bytme, do urma, yeti tirme tannalar,
bereket ve bolluk tanr as olarak bilinen bir tanra ilgi

11 Ilgili iki resim. Kaynaklar hakk nda:

Ylmaz oztuna, Trkiye Tarihi, st. 1963, Bibliyografya, S. 17, 25,
26 29, 31, 34, 36, 39, 44, 46, 61, 65,
Prof, Steon Lloyd, Early Anatolia, Pelican Books, 1956 (Kaz lar
Hakknda Raporlar ve Kimlerin Kaz lar Yaptklar h.) Bibliyografya
S. 213-219
Resim: xx ve Tablo: xx. Kaz lar resmine sonrakiler de katlmtr.
Bundan sonraki ara trmalar iin:
Dr. Harald Hauptmann, Norsun-Tepe, 1968 Kaz lar n Raporu (Die
Grabungen Auf dem Norun-Tepe 1968) S. 115-; 1968 Yaz al malar,
Keban Proj. Yay. Ankara 1970, 101- mnasebetliyle Kaynaklar
(Bibliyografya) 129. sayfadad r. Burada bilhasssa Aldrecht Goetze, Ha-
mit Z. Ko ay, James Mellaart, Tahsin Ozg ve Nimet zg'n kaz
raporlar' ve bunlara dair inceleme.
J. Gabriel Lerox, lk Akdeniz Medeniyetleri, ev: Cevdet ve Mithat
Perin, st. 1944. sf 9. 12. 80 v.b.

89
uyandrmaktadr. Bunun dnyada en eski geli mi me-
deniyet blgesi olan (halen kan eserlere gre) Konya,
Burdur evresindeki Ana Tanr a inancnn, ran ve
Hindistan'a buradan gitti i ileri srlyor. Hatta Hris-
tiyanla kadar bu Ana Tanra ibadeti sryor. Hris-
tiyanlkta Meryem) (Miryam) eklinde hkmn icra
ediyor.
Prof.Dr. Fruzan K nal: "Anadolu'da yeni ke fe-
dilen Neoolitik yerle melerden biri de 1958 senesi nde
Burdur civarndaki Haclar kynde bulunduundan
bahisle karlan eserler hakk nda nemli bilgi vermek-
tedir. 12
ki safhada geli en Haclar Neolitik kltrnnn
"M.. 5500 lere konulmas '" 3 Dinler Tarihi ile ilgili
belgeler iin de nem kazand rmaktad r. "Ta devri
kltrlerinin son safhas olan Yeni Ta (Neolitikum)
devrinin sonlarna do ru insanlar"n "madeni de ke fet-
mee muvaffak ol"malar , kazlardaki bulgular da de-
erlendirmekt edir.
"Mersin'in 3 kilometre kuzey bat sndan geen So-
uk su aynn kenarndaki "Ymektepe" kazlarnda
Neolitik devre ait olan'" 4 kalntlar bulunmu tur
Prof. Dr. Tahsin ()g ve dier uzmanlarn bu hu-
sustaki almalar arkeoloji mzelerini gitttike zenginle -
tirmektedir.
Prof. Tahsin zg'e dayanarak verilen bilgi Ana-
dolu'nun arkeolojik de erini ykseltmekte, te yandan
Dinler Tarihilerine de yeni malzemeler gelmektedir.

12 Prof. Dr. Fruzan K nal, Eski Anadolu Tarihi, Trk Tarih K.

Yayn, Ankara 1962, S.14.
13 Yukardaki K.S. 15.
14 Y.K. S. 19.

90
"ntarihte Anadolu dollerinin Anlam "zerinde bir
aratrma yapm olan Prof. Tahsin zg o zamanki
inanlar ylece belirtmektedir. "A- Prohistorik Anadolu
idollerinin dini anlama sahip olduu ve devrinin putla-
rn temsil ettii;
B Btn dnyan n mnnes figrinleri gibi, Ana-
dolu idollerinin de Magna-Mater- Byk Ana Tanr a
"kltn ve bizzat onu temsil ettikleri;
C Ev-ocak kltnde kullan ld ve evin, ailenin
koruyan tannlan olduu;
Emniyet, temellk, s hhat ve bereket sihirli, b-
yl kuvvetiyle temin ve muhafazaya yarayan figrinler
olduu, yni bir nevi "Talisman" ve "feiticio" vazifesini
grdkleri : (Tlsm ve feti )
D Apotropaik karaktere sahip figrinler oldu u,
vni insan fena-u ursuz nazarlardan esirgeyen, karanl -
n ve zulmetin kuvvetinden kurtaran ve .ayd nln- iyi-
liin na kma vazifesini grdkleri.'"ni5 anlattktan.
sonra geni aklamalara giri mekte ve bunlarn "amulet
gibi bir yere asldklar , yahud da boyunda tandklan
zerinde durmakta bu gr redded3rek "dollerin amu-
let olmalarna imkn yoktur." deme!,-te ve onlarn bu ie
elverili bir biimde olmadn ileri srmektedir?'
Aratrmann sonucunu bunlann dini anlamlar
oluana ve bir "byk ana ilhe kltne bal bulunduu
ve "Ev ve aileyi koruyan tali ehemmiyetteki tannlarla,
sihirli ve byl kuvvetlerinin yard myle, insanlar-her

15 Prof. Dr Tahsin zg, ntarihte Anadolu idollerinin Anlam

Dil ve Tarih Co rafya Fak. Dergisi, C. II. Sa. I. 1943, Sf. 660
"ntarihte Anadolu Idolleri "ba lkl doktora tezinden nemli bir
paradr.
16 Y.K. S. 67.

91
nevi- fenal ktan kurtaran ve madde halindeki mukaddes
resmin iinde tecelli eden iyi bir ruhu temsil et"ti ine
idret etmektedir. Anadolu da ki inanlar, ( ran ve Hin-
distan gibi) ve ok yayg n Ana Tanra klt zerinde
ele geen belgelere dayanarak a klamalar yapma a
almaktadr." Eski Anadolu Dinleri" bahsinde bunlar
zerinde etraflca duraca mzdan burada yalnz bu
ara trma ve bulgulara dair verdi i bilgileri belirtmek
istiyoruz...
Ta devri ile Tun dnemi aras nda bir gei say-
lan Kalkolitikum dnemine ait bulgular yaln z Gney
Anadolu blgesinde kalmam , Bat Anadolu da da Kal-
kolitik devirden nemli eserler karlmtr: "Bu bl-
gede bata tarihi Truva (anakkale yanndaki Hisarhk)
ehri olmak zere, Kumtepe, Thermi, Kusura'da aratr-
malar yaplm ve Balkesir viblyetinde K rkaatan 16,5
Km. kuzey-do udaki Yortan mevkiinde bir mezarlk
kltr bulunmutur." 17 denilmekte ve "Btn bu yer-
lemelerde Kalkolitik mahiyette bir kltrn ge saf-
hasna ait eserler (baz bilginler, Er Bronz devri diyor-
lar), letler ve seramik bulunmu olmakla beraber,
Kumtepe'nin en eski safhas na ait buluntular n I. Tru-
va'dan daha eski oldu u anlalmtr.""
Truva blgesinde muhtelif tarihlerde muhtelif bil-
ginler taraf ndan kazlar yaplm ve st ste 9 ehirin
varl ortaya karlm tr.
Haclar'da karlan figrinlerin :" Trakya'daki
Sesklo Kalkolitik kltrnn idolleri ile mukayese edil-

17 Fruzan Hsrev Kmal, Eski Anadolu Tarihi, S. 21.

ve Prof. Tahsin zg Belleten, V 111, 29 (1944). S. 53-70.
18 Eski Anadolu Tarihi, S. 21. Ve bu hkm dogrulayan, zikredilen
kaynak: K. Bittel, Grundzge der Vor-und Frhgeschicte, 2. Auflage
1950, S. 30 dur.

92
mesiyle arada yalnz materyel fark olduu ileri srl-
mektedir " Zaman mzdan 6000 yl veya MA. 4. bin.
ylda, Prof. Tahsin zg'n incelemesi e dayamlarak"
Anadoluda Kalkolitik bir mahiyet arzeden bir kltr"
n varl kesinlemekte ve "idoller ile gmmelere ait
malzemeden ibaret" buluntular deerlendirilmektedir: Bu
devrin idolleri Orta Anadolu'da ok defa kilden, Bat Ana-
dolu'da ise kil ve ta tan yaplm insan eklinde kk
heykelciklerdir. lk zamanlarda daire veya kare vcutlu
olan bu heykelcikler gittike insan eklini alm lardr.
Anadolu Kalkolitik a idolleri ndir olarak erkek, ok
defa elleri gsleri zerinde plak bir kadn tasvir eder-
ler." denilmekte ve "Truva'da oldu u gibi, cinsiyeti be-
lirtilmemi olanlar"n da bulundu u ve" giyimsiz devir-
lerin htrasnu ta yan bu idoller mahalli farklar gster-
mekle beraber, mahiyetlerinin aym oldu una, yani dini
bir maksatla yap lm olduklarna phe yoktur. Ma-
mafih idollerin herhangi bir musibet veya hastahktan kur-
tulmak iin kurban, adak veya by maksad yle kullan l-
dklar fikri de ileri srlm tr."" denilmekdir. Prof.
Fruzan K nal:" Bylece daha st Paleolitik (Aurigna-
cien) de ba layan ve Neolitik'te de devam eden dini
inanlarn Kalkolitikte yoklu u tabii dnlemez. Bu
suretle bu devir insanlarnn da yine douruculuk vasfn-
dan dolaY bereketli say lan bir" Byk Ana"ya tapt k-
lar anllmaktachr. Bu ana Tanra figrinlerinin en
gzel rneklerini Haclar kazlar vermi tir.2' demekte-
dir.

19 F. Knal, Yukardaki K. S. 25.

20 Y.K. S. 32.
T. Ozgik, Dil Ve Tarih-Co rafya Fak. Ylli , st. 1941 (den ayr
basm), S. 854.
21 Y.K. S. 32.

93
 Dinler Tarihi bakm ndan l gmme detleri ve bu-
luntular da bu dnemin dini inanlarna k tutucu ma-
hiyettedir. 22 llerin ehir iine veya dna gmlmesi,
l balarnn belirli bir yne do ru konulmas gibi
hususlar kltrler zerine dikkati ekmektedir. Bilhas-
sa llerin yanlarna teki dnyadaki hayatta gerek-
li olan kap kacak iinde yiyecek hediyelerle lnn
zti e yas , silhlar veya ziynet e yalar konuluyordu.
Bazan da ller eski devirlerdeki geleneklere uyularak,
Tilkitepe mezarlarnda olduu gibi krmz a boyas ile
yzleri boyanarak, kan ekilmi yzlere canl bir ifade
verilmek isteniyordu. "denildikten sonra dinler tarihi
bakmndan da nemli olan bilgiler bir defa bahis belir-
tilmektedir :
"Btn bu det ve ananeler Anadolu'nun kalkolitik
a skinlerinin muayyen formlleri teesss etmi bir dini
inanca sahip olduklarn isbat etmektedir. Mezarlarda bu-
lunan hediyeler bu kavimlerin lmden sonraki hayata
inandklarna iaret etmektedir." 23
Eski Anadolu dinleri hakk nda burada bilgi sunacak
deiliz. Bu ayr bir konudur. Yaln z onun belgeleri, onun
bulgular', Anadolu'da yaplan kazlarla ele gemektedir.
Hititliler ve dier toplumlarn dinleri ne, inanlarna bu-
topraklar sahne olmutur. Biz yalnz baz kaz alanlarna
i retle yetinece iz. "Orta An adoludaki Eski Bronz a
(ayn zamanda-Bakra ) ehirleri arasnda temsilcilik

22 (Prof.) Dr. Tahsin zg, Ontarihte Anadolu'da l Gmme

detleri, Ankara 1948. (Prof.) Dr. Tahsin zg, Die Bestattungsbraeuc-
heim Vorgeshichtlichen Anatolien, Ankara 1948. (Resimler ve Aharita-
lar mevcuttur.).
(Prof) Dr. Sedat Veyis rnek, Anadolu Folklorunda lm, Ankara
1971.
23 Prof. Dr. Fruzan Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara 1962, S.
33.

94
pyesini" alan "Ali ar Kazlar", orum evresinde Ala-
cahyk kaz larn ancak ve burada 4 kltr dneminin
geti ini (Kalkolitik, Bakr a , Hitit a , Post-Hitit)
hatrlataca z. Bu M.O. 2300 leri bulan mezarlar dik-
kati ekmektedir. Gene Orta Anadolu'da Tokat ilinde
bulunan Horoztepe (Eski bronz devrinin son safhas -M.
. 2100 lere ait)24 de "Alacahyk gne kurslarna pa-
ralel kurslar" n ve ok de erli eserleri, bulunuunu
zikredece iz.
"Byk Hitit devletleriin merkezi Hattusas olan
"Yozgatla-Sungurlu aras ndaki Boazky"de birok bil-
ginler tarafndan yap lan kazlar ve karlan eserler dik-
kati ekmektedir. Bu kaz sahalar hemen Trkiye'yi
kaplarcasna zenginlik gstermi tir. Eski bronz dnemi-
ne ait eserleri bulunduu Ankara'nn ilcesi Polath ve
Ankara'ya pek yak n Ahlatl bel mevkileri, "Samsun civa-
rndaki Dndartepe", Van'da Tilkitepe, Erzurum da
Karaz hep aratrma alanlar olmutur. Bunlarn uzun
listelerini yapmak mmkndr.' Buralarda Dinler
Tarihi bakmndan da daima nemli bilgilere ula lm -
tr:" Anadolu'nun Bakra kralhklardaki cemiyeti
an.aerkli (matriarcal) aile gelene ine sahip oldu u" ve
"Ana Tanra klt'nn varl "da dair belgeler orta-
ya kmtr. "Kalkolitik a da idollerle temsil edilen
"Byk Ana" kltnn. devam m gster"mektedir.
Ayrca "Alacahyk ve Horoztepe bo a ve geyik heykelcik
leri de bir totemizm varh ma i aret" eder saylmtr.26
Alacahyk kurslarmda grlen "bo ann erkek,
geyiin dii ulhiyeti temsil etti i sanlmaktadr. Bu

24 Yukardaki K.S. 42, 43.

25 Y.K. S.49. da Bakra denilen Eski Bronz dnemine dair Ana-
dolu'daki kazlarn adlar bir tabloda sunulmaktad r.
26 Y.K.S. 51.

95
husustaki bulgular de erlendirme i leminde tart ma-
lar gerekece i tabiidir. Biz burada K. Bittel'in "bu kurs-
lar bir gne klt ile izah etmek isteme"sine i aret ede-
ceiz.
"M.0.2. biny l balarndaki eserleri gsteren Kltepe
a" hakknda Kltepe belgeleri bilgi vermektedir.
Yaplan kazlarda bulunanlarla bulunmayanlar da
dikkati ekiyor. Zira Ali ar ve Bo azkyde, Kani"-te
mbed bulunamam tr. Figrin eklinde ufak lde
tanrlar, ve bunlarn insan eklinde tasvirlerine rastlan-
maktadr. Dinler Tarihi bak mndan ok nemli, Kara-
hyk, Kltepe ve Bo azky'de bilunan Tanr kabart-
ma ve figrler, Kltepe tabletlerindeki tanr tasvirleri
incelenme e de er.

Bunlardan baka Asurlu tccarlar taraf ndan Ana-

dolu'ya getirilen mahali Tanr, inan ve etkilerin izleri de
grlmektedir.
Kltepe kaz lar l gmme adetleri hakk ndaki bilgi-
yi geli tirmitir.
Prof. Fruzan. K nal; "Kltepe, Ali ar ve Boaz-
ky'de, Alacahyk'te bulunan hayvan biimli kaplar n
(Ryhton) Tanr'ya sunulan iki kurban ve muayyen
ritlerle ilgili olduklarna phe yoktur." demektedir. 27

Zamanmzdan enaz 400 yl nceye giden ve Tanr

inancn v.b. gsteren eserlerin biro u bugn Arkeoloji
mzelerini zenginle tirmitir.28

Burada ne (M.O. 2000 veya 1800-1200 e veya siyasi

hayatlarn m.. 7. yzyla kadar srdren Hitit ne Frig

27 Y.K.S. 81.
28 Y.K. S. 190 v.d.

96
ya, Lidya, Hurri kltrnn merkezi Urartular, Van
gl evresindeki v.b. zerinde pek fazla duracak de i-
liz. Bunlara dair eserler, kalntlar, mzeleri doldurmak-
ta ve ara trma alanlarn zenginletirmektedirler. Ana-
dolu'da ba ta, Gne Tanrs inanc ve bereket, zrri-
yet tanralar, bayramlar, dualar, din grevlileri, Ana-
dolu'nun komusu yerlerden kar lkl dini etkiler ve bu
kltrn Fenikelilerin de yardmyle Yunanhlara etkisi
nin seyri ve kaynaklar zerinde derinlemesine ara tr-
malar elbette birok inanlar n kaynak ve geli mesini
daha fazla ayd nla karacakt r.

Anadolu'da ortaya kt ileri srlen kaya an t-

lar sanatnn, Friglere, Asurlulara ve Perslere ne dere-
ce etki yapt n gene bu topraklarda incelemek mm-
kndr. Hitit Kaya Antlar buna parlak bir rnek ol-
maktadr.

Alacahyk kabartmalar ve "Karabel, Gvurkale,

Hanyeri, Sirkeli kaya "antlarnn M.O. 14 ve 13. yz-
y llar arasnda olduu ve Ankara evresinde Gavurkale de
oturan Tanra figr ve tap nma sahnesi ve Erciyes,
Hanyeri kynn yaknnda Gezbeli'de bir kabartma
"bir da tanrs zerinde duran bir bo a "29 ve Kayseri
Develi ilcesinin mamkulu kyndeki mamkulu an-
tndaki kabartma frtna tanrsnu ve da tanrlarn
kabartmalar v.b. 3 dikkati ekicidir.

Pek tabiidir ki muhtelif Hitit tap naklar, trl

dini belgeler, Hititlerin milli tanr lara, gne , ay, deniz,
ocak, ate , ata tanr lar!, yldz tanras , temiz p nar
tanrs, ak ve sava , frtna tanralar Anadolu'da bu-

29 Y.K.S. 193. 194.

30 Y.K.S. 204, 207, 208, 219, 226, Hitit dinine ait ok nemli bilgi
sunmaktadr.

97
lunan Hitit dini iin nemli belgelerdir." Bor evresin-
deki vriz Kaya an tnda, sa elinde zm salkmlar,
sol elinde buday baaklar tutan bitki tanrsm gr-
mek mmkndr.

Manisa'da Sipylos da zerindeki Hitit kabartma-

sm gren Yunanhlarm bununla ilgili bir mitoloji uy-
durmalarm anlatan, oniki ocuk do urduu halde g-
zelliini koruyan bir kad mn "Zeus'un zevcesi Hera
ile boy lmee kalk"mas zerine "tanna'mn lu m-
na urayarak bir gnde 12 evldm kaybet"mesinin ver-
dii zntyle ta kesilmesi ve" sadece gzlerinden m-
temadiyen ya lar "akmas efsnesi iin Prof. Fruzan
Knal, bunun gere i" zerindeki Hitit hieroglif yaz -
lanyle bir Hitit eseri olduunda phe bulunmayan
bu kabartmamn gzlerinden tesadfen kk bir kayna
n sular szmakta idi "demekte ve " tabiat tesiriyle
bugn ok bozulmu bir halde olan bu kabartma, bizzat
Pausanias' n da syledi i gibi (III 22), belki de bir ana
tanra veya bir p nar tanras idi. Btn Hitit kaya
bideleri gibi bu eser de bir hcre iine oyulmu tur
ve zaman bakmndan Byk devlet zaman na konul-
maktad r." dncesine katlmaktadr 32

KubabaKibele Klt:
KubabaKibele kltnn ya adtz sahne Eski Ana-
dolu olmu tur.

31 Dr. O.R.Gurney, The Ritittes, Pelican Book 1961, 3. gzden ge-

irilmi basm, S. 17, S. 128, Resim 1, 8,9, ve 132-169 a kadar devam eden
Vux. bal Din'e aittir. Burada da ayr ca tanr resimleri mevcuttur. S. 137,
142, 143, ve 28 ve 29. foto raflar v.b. ok geni kaynaklar (bibliyografya)
iinde 221, 222. sayfalar Dine aittir.
32 F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Sf. 194 ve dayand 'g kaynak:
H. Th Bossert, Altanatolien, S. 58.

98
 Kutsal hayvan gvercin olan, topran ve bereketin
anas saylan tanra" muhtelif devirlerde Byk Ana
( Magna mater ), Sibel, Kbele ve Kubaba gibi" adlar
alm bir anatanra klt birok antlarda belirmektedir.
Bununla ilgili semboller dikkati ekmektedir: Ayna ve nar
gibi, Kargam da ve Tabal'de Kubaba kltnn ya ad-
en nemli yerler olup, Mara antlarnda da Kubaba'
nn kucanda bir ocukla tasvir edildi ini anlyoruz:"
Phriglerin bu tanray ana mnas na gelen Ma adyle
buradan alm olmalar muhtemeldir. Phrig devrinde bu
ilhenin biri Pessinus (Ballhisar) da, di er Efesos (Sel-
uk) da olmak zere iki mhim klt merkezi "bulundu-
um hatrlanacak olursa Anadolunun birok toplum-
larn inanlarndaki rol ortaya kar.
Prof. Fruzan K nal, bir ok kaz ve kahntinlar,
bulgular zerinde al malar yapm yabanc ve yerli
aratrclar, bilginleri kaynak yaparak yaymlad
kitab nn sonunda nemli baz hkmlere ula maktadr.
Burada Dinler Tarihi bak mndan Trkiye'nin durumu-
nun de eri yannda, yanl bilinen baz gereklerin Prof.
Ekrem Akurgal, Halil Demircio lu, ve H.G. Gterbock'
a dayanarak yap lan a klamalarla, de itirilmesi gerek-
tiidir. Bunlardan birka maddeyi nakletmekte fayda
gryoruz.
"3 Ge Hitit devrinde mzikle icra olunan eyinlerde
kullanlan lirin meneinin bat Anadolu olduunu yeni
tetkikler ortaya koymu tur.
4 Aslen Mezopotamyal olduunu grdmz Ku-
baba'nn Phryg'ler vastas, ile Yunanl lara getiini ge-
rek Boazky Kybele'si, gerekse Efesos'ta bulunan meter
33 F. Knal E A T Sf. 269, dayand kaynak: Max Semper, Ras-
sen und Religionen, Heidelberg 1900, 1,5 .S. 277.
34 Y.E. Sf. 270.

99
reliefi gstermektedir. Aym suretle bo a zerindeki Te ub
tasvirinin de Roma ana kadar yaad isbat edilmi-
tir.
5 Hesiod'da anlatlan Chronos efsnesinin aslmn
Hurri meneli Kumarbi destanmn te kil ettii meydana
km tr." Bylece "Helen medeniyetinin be iinin eski
ark medeniyetleri olduu "ortaya konulmaktadr:

"Bu suretle dnya medeniyet tarihinin M sr, Mezo-

potamya, Anadolu gibi muayyen medeniyet merhalelerini
idrak ettikten sonra, evvel Eolia ve onia'da, sonra kta
Yunanistan'da ve nihayet Roma'da olu unu tamamlad-
kendiliinden anlalmaktadr."
Prof. W.M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Co raf-
yas , adl eserinde" Eski Kk Asya Haritas "nda, "
"muhtelif zamanlardaki yollar gster"" dikten sonra
"Asya ile Avrupa'n n arasnda bir kpr gibi uzanan
Anadolu yar madas tarihin balangcndan beri ark ile
garbn harp meydan olmu tur. Bu kprden! arkn dini,
san'at, medeniyeti Yunanistan'a gemi , yine bu kp-
rden Yunan medeniyeti Makedonyal skenderin eliyle
ark zapt ve teshir etmek,Asyayt ta Hindistan' n kalbine
kadar deitirmek zere geri dnm tr "demekte ve ilve
etmektedir :" arkn garb yenmek iin yapt her te eb-
bste s ras ile Farslar, Araplar, Mongollar ve Trkler
hep bu yoldan gelip gemi lerdir. Onu ark ruhiyle
garp ruhunun cenk meydan yapan sebep memeleketin
kendi tabii vaziyetidir.'"7

35 Y.K. Sf. 281.

36 Prof. W.M. Ramsay, Anadolu'nun Tarihi Co rafyas, ay. Mihri
Pekta, ist. 1961, Sf: 22. Harita.
37 Y.K. Sf. 23. Bu eserde eski ehirler, yollar, ve piskoposluklar
geni ekilde yer almaktad r.

100
 Bu Anadolu'nun, "n Asya ile Avrupa aras nda bir
kpr olarak telkki edilmesi" gr nn. biraz daha
aklanmaa ihtiyac vardr. Prof. Dr. Arif Mfid Man-
sel'in bu husustaki gr bir gere in ifadesi olmakta-
dr: Mansel bu eserinde "En eski Devirlerden nc
Binin Sonuna kadar Anadolu" bal tltnda : "Fakat
Anadolu'nun, bu mtavass t mevkiine bakarak, yaln z bir
"kpr", yahut bir "geit" olduunu sanmak doru deil-
dir. nk corafi bakmdan bir kl olan Anadolu'da, pek
eski devirlerdenberi, birok kavimler yerle mi ler ve kendi-
lerine mahsus bir gelime gsterecek olan birtak m yksek
ve orijinal kltrler meydana getirmilerdir. te bu suret-
te Anadolu'da pek eski zamanlarda teesss ettii anla-
lan bir kltr gelenei bu lkeye daha sonralar gelen
btn kavimleri tesiri altnda brakm ve buradaki kl-
tr gelimesinin kavimler glerinden mmkn oldu u
kadar az mteessir olmasn temin etmi tir."" demektedir.
Prof. Mansel, "Anadolu kltrleri"nin yontma ta
devrine kadar karld ve yap lan paleolitik buluntu-
larn ok arttt n belirterek Alman Preistuvar bilgini
"K. Bittel'in 1934 de km olal " Anadoluda Tarih
ncesi Ara trmalar" adh kitab n.da, bu devir buluntu-
larma yalnz bir sayfa ay rabildi i, alman geologlarndan
M. Pfannenstiel'in ise 1941 de bu ke iflere "Anadolu'nun
Eski Ta Devri Kltrleri " adl bah bana bir kitap
tahsis etti i gznnde bulun.durulacak olursa son 10
sene iin.de An.adolu'da tarih ncesi ara trmalarmn
ne kadar ilerlemi olduu kolayca anla lr. Bunda Trk
Tarih Kurumunun. yaptrd ara trmalar byk hiz-
meti olmu tur." (sf. 66) demektedir. Gnmze kadar
genileyen bilgin kadrosu ve kaz ve ara trm.a imkn-

38 (Ord.) Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Eski Do u ve Ege Tarihinin

Ana Hatlar, ist. . E. Fak. Yay. ist. 1945, Sf. 65. 66.

1.01
larnn gelimesiyle elde edilen buluntular ve eserler
gittike artmaktad r.

Dr. Hmit Zbeyir Ko ay, Ord. Prof. A. Mfid Man

sel, Prof. Dr. Tahsin zg, Prof. Dr. Nimet zg,
Prof. Dr. Ekrem Akurgal, Prof. Dr. Kl Kkten v.b.
gibi bu alanda n yapm Trk ve di er yabanc bilginle-
rin gayretli almalaryle yap lan kazlarla ilgili yayn-
larnda, Arkeoloji dergilerinde bol rnekler, Raporlar,
inceleme konular bulmak mmkndr. Arkeoloji der-
gilerine Dinler Tarihi bakm ndan ksa bir bak dikkate
sayan bilgiler sunabilir. Bunlardan sadece birkana de-
ineceiz.
Prof. Dr. Tahsin zg'n "1958 Kltepe Kaz lar' 39
Prof.EminBlg'"kaYeUrtuKib"
sinde nemli bilgi verilmekte, dindar bir k raln" Urar-
tu panteonunun ba tanrs Haldi'ye" ithafna dair me-
tin zerinde durulmaktadr. Dr. Mustafa Seluk Ar' n
" Tanra itar ile lgili Ve Hitit dilinde Yaz lm Bir
Metin Hakk nda"ki incelemesi 41, Rstem Duyuran' n,
sonra stanbul'a getirilmi, Vens heykelci i v.b.
hakknda "anakkale'de Eski Dardanos ehri Yak-
nnda Bulunan Tmls Hakk nda n Rapor" u 42,
Hristiyanlkla ilgili kazlar, kilise kalntlarna dair
incelemeler Trk Arkeoloji dergisinde yer almak-

39 Prof. Dr. Tahsin zg, 1958, Kltepe Kaz lan, Trk Arkeloloji
Dergisi, Sa. IX-I, Ankara 1959, Sf. 33-34.
40 Yukardaki Dergi.
41 Dr. Mustafa Seluk Ar, Tanr a Itar ile lgili Ve Hitit Dilinde
Yazlm Bir metin Hakknda, Trk Arkeoloji Der gisi, Sa. Ix-2, Ankara
1959, Sf. 34-37.
42 Rstem Duyuran, anakkale'de Eski Dardanos ehri Yaknn-
da Bulunan Tmls Hakknda n Rapor, TAD. Sa. x- , Ankara 1960,
Sf. 64-66.

102
tadr. 43 Arkeolog Mahmut Akok ve Hikmet Gr-
ay'n "Yeralt ehirlerinde Bir nceleme Ve Ye ilhisar
ilcesinin So anlderede bulunan Kaya An tlar, Prof. Dr.
Afif Erzen'in "Van Blgesi avu tepe Kaz s" raporun-
da" Tapnak Sahas" ve buradaki adakla, kurbanla ilgili
2700 y l nceye uzanan buluntular dikkati ekiyor."
Dr. Hmit Zbeyr Ko ay'n muhtelif kaz raporlara ve
bulgulara, eski mezarlara dair verdi i bilgiler "Ku saray
(orum) Sondaj " Trk Arkeoloji Dergisinde yer al-
maktadr.' Gene Prof. Dr. Afif Erzen'in, "Van Blgesi
avutepe 1968 Kaz s'nda tap nak hakkndaki bilgi ile
"Van ve evresininin Urartu ncesi Yerle mesine, muh-
temelen "Hurri Problemi"ne k tutacak ve aradaki ka-
ranlk gei devri ilmi bir a dan ele alnm olacakt r." 46
ncesini dini inanlara kadar gtrmek mmkndr. d

43 Mahmut Akok-Hikmet Gray Y.S. T.A.D. Sa. x v-v I-2, 1965

Ankara 1967,
44 Prof. Dr. Afif Erzen, Van Blgesi avu tepe Kaz s, TaD. Sa.
xv-, 1966, Ankara 1968, Sf, 55-57.
45 Dr. Plimit Z. Ko ay, Kusaray (orum) Sondaj , TAD. Sf. 89-97.
46 Prof. Dr. Afif Erzen, Van Blgesi avu tepe 1968 Kazs, TAD
Sa. xv- 2.1968, Ankara 1969, Sf, 77-90.

103
 3 - Keban Kazlar, Bulgular Ve inanlar:

Kaban Aratrmalar na dair incelediimiz 1968, ve

1969 kaz lar, ve raporlar iinden konumuzu ok yak ndan
ilgilendirenler zerinde duracaz." Pulur (Sakyol) Ka-
zs 1968 n Raporu"47nda grlece i zere, Bereket
tanras , Kk dol" ve Di i Tanra tap nanda
muhtemelen erkek Tanr ve birkok "adak e ya ve
klt e yas bulunmutur." Bu e it tapnaklara Se-
ton Lloydun Beycesultan kaz snda" rastland n
syleyen Hamit Zbeyir Ko ay, "Beycesultan tap nakla-
r, (Eski bronz bronz a2 ) MA. 3700-2900 olarak ta-
rihlendirildiklerini ve "Pulur tapnaklar:7"nm da "bu
tarihlerden daha ge olama'yacaklarn anlatmaktadr.

"Konya'nn umra yanndaki atal Hyk'n

ge neolitike -uzanan tap naklarnda kz ba lar ile
birlikte Tanr ve Tanra kabartmalar' bulunmakta ise
de bunlarn kapsam ve dzenleri Pulur'dakilerden hay-
li farkhdr." diyen H.Z. Ko ay," Birlestikleri nokta doa-
sal din kavramlarnn hepsine hkim olmas dr" kanaa-
tindedir.49

47 Dr. Phil. Hamit Znbeyir Ko ay, Pulur (Sakyol) Kaz s 1968 On

Raporu, 1968 Yaz al malar, Orta Do u T. . Kaban Projesi Yay.I.
Ankara 1970. Sf. 139-142.
48 Y.K. Foto raf 5. ve Sf. 141.
49 H.Z. Koay bunu Mellaart, James atal Hiiyk, A Neolethic
Town in Anatolia, 1967, yi kayrak olarak zikretmektedir.

104
 Gene H.Z. Ko ay, Pulur ( Sakyol) Kaz s, 1969,
yaz snda "Tapnak Olmas Muhtemel Grlen Ocaklar"
ve "Bereket tanr as ile eine ithaf olunduu" sanlan
tapnaklarn bulunduu odalarda ve evrelerindeki oda-
larda bereket tanrasnn simgesi olan y rtc ku ka-
bartma resimleri bulunan kplerin ve dier eserlerin
sanat deer byktr" demektedir."
"... tapnaklarn bulunduu kat, M.O. 3 bin y lla-
rna yakla yor." diyen H.Z. Ko ay, bu eserler hak-
knda u bilgiyi vermektedir:
"M.O. 2200 yllarna do ru Anadolu'da Subarlar
hakimdi Daha sonralar Hurri diye de alnacak olan
bu kavim M.O. 2. bin yllarna do ru Anadolu'ya s zan
M.. 1750 den itibaren byk imparatorluk kuran Hi-
titlere medeniyet alan nda hocalk et"mitir, demekte
ve "Hatti'lerin (Proto Hitit'lerin de Subarla ilgisi muh-
temeldir. M.O. 900 yllarnda Van'da hkmet kuran
Urartu'lar da Hurrri dilinin bir lehesini konu uyorlar-
d . Anadolu'da madeni ilk i leyen ve neolitikten miras
kalan iftili i ve hayvan yeti tirme i geli tiren de bu
kavimdir. Mezepotamya ve Anadolu ile ticaret yapa-
rak kltrlerin kayna masn salayan Subarlara be e-
riyet ok borlu dur." szleriyle yaz sn balamaktadr.
Bu konularda muhtemelen son sz sylemek mm-
kn deildir, daha Anadolu'da nemli kazlarn yapla-
bilecei d ncesindeyiz. Halen btn Anadolu'da bulun-
nan dini eserlerin, birbiriyle etki ve balantlaryle sistem-
li ve mukayeseli olarak bir incelemenin bile yeterli dere-
cede yap lm olduunu ileri srmek kolay deildir.

50 Dr. Phil, Hamit Zbeyr Ko ay, Pulur (Sakyol) Kaz s, 1969,

Keban Projesi 1969 al malar, 0.D.T..Y., Ankara 1971, Sf. 100.
51 Y.K. Sf. 101.
52 Y.K. Sf. 101.

105
 4- Anadolu'da Dii Mimari:

Bo azkyde bulunan M.O. 2 bin y llarna uzuanan

Hitit dini mimariside dikkate ayandr. Arkeolog Meh-
met 1. Tunay :" Anadolu'da dini men ei"nin
hayli eskiye dayan"d n, lkin "son senelerde yaplan
Beyce Sultan kaz larna kadar eski Bronz devrinde dini
mimari ile ilgili herhangibir kalntya rastlanmad,"n
ileri srmekte ve bununla ilgili u gr belirtimektedir" :
"Bu durumda Tanr larm henz daha insan eklinde d-
nlnemi olmasndan ileri geldi i sanlmaktadr. Fa-
kat Beyce Sultan'da mukaddes bir mahallin bulunmas ,
dier taraftan da Horoz Tepe kaz larnda da yksekli-
i 20 Cm. nin. stnde bulunan Ana Tanr a heykelci-
inin bulunu u Anadolu'da dini rnimrinin ba ladn
gsterecek bugnk delilerdir." demekte ve "Henz
daha bir yerde toplamp yin yapmas m bilmemelerine
ra men halkn geyik ve bilhassa Bo a'ya totem olarak
taptklar bilinmektedir."" d ncesini ileri srmekte-
dir. Yeterince bulgular ve kaz lar sonunda bu iddiann
doru olup olmad kesinlie kavu acaktr. Bundan
baka her kutsal hayvan bir totern mbud gibi gr-
mekte tart may gerektirir. Arka plnda bir Tanr veya
tanna'nn. kutsal hayvan ve sembol eklinde bir tah-
lilde dikkate alinma gerektirir. Saraylar n, tepelerin
53 Arkeolog Mehmet . Tunay, Anadolu'da Dini Mimrinin Menei
Millttan Onca 2 bin yllarna kadar uzamyor-Ilitit Dini mimarisinin en
gzel rnekleri Bogazkyde bulundu, Tereman 26 ubat 1970.

106
ve ilh veya ilahe evresinin veya ufak lde bir su-
tun, bir sunak veya kutsal tan nan bir eklin evresinin
bir tap nak eklinde kullanlm olmas mmkndr.
Bu ksa aklamadan sonra Mehmet . Tunay'm ince-
lemesine devam edebiliriz: "M..2. binin ba nda
Anadolu'da hala Bronz a ndaki Beyce Sultan p-
heli mabedinden sonra bir mabed grlmemektedir.
Ali ar, Bo azky ve Kani kazlar bu tarihteki iste-
nen buluntuyu verememi durumdadrlar." Bulunan"
byk ve gzel saray binalar nda'." ibadetin yap l-
mas ve kralu ruhani ba kan olarak grev almas
grne katlmakta "Fakat bir Kltepe tabletinde
Uru (Muhtemelen kuzey Suriye'de) mabedinin ya lan-
masndan" da bahsedildi ine iaret etmektedir. El
Ubeyd dneminde tap nak bulundu una de inerek"
Asurlu tccarlarn mabedi tannm ol"mas gerekece i
zerinde durmakta "Fakat bu i kolonide belki de yalnz
ca kk bir mihrap nnde grlmekte idi. "demekte-
dir. "M.O. 1800-1200 tarihleri aras na rastalayan dev-
rede Hitit mimarisini grebiliriz. Hitit dini mimarisinin
en gzel rneklerini Bo azky de meydana karlan m-
bedlerde grmekteyiz. Bundan ba ka Yaz l Kaya A k
Hava Illifbedi ve Alaca Hyk kaz larndan kanlarty-
le Hitit mabedlerinin muayyen bir istikamete gre yapa-
madklar, plnn ihtiyaca veya arazinin durumuna g-
re tatbik edildiidir." "Bu rnekleri en iyi ekilde Yaz l
Kaya'daki "B" mabedinde, Bo azky'de "I" m rtbedde
grmekteyiz."
"Zincirli, Kargam, Til-Barsip, Hadatu, Gurana
ehirlerinin hemen hepsinde aslan heykelleri ve ortos-
tatlar ile ssl Bit-Hilni (n stunlu a a yukar
megaron tipinde) grlmektedir.
Anadolu'daki bu byk medeniyetin Frig'ler tara-
fndan susturulmas ndan sonra baz, Frig merkezlerin-

107
deki, mesel Gordion'da ak hava tapna eklinde
mbedler grlmektedir." Eski dini mimarinin tarih-
esi zerindeki gr lerini zetleyen yazar : "M..
VII. yzytldan itibaren yine baz mbed tiplerinin or-
taya kt klar grlmee balanr. Bunlardan Bay-
rakl, Larissa, Neandiria gibi Eolya blgesinin ehirlerin-
de ortas tek s ra stun dizili ve blgeden ismini alan ba-
lklarla ssl mabedler vardr. Sart, Efes ve Didima gibi
sonradan birer byk Yunan merkezi olan ehirlerde ise
.31.0.VII I. yzy l sonu VI. yzy l balarnda sunak-
mbed aras bir nevi ak hava tapnaklar yaplm tr."
demekte ve mbed tarihesine devam etmektedir: "ve
/V. yzy llarda nemli bir ehir olan yonya blgesinin
arkeolojik istasyonlar , ismini blgeden alan bir mbed
eklini ortaya karrlar. yonya tipli mbedlerin. en iyi
rneklerini Sart, Efes, Didima, Magnesida grrz. yon
tipinin yamnda Yunanistan' n sparta blgesinden is-
mini alan Dor nizam nda Anadolu'da bu devrede tek bir
rnei ile de olsa grmek mmkndr, Assos'daki
Athena mbedi, Fakat yine de y on tipinden kendini
tam olarak slytramaint bir rnektir." Arkeolog yazar
yon mbedleripin byklefini y le sralamaktad r:"
Efes, Artemis, Sart Artemis, I.idima, Apollon, Magnesia
Artemis gibi misaller ile Yunanistan'daki Dor nizamm-
daki Erektion, gney Italya ve Sicilya'daki her iki ni-
zamda y aplm mbedleri syleyebiliriz.
Roma devrinde ise, Yunan zelliklerinin bir devam ,
eklindeki dini mimari ancak yerini M.S. yzy lda
Panteon ile kilise ve cami tipi ibdet ve yeni dini mimari
anlayna terkeder." 54 gr yle makalesini sonulan-
drmaktadr.

54 Y.K. Makaleye bal olarak (Elaz ile emisgezek ilcesindeki

Pulur ily ve odalarnn ibdet yerleriyle dolu oldu una ve Manisa ile
Salihli ilcesi Sart harabelerindeki Artemis mbedine dair mermer iki stuna
ve Anadolu'nun en eski Ana Tanras olan ve adma tap naklar yaplan
Kubaba'nn resimleri bulunmaktadr.

108
 5 Yunanistan'a Kltr Ve Medeniyet Gtren
Anadolular ve Kazlara Dair Tamamlaye Bil-
giler:

Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Maden klt-

rn Yunanistan'a gtrenlerin kimler olduklarn
tesbit etmenin mmkn oldu unu belirtmekte ve elde
edilen vazo ve di er sanat eserlerinin teknik, ekil ve boya,
ssleme bak m ndan "Truva blgesi keramiklerine benze"
diini, "salalklara ise adalarda, bat Anadolu'da
ve hatta Mezopotamya'da rastland n sylemektedir:
" uhalde keramik incelemeleri bizleri Anadolu'ya g-
trmekte, Yunanistan'a madeni getiren insanlar n Ana-
dolulu olduklarna i aret etmektir."" demekte ve filo-
lojik ara trmalara dayanarak ilave etmektedir: "...
yer adlarnn Yunanistan'a Anadolu'dan, adalar zerin-
den geen kavimler tarafndan getirilmi olduunda p-
he brakmamaktadr... Fakat bu Anadolu insanlar
Ege'ye yaln z corafya adlarn getirmemi lerdir. Yunan
dilindeki kltr hayat yle ilgili birok szckler yaln z
bu dou-bat teorisini deteklemekle kalmamakta, ayn za-
manda bu insanlarn yaay ekli ve uygarl k derecesi
hakk nda da bir fikir vermektedir.""
Prof. A. Mfid Mansel, bu yabanc kavimler zerin-
de durmakta:" Yunanllar, Ege blgesinde kendilerinden
55 Ord. Prof. Dr. Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Tashih
grm ve geni letilmi 3. bask , Ankara 1971, Sf. 18.
56 Yukardaki Kanynak, Sf. 18.

109
nce birtakm yabanc kavimlerin oturmu olduklarn
biliyorlar, fakat Pelasg, Leleg ya da Kar olarak adlandr-
dklar bu kavimler hakk nda ak bir fikre sahip bulun-
muyorlard . Yunan tarih geleneine gre Leleg'ler Anad.
luda Truva blgesinde, Ege adalar'nda, Orta Yunanistan
ve Pelepnnes'in baz yerlerinde oturmular, Pelasglar
ise Yunanistan'da geni bir alana yaylm lardtr; o
kadar ki, bir zamanlar tm Yunan lkesi " Pelas-
giye" olarak gsterilmitir..." demektedir "... Pelasglar,
sonralar baz Yunan tarihileri taraf ndan genel
olarak Yunanistan' n Yunanl 'lardan nceki halk ola-
rak kabul olunmu lardr. Fakat Yunanllarn, Leleg'ler
ve Pelasg'lar n yannda Kar'lar da zikretmeleri 3. bin-
y l Ege halkyle ilgili etnik sorunlar, zmek iin ok daha
nemlidir. Homeros destanlanndan lyada'da( 11,867 )
"kaba ( Yunancadan gayr ) bir dil konu anlar" olarak
gsterilen Kar'lar Yunan tarihisi Herodotos'a (1,171)
gre Girit k rah Minos zamn nda Ege adalanna egemendi
ler; bunlar ancak sonralar bu yerlerden Yunanl 'lar
tarafndan karlm tr..." Arif Mfid Mansel nemle,:
uhalde 3 nc binylda btn Ege blgesine yay lm
olan ve aralar nda birtakm farklar gstermekle beraber
esas itibariyle Kar'lar taraf ndan temsil olunan kavimler-
rin, Lidyal'lar Ve Likya'l larla birlikte, Bo azky Hitit
metinlerindeki Luvi, lerle ilgili olmalar muhtemel bulunan
"bat Anadolu kavimleri" grupuna girdiklerini syleye-
biliriz. Anadolu kavimlerinin 3 nc biny ldaki bat g-
leri sanldndan ok daha geni olmu, bunlar yalnz
Ege blgesini istil etmekle kalmay p, baz, corafya adlar-
n n yay l alannn gsterdii gibi, talya ve hatt s-
panya'ya kadar uzanntlardr."57 demekted r.

57 Y.K. Sf. 20.

110
 Yunan medeniyeti ve dini inanlarn etki altna
alan ve onlara trl sanat, kltr ve inan damgalar m
vuranlarn Finikelilerden baka Anadolukavimleri ol-
duu grlmektedir.
Anadolu'da Dinler Tarihi ynnden de nemli olan
anakkale evresi hakk nda belirtilenlerin dikkate aln-
mas gerekir:
"Anadolu'da 3 nc biny lda ehir olma e ilimini
gsteren yerle me yerlerinin yannda tahkimli atolarn
da bulunduunu anakkale bo aznn giriine yakn bir
yerde kurulmu olan Truva ispatlamaktad r. Burada
19. Yzylda Almanlar tarafndan yaplan kazlarda
st ste in a edilmi 9 ehir bulunmu, Amerikallar
tarafndan bundan yakla k olarak 35 yl nce modern
metodlarla yrtlen tamamlay c aratrmalar sonun-
da ise her ehirde e itli kltr tabakalarnn varh
ortaya konmu , bunlarn arasndaki balar ve sra
saptanmtr." 58

"M.. yaklak olarak 3000-2800 aras nda yer alan

bakr dnemi" Truva I adn almakta ve "M.. 2400
den 2200e kadar gelen" tun dnemi Truva II oldu una
gre bu yerlerin tarihesi ve de eri anla labilir.
Truva II den ele geen toprak ve ta idollerin" bir ta-
raftan Ege, di er taraftan Orta Anadolu ve n Asya
idolleriyle benzerlikler gsteren bu eserler btn bu ge-
ni alanda bir toprak ve tabiat tanr asna tapldm
bir kez daha ispatlamaktad r."" Bu eserleri gnmzde
Anadolu'da grp incelemek ve kar latrmah bir ekil-
de Dinler Tarihi gelimelerini ayd nla karabilmek
mmkndr. l gmme detlerine ait de belgeler or-

58 Y.K. Sf. 23
59 Y.K. Sf. 26.

111
taya karlmtr." Turuva II kat nda mezarlara rast-
lanmamtr. Yalnz baz evler de kiipler iinde ocuk
cesetleri bulunmu tur.
Truva yresinde Hanaytepe'de, daha gneyde Ba-
kray kenarnda Yortan'da bulunan mezarlar bu bo -
luu bir dereceye kadar doldunnaktad r. Yortan'da is-
keletlerin kplerin iine konulmas na karlk Hanayte-
pede ller bacaklar kannlarma do ru ekik olarak
(Hocker) basit ukurlar iinde yatmaktad r.' 6

Prof. A.M. Mansel "Truva II ehir 'inin "iddetli

bir yangn sonun.da harap ordu unu sylyor ve sonu
olarak "gerek Truva'I, gerek Truva II kltrleri bir
btn. olarak kar mza kmakta ve bunlar vcuda ge-
tiren insanlarn Anadolulu oldu una phe brakma-
maktadr."6' dedikten sonra "Bu kltr'n "bir sre
sonra Anadolu s nrlarm ap "Ege Adalar zerinden
Avrupaya geerek S rbistan ierlerine kadar (Vina) ya-
ylmtr." demektedir.

Anadolu'ya muhtelif glerden birisinin kkn de

2. binylda "o zamanlar daha henz tarih ncesi a lan
ya ayan Orta Avrupa'da aramak gereke"ce ini belirti-
yor." Ikinci binylda Truvaillann i gali altnda bulunan.
Balkan yarmadasnn gney-bat blgelerine illirya-
l'larm girmesi zerine yerlerinden oynat lan baz Trak-
kabileleri, en ok Brig'ler ya da Frig'ler Bo azlar ze-
rinden Anadoluya geerek bu lkenin bat snda ve ku-
zeyinde oturan baz cenki kavimlerin bunlara katil-
masyle gnden, gne byyen bir halinde Hitit
devletine saldrmlar, ehir ve kasabalar' yak p y ka-
rak bu devleti ortadan kald rmlar" ayn zamanda

60 Y.K. Sf. 27.

61 Y.K. Sf. 27.

112
Anadolunun etnik ve sosyal bnyesinde byk de i ik-
likler meydana getirmi lerdir. M.O. 1190 ylndan sonra
Hitit'lere ait haberler ortadan kalkmaktad r."62 diye
Prof. Mansel, bu gei in Suriye ve Filistin'i a arak "M-
sr snrlarna dayanadn" ileri srmektedir. Dinler
Tarihi bakmndan da Anadolu bylece trl gler
altnda muhtelif dini kal ntlara sahne olmu tur. M.O.
12. yzy lda Traklar, Dor'lar ve Akalar n glerini
gryoruz 63 Bu gler veya istillar devaml olarak
srp gitmi tir. (Helenistik a v.b.) Biz burada nem-
li kalntlar zerinde duruyoruz. "Efesos' taki arkayik
Artemis tap na' 64 "Miletos'ta Atena tapnat' 65, Didi-
madaki Apollon tap na" ve "Bergamadaki Hera Basi-
leia" ve "Bergama yresindeki Mamurtkale tap na",
"yon etkisi alt nda kalm bir Dor tapna hakk nda
Bergama'da yukar Agora tapna bir fikir vermektedir' 66
h resimde grlen "Dor d- diyenProf.Masl297
zeninden daha byk bir rol oynayan yon dzeninde
yaplm tapnaklarn banda Miletos yresinde Didi-
ma'daki Apollon tap na"m tantmakta ve Persler
tarafndan tahrip edildikten sonra M.O. 300 y hna do -
ru onarmna balanm ve "Efesos'taki Artemis tap na
kadar" byk tutulan tapnak "yzy llarca zerinde a-
llmasna ramen bitmemi olarak kalmtr." 67
Prof. Mansel, Helenizm a nn nbedlerini,
M..3 nc yzylda yaplan "Sardes'teki Artemis",
M.O. 2. yzyl ortalarna do ru "Menderes- Magnesi'

62 Y.K. Sf. 88.

63 Y.K. Sf. 89, Resim 52, Harita 6.
64 Y.K. Sf. 238.
65 Y.K. Sf. 368 ve 371.
66 Ege ve Yunan Tarihi, Sf. 530.
67 Y.Kaynak Sf. 531,532, Tapnaklarn resimleri 297,298 dedir. (Ar
temis ve Apollon tap naklar)

113
snda yaplm olan Artemis tap na" gene 1V1.0. 3. yz-
ylda "Kilikya'da Olba'daki (Uzuncabur ) Zeus "tap -
na ve dierlerini, sraslyle anlatmaktadr." T.M.0.3.
yzy lda bu Zeus tapna gibi" Bergama Zeus suna"
da zikrediliyor.69
Be eri, antropomorfik bir tanr anlay yerine,
ruhani ve tabiat st bir Tanr, inancn ileri srenlerin
de yaad yerler, Anadolu k y lar olmu tur.
Yun.an tabiat felsefesinin do uuna, Milet, Efes, Berga-
ma gibi ehirler tank olmulardr. Bir mddet sonra
gcn kaybeden eski Yunan &Izinin yerini Roma dini
almtr. Birok tapnaklar ve heykeller bu dnemin dini
tasavvurlarnt gsteren kalntlardr. Bu iki &Izinin kar-
latrlmasyle "indo-jermen dinler arasndaki benzerlik
ve farklar iyice belli ormaktad r." Yunan ve Roma dini-
ne M.O. Avrupa'dan gelen Keltlerin ilkel dinleri ve do-
u Anadolu da larnda ok neeleriden beri yerle en"
bz Iranl kabilelerin Zerdt dinine braktkla" et-
kiler eklenirse, hemen indo- jermen din tiplerinin her e-
idini bu toprak stnde buluruz.

68 Y.K. Sf. 532, 533,

69 Y.K. Sf. 548.
70 Prof. Dr. Ammmarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Sf. 6.

114
 6 ArtemisKibeleAna Tanra:

Hemen btn yak n douda olduu gibi Anadolu'da

da byk ana tanra'ya taptn zerinde nceki sayfalarda
aklamalar sunulmutur. Burada onun ne derece byk
bir rol oynadna tekrar ve Artemis zerinde durarak
iaret edeceiz. Bu Ana Tanr a'ya tapnma yerinden bir-
risi en nemlisi Efes ( Efesos ) idi. Burada yap lan kaz-
larda toprak alt ndan karlan Artemis adl gzel tan-
ra'mn heykelleri, ana ilhe tasvirleri, gene Anadolu'da
ya am olan di er bir tanray hatrlatmaktad r."
Akdeniz evresinde bin yllarca tutunmu bir tannaya
Artemis belli bir sre, iinde ve belli blgede verilen
addr. Kayna Orta Anadolu'da bulundu u en son
arkeoloji kaz larndan kesinlikle anla lan ve genel ola-
rak Ana Tanra diye tammlanabilen bu Tanr sal var-
lk Yunan din ve efsnelerinde Artemis ad yle" 71 anl-
maktadr.
Artemis veya bu tip bir Tanr aya ait ktt "Anado-
lu'dan Mezopotam'yaya, Suriye, Lbnan ve Filistin
yoluyle M sr'a ve Ege adalartyle Girit'e kadar btn Ak-
deniz k ylarn kaplad gibi, Yunanistan ve Italya'ya
da yaylm , ayrca kuzeyde skandinav lkelerine dek
sokularak iz brakmtr."71 Topra verimlilii ve bere-
keti sebolle tiren byle bir Tanraya deiik ad ve ekiller
altnda, deiik blgelerde tapnlm tr:" atalhyk ve

71 Azra Erhat, Mitoloji Szl, tat. 1972, Sf. 69.

115
Hactlar kazlannda elde edilen bulgular ise Ana Tanra'
nn gelimesinde balang noktasn Isa'dan nce 6500
y llarna kadar indirmekle bu evreye k tutmakta ve da-
ha sonraki aamalarn belli bir adan incelenmesini
kolaylaurmaktadr. Efes'te bulun.an. Artemis heykelleri
de Anadolu'nun yunanla a larmda bu tanraun
ald biimi ortaya sermekle erken ta anda bala-
yp Roma imparatorlu unun putpereslikten H risti-
yanla gei ine kadar olan srede tutarl bir gelimeyi
nlemek olana m vermektedir."72 Yazar "Efesli Arte-
mis " zerinde durarak mevcut bilgileri derleyip yan-
stmaktadr: "Efesos kaz lar srasnda bulunan. biri
byk, ikisi kk Artemis heykeli arkeolojide oldu-
u kadar, dnya din. tarihinde de r amtr.
nk ok memeli Artemis figrlerinden daha nce
ortaya kp Avrupa mzelerinde korunan tek tk
rnekler var idiyse de, bu tanr a tipinin Efes'e zg
olduu ve Efes'te yap ld kesinlikle bilinmiyor, yahut
bilinse bile Ege tarihi ve sanatna k tutmak amacyle
deerlendirilmiyordu. Bugn bu Artemis heykellerini
canh canh kar mzda grmekle, yalnz bu tanray
deil onunla ilgili btn. bir tanr dnyasn, arkasnda
da koca bir tarih a n! aydnlatabiliyor, gizli ya da ka-
ranlk kalm birok bilirsel sorunun zmne gide-
biliyoruz."73
Artemision adl tap nakta Efesoslu Artemis'e
tapnuld zerin.de durulduktan sonra u nemli kar-
latrma ve tariheye girilmektedir. Dinler Tarihi ba-
kmndan Anadolu'nun ne derece de er ve nem ta d
bylece bir defa daha kesinlikle anla lmaktadr: "Efes'li
Artemis'in kayna hi phe yok ki Anadolulu Tanr a-

72 Y.K. Sf. 70.

73 Y.K. Sf. 73,74.

116
dr. Smerlerden nce varolduu atalhyk kaz larndan
anlalan ve Smerlerce Ma ya da Marienna, Hititlerce
Kupapa, Kubaba ya da Hepa, Suriye'den Arabistan'a
kadar olan blgede Lat, Girit'te Rhea, Phrygia'da Kybele,
Lykia'da Leto olarak adlandrlan bu byk bereket tanr -
asnn Efes'e ne zaman geldii, orada Artemis adiyle
kltnn ne zaman balad kesinlikle saptanamazsa da,
bu tannann Phryga, Lydia Minoen Girit kltlerinin
etkisi altnda eitli evreler geirerek yukarda adlar say-
lan tanralardan ayrld ve bugn Efes'te heykellerini
grdmz Efes'li Artemis biimine girdi i apakt r.774
Artemis'in geli mesini zaman sras iinde incele-
leme glne ra men "arkeolojik bulgularla yaz l
metinlerin karlatrlmasndan Efesli Artemis'in Isa'-
dan nce II. bin ylda Efes yresine yerle mi olduu
kanmna "varanlar mevcuttur. Bu derece Dinler Tari-
hini ilgilendiren bu konu zerinde ayr ca durulmay ge-
rektirmektedir.
Kybele adndaki bu ana tanraya o derece rabet gs-
terilmitir ki bunun etkisi ta Roma'ya kadar ulam tr.
"Kybele'nin ta Pessinus (Ballhisar) dan Roma'ya ge-
tirilmeyince Roma'da= Kartacahlar yenemiyeeekle-
ri"75 bile ileri srlm ve bu ta M.O. 204 yllarnda
Roma'ya getirilerek oradaki dinin merkezine yerle -
tirilmi ve benimsen.mi tir""
Ord. Prof. Mansel: "Phryg'lerin Anadolu'da te-
den beri kkle mi gelenekleri benimsemi ve bunlar
devam ettirmi olduklarn , bunlarn sanat ndan ziya-

74 Y.K. Sf. 74.

75 C. akir (Dalikarnas Balk s), Anadolu Tanr lar, st. 1962, 2.
Basm, Sf. 88,
76 Prof. A.S., Dinler Tarihine Giri ,Sf. 5,6.
Prof. Ekrem Akurgal, Phyrgische Kunst, Ankara 1955, 107-109.

117
de dinleri gsterir. Bu dinin esas n Yunanl larn ( Ky-
bele ) olarak gsterdikleri byk Anadolu tabiat ilehesi te-
kil etmekte ve bu ikihenin, sevgili (Attis ) sonralar Men)
ile birlemesi tabiata yeni bir hayat vermekte, sevgilisini
kaybetmesi ise tabiatn k n uykuya dald n temsil
eylemektedir" dedikten sonra u bilgiyi sunmaktad r:
"Bu dinde de, asyanik dinler oldu u gibi (Orgias-
tik)" trenler nemli bir yer almakta, mminler sarho
olup delice dans etmekte ve hatt vecde gelip kendilerini
sakatlamaktad rlar. Phryglere Anadolu'nun bu byk
ilhe kltnn bu derece nfuz etmi olmas bunlarn
orgiastik bir karakter ta yan. ibdet eklillerini, (Sa-
basios)" ve Anadolu'da Kybele ye ink lp eden bir ta-
biat ilhesini beraberlerinde Anadolu'ya getirmi olma-
lar ile izah olunabilir. Fakat Phryglerin: Anadolu'ya
gelmesi ile meneleri bu lkede ta devrine kadar k-
t anla lan. orgiastik tap nma ekillerinin ok daim
canl bir safhaya girdii inkr gtrmez bir hakikat,"!"
Friglerin siyasi bakmdan banszhklarn "kay-
bettikten sonrada byk ildhe dinine sad k kal" dklarn
ve "bu dini kyden kye, kasabadan kasabaya giden" ge-
zici rahipler ve bu inancn tutkusunda olanlar aracl-
yle Anadolu'da ya ayan dier toplumlara yaymaa
ahm lardr.
77 Orgie (Yunan) a) eski: Baks (iki enlikleri; b) cmb ta-
knabklar, iki ve ehvet enlikleri yapmak, sefahate dalmak.
78 "Sabazios-Phrygial 'larn inandklar bir tanr . Yunan'da= Dior
ysos'u gibi, bu da insanlara ba , bahe yapmay, kz yeti tirmeyi -
retti. Iyilik sever bir tanr saylr. Szde Zeus, bir ylan ekline girerek
Persephone ile birle ince Sabazios do du. Anadoludaki eski bir inana
gre, Sabazios da bir y lan ekline girerek, kendi mbedinin rahibelerinden
biri ile birle ti de ondan ocuklar oldu." efik Can, Klsik Yunan Mitolo-
jisi Sf. 310
79 (Ord.) Prof. Dr. Arif Milfid Mansel, Eski Do u ve Ege Tarihinin
Ana Hatlar, /at. 1945, Sf. 186.

118
 Prof. Mansel nemli olarak u noktay belirtmek-
tedir: "Bu s'retle bu din Anadolu'da uzun mddet tutu
nabilmi, Pessinus ve Ephesos gibi ehirlerde, ilhenin
mbedi etrafnda teekkl eden rahipler devletleri uzun
zaman varlklarn koruyabilmilerdir. Daha sonralar
ise byk ildhe klt Yunanistan ve Roma'ya girmi ve
ve bu lkelerde de nemli bir rol oynam tir.""

80 Yukardaki Kaynak, Sf. 187.

119
 7 Meryem, Hristiyan Misyonerleri ve Konsiller:

Ana tanra kltne benzer bir geli me ve etkinin.

Meryem (Miryam) eklinde Hristiyanla geiine ve ona
Katolik, Ortodoks akidesince Tehotoks (Tanr douran)
denilmesine, evlerde, kiliselerde ona mahsus k eler,
heykeller resimler nnde ona dua edilerek, ondan
dilekte bulunulmas na heykellerin kermeti oldu una
inanmalarna iaret etmek isteriz. Meryem'in Anadolu'ya
geliine dair henz en kk bir ilmi delil mevcut olma-
masna, ayrca sa zamannda kilise, zel bir mbed
bulunmadktan baka daha birka yzy l kiliseler ya-
pmna giri ilmedii halde, Panaya Kapulo veya Efes
evresinde bir rahibenin grd ryaya dayanarak
bir Kutsal Meryem Evi ihdas pheyi misicip bir misyo-
ner plnmn, turizm arkas nda ne srlm maksath
ve siyasi bir olay olarak grlmesini gerektirecek
deliller mevcuttur. Bir ara Meryem'in mezar gibi bir
iddia ile ortaya kld hatrlanacak olursa meselenin
iyz esinlikle anla labilir. Zira 1950 Ylnda Papann
btn katoliklerce uyulmas gereken akidiesine gre
Meryem, asli Fua sahip de ildir, dolaysyle lmsz
olup eti ve kemiiyle gkyzne kyam etmitir, onun
bir mezar bu akide ye gre asla bahse konu olamaz.

Meryemi 431 y lnda Efes Ruhanileri Tanr'nn

anas olarak tanmaktaydlar. Esasen Efes evresinde ana
tanra Kibele gibi Artemis inanc daha nce belirttiimiz

120
 gibi bir tapnama konusu idi. Hnstiyanla geen bu
evredeki toplum bu defa Meryem'in tanr nn anas ola-
, rak tannmas iin Efes Konsilini toplad lar. Meryem'in
tanrnn anas olmayp Isa'nn anas olduunu ileri sren
428-431 yllarnda stanbul Patriark olan Nestorius
derhal aforoz edilerek Msr'a srlm ve Meryem'in
Tanr douran (Teotakos) ad yani Tanrnn anas ad
resmen bu konsilde kabul edilmi tir. Bu olay Anadolu
topraklar zerinde bugn harbeleri bulunan Efes'te
olmutur. Esasen Hristiyanln balangta gelime
sahalarndan birisi de Eski Anadolu olmu tur. Burada
ilk hristiyanlar, eski kahnt lar ve etkileri de srdrerek
kendi anlay ve yorunlarma gre bir biim vermek is-
temilerdir. Bunun en tannm rne i Tarsus'ta do -
mu olan "hellenistik-yahudi" cematinden gelen luris-
tiyanl kendi dncesin.e gre geli tiren Paulus
Kl,rs ve Yunanistan'da dola m 50 yhndan 53
ylna kadar yl mddetle Efes'te ya amtr. Sonra
Yunanistan ve Kuds'e gitmi ve nihayet Roma'ya
< ula m, fakat orada ldrlm tr. Isa'nn lmn
mteakip hristiyanl kendi verdi i ekil iinde yayna
a alm , dolamakla yetinmemi o zamanki adyle
Galataya (Ankara evresi) mektuplar gndererek H -
ristiyanh yaymaa girimii. Misyoner arkada lar
ile rgtler kurma a ynelmi ti
Sinoplu Markion M.S. 150 de ilk nce kendi a sna
uygun bir Incil derleme e almt. Bunun zerine
kilise gnmzdeki Incil metinlerini derleme, toplamak
zorunda kalmtr...
Hristiyanlin. nemli toplant lar, Iznik, Efes ve
skdar konsilleri olmu , buralarda Kilisenin nemli
akideleri benimsenmi tir. hann ahsiyeti, Meryem'in
mahiyeti ve lemenin (teslis) esaslarm n ne olaca
zerinde hep In konsillerde durulmutur.

121
 Kayseri, rgp, Ni de evresinde H ristiyanln
mistik akm oralarda eskiden ya ayan Hristiyan ila-
hiyat ve rahipler tarafndan yaplmtr. M.S. 4. yz-
yldan balayarak 10, 11. yzyllarda artan rahip koloni
leri, papas ehirlerinin kal ntlar gnmze kadar gel-
mi halen grlen, incelenen sahalar aras nda yer al-
mtr. Bylece Bizans kilise ve kahnt lar zerinde dur-
mak Trklerin tarih boyunca gsterdikleri insani dav-
ran ve toleransla mmkn olmu tur.
Gney-Do u Anadolu'da eski mnferit kiliselerin
saylar fazla olmayan kalnt ve mritleri ya amakta-
tadr. Sryani kilisesi v.b. gibi.
M.S. 270-280 ylnda kurulan ilk milli kilise olan
Ermeni kilisesi, kendi gelenekleri iinde geli erek, H-
ristiyanhk tarihinde nemli bir mevki alm tr.
Bilhassa Nev ehir ilinin, rgp ilcesinin Greme
bucandaki, Bizans'da neminden 10,11. ve baz lar
12, 13. yzyldan kalm olan kayalara oyulmu yakla-
k olarak 365 kilise ve bu kiliselerin baz sndaki duvar
resimleri, freskler, dikkat ve ilgi ekmi tir. Bu resimler
ortaa Bizans sanatmn rneklerinden saylmaktadr.
Birer manast r durumundaki kiliselerdden karanlik,
arkh kiliseleri en nemli ve nllerindendir.
Trkiye'de serbest bir ekilde ibdet ve faaliyet-
lerine devam eden kilise ve okullar, muhtelif Hristiyan
mezheplerini inceleme imkann vermektedir.

122
 8 islmiyet, Din Fenomenolojisi, Din Sosyolojisi:

Anadolu'ya bilhassa 11. yzy lda aknlar, byk

gler halinde Trkler taraf ndan byk yerle meler
olmu , 1071 y lnda alan Anadolu kap sndan geen
byk, kesif bir nfus, Anadolu'yu tamamen kltr ve sa-
nat eserleriyle de kaplayarak bir yurt edinmilerdir. sl-
mi mbedler, slmi eserler yava yava btn Trkiye'yi
kaplamtr. slm dinini inceleme bak mndan Trkiye
ayrca byk bir nemi haizdir. Dinler Tarihini bu bak m
dan ilgilendiren bir ok eser bu topraklar zerinde bulun-
maktadr.
Trkiye .fusunun % 98 ini te kil eden. slm o-
unluunu gzleme ve inceleme iin yaln z Dinler Tarihi
deil, Din Fenomenolojisi ve Din Sosyolojisi balumm-
Janda ok elveri li zengin kaynaklar mevcuttur.
Anadolu zerinde muhtelif islm mezhepleri ya-
nnda, ii, Bekti, Alevi frkalar da dikkati ekmekte
dir. Ayrca nuhtelif tarikatlar ve mistik ahslar ve
bu mutasavvflarn varl , nemle zerinde durula-
cak ve ehir ehir incelenecek de erdedir.
Grld zere Trkiye hem kal ntlar, hem kaz -
lardan elde edilen bulgular hem de zerinde ya ayan. di-
ni toplumlar bakmndan dikkate ayan bir inceleme
konusu olmaktad r.
zerinde birok inanlarm geti i ve kalntlarn
ya ad Trkiye Din. Fenomenolojisine malzeme te kil

123
edecek kadar bollukta bir k ymete sahiptir. Dini etno-
loji ynnden ok ilgi ekicidir. Gerek tarafm zdan"
gerek Prof. Abdlkadir inan, Ali R za Yalg n, Hamit
Z. Ko ay, Halit Bayr, akir lktar82 ve Prof. Dr. Or-
han Ac payaml, Prof. Dr. Veyis rnek" ve di er bilgin-
81 Hikmet Tanyu, Ankara Ve evresinde Adak Ve Adak Yerleri, ile
Trklerde Ta la ilgili nanlar, ve Trklerde Da la lgili nanlar,
Dinlerde Ve Trklerde A ala lgili nanlar (Yaynlanacak)...
82 Trk Folklor Ve Etnografya Bibliyografyas , I. Ankara 1971.
Balca eserler: Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara
1972, kinci Bask .
Abdlkadir inan, Makaleler Ve incelemeler, Ankara 1968.
Abdlkadir inan, Hurafeler Ve Meneleri, Ankara 1962.
Ali Rza Yalgn, Cenupta Trkmen Oymaklar, Adana 1939,5 Cilt.
Ali Rza Yalgn, Anadolu'da Trk Damgalar , Bursa 1943.
Dr. Hamit Zbeyr Ko ay, Ankara Budun Bilgisi, Ankara 1935.
Mehmet Halit Bayr, Halk Adet Ve nanmalar, stanbul 1939.
Mehmet Halit Bayr , stanbul Folkloru, stanbul 1947. kinci ba-
sm yaplmtr. akir lktar, Cinler Ve Periler, HBH Sa 28, ve Sinop
Ve evresinde Cin ve Perilere dair Halk nanmalar, Bartn Gaz.
396-398. saylar. 16 Mays- M. akir lktar, Sinop evresinde Shhat
Hakknda nanmalar, HBH. ubat 1935, IV /45 (203-207)
akir lktar, Trkiye Etnografya Ve Folklor Szl zerine
Bir Kalem Tecrbesi, stanbul 1937.
M. akir lktar, Trk ve islam Gelene inde Aa, Ankara 1963.
Bu zatlar ve di erlerinin kitap ve makaleleri hakk nda daha geni
bilgi iin, Adak ve Tala ilgili kitaplarmzn kaynaklarna (Bibliyograf-
ya) bakmam.
83 Prof. Dr. Orhan Acpayaml ; Trkiyede Do umla lgili Adet ve
nanmalarn Etnolojik Etd, Erzurum 1961.
Orhan Acpayamh; Anadolu'da Nazarla lgili Baz det ve nanma-
lar, Dil ve Tarih-Co rafya Fak. Fergisi C. xx, Sa. 1-2, Ocak -Haziran.
Orhan Acpayanh; Trkiye'de Ya mur Duas, Dil ve Tarih-Co raf-
ya Dergisi, C. xxu, Sa 3-4 1964'den ayr basm.
Prof. Dr. Sedat Veyis rnek; Sivas ve evresinde Hayat n eitli
Safhalaryle lgili Batl inanlarm ve Bysel i lemlerin Etnolojik Tetkt-
ki, Ankara 1966.
(Prof.) Dr. Sedat Veyis rnek: Anadolu Folklorunda lm, Ankara
1971.

124
ler taraf ndan bu konuya yarayc malzeme derlenmi
ve tahliller, terkipler yaplm ve yap lmaktadr.
Prof. Dr. Annemarie Schimmel : "Din sosyolojisi
bakmndan, Anadolu'da antik devirde te ekkl eden.
mister cemaatleri, Yunan. Felsefe okullar , hristiyan.
rahiplerin. organizasyonlar , mslman tarikatlar, son-
ra da btn bu te kiltn devletle mnasebetleri,
mrid ile mrid, retmen ile kirt aras ndaki mna-
sebet - btn. bu dini' dnya limlere, sosyolojinin he-
men. her sahas nda pek zengin. bir ham madde vermekte-
dir.'"4 demekte ve din psikolojisi bak mndan da
"yzlerce hristiyan (aziz) ve mslman (evliya), bir
yanda Yunus ve Mevlna gibi byk mutasavv flarm
eserleri, dini i tecrbelerin muhtelif taraflar n! tanyp
renmek iin. gayet k ymetli kaynaklardr." dncesi-
ni belirtmektedir."

Etnografya mzesi, Eski Anadolu Medeniyetleri

Mzesi gibi gemi dini akmlart gsteren eserlerle do-
ludur. Mevlna, Yunus, Hac Bekta :, Veli, Hac Bay-
ram Veli Anadolu'nun ya ayan nl kiileridir. Seli-
miye, Sleymaniye, Sultan Ahmet, Bursa Ulu Cami ve
yzlerce tarihi cmiler, trbeler, ziyaret ve adak yerleri
Trkiye'de byk bir zenginlik te kil etmektedir.

84 Prof Dr. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 19-

1955. Sf. 7.
85 Y.K. Sf. 7.

125
 9 Kahntdarla ilgili Hristiyan Propaganda ve Mis-
yonerlik almalar:

Bu in.celememizde Trkiye'nin dinler tarihi ba-

kmndan, ilmi ahma ve aratrmalarna ok elveri -
li oluuna i aretten sonra nemli bir nokta zerinde
dikkatle durmam z gerekiyor.
lmi aratrmalar, zahmetli gayretler ve masraflar
sonunda ortaya karlan kiliseler, mabedler zerinde
siyasi hareketler cereyan etmekte, trl merkezlerden y-
netilen Hristiyan misyoner te kiltlar bunlardan kendi
gayelerine gre azami fayda salamaa almakta drlar.
Hernen o evrelerde rahipler, papaslar daimi, bazan geici
geici olarak grevlendirilmekte ve bu gibi yerler evresinde,
yannda-bilhassa turist gelme mevsiminde-imkn nisbe-
tinde genel yinlere giriilmektedir. S ralar, rahleler ve
masalar getirilerek seyyar kiliseler vcuda getirilmektedir.
Bununla da yetinilmeyerek H ristiyanl yaymak
zere o evrelerde bro r, kitap datmalar gze arpmak-
tadr.
Daha nceki tarihi bir tarafa braklarak yalnz In-
ristiyanlkla ilgili tarih ve olaylar ele alnarak Efes bl-
gesi deta ikinci bir Kuds haline getirilmee allmak-
tadr. Seluk'taki Saint-Jean kilisesini de kapsayan bu
faaliyet merkezi zerinde k saca durmamz gerekiyor.
Trkiye'deki kitap ve ansiklopedilerde de ok za-
man yanh ve eksik ekilde bu blge zerinde durulmak

126
tadr. "Trkiye Ansiklopoedisi"nden buna rnek olarak
baz noktalar alacaz: Bir resmin altnda: "Efes, tarihi
harabelerin yannda, Meryem Ana'n n evi ile de dikkati
eker. Yukar da, Blblda'ndaki Hz. Meryem'in y llar-
ca yaad evin ii grliiyor' 86 denilmektedir. Y llar-
ca yaad denilmektedir ki, buralara geldii hakknda
henz ciddi bir delil mevcut de ildir.
Gene ansiklopedide Efes yle tantlmaktadr:
"Hz. Meryem burada yaam ve lm t. Bunun
iin Su tarihi yer Hristiyanln hac yeri oldu."" Bu
balk altnda, Roma a nda Efes ehrinin nfusunun
200000 kadar oldu u, 24,500 kiilik 66 kademeli a k
hava tiyatrosu bulundu u, helenistik a tiyatrolar -
nn en nllerinden oldu u, anlatlmakta ve devam edil-
mektedir: "Gene Efes civar nda Eshab- Kehf (Yedi
Uyurlar) ma aras gsterilmektedir. Helenistik devir
mabetlerinin en nllerinden biri olan Artemis (Diana)
mbedi, Efes'tedir. Bizans a mdan kalma en mhim
eser, Byk Jstinyanus'un VI. as rda yaptrd Ayios
oannis kilisesidir. 6 kubbe ile rtlm olan mabet, 130
metre uzunluundadr; plan ha eklindedir; bugn
harabe halindedir.""
Ansiklopedide Efes'te bulunan Trk eserlerinden
de bahsedilmekte ve bunlarn ierisinde "en muhte emi,
Aydnolu sa Bey'in "Mimar Ali tarafndan 1375 te
yapt cami'nin. "Beylikler a Anadolu Trk eser-
lerinin en gzel rneklerinden biridir" denilmektedir."
Efes hakknda yle devam edilmektedir: "Efes
Arkeoloji mzesinde, Efes harabelerinde ve kaz larnda
bulunan deerli eserler toplanmtr.
86 Hayat Trkiye Ansiklopedisi, 1. Bas m Sf. 201.
87 Y.K. Sf. 202.
88 Y.K. Sf. 202.
89 Y.K. Sf. 202.

127
 Bunlarn banda 3.30 metre boyundaki I. asra, yani
Romallar ana ait Artemis heykeli, alt n yaldzla kap-
l baka bir Artemis heykeli, gene bir Roma eseri olan
Apollon heykeli, Amazonlar Lhdi, Vens heykeli, ge-
lir."
Bizim burada zerinde bilhassa ilim nam na durmak
istediimiz Meryem hakk ndaki iddialardr. u naklede-
eeimiz noktalar sanki bir ilmi gerekmi gibi Trkiye'de
kabul ettirilmi ve muhtelif Trk Ansiklopedilerine ka-
dar bu yanllar, hakikatmi gibi hem de vnle-yer al-
mtr:
"Fakat Efes'e zamamm zda cihanmul hret
kazandran, Panayakapulu'da Meryem Ana Evidir.
431 ylnda Hz. Meryem kilisesinde toplanan H risti-
yan konsili, burada Hz. Meryem'in ya adn ve ld-
n kabul etmi tir. 1896 da Papa, buras n Hristiyanh
n mukaddes yerlerinden biri, son zamanlarda da H ris
tiyan hac makam olarak iln etmi tir. Her sene 15 A-
ustos'tan sonraki ilk pazar gn, zmir Bapiskoposu'
nun. bakahk etti i bir dini merasimle, hac yini yap l-
makta, dnyann her tarafndan binlerce Hristiyan.
gelmektedir. Blblda 'ndaki Hz. Meryem'in evi i-
fh sarlnakta ve 1VIslmanlar tarafndan da ziyaret
edilmektedir. Blblda , Seluk kasabasna 9 kilomet-
re, Izmir'e 81 Km. mesafededir; yksekli i 420 metredir
Bu sretle Efes'in H ristiyan dininin belli ba l mukad-
des yerlerinden biri say larak, evreye milletleraras
apta bir turizm card l temin etmitir ve bu canl lk
gittike inki af etmektedir.9
Biz konunun. Meryemle ilgili iddialar zerinde tu-
rizm ynyle de il ilim, hakikat ve deliler ynyle ilgili
olarak ksaca birka noktay aklamaa al acaz.

90 Y.K. Sf. 202.

128
 Demek ki yukarda da grlecei zere 431 ylna
kadar burada yaayp ld kabul edilmeyen Meryem,
400 y l kadar sonra hangi delil olduu belirtilmeden bura-
da yaayp ld kabul edilmek istenmi ?
431 ylnda Efeste'ki konsilde sann tabiat zerin-
de tartlm ve Meryem'in Theotokos (Allah'', Do uran)
nvan ona verilmitir. Bu nvan Nesturi mezhebi tara-
fndan kabul edilmemi tir."
Bizans' n Patri i olan Nestorius (380-451) bu n-
yana ve Arien'lere kar tartma da bulundu, onlarn
gr n reddetti. Bu sebeble din d man ilan edilerek
le srld. 92Efes konsilinin kararlarn kabul etmeyen ve
Meryem'in "Allah do uran" nvann almasn reddeden,
Nestilriler, Isa'nn gene iki tabiat', olduunu, hem bsb-
tn insan, hem de bsbtn ili& tabiat" olduunu ve Mer-
yem'in yaln z bu insan tabiatn dourduunu ileri sren
kilise, Urfa'dan ran'a, Trkistan'a, ine kadar yay lm
ve 13. yzyla kadar bu yerlerde etkisini gstermi tir."

Efes Konsilin de Meryem evinden de il sa'nn iki

tabiat ile (Tanr ve insan) Meryemin Tanrtn n anas
( Theotokos, Gottesgebaererin, Dei genitri, Mutter Gottes"

91 Prof. Dr. Anemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara

1955, Sf. 253.
92 Ansiklopedik Szlk, C.3. Sf. 1438.
Efes (Ephesos)un "Eski a da, Bat Anadolu'da 12 iyon ehrinin en
nls oldu u, "M.. tam bir iyon ehri olan Efes, srayle Lidyal'larn,
Persler'in, Atinallarn, Kimmerler'in istilnsma u rad. "14. Yzylda Ti-
mur tarafndan alnan Efes nceleri bir liman ehri iken alvyonlar yzn-
den dolarak ehir denizden geride kalyor. En parlak anda nfusu
3000000 i ayor. Artemis tap na Efeste bulunuyor ve dnyan n yedi
harikasndan birisi saylyor, diye Ansiklopedik szlk'n 1. c. 586. sayfa-
snda bahsedilen yerde "Meryem Ana'da bir sre burada ya amt" deni-
liyor.
93 A. Schimmel, D.T. Giri, Sf. 203.

129
 nvan benimsenmi tir. Meryem'in benimsenmesi, ona
tapnlr derecede sayg gsterilmesi ve ona dua edilmesi
ve dilekte bulunulmas , uzun bir tarihe iinde deierek
ve geli erek devam etmi tir. Luther'in yapt reform
hareketiyle Meryem inanc ve ball Katolik ve orto-
dokslardan ok farkl bir hale getirilmitir.94 Bu Meryem
klt olarak Katolik ve Ortodoks kilisede benimsenmi -
tir.95 lmi ansiklopedilerde onun hakk nda Efes konsilin-
de yaln,z yukarda bahsettiklerimiz gr ln ve bylece
bir Meryem Klt do mu tur. Yoksa iddia edildi i gibi
onun orada ld v.b. bahse konu deildir. Ayr ca biraz
aada Papaln resmen Meryem'in lmszl aki-
desini arzedeceiz.
New York, Episkopal Kilisesi Umumi Teoloji
uzman Thomas J. Bigham, Bakire Meryem zerinde
durmakta 96, ve Mariolatry hakk nda bilgi sunmakta-
dr." Meryem Klt hakk nda Presbiteryan Kilisesi
Ministeri Allen Cabanis kltn tahlilini yapmakta h;-
birisi Meryem'in Efes'te ya adna ve ldii iine temas
etmemektedir."
Hangi Yabanc Ansiklopediyi asak ayn bilgileri
greceiz..

94 Prof. A. Sshimmel, Y.K.

95 Buna dair ilmi kaynaklarn hibirinde Meryem'in Efes'te ya ayp
ld iddias mevcut de ildir. Filistin'de ya ad gr hkimdir.
Religionen Geschihte Und Gegenwardt, S.
ve Die Kleine Enziklopaedie, 2. Cilt Zrich 1950, S. 117. deki kaynaklar
nemlidir.
96 Thomas J. Bigham, Virgi Mary, Encyclopedia Of Religion, New
Jersey, 1959, Sf. 814.
97 Thomas J. Bigham, Mariolatry, Encylopedia Of Religion, New
Jersey 1959, Sf. 469.
98 Allen Cabaniss, Mary, Cult of, Encyclopedia of Religion, New
Jersey 1959, Sf. 473.

130
 Prof. Alferd Bertholet, taraf ndan Meryem'in
takdisi, ona peresti, doumu ve gkyzne k ( Mari-
enfeste) hakk nda 99 ve Meryeme taparcasna ballk
ve onun Yoahim ve Anna'dan do umu ve onun Marangoz
Yusufla evlili i Theotokos ( Tannyt do uran-Gottes
,

gebaererin ), Tanr anas durumu hakk nda 431 de Efes-

te karar alndna dair bilgi veriliyor. Fakat Efes'te
yaayp ld hakk nda hi bir bilgi sunulmuyor. oo
Prof. Annemarie Schimmel; Meryem'e Efes konsi-
linde "Allah' douran "lkab verildikten sonra "ileihi-
yatlar, Meryem Ana'n n her gnahtan msum olup,
hatt asil sua mptela olmadn ileri srmler ve
bundan tr, lme de mruz kalmad n istidUil etmi -
lerdir. Olduka erken, Meryem Ana'ya gsterilen ihti-
ram liturjide hususi bayramlar, hususi dua ve ilhiler
eklinde geni yer tutmu tur, bilhassa Do u kilisesi
(Ortodokslar) kendisine gayet derin bir hrmet gster-
mektedir. Protestan kilise, Meryem Ana'ya sa'nn an-
nesi olarak ihtiram etmekle beraber, ona ait bayramlar n
hemen hepsini kald rmtr. En eski zamanlardanderi,
Meryem Ana'yt temsil eden resimler, Onun erefine ya-
zlan iirler btn kilisede yay lmt ; kermet gsteren!
Meryem heykelleri, Meryem Ana'n n tecellileri bilhassa
halk dininde gayet byk bir rol oynamaktad r.', o
"Asli sutan do umdan itibaren serbest olan yegne
insan, yine Katolik akideye gre Meryem Anad r. Bunun
iindir ki yeni akideye, dagmaya nazaran, lm grme-
den ge km tr. 1025,

99 Prof. Alfred Bertholet, Wrterbuch der Religionen, Stuttgart

1952, Marienfeste, S. 299.
100 Y.K. Marienverehrung, S. 299.
101 Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri, Sf. 178, 179.
102 Y.K. Sf. 220, 221.

131
 Bilindii zere Hristiyanla gre "yeni doan o-
cuk bile" asli, sua sahiptir. ayet vaftiz olmazsa cennete
giremez. ( Katolik Akitle) Fakat Meryem do utan asit.
sua (Yani ;Idem ve Havvadan soyaeki nle gelen sulu-
luk ) sahip deildir. Asti sua. sahip olmayan lmsz-
dr, lm suun cezas d r. Binaenaleyh Meryem, asit
sua sahip olmadndan lmemi tir. Ite hristiyan akide
byledir.
Bu nemli noktay biraz daha aklayacaz.
Papa XII. Pius katolik kilisesinin bakan olarak, Mer-
yem'in etiyle, kemi iyle lmsz olarak gkyzne k-
tn 1950 y lnda resmen iln etmitir. Bu duruma g-
re Meryem'in mezar n iddia etmek H ristiyanlk esas na
uygun deildir, yanltr. "3
Meryem'e dair muhtelif bayramlardan b rs de bu
15 A ustos'ta Gkyzne etiyle, kemi iyle, yani cismiyle,
kt tarihtr. Dier bayramlar, douma 11. yzy ldan-
beri 8 Eyll, gebe kal 8 Aralk v.b. 104 )

Protestanlar bu bayramlar kutlamazlar. Buna ra-

men bundan habersiz olan resmi kurulular, Meryem
Evi denilen yeri, mbedi Protestan devlet adamlarna
hem de 15 A ustos gibi zamanlarda ziyaret ettirmei iin
esasn bilmeden ifa etmekte, ilmi pot k rmaktadrlar.
Efeste'ki bu yerin kurulmas iin uzun zaman art
maksatla mcadele eden Dou kilise, Ortodoks kilise ileri
gelenleri, Izmir'deki katolik liderlerden de faydalan p
ibirlii yaparak almlardr. Bunu Meryem Mabedi
gibi kullanlan yerin duvar na bir levha ile vnerek
aklamaktan ekinmemi lerdir. Halbuki papalk Mer-

103 Prof. Dr. Wilfried Nale, Wrterbuch der Religionen, Mnchen

1960, Mariae Rimmelfahrt, S. 298.
104 Y.K. Marienfeste, S. 299.

132
yemin' lmeden gkyzne ktm iln etmi tir. "1870
senesinde tebli edilen Vatikanl itikadlara gre, Papa,ex
catedra ( Yani kilisenin reisi s fatyle ) bir ferman buyu-
rursa, yanlmaz. Yeni bir itikad, yeni bir akide yarata-
bilir. (bak. 1950 de Meryem Ana'n n ge kmas hak-
k nda neredilen akide )? Eski zamanlarda bu hususta
bir konsilin ibirlii lzumlu grnrd.'" 5
Ancak eski kilise 15 A ustos'ta ldn sanrd,
Papalk bunu deitirdi. Buraya Meryem'in geldiine
ve ya adna dair Dinler Tarihi bilginlerince hibir id-
diada bulunulmamtr. Aksine Filistinde ya adna
dair ilmi deliller gldr.
Btn bu belirttiklerimize ve Papa 12. Pius'un
1950 ylinda Meryem'in mezar nn olmad', onun cis-
miyle g e kt kararna ve resmi kilise akidesin.e
ramen, dogmas ndan sonra di er bir papann. (VI. Paul)
Trkiye'de Meryem Mezar(?) n ziyaret etirmesi ve
onun oraya gtrlmesi en basitinden bir bilgisizlik r-
ne i olmutur.
Meryem zaman ndan kalma bir kilise olmas da mm-
kn deildir. Zira bu alarda Hristiyanlk yasakt , giz-
lice evlerde ibiidet edilirdi. Ancak yzy llarca sonra "Kos-
tantin (306-337) devrinden itibaren, artk din serbestli-
ini (324) kazanan hritiyanlar hususi ibadetghlar
bina etmee balamlardr.' ,106
lmi hakikati arzetme e altk. Hlen bu evrede
zel rahipler grevlendirilmekte, byk, gsteri li ayinler-
le bir ortaa havas vcuda getirilmektedir.
rgp'e yakn Gremedeki kaya kiliseleri evresinde
de turist mevsiminde zel olarak gnderilmi rahiplerin
faaliyeti gzden kamamaktad r.
105 Prof. Annemarie Schimmel, Dinler Tarihine Giri , Ankara 1955
Sf. 141.
106 Y.K. Sf. 146.

133
 Mersin evresinde de bir taraftan Dinler Tarihi
bakmndan nemli eserler yan nda bu tarihi eserleri
din ve siyasi maksatlarla smrme abalar dikkati ek-
mektedir. Tarsus'ta Hz. Isa'nn yakn ve ok faal mri-
di ve hristiyanln nemli misyoneri Paulus'un do-
duu ve ya ad bilhassa hristiyan yaynlar iinde
belirtilmektedir. Onun adn tayan ta bir kemer, kap
durumundadr. ehir iinde Paulus kuyusu denilen yer
yaknnda nl Hristiyan azizinin do duu ileri srl-
mektedir.
Tarsus'tada Hristiyanln ilk dnemlerinde putpe-
restlerden ka p, bir ma arada kpekleriyle 300 y l
uyuduu ileri srlen 7 ki inin "Eshab- Kehrin. ma-
aras bulunduu ileri srlmektedir...
Dinler Tarihi bakmndan ok zengin olan ve de-
erli ara trmalarla ancak bir k sm ortaya karlan
eserlerle Trkiye' ok nemli bir de ere sahiptir. Bunun
yannda Kilise, Hristiyanlk ve Bizans'la ilgili eserle-
rin tarihi hviyetleri dnda art niyetli, siyasi ve misyo-
nerlik almalar ile smrlme gayretlerinin bo a ka-
can tahmin etmek mmkndr. Btn bunlarla da,
olumlu veya olumsuz olaylarla da Dinler Tarihi iin
Ti,irkiye'nin ne derece nemli bir mevkii oldu u bir defa
daha ortaya km bulunmaktadr.
lmi almalarn yannda bu siyasi ve misyoner,
emperyalist alma ve gayelere biz burada k saca iaret
etmi oluyoruz.w7
107 E. Kr ehirlio lu, Trkiye'de Misyoner Faaliyetleri, Bedir
Yay, 1st. 1963.
x Enver Baytan, Ihristiyanla trma Te kiltna Cevap, 1st. 1964.
x Enver Baytan, H ristiyan Misyonerleri Nas l alyor, 1st. 1965.
x Prof. Dr. Mustafa Hali% Dr.Phil. mer Faruk, islm -lkelerinde
Misyonerlik ve Emperyalim, eviren: Osman ekerci, 1st. 1968.
x Trkobah Osman Erkmen, Garp Hizmeti -Lozan ve Wiesbaden
Mektuplar, Ankara 1973.

134
 10 Ankara Anadolu Medeniyetleri (Arkeoloji)
Mzesindeki Baz Eserler:

Trkiye, Dinler Tarihi bak m ndan da batan baa

bir tarih hazinesidir. aheser Camiler, minberler, mih-
raplar, minareler ve trbeler, eski dini mabedler, tarihi
harabeler, peygamberlere, evliyalara, azizlere dair yerler
birok ehirleri kaplamaktadr. Eski dini kalntlar, tr-
l inanlar ve mezhepler incelenme e elverili durumuy-
le Trkiye zerinde hlen devam etmektedir. Ba ta
slam dini olmak zere di er dinler zerinde ara tr-
malar yapmak mmkndr. Dini folklor, dini etnoloji
malzemeleri ok boldur. Bilhassa Arkeoloji mzeleri
ok zengindir. Burada herbiri zerinde geni ekilde
duracak de iliz. Yalnz bir rnek sunaca z:
Ankara'daki Anadolu Medeniyetleri (Arkeolojoi)
Mzesinde Dinler Tarihi bakmndan u eserler dikkati
ekmektedir:
atalhyk'te bulunan, Neolitik devirden, Ana
Tanra heykel ve heykelcikleri, Hac lar'da bulunan,
Kalkolitik devirden, Ana Tanr a figrinleri, heykelcik-
leri, Canhasan'da bulunan, Kalkolitik devirden Ana
Tanra heykelcikleri, Alacahyk B mezar ndan, Eski
Tun devirden gm ve bronzdan tanr sembolleri,
gene eski tun devirden, Alacahykte A mezar ndan
ele heen bronz tanr sembolleri ile alt n ss eyalar,
Alacahyk'te mezarlarda bulunan bronz, gm tan-
r sembolleri, elektron.dan tanr sembolleri, bronz

135
idoller, Hasano lan'da bulunan, alt n kaplamah elek-
tron ana tanr a heykelci i, Karao lan Etiyokuu'nda
bulunan gen.e eski tun devrin.den. kalina hayvan.
figrleri ve idoller, Semayk'te bulunan mer-
mer idoller, Ahtahtberde bulunan. P.T. idoller, III.
Ali ar dneminden, Beycesultan ve Kltepe'de bulu-
nan. (Su mermerinden. idoller), Eski Hitit dneminden
inandk'ta bulunan, Mukaddes odada tanr heykelci i,
Urartu dneminden, Altntepe'de bulunan kanath cin-
ler, dilcevaz'da bulunan figrinler, Frig dnemin-
den, Boazky'de bulunan Kybele heykeli (Vitrin Nu:
122), muhtelif dnemde, Gordion'da bulunan Kybele
heykelcik ve kabartmalar (Vitrin 123), gene Frig
dneminden Ankara'da bulunan Kybele kabartmas
(Vitrin 124), Ge Hitit dneminden, Etlik-Ankara'da
bulunan Kybele kabartmas ... 108
stanburdaki Arkeoloji mzesi 9 ve Tii kiye'deki
dier Arkeoloji ile ilgili eserleri toplayan mzelercle Din-
ler Tarihinde yer alan muhtelif inanlara dair birok bul-
gular mevcuttur.
Grek ve Romen dinine ait kal ntlar pek fazladr.
slmi eserleri toplayan mzelercle grlmeye sayan eser-
ler byk bir zenginlik gstermektedir. Trk- slm Eser-
leri mzesi ve etnografya ile ilgili mzeler dikkati ekici
deer de eserlere sahiptir.
108 Arkeloji (Anadolu Medeniyetleri) mzesi Listesi. ve:
Prof. Dr. H.G.Gterbock, Ankara Bedesteninde Bulunan Eti Mze-
Byk salonunun Klavuzu, ev. (Prof.) Dr. Nimet zge, Istanbul
1946.
Raci Temizer, Ankara Arkeoloji Mzesi, Ankara 1966, Sf. 6, 7, 11,
12, 13, 21, 28, 33.
109 Istanbul Arkeoloji Mzeleri Resimli Rehber,- Sumer, Akat,
Asur, Babil, Hitit, Eski Ms r ve Arabistan Eserleri Kolleksiyonlan. 1st.
1955.
(Bu kitapta muhtelif kavimlere ait tanr resimleri vardr.)

136
 TORKLERDE DA LA ILGILI INANLAR

D Z IN

A
Abu-Kaan da, 36
Adak, 66
Adak Adamak (Da a), 34
dem, 26
Adem (Adam) Da , 27
Afyon, 49
Aa, 29, 49, 51, 63, 69, 70, 72
Aaca Bez Ba lama, 30, 71
Aalara Paavra (Bez) Ba lama, 34, 35
Aaca Paavrayle Para Ba lamak, 73
Ar Da, 25
Ar, 16
Ar (Ararat) Da , 25, 26
Ahmet Mithat, 16
Ahmet Rifat, 26, 27
Akay, . Hakk , 61
Akkaya, 40
Akkaya, M. kr, 51
Akziyaret, 72
Alada, 45
Alas, 40
Attar, 23
Allahu Ekber Da , 46
Altay (Sradalan), 40
Altay, 44
Altay Da lar, 40
Altay Dan n Ruhu (Altay Eezi), 40
Altay amanlannda Kutsal Da inanc, 35
Altayl amanistler, 31
Altn Da, 31
Amasya, 50

137
 Anohin, A. V., 35
Anadolu Mitolojisinde Da , 45
Andrian, Ferdinand Von, 8
Anadolu Tanrlar' ve Yunanistan, 45
Anadolu'da, Toroslar da Umumi Olarak Da lar, 48
Ankara, 51
Ankara Kalesi, 51
Anttepe, 52
Ani-aizm, 77
Apollon, 26, 46
Arafat, 16, 21, 22, 23, 32, 69
Assisi, Franz Von, 15
Atkaya, 69

Bbil, 6
Bogdu, ula, 39
Bki, Edip Ali, 49
Balco lu, Tahir Harimi, 48, 61
Balkesir, 52
Banarl, Nihat Sami, 28, 29
Ba an Da, 11
Bakurtlar Aras nda Da , 33
Barthold, W. 39
Barla Da , 66
Bayan Ula, 30, 39
Bayn Ula, 30
Bayr , Halit 67
Been, Cahit, 45
Benedictus, 15
Berg, Weiser, 8
Berggeister, 8
Bertholet, Alfred, 7, 75
Beykoz, 67
Beyzavi, 18
Bez, 71, 72
Bez, aput ba lanan Aa, 69
Bill-i Habei, 23
Bilmen, mer Nasuhi, 23
Bogren (Kutsal Yer), 69

138
Boyabat, 70
Budun inli, 31, 38
Burhan-Kaldun, 6
Burkhan-Ula, 39
Buzta Ata, 30, 39
By, 77

Can, efik, 45, 46, 52, 53, 54, 57

Canl Nesneler (Da , gl, rmak), 40
Cebel, 16
Cebel Nur, 24
Cebel-i Cfuli, 29
Cebel-i Rahmet, 22
Cebrail, 22
Celalettin, 20
Celleyn, 18
Cermenler, 7
Cevat akir, 49, 57.
Cdi Da 15, 16, 17, 26
Cruz, Juan de la, 15
Culloch, J. A. Mac, 8
Cunudn (Gnda ), 64
Cneyd-i Badadi, 23

amaac, 50
ankaya, 52
antay, Hasan Basri, 19, 20
aptgan, 40
elik Da, 31
ralda, 45
inliler, 6
ok Pnarh ida, 59

D
Da' (Ziyaret Edilen), 70
Dala, Tepeyle Ilgili Ozelliklerin Tablosu, 73, 74
Da Inanc/un Tarihesi, Kutsal Da lar ve Kurban, 37, 38
Dalar ve Tanr Ile Ilgili Adlar, 43

139
 Dala Ilgili Soyadlar, 47, 48
Da iyini (Trk boylarnda-Daa Kurban), 42
Da Kutsallatrmamn Sebepleri, 75, 76, 77.
Dadan Da a nlemek, 61
Dalara Tzim, 5
Da ve Ate , 66
Da Cini, 7
Da-118h, 7
Dalarn /18h, 5, 10
Da Klt, 30, 31, 38, 39
Da Kurban, 43
Da Perisi, 7
Da Ruhlar, 35, 36, 37
Da Ruhlanna Kurban, 37
Da Ruhlarna Ilhiler, 37
Da Tanrlar, 5, 10, 37
Da Vaaz, 14
Da Ziyareti, 63
Dante, 15
Davud, 19
Delikli Ta, 64, 69
Develi, 65
Dilek-Adak, 51, 52, 67
Dilek Kuyusu, 66
Donnersberg, 7
Duran, Faik Sabri, 26
Dnyann ruhlarla dolu oldu u, 40
Dnya Da , 5, 6
Dnyann Orta Da , 43
Dnyann merkez noktas, 6

Eri Da, 25
Ekitag, 40
Ekrem Reit, 48
Eliade, Mircea, 7
En-lil, 5
Erdene-Ula, 28, 30
Erdene-Ula (Kutta ), 39
Erhat, Azra, 46, 42, 57

140
Erzurum, 63
Eski Kutsal Da , 43
Eski Yunan, 6
Etli Bulgr (Pilv) gtrmek, 72, 73
Evliya elebi, 49
Evliya Tepesi, 63, 64

F
Fenikeliler, 6
Fndk Pnar', 67
Frberg, 7
Fuji-Yama, 7

Gan-tsuan- an (Da), 38
Gardizi, 39
Garizim, 10
Gaziantep, 64, 65
Gelicik Tepesi, 66
Gerizim, 7, 13
Giresun, 63
Goldammer, Kurt, 5
Gbek (merkez), 13
G-Destam, 28
Gebe Trkler, 66
Gem, Ziya, 47
Gn direi da, 43
Gktrkler, 38
Gk-Trk Yazt, 39
Gk-Tanr'ya Kurban, 38, 39
Gk Tanr Klt, 38, 39
Glpmarl, Abdllki, 69
Grele, 63

Hacettepe, 47, 51, 67, 68

llacbekta, 69
Ilacbekta'taki Arafat Da , 33
Hacbekta'taki Zemzem Pnar . 33
Han'edme Da , 25

141
 Hangay, 40
Han Tanr, 39
Tan Tenri, 30
Horeb, 9, 10
Har-Sinay (Sina Da ), 9
Hayta, 9
Havva, 22, 26
Hatun Da' , 29
Heiler, Friedrich, 7, 10, 15, 75, 76
Helikon (da lar), 46
Herakles, 26
Ilermon, 9, 10, 13,
Hristiyanlar, 9, 10
Hristiyanlikta Da Inanc, 13
Ilimlaya, '6
Hindliler, 6
Hint Kozmolojisi, 6
Hira Da , 15, 16
Hra (Nur) da , 24
Hisarda, 45
Hitit, 5
Hocalartav , 32
Huhu (da), 28
Hunda, 38
Ilunlar, 38, 39
nunla= Mukaddes Da lar, 38
Hseyin Gazi, 51
Hseyin Kzm Kadri, 47

Iduk Art, 30, 39

Iduk Ba , 31
Iduk Da , 39
Iduk Otken, 31
Iduk Yer-su, 31

Ibrahim, 22, 23
Ibrahim Edhem, 23
ida da (Kazda ), 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62

142
Ida (Ana), 56
lkda, 5
mre, H. Ahmed Hilmi, 23, 25
Inan, Abdlkadir, 28, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 37, 38, 39, 40, 41, 62, 75
Incesu, 68
Ip balamak (Ma ara'ya), 67
ptidai Animizm, 40
sa, 13, 14, 15
slmiyette Da , 15
sparta, 66
Ispir, 63
srail, 9
Istanbul, 67

Japonya, 7
Japon dini, 7
Jens, Herman, 8
Jerusalem, 11

K
Kadnba, 40
Kaf Da , 27
Kafkas, da lar, 8
Kailos, 6
Kaldeli, 5
Karagay (da ), 41
Karahan 40
Karata , 30, 34, 40
Karatag (K.aynbabamz), 41
Kardzda , 45
Karmel Da , 9, 10
Kagarl Mahmud, 46
Katrs Baba, 63
Kayra Kaan, 30, 39
Kayseri, 65, 67
Kovua Ayak Sokmak, 66
Kaz, 60, 62
Kaz Ilahesi, 62
Kazanl Trklerde Da Inanc, 32

143
 Keltler, 62
Krklar Da (Kutsal, ziyaret da ), 71, 72
Kz kulesi, 49
Kzlkaya (da), 48
Kzlarda , 32
Kibele (Kybele), 46, 49, 53
Ki-lien, 6
Kibrit kutusu b rakmak, 68
Koca Faki, 71
Kuan-lung, 6
Kuburnu (Ku bunlu) Aac, 71
Kubeys (Ebi) (da ), 23, 32
Kur'an, 15, 16, 18, 20, 25, 26
Kutluda , 28, 29
Kutsal (Mukaddes) da , 5, 6, 9, 10, 11, 12
Kutsal Dalar, 40
Kutsal Ta, 61
Kutta, 28, 30
L
Lepechin, 33
Lbnan da lar, 6
Lbnan, 10
M
Mackensen, 8
Magdeburg, Mechtild Von, 15
Maaralar, 67
Mana, 77
Matsada, 9
Mays Yedisi, 63
Medrik, 18, 20
Mersin, 67
Meru, 6
Mevlana, 27
Msrhlar, 5
Mine da, 32
Mistik Hintliler, 77
Mitsba, 9
Moollar, 7
Moryah Tepesi, 9
Muhammed, 15, 19, 20, 24

144
Kitab Mukaddes (Hristiyanlk), 13
Mukaddes Dalar, 7, 28, 40
Mukaddes Da , 14, 31
Mukaddes Altay, 31, 32
Mukaddes ve Ulu Altay, 41
Mukaddes Ik, 29
Mukaddes Tz, 41
Muratdalarmda (Murat da), 47
Musa, 9, 10
Musa (ilh), 46
1VIusa da , 25, 45
N
Narhdere, 61
Necatigil, Behet, 53
Nemrut Da , 26
Nevehir, 67, 69
Nizip, 64
Nuh'un Gemisi, 16, 25
Nurata, 30
Nympheler (Da Nympheleri), 6

o
Odinsberg, 7
Okan, Aysel, 67
Olimpos (da), 6, 45, 46
Oreadiar (Oreiades), 6
Orhon Yaztlar, 37, 38
Othon Tenere, 30
Othon-Tengere, 39
Ogel, Bahaeddin, 30,43, 44, 47
nder, Mehmet, 50, 51
Otgen, 38
Otken da ve orman, 39, 44
zcan, Mustafa, 61

P
Palmir, 40
Para, 72
Peor, 10
Polinezya, 6

145
 R
Radlow, W., 35, 40
Rahmet Da , 22
Rak serpme, 43
Rasattepe, 52
Residt, G. G., 32, 33
Ruh bizzat da , da bizzat ruh, 40
Rbezahl, 7

Saadet Da , 28
Saf Da , 23
Salman, Mustafa, 61
Smiler, 5
Smirtler, 7
Samsun, 69, 70
Sarkz, 52, 53, 57, 60, 61, 62
Sebir da, 25
Schimmel, Annemarie, 7, 62
Sekin, Mehmet, 50
Senirkent, 66
Sevr da, 23
Syrnga-Kulu Kayas , 69
Sina, 12, 25
Sina Da (Har-Sinay), 9, 13, 15, 16, 18
Sinai, 10
Sinop, 70
Siyon, 7, 10
Siyon Da, 9, 11, 12, 13
Sogol, 40
Su, 51, 63, 72
Sumer, 5
Suriye, 5
Sleyman, 19
Sleyman Mbedi (Beyt Ha-Mikda), 9
Smer-Ula (da), 41
Szlklerde, Ataszleri, Soyadlar , iir ve Romanda Da, 46

am,n, 62
aman Davulu, 37

146
amanist Trklerde Da , 28
amanist Trkler Arasnda Daa Dua ve kinler, 40
amanistlerde Yer-Su ve Da Inanc, 34
eheu, 50
emseddin Sami, 26
enkaya, 63
ifal Su, 67
intoist Japonlar, 77
intoizm, 7

Tabbhr, 13
Tabor (da) 9, 10, 13, 14
Tahtac Trkmenler, 61
Tamag Iduk, 31
Tamau, 40
Tanr Da, 29
Tanrda, 44
Tanr Klt, 38
Tanrlar Da , 5
Tanr makam (dalar), 30
Tanrya giden en yakn yol, da 43
Tanr, Hikmet, 5, 6, 34, 35, 48, 50, 51, 53, 54, 57, 60, 61, 62, 65,
67, 69
Tasavvufta Da , 27
Tas, 49, 63, 70
Tas ve aa, 71
Taba da, 64
Tas kesilen kz, 64
Tas zerine kmak, 68
Tepe, 65
Tepe-Evliya, 69, 70
Tepe-Trbe, 72
Teresa, 15
Tesbih (dada brakmak), 71, 72
Testi doldurmak (adak), 68
Tin, 18
Tonyukuk Yaz t, 38
Toprak alp hastaya vermek, 70
Topuz da (Tekke Da), 68

147
 Torsberg, 7
Trabon, 71
Truva, 56
Tur, 16, 18
Tura-Tay, 33, 34
Tur-u Sina, 17, 27
Turgut, A., 53, 60
Trkistan, zbekistan'da Kutsal Da , 34
Trklerin Kutsal Da lar, 43
Trkmenler, 61
Trk Mitolojisi, 43, 44, 47

Ulu Aa, 69, 70

Uluda, 45
Uluda (Mysia Olympos), 46
Urenha-Tuba'lar, 40
Uries, Jan de, 8
Ural Da lar, 33
Urfa, 72
Uygur efsnesi, 28
Uygur yazt, 39
Uzunarl, smail Hakk, 49

U Kapu Aac, 42, 43

U sr, 40
U lgen Aysu, 40
rgp, 67

Wodanberg, 7
Wales, H. G. qaritch, 8
V

Vezirkpr, 69,70
Victor, Richard de St., 15

Y
Yada Ta, 61
Yamur duas, 65, 67, 70

148
Yahudilik, 9
Yakudilikte Da , 9
Yalg, Ali Rza, 48, 64, 65
Yahve'nin Da lar, 10
Yahve, 12, 13
Yehova, 9, 10, 11, 12.
Yeni-Si- an ( an-din- an) sra dalar, 38
Yeri bastran da, 43
Yer-Su, 30, 34
Yer-Su ruhlar, 37, 38
Yeryznn gbe i, merkezi, 13
Yetkin, Gyas, 61, 62
Yunan Mitolojisi, 6
Y a Nebi, 67
Yra Tepesi, 67

Z
Zemzem, 32
Zemzem emesi (Racbekta), 69
Zeus, 26, 45, 52, 53, 54, 55, 56 57, v.d.
Zeytinda, 13, 14, 15
Zeytn, 18
Zikkurat, 6

149
Fiyat : 15. TL.