AÇIKLAMALI

İSLÂMÎ TERİMLER SÖZLÜĞÜ

Hazırlayan:
Prof. Dr. İsmail Parlatır

ISBN
978-605-342-344-7

Akçağ Yayınları: 1431

Sözlük: 31

Sayfa Düzeni ve Klişe: Emel YALÇIN

1. Baskı: Ankara 2017

Kültür Bakanlığı Yayıncılık

Sertifika No: 11382

© Akçağ Yayınları 2017

Fikir ve Sanat Eserleri Yasası gereğince bu eserin yayın hakkı
anlaşmalı olarak Akçağ Yayınları’na aittir, izinsiz kısmen ya da
tamamen çoğaltılıp yayınlanamaz.

Baskı: Poyraz Ofset

îvedik OSB 2. Mtb. Sitesi 578 (1534) sk. No.: 9 Ankara
Tel: (312)384 19 42

AKÇAĞ BASIM YAYIM PAZARLAMA A.Ş.

Cumhuriyet Mahallesi Selçuk İş Merkezi
Tuna Cad. No.: 8/1 Kızılay-Çankaya/Ankara

Tel. 0312 432 17 98-433 86 51

Fax. 0312 432 28 52

www.akcag.com.tr
akcag@akcag.com.tr
 AÇIKLAMALI
İSLÂMÎ TERİMLER
SÖZLÜĞÜ

Hazırlayan:
Prof. Dr İsmail PARLATIR
 Benim yetişmemde,
üzerimde manevî gücünü
sürekli hissettiğim anneme...
Anacuğum huzur içinde uyu...
İÇİNDEKİLER

Sunuş................................................................................................... 9

Ön söz................................................................................................ 12

Sözlüğün hazırlanmasmda izlenen yol ve yöntem....................... 16

Bibliyografya.................................................................................... 37

Kısaltmalar....................................................................................... 41

Sözlük................................................................................................43

Dizin................................................................................................ 723
 SUNUŞ

Prof. Dr. Ahmet B. Ercilasun

Bilim hayatına Yeni Türk Edebiyatı araştırıcısı olarak başlayan ve özel­

likle Recaizade Mahmut Ekrem ve Tevfik Fikret’le ilgili çahşmalarıyla ta­
nınan İsmail Parlatır bir sözlük bilimcisi olarak da dikkati çekiyor. Onun
Osmanlı Türkçesi Sözlüğü adlı büyük eseri şimdiden sözlükçülüğümüzde
önemli bir yer tutmuştur. Parlatır’m bu eserde en önemli farklılığı, Türkçe
kökenli sözleri de “Osmanlı Türkçesi” içinde kabul etmesi ve sözlüğe al­
masıdır. Böylece “Osmanlıca”yı neredeyse sadece Arapça ve Farsça köken­
li kelimelerden ibaret sayan yanlış anlayışm önüne geçilmiştir. Elbette
İsmail Parlatır’m sözlük tekniği alanındaki tecrübeleri de onun sözlüğünü
farklı kılan sebeplerden biridir.
İsmail Parlatır, şimdi sözlükçülükle ilgili tecrübelerini yeni bir sözlüğe
uyguluyor: Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğü. Öğrenim hayatının
başlangıcında ciddi bir dinî tahsil de gören Parlatır, dinî birikimi ile söz­
lükçülük tecrübelerini birleştirmiş ve elinizdeki eseri ortaya koymuştur.
Dinî terim ve kavramlar alanında elbette bugüne kadar ciddi çalışma­
lar yapılmıştır. Özellikle Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi bu
alandaki en önemli çahşmalardan biridir. Ancak bu abidevi eser bir ansik­
lopedidir ve İslâmî terim kavramınm dışında pek çok maddeyi de tabii
olarak içine almaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığının bir heyete hazırlattığı
Dini Kavramlar Sözlüğü ise 725 sahifelik hacmine rağmen sadece 2000
kavramı ihtiva ediyor. Yine bir Yeni Türk Edebiyatı uzmanı olan Haşan
Akay’ın İslâmî Terimler Sözlüğü’nü de alanm ciddi çalışmaları arasında
saymalıyız.
Parlatır’m sözlüğü, madde sayısının fazlahğı(yaWaşık 7 000 madde başı)
ve tarifin dışında yapılan açıklamalarla dikkati çekiyor. İslâmî terim ve
kavramlar konusunda sadece tarifleri vermek çok defa yetersiz kalmakta-

9
dır. Açıklamalar ve örneklerle yetersizliği tamamlamak ve kavramı enine
boyuna anlaşılır hâle getirmek şarttır ve İsmail Parlatır da bunu yapmıştır.
Bence sözlüğün en önemli ve farklı yanı budur.
Parlatır’m sözlükçülük tekniğindeki açıklık ve yetkinlik bu eserde de
kendini gösteriyor. Terimin hangi dilden geldiği, hangi kelime türüne ait
olduğu gösterildiği gibi kaynak dile de işaret edilmiştir. Arapça ve Farsça-
dan alman kelimelerözgün yazılışlarıyla (Arap harfleriyle) da gösterilmiş;
böylece eş sesli kelimelerin karışmasmın önüne geçilmiş; ayrıca ilgili ve
meraklılara özgün biçim üzerinden daha başka kaynaklara ulaşabilme
imkânı sağlanmıştır. Nihayet Arapça kökenli terimlerin çokluk biçimleri
ile eş ve zıt anlamlılarının verilmesi de kavramı anlayabilmek açısından
yararh olmuştur. Eserde yer alan “Sözlüğün Hazırlanmasında Kullanılan
Yöntem” başlıklı bölüm okunursa sözlük tekniği konusundaki titizlik daha
yakından ve açık bir şekilde görülecektir.
Dinin insan ve toplum hayatmda önemli bir kurum olduğu muhakkak­
tır. Din ve dinin temel kavramları başlangıçtan beri insan beynini meşgul
etmiş, insanların birçok duygu ve faaliyetine yön vermiştir. Azalarak veya
şekil değiştirerek de olsa bu durum bugün de devam etmektedir. Dindar
olsun olmasın, herhangi bir dine mensup olsun veya olmasm bütün insan­
lar, dinler konusunda bir tavır belirlemektedirler. Yani hiçbir insan hiçbir
şekilde kendisini din olgusunun tamamen dışında konumlayamamaktadır.
Her insanın akıl, duygu ve faaliyetlerinin hiç olmazsa bir kısmı din ile,
olumlu veya olumsuz yaklaşımla, ama mutlaka bağlantılı olmaktadır. İşte
bu sebeple dinî bilgilere sahip olmak her insan için gereklidir. Dinî bügile-
re sahip olmak için de ya temel eserlere ve ansiklopedilere ya da dinî te­
rim sözlüklerine başvurulacaktır. Parlatır’m eserinin bu ihtiyacı karşıla­
yan eserlerden biri olacağına inanıyorum.
Elbette herhangi bir konu, zamanm belli bir anında tamamen bitirilmiş
olamaz. Bitmiş, her şeyi aydınlanmış ve açıklanmış sandığımız konular,
çalışmalar asla bütünüyle bitmemiştir; mutlaka açıklanmamış, eksik taraf­
ları kalmıştır. Yeni buluşlar, yaklaşımlar, yöntemler bitmiş sanılan bir
konuyu yeniden ele almayı gerektirir ve böylece belli bir konu gittikçe
gelişerek aydınlanmaya devam eder. İnsanoğlu “mükemmel”in peşindedir
ve sadece peşindedir; asla “mükemmel”! vücuda getirip bir konuyu bütü­
nüyle tamamlamış olamaz. İlmî ve pratik çalışmalar da öyledir. Yeniye,

10
durmadan yeniye doğru devam edip gidecektir. Elinizdeki çalışma da ala­
nında yeniye doğru gidişin sadece bir merhalesidir; ama bence önemli bir
merhalesidir. Dine, dinî kavramlara, benimseyerek veya karşı çıkarak
değil, objektif bir gözle bakan bir araştırıcının birikim ve tecrübelerinin
neticelerini okuyucuların bu eserde bulacağını sanıyorum.
Çalışkan dostumuz İsmail Parlatır’ın çalışmaları da elbette burada bit­
meyecektir. Kendisinden daha nice eserler bekliyoruz.

11
 ÖN SÖZ

Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğü, gibi bir çalışma pek aklımdan

geçmiyordu. Çünkü sözlük çalışmalarımı, daha önce yayımladığım ve son
günlerde 9. baskısını yapmış olduğum Osmanlı Türkçesi Sözlüğü adlı
kitabım üzerine yoğunlaştırmıştım. Ancak, çok değerli meslektaşım, saygm
bilim adamı Prof. Dr. Ahmet Bican Ercüasun, bir gün bu sözlük üzerinde
sohbet ederken ve değerlendirmeler yaparken bana, “İsmail, niye bir İs­
lâmî Terimler Sözlüğü yapmıyorsun, çünkü piyasada bu konuda yapılmış
doyurucu bir sözlük yok. Sözlük bilimi ilkelerine vakıf biri olarak böyle bir
sözlüğü ancak sen yapabilirsin. Bunu bir düşün!” diye bana bir öneride
bulundu. İşte, Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğü bu önerinin bir ürü­
nü olarak bilim dünyasına sunuldu.
Bir başka bakış açıdan, Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun’un bu önerisi
bana şu bakımdan sıcak geldi. Zaten çalışmalarımı yoğunlaştırmış oldu­
ğum Osmanlı Türkçesi Sözlüğü pek çok bakımdan böyle bir sözlük yapısı
ile örtüşüyordu. Bu örtüşme, hem malzemenin varlığı ve zenginliği hem de
sözlük bilimi ilkeleri çerçevesinde kendisini hissettiriyordu. Bir başka de­
yişle, mevcut sözlüğümün hazırlama ilkelerini bu sözlük için de kullanabi­
lirdim, onun üzerine kaynaklardan derlediğim malzemeyi yerleştirebilir­
dim. Aslında bunu yaptım ve yoğun bir malzeme derleme işine giriştim. Bu
kez kaynaklarım dinî ve özellikle de İslâmî nitelikli eserler oldu.
Başlangıçta bu çahşmayı “dinî terimler” olarak düşünmüştük. Ancak
işin içine “din” girince, bu adlandırmanın üstesinden kolay çıkamayaca­
ğımız kanaatine vardım. Çünkü “dinî” kavramm içine bütün dinî inaçlar,
yani semavî dinler, Batı’nm “religion” kavramına giren inanç sistemleri,
Doğu dünyasınm yarattığı maddesel ve ruhsal inançlar ile, hatta “ate-
izm”in bile bir inaç dünyasından geldiği varsayımım da bunlara eklersek,
bu “dinî” kavramın alabildiğine sınırsız bir olgu olarak karşımıza çıktığını
gördüm. Bundan dolayı ilk çıkış noktamızı smırlamanın, yani konuyu “İs-

12
lâmî” inanç dünyası çerçevesine oturtmanın daha sağlıklı olacağmı dü­
şündüm. Bu sınırlandırma, hem yabancısı olmadığımız bir inanç dünyası-
m kapsaması hem de ele alınacak terimleri hakkıyla ve derinlemesine
incelememizi içermesi bakımından da bana daha mantıkî geldi. Bu itibarla
çalışmamı, “açıklamalı” sözüyle pekiştirerek “Açıklamalı İslâmî Terim­
ler Sözlüğü” olarak adlandırmayı uygun buldum.
Benim araştırmalanma göre, bugüne kadar “Açıklamalı İslâmî Terim­
ler Sözlüğü” adı altında bir çalışmamn yapılmış olduğu pek söz konusu
değil. Dinî terimler adı altmda birkaç çalışma var. Bunlann en kapsamlı ve
en ciddi olanı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları arasmda yayımlanan ve
sahalarmda iyi yetşmiş, birikimli bilim insanlarının bulunduğu bir heyetin
hazırlamış olduğu Dinî Kavramlar Sözlüğü adlı eserdir. İslâmî Terimler
Sözlüğü adı altmda ise tek bir çalışmaya rastladım; o da değerli meslekta­
şım Prof. Dr. Haşan Akay’m yayımladığı kitaptır. Ancak bu çalışma çok
sınırlı tutulmuş ve sözlük bilimi ilkeleri bakımmdan doyurucu nitelikte
değildir. Dinî Kavramlar Sözlüğü ise çok değerli ve derin bir çalışma.
Nitekim ben, bu eserden çok istifade ettim, zengin bir bilgi hâzinesi. An­
cak, yukarıda kendi hazırlamış olduğum sözlüğümün, yani “Açıklamalı
İslâmî Terimler Sözlüğü”mün sınırlarını çizekerken dile getirdiğim ko­
nu, yani “din” kavramı veya terimi sıkıntısı burada açıkça kendini hisset­
tirmektedir. Anlaşılan o ki “Dinî Kavramlar Sözlüğü”nde, ağırlıklı olarak
İslâmî konular ve terimler esas alınmış. Öteki dinlerle ilgili terimler pek
söz konusu edilmemiş. İkinci bir konu ise, bu çalışma, “sözlük”ten ziyade
“ansiklopedik” bir anlayış ile hazırlanmış. Bu eserdeki derin ve doyurucu
bilgiler, bizim sürekli gündeme getirdiğimiz “sözlük bilimi”(lexicologie)
ilkelerine pek oturtulmamış. Bundan dolayı bu değerli çalışmanın adı ile
muhtevası pek örtüşmemiş görünüyor.
“Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğü” üç temel kaynak üzerine otur­
tuldu. Birincisi, “Kur’ân-ı Kerîm”, İkincisi bu temel kaynağı destekleyen
ve açıklayan Hz. Peygamber’in “hadis”leri ve üçüncüsü de bu iki temel
değeri açan, yorumlayan ve dinî hayata uyarlayan “tefsir, fikıh ve kelâm”
bilimine ilişkin kaynaklar. Nitekim kullandığımız bu çerçevedeki kaynak­
ları da “Bibliyografya” bölümünde vermeyi uygun bulduk. Bu üç kayna­
ğın, İslâm dünyasmda ve literatüründe pek çok örneği ve yayını söz konu­
sudur. Ben bunlarm hepsini tek tek gözden geçirme gibi hem külfetli hem
de gereksiz bir zahmete girmedim. Alanında en tanmmış ve bilimsel nite-

13
likli eserleri kaynak olarak almayı yeğledim. Söz gelişi “Kur'ân-ı Kerîmdin.
pek çok yayını söz konusu idi; Hz. Peygamber’in “hadis”lerini toplayan
pek çok eser vardır; ancak ben bunlardan temelde ikisini tercih ettim; biri
Sahîh-i Buhârî öteki Riyâzü’s-Sâlihîn oldu; “tefsir, fıkıh ve kelâm” bili­
mine ilişkin terimleri ise ulaşabildiğim bilimsel nitelikli çalışmalardan ve
özellikle de Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nden yararlana­
rak sözlüğe aldım. Öteki kaynaklar ise bunların mütemmimi, yani bütün­
leyicisi oldu.
Bundan yıllar önce, sanırım 1990’11 yılların başmda, Türk Dil Kurumu
Sözlük Bilimi ve Uygulama Kolu Başkanlığını yürütürken, bir büyük gaze­
teye verdiğim bir mülâkatta, “Sözlükçülük iğneyle kuyu kazmaya benzer.”
demiştim. Gerçekten de öyle. Bir büyük sabır işi, kılı kırk yararcasma
özenle ve dikkatlice yapılması kaçmılmaz olan bir iş sözlük çalışmaları.
Uzun zamandır üzerinde çalıştığım bu “Açıklamalı İslâmî Terimler Söz­
lüğü” işte bu anlayışın bir ürünü olarak yaym hayatına çıkıyor. Kendi
türünde de bir ilklik özelliği taşıyor. Bu ilklik, hem sözlük bilimi ilkeleri
çerçevesinde oluşmasından, hem bilimsel kaynaklara dayah bir çalışma
olmasından, hem de yaklaşık 7 000 madde başı terimi içermesi ile söz var­
lığının zenginliği bakımındandır.
Yukarıda da değindiğim gibi, ne kadar da sınırlandırılmış olsa bu konu,
özü bakımından oldukça derin ve zengin bir yapı arz etmektedir. Bir de
buna “terim” kavramı eklenince işin nazik tarafi iyiden iyiye karşımıza
çıkar. Şöyle ki bazı kavramlarm ne kadar veya nereye kadar terim olduğu
hep tartışma götürür bir konu olmuştur. Çok bilinen ya da çok yaygın olan­
larının dışında İslâmî bilimlerin sınırları içine giren kavramları bu
katagoriye sokmak ise elbette işin bir başka zor ve nazik yönü idi. Bu ko­
nuyu da kaynaklarımızın bize gösterdiği yol doğrultusunda çözmeye özen
gösterdim.
Böylesine incelik ve titizlik arz eden bir çahşma içinde elbette sıkıntıla­
rımız yok değidi. Böylesine açmazlar içinde bazı gözden kaçırdığımız nok­
talar veya eksiklikler elbette olacak idi. Onları da ileride yapılacak yeni
baskılarda telâfi edeceğimizi, hatta bizi bu konuda uyaracak ve yeni bilgi­
lerle yönlendirecek bilim insanlarınm katkılarını beklediğimizi de açıkça
ifade etmek isterim. Bunlar hem benim için hem de bu kitap için bir zen­
ginlik ve kazanç olacaktır.

14
 Benim uzun ve yorucu çalışmamm gün ışığına çıkmasma yardımcı olan
Akçağ yaym evine de gönül bocumu ifade etmek isterim.

Kavaklıdere, Ocak 2015 İsmail PARLATIR

15
 SÖZLÜĞÜN HAZIRLANMASINDA İZLENEN YOL VE YÖNTEM

Açıklamalı İslâmî Terimler Sözlüğünü hazırlarken terimlerim yapı­

sal özelliklerini, kullanım alanlarım, birbirleriye olan benzerliklerini veya
zıtlıklarmı, en önemlisi olarak da tanımlarım ve bu tanımlann hemen
ardmdan açıklamalan dikkate/alarak sözlük bilimi ilkelerine göre ortak
bir “madde başı” yöntemi tespit edilmiş; her madde bu ortak yönteme göre
oluşturulmaya çalışılmıştır. Elbette bazı terimlerin kullanım alanlarına
göre farklılıkları olacaktı; biz bu farklılığı da dikkate alarak açıklamaları
ona göre yapmaya özen gösterdik.
Sözlük bilimi ilkelerine göre oluşturduğumuz “madde başı” düzeninin
en çarpıcı yapısal özelliklerini maddeler hâlinde şöyle açıklayabiliriz:

I. Madde başı düzenleme yöntemi

Madde başı düzenleme yönteminde, öncelikle sözlüğe almacak madde­
nin hangi dilde olduğu dikkate alınmış ve ona göre yapısal bir düzenleme­
ye gidilmiştir.
Temelde madde başı şu düzende oluşturulmuştur:
madde başı terim + gramer bilgisifyani, ad, sıfat, zarf vb olma durumu
kısaltmalarla gösterilmiş) + madde başı terimin Arap harfleriyle yazı-
mı[köken bilgisi(özellikle Arapça ve Farsça kelime ve terkipler)] + (terimin
çokluk biçimi = ç. b.) ve tanım, ardmdan da açıklamalar.
Bu düzene göre,
1. Türkçe söz veya söz öbeklerinden oluşan terimlerin Arap harfle­
riyle yazımı yoluna gidilmemiş, onlann sadece tanımı ve açıklama­
ları verilmiştir. Şu örneklerde olduğu gibi.
Bektaşîlik a. Admı ünlü Türk düşünürü Hacı Bektâş-ı Velî’den alan
ve Anadolu’da 13. yüzyılda Kalenderi tarikati bünyesinde oluş­
maya başlayan, giderek yayılan ve 15. yüzyıl sonlarma doğru

16
 Hacı Bektâş-ı Velî geleneği çerçevesinde olgunlaşan bir tarikatin
adı. Bu tarikat, gerek siyasî konumu, gerek benimsediği ve bün­
yesinde birleştirdiği farklı dinî inançları birleştirebilme özelliği,
gerekse 16. yüzyıldan sonra OsmanlI devletinin resmen tanıdığı
gayrisünnî yapısı ile dikkatleri üzerinde toplamış bir teşkilât idi.
13. yüzyıl ortalarmda Anadolu’da oluşan Babaî isyanı,
Kalenderiyye, Haydariyye ve Yeseviyye cemaatleri tarafmdan
benimsendi ve “Abdâlân-ı Rûm” yahut Rum abdalları hareketine
dönüşerek yayılmaya başladı, Osmanh ile beraber Rumeli’ne ka­
dar uzandı. Temelde Hacı Bektâş geleneğini benimseyen ve ken­
dilerine mürit olarak seçtikleri Hacı Bektaş-ı Velî’nin ölümünden
sonra onun yerine geçen Hatun Ana’nın müridi Abdal Musa’nm
faaliyetleri tarikatin hızla tanınmasmı ve yayılmasmı sağladı.
Onunla beraber “abdal” adı Anadolu’da hızla yayıldı. Özellikle 16.
yüzyılın başmda Balım Sultan’m tarikatin başına geçmesi ile
Kalenderîlikten ayrılması ve II. Bayezid tarafindan desteklenmesi
bu tarikatin Yeneçeri Ocağı içinde de iyice kökleşmesini sağladı.
Bu oluşum, II. Mahmud’un Yeniçeri Ocağını kapatmasma kadar
devam etti. Bu ocağın kaldırılması ile birlikte Bektâşîlik faaliyet­
leri ve tekkeleri Nakşibendîlik tarikatinin emrine verildi. Bir süre
sonra Abdülaziz zamanmda Bektâşîlik yeniden eski konumuna
ve faaliyetine dönüştü. Yeni Türkiye Cumhuriyetinin kuruluşuyla
beraber 1925 yümda tekke ve zaviyelerin kapatılması ile resmen
faaliyetine son verildi. Ancak halk arasmda Bektâşîlik, günümüze
kadar varlığmı sürdürmeye devdin etmiştir.
(...)
çok evlilik a. Bir erkeğin aynı zamanda birden fazla kadınla evliliği
(polygamy) biçminde tanımlanan bir terim. Yahudilik ve
Hristiyanlık’ta çok evliliği yasaklayan herhangi bir hüküm yok­
tur. Hatta Hz. İbrahim, Hz, Ya’kub, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman ve
sonraki bazı peygamberlerin birden çok kadınla evli oldukları bi­
linmektedir. Yine İncil’de çok evliliği yasaklayan hükümlere rast­
lanmadığı kaynaklarda zikredilmektedir. (...)

(...)
dönme a. Din değiştirmiş, özellikle Müslüman olmuş kimse için kul­
lanılan bu terim, daha çok Osmanh devleti tebaasmdan olup dinî
ve siyasî faaliyetlerini ve ideallerini uygulayabilmek için
17
 İslâmiyeti kabul etmiş bir Yahudi veya cemaati için yakıştırılmış
bir sözdür. Bunlara “avdeti” terimi yanmda liderleri Sabatay
Sevi’nin adından dolayı “Sabataistler” de denilmiştir.

(...)
otuz iki farz a. İslâm’ın temel ilkelerinden olan “farz”(bk. bu mad-
de)m şartları için kullanılan terim. Bunlar, “namazın farzı”(bk.
bu madde) on iki farzdır; “İslâm’ın şartı”(ök. bu madde) beş
farzdır; “îmanın şartı” (bk. bu madde) altı farzdır; “abdestin
farzı”(₺k. bu madde) dört farzdır; “guslün farzı”(bk. bu madde)
üç farzdır; “teyemmümün farzı”(bfc bu madde) iki farzdır.

(...)
ölü a. Ruhunu teslim etmiş, hayatiyet özelliğini kaybetmiş canlılar
için kullanılan terim. Arapça, “meyyit, meyt, müteveffâ” gibi söz­
lerle karşılananbu terim, İslâm hukuku bakımından iki önemli
vasıf ile nitelenmektedir: “hakîkî ölü”(ğerçek anlamda, vadesi ile
olan ölü), “hükmî ölü”(yargı kararıyla öldüğüne hükmedilen ölü).
Ölünün yıkanıp kefenlenmesi, namazmm kıhnması ve kabre ka­
dar taşınıp gömülmesi dinen “farz-ı Kfâye”(₺fc bu madde) ola­
rak nitelenmektedir.

ölüm a. “Ruhun bedenden ayrılması ve dünya hayatının sona ermesi.”

anlamında olan bu terim, Arapça “mevt, vefât, helâk” gibi sözle­
rin Türkçedeki karşılığı ve “hayât”(bk bu madde) karşıtı olan
kavramdır.

ölüm cezası a. İslâm hukukuna göre, “cinâyât, hudûd, cirâh, dimâ,

ta'zîr” gibi suçları sabit görülenler için uygun bulunan cezaî
müyyide için kullanılan terim. Arapçada “ukûbetü’l-katl” veya
“ukübetü’l-i'dâm” terimleriyle karşılanan bu söz, infaz şekilleri­
ne göre de “recm, salb, kısâs” olarak da ifade edilmektedir.

2. Arapça söz veya söz öbeklerinden oluşan terimler şöyle düzen­

lenmiştir:

abd a(jx) [Ar.] (ç. b. a'bâd, abdûn, abede, abîd, ibâd, ibdân,
ubdân) 1. “ibâdet” ve “ubûdiyyet” kavrammdan hareketle kul­
luk ve itaat anlammda olup Allah adına kullanıldığında “hür in-
18
 san”, kula itaat için kullanıldığında ise “köle” anlamındadır.
Kur’ân-ı Kerîm‘de Allah’a izafetle, bütün insanlar için kullanılan
“kul, kullar, kullarım” biçiminde bu söz geçmektedir. Sufîlere gö­
re Hz. Muhammed’in biri “abd” diğeri “resul” olmak üzere iki
vasfı vardır ve “Kelime-i şehâdet”te “abd” vasfmm “resul” vas­
fından önce gelmesinden dolayı birincisinin İkincisinden üstün
olduğu inancı yaygmlaşmıştır. 2. Allah’m kulu. 3. tas. Rab, Allah.

(...)
dâbbetü’l-arz aO^jVl İL) [An] Sözlük anlamı “Yürüyen her cins
canlı, özellikle binek hayvanı.” olan bu söz, “Kıyamet alâmetlerin­
den biri olarak kabul edilen yaratık.” biçiminde terimdir. Bu yara­
tık, Kur'ân-ı Kerîm’de on dört ayette teklik ve dört ayette de çok­
luk biçimiyle geçmektedir. Bu tür yaratıklara, Yahudi ve
Hristiyanlıkta da “beast, dragon, leviathan, rahabi” gibi adlarla
rastlamak mümkündür.

(...)
mâ ba'de’t-tabî'a af^JJI j*jL) [An] Hayat ve varlık ile bunların
karşısında Allah ve varlık ötesi dünyayı ele alan, bunlarm yanm-
da tabiî bilimlerin ilkelerini araştıran bilim dalı için kullanılan
kelâm terimi, metafizik (bk. metafizik). Aristo’nun metafizik için
kullandığı Latince “prote fhilosophia”/teriminin Arapça karşılı­
ğıdır. bk. felsefe-i ûlâ

(...)
Mâlikü’l-Mülk a.(dLJldlL) [An] “Mülkün sahibi.” anlamında bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ”(AZZah’ın güzel isimlerüdan olup Kur’ân-ı
Kerîm’de Allah’a izafe edilmektedir. “Âl-i İmrân suresi”(3)nin
26. ayetinde mealen “De ki, Allahım, ey mülkün sahibi, sen diledi­
ğine mülkü verirsin, dilediğinden mülkü alırsın.” biçiminde ifade
edilen bu söz, İslâm bilginleri tarafindan Allah’m zatî isimler gu­
rubunda sayılmıştır ve Allah’ın doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki üstede de yer almıştır(Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”, 10).

(...)

19
 şedîdü’l-azâb a.(uliJha<i) [Ar.] “Azabı şiddetli olan.” anlamında Al­
lah’m sıfatı olan bu terim, Kur’ân-ı Kerîm’de “Bakara sure-
si”(2)nin 165. ayetinde açıkça ifade edilmektedir.

şedîdü’l-ikâb a(uli*lh^) [Ar.] “Azabı çok şiddetli olan.” anlammda

Allah’m sıfatı olan bu terim, Kur’ân-ı Kerîm’de on dört ayette
yer almaktadır(hfc M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “şdd” maddesi).
şedîdü’l-mihâl a.(Jlâ-iljjJ^) [Ar.] “Azabı, kuvveti, cezalandırması
şiddetli olan.” anlammda Allah’m sıfatı olan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Ra'd sıtresi”(13)nin 13. ayetinde geçmektedir.

(...)
talebü’l-hadîs a.(öjjJLU>) [Ar.] Hadis biliminde, hadis öğrenmek
veya işitmek amacıyla hadis rivayet eden bir hocaya müracaat
etmek ve bu amaçla hocanm bulunduğu yerde beklemek anla­
mmda terim.

3. Farsça söz veya söz öbeklerinden oluşan terimler Türkçede kulla­

nılmış oldukları biçimde şöyle düzenlenmiştir:

âyin-hân a^ljiyuD [ < F. âyîn + hân] Mevlevîlikte tekkelerde toplu

yapılan zikir esnasmda “âyin-i şerif’ okuyanlara verilen ad.

(...)
bâde aGuL) [F.] 1. Şarap, hamr, mey, sahba anlamında terim. 2. tas.
İlâhî aşk, hakikat, muhabbet. Sufî inancına göre “bezm-i elesf’te
Allah’m kullarma “Ben sizin rabbınız değil miyim?’ sorusuna on­
lar, “Belâ(Evet)l Rabbımızsın!” demişler ve böylece “aşk badesi”ni
içmişlerdir. Artık maddî âlemden sıyrılarak İlâhî âleme ermek
ehl-i sufî için bir gaye olmuştur.

(...)
namaz a(jU) [FJ Arapça “salât”(bk. bu madde) kelimesinin karşılı­
ğı olarak Farsçadan geçen bu söz, Türkçede beş vakitte kılmması
Müslümanlar için farz olan ibadet için kullanılan bir terim ola­
rak yerleşmiştir. İslâm’m beş şartmdan biri olan bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de “salât” anlamıyla doksan dokuz ayette geç-
mektedir(bk. M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “slv” maddesi). Namaz,
Allah ile kul arasmda en sağlam ilişkiyi ifade eden dinî ve ahlâkî
20
 hükümler çerçevesinde amelî bir ibadettir. Bu ibadet, kişiye özgü
olduğu için bizzat bireyin kendisinin eda etmesi yükümlülüğü
söz konusudur; yani bir başkasmm o bireyin yerine namaz kıl­
ması caiz değildir. Namazm rükünleri şunlardır: “İftitah tekbi-
ri”(₺fc bu madde), “kırâ'at”(ök. bu madde), “rükû” (bk. bu mad­
de), “sücûd”(bk. bu madde) ve “tahiyyata oturmak”(₺fc bu mad­
de). İslâm dinine göre, namazın kişiye farz olmasmm üç kuralı
vardır. Bunlar, Müslüman olmak, buluğ çağma ulaşmış olmak ve
akıllı olmak biçiminde ifade edilmiştir. Bu ibadet, temelde üç
önemli kategoride toplanmıştır: Farz namazları, vacip namazları,
nafile namazları.

(...)
zındık aCjj^) [ < F. zendîg] Evrenin en eski dönemlerde yaratıldı-
ğmı savunan, Allah’ı ve O’nun birliğini ve âhireti inkâr etmekle
beraber inanmış gibi davranan iki yüzlü ve itikadı bozuk kimse­
ler için kullanılan terim.

4. Arapça-Farsça söz veya söz öbeklerinden oluşan terimler Türkçe-

de kullanılmış oldukları biçimde şöyle düzenlenmiştir:

halvethane a.(üliûjU) [ < Ar. halvet \F. hâne] tas. Tasavvuf ehli
arasında yaygm olarak baş vurulan ve günahtan kaçmmak, dış
dünyanın kirliliğinden korunmak ve daha sağlıklı ibadet yapa­
bilmek için gözlerden uzak kalmak, kendi dünyasmda yaşamayı
ilke olarak benimsemek düşüncesinden kaynaklanan ve bu
amaçla onların halvete çekildikleri küçük boyutlu hücreler için
kullanılan bir terim.

(...)
ta'bîrname a^üj^) [ < Ar. ta'bîr + F. nâme] İslâm edebiyatında
rüya tabirlerine dayalı eserlerin genel adı ve bu ad için kullanı­
lan terim.
5. Arapça-Farsça veya Türkçe söz veya söz öbeklerinden oluşan te­
rimler Türkçede kullanılmış oldukları biçimde şöyle düzenlenmiştir:

21
 Bu tür karışık söz varlıklarından oluşan terimler, artık Türkçenin söz
yapışma uyum gösterdiklerinden dolayı Türkçe kelimelerin yazımı gibi bir
yöntemin uygulanmasmı tercih ettik. Şu örneklerde olduğu gibi:
abdestin farzı a. İslâm’m temel ilkelerinden olan “farz”(&k. bu
madde)ın şartları içinde yer alan ve dört esası ifade eden terim.
Bunlar, elleri ve yüzü yıkamak, kollan dirsekler ile beraber yı­
kamak, başın dörtte birini el ile meshetmek, ayakları küçük to­
puklarla birlikte yıkamaktır.

(...)
nafile namaz a. İslâmî inanca göre, farz ve vacip dışmda yapılan
namaz ibadeti için kullanılan terim. Bu ibadet, “mukayyet” ve
“mutlak” olarak ikiye ayrılmıştır. Mukayyet nafile namazlar, ay
ve güneş tutulması, yağmur duası, tövbe, tavaf, ihrama girme,
teşbih, istihare, hacet namazları, yolculuk namazları, gusül ve
abdest namazlan bu türdendir. Cuma namazı öncesinde ve beş
vakit namaz öncesi ve/sonrası kılman sünnet namazları, teravih,
kuşluk, evvâbîn, teheçcüd namazları da bu nitelikte sayılan bir
başka namaz grubudur. Mutlak nafile namazlar ise vakte bağh
olmayan ve rekât sayıları belirlenmeyen namazlar olarak nite­
lenmiştir.

nafile oruç a. İslâmî inanca göre, farz ve vacip olan oruçlar dışmda
yapılan oruç ibadeti için kullanılan terim. Bu ibadet, “mukayyet”
ve “mutlak” olarak ikiye ayrılmıştır. Mukayyet nafile oruç, mu­
harrem aymm dokuz veya onuncu ya da onuncu ve on birinci
günü; şevval ayının Ramazan bayramını takip eden altı gününde;
haram aylarda yani zilkade, zilhicce, muharrem ve recep ayla­
rında, özellikle de zilhiccenin ilk dokuz gününde, şaban anında
ve ramazan ayı dışmda her kamerî aym on 13,14 ve 15. günleriy­
le haftamn pazartesi ve Perşembe günlerinde tutulan oruçlar, bu
nitelikte kabul görmüş ibadetlerdir. Mutlak nafile oruçlar ise
bunların dışmda kalan ve mekruh ya da haram olmayan günler­
de tutulan oruçlar olarak nitelenmiştir.

(...)

22
 tahiyyata oturmak a. Namaz kılarken her iki rekâtta dizler üzerine
oturarak “ettahiyyatü” duasını okumak için kullanılan terim, bk.
ka'de-i ahire

(...)
yağmur duası ol. Havaların kurak gitmesi ve beklenen yağmurların
gelmemesi üzerine Allah’a yakarmak ve O’nun yardımmı dile­
mek üzere yağmur yağması için toplu dua etme anlammda terim;
Arapça, istiskâ

6. Arapça veya Farsça kökenli söz veya söz öbeklerine Türkçe yapım ek­
lerinin gelmesiyle oluşan terimleri de, Türkçenin yapısına uydurulmuş
olduğu için, Türkçe sözler gibi madde başı yapma yoluna gittik.

Şu örneklerde olduğu gibi:

cimrilik a. Farsça “cimrî” sözünün Türkçeye geçmesi ve bu sözden
“-lik” ekiyle yeni bir isim yapılması yoluyla dilimize kazandırılan
bir terim. “Elindeki parayı harcamaya kıyamama, eli sıkılık, hasis­
lik, pintilik” anlamındaki bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de hoş karşı­
lanmamış; bunun insanlığın yararına olmadığı vurgulanmış-
tır(Âl-i imrân suresi, 3 /180). Hz. Peygamber de pek çok hadi­
sinde bu sözün çirkinliğine işaret ederek, bir hadisinde, “cimrilik
ile imanın bir arada bulunamayacağı.”(Müsned II, 256, 331, 340)
gerçeğini ifade etmiştir. Cimriliğin ahlâkî ve psikolojik bir hasta­
lık olduğu ve bunun bilimsel yöntemlerle tedavisinin yapılması
gerektiği hususunda bilim adamları görüş birliği içinde olmuş­
lardır.

(...)
Melâmîlik öz.a. “Melâmet”(hfc bu madde) tarikatini benimseyen ta­
savvuf ehlinin oluşturduğu ve her türlü gösterişten armmayı,
dünya işlerini bir kenara bırakmayı ilke edinen bir tarikat. Kay­
naklarda bu tarikatin üç aşama geçirdiği ifade edilmektedir. İlki,
“melâmetiye” adını taşıyan ve 3. / 9. yüzyılda Horasan bölgesin­
de ortaya çıkarak sonradan Bağdat merkezli olarak yayılan
tarikattir. İkincisi, “Bayrâmî Melâmîliği” olarak adlandırılmakta
ve Hacı Bayrâm-ı Velî’nin önde gelen müritlerinden olan Ömer
Dede Sikkînî ile ilim ehli, takva sahibi Akşemseddin arasında geç-
23
 tiği rivayet edilen anekdota dayandırılmaktadır. Buna göre
Akşemseddin, tarikat ehli bir sufî olan Emir Sıkkînî’nin zikir mec­
lisine katılmamasmı görünce onu eleştirmiş ve hırka ile tacmı
alacağmı söylemiş. Bunun üzerine Emir Sıkkînî, bir Cuma nama-
zmm ardmdan cami önünde yaktırdığı ateşe atlamış; hırka ve taç
ateşte yanarken Emir Sıkkînî’ye hiçbir şey olmamış. Buna ek bir
anekdot ise, Hacı Bayrâm-ı Velî ölüm döşeğinde müritlerinden su
istemiş, pek çok mürit su için koşuşturmuş, ancak Hacı Bayrâm-ı
Velî sadece Emir Sıkkînî’nin sunduğu suyu içmiş. Bundan dolayı
Hacı Bayrâm-ı Velî’nin ölümünden sonra bu tarikatin mensupları
onun İlâhî aşk ve cezbesini temsil eden Emir Sıkkînî’ye bağlan­
mışlar ve Bayramîlik kolu buradan yayılmıştır. Üçüncü devre ise
“Melâmiyye-i Nûriyye” adını almakta ve kurucusu Seyyid Mu-
hammed Nûrü’l-Arabî(öl. 1305 / 1888)ye izafe edilmektedir. Bu
kol, daha çok İstanbul merkezli olarak Rumeli bölgesinde, özellik­
le Manastır, Üsküp, Prizren, Tikveş, Doyran gibi yerleşim yerle­
rinde tekkeler kurarak varlıklarmı sürdürmeye çalışmışlardır.

(...)
besmelesiz s. Yaramaz, ahlâksız doğmuş çocuk için kullanılan te­
rim. Bazen piç anlammda da kullanılır.

7. Madde başı terimlerin Türkçe kelimelerin dışmda Arapça veya Fars­

ça kökenli olanlarının Arap harfleriyle yazımlarmı vermeyi uygun bulduk.
Çünkü Arap harfleriyle yazımda aynı sesi veren, fakat yazımı ve bu ya­
zımdan dolayı anlam farkı yaratan kelimelerin birbirleriyle karışması söz
konusu oluyordu. Bu karışıklığı ve sakmcayı ortadan kaldırmak için ay-
raç() içinde terimlerin özgün yazımlarmı vermenin yararh olacağmı dü­
şündük.
Söz gelişi şu örneklerde olduğu gibi:
hâdi a.(^jL) [Ar.]
Hâdî a(^jlh) [ < Ar. hidâyet]
(...)
hak(I), -kkı a.(&J [ < Ar.hakk]
hak(II), -kkı a. (ek.) [ < Ar.hakk]
(...)

24
 semâ' aGL.) [Ar.]
semâ' a.G l^) [Ar.]

gibi.

8. Madde başı terimlerin hangi dilden ve hangi kökten türediğini ise

köşeli ayraç [ ] içinde vermeyi uygun bulduk. Hemen arkasından da eğer
varsa çokluk biçimleri ayraç( ç. b.) içinde göstermeyi öğrenme ve öğretme
yöntemi çerçevesinde yararh gördük.

abdâl a (Jhi) [ < Ar. bedel; bedel, bedîl, bidl’in ç. b.;

ebdâl sözünden bozma olup teklik biçiminde kullanılagel-
miştir.] (ç. b. abdâlân)
(...)
dîn a.^^) [ < Ar. deyn] (ç. b. edyân)
(...) -
emîr 0.(^1) [ < Ar.emr] (ç. b. ümerâ)
(...)
ma'lûm s-^jU) [ < Ar. ilm]
(...)
medrese 0.(^1.) [ < Ar.ders] (ç. b. medâris)
(...)
re'is a^îj [ < Ar.re's] (ç. b. rü’ûs, er'ûs)
gibi.

Bu durum tersi, yani madde başı çokluk biçiminde ise, teklik biçimini
köşeli ayraç [ ] içinde vermeyi uygun bulduk.
Şu örneklerde olduğu gibi:

anâsır çaÇ^üc) [Ar.unsur’un ç. h]

(...)
ensâb ç.a.ÇLıl) [Ar.neseb’in ç. b.]
(...)
küttâb ç.a.Lfc )[Ar.kâtib’in ç. h]
kütüb ç.a(uS) [Ar.kitâb’ın ç. ₺.]
gibi.

25
 9. Madde başı terimlerin düzenlenmesinde bir başka yöntem de yazım­
ları aynı, fakat anlamları farklı olan madde başı terimleri yanlarma koy­
duğumuz Romen rakamlan ile (I, II, III) göstererek ayrı ayrı madde başı
yapma yoluna gittik.

Şu örneklerde olduğu gibi:

arş (I) dijijc) [Ar.] Sözlük anlamı “yükseklik, yükçe yer”

olan bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de ve hadislerde İlâhî hükümran­
lık ve taht anlamlarıyla geçmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de “Yu­
suf suresi(12 /100) ile “el-Neml” suresi(27 / 23, 38,41 - 42)nde
“taht” anlammda kullanılmış; “Tevbe suresi”(9 I 129),
“Zuhruf suresi”(431 82)nde ise “Rabbü’l-Arş” ifadesi yer al­
maktadır. Hadislerde ise arşın “nurdan veya kırmızı, yeşil, sarı,
beyaz renkli nurdan” yahut “kırmızı veya yeşil yakuf’tan oldu­
ğu ifade edilmiştir.
arş (II) a.^jt) [Ar.] tas. Bir varlık mertebesi olarak nesne­
ler âleminin başlangıcı olarak tanımlandığı gibi tasavvuf eh­
lince Allah’ın zuhur ve tecellî edeceği bir “tenezzül makamı”
olarak da nitelenmiş ve “arşu’l-hüviyet” terimi de kullanıl­
mıştır.
(...)
kırâ'at (I) a.Uı>) [Ar.] İslâmî filimler içinde, Kur'ân-ı
Kerîm’in okunuş biçimi veya tarzı, sesli ya da sessiz, nağmeli
ya da nağmesiz, tilâvet etme anlamında kullanılan terim.
kırâ'at (II) a.(^üyi) [Ar.] Namazm her bir rekâtında kıyam
durumunda iken Kur'ân-ı Kerîm’den ayetler okuma için kul­
lanılan terim. Namazda bu okuma, sesli veya sessiz olmak
üzere iki şekilde yapılmaktadır. Namazda “kırâ'at”ın okun­
ması farz olup en az kısa üç ayet veya bu uzunlukta bir ayetin
okunması uygun görülmüştür. Hanefi mezhebine göre, farz
namazlannın ilk iki rekatmda ve öteki namazların her rekâ­
tında Fatiha ve arkasından zammı sure okumak vaciptir; bu­
nun unutulması durumunda namaz bozulur.

26
 kırâ'at (III) a(oiî>) [Ar.] Hadis biliminde, öğrenim ve öğ­
retim metotları arasında yer alan ve öğrencinin hocasma
onun rivayetlerini okumak yöntemiyle hadis biliminde riva­
yet hakkını elde etme anlamında kullanılan terim.

10. Madde başı düzenlemesi yanmda bu sözlüğümüzde uygulamaya ça­

lıştığımız bir başka yöntem de madde içi düzenlemeleri oldu. Bu yöntemi
daha önce Osmanlı Türkçesi Sözlüğü adh eserimizde uygulamış ve çok
beğeni toplamıştık. Aynı yöntemi burada da uygulamayı yerinde bulduk.
Özellikle Arapça ve Farsça sözlerden oluşan madde başı terimlerden ku­
rulmuş bulunan yine Arapça ve Farsça tamlamalar ile meydana gelen te­
rimler iç madde olarak düzenlenmiştir.
Şu örneklerde olduğu gibi:
âbâ a. (LT) [ Ar.eb’in ç. b.] 1. Sözlük anlamı, “Babalar, babalar silsile­
si.” olan bu söz, geçmişler, öncekiler, bir mesleğin veya tarikatin
kurucuları ya da ileri gelenleri anlammda bir tasavvuf terimi
olarak yaygınlaşmıştır. 2. Dört büyük ata anlamında terim. Bun­
lar, Hz. Muhammed, Âdem aleyhisselâm, Nûh aleyhisselâm, İb­
rahim aleyhisselâmdır.
§ tam. âbâ-ı ulviyye a.(<yU LT) Yıldız biliminden yararlanarak
sabit ve gezegen gök cisimlerini anlatmak için kullanılan te­
rim. Cincilikle ve üfürükçülükle uğraşanlar daima “âbâ-ı ul-
viye”den yararlanmışlardır.

(...)
rûh a.(^jj) \Ar.] (ç. b. ervâh) “İnsanda ve hayvandaki hayatın özü,
can, nefes.” anlamında terim.

§ tam. rûh-ı a'zam a.Çkc.1 ^jJ (en büyük ruh) tas. İlâhî tecellî
yeri olan insan ruhu.
rûh-ı insânî «.(^Lil ^J İnsan ruhu, can.
rûh-ı İlâhî 0.(^1 ^jJ) tas. Tecellînin özü anlammda terim.
rûh-ullah a.(<Lil ^jj) tas. bk. rûhullah
rûhu’l-emîn a. (j^yi ^J Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Cebrail için
kullanılan terim. Bu söz ve “rûhu’l-kudüs”, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Bakara suresi”(2 I 87, 253), “Nahl suresi”(16 I
27
 102), “Şu'arâ suresi”(261193)inde geçmektedir.
rûhu’l-kudüs a^Jl ^) bk. rûhu’l-emîn

rûhu’r-rûh a.(^jjl ^jJ tas. Tasavvuf inancına göre “insân-ı

kâmil”(bk. bu madde) için kullanıldığı kadar “rûiı-i ilâhî”(bfc
bu madde)nin yansıması olarak da gösterilmiştir.

(...)
vâcib o.(ua.lj) [ < Ar.vücûb] (ç. b. vâcibât) l.fik. Yapılması şeriat hü­
kümlerine göre gerekli olan, farz derecesine yalan bulunan ve
yerine getirilmemesi veya terk edilmesi günah sayılan anlammda
terim. Bütün mezheplere mensup din bilginlerine göre “vâcib”
ile “farz”(bk. bu madde) arasında bir fark olmamakla beraber
Hanefîlere göre farz, kesin delille sabit olurken vacip ise kesin
olmayan fakat zannî bir delille sabit olmuştur. 2. Evrende varlığı
zatmm gereği olan, var oluşunda başka bir sebebe gerek duyul­
mayan hüküm anlammda kelâm terimi.

§ tam. vâcib-i gayr-ı muhadded a.(jk« jui ua.lj) flk. Allah’m

miktarını belirlememiş olduğu vacip. Söz gelişi, açları doyur­
ma, misafire ikramda bulunma gibi.

vâcib-i kifâ'î a^liS <_^b) flk. Mükelleflerin her birinden ayrı

ayrı değil toplu olarak yapılması istenen vacip. Söz gelişi, Al­
lah yolunda cihat, selâma karşılık verme, yargı ve fetva görev­
lerinin yerine getirilmesi gibi.
vâcib-i mu'ayyen a-Cjlu^lj) fik. Allah’ın kesin belirlediği va­
cip. Söz gelişi, namaz, oruç ve benzeri.
vâcib-i mudayyak ^(jLi.ua.lj) ftk. bk. vâcib-i mukayyed

vâcib-i muhadded aGk^lj) fik. Allah’ın miktarını belirle­

miş olduğu vacip. Söz gelişi, beş vakit namaz, zekât gibi.
vâcib-i muhayyer a(^x« ^b) fik- Allah’m birkaç işten birini
yapmakta serbest bıraktığı vacip. Söz gelişi, yemin kefâretini
bozan kimseye yerine getirmesi için önerilen işlerden on faki­
ri giydirmesi, on aç kimseyi doyurması, bir köle azat etmesi
gibi. Bunlardan birini yapması yeterli görülen vacip. Bunu da
yerine getiremiyorsa üç gün oruç tutması önerilmektedir.

28
 vâcib-i mukayyed a(ÎUalj) flk. Şairin, yerine getirilmesi
için belirli bir vakit koyduğu vacip için kullanılan terim. Söz
gelişi, vakti içinde eksik kılman namazın aynı vakitte tam ola­
rak eda edilmesi gibi.
vâcib-i mutlak aÇjLUalj) fik. Şairin, yerine getirilmesi için
belirli bir vakit tayin etmediği vacip için kullanılan terim. Söz
gelişi, ettiği yemine bağlı kalmayan bir kimsenin ödemesi ge­
reken kefareti dilediği zaman yerine getirmesi gibi.
vâcib-i müvessa a (^5— ^j) fik. Allah’m yapılması için geniş
zamkın bıraktığı vacip.

vâcibü’l-îfâ aG^lçalj) fik. Yapılması zorunlu olan vacip. Söz

gelişi, namaz, oruç, hac ibadeti gibi.
vâcibü’l-ittibâ aGüyi ^Ij) fik. Yerine getirilmesi veya uyul­
ması zorunlu olan vacip.

vâcibü’l-vücûd a.(jjş.jlluilj) (varlığı kaçınılmaz olan) Allah.

vâcibü’r-ri'âye a^LjlLalj) 1. Uyulması veya yapılması ge­
rekli olan. 2. Saygı gösterilmesi uygun görülen devlet büyükle­
rinin soyu ve yakınları(sadrazam, vezir, beylerbeyi, nişancı
oğulları gibi).

11. Bir başka yöntem ise madde başı terimlerin eş anlalılarmm veya zıt
anlamlılarınm ya da Türkçe terimlerin Arapça karşılıklarının tanımlardan
ve açıklamalardan sonra verilmesi ile söz konusu oldu.
Şu örneklerde olduğu gibi:
pîr s. ve a.(^ [F.] tas. Sözlükte, “Koca, yaşlı adam, ihtiyar.” olarak
tanımlanan bu söz, bir tarikatin kurucusu veya öncüsü anlamın­
da terim, eşanlamlısı “mürşid, velî, şeyh”(bfc bu maddeler).

(...)
necât a.(oLi) [Ar.] Bir müminin dinî yükümlülüklerini yerine ge­
tirmesi ile dünyada ve âhirette ulaşacağı ebedî huzur ve mutlu­
luğu ifade eden kelâm terimi, eş anlamhsı, “felâh, fevz, ha-
lâs”(bfc bu maddeler).

(...)
29
 tûl-i emel 0.(^1 JjL) [Ar.] Bitmek tükenmek bilmeyen bir hırs içinde
hiç ölmeyecekmiş gibi dünya işine kendini vermesi, âhiret inan-
cmı bir kenara bırakması anlamında kullanılan bir terim, “kasr-ı
emel”(bk. bu madde) karşıtı.

12. Sözlükte uyguladığımız önemli bir başka yöntem de gerek içerdiği

anlamlar bakımmdan gerekse konuları ve terim olma özellikleri bakımın­
dan birbirlerini bütünleyen veya aralarında yakınlık ya da ilişki bulunma
açısından maddeler arasmda (bk. bu madde) veya (bk. bu maddeler) ibare­
si ile iletişim ve bağlantı kurma noktasmda kendisini göstermektedir.

Nâs suresi a.( ^ «jj-v^) t < Ar. “Sûretü’n- Nâs”^^ &j^)]... Admı
her ayetin sonunda geçen “nâs”(insanlar) sözünden alan bu sure,
“Felâk suresi”(bk. bu madde) ile birlikte “mu'awizeteyn”(her
türlü kötülükten Allah’a sığınmayı anlatan iki sure) (bk. bu mad­
de); “Felâk suresi”(bk. bu madde) ve “İhlâs suresi”(bk. bu mad­
de) ile birlikte de “mu'avvizât” (bk. bu madde) adını almaktadır.

Terimlerin hakkıyla kavranabilmesi için bu göndermeleri dikkate ala­

rak maddeler arası ilişkiyi ve bağlantıyı kurmakta yarar vardır.

13. Buna benzer bir başka maddeler arasmda ilinti kurma ve gönderme
yöntemi, dilde en yaygm kullanım özelliği taşıyan terimi esas alma, o teri­
min farklı yazım biçimlerini esas alman madde başına göderme biçiminde
söz konusu olmuştur.
Şu örneklerde olduğu gibi:

arafât a.(oü^.) [Ar.] bk. arefe

Bekriyye fl.(^) [Ar.] bk. Sıddîkıyye
Cibril özaljjjJ bk. Cebrâ'il

cehl a.(J^) [Ar.] bk. cehalet

din günü a bk yevmü’d-dîn

hayat suyu bk. âb-ı hayât

30
 İmâmîlik a. bk. İmâmiyye
Kayyime suresi a.(^j^ <û) bk. Beyyine suresi

medfen a(ji^) [Ar.] bk. kabir

niyâha a.(^Lp) [Ar.] bk. ağıt

savm fl.Cimj^) [Ar.] Müslümanlar için farz olan ibadet için kullanı-
\ lan ve İslâm’ın beş şartından biri olan terim, bk. oruç

tevbe a.Gujü [Ar.] bk. tövbe

üç talâk a. talâk-ı selâse
zenb aUj) [Ar.] bk. günah

14. Bir başka madde başı düzenlemesi ise Kur’ân-ı Kerîm’deki surele­
rin yazımında söz konusu oldu. Bu konuda 114 surenin Türkçe söylenişleri
esas almdı, arkasmdan köşeli ayraç [ ] içinde surelerin özgün yazımı hem
Latin harfleriyle hem de Arap harfleriyle gösterildi.
Şu örneklerde olduğu gibi:

Abese suresi a.(^»^J [ < Ar. “sûretü’l-abese” (,^1 sj>J

Bakara suresi d.(^xu 6jJxu 6jL) [ < Ar. “Sûretü’l-Bakara” (ijill sj^)]

Bu surelerin tamammda, ortak bir yapı düzenledi. Bu yapıda, surenin

numarası, iniş sırasına göre sayısı, nerede nazil olduğu, kaç ayetten oluş­
tuğu, adını alışı, konusu ve fazileti aynı düzende verilmeye çalışılmıştır.
Şu örneklerde olduğu gibi:

Nâs suresi a.( »j^^L) [ < Ar. “Sûretü’n- Nâs” (^Ul Sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in yüz on dördüncü ve son, iniş sırasına göre
yirmi birinci suresi olup “Felâk suresi”(113)nden sonra ve “İh-
lâs suresi”(113)nden önce Mekke veya Medine döneminde mi
nazil olduğu konusunda tartışmalar söz konusu olsa da bilim
adamlan surenin özü itibariyle Mekke döneminde nazil olduğu­
nu benimsemişlerdir ve altı âyetten meydana gelmektedir. Adını

31
 her ayetin sonunda geçen “nâs” (insanlar) sözünden alan bu s
“Felâk suresi”(bk. bu madde) ile birlikte “mu'avvizeteyn”
türlü kötülükten Allah’a sığınmayı anlatan iki sure) (bk. bu n
de); “Felâk suresi”(bk. bu madde) ve “İhlâs suresi”(bk. bu n
de) ile birlikte de “mu'avvizât” (bk. bu madde) adını almakta
Surenin özünde, cin ve şeytanm şerrinden Allah’a sığınıln
buyurulmaktadır. Fazileti olarak ise rahatsızlık zamanında
gece gelen sıkmtılara karşı “İhlâs suresi” ve “Felâk suresi”
birlikte okunması sünnetten sayılmıştır.

(...)
Yâsîn suresi a.(^ *j>« <j2) [ < Ar. “Sûretü Yâsîn”(^ âj>-] Kur’â
Kerîm’in otuz alüncı, iniş sırasma göre kırk birinci suresi ol
“Cin suresi”(72)inden sonra ve “Furkan suresi”(25)nden ön
Mekke döneminde nazil olmuştur ve seksen üç ayetten meyda:
gelmektedir. Admı ilk ayetteki iki harften almaktadır. Suren
özünde, İslâm dininin üç temel inancı olan “tehid, nübüvvt
âhiret” konuları, evrenin yaratılışı, iman ve küfür mücadele
anlatılmaktadır. Bu surenin de içinde bulunduğu ve “mesân
olarak adlandırılan otuz surenin Hz. Peygamber’e İncil yerir
verildiği hadislerde zikredümiştir(Müsned, IV, 107). Ayrıca yin
hadislerde, “Yâsîn suresini geceleri okuyan kimselerin günahlaı
bağışlanır.” sözü bu surenin faziletini açıkça ortaya koymaktadır

32
 II. Yazma yöntemi

Sözlüğün yazma yöntemi olarak Türkçenin “Yazım Kılavuzu” ilkeleri­

ne bağlı kalmaya özen gösterdik. Bu konuda ölçümüz, Türk Dil Kuru-
mu’nun Türkçe Sözlüğü’mm yazım ilkeleri olmuştur. Yani, sözlüğe aldı­
ğımız İslâmî terimlerin yazmamda Türkçede söz konusu olan yazım biçim­
leri uygulanmaya çalışılmıştır. Ancak, Türkçede yerleşmemiş veya dilde
yaygm kullanım göstermemiş terimler kendi dillerindeki biçimleriyle söz­
lüğe alınmıştır. Bu konu ile ilgili belli başlı ilkeleri şöyle sıralayabiliriz.

1. Türkçe terimlerin yazımında herhangi bir değişiklik söz konusu ol­

madı. Onlar, Türkçe Sözlükte nasıl yazıldı ise o biçimiyle Açıklamalı
İslâmî Terimler Sözlüğü’nde yer almış oldu.

Şu örneklerde olduğu gibi:

oruç, -cu a.
ölüm a.
yazma a.

2. Arapça ve Farsça kökenli söz varlıklarının yazmamda transkripsiyon

işaretlerini vermeye gerek duymadık. Çünkü madde başmda verdiği­
miz terimlerin özgün yazımını ayraç () içinde vermekteydik. Bunun
için terimlerin transkripsiyonlu biçimleri gereksizdi. Ancak uzun vo­
kalleri “â, î, û; kalın seslerden sonra gelenleri â, i, ü biçiminde” yazdık
ve “ayın” ile “hemze”nin bulunduğu yerleri (') işaretiyle göstermeyi
yeterli bulduk.

3. Arapça ve Farsça kökenli terimler, Türkçede kullanılış biçimleriyle

sözlükte madde başı
yapıldı.
33
 Şu örneklerde olduğu gibi:

âbâ a.( W) [ Ar.eh’in ç. b.]

abdest 0.(^1) [ < F.âb + dest]
bâde (lGjL) [E]
bernâmeç «.(^LjJ [.Ar.]
meçhûl a.(J^) [ < Ar. cehl]
mektup, -bu aÇj^) [ < Ar. ketb]
mescit, -di af^) [ < Ar.sücûd]
tecvit, -di a.(iy^) [Ar.]
zâhit, -di o.(jjiIJ [Ar.]

4. Türkçede sık kullanılmayan terimler ise kendi dillerindeki biçimle­

riyle sözlüğe almdı.
Şu örneklerde olduğu gibi:

âdıd s.(j^L) [Ar.]

maklûb a.( ] ujli«) [Ar.]
rikâb a.UKj) [Ar.]
tahsîb ^.(u^) [Ar.]
tedriç a.^^) [Ar.]
va'îd aijıcj) [Ar.]
yâdkerd a.(j> jL) [ < F.yâd + kerd ]

5. Arapça ve Farsça kökenli özel ad niteliği taşıyan terimler, özgün ya­

zımlarıyla madde başı yapıldı. Özellikle de Allah’ın adları ve sıfatları
gibi.

Şu örneklerde olduğu gibi:

Ahad a.Ul) [Ar.]

Hamîd 0.(^1 [ < Ar.hamd]
Mecîd a^) [Ar]
Rakîb 0.(^1 [Ar.]

34
6. Türkçeye geçmiş Arapça kelimelerden “defiı, fikr, ilm, sabr, zikr”
ve benzeri olanlar dilimizin son ses türeme kuralına göre “defin, fi­
kir, ilim, sabır, zikir” biçimleriyle madde başı yapılmış; ancak bun­
ların sesli harfle başlayan ek almalan sebebiyle son ses türmesi bi­
çimini yitirerek aslma döndükleri madde başında gösterilme yoluna
gidilmiştir.

Şu örneklerde olduğu gibi:

defin, -fili a.(jij) [Ar.]

ecir, -ria^l) [ < Ar. ecr] (ç. b. ucûr, âcâr)
ilim, -İmi aÇU) [ < Ar. ilm]
zeyil, -yli a-CUj) [Ar.]
zihin, -hni aÇyj) [Ar.]
zikir, -kri a.(/j) [ < Ar.zikr] (ç. b. ezkâr)

Benzer durum, son ses türemesi olan sözlerde de söz konusudur.

Şu örneklerde olduğu gibi:

had, -ddi a.( İJ [Ar.] (ç. b. hudûd)

sır, -rrı a.[ 5—) [ < Ar.sırr] (ç. b. esrâr, serâ'ir)
zam, -mmı a.( ^) [Ar.]

35
 BİBLİYOGRAFYA

Abdülbâkî, M.F., el-Mu'cemü’l-müfehresli-elfâzi’l-Kur'âni’l-Kerîm, El-

ektebetü’l-îslâmiyye, İstanbul 1984.
Ahmed Cevdet Paşa, Fâideli Bilgiler, 16. b., İstanbul 1994.
Akay, Haşan, İslâmî Terimler Sözlüğü, 2. b. İşaret yayınları, İstanbul
1995.
Aşkar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, Kültür Bakanlığı yayını,
Ankara 2001.
Ateş, Süleyman, İslâm Tasavvufu, Ankara 1972.
Aydınlı, Abdullah, Hadis Istdahları Sözlüğü, 7. b., M.Ü. İlahiyat Fakültesi
Yayınları, İstanbul 2013.
Cebecioğlu, Prof.Dr.Ethem, Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Sözlüğü, 2.
b., Anka yayını, İstanbul 2004.
Dinî Kavramlar Sözlüğü, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara
2010.
Erdoğan, Prof. Dr. Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri, 4. b., Ensar yayını,
İstanbul 2013.
Gölpınarlı, Abdülbaki, Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Ata­
sözleri, İnkılâp ve Aka Kitabevi, İstanbul 1977.
Gündüz, Şinasi, Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yaymlan, Ankara 1998.
Güngör, Erol, İslâm Tasavvufunun Meseleleri, İstanbul 1982.

37
Güzel, Prof. Dr. Abdurrahman, Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı, 6.
b., Akçağ yayını, Ankara 2014.
Hançerlioğlu, Orhan, İslâm İnançları Sözlüğü, İstanbul 1984.
İslâmiyet-Hıristiyanlık Kavramları Sözlüğü, C. 1-2, Ankara Üniversitesi
yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, Eylül 2013.
Karagöz, Doç. Dr. İsmail, İman İlmihali, 3. b., Türkiye Diyanet Vakfı yayı­
nı, Ankara 2014.
Koçyiğit, Prof. Dr. Talat, Hadis Terimleri Sözlüğü, Rehber yayınları, An­
kara 1992.
Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, haz. Abdullah Aydın, Aydın Yayınevi, İs­
tanbul (tarihsiz).
Kur’ân-ı Kerîm ve Yüce Meâli, haz. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Gül Neşriyat,
İstanbul (tarihsiz).
Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, I-V, haz. Prof.Dr. Hayreddin Kara­
man, Prof.Dr. Mustafa Çağrıcı, Prof.Dr. İbrahim Kâfi Dönmez,
Prof.Dr. Sadrettin Gümüş, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, An­
kara 2005-2008.
Misalli Türkçe Sözlük, yay. İlhan Ayverdi, C. 1-3, Kubbealtı yaymı, İstan­
bul 2005.
Ocak, Prof. Dr. Ahmet Yaşar, Kültür Tarihi Kaynağı Olarak
Menâkıbnâmeler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1992.
Örnekleriyle Türkçe Sözlük, M.E.B. yayını, C. 1-4, Türk Tarih Kurumu
Basımevi, Ankara 1995-1996
Özsoy, Prof. Dr. Ömer / Prof. Dr. İlhami Güler, Konularına Göre
Kur’an(Sistematik Kur’an Fihristi), 17. b., Fecr yaymları, Ankara
2014.
Öztürk, Dr. Abdülvahap, Kur'an-ı Kerîm Fihristi, Timaş yaymı, İstanbul
1993.
Öztürk, Yaşar Nuri, Tasavvufa Giriş, İstanbul 1978.
Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözcüğü,
C. I-III, M.E.B. yayını, İstanbul 2004.
Parlatır, Prof. Dr. İsmail, Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, 7. b., Yargı Yayınevi,
Ankara 2014.

38
Redhouse, Sir James, A Turkish and English Lexicon, Librairi du Liban,
New Impression, Beirut 1996.
Riyâzü’s-Sâlihîn ve Tercemesi, I-II-III, musannifi: Muhyiddîn-i Nevevî,
çev. Haşan Hüsnü Erdem, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları- sa-
yı:64, Sanem Matbaacılık, Ankara(tarihsiz).
Sahîh-i Buharı ve Tercemesi, C. 1-16, mütercim: Mehmed Sofuoğlu, Ötüken
Neşriyat A.Ş., İstanbul - Temmuz 2013.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi İndeksi, haz. Hikmet Tekin, Ötüken Neşriyat
A.Ş., İstanbul - Temmuz 2013.
Seyyid Mustafa Rasim Efendi, Tasavvuf Sözlüğü, Istılâhât-ı İnsân-ı
Kâmil, haz. İhsan Kara, İnsan yayınlan, İstanbul 2013.
Steingass, Ph. D.F., Persian-English Dictionary, Librairi du Liban, New
Impression, Beirut 1970.
Şa'bân, Prof. Dr. Zekiyyüddîn, İslâm Hukuk İlminin Esasları(Usülü’l-
Fıkh), 19. b., Türkiye Diyanet Vakfı yaymı, Ankara 2014.
Topaloğlu, Bekir-İlyas Çelebi, Kelâm Terimleri Sözlüğü, ISAM yaymlan,
3. b., Ankara 2013.
Tulum, A. Mertol, Tazarru'name, M.E.B. yayını, Ankara 2001.
Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu yayını, C. 1-2, Ankara 1998.
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 1-44. ciltler, İstanbul 1983-
2014.
Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, 2. b., Marifet yaymlan,
İstanbul 1995.
Uluslararası Mevlâna Bilgi Şöleni, Bildiriler, T. C. Kültür Bakanlığı ya­
yını, Ankara 2000.
Wensinck, A. J., el-Mu'cemü’l-Müfehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî, I-VII,
Leiden 1936 - 1969; VIII-Fehâris, haz. W.Raven-J.J.Witkam, Leiden
1988.
Yaşayan Dünya Dinleri, editör Prof. Dr. Şinasi Gündüz, 3. b. Diyanet İşle­
ri Başkanlığı yaymı, Ankara 2010.
Yazıcı, Seyfettin, Temel Dinî Bilgiler, 37. b., Diyanet İşleri Başkanlığı Ya­
yınlan, Ankara 2014.

39
Yazır, Elmalılı M. Hamdı, Hak Dini Kur'an Dili Tefsiri, C. 1-10,4. b., sade-
leştirenler: Prof. Dr. Lütfullah Cebeci, Prof. Dr. Sadık Kılıç, Doç. Dr.
Orhan Atalay, Akçağ Yaymevi, Ankara 2013.

40
KISALTMALAR

a. ad
Ar. Arapça.
astr. astronomi
bağ. bağlaç
bk. bakınız
biy. biyoloji
bot. botanik
C cilt
coğr. coğrafya
cüm. kalıp söz
ç.a. çokluk ad
ç.b. çokluk biçimi
e. edat
ed. edebiyat
/ fıü
fik. fıkıh
F. Farsça
gr- gramer
Gr. Grekçe
huk. hukuk
jeol. jeoloji
kim kimya
L. Latince
O.T. Osmanlı Türkçesi
41
öl. ölümü
S. Sayı
s. sayfa
s. sıfat
tas. tasavvuf
ünl. ünlem
zf zarf
zm. zamir
zool. zooloji

42
SÖZLÜK

âb a. GJ) [F.] “Su” anlamında olan
bu söz ile değişik kelime ve ter­
kipler yapılmış, yeni terimler
oluşturulmuştur. Şu örneklerde
olduğu gibi:
§ tam. âb-ı hayât a. (oLa. J)
[< F.âb + Ar.hayât] İçeni
ölümsüzleştirdiğine inanılan
ve nerede olduğu bilinmeyen
bir kaynağın suyu, bengi su,
dirlik suyu. Bu terim, başta
Kur'ân-ı Kerîm (Kehf sure­
si, 18) olmak üzere ondan
kaynaklanarak pek çok dinî
kitaplarda ve edebî eserlerde
yer almaktadır.
Bu sözün eş veya yakın an­
lamlısı olarak eski metinlerde
şu tamlamalara sıkça rastla­
nabilir: âb-ı bekâ, âb-ı
câvidânî, âb-ı hayvân, âb-ı
Hızr, âb-ı hurşîd, âb-ı
zindegânî, âb-ı zindegi,
aynü’l-hayât, nehrü’l-hayât,
bengi su, dirlik suyu, hayat
suyu.
âb-ı hayvân a. (j!^ ui) bk.
âb-ı hayât
âb-ı İskender cl (jXL«I ^i) [<
F.âb + Ar.skender] ed. Bütün
mücadelesine ve arzularma
rağmen ömrü boyunca ara­
dığı ölümsüzlük suyu (âb-ı
hayât) nu bulamayan İsken­
der’den veya Kur’ân-ı
Kerîm’deki İskender kıssa-
smdan ya da İskender-i
Zülkarneyn’den kaynaklanan
terim.
âb-ı İskender! a. (^xL«l ul)
bk âb-ı İskender
âb-ı kevser a. ^ ^T) [<
F.âb + Ar.kevser] Cennette
âbâ
bulunduğuna inanılan Kev­
ser ırmağının suyu.
âb-ı Meryem a. (^ ul) [<
F.âb + Ar.meryem] (Meryem
suyu) Hz. Meryem’in iffeti ve
doğruluğu.
âbâ a. (U) [ Ar.eb’in ç. b.] 1. Sözlük
anlamı, “Babalar, babalar silsile­
si.” olan bu söz, dinî anlamda
geçmişler, öncekiler, bir
mesleğin veya tarikatin kurucu­
ları ya da ileri gelenleri anla-
mmda bir tasavvuf terimi olarak
yaygınlaşmıştır. 2. Dört büyük
ata. Bunlar, Hz. Muhammed,
Âdem aleyhisselâm, Nûh
aleyhisselâm, İbrahim
aleyhisselâmdır.
§ tam. âbâ-ı ulviyye a. (<^
LT) Yıldız biliminden yararla­
narak sabit ve gezegen gök
cisimlerini anlatmak için kul­
lanılan terim. Cincilik veya
üfürükçülükle uğraşanlar da­
ima “âbâ-ı ulviye”den yarar­
lanmışlardır.
âbâ-ı ma'neviyye a. («up*-» UD
tas. Sufî inancmda insanlara
Hak ve hakikat yolunu göste­
ren kimseler.
abâ a. (<U) [ Ar.abâ e veya abâye
nin ç. b.; genellikle teklik biçi­
minde kullanılageliştir.] Sözlük
anlamı, “Yoksul kimselerin giy­
diği bol ve kaba elbise.” olarak
tanımlanan bu söz, sufîlerce
“zühd” ve “fakr” sembolü hâli­
46
ne getirilmiştir. Ayrıca rivayet­
lere göre Hz. Peygamber’in, üze­
rindeki “abâ”smı kızı Fatma,
damadı Ali ve torunları Haşan
ile Hüseyin’in üzerlerine örtme­
sinden dolayı “ehl-i beyt”e
“ehl-i abâ” denildiği de söz ko­
nusudur.
abâdile a. (<ULc) [ Ar.abdullah’ın ç.
b.) Hadis bilimlerindeki yetkin­
likleriyle ve verdikleri dinî hü­
kümlerle tanınan dört sahabe;
Abdullah b. Amr b. Âs (Ö1.65)
Abdullah b. Abbas (Ö1.68),
Abdulllah b. Zübeyr (Ö1.73), Ab­
dullah b. Ömer (öl. 74).
âbâ vü ecdât a. (jUI j UT) tas. Sufî
inancmda atalar ve dedeler.
abd a. (^) [Ar.] (ç. b. a'bâd,
abdûn, abede, abîd, ibâd,
ibdân, ubdân) 1. “ibâdet” ve
“ubûdiyyet” kavrammdan ha­
reketle kulluk ve itaat anlamın­
da olup Allah adına kullanıldı­
ğında “hür insan”, kula itaat
için kullanıldığında ise “köle”
anlamındadır. Kur'ân’da Al­
lah’a izafetle, bütün insanlar
için kullanılan “kul, kullar, kul­
larım” biçiminde bu söz geçmek­
tedir. Sufîlere göre Hz. Muham-
med’in, biri “abd” diğeri “resul”
olmak üzere iki vasfı vardır ve
“Kelime-i şehâdef’te “abd” vas-
finm “resul” vasfından önce
gelmesinden dolayı birincisinin
İkincisinden üstün olduğu inan­
cı yaygm bir durumdadır. 2. Al-
lah’m kulu. 3. tas. Rab, Allah.
 47
§ tam. abd-ı âbık a. (yf\ .ut)
fik. Kaçak köle. Böyle bir kö­
leyi yakalayan kimsenin sa­
hibine haber vermesi yü­
kümlülüğü vardı. Buna kar­
şın o kölenin sahibi de bulan
kimseye bir miktar para
vermesi gerekiyordu.
abd-ı atîk a. (jüt .ut) fik.
Azat edilmiş hür köle.
abd-ı dâl a. (JLü m) fık. Far­
kında olmaksızm yolunu
kaybedip efendisinin yanma
gidemeyen köle.
abd-ı harîde a. Gu>- .ut) fik.
Para ile satın alınmış olup bir
kimsenin mülkiyeti altma
girmiş köle.
abd-ı kınn a. (jj jx) fık. Köle
olarak doğmuş olmasma kar-
şm belli bir bedeli olan ve
almıp satılabilen köle.
abd-ı mahcûr a. (^^ .ut)
fık. Evlilik ve benzeri akitler­
den menedilmiş köle. Bu ko­
numdaki köleler, sahibinin
izni veya onayı olmadıkça
nikâhlanamaz, rehin olamaz
veya alış veriş karşılığı ola­
rak kullanılamazlardı.
abd-ı me'sûr a. (j^u .ut) fık.
Savaşlarda düşmana esir
düşmüş köle.
abd-ı me'zûn a. (jjjü .ut) fık.
Ticaret hayatına atılması için
bir bedel karşılığında açıkça
abdâlân
veya dolaylı olarak izin veri­
len köle.
abd-ı müşterâ a. (Jjii, .ut)
fık. Para ile satm ahnmış kö­
le.
abd-ı mu'tak a. (jkıu .ut) fık.
Elinde azatlık kâğıdı bulunan
köle.
abdal a (Jlui) [< Ar. bedel; bedel,
bedîl, bidl’in ç. b.; ebdâl sözün­
den bozma olup teklik biçiminde
kullanılagelmiştir.] (ç. b.
abdâlân) 1. Dünya işlerinden
kendini sıyırarak Allah’a yöne­
len ve kendini Allah’a adayan,
“ricâlü’l-gayb” (bk. bu madde)
olarak vasıflandırılan evliyaya
verilen ad. 2. Kalender meşrep
ve derviş adam. Abdal tekkede,
hacı Mekke’de. 3. tas. Necip ve
asil kullar olarak nitelenen ve
“kutup, iki imam, dört evtâd,
yedi ebdâl, kırklar, yetmişler”
olarak adlandırılan gayb erenle­
ri arasmda ve hiyerarşik düzen­
de “yediler” arasında gösterilen
erenler.
§ tam. abdâl-ı seb'a a (tuu>
Jhı) Yedi erenler olup bun­
lardan dördü “evtâd” (bk. bu
madde), ikisi imam ve biri
“kutub” (bk. bu madde) dur.
abdâlân a ^hi) [Ar. abdâl’ın F. ç.
b.] Abdallar; bk. abdâl
§ tam. abdâlân-ı Rûm a (^
jyhı) “Anadolu dervişleri”
anlammda Anadolu’da mev-
 48

cut bulunan dört bâtınî güç­ ediniz...” Ayrıca abdestin

ten biri olup “Kalenderiyye” okunarak ve “Kelime-i şehâ
(bk. bu madde) tarikatine getirilerek almması sünnet
mensup dinî-askerî zümre dir. Hz. Peygamber’in bu k(
için kullanılan terim. da söylediğine bir iki ön
“Mü’min abdest suyunun ulat
abdest a. (c^i) [< F.âb + dest]
yere kadar ziynetlenir”; '
Namazm şartlarından biri olan
kimse hakkıyla abdest alırsa,
bu söz, namaz kılmak, Kâbe’yi
nağının altlarına kadar her
tavaf etmek, tilâvet secdesi
raftan günahları döküli
yapmak ve benzeri ibadetleri
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. II, s. 3
yerine getirmek için elleri bilek­
363). Buharî ise bu konuyu e
lere kadar yıkamak, üç defa ağ­
rinde “Kitâbu’l-vudû'” başl
za ve buruna su çekmek; üç defa
altında incelemiş ve Hz. Pc
yüzü yıkamak, kulakları su ile
gamber’in pek çök hadisini 1
temizlemek ve başa ıslak elle
bölümde zikretmiştir (Sahîl
mesh etmek ve de son olarak
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 28
ayakları yıkamak için kullanıl­
367). Öte yanda fıkıh ilminde h
maktır. Bunlardan dördü (yüzü
terim, “tahâret-i suğrâ” (bk. b
yıkamak, kollan dirseklere ka­
madde) olarak da geçmektedir.
dar yıkamak, başı mesh etmek
ve ayaklan topuklarla beraber abdestân a. (jL-jjl) [< F.âb + des
yıkamak) Kur’ân-ı Kerîmce + -ân] Abdest almaya yarayaı
“Mâ'ide suresi” (bk. bu madde) su kabı, ibrik.
suresinin altıncı ayetinde mü­
abdesthâne a. («üIü-jJ) [< F.âb ^
minlere farz olarak konulmuş­
dest + hâne] 1. Büyük ve küçük
tur. Bu ayette mealen şöyle de­
abdest bozacak yer; eskiden
nilmektedir: “Ey iman edenler!
“abdesthâne’ ler evlerin dışında
Namaz kılmak istediğinizde yüz­
bulunduğu için “gitmek, çıkmak
lerinizi ve dirseklerinize kadar el­
veya yürümek eylemleriyle kul­
lerinizi yıkayınız. Başlarınıza
lanılmıştır. Söz gelişi Arapça
meshediniz. Bilekleriyle birlikte
“memşâ” (meşy kökündendir)
(gaklarınızı yıkayınız. Eğer cü-
ve Osnamlı Türkçesinde
nüp olursanız, gusl ediniz. Eğer
“memşâhâne” biçiminde kulla­
hasta olur veya seferde bulunur
nılmıştır; Anadolu ağızlannda
veya abdest yolundan gelir veya
ise bu söz “memişhâne”ye dö­
cinsî münasebette bulunur da su
nüşmüştür; “kademhane”,
bulamazsanız, toprak cinsinden
“ayak yolu” gibi sözler de yine
olan temiz şeyle teyemmüm edip
aynı anlayışm örnekleridir. 2.
onunla yüzünüzü ellerinizi mesh
Abdest alacak yer.
 49 abdestin sünnetleri

abdesti bozan durumlar a. Ab- yıkadı ve üçer defadan fazla yı­

destli bir kimsenin abdestinin kamadı...” (Sahîh-i Buhârî ve
bozulması konusunu ifade eden Tercemesi, C. 1, s. 287)
terim. Abdestin bozulması şu
abdestin mekruhları a. Abdest
durumlarda söz konusu olur:
alırken yapılmaması uygun gö­
Vücudun herhangi bir yerinden
rülen davranışlar. Bunlan şöyle
kan, irin veya kirli su çıkmak,
sıralayabiliriz: Suyu gereğinden
ağız dolusu kusmak, tükürdü­
fazla kullanmak, suyu normal­
ğünde tükürüğün yandan fazla­
den az kullanmak, suyu yıkanan
sı kan olmak, küçük veya büyük
organlara hızla çarpmak, uygun
abdest yapmak, osurmak, ba­
olmayan veya kirli bir ortamda
yılmak veya sarhoş olmak,
abdest almak.
uyumak, namazda gülmek (bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C. 1, abdestin sünnetleri a Abdest
s. 288, 320, 321). ahrken Hz. Peygamber’in uygu­
ladığı eylemler için kullanılan
abdestin farzı a. İslâm’ın temel
terim. Bunları şöyle sıralayabili­
ilkelerinden olan “farz” (bk. bu
riz: Abdest almaya niyet etmek,
madde) m şartlan içinde yer
abdeste “e’ûzü besmele” ile baş­
alan ve dört esası ifade eden te­
lamak, önce elleri üç defa bilek­
rim. Bunlar, elleri ve yüzü yı­
lere kadar iyice yıkamak, ağzı
kamak, kollan dirsekler ile be­
misvak veya fırça ile temizle­
raber yıkamak, başm dörtte bi­
mek, ağza üç defa su vererek çı­
rini el ile meshetmek, ayakları
karmak, buruna üç defa su ve­
küçük topuklarla birlikte yıka­
rerek sol el ile sümkürmek, her
maktır. Bu dört esas Kur'ân-ı
orgam üç defa ovarak yıkamak,
Kerîm’in “Maide suresi” (5)nin
abdeste sağ taraftan başlamak,
alüncı ayetinde şöyle ifade
sakah olanlar sakal aralannı
edilmektedir: “Ey inananlar,
ovarak yıkamak, parmağmda
namaza durmak istediğiniz za­
yüzük olanlar yüzüğü oynatarak
man yüzlerinizi, dirseklere kadar
yıkamak, kulaklan ve boynu
ellerinizi yıkayın, başınızı
meshetmek. Sahîh-i Buhârî’de
meshedin ve ayaklarınızı da to­
Hz. Peygamber’in abdest alması
puklara kadar yıkayın.” Hz. Pey­
şöyle anlatılmaktadır: “İbn
gamber de bu konuda şunları
Abbâs (R) abdest aldı da yüzünü
beyan eyledi: “Peygamber (S),
yıkadı. Şöyle ki, bir avuç su alıp
abdest almada farz olanın
ağzını çalkaladı ve burnuna su
azâları birer defa yıkamak oldu­
çekti. Sonra bir avuç su alıp
ğunu beyan eyledi ve keza kendisi
onunla şöylece, yani sağ avucunu
azâları ikişer defa ve üçer defa
diğer avucu ile birleştirip yüzünü
abdestlik
yıkadı. Yine bir avuç su alıp sağ
elini (yani kolunu) yıkadı. Yine
bir avuç su alıp sol elini yıkadı.
Sonra başını mesh etti. Sonra bir
avuç su aldı ve sağ ayağını yıka-
yıncaya kadar onu azar azar
üzerine döktü. Sonra diğer bir
avuç daha su aldı ve onunla (ya­
ğını, yani sol ayağını (yine öylece)
yıkadı. Ondan sonra: Rasulullah
(S)ı gördüm, işte böyle abdest alı­
yordu.” (C. 1, s. 293)
abdestlik a. 1. Abdest alınan yer.
2. İbadet sırasında en üste giyi­
len önü açık ulema giysisi.
abdestlü a. Boy abdesti almış veya
sürekli abdestli olan (kimse).
abdestsiz a ve s. 1. Abdesti bozul­
muş veya gusül abdesti almamış
olan (kimse). 2. mec. 2. Akidesi
veya ahlâkı bozuk kimse. '
abede ç.a. (»jx) [Ar.âbid ve abd’in
ç. b.] İbadet edenler, kullar, ta-
pınanlar.
§ tam. abede-i evsân ç.a.
(jiiji jjx) Puta tapanlar.
abede-i esnâm ç.a. Ç.CLJ o^)
bk. abede-i evsân
Abese suresi a. Ç^j^ ^^l [<
Ar. “sûretü’l-abese” (juJljj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in sekseninci,
iniş sırasına göre yirmi dördün­
cü suresi olup “Necm suresi”
(53)nden sonra ve “Kadir sure­
si” (97)nden önce Mekke’de na­
zil olmuştur; kırk iki ayetten
50
meydana gelmektedir. Hz. Pey­
gamber, Kureyş’in ileri gelenle­
rini İslâma davet ederken Müs­
lüman olmak isteyen bir âmâ ile
ilgilenmemesi üzerine indirilen
bu sure, insanm değerinden,
Kur'ân-ı Kerîm’in fazüetinden,
toprağm verdiği nimetlerden ve
kıyamet gününden söz eder.
âbid a. (djL) [< Ar.abd] (ç. b.
abede) Tapan, tapman, namaz
kılan, oruç tutan, hac ibadetini
yerine getiren, zekât veren, dua
eden, zikir çeken, ibadet eden,
zahid, ehl-i takvâ.
acâ'ib a. (JLc) [Ar.] Hadis bili­
minde, çok zayıf veya uydurma
hadisler.
acbü’z-zeneb a. UJI ??^) [< Ar.
acb + zeneb] (kuyruk sokumu)
İnsanın yaratılışı sırasında ve
öldükten sonra yeniden dirilir­
ken vücudun özünü oluşturan
madde.
a'cem a. (^l) [Ar.] Fasih konuşa­
mayan, merammı iyi anlatama­
yan ve Arap olmayan kimse.
Acem a. ( ^) [Ar.] Arapların Arap
olmayanlara ve özellikle de İran
halkına verdikleri ad.
a'cemî a. (^l) [Ar.] Arap olsun
veya olmasm fasih konuşama­
yan kimse.
acemî a (y^^) [Ar.] Fasih konuş­
sun veya konuşmasm Arap ol­
mayan kimse.
 51
acz a. (>x) İnsanda olabilecek aklî,
bedenî veya ekonomik yetersiz­
lik.
§ tam. aczu’l-vasiyy a. (^jil
}m) fik. Kendisine miras bı­
rakılan bir kimsenin bu mi­
rası hastalık, yaşlılık gibi se­
beplerle kullanamaması.
âdâb a. GJjT) [< Ar.edeb’in ç. b.] 1.
Dinin öngördüğü ve akim güzel
kabul ettiği bütün söz ve eylem­
lerin gerektirdiği davranışlar. 2.
fık. Hz. Muhammed’in yaşayış
tarzı, farz ve sünnet çerçevesin­
de dinen uyulması gereken gü­
zel davranışlar.
§ tam. âdâb-ı asr a. (^^ ubl)
Yaşanılan çağm getirdikleri
ve gerektirdikleri.
âdâb-ı mu'âşeret a. U^Lu
ubl) Görgü bilgisi ve kuralla­
rı.
âdâb-ı münâzara a. ( »J;L
^LT) “Tartışma yöntemi.” an-
lammdaki bu terim, Aristote­
les (öl. MÖ 322) in
Topika’sma dayanan Meşşâ'î
mantıkçılarmm “cedeV’ine
karşılık Şemsü’d-dîn Mu-
hammed b. Eşref es-
Semerkandî (öl. 702 / iradesiyle yerine getirmeyi ta­
1302)nin Risâle fi âdâbi’l-bahs
adlı eserinde ortaya konulan
tartışma yönteminin adıdır.
Özellikle felsefe, kelâm ve
mantık çerçevesine oturtulan
bu konunun temelinde “Ha­
adak
kikati ortaya çıkarma.” tezi
yatmaktadır.
âdâbü’l-bahs a. (e^Jl ubi)
Araştırma yöntemleri ve tar­
tışma ya da müzakere kural­
ları.
âdâbü’l-muhaddis a. UkJl
obi) Hadis biliminde, hadis
rivayet eden bir kimsenin
veya hadis hocasmın uyması
gereken kurallar.
âdâbü’l-mustemlî a. (l/UuJl
ubi) Kalabalık bir cemaat
önünde hadis aktaran bir
kimsenin sesini arkada bulu­
nan topluluğa duyurmakla
görevli kimse.
âdâbü’s-salât a. (sıUll ubl)
fık. Namazm müstehapları.
âdâbü’ş-şeyh a. (^ill ubi)
bk. âdâbü’l-muhaddis
âdâbu tâlibi’l-hadîs a. (i>jJl
JIL ubl) Hadis biliminde,
hadis öğrenen bir kimsenin
veya hadis öğrencisinin uy­
ması gereken kurallar.
adak cl 1. Kutsal bir yer veya değer
için edilen nezir, vaat. 2. Dinin
yükümlülükleri arasmda olma­
makla beraber kişinin kendi
ahhüt ettiği veya kendisine borç
kıldığı ya da vaat ettiği ibadet
veya inanç; bk. nezir Adak ge­
nellikle oruç tutma, sadaka
verme, hacca gitme veya kurban
adâlet
kesme gibi farz ya da vacip gibi
ibadetler türünden olmalıdır.
Ayrıca adak adayan kimsenin
Müslüman, aklı başmda ve
büluğ çağma ermiş olması ge­
rekmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de
Allah’a verilen sözlerin tutulma­
sı (“Nahl suresi” 16 / 91), adak­
ların yerine getirilmesi (“Hacc
suresi” 22 / 29) buyurulmuş;
bunları yerine getirenler övül­
müştür (“İnsan suresi” 76 / 7).
Öte yanda Buharî, “nezir” ya da
“adak” konusunu kitabırun
“Kitâbu’l-Eymân ve’n-Nuzûr”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
14, s. 6511-6595) bölümünde top­
ladığı hadislerle incelemiştir.
adâlet a. (cJIjc) [< Ar.adl] hük. 1.
Kur’ân-ı Kerîm’de “düzen, den­
ge, eşitlik, hakka uygun hüküm
verme, doğru yolu gözleme, tak­
vaya yönelme” gibi anlamlarla
karşılanan bu söz, hak ve huku­
ku gözetme, doğruluk, türe ola­
rak da tanımlanagelmiştir.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Hucurât
suresi” (49)nin dokuzuncu ayeti
bu konuda çok bilinen ve zikre­
dilenlerdendir: “Adâletle hük­
mediniz, Allah âdilleri sever” Öte
yanda “Zilzâl suresi” (99) ”nin
7. ve 8. ayetlerinde, herkesin
yaptığı ile sorgulanacağı, iyilik
yapanlann iyilikle, kötülük ya­
panların kötülükle karşılık bula­
cakları; “Nisâ suresi” (4)inde
insanlann adaletle hükmetme­
leri (58. ayet); “Mümtehine su­
52
resi” (60)nde ise müminlerin
birbirlerine adil ve iyüikle dav-
ranmalan istenmiştir (8. ayet).
2. Adil yargı, kanunlara uygun
olarak yapılan yargılama sonu­
cu verilen hüküm. 3. fik. Ahlâkî,
hukukî ve sosyal eşitliği veya
dengeyi kollama ve gözetme,
herkese yaraşanı veya hakkı
olanı verme. 5. Hadis biliminde,
bir râvinin her türlü günahtan
ve mürüvvete, yani İnsanî ve ör­
fî meziyete aykırı davranmak­
tan kaçmması, akıllı ve dengeli
olması.
§ tam. adâletü’l-bâtına a.
(ükLfl cJU) 1. Elde bulunan
deliller ve gerekçeler ışığmda
söz konusu olan ve uygula­
nan adalet. 2. Bir kimsenin
dinin hükümlerine uygun
tarzda yaşaması.
adâletü’r-râvî a. (^1Jl Jljt)
Hadis biliminde, hadis riva­
yet eden kimsenin sağlıklı bir
yöntem izlemesi, hata ve ku­
surlardan uzak olması.
adâletü’s-sahâbe a. Q.u.»ıı
cJIjc)Sağlıklı deliller ışığm-
da, sahabenin Hz. Peygam-
ber’den yalana baş vurma­
dan hadis rivayet etmeleri.
adâletü’z-zâhire a. (^(hli
Jljû) Hadis biliminde,
ravinin ayrıntılara girmeden
sadece “âdildir, sikadır.” bi­
çiminde açıklamalar yaparak
hadis rivayet etmeleri.
 53
adâletnâme a. (gü dljt) [< Ar.
adalet + F. nâme} Haksızlığı ve
zulmü ortadan kaldırmak; güç-
lünün güçsüzü ezmesine mey­
dan vermemek; halkın can, mal,
ırz, namus gibi aslî yaşama hak­
larını kollamak ve gözetmek gibi
devletin halka karşı sorumlulu­
ğunu ve yükümlülüğünü içeren
devlet anlayışı ve bu anlayışı
belgeleyen ferman.
adâvet a. (cjIa) [Ar.] Gizli düşman­
lık, kin, öç alma duygusu;
“takvâ” (bk. bu madde) karşıtı.
Âdem a. ÇJ) [Ar.] Semavî kitaplara
göre ilk insan ve ilk peygamber,
ebu’l-beşer, safıyullah. O’nun
yaratılışı ile ilgili Kur'ân-ı
Kerîm ve Tevrat’ta pek çok ifa­
de ve hikâye yer almaktadır.
Özellikle “Âl-i İmrân suresi”
(3)nin 59. ayetinde mealen, “Al­
lah nezdinde, yaratılış bakımın­
dan, İsâ’nın durumu Âdem’e
benzer; Allah O’nu topraktan ya­
rattı, sonra ona ol! dedi ve olu­
verdi” ibaresi bu iki peygambe­
rin olağanüstü durumunu an­
latması bakımmdan önemlidir.
Aynca, “Hicr suresi” (3)nin 28
ayetinde, “Rabbin meleklere: Ka­
ra düzgün çamurun tıkırdayan
balçığından bir insan yarataca­
ğım. Onu kılığına koyduğum ve
ruhumdan ona üflediğim zaman
ona secdeye kapanın!” sözü yine
Âdem’i işaret etmektedir. Üstelik
yine Kur’ân-ı Kerîm’in farklı
Âdem
pek çok ayetinde O’nun yaratıl­
dığı madde değişik terimlerle
ifade edilmiştir. Bunları şöyle sı­
ralayabiliriz: Toprak (türâb;
Âl-i İmrân suresi, 3 / 59), su
(mâ; Nûr suresi, 24 / 45), ça­
mur (tın; Secde suresi, 32 / 7),
akışkan çamur (sülâle min
tın; Mü’minûn suresi, 23 / 12),
yapışkan çamur (tin lâzib;
Saffât suresi, 37 /11). Bu mezi­
yetlerinden dolayı Allah, Âdem’e
halifelik vermiş ve meleklerin
O’na secde etmesini emretmiş­
tir; sadece İblis bu emre uyma­
mış ve lanetlenerek cennetten
kovulmuştur. Buna karşın İblis,
Âdem’in günaha girmesine vesi­
le olmuş, bundan dolayı da
Âdem ve eşi Havva, cennetten
kovulmuşlardır. Sonra Âdem ve
eşi Havva Allah’a tövbe etmişler,
tövbeleri kabul edilerek dünya­
da yeni bir hayata başlamışlar­
dır (Bakara suresi, 2 / 30 -37).
Hz. Peygamber de bir hadisinde
Âdem’i şöyle anlatmıştır: “Pey­
gamber (S) şöyle buyurmuştur:
Allah Âdem’i yarattı. Boyunun
uzunluğu altmış zira idi. (Yara­
tılması tamamlandıktan sonra)
Allah Âdem’e: -Haydi melekler­
den şunların yanlarına git de
onlara selâm ver! Ve onların
senin selâmını nasıl karşıla­
dıklarını iyi dinle, işit. Çünkü
bu, hem senin hem de senden
sonra zürrfyetinin selâmlaş-
masıdır, buyurdu. Bunun üzeri-
adem
ne Âdem, meleklere: -Es-selâmü
aleyküm (= selâm üzerinize
olasun) dedi Onlar da -Es-
selâmü aleyke ve rahmetu’l-
lahi (= Esenlik ve Allah’ın rah­
meti üzerine olsun) diye karşıla­
dılar. Ve selâmlarına “Ve rahme-
tullahi” kısmını ziyade ettiler (ki
bu selâmlaşmanın ilk meşrû'iy-
yeti ve bu sözle söylenişidir.
Âdem, beşerin büyük atası oldu­
ğu için, cennete her giren kişi
Âdem’in bu güzel sûretinde gire­
cektir...) ” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 7, s. 3106)
adem a. (^) [Ar.] 1. Varlığın zıddı,
yokluk, hiçlik, bilinmezlik, eşan­
lamlısı “yokluk” (bk. bu madde);
“vücûd” (bk. bu madde) karşıtı.
Bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’de
geçmemekle beraber bazı mü-
fessirler ve kelâm ilmi ile uğra­
şanlar onun yerine “leyse” veya
“lâ-şey” sözünü kullanmışlardır.
2. tas. Yoksulluk, mutlak yokluk,
yani var olması mümkün olma­
yan yokluk; “varlık” (bk. bu
madde) karşıtı.
§ tam. ademü’s-sıhhat a.
(oaiaII ^jc) Hadis biliminde,
rivayet edilen hadisin sağlıklı
olmaması anlammda kullanı­
lan terim.
ademü’s-subût a. tJ' ^jc) bk.
ademü’s-sıhhat
âdemiyyet a. (c«jD [Ar.] Adamlık,
insanlık.
54
âdet a. (zAc.) [Ar.] “Eski durumuna
dönmek, üst üste yaparak eski
durumuna ve alışkanlık hâline
getirmek, bir şeyi tekrarlamak”
biçiminde açıklanan bu söz,
“avd” Gjc) kökünden türemiş
olup “gelenek” veya “örf’ karşı-
hğmda kullanılmıştır. Hukukî
bir terim olarak âdet, örf ile eş
değerde kabul edilmiştir. Mecel­
lede “Âdet muhakkemdir, yani
hükm-i şer’îyi isbat için örf ve
âdet hakem kılınır.” denüerek
toplumun vazgeçilmez değer
yargıları arasında gösterümiştir.
Buna göre dinin genel ilkelerine
uygunluk, ahlâkî değerlere bağ­
lılık, İslâmî akideleri çiğneme­
mek, edep dairesinde kalmak
şartıyla âdetler, toplum haya­
tında ve örf hukukunda önemli
bir yere sahip olmuştur; eşan­
lamlısı “amelî örf” (bk. bu mad­
de).
§ tam. âdet-i ağnâm a. Çtül
îjL) fik. İslâm hukukunda ve
İslâm devletlerinde koyun ve
keçiden ahnan vergi.
âdet-i gulâmiyye a. («ûju
»A) fik. İslâm hukukunda, iş­
çi olarak çalıştırılan kimsele­
rin masraflarmı karşılamak
üzere alman vergi.
âdet hâli a. Kız veya kadınların
ergenlik çağına gelmesiyle baş­
layan ve menapoz dönemine
kadar süren, normal ve sağlıklı
durumlarda her ay düzenli ola-
 55
rak cinsel organından kan gel­
mesi durumu. Bu durumlarda
namaz kılınamaz, oruç tutula­
maz, Kur'ân-ı Kerîm okuna­
maz, Kâbe tavaf edilemez, cami­
ye girilemez, cinsî münasebette
bulunulamaz. “Âdet hâli” bitin­
ce “gusül” (bk. bu madde) yap­
mak farzdır.
âdetullah a. (dllîjL) [Ar.] Allah’ın
ezelî hükümlerinin oluşması,
tabiat kanunu, sünnetullah.
adgâs a. (^tjl) [Ar.] bk. ahlâm
âdıd a. (iüiL) [Ar.] 1. Hadis bili­
minde, kusuru bulunan bir ri­
vayeti bu kusurundan armdıran
ve onu sağlıklı biçimde destek­
leyen ikinci bir hadis. 2. Arala-
rmda hafıza eksikliği bulunan
bir ravînin rivayet ettiği hadisin
aynısı, bir başka yoldan rivayet
edilerek kusurunun ortadan
kaldırılması.
âdil s. ve a. (JjL) [< Ar.adl] 1. Ada­
let sahibi, adaletli, hakkı teslim
eden (kimse). 2. Dinin hükümle­
rine uygun yaşayan, halk naza-
rmda güvenilir olan kimse. 3.
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimlerî)dan olup Allah’ın sıfatı
olarak “Adaletli, insaflı olan,
haklıya hakkını teslim eden, hak­
sıza gerekli cezayı veren, her söy­
lediği ve her emri ya da yasağı
doğru olan.” vasıflarmı ifade
etmektedir.
adi
Âdiyât suresi a. (^j^ cUM [<
Ar. “sûretü’l-âdiyât” (oLjUIsj>«]
Kur'ân-ı Kerîm’in yüzüncü, iniş
sırasma göre on dördüncü sure­
si olup “Asr suresi” (103)nden
sonra ve “Kevser suresi”
(108)nden önce Mekke’de nazil
olmuş ve on bir ayetten meyda­
na gelmektedir. Admı ilk ayetin
ilk sözünden almaktadır. Sure­
nin özünde insanoğlunun yok
olacağı, her şeyin üzerinde Al­
lah’ın yaratıcı gücünün varlığı
ifade edilmektedir. Bu surenin
Hz. Peygamber tarafmdan tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5036.
adi a. (Jjt) [Ar.] (ç. b. udûl) 1. Ada­
let, doğruluk, hakkaniyet. 2.
Hakkı ve eşitliği gözetme, dürüst
davranma, “cevr” ve “zulm”
karşıtı. 3. Bu terim, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın adları) ndan
olup Kur'ân-ı Kerîm’de pek çok
ayette zikredilmiştir. Ayrıca
“Adi” adı Allah’ın doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almış (Tirmizî, “Da'avât”,
82; İbn Mâce, “Du’â”, 10) ve
O’nun zatî sıfatları arasında gös­
terilmiştir. 4. tas. İlk varlık,
hakîkat-i Muhammediye, Al­
lah’ın bütün kâinâtı “adi” yani
“hak” ile yaratması, âlemlerin
kusursuz ve mükemmel bir
denge çerçevesinde yaratılması.
5. Hadis biliminde sağlam hadis
adn
rivayet etme konusunda güven
yaratmış olan kimse.
§ tam. adl-i İlâhî a. ^1 Jjc)
İlâhî adalet, Allah’m takdir
hakkı.
adlü’n-hâfızûn a. (^LJjt)
Hadis ravîlerinin adaletli ve
hafız, yani yetkin olması du­
rumu.
adlü’n-zâbitûn a. Q^k>L^
Jjt) Hadis ravîlerinin âdil ve
zabit bir kimse olması.
adn a. (jjc) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Sürekli kalınan ve oturulan yer,
bir cevher ya da madenin özü,
yatağı” olarak verilen bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de “cennât”
(cennâtü adn) sözü ile birlikte ve
on bir yerde geçer; “İçinde gös­
terişli yerlerin, altın ve incilerle
bezenmiş elbiselerin, lezzetli yi­
yeceklerin, eşsiz güzellikleriyle
hurilerin, tadı baldan tatlı akar
suların bulunduğu bir güzellik
diyarı.” olarak tasvir edilir. Bu
söz, Tevrat’ta “Aden”, Ahd-i
AtiKte ise İbranice “Eden” ola­
rak geçmektedir.
âfâkî a. (^üi) [< Ar. âfâk (ufk’un
ç. b.) + î] Dış dünya ile ilgili şey­
ler karşısında bireyin şahsî gö­
rüş ve inanışlanna bağlı olarak
değerlendirilen ve herkesin iz­
leyip gözleyebileceği reel du­
rumlar, “enfüsî” sözünün karşı­
tı, objektif. Kur’ân-ı Kerîm
56
(Fussilet suresi 41 / 53) ’de bu
söz, “enfus” sözü ile birlikte kul­
lanılmıştır.
âfiyet a. (cUL) [Ar.] Sözlüklerde,
“Sağlıklı olma, selâmette bulun­
ma, belâ ve kötülüklerden,
âfetlerden uzak kalma.” olarak
tanımlanan bu terim, hadislerde
maddî ve manevî sıkıntılardan
uzak olma olarak ifade edilmiş­
tir.
Afüv a. (jic.) [< Ar. afv] Sözlüklerde
“Silmek, yok etmek, ortadan kal­
dırmak” biçiminde açıklanan bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleri)dan olup Allah’m
kullarına ait günahlarını bağış­
lama, Kirâmen Kâtibin melekle­
rinin kayıtlarmda bulunan suç­
larını silme, bu tür günahlardan
dolayı kıyamet gününde kulla-
rmdan hesap sormama anlamı
çerçevesinde Allah’m bir sıfatı
olarak tanımlanmıştır. Bu ma­
nada Kur'ân-ı Kerîm’de iki
ayette geçmektedir (Hac suresi,
22 / 60; Nisa suresi, 4 I 149).
“Afüv” adı Allah’ın doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
afv a. (^ [Ar.] 1. Devlet işlerinde
azletme, istifasmı kabul etme. 2.
huk. Bir suçlu hakkmdaki hü­
küm kesinleştikten sonra cezayı
 57
tamamen veya kısmen ortadan
kaldırma.
§ tam. afv-ı umûmî a. (^j^c.
jic) huk. Bir veya birden fazla
suçtan dolayı tutuklu bulu­
nan veya hakkında soruş­
turması devam eden kimse­
lerin tamamen veya kısmen
suçlarından bağışlanması.
afv an-il-cerâha a. (laljJ^ljk)
[Ar.] fik. Bir kimsenin kendisini
kısas ya da diyet gerektirecek
biçimde yaralayan bir kimse
üzerinde olan bakından, yani
kısas veya diyet hakkından vaz­
geçerek o kimseyi affetmesi du­
rumu.
afv an-il-cinâye a. («utiaJljljic.) [Ar.]
fik. Bir kimsenin kendisine karşı
kısas ya da diyet gerektirecek
bir cinayet teşebbüsünden dola­
yı oluşacak hakkmdan vazgeç­
mesi, yani kısas ya da diyet is­
tememesi.
afv an-il-kat' a. (jWljl>) [Ar.] fik.
Bir uzvu kesilmiş olan bir kim­
senin bundan dolayı oluşacak
kısas ya da diyetten vazgeçmesi,
yani kısas ya da diyet istememe­
si.
afv an-il-kısas a. Ç^^ÂJljljM [Ar.]
fik. Cinayete kurban giden bir
kimsenin velisinin kısas hak­
kmdan vazgeçmesi.
afv an-il-şecce a. (4-ül ûW Wr-1
fik. Başı veya yüzü yaralanan bir
ağıt
kimsenin bu olaydan dolayı olu­
şacak olan kısas ya da diyetten
vazgeçmesi, yani kısas ya da di­
yet istememesi.
ağfer s. (>l) [Ar.] 1. Çok bağışla­
yan, mağfiret eden. 2. “Esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimleri)
arasında zikredilen, daha çok da
O’nun vasfinı ifede eden söz.
ağıt a. 1. Sosyal ve toplumsal felâ­
ketler veya çok sevilen bir kişi­
nin kaybı için söylenen doğmaca
söz veya ezgi. 2. ed. Bu tür olay-
larm yarattığı tahribatı veya se­
vilen bir kimse ya da din ve dev­
let büyüklerinin ölümünden du­
yulan acıyı şiirle anlatma tarzı,
sagu, mersiye. 3. İslâmî inanışa
göre ağıt, ölüye üzülme, onun iyi
huylarmı sayıp dökerek ağlama,
mümkün olduğunca “takdir-i
İlâhî” (bk. bu madde) ye bağla­
narak sızlanma mubah görül­
müştür. Sünnî çevrelerde bilim
adamlarmm karşı çıkmalarına
karşın ağıt, her dönemde var
olmuştur. Özellikle Anadolu’da
özellikle köylerde ağıt yakma,
ağıtçıhk, toplu ağıt söyleme âdeti
yaygm olarak devam etmekte­
dir. Öte yanda, saçmı başmı
yolma, üstünü başmı yırtma, di­
zini veya vücudunu dövme gibi
eylemler ile Şii-Alevî çevrelerin­
de ise ağıt geleneği ileri seviye­
dedir. Hatta Şiî-Alevî bilginleri
bu geleneği teşvik etmişlerdir.
Nitekim Hz. Ali’nin şehit edilme­
si dolayısıyla ramazan aynım on
ağlama duvan 58

sekiz, on dokuz ve yirminci gün­ ederek ağıt yakmak için bu du­

lerinde; Hz. Haşan ve Hüseyin’in varın önünde yaslannı sürdür­
öldürüldüğü Kerbelâ faciasınm mektedir.
yıl dönümü olan on muharrem
ağyâr ç.a. (jUl) [Ar.gayr’ın ç. &.]
günü ağıt yakma, üzülme, o ola­
Sevenin sevdiğine kavuşması
yı yeniden hatırlamak amacıyla
yolunda engel çıkaran, âşık ile
toplu ağıt törenleri düzenlen­
maşuk arasına giren eller, ya­
mektedir. Tasavvuf ehli ise ağıt
bancılar, rakipler; ihvan veya
konusunda farklı bir yaklaşım
âşinâ karşıtı. Allah’a gönül ve­
içine girmişlerdir. Ölüye ağıt
ren âşıklar için Allah yar,
yakma yerine, “Âşık maşukuna,
“mâsivâ” (bk. bu made) ise ağ­
kul mevlâsına vasıl oldu.” diye­
yardır. Kul ile Allah araşma
rek şiirler söylemişlerdir, sema
kimsenin giremeyeceği ükesin-
yapmışlardır. Bunun en çarpıcı
den hareketle bu ikisinin arası­
örneğini Hz. Mevlânâ’nm ölüm
na hiçbir unsurun, yani ağyâr ya
gecesini “şeb-i arûs” (bk. bu
da mâsivânın girmemesi gere­
madde) olarak niteleyen Mevle­
kir. Tasavvufta ise “ağyâr”,
vîlik tarikati sergilemekte; bu
“mâsivâ” ile eşanlamlı kabul
gelenek gümüzde de yaşatılmak­
edilmiştir.
tadır.
Ahad a. (ja.1) [Ar.] Sözlük anlamı
ağlama duvarı a. Yahudilerce
“Bir, bir tek, yegâne” olan bu söz,
“Beit ha-Mikdaş” (Beytü’l-
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
makdis veya Süleyman
isimleri)dandır. Aynı anlamı içe­
Ma'bedi) olarak adlandırılan,
ren bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de
Hz. Süleyman’ın saltanatmın
“İhlâs suresi” (112 / l)nde doğ­
dördüncü yılında yapımına baş­
rudan doğruya Allah’a nisbet
lanan ve yedi yıl altı ayda ta­
edilmiştir. Bu anlam çerçevesin­
mamlanan (M.Ö. 967) mabetten
de hadislerde de geçen bu terim,
günümüze kadar gelen ve kutsal
Allah’a nispet edilmiştir. Allah’ın
kabul edilen duvar. Son dönem­
dışmda bir başka varlığa nispet
lerde Mescid-i Aksâ ile
edilemeyeceği için bu kelimenin
Kubbetü’s-Sahrâ’yı çevreleyen
çokluk biçimi de yok, diye yo­
duvarm bir bölümü. Yahudiler,
rumlanmıştır.
Kudüs’ün ve mabedin tahrip
edilmesini, halkııun Romahlarca ahad haber a. Hadis biliminde tek
sürgün edilmelerini lânet etmek, kişinin rivayet ettiği hadis ola­
mabede yeniden ruh vermek ve rak yorumlandığı gibi mütevatir
Yahudi hâkimiyetini yeniden olmayan hadis olarak da nitele­
kurmak, gözyaşları içinde dua nen bu terim, aynı zamanda
 59
“haber-i vâhid” (bk. bu madde)
olarak da ifade edilmiştir.
ahâdîs ç.a. (iüjLI) [Ar. hadîs’in ç.
b.] Hadisler; bk. hadis.
§ tam. ahâdîs-i nebeviyye
ç.a. (<yj 6jjLI) Hz. Muham-
med’in hadisleri ve bu hadis­
lerin toplandığı eserler.
ahâdîsü’l-ahkâm ç.a. Ç^l
öjjLI) Hadis biliminde, te­
mizlik, namaz, zekât, oruç,
hac, nikâh, boşanma, giyim
kuşam, diyet, âdâp gibi konu­
lar ile helâl ve haram hü­
kümleri içine alan hadisler.
ahâdîsü’l-kavliyye ç.a. (ûjüi
öjjLI)Kur’ân-ıKerîm’in mü­
temmimi olarak kasdedilen
Hz. Muhammed’in sözleri.
ahâdîsü’l-fi'liyye ç.a. («uLûll
ijjLJ) Hz. Muhammed’in
tasvip ettiği ve salık verdiği
konular.
ahâdîsü’t-takrîriyye ç.a.
(<ûji>£Jl İjjLJ) Kur'ân-ı Ke-
rîm’in mütemmimi kasdedi­
len Hz. Muhammed’in sözle­
ri.
ahadiyyet a. Guja.1) [Ar.] Bütün
isim ve sıfatlardan armmış ola­
rak Allah’ın zatının bir ve tek
olması, birlik, Allah’m birliği;
eşanlamhsı “vahdâniyyet” (bk.
bu madde).
ahad sünnet a. İster Hz. Peygam­
ber’den rivayet eden ravîlerinin,
ahberenâ
isterse sonraki tabakalardaki
ravîlerinin sayısı tevatür sayısı-
nm altında bulunan sünnet.
ahavât ç.a. (oljil) [Ar.uht’un ç. b.]
1. Kız kardeşler. 2. tas. Tarikate
girmiş kadın arkadaşlar veya
yoldaşlar.
ahaveyn ç.a. ttyil) [Ar.ah sözünün
tesniye (ikilik) biçimi.] İki erkek
kardeş (Ünlü İslâm bilginlerinden
Urfalı Mahmud Kâmil Efendi’nin
babası Mustafa Kâmil Efendi ile
amcası Mehmet Efendi için söy­
lenmiştir.).
ahbâ ç.a. (L^O [Ar.habâ’in ç. b.]
Sırdaşlar.
ahbâb ç.a. G^D [Ar.habîb’in ç. b.]
Dostlar, sevilenler, tanıdıklar.
ahbâr ç.a. G^D [Ar. ahbâr veya
habr’in ç. b.] Tevrat'ı ve onun
hükümlerini iyi bilen Yahudi
din bilginleri ve hahamlar için
Kur'ân-ı Kerîm’de kullanılan
bu söz, “Mâ'ide suresi” (5/44,
63) nde iki defa geçmektedir.
ahbâriyye ç.a. feLi-O [Ar.
ahbâr’in ç. b.] İslâmî inanca gö­
re, dinî konularda nakil ve riva­
yetlere göre amel edenler, onla­
ra sadık kalanlar.
ahberenâ a. (lG«J) [Ar. ahbâr’in ç.
b.] Hadis büiminde bu terim,
semâ, kıraat, icazet ve birden
çok kimse ile birlikte alınan bir
hadisi başkasına rivayet eder-
ahde vefa
ken kullanılan sigayı ifade et­
mektedir.
ahde vefa a. bk. ahit
ahd günü a. “kâlû belâ” (bk. bu
madde) günü.
Âhır s. O-T) [Ar.] (ç. b. âhirîn ve
evâhir) “ölümsüz, ebedî” anla-
mmda “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur'ân-ı Kerîm’de “Hadîd” (57
/ 3) suresinde “evvel” sözü ile
birlikte kullanılır ve Allah’a
nisbet edilir; “evvel” varlığının
başlangıcı olmayan yani ezelî
olan, “âhır” de varlığmm sonu
olmayan yani ebedî anlammda
kullanılmıştır. Öte yanda “âhır”
adı Allah'ın doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn
Mâce, “Du’â”, 10). Ayrıca bu söz
Hz. Peygamber’in hadislerinde
de sıkça geçmektedir. Özellikle
O, kızı Fâtımâ’ya öğrettiği şu dua
bu sözün en çarpıcı biçimde kul-
lanıhşına bir örnektir: “Allahım!
Sen evvelsin, senden önce hiçbir
şey yoktur ve sen âhirsin, senden
sonra da hiçbir şey yoktur.”
(Müslim, “zikir”, 61)
§ tam. âhirü’l-emr a.
^i>î) Ahir zaman pey­
gamberi.
âhirü’s-sened a. (xJl>l)
Hadis biliminde kullanılan
terim, bir hadisin sahabi ve­
60
ya yazarı tarafını ifade et­
mektedir.
ahidnâme a. («uüj^) [< Ar.ahd + F.
nâme] Hükümdarlarm veya sul-
tanlann bazı devlet, cemaat ve­
ya şahıslara özel hak ve imkân
tanımak amacıyla düzenlenmiş
olan belge, muahede-nâme,
musâlaha-nâme. İslâm devletleri
içinde ilk ahid-nâme, Hz. Mu-
hammed tarafından H. 9. yıldan
sonra verilmiş olup onu Irak,
İran, Suriye, Filistin, Mısır, Ku­
zey Afrika ile Anadolu’nun fet­
hinden sonra buralarda yaşayan
gayrimüslimlere Hulefâ-yı
Raşidin ve özellikle Hz. Ömer ta­
rafindan verilmiş olan hakları
belgeleyen vesikalar izlemiştir.
Osmanh devletinde de yabancı­
lara verilen ticarî imtiyazları
veya sulh anlaşmalarmı içeren
ve “mu'âhedenâme” olarak da
adlandırılan ahid-nâmeler söz
konusudur.
ahilik a. 1. Dostluk, kardeşlik, ar­
kadaşlık. 2. Dayanışma ve yar­
dımlaşma esasma dayanan eski
bir Türk töresi olup özellikle on
üçüncü yüzyüda Anadolu’da hız­
la yaygınlaşan ve Osmanlı devle­
tinin kurulmasmda, hatta ya-
yılmasında önemli rol oynamış
olan dinî ve sosyal bir teşkilât.
En temel ilkelerini dinin asıl
kaynağından alan ahiliğin
“nizamnâme’lerine “fütüvvet-
nâme” adı da verilmiş olup bu
teşkilâta girmek için şerbet iç-
 61
mek, şed veya peştamal kuşan­
mak, şalvar giymek ile gerçekle­
şiyordu. Onun özünü ise esnaf
birlikleri ve bunları da çıraklar,
kalfalar ile ustalar oluşturuyor;
en kıdemli veya yaşlı meslek er-
babma “reis” veya “ahi” denili­
yor; teşkilât içindeki düzeni de
“yiğitbaşı” ya da “server” deni­
len ikinci bir reis sağlıyordu.
Osmanlı sosyal hayatının en te­
mel sosyal kurumlanndan olan
bu teşkilât, varlığını Osmanlı
devletinin son dönemlerine ka­
dar sürdürmüştür.
âhir s. (>î) [Ar.] “Son, sonraki”
anlammda olup Hz. Muhammed
sonrası kıyamet güllüne kadar
geçecek zaman dilimi.
âhir s. (jiL) [Ar.] ftk. Başkasmm
nikâhlı eşi ile cinsel münasebete
giren (erkek).
âhire s. (o^k) [Ar.âhir sözünün
müennes (dişil) biçimi.] fik. Zina
yapan (kadın).
âhiret a. (o>.7) [Ar.] Dünya hayatı-
nm sonrasmda ebediyen devam
edecek olan öteki hayat, öteki
dünya, ahret. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de yüzden fazla ayette
geçmekte olup buralarda dün­
yanın sonu ile yeni bir hayatın
başlangıcı ifade edilmektedir
(bk. M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“ahr” maddesi). İslâm’da ahrete
inanmak imarım esaslarından-
dır. Nitekim “ehl-i sünnet” (bk.
bu madde) inacma bağh her
ahit
müminin yürekten inanması ge­
reken “amentü” (bk. bu madde)
nün özünde “âhiret” inancı
yatmaktadır.
âhiret günü a. bk. âhiret
âhiret gününe iman a. “İmânın
şartı” (bk. bu madde), yani İs-
lâm’m temel ilkelerinden olan
“farz” (bk. bu madde) m şartları
içinde yer alan ve altı farzdan
oluşan ve de “amentü” olarak
adlandırılan imarım esaslarm-
dan biri olan “âmentü billahi...
ve’l-yevmi’l-âhiri...”, yani “Al­
lah’a ... ve ahret gününe inan­
dım.” sözü.
ahiretlik a. 1. Ahirete özgü veya
ona bağlı. 2. Kendisini dine ve
ibadete adamış kimse, takva sa­
hibi.
âhir zaman a. 1. İnsanm içinde
yaşadığı son dönemi veya dünya
hayatmm kıyametten önceki
zamanı. 2. İslâm inancma göre
bu terim, kıyamete yakın olan
devri, zamanm ve âlemin sonu­
nu anlatır. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de açıkça geçmemekle
beraber hadislerde sıkça dile ge­
tirilmiştir.
ahit, -hdi a. (o^) [< Ar.ahd] 1.
“Antlaşma, taahhüt, yükümlülük,
güven veren söz.” anlammda ke­
lâm terimi. Kur'ân-ı Kerîm’de
“mîsâk, kal ü belâ, ahid, belâ
ahdi, rûz-ı elest, bezm-i ezel,
bezm-i elest” gibi Allah ile kul
ahd-i atîk
arasındaki ahitlerden söz eden
pek çok ayet yer almaktadır. 2.
Allah’a karşı olan yükümlülük,
and, kasem. 3. Padişah buyruğu,
ferman, hatt-ı hümâyûn. 4. tas.
Allah ile kul arasında var oldu­
ğuna inanılan ahidleşme.
Sufîler, “bezm-i elesf’te Allah’m
“Rab” olduğunu ikrar etmeyi
“ahid”, bu taahhüde bağh kal­
mayı da “ahde vefa” olarak be­
nimsemişlerdir.
§ tam. ahd-i atîk öz. a. (ji
j^) (Eski Ahit) 1.
Hristiyanlar tarafindan Ya-
hudilerin kutsal kitabı Tev­
rat’a verdikleri ad olup İb-
ranice otuz dokuz kitaptan ve
“Tevrat”, “Neviîm” (Peygam­
berler) ve “Ketuvîm” (Kitap­
lar) balıklı üç ana bölümden
oluşmaktadır. Biri İbranice,
öteki Grekçe tercüme olan bu
kitabı, bütün Hristiyan mez­
hepleri kabul etmekle birlik­
te Hristiyan dünyası onun
ikinci versiyonunu, yani
Grekçe tercümesini benim­
semektedir. 2. Hz. Ebubekir
Sıddık’m lâkabı.
ahd-i cedîd öz. a. (jjjş. j^)
(Yeni Ahit) Kitâb-ı Mukad-
des’in yalnızca Hristiyanlara
ait olan kısmına verilen ad,
İncil. Bu kitap, “Tarihî ki­
taplar: Dört İncil ve Resul­
lerin İşleri”, “Ta’lîmî Kitap­
lar: Pavlus’un Mektupları
62
ile Katolik olarak adlandı-
rılanyedi mektup” ve “Pey­
gamberlik: Yuhanna’nın
Vahyi” başlıklı üç ana bö­
lümden oluşmaktadır.
ahitnâme a. (<uü ^) [< Ar.ahd + F.
nâme] “Sözleşme, antlaşma.” an­
lammda olup Hz. Peygamber’in
hicret sonrası Medineliler ile
Mekkeliler arasında yaptığı ant­
laşmalar.
âhiyân-ı Rûm a (^ jLil) “Anadolu
dervişleri” anlamında Anado­
lu’da mevcut bulunan dört
bâtınî güçten biri olup
“Kalenderiyye” (bk. bu madde)
tarikatine mensup dinî-askerî
zümre.
Ahkâf suresi a. (^Jl^.1) [<
Ar.“Sûretü’l-Ahkâf’ (Jlkıfl Sj^J
Kur'ân-ı Kerîm’in kırk altıcı,
iniş sırasına göre altmış altmcı
suresi olup “Câsiye suresi”
(45)nden sonra ve “Zâriyât”
(51)nden önce Mekke’de nazil
olmuş ve otuz beş ayetten mey­
dana gelmektedir. Adını yirmi
birinci ayette geçen “ahkâf’
(kum tepeleri) sözünden almıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’in Hak din kita­
bı olduğu ve iman etmenin
öneminin ifade edildiği bu sure­
de, aynca Allah’ın birliği ve
kudreti üzerinde durulmakta,
bunlara inanmayanlann sonu
azap olacağı vurgulanmaktadır.
Hz. Peygamber’in “Ahkâf sure-
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
 63
Buharı ve Tercemesi, C. 10, s.
4753-4757.
ahkâm ç.a Çl^l) [Ar.hükm’ün ç.
b.] “Karar, yargı, ilim, anlayış”
kavramlarını içeren “hüküm”
sözünün çokluk biçimi, hüküm­
ler. bk. hüküm
§ tam. ahkâm-ı adâlet ç. a
(Jlji ^l) huk. Hukuk dü­
zeni, adalet sistemi
ahkâm-ı adliyye ç. a (djc
^1) huk. Hukukla ilgili hü­
kümler.
ahkâm-ı akliyye ç. a. (ûk
^(^aJ) Akim bir şeyin var olu­
şu kavramıyla münasebeti
konusunda yapacağı değer­
lendirmeler için kullanılan
kelâm terimi.
ahkâm-ı âmire ç. a («^1
^lial) huk. Taraflarm iradele­
riyle değiştirile meyen kanun
hükümleri.
ahkâm-ı asr ç. a (^^ fKal)
Çağm getirdikleri, dönemin
değer yargıları.
ahkâm-ı bâtına ç. a. (<1L
fKa.1) Batmî fıkıh.
ahkâm-ı hamse ç. a (lu^
^l) “Vacib, mendub, mu­
bah, mekruh, haram”dan
oluşan beş hüküm. “Vacib”,
kesin bir delille yapılması
düşünülen dini görevler” (bk.
bu made); “mendub”, farz ve
ahkâmü’l-Kur'ân
vaciplerin dışında yapılması
istenen dini görevler” (bk. bu
made); “mubah” yapılıp ya­
pılmaması insanların isteği­
ne bırakılan dini görevler”
(bk. bu made); “mekruh”, ke­
sin bir delille yapılması ya­
saklanan fiiller” (bk. bu
made); “haram” kesinlikle
yapılması yasaklanan ve ya­
pılması hâlinde günaha giri­
leceği belirtilen dini görev­
ler” (bk. bu made), “ahkâm-ı
hamse” olarak nitelenmiştir.
ahkâm-ı nâhiye ç. a. (<^ü
fKa.l) huk Yapılmasma izin
vermediği kanunun hüküm­
leri.
ahkâm-ı şahsiyye ç. a.
(«tu^i ^ı) huk. Şahsın ül­
ke ve ülke dışmda kanun
önünde hak sahibi olduğunu
içeren yasal hükümler.
ahkâm-ı şer'iyye ç. a. («ut^d,
^1) huk. İnanç dünyasına,
ibadete ve eylemlere ilişkin
şer’î hükümler.
ahkâm-ı zâhire ç. a (»^ih
^l) Namaz, oruç, hac, zekât
ve şer’î ibadetler.
ahkâmü’l-hâkimîn ç. a.
(j^Ul ^1) Hüküm veren­
lerin en üstünü anlamında
Allah’a izafe edilen bir terim.
ahkâmü’l-Kur'ân ç. a (jljüi
f&J) İbadet, muâmelât,
ahkâm hadisleri
keffâret, ukubât ile ilgili ayet­
lerin yorumuna konu olan bi­
lim dalı.
ahkâm hadisleri ç. a. 1. Hadis
biliminde, genellikle haram, he­
lâl, mekrûh gibi şerî bir hüküm
ihtiva eden hadisler. Bu konuda
derlenmiş pek çok hadis mec­
muaları da vardır. 2. Hadis bili­
minde, genellikle insanlara ha-
yırh sözler ve işleri anlatan, kö­
tü söz ve davranışlardan uzak
durmayı öneren, dolayısıyla on­
ları iyilik ve güzelliğe özendiren
ahlâkî içerikli hadisler.
ahkem s. (^l) [< Ar.hükm] Çok
güçlü, pek kuvvetli, hükmedici.
§ tam. ahkemü'l-hâkimîn a.
(j^LJI ^1) “Esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
rödan olup hükmedenlerin
en güçlüsü anlammdadır.
ahlâk ç.a (jıU.0 [Ar.hulk’un ç. ₺.] 1.
Bireysel ve sosyal yapıda dirlik
ve düzenliği, hakkaniyet ve eşit­
lik ilkelerine uygun yaşamayı
gerektiren ve insarun yaratılı-
şmda var olan ruhsal ve zihinsel
güzellikler. Hadislerde ve İslâmî
kaynaklarda ahlâk, iyi ve kötü
huylan birbirinden ayıran de­
ğerler olarak gösterilmiştir. İyi
huylar, “hüsnü’l-hulûk, me-
hâsi-ü’l-ahlâk, mekârimü’l-
ahlâk, ahlâku’l-hasene ”gibi te­
rimlerle karşılanırken kötü huy­
lar “ahlâku’s-seyyi’e, ahlâku’z-
64
zemîme” benzeri terimlerle ni­
telenmiştir. Öte yanda İslâm ah-
lâkmm kaynağı Kur'ân-ı Kerîm
ve sünnet kabul edilmiştir. 2.
tas. İnsamn ahlâkî mükemmelli­
ğe ulaşmasmı ve Allah’a yakm-
laşmasmı engelleyen bedenî ve
dünyevî tutkulardan kurtulma
mücadelesi olarak görülen ah­
lâk, nefsin ve iradenin özgür
olması için verilmesi gereken
bir savaş olarak nitelenmiş ve
benimsenmiştir. 3. Bireysel ve
sosyal yapıda insanı insan ya­
pan değerleri inceleyen, irdele­
yen ve öğreten bilim dalı.
§ tam. ahlâk-ı fâzıla a. (<Uli
jpUJ) İyi ve erdemli ahlâk;
insanm yaradılışında var
olan ruhsal ve zihinsel güzel­
likler.
ahlâk-ı hasene a. jjü.1)
Güzel ahlâk.
ahlâk-ı zemîme a. (u«j
jiUJ) Ahlâk bozgunluğu, kötü
huylar.
ahlâkî s. (^^1) [< Ar.ahlâk + -î]
(ç. b. ahlâkıyyât ve ahlâkıyyûn)
Ahlâkla ilgili, töreye özgü.
ahlâkıyyât ç.a. (oLiıU.1) [Ar. ahlâ-
kî’nin ç. b.] 1. Ahlâk bilgisi. 2.
Ahlâk konusunu işleyen bilim
dalı, törebilim.
ahlâkıyyûn ç.a. (jjJıLl) [Ar. ahlâ-
kî’nin ç. b.] 1. Ahlâk bilimi. 2.
Ahlâk bilimi konusunda çalışan
 65
bilim adamları. 3. Ahlâkçılık
ekolünü benimsemiş yazar ve
sanatçılar.
ahlâm ç.a. QöUJ) [Ar.hulm’un ç. b.]
Uykuda görülenler, düşler, düş
azmalar; eşanlamhsı “agdâs”.
ahlât ç.a. (Wil) [Ar.hılt’ın ç. b.] 1.
Karışmış olanlar. 2. İnsan bede­
ninde var olduğu ileri sürülen
dört unsur. 3. hek. Vücut sıvıları.
§ tam. ahlât-ı erba'a ç.a. (<üuj
I LıGJ) İnsanm biyolojik, ah­
lâkî ve psikolojik fonksiyon­
larını etkilediği kabul edilen
ve”demevî” (san-guin),
“balgam?’ (flegmatique),
“safravî” (colerique), “sevdaî”
(melancoliçpıe) olarak adlan­
dırılan dört unsur.
ahlât-ı bedeniyye ç.a. (<p_u
1^ hek. Vücut sıvıları.
ah lehümâ a. (L^J £l) [Ar.] Anne
baba bir erkek kardeş.
ah li-eb a. Lü £l) [Ar.] Baba bir
erkek kardeş.
ah li-ebeveyn a. (^U ^l) [Ar.] An­
ne baba bir erkek kardeş.
ah li-üm a. Çtl ^1) [Ar.] Baba ayrı,
anne bir erkek kardeş.
ah min-er-radâ' a. tU>Jl j. £l)
[Ar.] Süt kardeş.
ah şakîk a. (jii ^1) [Ar.] Anne
baba bir öz kardeş.
ahsen
ahmed s. (j^I) [< Ar.hamd] 1. Çok
övülen (kimse). 2. öz.a. Hz. Mu-
hammed.
§ tam.Ahmed-i Muhtâr öz.a.
(jtx. j«.l) Hz. Muhammed.
Ahmediye (I) a. («b^l) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden olup 14. yüzyılda
ortaya çıkan ve Ömer el-Halvetî
(01.800 / 1398) ’ye nipet edilen
bir büyük tarikatin kolu için kul­
lanılan ad.
Ahmediye (II) a. (<.^l) [Ar.] Hz.
Muhammed’in hayatmı ve onun
etrafında oluşan menkıbeleri
anlatan eser.
ahrufu’s-seb'a a. (<uuJl Jjil) [Ar.]
Kur'ân-ı Kerîm’m lafızları ve
okunuşları ile ilgili yedi lehçe
veya tarz.
ahsen s. (>^J) [Ar.] (ç. b. ahâsin)
Çok güzel, daha güzel, pek güzel.
§ tam. ahsen-i takvîm a.
(^jü ^1) 1. En kusursuz ve
mükemmel, en güzel. 2. mec.
İnsan. Bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm (Tın suresi, 95 / 4) ’de
geçmektedir ve “İnsanın ru­
hen ve bedenen en mükemmel
olarak yaratıldığı, onun dü­
şünen, konuşan, iyiyi kötüden,
güzeli çirkinden, doğruyuyan-
lıştan, hayrı şerden ayıran en
mükemmel bir yaratık oldu­
ğu” yorumlan yaygındır.
ahsenü'l-hadîs
ahsenü'l-hadîs a. (i.jJi
>^1) Sözün en en güzeli,
Kur'ân-ı Kerîm.
ahsenü'l-hâhkîn a. (jJİUI
>ol) “Esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
yaratanlann en güzeli anla­
mındadır ve Kur'ân-ı Kerîm
(Mü'minîn suresi, 23 / 14;
Sâffât suresi, 37 /125) ’de iki
ayette geçmektedir
ahsenü'l-kasas a. (jo^ill
>o.l) 1. Hikâyelerin en güze­
li. 2. ed. Yusuf kıssası, Yusuf
u Züleyhâ hikâyesi. Kur’ân-ı
Kerîm’de bu kısa “Yûsuf su­
resi” (12) nde ayrıntılı olarak
anlatılmıştır. Literatürde çok
yaygm olarak işlenen Yusuf
u Züleyhâ hikâyesinin kay­
nağı da bu suredir.
ahsenü't-talâk a. (jilkll^l)
fik. “Boşanmanın en güzeli.”
anlammdaki bu terim, bir
erkeğin karısını cinsel ilişki­
de bulunmadığı temiz süre
içinde boşamasmı ve kadının
iddeti tamamlanıncaya kadar
ona dokunmamasını ifade
eder.
ahyâr ç.a. (jlöl) [Ar. hayr’ın ç. b.]
Çok hayırh ve faziletli kimseler;
eşanlamhsı “sulehâ”; “eşrâr”
karşıtı.
ahz cl (jil) [Ar.] tas. Sözlük anlamı
“almak” olan bu söz, tasavvufta
Allah’a ulaşma olarak nitelen­
66
miş, bu makama erişen sufîlere
Allah’ın ahlâkı ile ahlâklanmış
gözüyle bakılmıştır.
§ tam. ahz-ı feyz a. (>jji.l)
tas. Allah’a ulaşma yolunda
tarikate yeni girenlerin mür­
şitten veya velîden manevî
olarak beslenmesi.
ahz-ı tarikat a. (o»= ü.1)
tas. Allah’a ulaşma yolunda
bir tarikate girme.
ahz-ı yed a. (ju iki) tas. Ta­
savvufta sâlikin mürşitten
veya velîden el alması.
ahz u kabz a. (>j j iki) fik.
Bir sözleşme gereği teslimi
gereken bir şeyin almmasını
ifade eden fıkıh terimi.
ahz u siyâset a. (c^L^jüJ)
fik. Yakalayıp cezalandırma
veya öldürme anlamında fı­
kıh terimi.
Ahzâb suresi a. (^ul>i) [<
Ar. “Sûretü’l-Ahzâb” (ul>^l sj^]
Kur'ân-ı Kerîm’in otuz üçüncü,
iniş sırasına göre doksanıncı su­
resi olup “Âl-i İmrân suresi”
(3)nden sonra ve “Mümtehine
suresi” (60)nden önce Medi­
ne’de nazil olmuş ve yetmiş üç
ayetten meydana gelmektedir.
Admı Hendek Savaşı, öteki adıy­
la Ahzab Savaşı’ndan dolayı al­
mıştır. Surenin özünde, nübüv­
vetten ve Allah’ın takdir gücün­
den, aile bireylerinden, Ahzab
 67
Savaşı’ndan, Hz. Peygamber’in
saygın konumundan söz edil­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“Ahzâb suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4662-4684.
akabe a. (<âc) [Ar.] 1. “Sarp yol,
tehlikeli geçit.” anlammda Mek­
ke ile Minâ rasmda bulunan bir
tepenin adı; eşanlamlısı
“muhâtara”. 2. Kur’ân-ı Kerîm
(Beled suresi, 90 / 11 - 17) ’de
“Köle azat etmek, yetim veya
yoksulu doyurmak, sabırlı olmak,
doğruluktan ayrılmamak, haktan
yana olan kimselerle beraber ol­
mak?’ gibi anlamlarda kullanıl­
mış olan bu söz, erdemli kimse­
lerin vasfı olarak nitelenmiştir.
3. tas. Maksada ulaşma, ahlâk
mükemmeliğine erişme yolunda
aşılması gereken engeller, nef-
sanî bağlar.
akâ'id ç.a. Uü) [Ar.akîde’nin ç. b.]
İslâm dininin temel ilkeleri,
inanılması ve öğrenilmesi zarurî
olan kaideler. Kur'ân-ı Kerîm’e
göre (Enbiyâ suresi, 21 / 25) bü­
tün peygamberlerin tebliğ ettiği
akaidin temelini “tevhid” inancı
oluşturmuştur. Yine Kur'ân-ı
Kerîm’e göre İslâm akaidinin
temeli “usûl-i selâse” (üç ana
yol) olan “ulûhiyet, nübüvvet,
ahiret’ten meydana gelmekte­
dir. Âyet ve hadislere dayalı ola­
rak İslâm akaid ilmi şu ortak il­
kelerde birleşmiştir: 1. Allah
vardır ve bir (tek) dir. 2. Evren
akânîm
bütün varlıklanyla ve olaylarıy­
la bir düzen içinde yaratılmıştır.
3. Allah bütün sıfatları (99 sıfatı)
yla yaratıcı bir güce sahiptir. 4.
Peygamberlik Allah adınadır ve
Hz. Muhammed son peygam­
berdir. 5. Her insanm bir kaderi
vardır, yani “kaza ve kader”
inancı tamdır. 6. Meleklere ve
İlâhî kitaplara iman esastır. 7.
Ölümden sonra ahret hayatı ile
cennet ve cehennem mutlaktır.
Bu değer yargıları ile akaid ilmi
bir anlamda “amantü”de ifade
edilen imanm esaslarına da­
yanmaktadır.
§ tam. akâ'id-i dîniyye a.
(cmjjSlk) Akait ilminin ön­
gördüğü ve İslâm dininin te­
mel ilkeleri, inanılması ve
öğrenilmesi zarurî olan kai­
delerinin tamamı.
akânîm ç.a Ç-ilsi) [Ar.uknûm’in ç.
b.] Sözlük anlamı “Asıllar, kök­
ler.” olan bu söz, Hristiyanhğm
üç kutsal değeri için kullanılmış­
tır.
§ tam. akânîm-i selâse a.
(<ğ^ (uilîl) Hristiyanlann “ eb,
ibn ve rûhu’l-kudüs”ten oluş­
tuğuna inandıkları üç kutsal
değer. Bu üç kutsal değer: Al­
lah Teâlâ’dan ibaret olan
“eb” veya “zât” (baba),
İsa’dan ibaret olan ibn (oğul)
ve Ruhu’l-Kudüs (Mer­
yem’den ibaret bulunan “ha­
yat”).
akar
akar a. (jlk) [Ar.] İslâm hukukun­
da, taşınmaz mal ve arazi olarak
geçen bu terim, Mecelle (madde:
29) de “Hâne ve arazi misillü
başka bir yere taşınması müm­
kün olmayan şey.” biçimine ta­
nımlanmış; halk arasmda ise
genellikle kiraya verilmek sure­
tiyle gelir sağlayan mülk anla­
mında benimsenmiştir.
akıl, -klı a. (Jk) [< Ar.akl] (ç. b.
ukûl) 1. İnsana özgü olan dü­
şünme ve anlama yetisi, us, zi­
hin. 2. Anlama, fehim, idrak, ze­
kâ, hafıza. 3. Düşünce, tefekkür,
mülâhaza, fikir. 4. İslâm inancı­
na göre bu terim, insanı insan
yapan İlâhî emirleri kavrama ve
yerine getirme yolunda yüküm­
lülüğü olan bir İnsanî vasfı ifade
etmektedir. Nitekim Kur'ân-ı
Kerîm’de aklın bu vasıflan pek
çok ayette zikredilmiştir. Pek
çok âlim ve mutasavvıf ehli akh
kalbin özünde nitelemiştir. 5.
tas. Tasavvuf ehli akıl ile aşkı zıt
değerler olarak benimsemiş; ak­
im olduğu yerde aşkın olamaya-
cağmı ifade etmişlerdir, bk. eş-
ref-i mahlûkât
§ tam. akl-i bâlig a. QJL Jk)
Ergin olma durumu.
akl-i beşer a. (^ Jk) İnsan
aklı.
akl-i cüz' a. ( .> Jk) İnsan
aklı; eşanlamlısı, “akl-ı
ma'âş”
68
akl-ı dûr-bîn a. (jy^J JM
Uzağı görebilen, geleceği se­
zebilen akıl.
akl-ı evvel a. (Jjl Jk) 1. Ya-
radılışla ilgili olan akıl ve ze­
kâ. 2. (eski felsefede) Allah,
Cenâb-ı Hak (Eskilere göre,
Cenâb-ı Hak akl-ı evvel değil,
akl-ı evvel olan Cenâb-ı
Hak’tan sâdır olur.)
akl-i fa'âl a. (Jlü Jk) (hare­
ketli akıl) 1. Cebrail. 2. tas.
Akim “akl-ı ewel”den başla­
yarak onuncu sıraya kadar
devam eden dizilişte, onuncu
sırayı ifade eden terim.
akl-i ferzâne a. (<ilj> Jk)
Bilgili, ârif kimse.
akl-i hayvânî a. (^Ija. Jk)
(hayvansal akıl) İçgüdü.
akl-i insânî a. (^Ui Jk) İn­
sana özgü akıl.
akl-i küll a. (J$Jk) (tam, ek­
siksiz akıl) 1. tas. Cebrail. 2.
tas. Hz. Muhammed veya
“hakîkat-i Muhammediyye”
(bk. bu madde). 3. tas. Dün-
yanm çevresini saran gökle­
rin yaratıcı gücü, yani “do­
kuz felek” (bk. bu madde) in
tamamınm oluşmasmı ve
bunların hepsinin yaratılma-
smdaki Allah’m yaratıcı kud­
retini ifade eden güç, Allah’m
aktif tecellîsi; eşanlamlısı
“nefs-i küll” (bk. bu madde).
 69
akl-ı ma'âş a. (jilu JM bk.
akl-i cüz'
akl-i nefsânî a. (^Lü Jk)
İnsanoğhnda kendini koru­
ma içgüdüsü, bencillik.
akl-i selim a. (^ Jit) Veri­
len kararlarda ve hükümler­
de iyi ile kötüyü, yararh ile
zararlıyı ayırt etmeye yara­
yan insana özgü yeti, sağdu­
yu, fıtrat.
âkil a.ve s. (JiL) [< Ar.akl] (ç. b.
ukalâ, akılân) 1. Akıllı, uslu, bi­
linçli: “Âkil isen açma sırrını
dostuna, dostunun dostu vardır o
da söyler dostuna” (Atasözü) 2.
Ergenlik çağma gelmiş her kişi.
3. huk. İyi ile kötüyü, yararlı ile
zararlıyı ayırt etmeye yarayan
zihnî melekelere sahip olgun ve
münevver kimse. 4. ftk. Diyet
ödeyenlerin her biri.
âkil bâliğ a. ftk. Ergenlik çağma,
hükmî sorumlulukları yüklenme
dönemine gelmiş kimse.
âkile a. (diL) [Ar.] fik. Diyet öde­
yenler.
akide a. (»jJl) [Ar.] (ç. b. akâ'id) fik.
İmanın esasları; eşanlamlısı
“îmân” (bk. bu madde), bk.
akâ'id ve îmân.
âkif a. (JSL) [Ar.] (ç. b. âkifûn,
akûf) 1. İbadet amacıyla Harem-
i Şerife veya kendi köşesine çe­
kilmiş kimse, mutekif. 2. Bir işte
veya konuda kararlılık gösteren,
ısrar eden, sebatkâr.
akit
alâka a. (<li) [Ar] Hz. Muhammed
çağı öncesi Arap toplumunda
var olan ve bir çocuğun doğu­
munun yedinci gününde Allah’a
şükretmek amacıyla kurban
kesmeye ve kesilen bu kurbanm
etlerinin dağıtılmasma verilen
ad.
akika kurbanı a. Sözlüklerde bu
söz, çocuğun doğduğu zaman
başmda bulunan saç, anlamın­
dadır. Bundan dolayı dinî inan­
ca göre, doğumunun yedinci ve­
ya daha sonraki günlerinde ço­
cuğun saçı kesildiği veya taran­
dığı sırada kesilen hayvan için
de bu terim kullanılmıştır. Bu
kurbanı kesmek hem sevinç
hem de Allah’a hamd için kabul
edilmiştir. Buharî, “akika kur­
banı” hakkında kitabınm
“Kitâbu’l-Akika” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 12, s. 5545-5551)
adlı bölümünde Hz. Peygam-
ber’in hadislerinden örnekler
vermiştir.
akit, -kdi a. (i) [< Ar. akd] (ç. b.
ukûd) 1. Bağ, düğüm. 2. Sözleş­
me. İslâmî inanca göre Kur'ân-ı
Kerîm ve sünnetin ifade ettiği
temel ilkelere ters düşmemek
kaydıyla her türlü akit caizdir.
Kur’ân-ı Kerîm’de ahde vefa ve
akde bağlıhk konusunda bağla­
yıcı hükümler vardır (Mâ'ide
suresi, 5 /1). Akitler de ikiye ay­
rılmaktadır: 1. Sahih akitler: ak-
din sağlıklı ilkelerini ve şartları­
nı içinde bulunduran akitler. 2.
akd-i gayr-ı lâzım
Gayr-ı sahih akitler: akdin sağ­
lıklı ilkelerini ve şartlarını
özünde eksik bulunduran akit­
ler.
§ tam. akd-i gayr-ı lâzım a.
(^.yi jjî i) huk. Bağlayıcı
olmayan, istenildiği zaman
bozulabilen akit.
akd-i iz'ân a. (jLjl ait) huk.
Şartları tek taraflı olarak be­
lirlenen ve karşı çıkılamayan
sözleşme.
akd-i izdivâc a. (jljjy ak)
huk. Evlilik bağı; nikâh.
akd-i kitâbet a. (cuK jk)
huk. Kölenin, serbest kala­
bilmesi için sahibi ile mal
karşıhğmda yaptığı sözleşme.
akd-i lâzım a. (^Vait) huk.
Bağlayıcı olan, hiçbir du­
rumda fesih sebebi olmayan
sözleşme.
akd-i mu'âvaza a. (i^jLujk)
huk İki tarafın rızası ile yapı­
lan sözleşme veya satış işle­
mi.
akd-ı mudârabe a. (<ujLa«
jk) huk. Hem sermaye hem
de iş üzerine kurulan şirket
sözleşmesi.
akd-ı muvâlât a. (^l>> jk)
huk. Soyu belli olmayan bir
kimsenin bir başka kimse ile
usulüne uygun olarak yapmış
oldukları velâ akdi.
70
akd-ı muvâza'a a. (u^lj.
aîc.) huk. Asıl maksadı gizle­
mek amacıyla yapılan ve ger­
çeğe uymayan sözleşme.
akd-ı nikâh a. (^lijk) huk.
Evlilikte erkek ile kadmın di­
nî hükümlere ve usulüne gö­
re yapılan nikâh altmda bir­
leşmelerini ifade eden terim.
akd-i zimmet a. (cmj ait) huk.
İslâmiyeti kabul eylemi.
aklâm ç.a. ÇdUl) [Ar.kalem’in ç. b.]
Kalemler, hat sanaünda on iki
tümün hepsi.
§ tam. aklâm-ı sitte ç.a. (â.
fMîl) (.altı kalem) İslâm hat
sanatmda, benzer bir yazınm
farkh tarz ve üslûplarda yazı­
laması sanatma verilen ad,
şeş kalem. Bu farkh tarz yazı­
lara ise şu adlar verilmiştir:
tevki, rikâ', muhakkak,
reyhânî, sülüs, nesih.
akliyyât a. (oûuj [< Ar. akl] Akıl
yoluyla bilinmeyenleri anlama,
kavrama veya keşfetme anla­
mında kelâm terimi.
akrab a. («>0 [Ar.] “Bilmesi, gör­
mesi, duyması, haberdar olması.”
bakmamdan insanlara en yakın
anlammda Allah’m sıfatı. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Kaf suresi”
(50 /16) nde geçmektedir.
akrabâ a. (U>l) [Ar.] Aile bireyleri
dışmda soyca birbirine kan bağı
ile yakm olan kimseler, eşan-
 71
lamhsı “hısım”. Kur'ân-ı
Kerîm’de “Nisâ suresi” (4)nin
ilk ayetinde mealen, "... Al­
lah’tan korkunuz, hısım
akrabâya da riayet ediniz.” öğü­
düne benzer pek çok ayette ak­
rabaya yakın davranmayı vur­
gulamaktadır. Hz. Peygamber
de, “Bir kimse rızkının bol olma­
sını ve ecelinin gecikmesini ister­
se, akrabâsını görüp gözetsin.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. I, s. 351) di­
yerek akrabanın önemine dikkat
çekmiştir.
akreb a. Ç>) [Ar.] fık. Özellikle
miras hukukunda vakıf yapan,
velâyet sahibi gibi akrabalık ba­
ğıyla ilgili konularda hak ve yet­
ki sahibi kimseyi amaçlayan fı­
kıh terimi.
aksâmü’l-Kur'ân a. (jijill ^1)
[Ar.] Kur'ân-ı Kerîmde yer alan
yeminleri konu edinen tefsir
usulünü inceleyen bilim dah. Al­
lah’ın kendi adma, peygamber­
lere, Kur'ân-ı Kerîm’e, melekle­
re, kıyamet gününe, aya ve gü­
neşe, gece ve gündüze yemin ile
başlayan 17 sure yeminle baş­
lamaktadır. Bütün bunlar bu bi­
lim daimin araştırma ve incele­
me alanına girmektedir.
akşam namazı a. Güneşin batışın­
dan hemen sonra başlayıp gök-
yüzündeki kızıllığın ve ardmdan
oluşan beyazlığın kaybolmasma
kadar geçen süre içinde beş va­
kit olarak kılman namaz. Bu
âl-i nebî
namazın ilk üç rekâtı farz olup
önce kılınır; sonra ardmdan iki
erkât olarak sünneti eda edüir.
akvâlü’l-esânîd a. (jiLil Jljil) [Ar.]
Hadis biliminde, “isnadların en
sağlıklısı” anlammda olan bu
söz, ravîlerin sikalıkları, yani
sağlam ve güvenilir hadis riva­
yet etmeleri bakımından başka-
larma göre daha üstün derecede
bulunan isnadlar için kullanıl­
mıştır.
âl (I) a. (Ji) [Ar.] Çok tanınmış bir
kimsenin soyuna, hanedanına,
kabilesine veya inaç, fikir, kül­
tür değerlerine bağlı toplumlar,
cemaatler veya devletler için
kullanılan bir terim: Âl-i Mu-
hammed, Âl-i abâ, Âl-i Osman vb.
§ tam. âl-i abâ a. (U Ji) Pey­
gamber ailesi: Şüler âl-i abâ
olarak Hz. Muhammed, kızı
Fatma, damadı Hz. Ali, torun­
ları Haşan ve Hüseyin’i sa­
yarlar; Sünnî âlimler ise bun­
lara peygamberin eşlerini,
kızlarını ve Salman-ı Fârisî’yi
de eklemişlerdir.
âl-i Abbâs öz.a. (^U JÜ Ab­
basî hükümdar ailesi (749-
1258) ve hanedanı.
âl-i beyt a. (c^ Jî) Ehl-i beyt,
peygamber soyu; bk. âl-i abâ
âl-i nebî a. (^ Jl) Peygam­
ber soyunu devam ettirenler.
âl-i Osmân
âl-i Osmân öz.a. (jlA JD
OsmanlI Devletini kuran Os­
man Beyin soyundan gelen
ve hanedanı devam ettiren­
ler, Osmanlı sultanları.
âl (II) s. (JL.) [< Ar.ulüvv] Yüksek,
ulu, yüce.
a'lâ a. (jUl) [Ar.] Yüce, ulu, en şe­
refli anlammda Allah’a nispet
edilen bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de dört ayette geçmekte­
dir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “ala” maddesi).
alâ ferîzati’ş-şer'iyye a. (ûjill
Uuji ^ [Ar.] fik. Örf hukuku­
na göre, mirastan erkek çocuğa
iki, kız çocuğa bir hisse verilme­
sine ilişkin hüküm.
Alak suresi a. (^jL) [< Ar.
“Sûretü’l-Alak” (jLJI sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in doksan altm-
cı, iniş sırasına göre birinci su­
resi olup “Kalem suresi”
(68)nden önce Mekke’de nazü
olmuştur. îlk kelimesi “ikra'”
(l^l) = “oku” olan bu surenin ilk
beş ayeti Hz. Muhammed’e ge­
len İlâhî vahyin başlangıcını
oluşturmaktadır ve İslâm âlim­
lerinin çoğunluğu bu beş ayetin
ilk nazil olan ayetler olduğunda
fikir birliği içindedir. Mekke’de
nazil olan bu surenin tamamı on
dokuz ayetten meydana gelmek­
tedir. Hz. Peygamber’in “Tîn su-
resi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
72
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
5020-5027.
a'lâmü’n-nübüvve ç.a. (s^l ^0
[Ar.] (nübüvvetin belirtileri) Hz.
Peygamber’in nübüvvetini ispat­
lamak amacıyla kaleme alman
eserler için kullanılan ortak ad.
A'la suresi a. (ı_r^>^ ^1) [< Ar.
“Sûretü’l-A'lâ” ^l âj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in seksen ye­
dinci, iniş sırasma göre sekizinci
suresi olup “Tekvîr suresi”
(81)nden sonra ve “Leyi suresi”
(92)nden önce Medine’de nazil
olmuştur. Adını ilk âyette geçen
“a'lâ” sözünden alan ve “Sebbih
suresi” olarak da adlandırılan
bu sure, om dokuz ayetten mey­
dana gelmektedir. Bu surenin
özünde Allah’ın yüceliğinden ve
yaratıcı gücünden söz edilmek­
tedir. Hz. Peygamber’in “A’la
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
4989-4990.
alâ şartihümâ a. (L^^ Jx) [Ar.]
Hadis biliminde, Buhârî ve Müs­
lim’in bir hadisi kitaplarma al­
mak için öngördükleri şartları
taşıyan hadis.
alâ şarti’s-sitte a. (cJIL^ ^
[Ar.] Hadis biliminde, “kütüb-i
sitte” (bk. bu madde)nin hep­
sinde rivayetleri bulunan ravî
için kullanılan terim.
a'le’l-ahruf a. (^^i^) [Ar.] Ha­
dis biliminde, derlenen hadisleri
 73
ilk harflerine göre alfabetik sı­
raya koyarak dizme ve bunları
kitap hâline getirme işi.
a’le’l-ebvâb a. (ul^lj/e) [Ar.] Ha­
dis biliminde, derlenen hadisleri
konulanna göre sıraya koyarak
dizme ve bunları kitap hâline
getirme işi.
a'le’r-ricâl a. (J^l^) [Ar.] Hadis
biliminde, hadisleri ravîlere gö­
re sıraya koyarak dizme ve bun­
ları kitap hâline getirme işi.
a'le’t-terâcim a. (^ljJl^) [Ar.] bk.
a'le’r-ricâl
a'le’l-vech a. (^jil^) [Ar.] Hadis
biliminde, hadisleri usulüne gö­
re düzgün ve doğru bir şekilde
hocanm yöntemiyle yazma veya
rivayet etme işi.
a'lem s. (^1) [Ar.] “En iyi bilen,
daha iyi bilen” anlammda olup
Allah’m sıfatı olarak kullanılan
bir terim. Kur'ân-ı Kerîm’in
“İsrâ suresi” (17/55) nde geç­
mektedir.
âlem a. (^L) [Ar.] (ç. b. âlemîn,
avâlim) “Evren, kâinat.” anla­
mında olan ve yüce Allah’m dı-
şmda her şeyi kapsayan bu söz
Kur'ân-ı Kerîm’de “âlemîn”
çokluk biçimiyle yetmiş üç defa
kullanılmıştır, arz-ı hâviye;
eşanlamlısı “mahlûkât”.
§ tam. âlem-i âfâk a. (jlii
pJL) tas. İçinde yaşanılan
âlem.
âlem-i gayb
âlem-i a'lâ a. QLI ^JU) tas.
Ulvî âlem.
âlem-i bâtın a. (JLL ^L) tas.
Görünmeyen âlem, gizli veya
iç âlem; “âlem-i zâhir” karşı­
tı.
âlem-i berzah a. ^ (JL)
tas. Öteki âlem veya melekler
âlemi.
âlem-i beşer a. (p^ jJL) İn­
sanlık âlemi, bu dünya.
âlem-i ceberût a. (oj^ ^JL)
tas. 1. Tanrı âlemi. 2. Ruhlar
âlemi.
âlem-i cismânî a. (^L^.
^JL) tas. Gökler, yıldızlar,
madenler, bitkiler ve hayvan­
lar âlemi.
âlem-i emr a. (jJ ^U) tas.
Yaradılan âlem.
âlem-i enfüs a. (^uülfJL.) tas.
İç dünya, ruh dünyası.
âlem-i ervâh a. (^IjJ (JL)
tas. Ruhlar âlemi, öteki dün­
ya-
âlem-i fânî a. Qlî pt) Bu
dünya.
âlem-i gayb a. (^ ^Jk) 1.
Öteki dünya, ebedî âlem;
“âlem-i şehâdet” (bk. bu
madde) karşıtı 2. Akıl ve du­
yular yoluyla bir şeyin özü
hakkmda gerçek bilgiye ula­
şılamayan dünya, hazret-i
lâhûtiyye.
âlem-ı hâb
âlem-i hâb a. (Jji. ^L) Rüya
âlemi.
âlem-i halk a. (jli jJL) tas.
Yaradılan âlem, bu dünya.
âlem-i hayâl a. (JU. jJL) Rü­
ya veya istiğrak âlemi ya da
öteki dünya.
âlem-i kevn ü fesâd a. GLi j
□^ (JL) tas. Yedinci gökten
yeryüzüne kadar uzanan
âlem.
âlem-i kudsî a. Ç^jj (JU) tas.
Tanrı âlemi.
âlem-i kührâ a. (&J& (JL.) tas.
Bütün yaratıkların aslı olan
insan.
âlem-i küll a. (JS jJL) tas.
Anasır âlemi.
âlem-i lâhût a. (^^ jJL) tas.
Ruhanîler âlemi, öteki dünya.
âlem-i lâ-mekân a. (5^
(Jlt) tas. Arştan daha yüksek
olan âlem.
âlem-i ma'nâ a. (ü» ^JL) tas.
Rüya âlemi.
âlem-i mekân a. (jK« (JL)
tas. Arştan yeryüzüne kadar
olan âlem.
âlem-i melekût a. U^L» ^1L)
tas. Melekler dünyası, gökyü­
zü.
âlem-i mevâlid a. (Ji^ jJL)
tas. Madenler, bitkiler ve
hayvanlar âlemi.
74
âlem-i misâl a. (JL jJlc) tas.
İnsanm bütün olarak görün­
düğü bu dünya.
âlem-i mülk a. (dL ^JL) bk.
âlem-i şehâdet
âlem-i mülk ü melekût a.
(ojSU jdL.|JL) tas. “Melekler
ve mülk dünyası” anlammda
tasavvuf inancmda varlık
tecellîsindeki mertebelerden
biri.
âlem-i rûhânî a. (^Ljj |jy
tas. Ruhlar dünyası, öteki
dünya.
âlem-i sabâvet a. (c^La ^It)
Çocukluk yıllan.
âlem-i sugrâ a. (^y^ ^Jk)
tas. İnsan ve kendi iç dünya­
sı.
âlem-i sûret a. (oj^ ^JL) bk.
âlem-i şehâdet
âlem-i şehâdet a. (ojI^
(JL) tas. İnsan varlığmm gö­
ründüğü bu dünya; eş anlam­
lısı “âlem-i mülk”, “âlem-i
sûret”; “âlem-i gayb” (bk. bu
madde) karşıtı.
âlem-i şems a. (^ ^L)
coğr. Güneş sistemi.
âlem-i şuhûd a. (j>i jJL)
tas. Var olan veya görünen
âlem, bu dünya.
âlem-i tedvin a. (jyji ^JL)
tas. bk. âlem-i tedvin lâ-
mekân
 75
âlem-i tedvin lâ-mekân a.
(j&o i jjjjs (JL) tas. Arştan
bu âleme kadar olan yaratıl­
mış dünya.
âlem-i zahir a. (>klk ^k) bk.
âlem-i şehâdet; ““âlem-i
bâtın” (.bk. bu madde) karşıtı.
alem a. ÇL) [Ar.] (ç. b. a'lâm) Bay­
rak, sancak gönderleriyle tuğ,
külah, kubbe, smır, sınır taşı vb.
eşyanm ve yerlerin tepesine ta­
kılan sembol. Tek tanrılı dinler­
den olan Hristiyanhğm alemi
“haç”, Yahudiliğin alemi “mühr-
i Süleyman”, İslâmiyetin alemi
“hilâl” olmuştur.
§ tam. alem-i nebevi a. 0^
(Jt) Hz. Peygamber’in sanca­
ğı.
alevî a. (^J [Ar.] (ç. b. aleviyye,
aleviyyûn) Hz. Ali’ye bağlılık
gösteren değişik dinî ve siyasî
grup, cemaat veya topluluklara
verilen ad. Ayrıca Hz. Ali soyun­
dan gelenlere yani oğulları Ha­
şan ve Hüseyin’e, Muhammed b.
Hanefiyye’ye, Ömer ve Abbas
soyundan gelenler için de bu te­
rim kullanılmıştır.
alevîlik a. 1. Alevî yanlısı olan
siyasî ve sosyal cemaatlerin or­
tak adı. 2. Genellikle Anadolu’da
yaygm olan ve temelde Allah,
Hz. Muhammed ve Hz. Ali üçle­
mesine ve inancma dayanan bir
mezhep. Bu mezhep, İslâmî
inancm Şi'î koluna bağlı olmakla
aleyhisselâm
beraber eski Türk dinleri ile
Maniheizm’in renkli unsurları-
nm bir araya gelmesiyle zengin
bir kimlik kazanmıştır. Nitekim
bu cemaatin ahlâkî değerlerinin
temelini oluşturan “eline, diline,
beline (sahip olma) ” düsturu
Maniheizm’in “üç mührü” ile
sıkı sıkıya bağlantılıdır. Öte
yanda “alevîlik”, Anadolu’da
doğan ve gelişen Yesevîlik,
Hayderîlik ve Kalenderîlik gibi
Türk tarikatleri ile de iç içe gir­
miş; Hurufîliğin “dehriyye,
vücudiyye” nazariyeleriyle zen­
ginleşmiştir. Ayrıca “yedi farz”
ise en önde gelen inanç ilkele­
rindendir: 1. Yalan söylememek.
2. Sır saklamak. 3. Mürebbiye
itaat etmek. 4. Musahibi gözet­
mek. 5. Müritlerle beraber ol­
mak. 6. Halifeden taç ve kispet
giymek. 7. Ocağa bağlanmak.
Alevîlik babadan oğla geçer ve
“dede” mezhebin lideri konu­
mundadır. Genel kabul olma­
makla beraber içki helâl görü­
lür. Oruç ise on beş gün olarak
tutulur. Bunun on iki günü Mu­
harrem aymda, üç günü ise Hı­
zır peygamber adma kış orta-
smda tutulmaktadır. Günümüz­
de ise alevîlik, Bektaşî kültür
ve edebiyatınm ağır bastığı bir
İslâmî inanç ve yaşayış tarzının
ifadesi olarak bilim çevrelerinde
yorumlanmaktadır.
aleyhisselâm a. ÇiUi dx) [Ar.]
Peygamberlerden birinin, özel-
aleyk
İlkle de Hz. Muhammed’in adı
söylendiğinde, “Allah’ın selâmı
üzerine olsun!” anlamında bir
ululama sözü.
aleyk a. (dJx) [< Ar. ala (harf-i
cerr) + kef (birinci teklik zamiri)]
“Senin üzerine” anlammda.
aleyküm cüm. (^U) [< Arala
(harf-i cerr) + küm (birinci çok­
luk zamiri)] “Selâm sizin üzerini­
ze olsun.” anlammda kullanılan
bir söz.
aleyküm selâm cüm. (^ ^J [<
Ar.aleyküm + selâm] “Allah’ın
selâmı üzerinize olsun!” anla­
mmda kullanılan bir söz.
alın yazısı a. Kader, İlâhî takdir
anlammda Allah’m ezelde insan­
lar için tayin ettiği hayat çizgisi.
Alî a. (Jx) “Esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’m güzel isimleri)dan olan bu
söz, kudreti yüce, kadri büyük
demektir. Kur'ân-ı Kerîm’in
“Meryem suresi” (19 / 50) nde
geçmektedir.
âlî s. (JL) Ulu, yüce, kibirli, bk.
ulüvv
Âl-i imrân suresi a. (^jl
JT) [< Ar. “Sûretü Âl-i imrân”
(jl^c Jî 6J^)l Kur’ân-ı
Kerîm’in üçüncü suresi. Adını
otuz üçüncü âyette geçen “âle
İmrâne” sözünden alan bu sure,
Medine’de nazil olmuştur ve 200
âyetten meydana gelmektedir.
“Bakara suresi? (2) ile birlikte
76
ikisine “çifte güller” anlammda
“Zehrâvân” ya da “Zehrâveyn”
denilmektedir. Hz. Peygam-
ber’in “Âl-i imrân suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 9, s. 4242-4282.
âlim a. ÇJU) [< Ar.ilm] (ç. b.
ulemâ) 1. Bilgin, bilgili kimse,
bilgiç. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de Allah’ın bütün bilinen
ve bilinmeyen âlemlere vakıf
olduğunu ifade eden bir sıfatı
olarak on üç ayette geçmektedir,
îslâm dünyasında bilginin sis­
temleşmesi ve İslâmî bilimlerin
sistematik bir yapıya kavuştu-
rulmasmdan sonra bu terim, bu
bilimlerin toplumun dinsel kay­
nak ve inançlarıyla yakın ilgi
kurması sonucu bu konuda uğ­
raşan kimseler için kullanılma­
ya başlanmıştır. Sonraki dönem­
lerde, özellikle İslâm felsefesi
çizgisinde metafizikle uğraşan
âlimlere “hakîm” denilmiş; ta-
savvuf inancmda ise “havâs”
(bk. bu madde) ve bunun bir üst
derecesi olan “havâsü’l-havâs”
(bk. bu madde) terimleri kulla­
nılmıştır. 2. bk. alîm
Alîm s. (fJx) [< Ar.ilm] Sözlük
anlamı, “Bilen, bilici; hakkıyla bi­
len.” anlamındaki bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup Kur’ân-ı
Kerîm’de, en dikkati çekenler
olarak, “O kalplerin içinde ne
varsa onu da hakkıyla bilendir.”
 77
(Fâtır suresi, 35 / 38); “O her şe­
yi bilir.” (Hadîd suresi, 57 / 3)
başta olmak üzere, yüz elli üç
âyette geçmekte ve bunlar “azîz,
fettâh, habîr, hakim, halîm,
kadir, semi, şâkir, vâsi” isimle­
ri olarak dikkati çekmektedir.
“Alîm” adı Allah’m doksan do­
kuz ismini veren îbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
alîm-allah ÜnL (dJI |Jx) [< Ar. ali­
me (bilir) + Allah] Allah bilir,
vallahi.
Allah a. (dil) [Ar.] Kâinatı yaratan
ve sonsuz irade gücü ile ona dü­
zen veren en yüce varlık. Allah
kavramı öylesine engin ve öyle­
sine derin ki O’nu anlatmak ki­
taplara sığmaz. Ancak O’nun çok
yönlü bir değerlendirilmesi
Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-
siklopedisi’nin “Allah”(C. 2, s.
471) maddesinde yapılmıştır. İl­
gilenenlerin bu kaynağa gitme­
sini salık veririz.
Allah Allah ÜnL (dil dil) Hayret ve
şaşkınlık ifadesi.
Allah’a eş koşma a. bk. şirk
Allah eyvallah a. Bektaşî geleneği
içinde tasdik işareti veya yemin
sembolü olarak kullanılan söz.
Allah hakkı a. bk. hukûkullah
Allah’ın evi a. Mescit veya cami
için kullanılan söz.
Allahümme bârik
Allahlık s. 1. Elinden hiçbir iş gel­
mez, aptal, budala. 2. Allah’a
havale edilmiş veya bırakılmış.
Allahsız s. 1. Allah’a inanmayan,
Tanrı tanımaz, ateist. 2. mec.
Acımasız, vicdansız.
Allahü a'lem cüm. (^1 dil) [Ar.]
Allah en iyisini bilir.
Allahü a'lem bi’s-savâb cüm.
Çl>JL (dil dil) [Ar.] Allah en
iyisini ve doğrusunu bilir.
Allahü ekber cüm. (^l dil) [Ar.]
“Allah büyüktür” anlamında
“tekbir” (bk. bu madde) sözü.
Aynı zamanda “Ezân-ı Mu-
hammedf’nin de başlangıç ve
son sözleridir (dört defa başlan­
gıçta, iki defa sonunda olmak
üzere altı defa). Ayrıca Müslü­
man halk, korktuklarmda, hay­
rette kaldıklarmda veya tepkile­
rini ifade etmek istediklerinde
bu sözü sıkça tekrar eder.
Allahümme cüm. (^1) [Ar.]
“Allahım!” veya “Ya Allah!” an­
lammda bir dua sözü olup
Kur’ân-ı Kerîm’de beş ayette
bulunmaktadır.
Allahümme bârik cüm. (djL ^l)
[Ar.] Cenaze namazı kılınırken
okunması gereken duanm adı.
Bu dua şöyle: Allahümme bârik
alâ Muhammedin ve alâ âl-i
Muhammeddin kemâ bârekte alâ
İbrâhîme ve alâ âli îbrahime
inneke hamîdün mecîd.
Allahümme salli
Allahümme salli cüm. ÇL, ^1)
[Ar.] Cenaze namazı kılınırken
okunması gereken duanın adı.
Bu dua şöyle: Allahümme salli
alâ Muhammedin ve alâ âli
Muhammeddin kemâ salleyte alâ
İbrâhîme ve alâ âli İbrahime
inneke hamîdün mecîd.
Allahü ta'âlâ öz.a. QLû <UI) [Ar.]
Yüce Allah.
altı gün a. bk. sitteti eyyâmi
âlu Muhammed a. ( J o /) [Ar.]
Hz. Muhammed’in soyu anla-
mmdaki bu terim, beş kısımda
incelenmiştir. 1. Hz. Muham­
med’in aile fertleriyle Hâşim ve
Muttalib oğullarmdan olam
mümin akrabası. 2. Hz. Mu­
hammed’in ev halkı ve soyu. 3.
Hz. Muhammed’in ev halkı ya-
nmda yakın akrabası ve arka­
daşları. 4. Hz. Muhammed’in kı­
zı ile damadı, yani Hz. Fâtıma ile
Hz. Ali’nin soyu. 5. Hz. Muham­
med’in peygamberliğine inanan
kimseler, yani Müslümanlar.
âm, -mmı a. Çy [Ar.] fik. Tek bir
söz ile tek bir anlamı ifade et­
mekle birlikte toplumda bütün
fertleri kapsayan bir anlam içe­
ren söz için kullanılan terim. Söz
gelişi, “hırsız” veya “hırsızlık”
ayrı ayrı tek bir söz ve tek bir
anlam ifade etmekle birlikte top­
lum içinde bütün bireyleri kap-
sayabilen nitelikte bir söz olma­
sı gibi.
78
amel a. l^) [Ar.] Bir kimsenin
bilinçli olarak yaptığı iş veya
emir; aynca yasaklar doğrultu­
sunda ceza veya ödüle lâyık gö­
rülen tutum ya da davranış. Hz.
Peygamber, ameller için şunu
söylemiştir: “Ameller ancak ni­
yetlere göre değerlenir. Herkesin
ancak niyetine göre amelinin
karşılığı vardır.” (Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. I, s. 3)
§ tam. amel-i kalîl a. (JA2
J^) Namaz içinde yapılması
uygun olmayan, ancak bazı
küçük hareketlerin yapılma-
smm hoş görülmesi durumu.
Söz gelişi namazda vücudun
bir yerini ikiden fazla kaşı­
mak, düşen takkeyi başına
koymak, pantolunu çekmek
gibi.
amel-i kesir a. (j^ J^)
Namaz içinde yapılması uy­
gun olmayan ve namazı bo­
zan hareketler. Söz gelişi
namazda saç ve sakal tara­
mak, üç adımdan fazla yü­
rümek, çocuğu emzirmek gi­
bi.
amel-i sâlih a. (Ju J^) Sa­
lih amel; din ve inaçlar doğ­
rultusunda Allah’a yapılan
ibadet; dinin yapılmasmı
emir ve tavsiye ettiği iyi, doğ­
ru, faydalı ve sevap kazanma
amacıyla yerine getirilen
amel. Kur'ân-ı Kerîm’de Sa­
lih amel işleyenlerin, yaratık-
 79
ların en hayırlısı olduğu ifa­
de edilmiştir (“Kehf sure-
si”18 / 46).
amel-i seyyi'e a. («ğL- ^) Al­
lah ve Peygamber’in buyruk­
larına veya yasaklarına uy­
gun olmayan, günaha yol
açan söz ve davranışlar.
amel defteri a. İslâm inancına
göre insanların dünyada işlediği
fiillerin ve amellerin ahirette
sorgulanmak amacıyla kayde­
dildiği defter, “kitâbü’l-a'mâl,
sahîfe-tü’l-a'mâl, suhuf.” (bk.
bu maddeler). Kur'ân-ı Kerîm’e
göre, “kirâmen kâtibin” (öfc bu
madde) adı verilen melekler ta-
rafından tutulan bu defterde
kayıtlı işler ve ameller, insanm
eline sunulacak ve okuması is­
tenecektir (İsrâ suresi, 17 /13 -
14). İnsanm sağ tarafmda olan
deftere “ashâbü’l-yemîn” deni­
lir ve salih amelleri içerir. Bu
ameller cenneti müjdeler. Sol ta­
rafında olan deftere “ashâbü’ş-
şimâl” denilir ve salih olmayan
amelleri içerir. Bu ameller ise
cehennem yolunu açmaktadır.
Ayrıca yine Kur'ân-ı Kerîmde
milletlerin de amel defterlerinin
olacağı, her milletin ahirette,
hesap gününde bu defterini
okumaya davet edileceği, yaptık-
larının karşılığını hayır veya şer
olarak görecekleri zikredilmek­
tedir.
amelî örf a. fik. Bir toplumda genel
kabul gören, sosyal hayat içinde
amentü
sürekli veya baskın uygulamala­
rı bulunan davranış biçimleri;
eşanlamlısı “âdet” (bk. bu mad­
de).
amennâ ve saddaknâ a. (üLı
jlLi) [Ar.] Genellikle Kur'ân-ı
Kerîm veya ayetler okunduktan
sonra söylenen “Sadaka-llahu’l-
azîm” ibaresi için “İnandık ve
tasdik ettik.” anlamında kullanı­
lan bir söz.
amene’r-rasûlü a. (J^JI^İ) [Ar.]
Genellikle halk arasında bu adla
anılan bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’in “Bakara suresi”
(2)nin son iki ayeti (285-286) için
kullanılagelmiştir. Nitekim Hz.
Peygamber, bu iki ayetin fazile­
tini şöyle dile getirmiştir: “Her
kim bir gecede el-Bakara suresi­
nin sonundan iki ayeti okursa,
artık ona o gece (ibadet etmek, o
gece afetlerden ve şeytan şerle­
rinden emîn olmak üzere) kifayet
eder.” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5103).
amentü a (oU) [< Ar. âmene
fiilinin birinci teklik şahsı.]
(İnandım, iman getirdim) İslâm
dininin ve imanın esaslarını öz­
lüce ifade eden söz: “Âmentü
billahi ve melâ'iketihi ve
kütübihi ve rusulihi ve’l-
yevmi’l-âhiri ve bi’l-kaderi
hayrihi ve şerrihi mine’llahi
ta'âlâ ve’l-ba’sü ba’de’l-mevti
hakk eşhedü en lâ ilahe illâl-
lah ve eşhedü enne
amil
Muhammeden abduhu ve
resulühü” (Allah’a, meleklerine,
kitaplarına, peygamberlerine,
ahret gününe, kadere, hayır ve
şerrin Allah’tan geldiğine; ölüm­
den sonra tekrar diriliş olacağına
inandım ve iman getiridim; Al­
lah’tan başka ilah olmadığına,
Muhammed’in O’nun kulu ve el­
çisi olduğuna şehadet ederim.)
İmanın esaslarını sıralayan bu
sözlerin bütünü “amentü” ola­
rak bilinmektedir ve Ehl-i sün­
net inacına bağh her müminin
İslâmın beş şartı yanmda ima-
nm şartları olarak bu esaslara
inanması, İslâm’m temel ilkele­
rinden kabul edilmektedir. Bu
ükeler, kadere iman hariç,
Kur'ân-ı Kerîm’in şu surelerin­
de geçmektedir: “Bakara sure­
si” (2 / 136, 177, 285), “Nisa su­
resi” (4 / 136), “Yûnus suresi”
(10 / 90), “Yâsin suresi” (36 /
25), “Şûra suresi” (42 /15).
âmil a. (J.L) [Ar.] İslâm tarihinde
ve devletlerinde genellikle vergi
tahsildarı veya memuru. Ayrıca
muhtaç kimseler için zekât top­
layan görevlilere de bu ad ve­
rilmiştir. Osmanh devletinde ise
ganimet, cizye, fey, haraç gibi
birtakım gelir vergileriyle uğra­
şan, bunlarm tahakkuk, tahsil ve
taksim işlerini de bu görevliler
yapmışlardır. Bu kimselerin
Müslüman, emin, tam ehliyetli,
80
zekât hükümlerine vâkıf ve hür
olmalanna özen gösterilmiştir.
âmin a. (yL) [Ar.] Okunan dua
sonunda “kabul buyur” anla-
mmda onun kabulü için söyle­
nen söz. Kitâb-ı Mukaddes’te
de pek çok yerde “amen” şek­
linde geçen bu söz, Arapçaya
Sami dillerinden geçmiştir. Arap
müfessirlerince “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olduğu tezi ileri sürül­
müşse de bu görüş pek yaygınlık
kazanmamıştır. Kur'ân-ı
Kerîm’de geçmeyen bu terim,
Hz. Muhammed’in pek çok hadi­
sinde zikredilmiş ve özellikle de
“Fâtiiıa” suresinden sonra söy­
lenmesi Hz. Peygamber tarafin­
dan şu hadisine göre istenmiştir:
“Okuyucu, yani Fâtiha okıyan
kimse ‘Âmin’ dediği zaman siz de
‘Âmin’ deyiniz. Çünkü melekler
de ‘Âmin’ derler. Her kimin
‘Âmin’ demesi meleklerin ‘Âmin’
demesine uyarsa geçmiş günah­
ları mağfiret olunur.” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 14, s.
6339) Bu ve benzeri öğütlerden
dolayı “Fâtiha” suresinden son­
ra “âmin” demek, dört büyük
mezhep tarafindan sünnet sa­
yılmıştır.
âmin alayı a. Osmanh devletinin
son dönemlerinde yaygınlaşan
ve okula yeni başlayan çocukları
teşvik etmek amacıyla düzenle­
nen dinî tören. Genellikle pazar-
 81
tesi, Perşembe veya kandil gün­
lerinde yapılması âdet hâline ge­
tirilen bu tören için çocuğun ai­
lesi mahalle mektebinin hocası­
na hazır oldukları yolunda bir
haber gönderir; hoca da karar­
laştırılan günde mektep çocuk-
lannı bir sıra hâlinde İlâhiler
okuyarak okula başlayacak ço-
cuğun evinin önüne getirir, ora­
da hoca dua eder, arkasından da
hep birlikte “âmin!” denilirdi.
Oradan yine toplu olarak oku­
nan İlâhiler eşliğinde ve her
okunan liâhi sonunda“âmin!”
sözü tekrar edile edile okula ge­
linir; okulda kıdemli bir hafız
Kur'ân-ı Kenm’den sureler
okur ve yaplılan dualarla tören
sona ererdi.
âmü’l-fîl a. (Jjül ^) [Ar.] İslâmi­
yet’in kabulünden önce, yaşa­
nan bazı önemli olaylara ad ve­
rilmesi geleneği çerçevesinde,
Habeş ordusunun Kâbe’yi yık­
mak için Mekke üzerine yürü­
düğü yıla Araplarm veriği ad ve
terim.
âmü’l-hüzn a. (ûj^1 f^) [Ar.] bk.
senetü’l-hüzn
an e. Q>) [Ar.] Hadis biliminde, bir
hadisin bizzat hocadan işitilip
işitilmediğini veya sağlıklı bir
yöntemle almıp almmadığını
kesin olarak ifade etmeyen bir
siga.
an an e. (> js) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadisin bizzat hocadan
an'ane
kesin olarak işitildiğini belirt-
meksizin “an” (bk. bu madde)
sigasıyla rivayet edilmesi.
ana-baba a. Toplum hayatı içinde
aile kurumunun temel direği
olan iki kutsal değer için kullam-
lan terim. Bu değerler, aym za­
manda büyük baba ile büyük
anneyi de kucaklamaktadır.
Kur'ân-ı Kerîm’de bu değerler,
“İsrâ suresi” (17 / 23), “En'âm
suresi” (6 / 151), “Lokmân su­
resi” (31 / 14), “Ahkâf suresi”
(46 /15), “İbrahim suresi” (14 /
41), “Ankebût suresi” (29 / 8)
başta olmak üzere pek çok ayet­
te dile getirilmektedir. Hz. Pey­
gamber, ana-babaya asi olmayı
büyük günahlar arasında say­
mıştır: “Büyük günahlar: Allah’a
şirk koşmak, ana ve babaya asi
olmak, haksız yere adam öldür­
mek ve yalan yere yemin etmek.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. I, s. 369) Bir
başka hadisinde ise O, “Büyük
günahların en büyüğünden birisi,
kişinin anasına babasına lanet
etmesidir.” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 13, s. 5976) demiş­
tir.
anakent a. Mekke-i mükerreme, bk.
ümmüT-kurâ
an'ane (I) a. (<u*ic) [Ar.] bk. örf
an'ane (II) a (<ı»k) [Ar.] Hadis
biliminde ravînin şeyhin bizzat
kendisinden ve onun ağzmdan
rivayet ettiği hadisler dışmda
“an” sözünü kullanarak rivayet
ettiği hadisler.
anâsır
anâsır ç.a. (^L) [Ar.unsur’m ç.
b.] “Unsurlar” anlamındaki bu
söz, bazı kelime ve terkiplerle
yeni terimlerin oluşmasını sağ­
lar.
§ tam. anâsır-ı erba'a a. (^
l^L) Dört unsur: Ateş, ha­
va, su, toprak. İslâm felsefe­
sindeki “anâsır-ı erba'a”
kavramı, Antik Yunan dü­
şüncesine dayanmaktadır. Bu
düşünceyi sistemleştiren ve
tabiat bilimlerinin hâkim un­
suru olarak yerleştiren Aristo
olmuştur. Ondan İslâm dü­
şünce dünyasma Kindi tara-
fmdan taşınmış ve Fârâbî ile
yeni boyutlar kazanmış, on­
lardan sonra gelen İslâm
âlimleri ile farklı yorumlara
tâbi tutulmuştur. Özellikle de
tasavvufta kazandığı değer
yargılarıyla edebiyatta çok
sık kullanılan mazmunlar
arasına girmiştir.
anâsır-ı çehârgâne a. (üKj
l^. j^(k) bk. anâsır-ı erba'a
Ankebût suresi a. (^ «o^)
[ < Ar.Sûretü’l-Ankebût( ojjûJI
Sj^)] Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi
dokuzuncu, iniş sırasma göre
seksen beşinci suresi olup “Rûm
suresi” (30)nden sonra ve
“Mutaffifln suresi” (83) inden
önce Mekke’de nazil olmuş ve
altmış dokuz ayetten meydana
gelmektedir. Admı kırk birinci
âyette geçmekte olan “ankebût”
82
(örümcek) sözünden alan bu
âyette, Allah’tan başkasına ina­
nan ve ibadet edenlerin başma
örümcek ağı örüldüğü ve o ağ
içinde sıkışıp kalacakları anlatı­
lır. Gerçek kurtuluşun Allah’a
inanmak ve güvenmek olacağı
öğütlenir; bu yolda gidenlerin
Allah’m korumasmda olduğu ve
yüce Allah’ın onlara yüksek
mevkiler müjdelediği vurgula­
nır. Hz. Peygamber’in “Ankebût
suresi”nm tefsiri için bk. Sahîh-i
Buharı ve Tercemesi, C. 10, s.
4645-4646.
ansâr ç.a. (^L) [Ar.nâsır ve
nasîr’in ç. b.] Hz. Peygamber ile
beraber Mekke’den hicret eden
Müslümanlara kucak açan, on­
lara her türlü maddî ve manevî
yardımı gösteren Medineli Müs-
lümanlar.
ant a. bk. yemin
antisemitizm a. Yahudî karşıtlığı
veya düşmanlığı. Bu terim, iki
yönüyle kullanılmıştır. Bir yönü
Yahudî ırkı ya da Yahudilikten
nefret anlamında, bir yönü de
bu ırkm bireylerinden veya ka­
rakterinden hoşnutsuzluk an­
lamında söz konusu olmuştur.
Kur'ân-ı Kerîm bunlardan bi­
reylerin karakterlerini eleştirir­
ken onların dinlerinin ve
inaçlarınm alay konusu edil­
memesini, inançlarma saygı gös­
terilmesini salık verir (Âl-i
İmrân suresi, 3 /113-115. ayet-
 83 A'râf suresi

ler). Hatta “Tevbe suresi” (9)nin arafât vakfesi a. Mekke’nin 25. km

29. ayetinde Müslümanlar ile güneydoğusunda ova görünü­
Yahudîlerin bir arada ve barış münde olan düz bir alanın adı
içinde yaşamaları üzerinde du­ olan Arafat ile Harem smırı ara-
rulmuştur. Ancak bu ırkm bi­ smda bulunan Ürene Vadisi’nde
reysel davranışları bakımmdan haccm farzlarından biri olan
eleştirilmeleri de dikkatlerden “vakfe” burada gerçekleştirilir
kaçmamıştır. ve buna “arafât vakfesi” adı ve-
rüir. Arefe gününde gerçekleşti­
arabiyyât a. (ûLjt) [Ar. arabiyye
rilen bu ibadet, zeval vaktinden
’nin ç. b.) Arap dili ve edebiyatı
kurban bayramının birinci günü
çalışma alanı ve araştırmaları
fecrin doğuşuna kadar olan süre
için kullanılan terim.
içinde yapılır.
a'râf a. Uâi>J) [Ar. arf’ın ç. b.]
A'râf suresi a. (^jo- Jljd) [<
“Yüksek yer, burç.” alamındaki
Ar.“Sûretü’l-A'râf’ (JljcVI Sj^)]
bu terim, cennet ile cehennem
Kur'ân-ı Kerîm’in yedinci, iniş
arasında bulunan ve bu iki yeri
sırasına göre otuz dokuzuncu
birbirinden ayıran surun
suresi olup Mekke’de nazil ol­
üzrinde bulunan en yüksek te­
muş ve iki yüz altı ayetten mey­
penin adı için kullanılmıştır.
dana gelmektedir. Sure adını
Kur'ân-ı Kerîm’in yedinci sure­
kırk altı ve kırk sekizinci ayet­
sinin adı “A'râf’ olup burada
lerde geçen “a'râf’ ( cennet ile
hayır ile şer arasında kararsız
cehennemi ayıran surun üzrinde
kalan kimselere hayırh yolun
bulunan en yüksek tepe.) sözün­
gösterildiği ve uyarıldığı anla­
den alır ve ilk kelime “elif-lâm-
tılmaktadır. Bu kimselere
mim-sad” (j^il) olduğu için su­
“ashâbü’l-a'râf’ (bk. bu madde)
re bu adla da zikredilmektedir.
denilmiştir. Bunlar, sevap ve
Mekke’de inen surelerin “En'âm
günahları birbirine eşit kimseler
suresi” (6) ile birlikte en uzunu
olarak nitelenmiş; bundan dola­
olarak bilinmektedir. Burada Al­
yı da ne cennete ne de cehen­
lah’ın emirlerine uyulması, doğ­
neme gitmeleri söz konusu ol­
ru ve güzelden yana olunması,
muştur. Bundan olayı da orada
verdiği nimetlerden yararlanıl­
bekletilmektedirler. Ancak onla­
ması, Allah’ın inkâr edilmemesi,
rın Allah’a yakarmaları netice­
vahye uyulması, şirk koşülma-
sinde affedilerek cennete gide­
ması, günahtan uzak durulması
cekleri inancı da yaygmdır.
gibi erdemli öğütler verilmekte­
arafât a. Uü^ [Ar.] bk. arefe dir. Hz. Peygamber’in akşam
namazmın ilk rekâtında bu su-
arasât
renin bir bölümünü okuması
onun faziletini açıkça ifade et­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“A'râf suresi”mn tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C. 9,
s. 4363-4375.
arasât ç.a. (oL^jc) [Ar.arsa’nın ç.
b.] Boş ve kullanılmayan arsa
anlammdaki bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de geçmemekle beraber
kelâm ve tefsir kaynaklarında
“Kıyametin kopmasından sonra
dirilecek olan insanların topla­
nacağı ve dünyada yaptıkları ve
işledikleri amellerinden dolayı
sorgulanacakları yerin adı.” ola­
rak tanımlanmış ve sonradan
dinî kültürümüze bu niteliği ile
terim olarak yerleşmiştir.
araz a. (^_,₺) [Ar.] Sonradan veya
tesadüfen ortaya çıkan, ansızm
baş gösteren anlammda kelâm
terimi.
arâzî a. (^Ijl) [Ar.arz’ın ç. ₺.] “Yer
ve toprak” anlammda olan bu
söz, îslâm hukukunda hem ka­
mu hem de ferdî mülkiyet ola­
rak yerleşmiştir. Ahalisi Müslü­
man olan arazinin üzerinde ya-
şayanlarm bu yerde özel hakkı
ve mülkiyeti olduğu üzerinde
bütün hukuk âlimleri fikir birli­
ği içindedir. Devlet bu tür yer­
lerden “öşür” bk. bu madde)
alabilmektedir.
§ tam. arâzî-yi harâciyye a.
(i^lja. ^Ijl) Barış yoluyla
84
haraç vergisine bağlanan ya
da savaşla fethedildiği hâlde
savaşa katılanlara verilme­
yerek gayrimüslüm halka bı­
rakılan arazi.
arâzî-yi memlûke a. (<SjU
^Ijl) Mülkiyet hakkma sa­
hip araziler.
arâzî-yi mevkûfe a. (<ijî^
^Ijl) Vakıf arazisi olup ya
şahsm vakfı ya da devlet
başkanmm vakfettiği arazi.
arâzî-yi metrûke a. «jji»
^Ijl) Kamuya bırakılmış
arazi.
arâzî-yi mevât a. Uj. ^Ijl)
Kimsenin mülkü olmayan bir
köye veya kasabaya ait bu­
lunmayan yerleşim yerinden
uzakta olan arazi.
arâzî-yi mîriyye a. {^^
^Ijl) Devlet başkanma ta-
nman ve beytülmal arazisi.
arâzî-yi mukaddese a. (t-ai»
^Ijl) Kutsal topraklar.
arâzî-yi mübâreke a. (<SjL
^Ijl) Mübarek topraklar,
yani Hicaz bölgesi.
arâzî-yi öşriyye a. Gb^^lj
I) Halkı kendiliğinden Müs­
lüman olan ve savaş sonucu
fethedilen yerlerin savaşa ka-
tılanlara bırakıldığı arazi.
arefe a. (<i>) [Ar.] (ç. b. arafât)
Haccm en önemli farzı olan
 85
“vakfe”nin yapıldığı yer olan
“Arafat’ın öteki adı, “yevmü
arefe” (arefe günü). Bu günde
vakfe, zeval vaktinden kurban
bayramının birinci günü fecrin
doğuşuna kadar olan süre içinde
yapılır. Önce “tevriye” günü
(zilhicce ayının 8. günü) Mek­
ke’den Mina’ya geçilmesi, bir
gece orada kalmması, sabah
namazmm kılınarak güneşin
doğuşu ile Arafat’a çıkılması,
zeval vaktinde öğle ve ikindi
namazları gusl abdesti almdık-
tan sonra eda edilmesi, akşam
namazma kadar tekbir, tehlil,
salat ü selâm ve dualar yapılma­
sı, oradan Müzdelife’ye geçilme­
si bu günün faziletlerinden ve
ârif a. (JjL) [< Ar. irfân] (ç. b.
sünnetten sayılmaktadır. Türk-
çede bu terim, aynı zamanda
ramazan bayramının; ayrıca
önemli gün ve olayların bir gün
öncesine de kullanılmaktadır.
arefe günü a. bk. arefe
arız a. G^jk) [Ar.] 1. tas. Engel,
hastalık, ansızm ortaya çıkan
durum anlamına gelen bu söz,
tasavvufta “Nefis ve şeytanın
yönlendirmesi ile tasavvuf ehli­
nin kalbinde oluşan durum.” ola­
rak nitelenmiş; Bunlar da nzık,
tehlike, kaza ve musibet olarak
görülmüştür. Buna göre rızık,
kendini ibadete vermeye engel­
dir; tehlike, günaha dalmak ve
fitneye düşmektir; kaza, gazaba
yol açan bir engeldir; musibet,
dünya hayatı içinde kulun darlık
ârif
ve sıkmtı içinde sıkışıp kalması­
dır. Tasavvuf inanca göre Al­
lah’ın dışmdaki bütün unsurlar
ânz olarak görülmüştür. 2. tar.
Bazı İslâm devletlerinde ordu
içinde ve işlerinde maaş, silâh,
araç gereçleriyle görevli olan
“Divânü’l-araz”ın başkanma
verilen ad. Bu kişilerin başlıca
görevleri arasında ordunun
mühimmat ile gelir gider defter­
lerini tutmak, konaklama işleri­
ni düzenlemek, savaş sonrası
elde edilen ganimetleri taksim
etmek, savaş ve barış zamanm-
da kullanılacak araç ve gereçleri
temin etmek gibi önemli hizmet­
leri sayılabilir.
ârifân ve avârif) 1. Bilen, bilgi
sahibi söz anlar, âgâh: Arife tarif
gerekmez. 2. tas. Marifet sahibi,
ehl-i marifet. Tasavvufta Allah’a
ait bilgi ve bütün varlıklar ile
olaylarm özünü kavramaya
“marifet” (bk. bu madde) de­
nilmiştir. Bu görüş doğrultusun­
da marifet ile ilim arasmdaki
fark açıkça ortaya çıkmaktadır.
İlim, zihnî faaliyetle mutlak ve
gerçek olanı bulma; marifet ise
dinî ve ahlâkî arınma ile biraz
da sezgi gücü ile bilme olarak
anlaşılmış ve buna göre de âlim
ile ârif arasındaki fark da ortaya
konulmaya çalışılmıştır. Ârif, ir­
fan makammı çileli bir hayat
tarzı içinde elde ederken hayır
ve nimeti Allah’m “cemal” (bk.
arîf
bu madde) sıfatının, şer ve mu­
sibeti “celâl” (bk. bu madde) sı-
fatmın tecellisi ile bilir; bundan
dolayı da AUah’m lutfunu da
kahrmı da hoş karşılar.
§ tam. ârif-i billâh a. (dJL Jj
L.) tas. Allah’ı hakkıyla tanı­
mış veya kavramış olan kim­
se.
arîf a. (^jt.) [Ar.} (ç. b. urefâ) Söz­
lük anlamı “bilen” olan bu söz,
İslâm devletlerinde ve toplumla-
rında sivil veya askerî bir gru­
bun başında bulunan kimseye
verilen ad olarak kullanılmıştır.
Hz. Muhammed döneminde
hem kumandan hem de sosyal
işlerden sorumlu kimse olarak
görev yapan arifler, Hulefâ-yı
Râşidîn, Emevîler, Abbasîler dö­
nemlerinde de her askerî birli­
ğin başkanı olarak tayin edilmiş­
lerdir. Sosyal hayatın içinde ise
esnaf teşkilâtlarının başındaki
kimselere de bu ad verilmiştir.
Orta Çağ İslâm devletlerinde bu
teşkilâtlar için her birine bir so­
kak tahsis edildiğinden buradaki
görevli ve sorumlu kimselere
“arîf, arîfu’s-sûk, şeyhu’s-sûk”
adlarınm verildiği kaynaklarda
zikredilmektedir.
arpa a. Uzunluk ölçüsü birimi.
Genellikle ağırlık ölçülerinin be­
lirlenmesinde önemli bir ölçü
kriteri olarak kabul edilmiş olan
arpa, ölçü birimi olarak orta bü­
86
yüklükte altı arpa tanesinin yan
yana getirümesiyle oluşturulan
uzunluğa bir “parmak” denil­
miştir. Fıkıh kitaplarında arpa-
nm üst ve ast katlarının da alm-
dığı söz konusudur. Üst katlara
“habbe, tasûc, dânek, dinar”
adları verilirken ast katları
“hardal, fels, fetile, nakîre,
kıtmîre, zerre” olarak adlandı­
rılmıştır.
arrâf a. Uîl>û [Ar.] Kehanet sahibi
kimse, gelecekten haber veren
kimse. Bu terimin “kâhin” (bk.
bu madde) den farkı, gelecekten
zan yoluyla haber veren olması­
dır. Hz. Peygamber, bu kimseleri
pek iyi karşılamamıştır: “Her
kim arrâfa veya kâhine giderse
ve onun dediğini tasdik ederse o
Ebulkasım’a küfretmiş olur.”
arş (I) a. jt) [Ar.] Sözlük anlamı
“yükseklik, yükçe yer” olan bu
söz, Kur'ân-ı Kerîm’de ve hadis­
lerde İlâhî hükümranlık ve taht
anlamlarıyla geçmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Yusuf’ su­
resi (12 /100) ile “el-Neml” su­
resi (27 / 23, 38,41 - 42) nde
“taht” anlammda kullanılmış
olan bu terim, “Tevbe suresi” (9
/129), “Zuhruf suresi” (43 / 82)
nde ise “Rabbü’l-Arş” ifadesi ile
karşılanmıştır. Hadislerde ise
arşm “nurdan veya kırmızı, yeşil,
sarı, beyaz renkli nurdan” yahut
“kırmızı veya yeşil yakuf’tan ol­
duğu ifade edilmiştir.
 87
arş (II) a. (^^) [Ar.] tas. Bir varlık
mertebesi olarak nesneler âle­
minin başlangıcı olarak tanım­
landığı gibi tasavvuf ehlince Al­
lah’ın zuhur ve tecellî edeceği
bir "tenezzül makamı” olarak
da nitelenmiş ve “arşu’l-
hüviyet” terimi de kullanılmış­
tır. Sufîler buna “imâm-ı
mübîn” de demişlerdir. Bundan
amaç, sekizinci feleğin arşı ta­
şımasıdır; yani arş gökyüzünde
en yüksek mertebedir.
arşın a. Eski dönemlerde kullanı­
lan bir uzunluk ölçüsü birimi.
Türk lehçelerinde “arşun, arçın,
arjın, alçin” biçimleriyle bilinen
bu söz, dirsek ile orta parmak
arasındaki uzunluk karşılığı
olup Arapça “zirâ” (bk. bu
madde) üe birlikte ve eş değerde
kullanılmştır. Osmanh döne­
minde iki arşm yaygın olarak
kullanılmıştır; biri mimarî arşm,
öteki çarşı arşını (özellikle ku­
maş ve benzeri eşyanın uzunluk
ölçüleri için).
arz (I) a. (^ji) [Ar.] Yeryüzündeki
bir noktanın ekvatora uzaklığını
anlatmak için kullanılan terim,
enlem.
§ tam. arz-ı hâviye a. (<yL
(jAjl) bk. âlem
arz-ı mev'ûd a. (^^ ^jl)
Allah’ın Hz. İbrahim’e ve
onun soyundan gelenlere
vermeyi vaad ettiği yer. Bu
arza
söz, “Ahd-i Atik’de “Ken'an”
diyarı “Kitâb-ı Mukaddes”te
“Mısır ırmağından büyük ır­
mağa, Fırat ırmağına kadar
olan bölge” olarak tanımlan­
mıştır. Bu yer, Hz. İbrahim,
Hz. İshak, Hz. Yakup ve Hz.
Musa’ya ve onlarm soyuna
miras ve ebedî mülk olarak
verilmiştir. Bu terim
Kur’ân-ı Kerîm’de geçme­
mekle beraber onu işaret
eden “arz-ı mukaddese” sö­
züne rastlanır.
arz-ı mukaddes a. (jj^
lAJ) bk. arz-ı mev'ûd
arzu’l-munâvele a. (<ljL
O=>j') Hadis biliminde, bir öğ­
rencinin şeyhine gelerek
onun kitabmdan hadis riva­
yet etmek üzere kitabmı
sunması, şeyhin de o hadisle­
rin kendisine ait olduğuna
kanaat getirdikten sonra öğ­
rencisine izin vermesi duru­
mu.
arz (II) a. (^jc) [Ar.] Sözlük anlamı
“sunmak, göstermek” olan bu
söz, İslâmî bilimlerde hadislerin
karşılaştırılması ve hocanm
onayma sunulması işlemi için
kullanılan bir terim.
arza a. («l^jc.) [Ar.] Her yıl Rama­
zan ayında Kur'ân-ı Kerîm’in
surelerinin Cebrail ile Hz. Mu­
hammed arasmda karşılıklı ola­
rak ezberden okunması, muka­
bele. Her yıl bir defa ramazan
asâ
ayında yapılan bu karşılıklı
okuma işi, Hz. Muhammed’in
ölümünden önceki ramazan
aymda iki defa gerçekleştirilmiş;
bununla da peygamberimiz
ölümünün yakm olduğunu se-
zinlemiştir. O dönemden günü­
müze kadar her ramazan aymda
camilerde tekrar edilen bu
okuma işi, “mukabele” (bk. bu
madde) olarak adlandırılmış ve
peygamberin sünnetini yerine
getirme olarak benimsenmiştir.
asâ a. (L>c) [Ar.] Değişik devlet ve
cemaatlerin din ve kültürlerinde
kudret ve otorite sembolü sayı­
lan sopa veya değnek. Eski Hint
ve Çin kültüründen başlayarak
kötülüklere karşı bir silâh ve ko­
runma aracı olarak kullanılan
bu eşya, dinî kültürde de yerini
almıştır. Özellikle “Tevrat’ta
Hz. Musa’ya peygamberlik sem­
bolü olarak bir asânm verildiği
uzun uzun hikâye edilmekte ve
onunla Hz. Musa’nın pek çok
mucizeye imza attığı anlatılmak­
tadır. Hz. Muhammed dönemin­
de ise asâ, “minber” ile birlikte
hilâfet sembolü olarak eş değer­
de tutulmuş, ikisine birden
“ûdeyn” (bk. bu madde) terimi
kullanılmıştır.
asabe a. (ü*oc) [Ar.âsib’in ç. b.] fık.
Önceleri erkek çocuklar ve baba
tarafmdan gelen akraba anla-
mma gelen bu söz, Hz. Muham­
med sonrasmda diyet ve miras
hakkı konusunda yakm akraba­
88
lar için kullanılmıştır. İslâm hu­
kukunda ise tek başma olan
asabe mirasın tamammı alır. Be­
lirli hisseler bırakılmış kimseler­
le beraber olduğunda ise onlar­
dan arta kalan hisselerin tama­
mım alana da asabe denilmiştir.
âsaf a. (j*ai) [Ar.] İslâm devletle­
rinde “vezir” karşılığı veya
onun sıfatı olarak kullanılan te­
rim. Hz. Süleyman’ın ünlü vezir­
lerinden Âsaf b. Berahyâ’nm
adından çıkarak yaygınlaşmış,
özellikle de Osmanlı devleti dö­
neminde “vezîr-i a'zâm”lar için
kullanılmıştır.
ashâb ç.a. LL^I) [Ar.sâhib’in ç. b.]
“Sahipler, şahabı.” anlamındaki
bu terim, şu anlamlarda kulla­
nılmıştır: 1. Hz. Peygamber ile
mümin olarak karşılaşan, görü­
şen ve mümin olarak ölen kim­
se. 2. Büyük imamlardan birinin
mezhebini benimseyerek onun
yolundan giden din uluları. Bun­
lar, Ashâbu Ebî Hanife,
Ashâbu’ş-Şâflt, Ashâbu İmam
Mâliki gibi adlandırılmışlardır.
3. Büyük kitap yazarlan.
§ tam. ashâb-ı ahruf a. (uja.1
^L-al) Hadislerin Hz. Mu-
hammed’den duyulduğu bi­
çimleriyle rivayet edilmesini
zarurî gören muhaddisler.
ashâb-ı a'râf a. (Jijd
uL^I) Cennet halkı ile ce­
hennem halkı arasmda bir
sur vardır; bu surun cennet
 89
tarafı “nur”, cehennem tarafı
“ateş”tir. Bu iki yerin arası
“a'râf’tır. Bu yerde bulunan­
lara “ashâb-ı a'râf” denilmiş­
tir. Bunların sevapları ile gü­
nahları eşit olduğu için bu­
rada bekletilmektedir. Ancak
onlarm Allah’a yakarmaları
neticesinde affedilerek cen­
nete gidecekleri inancı da
yaygmdır.
ashâb-ı bedr a. (^ uL^l)
Bedir savaşmda Hz. Peygam­
ber ile baraber savaşa katılan
kutlu savaş erlerine verilen
ad.
ashâb-ı cahîm a. (^
wLu»l) Cehennemin yedi
kısmından biri olan bu yer,
ateşinin kızgın ve yakıcı olu­
şu ile tavsif edilir; işte buraya
gireceklere “ashâb-ı cahîm”
denilmiştir. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’in şu ayet­
lerde geçmektedir: Bakara
suresi, 2 /119; Mâ'ide sure­
si, 5 /10 ve 86; Hadîd suresi,
57/19.
ashâb-ı cennet a. (-^
ukusl) Cennet eldi veya hal­
kı. Kur’ân-ı Kerîm’de on iki
defa geçen bu söz, cennete
girecek kimseler anlamında
kullanılmış: bunlarm da Al­
lah’a gönülden bağh olanlar,
güzel amel işleyenler, Müs-
lümanlar oldukları beyan
edilmiştir.
ashâb-ı karye
ashâb-ı Eyke a. (dJ ^L^l)
Şuayb peygamberin gönde­
rildiği, Kızıl Deniz sahilleri ile
Medyen arasında yaşayan
Eyke halkı. İtaatsiz, zalim ve
haksız işler peşinde olan bu
halk, Şuayb’ın Allah’a ve ada­
lete davetine karşı çıktı. Bu­
nun üzerine Allah onlann
üzerine yedi gün süren bir
sıcak dalgası çöktürdü. Ne­
hirler kurudu, bitkiler yandı;
sonra da bir bulut peyda ol­
du, hepsi o bulutun altına
toplandı. Bu kez o bulut ateş
olup yağdı ve bütün Eyke
halkı helâk oldu. Kur'ân-ı
Kerîm bu hadiseyi “Azabil
yevmi’z-zıll” ve “Azâbü yev­
min azîm” (Şu'arâ suresi, 26
/189) olarak anlatmaktadır.
ashâb-ı ferâ'iz a. (^l>
uL->l) huk. Mirasta ölen ki­
şinin soyca birinci dereceden
yalan olan bütün varisleri.
ashâb-ı fîl a. (Jj uL^l) bk.
fîl suresi
ashâb-ı kalîb a. (Uî uL^l)
Hz. Peygamber ve ashabı
hakkmda Benî Mustalik sa­
vaşı sırasmda ileri geri konu­
şan münafıklar.
ashâb-ı karye a. (<u^ uL^i)
“Köy halkı” demek olan bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de sade­
ce “Yasin suresi” (36 / 13)
nde geçmektedir. Bu köy hal-
ashâb-ı kehf 90

kı kendilerine gönderilen el­ mi olan “kubûr” burada

çilere inanmamışlar, hatta “kabir sahipleri” tamlama­
onlara eziyet bile etmişlerdi. sını oluşturmaktadır ve “ölü­
Bunun üzerine Allah o kavmi ler” anlammda kullanılmak­
helak etmişti. Bu kavmin adı tadır. Bu terim, Kur'ân-ı
ve elçiler halanda Kur’ân-ı Kerîm’de sadece bir yerde
Kerîm’de açıklayıcı bilgi ve­ geçmektedir (Mümtehine
rilmemektedir. Bununla be­ suresi, 60 /13).
raber bazı rivayetlerde bu
ashâb-ı matlûb a. UjLL
halkın yaşadığı yerin Antak­
uL^l) huk. İflas durumun­
ya olduğu, elçileri göndere­
daki kimsenin alacaklarınm
nin Hz. İsa olduğu söylen­
kanunî olarak tamamı için
mektedir.
kullanılan bir terim.
ashâb-ı kehf a. oL^i)
ashâb-ı Medyen a.
Mağara dostları, yedi uyu­
JmaI) Şuayb peygamberin
yanlar. “Ashâb-ı Kehf’ kıssa-
gönderildiği, Akabe Körfe­
smm özünü oluşturan ve öl­
zinden Humus vadisine ka­
dükten sonra yeniden dirili­
dar uzanan bölge ve bu böl­
şin bir sembolü olarak kabul
gede yaşayan halk. İtaatsiz,
edilen yedi arkadaş ile bir
zalim ve haksız işler peşinde
köpeğin bir mağarada uyu­
olan bu halk, Şuayb’ın Al­
maları ve uzun süre geçtik­
lah’a ve adalete davetine kar­
ten sonra yeniden uyanmala­
şı çıktı. Bunun üzerine Allah
rı olayı. Bu kıssa, Kur'ân-ı
onları zelzele ile helak etti.
Kerîm’in “Kehf suresi” (18)
Kur'ân-ı Kerîm bu hadiseyi
nde yer, kişilerin sayısı ile
“Şu'arâ suresi” (26 / 183;),
köpek hakkında ayrıntılı bilgi
“A ’râf suresi” (7 / 85-93) inde
verilmektedir. Burada adı ge­
anlatmaktadır.
çen “rakım” için “vadi, mem­
leket, hatta köpek adı” olduğu ashâb-ı meymene a. («o^
hakkmda çeşitli yorumlar uL^l) bk. ashâbu’l-yemîn
yapılmıştır. Ayrıca bu kıssa, ashâb-ı rakım a. (^ ^L^i)
Hz. Peygamber’in hadisleri Buharî ve Müslim’in kitapla­
içinde “Hadîsü’l-Gar” (Ma­
rında hikâyelerini anlattığı
ğara Hadisi) olarak anlatıl­
üç yolcu. Bu üç kişi yolculuk
maktadır. bk. Sahîh-i Buharı
sırasmda bir mağaraya giz­
ve Tercemesi, C. 7, s. 3279.
lenirler. O sırada dağdan dü­
ashâb-ı kubûr a. (j^ uLual) şen bir kaya mağaranm kapı-
“Kabr” sözünün çokluk biçi­
 91
sini kapatır. Çaresizlik içinde
her biri Allah’a kurtuluş için
dua eder. Her birinin duası
sonrası mağara kapısı yavaş
yavaş açılır ve kurtulurlar.
ashâb-ı ress a. (^ ^u^J)
bk. ashâbu’r-res
ashâb-ı sefine a. (ük»
uL^l) Gemi halkı anlamma
gelen bu söz, Hz. Nuh’un ge­
misinde yer alan müminler
için kullanılan bir terim olup
Kur'ân-ı Kerîm’de sadece
bir yerde geçmektedir
(Ankebût suresi, 29 /14-15).
ashâb-ı suffe a. (<ıi^ ç,k^l)
Hz. Muhammed döneminde
Medine’de Mescid-i Nebevi
yanmda yaptırılan ve yoksul-
larm yedirilip içirildiği aşevi
müdavimleri.
ashâb-ı şimâl a. (Jhi uk^l)
bk. ashâbu’ş-şimâl
ashâb-ı yemin a. (j^ yk^l)
bk. ashâbu’l-yemîn
ashâb-ı yesâr a. (jLj ukual)
bk. ashâbu’ş- şimâl
ashâbu’l-bid'a a. (<idl
uLu»i) Hz. Peygamber’in
sünnetine muhalefet ederek
inanç ve görüş sahibi olan
kimseler, “ehl-i bid'at” (bk.
bu madde).
ashâbu’l-elf a. (Jil uL^l)
bk. ashâbu’l- ülûf
ashâbu’n-nâr
ashâbu’l-fîl a. (JJI ^L^l)
bk. fil suresi
ashâbu’l-hadîs a. (eujJl
^k^i) bk. ehl-i hadîs
ashâbu’l-karye a. (₺jill
uku»l) Sözlük anlamı “İnsan­
ların toplandığı yer, köy, ka­
saba” gibi anlamları olan bu
terim, Kur'ân-ı Kerîm (Ya­
sin suresi, 36 / 13 - 29) ’de
korkunç bir sesle yok edildik­
leri bildirilen beldenin halkı
için kullanılmıştır.
ashâbu’l-meymene a. (^Jl
^L^l) bk. ashâbu’l- yemîn
ashâbu’l-intizâr a. (jlteil
uL^l) Şia inancmda, on iki
imam düzenini benimseyen
Şiî mezhebinde “isnâaşeriy-
ye” fırkası içinde on ikinci
imamın gelişine inanan ce­
maat.
ashâbu’l-meş'eme a. (ıkidl
ukual) Dünyada inkârcı dav­
ranan, çevresine zulmeden,
ahirette amel defterleri sol
taraftan verilecek olan ve Al­
lah katmda değersiz ve ce­
hennem ehli olan kimseler.
ashâbu’n-nâr a. (jLli ^L^i)
Cehennemin adlarmdandır.
Cehenneme girecekler veya
cehennemlikler olarak ifade
edilen bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de 20 kadar yerde
geçmektedir.
ashâbu’r-rakîm 92

ashâbu’r-rakîm a. ÇjJI JJI olanlar, “ashâbu’l- yemîn”

uk^l) bk. ashâb-ı kehf karşıtı.
ashâbu’r-res a. (^Jl uk^l) ashâbu’t-tabâ'i a. (^LLUl
Kur'ân-ı Kerîm (Furkan su­ uLual) bk. tabâi"iyyûn
resi, 25 / 38 ve Kâf suresi, 50
ashâbu’l- ülûf a. (Jjlil
I 12) ’de iki ayette anlatılan
ç,L^i) Hz. Peygamber zama­
bir kavmin yok edilmesi olayı
nından 2 000 üzerinde hadis
ve bu olaya uğrayan kimse­
rivayet eden sahabîlere veri­
ler.
len ad için kullanılan bir te­
ashâbu’r-re'y a. (^Jl Jm^I) rim. Bunlar, Hz. Âişe, Ebû
Akıl ve kıyas yöntemini kul­ Hureyre, Abdullah b. Ömer,
lanarak Kur'ân-ı Kerîm ve Enes b. Malik. Bunlara
sünnetten birtakım temel il­ “ashâbü’l-elf’ de denilmiştir.
keler çıkaran ve Hz. Peygam-
ashâbu’l- vâhid a. (âa.yi
berden’den hadis çıkmayan
ukual) Hz. Peygamber zama-
konularda hayatın değerleri­
nmdan sadce bir tek hadis
ni bu esaslar doğrultusunda
nakleden sahabîlere verilen
çözümlemeye çalışan kimse­
ad için kullanılan bir terim.
ler ve bunlarm oluşturduğu
ekol. ashâbu’l-va'd a. Ujli yL^ai)
“Mürci'e” (.bk. bu madde)
ashâbu’s-sa'îr a. (^l
inancını savunanlara göre
<jL*al) Cehennemin adlarm-
“va'd”i, yani iyilikleri ön pla­
dandır. Kor ve alevli ateş de­
na çıkaran zihniyet için kul­
nilen bu terim cehennemlik­
lanılan kelâm terimi, bk ehl-i
leri ifade etmektedir ve
va'd
Kur'ân-ı Kerîmde üç yerde
geçmektedir. ashâbu’l-va'îd a. (j^JI
uL^l) “Mu'tezile” (bk. bu
ashâbu’ş-şecere a. (j^ll
madde) ye göre “va'îd”i, yani
uku>l) Hudeybiye Savaşı sı-
kötülükleri ön plana çıkaran
rasmda ağaç altında Hz. Pey­
zihniyet için kullanılan ke­
gambere biat eden sahabîlere
lâm terimi, bk. ehl-i va'îd
verilen ad.
ashâbu’l-yemîn a.
ashâbu’ş- şimâl a. (JLül
jMrtl) Kıyamet gününde
uktal) Kıyamet gününde
dünyaya ilişkin amel defteri­
dünyaya ilişkin amel defteri­
nin sağ taraflarmdan verile­
nin sol taraflarmdan verile­
cek olan cehenneme girecek
cek olan cehenneme girecek
 93
olanlar, “ashâbu’ş- şimâl”
karşıtı.
ashâbın adâleti a. Hadis bilimin­
de, Hz. Peygamber ashabınm
hepsinin hadis rivayet etme ko­
nusunda adalet vasıfnı taşımış
olmaları.
asır, -sn a. (j^c) [< Ar. asr] (ç. b.
a'sâr ve asîr) 1. Çağ, zaman, de­
vir, hengâm. 2. İkindi vakti.
§ tam. asr-ı evvel a. Qjl j^)
İkindi namazı.
asr-ı hâzır a. (>k j^t) Ya­
şanılan çağ, Yakın Çağ.
asr-ı hicrî a. Ç^^ j^c) 1.
Hicret yılı veya çağı. 2. Hicrî
takvim.
asr-ı sa'âdet a. (cjL^ j^c)
Hz. Muhammed’in yaşadığı
çağ. Bu söz, Hz. Peygamber’in
“insanların en hayırlısı benim
zamanımda yaşayanlardır.”
sözünden hareketle Kur’ân-ı
Kerîm’in nazil olduğu, Hz.
Muhammed’in yaşadığı,
O’nun ashabınm yetiştiği ve
İslâmiyet’in en mükemmel
şeklini aldığı dönem olarak
bu terim kullanılmış ve yay­
gınlık kazanmıştır.
asr-ı sânî a. Ç^ü j^^) bk.
asr-ı evvel
asıl, -slı a. (J^l) [Ar.] Temel, kök,
menşe anlamında terim.
§ tam. aslü’l-bilâd a. (j^UI
J^l) Mekke-i mükerreme.
Asr suresi
âsitâne a (^M [F] Bir büyük
tarikatin veya tarikat kolunun
merkezi konumunda bulunan
büyük tekkelere verilen ad. Bu
tür merkezlere “dergâh” admm
verilmesi de yaygmdır. Büyük
tekkeler arasmda en geniş an­
lamı ve konumu ile Mevlevîlik
tarikati ön planda gelmiştir.
Çünkü ancak bu tarikate bağh
âsitânelerde “bin bir günlük çi­
le” çıkarılabilmekteydi; bu çile­
den çıkanlar da “derviş” kimli­
ğini kazanabilirdi. Bu konumda
olan Konya Mevlevîhanesinin
yanmda, Afyon Mevlevîhanesi,
Bursa Mevlevîhanesi, Gelibolu
Mevlevîhanesi, Halep Mevle­
vîhanesi, Kahire Mevlevîhanesi,
Kastamonu Mevlevîhanesi, Kü­
tahya Mevlevîhanesi, Manisa
Mevlevîhanesi, Teselya (Yenişe­
hir) Mevlevîhanesi, İstanbulda
ise Galata Mevlevîhanesi, Yeni-
kapı Mevlevîhanesi, Beşiktaş
Mevlevîhanesi en önde gelen
merkezlerdendi.
aslî günah a. Hz. Âdem ile Hav-
va’run Eden bahçesinde yılanm
kandırması ile yasak meyveyi
yemeleri ve bundan dolayı cen­
netten kovulmaları bu terim ile
karşılanmıştır. Hz. İsa’nın kur-
tarıcıhğı ve vaftiz uygulaması
bütünüyle bu olaya ve dolayısıy­
la işlenen günaha bağlanmakta­
dır.
Asr suresi a. (^^^ ^) [< Ar.
”Sûretü’l-Asr” (^l &^)]
assahu’l-ahâdis
Kur'ân-ı Kerîm’in yüz üçüncü
suresi olup Mekke’de nazil ol­
muş ve üç ayetten meydana
gelmektedir. Bu söz, “ikindi vakti
ve namazı, asr-ı saadet, âhir za­
man” olarak da yorumlanmış;
Kur’ân-ı Kerîm’in en kısa suresi
olmakla beraber en özlü nasiha­
ti veren ayetler olarak nitelen­
miştir.
assahu’l-ahâdis a. (iujLVi ^l)
[Ar.] Hadislerin en sahihi veya
sağlıklısı.
assahu’l-esânid a. UL^l ^İJ) [Ar.]
Hadislerin en kuvvetlisi ve en
doğrusu.
assahu’l-kütüb a. (. .~<ıı ^Ld) [Ar.]
Hadis kitaplarmm en güvenilir
olanı. Bununla Buhârî’nin
Câmi'u’s-sahîh. adlı kitabı kas­
tedilmiştir.
aşere a. G[Ar.] “Onlar hanesi.”
anlamında olan bu söz başka ke­
lime ve terkiplerle yeni yerimler
oluşturur.
§ tam. aşere-i mübeşşere a.
GAA 4.A*) Hz. Muhammed
tarafmdan cennetlikle müj­
delenen on kişi: Hz. Ebu-
bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman,
Hz. Ali, Hz. Talha, Hz. Zübeyr
ibn Avvâm, Abdurahman b.
Avf, Ebu Ubeyde b. Cerrâh,
Said b. Zeyd, Said b. Ebu
Vakkas.
âşık a. [pL) [< Ar.ışk] tas. “Seven,
aşka tutulan.” anlammda bu söz,
tasavvuf ehli arasında İlâhî aşka
düşmüş kimse olarak ifade
94
edilmeltedir; eşanlamlısı “müb-
telâ”
aşır, -şrı a. G-k) [< Ar.aşr] 1.
Onuncu olan sayı. 2. Kur’ân-ı
Kerîm’in on cüzü ve bu cüzlerin
her biri.
§ tam. aşr-ı şerif a. G-AA
As) Kur'ân-ı Kerîm’in on
ayetten oluşan bölümlerinin
bir cemaat önünde sesli ola­
rak okunması ve dua edilme­
si. İlk örneklerine İslâmm
yayılış döneminde rastlanan
bu okuma tarzmı bizzat Hz.
Peygamber kendisi sahabeler
üe gerçekleştirmiş, hem on­
lara Kur'ân okumayı öğret­
miş, hem de bu ayetlerdeki
hükümleri anlatmıştır. Son­
raki dönemlerde de bu oku­
malar devam etmiş, özellikle
Türklerin çoğunluğunu oluş­
turduğu cemaatlerde veya
topluluklarda yaygınlaşmış;
hatta cemaatle kılman na­
mazlardan sonra veya dinî
toplantılarda on ayetlik bir
okuma “aşr-i şerif’ olarak
adlandırılmış ve gelenek hâ­
lini almıştır.
aşır okumak dey. Kur’ân-ı Kerîm’-
den cüz okumak.
âşir a. (.AL.) [ Ar.] İslâmm ilk dö­
nemlerinden başlayarak ticaret
ve gümrük vergisi olarak halk­
tan toplanan “öşür” (bk. bu
 95
made) vergisini toplamakla gö­
revli memur veya kimse.
aşk a. Cj.it) [Ar.] 1. Sevgi, tutku, bir
kimsenin sevdiği kimseye bağ­
lanması. 2. din. İslâmî edebiyatta
bu terim, “İlâhî” ve “beşerî” ol­
mak üzere iki temel kavrama
ayrılmış; İlâhî aşk “hakîkî aşk”,
beşerî aşk “mecazî aşk” olarak
yorumlanmıştır. İlâhî aşk, za­
man zaman İslâm felsefesine
konu olmuş, fakat ağırlıklı ola­
rak tasavvufta yer edinmiştir.
Şiada ise farklı görüş ve düşün­
celer olmakla birlikte genellikle
“ehl-i beyt” aşkı ağır basmıştır.
3. tas. Tasavvuf dünyasında bu
terim, Hallâc-ı Mansur’a kadar
“hub” ve “muhabbet” sözleriyle
karşılanmış; bazı sufîler, “Aşk,
aşırı sevgi yani sevgide ölçüyü
aşmadır. Allah için böyle bir aşı­
rılık düşünülemez.” anlayışıyla
ona karşı çıkmışlardır. İlk defa
Hallâc-ı Mansur aşkı “ıstırap ve
elem” tarzmda yorumlayan mu­
tasavvıf olmuş ve Kitâbü’t-
tavâsîn adlı eserinde İlâhî aşkı
“pervane” ve “mum” sembolle­
riyle anlatmış; pervanenin mum
ışığını görmesini “ilme’l-yakîn”,
ona yaklaşıp etrafmda dönme­
sini ve sıcaklığmı hissetmesini
“ayne’l-yakîn”, onun içine dü­
şüp yanarak kül veya yok olma­
sını ise “hakke’l-yakîn” olarak
anlatmış; yani “aşkın amacı veya
hedefi yanıp yok olmaktır biçi­
aşk
minde yorumlamıştır. Üstelik o,
öldürülürken önce elleri kesil­
miş, oradan akan kanı ile yüzü­
nü yıkamış, bunu niye yaptın
diye sorulunca da “Aşk ile kılı­
nacak iki rekat namazın abdesti
kan ile alınmazsa sahih olmaz.”
demişti. Ondan akan kanlar
yerde “Allah” sözünü yazmış;
bundan dolayı da ona “şehîd-i
aşk” sözü münasip görülmüştü.
Hallâc’dan sonra aşkı geniş bir
değerlendirmeyle eserlerine ko­
nu edinen Ahmed el-Gazâlî,
Rûzbinân-ı Baklî, İbnü’l-Arabî,
Senâî, Feridüddin-i Attâr, İbnü’l-
Fârız, Meclâna Celâleddin-i
Rûmî gibi mutasavvıflar, her
varlığın temelinde “aşk”ı gör­
müşlerdir. Bunlardan sonra ge­
len ehl-i tasavvuf, bu büyük
mürşitleri takip etmişler, tasav­
vuf edebiyatına burada adları
sayılamayacak kadar çok önemli
ve değerli eserler kazandırmış­
lardır. Buna karşın İbnü’l-Cevzî,
İbn Teymiyye, İbn Kayyım gibi
âlimler “aşk”ın insan ruhu üze­
rinde yarattığı tahribat üzerinde
durmuşlar; özellikle tasavvufî
aşkı şiddetle reddetmişlerdir. İs­
lâm dininin sevgiye dayah bir
din olduğunu savunmuşlar, be­
şeri aşkı da hor görmemişlerdir.
4. ed. İslâm edebiyatmda “aşk”
terimi çok yönlü ve geniş bir ba­
kış açısıyla yer almıştır. Eski
Arap şürinde bu kavram, hem
aşkın
maddî hem de manevî yönüyle
işlenmiş; özellikle kaside ve ga­
zellerde yer edinmiştir. Oradan
geçerek Acem ve Türk edebiyat­
larında “aşk-ı hakîkî”, “aşk-ı
İlâhî”, “mutlak aşk” terimleri
ön plana çıkmış, pek çok dinî ve
lâdinî eserlerde bu değerler iş­
lenmiştir. Türk edebiyatında
XIII. yüzyılda Mevlâna, Yunus
Emre, Âşık Paşa, Eşrefoğlu
Rûmî, Niyazî-yi Mısrî, Nesimî gi­
bi sanatçılarda “İlâhî aşk” ağır­
lık kazanırken, iki tipli aşk hikâ­
yeleri olarak nitelenen eserler­
de, söz gelişi Leylâ vü Mecnun,
Yusuf u Züleyhâ, Hüsrev ü
Şîrîn, Ferhad ü Şîrîn, Süheyl ü
Nev-bahar, Cemşid ü Hurşid,
Vâmık u Azrâ, Hüsn ü Aşk gibi
mesnevilerde beşerî aşktan İlâhî
aşka uzanan bir macera söz ko­
nusudur. İslâmî Türk edebiyatı
içinde, özellikle de Divan edebi-
yatnun en parlak dönemlerinde
usta kalemler eliyle en güzel ör­
neklerini veren bu aşk hikâyele­
ri, kaynağmı Kur’ân-ı Kerîm’in
“ahsenü’l-kasas” (kıssaların en
güzeli) olarak adlandırılan “Yu­
suf kıssasından almış; kendi­
lerinden sonra gelecek sanatçı­
lara en olgun ve en güzel örnek­
ler olma özelliğini kazanmışlar­
dır.
aşkın a. Allah’m mekândan mü­
nezzeh olduğunu, evrenin dı­
şında ve ötesinde bulunduğunu
96
ifade eden bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’in “Hac suresi” (22 t 62)
veya “En'âm suresi” (6 / 100)
nde söz konusu edilen “yüce,
ulvî, ulu, âli” sıfatlarıyla nite­
lenmesi neticesinde yaygmlaş-
mıştır; “içkin” (bk. bu made)
karşıtı.
aşr a. (>u) [Ar.] bk. aşır
âşûrâ a. (Ij>iL) [Ar.] Değişik din ve
mezheplerce kutsal sayılan mu­
harrem ayının onuncu günü.
Arapça “on” sayısı ile ilgili “aşr”
veya “âşir” kökünden bir söz
olduğunu savunanlar yanmda
bu dilde “fâ'ûlâ” vezninin bu-
lunmadığmı, bundan dolayı da
bu sözün İbranîce olması gerek­
tiğini savunanlar da olmuştur.
Bu terimin yerleşmesi yönünde
iki olay esas ahnmaktadır. Bi­
rincisi, Hz. Musa ve kavminin
Firavn’ın zulmünden kaçıp kur­
tulduğu gün ve bu günde tuttuk­
ları oruç. İkincisi Hz. Nuh’tan
başlayarak bütün Sami dinle­
rinde ve Hz. İbrahim ile önemli
kabul edilip oruç tutulan gün.
Bu günde Hz. Muhammed’in de
oruç tuttuğu, ancak Ramazan
orucunun farz kılınması ile bu
orucu terk ettiği bazı hadislerde
belirtilmektedir. İslâm tarihinde
bu günün siyasî yönü de vardır.
Hz. Hüseyin’in 10 Muharrem 61
tarihinde Kerbelâ’da şehit edil­
mesi Şia dünyasında önemli bir
gün olarak ilân edilmiş ve bu
günde matem orucu tutulması
 97
gelenek hâlini almıştır. Türk
kültüründe ise bu terim “aşure”
biçimini almış ve Muharremin
onuncu günü pişirilen “aşure
aşı” yalan komşulardan başla­
yarak toplu törenlerde dağıtılan
tatlı çorba ikramı biçimine dö­
nüşmüştür.
aşure a. [O. T.] Arapça “âşûrâ”
sözünden gelen bu terim. Mu­
harrem aymın onuncu günü pi­
şirilen ve dağıtılması gelenek
hâline gelen buğday tatlısına ve­
rilen ad olmuştur, aşure, aşure
aşı.
aşure günü a Hicrî takvime göre
Muharrem ayının onuncu günü
olan ve aşure pişirilip dağıtılan
dinî ve kutsal gün.
aşure orucu a. Muharrem ayınm
onuncu günü tutulan oruç. Ra­
mazan orucundan önce Yahudi-
lerin bu günde oruç tutmalarını
gören Hz. Muhammed, biz de
Hz. Musa’ya derin saygı duyuyo­
ruz, diyerek oruç tutmaya baş­
lamış ve ashabma da tutmaları­
nı söylemiştir. Hz. Peygamber,
bir hadisinde, “Bugün aşura gü­
nüdür. Aşura günü sizlere farz kı­
lınmamıştır. Hâlbuki ben oruçlu­
yum. Dileyen oruç tutsun, dileyen
de iftar etsin.” (Sahîh-i Buharı, 4 /
1859) diyerek Müslümanlara
örnek olmuş, öğütte bulunmuş
ve bu günde tutulan orucun
önemine vurgu yapmıştır.
atebât
aşure testisi a Aşure gününde
Osmanlı Saraymda veya konak­
larda pişirilen tathyı muhafaza
etmek ve dağıtmak üzere kulla­
nılan testi veya kap.
atâ a GLkc) [Ar.] Sözlük anlamı
“verme, bağışlama, hibe, ihsan”
olan bu söz, Hz. Ömer’in oluş­
turduğu divan teşkilâtında tica­
ret mallanndan ahnan vergi
(fey) lerden Müslüman halka
yılda bir defa verilen paraya ve
Emevîler ile Abbasîler zamanm-
da da askerlerin maaşma veri­
len ad. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerim’de beş yerde geçmektedir
(bk. Hûd suresi, 11 / 108, İsrâ
suresi, 17/20, Sad suresi, 38 /
39, Nebe suresi, 78 I 36). Bu te­
rim ilk kez Hz. Ömer zammda
kullanılmıştır. Daha sonraki dö­
nemlerde Müslüman nüfusun
artması bu ödemelerde bazı sı-
kmtıları beraberinde getirmiş;
Emevîler ve Abbasîler zamanın­
da askerî teşkilât usullerinin de­
ğişmesi sonucunda ise bu para-
nm özel şartlara bağlanarak
kimlere verileceği de halifelerin
takdirine bırakılmıştır.
atebât a (oUc) [Ar. atebe’nin ç. b.]
Irak coğrafyasmda Şiîler tara­
fından kutsal sayılan bazı ziya­
ret yerleri.
§ tam. atebât-ı âliyye a (ÛL
öGx) Saygm ve yüce değeri
olan yerler.
ateme
atebât-ı mukaddese a. GlJjIo
o Ut) Kutsal yerler.
ateme a. (ü) [Ar.] Güneşin batımı
ve gökteki kızıllığın kaybolma­
sıyla başlayan, gecenin ilk üçte
birinin bitimine kadar olan za­
man dilimi, yatsı vakti.
atık a. (jüt) [Ar.] (ç. b. itâk, utekâ,
utuk) Sözlük anlamı “Özgür,
soylu, şerefli, güzel” olan bu te­
rim, Kâbe ve Hz. Ebû Bekir için
kullanılan bir sıfat olarak bilin­
mektedir.
atrâf ç.a. (jl^Ll) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadislerin baş tarafları
veya ilk harfleri ya da ilk keli­
meleri için kullanılan terim.
avâlî ç.a. yijc) [Ar.] Hadis bilimin­
de, hadislerin benzerlerine göre
daha kısa bir senedle rivayet
edilmesi.
avâlim ç.a. (^Ijc) [Ar.âlem’in ç. b.]
Dünyalar.
§ tam. avâlim-i erba'a ç.a.
(«uujl (Jljc) tas. Dört âlem:
“âlem-i lâhût, âlem-i melekût,
âlem-i ceberût, âlem-i mülk
veya nasût”
avâlim-i hamse ç.a. (c^.
fJljc) tas. Beş âlem: “âlem-i
Um, âlem-i ceberût-i a’lâ,
âlem-i ceberût-i esfel, âlem-i
melekût, âlem-i halk”
avâlim-i külliyye ç.a. (US
(Jljs) tas. Külli âlemler (akl-ı
98
evvel, akl-i küll, nefs-i külliyye,
insân-ı kâmil).
avâlim-i lübs ç.a. (^J ^Jljt)
tas. Birlik dışmda bulunan
mertebeler.
avâlim-i seb'a ç.a. (4*ı<<ı ^Jljc)
tas. Yedi âlem: “âlem-i
ceberût, âlem-i ervâh, âlem-i
hakikat, âlem-i lâhût, âlem-i
misâl, âlem-i nasût, âlem-i
şehâdet”
avâm ç.a. (jJ^) [Ar.âmme’nin ç. b.]
1. Halk, herkes, havâs karşıtı. 2.
Eğitimsiz, ayak takımı, cahil
kimseler. 3. tas. Tasavvuf ehli
tarafindan bilim adamları,
sufîler, filozoflar ve devletin ile­
ri gelenleri ile yöneticiler dışm-
da halk arasındaki sıradan kim­
seler için kullanılan söz.
avârız (I) ç.a. (^J^t) [Ar.âriz ve
âriza’nin ç. b.] İnsanın kimliğini
veya ehliyetini yok eden veya
ortadan kaldıran fıkıh terimi.
İnsandaki bu arızalar, akıl has-
tahğı, bunama, baygınlık, ölüm­
cül hastalık, sarhoşluk, borçlu­
luk, iflâs ve kölelik gibi normal
hayatı kısıtlayan veya engelle­
yen durumlar olarak gösteril­
miştir.
avârız (II) ç.a. (^jljt) [Ar.âriz ve
âriza’nin ç. b.] Sözlük anlamı
“sonradan meydana gelen” olan
bu söz, Osmanlı maliye siste­
minde bir vergi adıdır. Osmanlı
 99
bütçelerinde bu tür vergiler, dü­
zenli olmayan vergilerin başm-
da geliyordu, genellikle de savaş
zamanlannda toplanıyor ve na­
kit olarak almıyordu. Bu vergi
Tanzimat’tan sonra bütçeden
kaldırılmıştır.
avarız akçesi ç.a. bk. avârız (II)
avret a. (âj>) [Ar.] Sözlük anlamı
“eksik, gedik, açık, açılıp görüne­
cek şey, zarar gelecek yer” olan
bu terim, vücutta dinen örtül­
mesi gereken ve başkalarmın
görmesi yasak olan yeri ifade
etmek amacıyla kullanılmıştır.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de aynı
ayet içinde iki defa geçer
(Ahzâb suresi, 33 / 13). İslâm
âlimleri tarafmdan erkekle ka-
dmm örtülmesi gereken yerler
farkh yorumlanmıştır. Genellik­
le erkeklerde, göbek altmdan
dizlere kadar olan bölge işaret
edilmiş; kadmda ise elleri ile yü­
zü dışındaki bütün vücudu “av­
ret mahalli” sayılmıştır. Bir ka-
dmın, ailenin erkekleri arasında
sayılan babanm, dedenin, kar­
deşinin, amcasınm, dayısmm,
kaympederinin yanmda saçını,
başmı, boynunu, dirsekten ko­
lunu, diz altından ayaklarınm
ucuna kadar olan bölümü açık
bırakması uygun bulunmuştur.
avret mahalli a. bk. avret
ayak mühürlemek a. tas. Mevlevî­
likte, şeyhin veya velînin sandu-
kasmm önünde sağ ayağmm baş
âyet
parmağmı sol ayağınm başpar-
mağınm üzerine koyarak hu­
zurda durma anlammda kullanı­
lan terim
a'yân-ı sâbite a. («cbü jLc.1) [ân] tas.
Dış âlemdeki varlıkların görü­
nür hâle gelmeden önce Allah’ın
ilminde bilgi olarak mevcudiye­
ti, gizlilikleri veya mahiyetleri,
âlem-i ceberût. bk. ceberût
âyet a. (Lî) [Ar.] (ç. b. âyât) Sözlük
anlamı “kesin ve açık alâmet,
işaret, ibret, delil” olan bu söz,
Allah’m varlığını ve peygamber­
lerin hak ve Allah’ın elçisi oldu­
ğunu belgeleyen delil yanmda
Kur'ân-ı Kerîm’deki surelerin
anlamh en küçük söz öbekleri­
nin adı. Kur'ân-ı Kerîm’de tek­
lik ve çokluk biçimleriyle 382
defa geçtiği bilinen bu terim, şu
kavramları ifade etmektedir: 1.
Delil: Kur'ân-ı Kerîm’de Al­
lah’m varlığını ispatlamaya dö­
nük söz. Bu sözün özünde evre­
nin yaradılışmdaki düzen Al­
lah’m varlığı ile delillendiril-
mektedir. 2. Mucize: Peygam­
berlerin Allah’ın elçisi olduğunu
ve onların Allah tarafmdan
gönderildiğini ifade eden terim
Kur’ân-ı Kerîm’de “âyet” ola­
rak nitelenmiştir. Bunların en
önemli özelliği her bir peygam­
berin kendine özgü mucizeler
ortaya koymasıdır. Bu mucizeler
onlann Allah’m elçisi olduğunu
ispatlamaya yetmektedir. 3.
Kur’ân-ı Kerîm’in belli bölüm-
âyetü’l-feth
leri veya tamamı “âyet” olarak
nitelenmiştir.
§ tam. âyetü’l-feth a. (^HliA)
Kur'ân-ı Kerîmin “En'âm
suresi” (6)nin 1-165. ayetleri.
âyetü’l-Kürsî a. (^jSll ii)
Kur'ân-ı Kerîm’de “Bakara
suresi (2)nin 255. “tevhîd
akidesi” (birlik inancı} m an­
latan ayet. On cümleden
meydana gelen bu ayet, admı
cümlenin içinde geçen
“kürsî” sözünden almakta­
dır. Bu ayette Allah'ın birliği,
O’nun daima diri ve zatı ile
kaim olduğu, uyuklama ve
dalgmlık gibi insana özgü sı­
fatlardan uzak bulunduğu,
evreni kendi tasarrufunda
bulundurduğu, O’nun bilgisi
olmadan kimsenin şefaatte
bulunamayacağı ve bilgisinin
ezeli ve ebedi kapsadığı, kud­
retinin yeri ve göğü kuşattığı,
zatınm çok yüce olduğu,
tevhid inancmm esasları özlü
bir biçimde açıklanmıştır. Hz.
Peygamber, bu ayetin fazile­
tini “Kur'ân-ı Kerîm’de en
büyük ayet âyetü’l-
Kürsî’dir” diyerek vurgula­
mıştır.
âyetnâme a. (<uL Lı) [< Ar.âyet +
F.nâme] tas. ed. Tasavvuf! ede­
biyatta mutasavvıf şairlerin
Kur’ân-ı Kerîm’in ayetlerinin
faziletlerini şürleştiren eserler
için kullandıkları terim.
100
âyetullah a (4JILD [Ar.] Şiâ’nın
“isnâaşeriyye” (oniki imam)
âlim ve fakihleri için dinî ve bi­
limsel manada fazilet ve kemal
sahibi olanlar için kullanılan
unvan. Bunlardan bazılarmm
bilimsel ölçütlerde diğerlerin­
den üstün olanlarma “âyetul-
lahi’l-uzmâ” payesi verilmiştir.
âyin a (jjjÜ [f.] 1. Sözlük anlamı
“âdet, görenek, merasim, tarz”
olan bu söz, dinler tarihinde, ta­
savvufta ve Türk dinî
musikîsinde kullanılan bir te­
rim. Yahudi ve Hristiyan cema­
atlerinin dinî törenleri sırasında
yapılan âyinler çok yaygm ör­
neklerdendir. 2. tas. Tasavvufta
ve alevî-Bektaşî topluluklannm
belli usuller çerçevesinde yap­
tıkları törenler ve zikirler de bu
terim ile karşılanmıştır. 3. müz.
Mevlevî tarikatlerinin toplu zik­
ri olan sema töreni sırasmda
okunmak üzere bestelenmiş dinî
musikî eserlerine verilen ad.
§ tam. âyîn-i cem a. (^ j^i)
Bektaşî tekkelerinde kadınlı
erkekli dem almak, gülbank
çekmek, nefesler okumak
yöntemiyle yapılan tören için
kullanılan terim.
âyîn-i ehlu’l-lah a. (411 JaI
û^î) Tekkelerde yapılan zikir
törenleri.
âyîn-i kadîm a. (^jî û^T)
Mevlevî tekkelerinde veya
 101
dergâhlarında okunan eski
İlâhîler.
âyîn-i kebîr a. (j^ j^i) bk.
âyîn-i cem
âyîn-i şerîf a. (üü^i û^T)
Mevlevi tekkelerinde yapılan
sema sırasmda söylenen İlâ­
hî.
âyin-hân a (jl>. j^D [< F. âyîn +
hân] Mevlevîlikte tekkelerde
toplu yapılan zikir esnasında
“âyin-i şerîf’ okuyanlara veri­
len ad.
âyise a. (ı^î) [Ar.] Sözlük anlamı
“Ümidini kesmiş kadın” olan bu
söz, menapoz veya âdetten ke­
silme dönemine girmiş olan ka-
dm için kullanılmıştır. Bu terim,
İslâm hukukunda özellikle “bo­
şanma iddeti” (bekleme suresi)
bakımmdan önem kazanmıştır.
Bu durumdaki kadm, üç ay iddet
bekleme dönemi geçirirken ko­
cası ölen kadın da aynı iddet
bekleme süresini geçirme zo­
runda kalmaktaydı.
ayn a. (j^ [Ar.] Sözlük anlamı
“Göz, göze, su kaynağı, bir şeyin
özü veya aslı” olan bu söz, kelâm
ilminde “Boşlukta kendi başına
veya başlı başına yer tutan varlık
veya cevher.” anlammda bir te­
rim olarak kullanılmıştır. Ta­
savvufta ise kullanım alanı daha
geniş bir özellik gösterir. Bu
alanda ise “Allah'ın zatı” veya
aynü’l-muhabbet
“Her şeyi Allah’ın zatında görme”
olarak nitelenmiştir.
§ tam. ayne’l-yakin a. (j^l
^) tas. Gözlem yoluyla elde
edilen ve doğruluğu kesin
olan bilgi. İslâmî kaynaklar­
da doğru bilginin kriterleri
üç kategoride ifade edilmiş­
tir. Bunlar, ayne’l-yakîn
(gözlem ve duyu yollaryla el­
de edilen bilgi), ilme’l-yakîn
(akla ve İlmî delillerle edinilen
bilgi) (bk. bu madde), hak-
ka’l-yakîn (iç duyuya da tec­
rübe ile elde edilen bilgi) (bk.
bu madde).
aynü’l-cem a. (^Ij^) tas.
Kulun İnsanî vasfını bıraka­
rak kendisinde Allah’m ben­
liğini bulması durumu,
aynu’l-lah.
aynü’l-fenâ a. (Lîllj^) tas.
Tasavvuf ehlinin hiçbir şeye
veya hiçbir şeyin tasavvuf
ehline sahip olmaması du­
rumu.
aynü’l-hayât a. (oLJIj^) tas.
bk. âb-ı hayât
aynü’l-lah a. (dil^) tas. bk.
aynü’l-cem
aynü’l-muhabbet a. (-.^ .11
^1 tas. Allah insanlann ne­
sini seviyorsa onu sevmek,
nesini sevmiyorsa onu sev­
memek durumu.
aynü’t-tevhîd
aynü’t-tevMd a. (j^i j^)
tas. Bütün eylemlerin faili
olarak Allah’ı görme duru­
mu.
aynalı yazı a. bk. müsennâ
azâb a. Lljc) [Ar.] Hem maddî hem
manevî manada dinî akidelere
ve Allah’m buyruklarma uyma­
yan veya karşı gelen kimselere
uygulanacak olan elem ve acı­
larla dolu ceza. Kur'ân-ı
Kerîm’de 490 yerde geçen bu
söz, Kur'ân ayetlerini inkâr
eden kâfirler, ona inanmayan
Yahudiler, Hristiyanlar, müna­
fıklar, Allah’a şirk koşanlar,
peygamberlere inanmayanları
kasddetmekte ve bunların şid­
detli azap göreceği ifade edil­
mektedir.
§ tam. azâb-ı azîm a. (f^-
USt) “Çok büyük acı.” anla-
mmdaki bu söz, cehennem
azabını ifade etmektedir.
azâb-ı ekber a. (j^l uljt) bk.
azâb-ı azîm
azâb-ı elîm a. ÇJI Uâc) “Çok
acı veren azap.” anlamındaki
bu söz, âhiret günü verilecek
ceza.
azâb-ı harîk a. (^ ulic)
“Yangın ve ateş azabı.” anla­
mındaki bu söz, âhiret günü
verilecek ceza.
azâb-ı kebîr a. (^ olx) bk.
azâb-ı azîm
102
âzâd a. (jPJ) [F.] 1. Özgür, hürriyeti
verilmiş, serbest. 2. tas. Tasav­
vuf ehlinin kendi benliğinden ve
sıfatlanndan annarak veya sıy­
rılarak Allah’m zat ve sıfatlarıy­
la beka bulması.
azâ'im a. (^Ik) [Ar.] Hadis bili­
minde uydurma hadisler.
azamet a. (c«k) [Ar.] Ululuk, bü­
yüklük.
§ tam. azamet-i İlâhiyye a.
(ijil cjic) Allah’m ululuğu,
İlâhî kudretin sonsuz gücü.
azâzîl a. CUjiy) [Ar.] İslâmî edebi­
yatta iblis veya şeytana verilen
bir ad. Kur’ân-ı Kerîm’de ve
muteber hadis kitaplannda
geçmeyen bu söz, Yahudi ve
Hristiyan kaynaklannda “aza-
zel”, “azael”, “hazazel” biçi­
minde geçmekte ve oradan İs­
lâm dünyasına geçtiği söylen­
mektedir. Ünlü sufîlerden
Hallâc, bunu “hem gökte melek­
lerle iyilikler içinde bulunduğu­
nu”, yerde de “insanlara çirkin­
likleri, kötülükleri öğrettiği” tar-
zmda yorumlamıştır.
a'zeb a. L>l) [Ar.] Kendisini dine
vererek bekârlığı evliliğe tercih
eden erkek. Sahih hadislerde,
“Cennette hiçbir bekâr erkek bu­
lunmayacağı; bekârlığın ibadet­
lerin sevabını azaltacağı, bekâr­
ların dünya ve ahirette evlilere
göre daha sıkıntılı ve bedbaht
olacakları.” şeklinde yorumlann
 103
bulunması, erkeklerin evlenme­
si gerektiğini ve aile hayatının
erdemini ifade etmiştir. Buna
karşm tasavvuf dünyasında bu­
nun tam zıddı görüşler de orta­
ya konmuştur. Meşhur
sufîlerden İbrahim, b. Edhem,
Rabia el-Adaviyye, Bişr el-Hafî,
Malik bin Dinar, Hasan-ı Basrî,
Ebû Süleyman ed-Dârânî bekâr
yaşamayı tercih edenlerdendir.
Bunlar genellikle kadmı, çocuğu
ve serveti Allah’a ulaşma yö­
nünde engel olarak görüyorlar­
dı. Tasavvufta evlenmeye karşı
duruşun yanında İslâm’da ev­
lenme sünnet olarak benim­
senmiş ve tavsiye edilmiştir.
âzife a. (<ijı) [Ar.] Sözlüklerde,
“Yaklaşan, yakın olan, vuku bu­
lan” anlamında olan bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de iki ayette yer
almaktadır. Birincisi, “Mü'min
suresi” (40 / 18) nde “yevmü’l-
âzife” (yaklaşan gün) dir ve mü-
fessirlerce kıyamet günü veya
ölümün yaklaştığı gün ve gü­
nahkârların cehenneme gireceği
gün olarak yorumlanmıştır.
İkincisi, “Necm suresi” (53 / 57)
nde “ezifeti’l-âzife” (kıyamet
günü oldukça yaklaşmıştır) dir
ve kıyametin kopacağı gün işa­
ret edilmiştir.
azil, -li a. (J>) [Ar.] Sözlüklerde,
“Ayırmak, uzaklaştırmak’ anla­
mında olan bu söz, birinin göre­
vine son verme, görevden uzak­
Azîz
laştırma için kullanılan bir fıkıh
terimi.
Azîm a. (- -M [Ar.] “Büyük, azamet­
li” anlamında olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan “Pek bifyük, ulu, yü­
ce.” anlammda Allah’a nispet
edilmiştir. Kur'ân-ı Kerîm’de
altı yerde (Bakara suresi, 2 /
255; Şurâ suresi, 42 / 4; Vâkı'a
suresi, 56 / 74, 96; Hâkka sure­
si, 69 / 33, 52) geçen bu terim,
“Buyruklarına asla karşı geline-
meyen, zatının ve sıfatlarının özü
anlaşılamayacak kadar ulu ve
yüce varlık” anlammda Allah’a
ad olmuştur. “Azîm” adı Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; îbn Mâce, “Du’â”,
10).
azîmet a. (öa^) [Ar.] fik. Allah’ın
mükelleflerin hepsi için bütün
durumlarda bağlayıcı genel bir
kanun olmak üzere başlangıçtan
koyduğu hükümler için kullanı­
lan fıkıh usulü terimi. Söz gelişi,
farz olarak mükelleflere gösteri­
len namaz, oruç, zekât, hac gibi
ibadetler veya vecibeler.
Azîz a. (jjyj [Ar.] “Değerli, şerefli,
güçlü.” anlamında olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan olup “Kuvvetli, şe­
refli, galip, üstün” anlamında Al­
lah’a nispet edilmiştir. Kur'ân-ı
Kerîm’de “En’âm suresi, 6 / 96;
azrâ
İbrahim suresi, 14 / 1; Şu'arâ
suresi, 26 / 217”nde Allah’ın is­
mi olarak kullanılmıştır. “Azîz”
adı AHah’m doksan dokuz ismini
veren îbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış-
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; îbn
Mâce, “Du’â”, 10).
azrâ a. (Ijjc) [Ar.] 1. Kız oğlan kız
(Hz. Meryem’in sıfatı). 2. Delin-
memiş, işlenmemiş inci. 3. tas.
Kimsenin özüne inemediği ve
onu kavrayamadığı İlâhî haki­
kat. 4. Medine şehrine verilen
ad. 5. İslâmî Türk edebiyatmda-
ki Vâmık u Azrâ hikâyesinin ka-
dın kahramam.
104
Azrâ'il öz.a. (J2lj>) [Ar.] Dört bü­
yük melekten biri. İnsanoğlunun
son nefesini almakla görevli
melek, ölüm meleği, melekü’l-
mevt. Kur'ân-ı Kerîm’de ve ha­
dislerde “Azrâ'il” adı doğrudan
doğruya geçmemekte, buna kar-
şm sadece “Secde suresi”
(32)nin 11. ayetinde insanların
canmı almakla görevli
“melekü’l-mevt”ten söz edil­
mektedir.
azze ve celle cüm. (J^ j >) “Aziz,
şerefli, yüce ve münezzeh oldu.”
anlammda Allah’a nispet edilen
bir söz ve terim.

bâb a. (J-?) [Ar.] (ç. b. ebvâb,
ebvibe) 1. Kapı, medhal. 2. Der­
gâh, başvurulacak büyük kapı.
3. Bir kitabın bölümleri: Bâb-ı
evvel, bâb-ı sânı. 4. gr. Fiillerin
kök biçimi: sülâsi bâb, rübâî bâb.
5. din. Mezheplerde dinî-
hiyerarşik makam veya unvan.
Özellikle Şiâ geleneğinde ima-
mm en kıdemli ve yetenekli öğ-
rencüeri için de kullanılan bu
terim, zamanla “bâbü’l-imâm”
sözüne dönüşmüş; hatta bu söz
“Gelişi dört gözle beklenen ha­
berci” olarak yorumlanmıştır.
§ tam. bâb-ı âlî a. (JL J-j)
(yüce kapı) 1. Sadaret maka­
mı, divân-ı hümâyûn ile dahi-
liye ve hariciye nezaretlerini
ve de şûrâ-yı devleti içine
alan devlet dairelerinin bu­
lunduğu yer. 2. Osmanh hü­
kümet teşkilâtm; hükümetin
başı sadrazam idi, ikinci
önemli daire “reisü’l-
küttâb”ın bürosu idi; bürok­
ratik teşkilâtın başı ve kâtip­
ler ile “kalem” (büro) lerin
şefi konumundaki bu görevli,
sadaratle ilgili bütün yazış-
maları idare etmekteydi. Hü­
kümette üçüncü büyük büro,
çavuşbaşına bağlı daire idi.
Adalet ve kolluk gücünün so­
rumlusu ve yetkilisi olan
çavuşbaşı aynı zamanda sad­
razama sunulan yazılarm da
inceleyicisi idi. Onun, sadra­
zama sunulacak yazmm ke-
nanna “sah” (olur, uygun)
sözünü koyması ile imzaya
çıkarılırdı. Bu önemli hükü­
met görevlilerinden sonra
tezkireciler, mektupçu, bey-
likçi, teşrifatçı ile kâhya kâti­
binden meydana gelen altı
müsteşar devlet kapısında
bâb-ı âsafî
görev yapan öteki önemli
yetkili kimselerdi. Yeniçeri
Ocağmm kaldırılması (1826)
ve yeni nezaretlerin kurul­
ması ile “bâb-ı âlî” kadrosu
yeniden şekillenmiş ve yeni
adlandırmalara sahne olmuş­
tur. Bunlardan iki meclis çok
önemli bir konuma getiril­
miştir. “Meclis-i Vâlâ-yı Ah-
kâm-ı Adliyye” ve “Dâr-ı
Şurâ-yı Bâbıâlî”. Sadaret ma­
kamı, Şurâ-yı Devlet, Dahiliye
ve Hariciye nezaretleri aslî
dairelerdendi. Bunlara bağlı
pek çok teşrifatçı, müsteşar,
mektupçu ve hazine-i evrak
müdürü devlet görevlisi ola­
rak burada çalışmaktaydı. Bu
kadro yapısı ile “bâb-ı âlî”
devletin ve hükümetin beyni
konumunda idi.
bâb-ı âsafî a. (^i uL) Sad­
razam konağı veya paşa ka­
pısı.
bâb-ı fetvâ a. (Ija uL) Şeyhü­
lislâm makamı, bâb-ı
meşihat.
bâb-ı fetvâ-penâhî a. (^L
l>ü ç>L) 1. Şeyhülislamlık. 2.
Şeyhülislamlık dairesi.
bâb-ı hükümet a. (cu^. ^L)
Hükümet kapısı, devlet dai­
resi.
bâb-ı hümâyûn a. (^la ^L)
(saltanat kapısı) Topkapı Sa-
rayı’nın ilk kapısı.
106
bâb-ı meşihat a. (cmA. ^L)
Şeyhilüislâm makamı.
bâb-ı sa'âdet a. (ojLu, ^L)
(saadet kapısı) 1. Padişah sa­
rayı. 2. Saray eya devlet kapı­
sı. 3.İstanbul.
bâb-ı şerif a. (^^ uÜ (kut­
lu kapı) Mevlâna türbesinin
ana giriş kapısı.
bâbü’l-ebvâb a. Li^i oL)
(kapıların kapısı) tas. Tarikat
yoluna girenlerin ilk maka­
mı.
bâbü’ş-şerîf a. Ul^jJI ^L) bk.
bâb-ı şerif
baba a. (LL) 1. Ata, peder. 2. Yaşlı
ve muhterem kimse için kullanı­
lan terim.
bâbâ a. (LL) [F] (ç. b. bâbâyân) 1.
Baba, ata. 2. tas. Tasavvuf dün-
yasmda şeyh, dinî önder.
§ tam. bâbâ-yı âlem a. QJL
^LL) (kâinatın babası) Hz.
Âdem.
Baba'îlik öz.a. (dULL) Moğol istüâ-
sı sırasmda Anadolu’ya gelen
Baba İlyas’m kurmuş olduğu
tarikatin adı.
bâbîlik a. bk. bahâ'îlik
bâcıyân-ı Rûm a. Çju jL.b) “Ana­
dolu dervişleri” anlamında Ana­
dolu’da mevcut bulunan dört
bâtmî güçten biri olup
“Kalenderiyye” (bk. bu madde)
tarikatine mensup dinî-askerî
 107
zümre için kullanılan terim, bk.
ana bacı
bade a. (»jÜ [F] 1. Şarap, hamr,
mey, sahba. 2. tas. İlâhî aşk, ha­
kikat, muhabbet. Sufi inancma
göre “bezm-i elesfte Allah’ın
kullarma “Ben sizin rabbınız de­
ğil miyim?” sorusuna onlar, “Be­
lâ (Evet)! Rabbımızsın!” demişler
ve böylece “aşk badesi”ni içmiş­
lerdir. Artık maddî âlemden sıy­
rılarak İlâhî âleme ermek ehl-i
sufî için bir gaye olmuştur.
§ tam. bâde-i elest a. (*JI
»jL) tas. Elest meclisinde su­
nulan İlâhî içki.
ba'de zf. (»iu) [Ar.] “Sonra.” anla-
mmdaki bu söz, başka kelime ve
terkiplerle birlikte yeni terkipler
oluşturur.
§ tam. ba'de’l-mevt zf. (o>Jl
j^) Öldükten sonra.
Bahâ'îlik a. (JUl^) Ortaya koyduk­
ları görüşleri bakımından İslâmî
değerleri esas almakla birlikte
İslâm dairesinden uzaklaşmış
bir mezhep. Önceleri İran’da
“Babîlik” ile başlayan ve “Gel­
mesi beklenen ve yakın olan ve de
Allah’ın ortaya çıkaracağı önemli
bir kimsenin habercisi” diye nite­
lenen mehdî veya yeni bir pey­
gamber olarak kendini savunan
Mirza Ah Muhammed, “el-
Beyân” adıyla yeni hükümler
getirdiğini, artık Kur'ân hüküm­
lerinin yok sayıldığmı savun­
Bahâ'îlik
muştur. Onlara göre her bir har­
fin ayrı bir değeri vardır ve bu
değer 19 sayısıdır. Bu sayı
Babîler ve Bahâîlerde çok kutsal
sayılır. Bu tarikatin kurucusu
Mirza Hüseyin Ali en-
Mazenderânî en-Nurî ile mez­
hebin ilke ve esasları netleşme­
ye başlar. Mirza Hüseyin Ah,
ölümünden önce oğlu Abbas
Efendi’yi Abdülbaha adıyla ken­
disine halef tayin etmiştir.
Abdülbaha’nın sistemli çalışma­
larıyla bu mezhep, dünyaya ya­
yılmaya başlamış, kendilerine
de İsrail’in Hayfa şehrini mer­
kez seçmişlerdir. Onun temel il­
keleri şöyle özetlenebüir: Allah
bihnemezdir ve insan idrakinin
üstündedir; O’nun varlığı resul­
ler ve nebiler he bilinir; pey­
gamberlerin iki vasfı vardır; bi­
rincisi beşerî vasfi, İkincisi İlâhî
vasfı. Onlara göre yaradılışdan
beri gönderilen bütün nebiler ve
peygamberler Allah'ın zuhuru
olan “Bahâ”yı müjdelemek için
gelmişlerdir. Yine bütün dinler
eksiktir, “Bahâ”nm gelmesiyle
bu eksiklikler tamamlanmıştır.
Bahâîlik inancma göre, namaz
(üç vakittir: sabah, öğle, akşam),
oruç (19. ay olan “a’lâ” aymda, 2-
21 martta, 19 gün tutulur), zekât
(vergi adı altmda maharm beşte
birinden ahnır; bir de kazancın
yüzde 19’u vergi olarak tahsil
edilir.), hac (Yalnız erkeklere
farz olup Bâb Mirza’nın Şi-
Bahâ'iyye
raz’daki evine veya Bahâullah’ın
Bağdat’ta bulunan makamına
yapılır.) ve bazı kutsal ayetlerin
(her sabah ve akşam Bahâ-
ullah’a ait kutsal sözlerden)
okunması temel ibadetlerden­
dir.
Bahâ'iyye a. bk. Bahâ’îlik
bahis, -hsi a. (d^) [Ar.] Bir konu­
nun açıklığa kavuşturulması
için araştırma yapmak, yorum­
larda bulunmak, öneriler getir­
mek, farklı görüş ve düşünceleri
tartışmaya açmak anlamında
kelâm terimi.
bahir, -hri a. G^) [Ar.] tas. “Deniz”
anlammdaki bu terim, yüce ya-
ratıcmın ilminin feyzinin ve te­
cellisinin sonsuzluğunu ifade
eder.
§ tam. bahr-i a'zam a. (^ı
j^) tas. Tasavvuf dünyasında
“Ceberut” (bk. bu made)
âlemi.
bahr-i vücûb a. (<_>>?.j j^)
tas. Allah’m varhğı ve gerçek­
liği-
baht a. (z^ [F.] İlâhî gücün insan­
lar için çizdiği hayat yolu. İslâmî
inanca göre Allah sınırsız ilim,
irade ve kudrete sahiptir. Bu
kudret, üâhî düzen için olduğu
kadar insanlar için de geçerlidir.
Ayrıca bu sözün hep olumlu ve
iyi dilekler için söylendiği de bir
gerçek.
108
Bâ'is a. (dcL) [Ar.] Sözlük anlamı
“harekete geçirmek, bir işle gö-
revlendirmek” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup Allah’m sıfatı
olarak “ölüleri dirilten” vasfım
ifade etmektedir. Kur’ân-ı
Kerîm’de geçmemekle beraber
bu terim, aynı kökten türeyen
elliyi aşkın söz ile birlikte kulla­
nılmaktadır. “Bâ'is” adı Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
bakara a. G^) [Ar.] tas. Sözlük
anlamı “sığır” olan bu söz, ta­
savvuf ehli içinde “Çile çekmeye
adanmış ve dünyevî arzulardan
arındırılmaya çalışılan nefis.” an­
lammda kullanılmıştır.
Bakara suresi a. (^^ ojL) [<
Ar.“Sûretü’l-Bakara” (ijiJI ij>w)]
Kur'ân-ı Kerîm’in ikinci ve en
uzun suresi olup Medine’de na-
zü olmuştur; iki yüz seksen altı
ayetten meydana gelmektedir.
Bu sureye, içinde “Âyetü’l-
Kürsî”nin bulunmasmdan dola­
yı “Sûretü’l-Kürsî” de denümiş-
tir. Ayrıca içindeki hükümlerin
fazlahğı sebebiyle “Füstâtü’l-
Kur’ân” denildiği de söz konu­
sudur. Kendisinden sonra gelen
“Âl-i imrân suresi” ile birlikte
ikisine “çifte güller” anlamında
“Zehrâvân” ya da “Zehrâveyn”
denümektedir. “Sûretü’l-
 109
Bakara” sadece uzunluğu ba-
kınundan değil işlediği konular
bakımından da en zengin sure­
lerdendir. Bu konuları şöyle sı­
ralayabiliriz: îmanın esasları,
tek Allah’a inanma, insanm ya­
radılışı, kıblenin oluşumu, na­
maz, oruç, hac, zekât ve sadaka,
nesep, boşanma, nafaka, borç­
lar. Surenin sonunda da Allah
inancı vurgulanır. Hz. Peygam­
ber’in “Bakara suresi”nin tefsi­
ri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 9, s. 4166-4241.
Bâkî a. (^L) [Ar.] Sözlük anlamı
“sürüp gitmek, sebat etmek’ olan
bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleriydin, olup Al-
lah’m sıfatı olarak “Varlığının
sona ermesi düşünülemeyen” an-
lammdadır. Bütün İslâm âlimle­
ri Allah’m bu sıfatı etrafında gö­
rüş birliği içindedirler. Öte yan­
da Türk-İslâm inanç dünyasında
mezar taşlarmda en üstte yer
alan “Hüve’l-bâkî” (Ölümsüz
olan sadece O’dur) sözü, Allah’ın
üstün kudretini, varlığmın ebedî
oluşunu ifade eden bir yaygm
ifadedir. “Bâkî” adı Allah’m
doksan dokuz ismini veren îbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
bakıcı a. Herhangi bir nesneye
bakarak kayıp veya çalmtı eşya
hakkmda bilgi veren ya da ke­
hanette bulunan, geçmiş veya
ba's
gelecek ile ilgili olaylar hakkm­
da yorumlar yapabilen kimse
için kullanılan kelâm terimi. Bu
tür kimseleri kâhin veya falcı­
lardan ayıran özellik, bunlarm
genellikle görme duyusunu ön
plana almış olmalarıdır. İslâm
dini, kehanet ve fal türlerinde
olduğu gibi bakıcılığı da hoşgö­
rüyle karşılamamış ve yasakla­
mıştır.
bârek-AUâh ünl. (dJUjL) Mâşaallah
(ve levhaşallâh) gibi kullanılan
bir dua olup “Allah mübarek et­
sin” anlammdadır.
Bârı a. (^L) [Ar.] Sözlük anlamı
“Yaratmak, borçtan kurtulmak’
olan bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah'ın güzel isimleri)dan olup
Allah’m sıfatı olarak “Yaratan,
eşi benzeri olmayanı yaratan”
anlammdadır. “Bâri” adı Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki üstede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
bârr a. (^L) bk. bert
ba's a. (öju) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Yönlendirmek, harekete geçir­
mek, uykudan uyandırmak.” olan
bu terim, kıyamet gününde Al­
lah’m âhiret hayatmı başlatmak
üzere ölüleri yeniden diriltmesi
anlammda kullanılmıştır. Bu
söz, genellikle “ba'sü ba'de’l-
mevt” (bk. bu madde) terkibi
için de kullanılmakta ve
basar
“âmentü” (bk. bu madde) nün
esasları arasında yer almakta­
dır.
basar a- (>^e) [Ar.] Sözlük anlamı
“Görmek, sezmek, bilmek, göz,
görme duyusu.” olan bu söz, Al­
lah’m “subutî sıfatlan”ndan
görme sıfatını ifade eden kelâm
terimidir.
Basit a. (k«L) [Ar.] Sözlük anlamı
“Yaymak, cömertlik etmek, se­
vindirmek” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan olup “Dilediğine rız­
kı bol veren” anlamıyla Allah’m
sıfatı olarak kullanılmış olup
Kur'ân-ı Kerîm’de dokuz ayet­
te geçmektedir. “Bâsıt” adı Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
Basîr a. (^^ [Ar.] Sözlük anlamı
“Görmek, sezmek, bilmek, göz,
görme duyusu” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan olup “görülmesi ge­
reken şeyleri bütün incelikleriyle
ve ruhuyla idrak edip gören” an­
lamıyla Allah’ın sıfatı olarak
Kur'ân-ı Kerîm'de elli bir ayette
geçmektedir. Bu terim, kelâm
ilminde Allah’ın “subutî sıfatla­
rı” (bk. bu madde) nm manevî
grubu içinde tasnif edilmiş olup
bütün kelâmcılar tarafmdan be­
nimsenmiştir. “Basîr” adı Al­
110
lah’ın doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
basiret a. (oj^^) [Ar.] tas. Allah’m
sunduğu kutsal nur ile aydm-
lanmış kalbin maddî ve manevî
âlemlerdeki gerçekleri görme
yetisi. Kur'ân-ı Kerîm’de “ger­
çeği arayıp bulma, onu yanlıştan
ayırma, doğru yolu bulma” ola­
rak anlatılmış olan bu terim,
aynı zamanda insanlara doğru­
luğu ve gerçekliği gösterdiği, ışık
tuttuğu için Kur'ân-ı Kerîm bu
sözün çokluk biçimi olan
“besâ'ir” (A'râf suresi, 7 / 203) ”
sözüyle nitelenmiştir.
bast a. (i.,.,,) [Ar.] tas. Sözlüklerde
“İçi açılma, keyifli olma” anlamı
verilen bu söz, tasavvufî bir te­
rim olarak zevk ve şevk ile
“evrâd” (bk. bu madde) ı olan
Allah’m adını zikrederek, “ruhen
rahatlama, ferahlık duyma” bi­
çiminde anlaşılmaktadır. Genel­
likle “kabz” sözü ile birlikte kul­
lanılan bu terim, âriflerin içinde
bulunduğu durumu ifade eder.
Bast hâlinde olan sufî, gönlü şen,
zihni açık olarak nitelenmiştir.
ba'sü ba'de’l-mevt a. (o^ii^
[Ar.] “Ölümden sonra dirilme.”
anlammdaki bu söz, İslâmın te­
mel inançlarından birini ifade
etmektedir ve “Amentü” (bk. bu
madde) olarak bilinen imanın
 111
şartları içinde yer almaktadır:
“Âmentü billahi ve melâ'iketihi ve
kütübihi ve rusulihi ve’l-yevmi’l-
âhiri ve bi’l-kaderi hayrihi ve
şerrihi mine’llahi ta'âlâ ve’l-
ba'sü ba'de’l-mevti hakk
eşhedü en lâ ilahe illâllah ve
eşhedü enne Muhammeden
abduhu ve resulühü” (Allah’a,
meleklerine, kitaplarına, pey­
gamberlerine, ahret gününe, ka­
dere, hayır ve şerrin Allah’tan
geldiğine; ölümden sonra tekrar
diriliş olacağına inandım ve iman
getiridim; Allah’tan başka ilah
olmadığına, Muhammed’in O’nun
kulu ve elçisi olduğuna şehadet
ederim.)
baş kesmek a. tas. Mevlevîlikte,
şeyhin veya velînin sandukası-
nm huzurunda sağ ayağınm baş
parmağını sol ayağmın başpar-
mağmın üzerine koyarak eller
düz ve parmaklar açık şeküde
sağ kol sol kolun üzerine gelecek
biçimde elleri çapraz olarak
omuz başlarma götürerek belini
bükmeden başını göğüs hizasına
kadar eğme durumu için kulla­
nılan terim; eşanlamlısı “niyaz
hâli” (bk. bu madde).
bâtıl (I) a. (JLL) [Ar.] “Gerçek dışı
inanç, düşünce ve hüküm.” an-
lammdaki bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Boş amel, faydasız iş,
gerçek bilgiye dayanmayan delil,
medşru olmayan yol veya Al­
lah’tan başka tanrılara tapınılan
put.” gibi kavramlarla da karşı­
Bâtın
lanmıştır. Bunun en çarpıcı ör­
neği, “Ra'd suresi” (13)nin 17.
ayetinde verilmektedir: “Bâtıl,
sel üzerindeki ve erimiş maden
üzerindeki köpüğe benzer.”
bâtıl (II) a. (JLL) [Ar.] Hadis bili­
minde, uydurma veya mevzu
hadis. Hadis kitaplarmda bu tür
hadislerin sonunda şöyle ibare­
lere rastlanır: “bâtılun”, “bâtılun
mevzûün”, “bâtılun bi-hâza’l-
isnâdi”
batıl din a Allah’ın elçüeri tarafm­
dan tebliğ edilmemiş olan, İlâhî
vahye dayanmayan ve insanlar
tarafından uydurulmuş bulunan
dinler.
batıl inanç a. Din adma ileri sürü­
len, hatta benimsenen ve temeli
ya da dayanağı olmayan inanç
ve davranışlar, bk. hurafe
Bâtın a. (^L) [Ar.] Sözlükte “Gizli,
bir şeyin iç yüzüne vakıf olan.”
anlammdaki bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup “bütün gizlilikleri bi­
len” anlamıyla Allah’m sıfatı
olarak Kur'ân-ı Kerîm’de altı
ayette geçmektedir. Allah’ın sıfa­
tı olarak “zatî-subutî” grubuna
giren bu terim, “gözle algılana-
mayan” anlamıyla Allah’ın ismi
olunca “zatî-selbî” grubuna ve
“kullarına her türlü nimeti
lütfeden” anlamıyla söz konusu
olursa “fiilî” grubuna girmiş
oluyor. “Bâtın” adı, Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
bâtın
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; îbn Mâce, “Du’â”,
10).
bâtın a. (jLL) [Ar.] tas. Sufî inancı­
na göre, ancak ermiş kimselerce
anlaşılabilen gizli sır, iç hakikat;
“zâhir”in zıddı.
bâtın ilmi a. bk. ilmüT-bâtın
batın a. (jL) [Ar.] huk. İslâm huku­
kunda vakıf, vasiyet ile miras
konularında çok kullanılan bu
terim, soyun nesep bakımmdan
derecelerini ifade eder. İlk batm,
çocuklar, ikinci batm torunlar,
üçüncü batm da torunlarm ço­
cuklarıdır. Eski hukukta aile va-
kıflarmda sıkça rastlanan
“batnen ba'de batnın” sözü vak­
fın gelirlerinden yararlanmada
önceliği kimin alacağmı ifade
eder. Buna göre öncelik ilk ba-
tmdadır.
bâtınîlik a. Gizlilik, bilinmezlik
temeline dayanan bâtinî görüş
ve düşünce sistemi. Bu düşün­
cede ayet ve hadislerin bâtıl yo­
rumlarla açıklanması esastır. İn-
sanlan kendi yöntemleriyle ve
onlan şaşırtıcı yaklaşımlarıyla
avlamaya çalışan bu zihniyet,
Müslümanları imanm esasla-
rmdan uzaklaştırmayı hedef
alır. bk. ibâhiyye
bâtıniyye a. (ÛLL) [Ar.] bk.
bâtınîlik
112
bâtşe-i kübrâ a. (^^ Wrl
Sözlük anlamı, “Helâk etmek,
büyük bir azapla cezalandır­
mak.” olan bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Duhân suresi”
(44)nin 10-16. ayetlerinde yer
almaktadır.
bayram a. Dinî ve millî değerler
bakımmdan kutsal ve özel öne­
mi olan, ayrıca bu değerlerin
topluca kutlandığı gün. Dinî
bayramlar yılda iki defa kut­
lanmaktadır. Birincisi Ramazan
Bayramı olup “ıyd-1 fıtr” olarak
da adlandırılmaktadır. Bu bay­
ram halk arasmda ‘‘Şeker Bay­
ramı” olarak da söylenmektedir.
İkincisi Kurban Bayramı olup
“ıyd-1 adha” olarak da adlandı­
rılmaktadır. Halk arasmda “Ha­
cılar Bayramı” oalarak da söy­
lenen bu bayram, eğer Cuma
gününe rastlarsa “ıyd-1 ekber”
olarak nitelenir. Buharî, bu iki
bayram hakkmda Hz. Peygam­
ber’in sözlerini kitabmda
“Kitâbu’l-fydeyn” başılığı alım­
daki bölümde toplamıştır (Sahîh-
i Buharı ve Tercemesi, C. 2, s.
911-946). Bu iki bayram Türk
sosyal ve dinî tarihi içinde özel
kutlamalara sahne olmuştur.
Selçuklular döneminde bu iki
dinî bayramda saray süslenir,
bayram namazmdan sonra da
sultan, hanedan mensuplarmm,
devlet büyüklerinin ve halkm
ileri gelenlerinin bayram kutla-
malarmı kabul ederdi. Osmanlı
 113
döneminde ise bu kutlamalar
daha görkemli yapılmaktaydı.
Fatih Sultan Mehmet dönemin­
den başlayarak saraydaki bay­
ramlaşma birtakım usul ve ku­
rallara bağlanmıştı. Padişah sa­
bah namazmı sarayda “Hırka-i
Saâdet Dairesi”nde kılar, kapı-
nm önünde kurulan kafes için­
deki tahta geçen padişah, imam
ve hatipler tarafmdan okunan
Kur'ân-ı Kerîm’den ayetleri
dinler ve topluca dua edilirdi.
Oradan saraya geçen padişah,
devlet ricalinden ve saray hal-
kından olanlarm bayram kut-
lamalarmı aldıktan sonra toplu­
ca büyük camilerden birine
Bayram Namazım kılmak üzere
“Bayram Alayı” eşliğinde yola
çıkılırdı. Bayram namazı kılın­
dıktan sonra yine topluca saraya
Has Oda’ya gelinir ve orada bay­
ram yemekleri, tatlılar yenilir,
özel hazırlanmış şerbetler içilir­
di.
Millî bayramlar ise Cumhuri-
yet’ten sonra resmîleşmiştir. Bu
bayramlar, 29 Ekim Cumhuriyet
Bayramı, 23 Nisan Millî Egemen­
lik ve Çocuk Bayramı, 19 Mayıs
Atatürk’ü Anma, Gençlik ve Spor
Bayramı, 30 Ağustos Zafer Bay-
ramı’dır.
Bayramîlik a. Şair ve mutasavvıf
Hacı Bayram-ı Velî (öl. 833 /
1430) ye nispet edilen dinî-
tasavvufî tarikatin adı. Anado­
lu’da Ankara yöresinde oluştu­
bayram namazı
rulan bu tarikatin bir kolu
Bâyezit-i Bistâmî’ye, bir koldan
da Erdebil sufîleri vasıtasıyla
Haşan Basrî’ye uzanıyor. Bu sil­
silenin geriye doğru uzantısmda
birinci kol Nakşibandî kanalıyla
Hz. Ebubekir’e, ikinci kolun da
Halvetiyye kanalıyla Hz. Ali’ye
ulaşması, bu tarikatin Hz. Mu-
hammed’e isnat edilmesine se­
bep olmuştur. Genellikle araş­
tırmacılar tarafmdan Melâmî-
Melâmetî grubu içinde değer­
lendirilen bu tarikatin özünde
“zikir” ön plana çıkmakta ve
“Lâ ilâhe illallah” (Allah’tan
başka ilâh yoktur.) zikri, “Al­
lah’tan başka ne varsa her şeyi
gönülden uzaklaştırmak ve gönlü
Allah sevgisi ve coşkusu ile dol­
durmak.” biçiminde yorumlan­
mıştır. Bu tarikat, cumhuriyetin
kuruluşuyla birlikte resmen
kaldırılmış olmakla birlikte giz­
liden gizliye halk arasmda varlı­
ğını sürdürmüştür.
bayramiyye a. 1. ed. Ramazan ve
kurban bayrammm faziletlerini
anlatan dinî-tasavvufî eserler
için kullanılan terim. 2. bk.
Bayramîlik
bayram namazı a. Yılda iki defa,
biri Ramazan Bayramı, öteki
Kurban Bayramı olmak üzere kı­
lman iki rekatlık namaz. Cuma
namazı şartları gibi kılman bu
namazda ondan farklı olan hut­
benin sünnet olması ve hutbe­
nin namazdan sonra okunması-
bayramnâme 114
dır (.Sahîh-i Buharı ve Tercemesi
C. 2, s. 921-922). Öte yanda Cuma
Namazı üzerine farz olan kişile­
rin bayram namazı kılması va­
ciptir. Tek başma kılmması caiz
olmayan bu namazın öteki na­
mazlardan farkı şunlardır. Bi­
rinci rekatta, iftitah tekbirinden
ve “Sübhaneke” (bu duanın
içinde “ve celle senâüke” ibare­
sinin okunması da gerekir: Dua
şöyle okunmalı: Sübhane-
ka’llahümme ve bihamdik ve
tebâreke kesmük ve te’âlâ ceddük
ve celle senâüke ve lâilâhe
gayruk) okunduktan sonra üç
defa tekbir almır, sonra imam
Fatiha suresini ve zamm-ı sûreyi
okur; ikinci rekatta imamın Fa­
tiha suresini ve zamm-ı sûreyi
okuduktan sonra yine üç defa
tekbir almır ve rüku’a varılır.
Böylece altı tekbir fazladan
ahnmış olunur. Bu tekbirlere
“zevâ’id tekbirleri” adı verilir.
Bayram namazınm vakti, güne­
şin hafif yükselmesinden, kuş­
luk vaktinin girmesi ile gerçek­
leşir.
bayramnâme a. tas. ed. Tasavvuf!
edebiyatta mutasavvıf şairlerin
dinî bayramların faziletlerini şi­
irleştiren eserleri için kullandık­
ları terim.
beddu'â a. (Ljoj) [< F. bed + Ar.
du’â] Birisi için ondan gördüğü
haksızlığa ve aşağılamağa karşı­
lık kötü dua etmek, ah etmek,
ilenmek. Zulüm ve haksızhğa
karşı geçerli sebeplere dayan­
ması şartıyla din, beddua etme­
nin caiz olduğunu ayet ve hadis­
lerle ifade etmiştir. Hz. Peygam-
ber’in, Müslümanlara işkence
etmek, dine şiddet ve baskı
yapmak isteyen bazı müşriklere
beddua ettiği ve bunun etkisinin
açık olduğunu gösteren hadisler
vardır. Hz. Peygamber kendisine
ve dinine baskı yapan Ebu Cehil,
Übey b. Halef, Utbe b. Rebîa,
Şeybe b. Rebîa gibi bazı müşrik­
lere beddua etmiş, bunların
hepsi Bedir Savaşmda helâk ol­
muşlardır. Çok sıkışmadıkça ve
ruhen azap görmedikçe Hz. Pey-
gamber’in beddua etmediği de
ashabı tarafmdan açıkça söy­
lenmiştir. Öte yandan İslâm bil­
ginleri Müslümanların yerli yer­
siz beddua etmelerini de ahlâka
uygun görmemişlerdir.
bedel a. ÜJ lAr.] Sözlük anlamı,
“Karşılık, bir şeyin yerine geçen,
ivaz, denk” olan bu söz, İslâmî
terim olarak “1. Alışverişte satı­
lan mala karşılık ödenen para
veya verilen mal. 2. Bazı ibadet
ve borçların aslî şekliyle yapıla­
maması durumunda uygulana­
cak esaslar.” biçiminde ifade
edilmiştir. Karşıhkh nza esasma
dayanan bedel, “bedel-i sulh”;
bir katimın kocasını boşamak
amacıyla vermiş olduğu bedele
“bedel-i hul’” terimi kullanıl­
mıştır. Dinî konularda ise şu
 115
esaslar asildir. Namaz ve oruçta
bedel söz konusu olmaz, bunları
şahsî ve bedenî ibadetlerdir. Ze­
kât ve sadaka-i fıtr gibi malî
ibadetlerde bedel olabilir. Hac
ibadeti hem bedenî hem de malî
şartları haiz olduğu için Müslü­
man’ın bizzat kendisinin yap­
bedene a. (ca>) [Ar.] (ç. b. büdn)
ması esastır. Ancak yaşlılık, sü­
rekli sakatlık ve sağlık bakımın­
dan yerine getirilemeyecek du­
rumlarda hac ibadeti bedel yo­
luyla yapılabilmektedir.
§ tam. bedel-i hac a. (jaJJ
Bir Müslüman’m hac ibade­
tini yerine getiremeyecek
kadar hasta veya yaşh olması
sebebiyle kendi yerine bu
ibadeti gerçekleştirebilecek
birini hacca göndermesi veya
vasiyet etmesi.
bedel-i kitâbe a. (<jK Ja) flk.
Bir kölenin özgürlüğüne ka­
vuşabilmesi için efendisine
ödemeyi taahhüt ettiği bedel.
bedel-i misi a. (JL Jjj) fik.
Fıkıh usulünde, bir eşyanm
emsalinin rayiç fiyatına uy­
gun olan karşılık.
bedel-i öşr a. (^ic Ja) ftk. Bir
mirî veya vakıf arazisini,
üzerine bina yapmak, pazar
veya harman yeri olarak
ayırmak gibi farklı amaçlar
için kullanmak durumunda
hâzineye veya vakfa verilen
vergi.
bedene
bedel-i rakabe a. (<jj Ja) ftk.
Fıkıh usulünde, bir kölenin
özgürlüğüne kavuşabilmesi
için kendi kıymeti mukabi­
linde vermeyi kabul ettiği
azatlık akçesi, bk. bedel-i
kitâbe
Hac veya umre yapmak üzere
Kâbe’ye ibadete giden kimsele­
rin orada deve ve sığır cinsin­
den kestikleri kurbana verilen
ad. Bu söz, yalnızca büyükbaş
hayvanlar için kullanılır; kü­
çükbaş hayvanlar için “dem” te­
rimi kullanılmaktadır. Bu terim
hadislerde sıkça yer alırken
Kur'ân-ı Kerîm'de “Hac suresi”
(22 / 36) nde çokluk biçimiyle
“kurbanlık deve ve sığırlar” an­
lamıyla geçmektedir. Kurban
olarak kesüecek bedenelerin
deve için beş yaşını doldurmuş
olması, sığır için iki yaşını geç­
miş olması şartı söz konusudur.
Bir bedeneyi birden yedi kişiye
kadar olan kimseler kesebilir.
Bedene gerektiren durumlar
şöyle sıralanabüir: 1. Hacda,
Arafat vakfesinden sonra, ih-
ramlı durumda iken cinsî mü­
nasebette bulunmak. Hanefi
mezhebine göre bu durumda
olanlara bedene gerekirken,
öteki mezheplere göre bedene
caiz değildir, üstelik hac bozu­
lur. 2. Ziyaret tavafını gusülsüz
yapmak. Ayrıca kadınlarm hayız
bedî
ve nifas (loğusalık) durumlan da
bedene gerektirmektedir.
bedî a- (^^) [Ar.] 1. Benzeri olma­
yan yeni bir şey icat etme, yeni
bir şey yaratma, anlammdaki bu
terim, İslâm estetiği dalmda çok
kullanılmıştır. Ayrıca Kur'ân-ı
Kerîm’de “O göklerin ve yerin
eşsiz yaratıcısıdır.” (Bakara su­
resi, 2 /117) ayeti de bu manada
kullanılmıştır. İslâmî edebiyatta
önemli bir sanat unsuru olan
bedî, ifadenin edebî sanatlarla
süslü, alalâde söyleyişten uzak,
anlam bakımmdan doyurucu,
ahenk ve söyleyişçe kusursuz
olmasmı sağlayan estetik bir
kurgudur. 2. Bu söz, “bütün gü­
zellikleri temsil eden” anlamıyla
Allah’m sıfatı olarak ifade edil­
mektedir.
bedî'iyyât a. (oL^) [Ar.] Hz. Pey­
gamberi övmek amacıyla kale­
me alman ve her beytinde en az
bir bedîî sanatm bulunması za­
rurî olan kasidelere verilen ad.
Bu tarz şürler Hz. Peygamber’in
sağlığmda iken yazılmaya baş­
lanmış, sonradan yaygmlaşmış-
tır. Başlangıçta aydm kesimin
rağbet ettiği bir şiir tarzı iken
bedîiyyat, sonradan halkm da
beğenisini kazanmış, hatta bu
kasidelerin şerhlerinin yapılma­
sı geleneğinin yaygmlaşması ile
ilgiyle takip edümiştir. Bu tarz
şiirler, hem Hz. Peygamber sev­
gisinin hem de İslâmî kültürün
116
halk kitleleri arasmda yayılıp
genişlemesine vesile olmuştur.
Bedir suresi a. bk. Enfâl suresi
Bedrî a. ^jj) [Ar.] İlk Müslüman­
larla Mekkeli müşrikler arasm­
da hicretin ikinci yılında Bedir
Savaşı’na katılan müminler.
bed'u’l-halk a. (jLUl fjj) [Ar.] Hadis
biliminde, tarih ve siyer ile ilgili
hadisler.
behlûl a. (J^) [Ar.] (ç. b. behâlîl,
bühlülât) tas. Allah’a gönül
vermiş, Allah aşkı ile deli divane
olmuş sufî, mecnun ve meczup­
lara verilen ad. Tasavvuf inan-
cma göre behlüller Allah tara­
fından onlarm kalplerine doğan
tecelliler ile İlâhî cezbeye tutul­
muşlar, bundan dolayı da akıl ve
bilinçlerini yitirmişlerdir. Ashn-
da iyi bir söz ustası olan bu zat­
lar, nükteli ve anlamlı sözleri ile
çevrelerinde ilgiyle karşılanmış,
edebî deyişleriyle takdir topla­
mış, halk arasmda bir tür halk
filozofu olarak nitelenmiştir. Ni­
tekim bu tarzm ilk örneklerini
Behlûl-i Dânâ vermiş ve halka
mal olmuştur.
beka a. (11) [Ar.] 1. Devamlılık,
bulunduğu durumda kalma. 2.
Ölmezlik, ebedîlik; eşanlamhsı
“vücûd” (bk. bu madde); “fenâ”
(bk. bu madde) nm zıddı. 3. Al­
lah’m varhğmm sonsuzluğunu
ifade eden kelâm terimi. Bu an­
lamı üe bu söz, “Allah’ın kıdem
 117
sıfatı” ile bağlantılıdır. Nitekim
Kur'ân-ı Kerîm’de kullanılan
“lâ-yezâl” ve “lâ-yemût” sözleri
Allah’m “bekâ” sıfatını vurgu­
lamak için kullanılmıştır. 3. tas.
Sufî inacına göre kötü huylarm
yerine güzel ve iyi huylarm ol­
ması, kulun Allah’m sıfatlanyla
vasıflandırılmasıdır. Allah’a
ulaşma ve O’nunla bakî olma
durumuna “bekâ billah” denil­
miştir.
bekâ-billah a. (<LL (i) [Ar.] tas.
Hak ile bütünleşerek ebedî ol­
ma.
bekâ-ba'de’l-fenâ a.(üllj*j LL) [Ar.]
tas. Yokluk içinde ebedîlik.
bekkâ'ûn a. [»!£) [Ar.] Hicretin
dokuzuncu yılında Müslümanlar
ile müşrikler arasında yapılan
Tebük Savaşı’na maddî ve sosyal
sorunları sebebiyle katılamayan
ve bundan dolayı derin üzüntü
içinde sürekli ağlayan sahabe­
ler.
Bekriyye a. (^) [Ar.] bk.
Sıddîkıyye
Bektaşîlik a. Adını ünlü Türk dü­
şünürü Hacı Bektâş-ı Velî’den
alan ve Anadolu’da 13. yüzyılda
Kalenderi tarikati bünyesinde
oluşmaya başlayan, giderek ya­
yılan ve 15. yüzyıl sonlanna
doğru Hacı Bektâş-ı Velî geleneği
çerçevesinde olgunlaşan bir
tarikatin adı. Bu tarikat, gerek
siyasî konumu, gerek benimse­
Bektaşîlik
diği ve bünyesinde bir araya ge­
tirdiği farklı dinî inançları bir-
leştirebilme özelliği, gerekse 16.
yüzyıldan sonra Osmanlı devle­
tinin resmen tanıdığı gayrisünnî
yapısı ile dikkatleri üzerinde
toplamış bir teşkilât idi. 13. yüz­
yıl ortalarmda Anadolu’da olu­
şan Kalenderiyye, Haydariyye
ve Yeseviyye cemaatleri tarafin-
dan benimsendi ve “Abdâlân-ı
Rûm” yahut Rum abdalları ha­
reketine dönüşerek yayılmaya
başladı; Osmanh ile beraber
Rumeli’ne kadar uzandı. Temel­
de Hacı Bektâş geleneğini be­
nimseyen ve kendilerine mürit
olarak seçtikleri Hacı Bektaş-ı
Velî’nin ölümünden sonra onun
yerine geçen Hatun Ana’nm
müridi Abdal Musa’nm faaliyet­
leri tarikatin hızla tanmmasmı
ve yayılmasmı sağladı. Onunla
beraber “abdal” adı Anadolu’da
hızla yayıldı. Özellikle 16. yüzyı-
hn başmda Balım Sultan’ın
tarikatin başma geçmesi ile
Kalenderîlikten ayrılması ve II.
Bayezid tarafindan desteklen­
mesi bu tarikatin Yeneçeri Ocağı
içinde de iyice kökleşmesini sağ­
ladı. Bu oluşum, II. Mahmud’un
Yeniçeri Ocağmı kapatmasma
kadar devam etti. Bu ocağm kal­
dırılması ile birlikte Bektâşîlik
faaliyetleri ve tekkeleri Nakşi­
bendîlik tarikatinin emrine ve­
rildi. Bir süre sonra Abdülaziz
zamanmda Bektâşîlik yeniden
bekleme müddeti 118

eski konumuna ve faaliyetine gamber’in “Beled suresi”nin

dönüştü. Yeni Türkiye Cumhuri­
yetinin kuruluşuyla beraber
1925 yılmda tekke ve zaviyele­
rin kapatılması ile resmen faali­
yetine son verildi. Ancak halk
arasında Bektâşîlik, günümüze
kadar varlığını sürdürmeye de­
vam etmiştir.
bekleme müddeti a. bk. iddet
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 4997-4998.
belî ahdi a. bk. bezm-i elest
bengi su bk. âb-ı hayât
benlik a. tas. Varlık, gurur ve kibir
ile maddî âleme bağıldık için
kullamlan ve yaramaz olarak ni­
telenen bir vasıf.

belâ ahdi a. bk. ahid, kâlü belâ berâcim a. (^1jd [Ar. bürceme’nin
ç. b.] fik. Abdest alırken iyice yı­
belâğ işareti a. Bir hadis kitabında,
kanması salık verüen mafsal
derlenen veya yazılan hadislerin
aralan için kullamlan bu terim,
ne kadarının hocadan işitildiğini
abdestin sünnetleri arasında sa-
veya okunduğunu göstermek
yümaktadır.
amacıyla kullanılan işaret.
Berâ'e suresi a. (^ 421^) bk.
belâyâ a. (L^L) [Ar.] Hadis bilimin­
Tevbe suresi
de, senedi çok zayıf ve uydurma
hadisler için kullanılan terim. berâ'et a. (£1^ [Ar.] huk. Sözlük
anlamı “Borçtan kurtulma, bir
Beled suresi a. l^>JJ [< Ar.
kimseden uzaklaşıp onunla ilgiyi
“Sûretü’l-Beled” (JUI sj^)]
kesme” olan bu söz, bir İslâmî
Kur'ân-ı Kerîm’in doksanmcı,
hukuk terimi olarak “Bireyin
iniş sırasma göre otuz beşinci
hukukî veya cezâî sorumluluğu­
suresi olup “Kaf suresi”
nun olmaması veya ortadan
(50)nden sonra ve “Târik sure­
kalkması” anlamında kullaml-
si” (86)nden önce Mekke’de na­
mıştır. “berâ'et” sözü, Kur’ân-ı
zil olmuştur ve yirmi ayetten
Kerîm’de “Kamer suresi, 54 /
meydana gelmektedir. Admı ilk
43” ve “Tevbe suresi, 9/1 (bu
iki ayetinde geçen “el-beled” sö­
sure el-berâ’e sözü de başla­
zünden alan bu surede beldele­
maktadır.) olmak üzere iki ayet­
rin en şereflisi olan Mekke’ye ve
te geçmektedir. Hz. Peygam-
ondan doğan anne babaya and
ber’in hadislerinde de bu terim,
vererek söze giriş yapılır ve in-
“Günahtan uzak durma, kurtul­
sanm nice zorluklara katlanma­
ma; bir kimseden veya cemaatten
sı gerektiği anlatılır. Bu sure ay­
uzak olma” anlamlarmda çokça
aca “La Uksimu” suresi olarak
kullandmıştır. İslâm hukukunda
da adlandırılmıştır. Hz. Pey-
ise “Eşyada aslolan ibâha (ka-
 119
nunların bağlayıcılığından uzak)
dır.” Buna göre ceza hukukunda
“suç ve cezada kanuniliğin ve ki­
şinin suçsuzluğunun asıl olması”
esastır.
§ tam. berâ'et-i zimmet a.
(clj £1jJ [Ar.] huk. Bir kim­
senin zimmetinin temiz ol­
ması, iddia edilen hak ile
bağlı bulunmaması, boynu­
nun borcu niteliğinde bir du­
rum olmaması.
berat gecesi a. İslâm âlemince
kutsal sayılan günlerden olan
Şaban aymm on beşinci gecesi.
Bu gecenin Müslümanlarca baş­
ka gecelerden farkh olarak daha
fazla ibadet ile geçirilmesi bizzat
Hz. Peygamber tarafmdan tavsi­
ye edilmiş, “Allah teâlâ rahme­
tiyle şabanın on beşinci gecesi
dünya semasında tecelli eder ve
Kelb kabilesinin koyanlarının kıl­
ları sayısından daha fazla kişfyi
bağışlar.” diyerek bu gecenin fa­
ziletini vurgulamıştır. Bu gece­
nin gündüzünde oruç tutulması,
gecesinde de nafile namaz kı-
İmması ve dua edümesi, çokça
Kur’ân-ı Kerîm okunması, Al­
lah’ı zikreden teşbihler çekilme­
si büyük sevaba vesile olacağı
Hz. Peygamber’den rivayet
edilmiştir.
berat gecesi namazı a. Şaban ayı-
nm on beşinci gecesi içinde uy­
gulanan ibadetlerden biri olan
namaz ibadeti.
bernâmeç
berat kandili a. bk. berat gecesi
bereket a. {^^ [Ar.] Değişik din­
lerde âyin, dua ve ibadetlerde
yapılan yakarmalar ve Allah’a
niyazlar sonucu beklenen hayır,
saadet ve huzur dolu manevî di­
lek. Bu terim üe aslolan insan,
hayvan, tahıl ve bahçe ürünleri
için beklentiler ifade edilmiştir.
Bereket inancı ilkel dinlerden
başlayarak İlâhî dinlere kadar
çok değişik yapıda karşımıza
çıkmaktadır. Nitekim ilkel din­
lerde söz konusu olan “Bereket
tanrısı veya tanrıçaları” bu an­
layışın örneğidir. Yahudilikte bu
inanç, Ahd-i Atîk’de “çokluk,
bolluk, hâkimiyet, zürriyet” kav­
ramlarıyla ifade edilmiştir. Bu
terim, Kur'ân-ı Kerîm’de üç
ayette yer almaktadır (A'raf su­
resi, 7 / 96, Hût suresi, 11/48
ve 73). Öte yanda Müslüman
Türklerin kültüründe “bereket”
sözünün önemli bir yeri vardır.
Ticarî hayatta, hatta günlük ahş
verişlerde satıcının “Allah bere­
ket versin!” demesi, ürün topla­
nırken “Bereketli olsun!” denme­
si, yemek sonrasmda “Bereketi
bol olsun!” diyerek duada bulu­
nulması gibi pek çok söz bu
inancm örneklerinden birkaçı­
dır.
Beriyye suresi a. (^^j^ ^) bk.
Beyyine suresi
bernâmeç a. (^üj [Ar.] Hadis
biliminde, hadisleri derleyen
Berr
veya yazan kimsenin hocaları-
nm adlarını, senedlerini, riva­
yetleri, mektupları ve benzer
kaynaklan içeren kayıt defteri
veya kitabı için kullandığı ad.
Berr a. Q [Ar.] (ç. b. ebrâr,
berere) Sözlük anlamı “Sadakat­
li, vefakâr, iyiliksever” olan bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’m
güzel isimleri)dan olup Allah’m
sıfatı olarak “Yarattığı kullarına
karşı rahmeti ve mağfireti bol,
lütfü ve ihsanı sonsuz” vasfmı
ifade etmektedir. Kur'ân-ı
Kerîm’de “Meryem suresi, 19 /
14 ve 32; “Tûr suresi” 52 /
28”nde tekil olarak, yedi ayette
de çokluk biçimiyle kullanılmış­
tır. “Berr” adı, Allah’m doksan
dokuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
berzah a. (^) [Ar.] Ölümden son­
raki hayat, bk. kabir hayatı
§ tam. berzah-ı kübrâ a.
(^jjS ^y^) tas. Tasavvuf inan­
cında, “ceberût” (bk. bu
madde) âlemini ifade etmek
için kullanılır.
berzah-ı suğrâ a. (^j^ ^y^)
tas. Tasavvuf inancmda,
“melekût” (bk. bu madde)
âlemini ifade etmek için kul­
lanılır.
120
berzahu’l-a'zam a. (^yi
^) tas. Tasavvuf inancmda,
âlemleri yaratan Allah’ın bir­
liğini, ululuğunu, gücünü ifa­
de etmek için kullanılır.
berzahu’l-câmi a.(^Lll ^)
tas. Tasavvuf inancmda,
“insân-ı kâmil” (bk. bu mad­
de) için kullandır.
berzahu’l-ekber a.^1 ^)
tas. bk. berzahu’l-a'zam
berzahu’l-evvel a. (J^l ^y^)
tas. bk. berzahu’l-a'zam
berzahu’l-ûlâ a. Ç/^l ^j^)
tas. bk. berzahu’l-a'zam
be's a. (^b) [Ar.] “Yoksulluk, şiddet,
korku, sıkıntı ve azap.” anlamla-
rma gelen bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de yirmi beş ayette geç­
mektedir. Kelâm terimi olarak
da Hz. Peygamber’in tebliğini
uzun süre dinlemeyen ve ret
eden, ancak deprem gibi, sel gibi
felâketler sonrasmda imana ge­
len müşrikler için kullanılmıştır.
besâ'ir a. (jiLu) [Ar. basîret’in ç.
b.] bk. basiret
besmele a. (<L^) [Ar.] “Rahman ve
rahim olan Allah’ın adıyla” an-
lamma gelen “Bismi’llahi’r-
rahmani’r-rahîm” sözünün kı­
saltması. Bu sözün başmda oku­
nan “E'ûzü billahi mine’ş-
şetâni’r-racîm” (Allah’ın lânet
edip kovduğu şeytanın şerrinden
Allah’a sığınırım.) sözü ile birlik-
 121
te her ikisi “besmele”nin ortak
adıdır. İslâmî inançta gerek
dünya gerek ahret işleriyle ilgili
her konuya besmele ile başla-
manm fazileti üzerinde durul­
muştur. Hz. Peygamber bir ha­
disinde “Besmele ile başlanma­
yan her iş bereketsiz ve güdük­
tür” diyerek bu sözün insan ha-
yatmdaki önemine dikkat çek­
miştir. Ayrıca “Nemi suresi”
(27)nin 30. ayetinde “besme-
le”nin Kur’ân-ı Kerîm’in bir
ayeti olduğu ifade edilmiştir.
Ancak Kur’ân-ı Kerîm’in
“Tevbe suresi” (9) dışındaki 113
surenin başmda bulunan bes­
mele sözünün müstakil birer
ayet olup olmadığı konusunda
din bilginleri arasmda ihtilâf
çıkmıştır. Besmele, Kur'ân-ı
Kerîm’de en çok kullanılan
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan “rahmân” (bk. bu
madde) ve “rahîm” (bk. bu
madde) isimlerinin bir arada
kullanıldığı hem faziletli hem de
kutsal bir sözdür. Türk kültür ve
dinî hayatmın yanında sosyal
hayatta da besmelenin önemli
bir yeri vardır. Türk insanı her
bir işe besmele ile başlamayı
âdet hâline getirmiştir. Ayrıca
Türkçede yer alan ve besmele ile
başlayan atasözleri ve deyimle­
rin çokluğu bu inancm ne denli
köklü olduğunun bir göstergesi­
dir.
beşîr
besmele-hân s. (jlji. <d_^) [< Ar.
besmele + F.hân] “Besmele”yi
güzel okuyan (kimse).
besmele-keş s. (^<1^) [< Ar.
besmele + F.keş] “Besmele” çe­
ken veya “Besmele”yi güzel
okuyan (kimse).
besmelenâme a. (uL <U«) [< Ar.
besmele + F.nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta mutasavvıf
şairlerin besmele tefsirlerini
konu alan eserlere verdikleri or­
tak ad ve terim.
besmelesiz s. Yaramaz, ahlâksız
doğmuş çocuk için kullanılan bu
terim, bazen piç anlammda da
kullanılır.
beşâ'irü’n-nübüvve a. (»5^1 jiLL)
[Ar.] Hz. Peygamber’in nübüvve­
tinin kendinden önceki semavî
kitaplarda müjdelenmesini bil­
diren metinlere verilen ad. Bu
konudaki bilgiler, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Bakara suresi” (2 /
146) ile “A'râf suresi” (7 / 157)
ndeki ayetlerde söz konusu
edilmektedir.
beşîr a. G^) [Ar.] Hz. Peygamber
için kullanılan isim veya sıfatla-
rmdan biri. Sözlük anlamı “müj­
delemek’ olan bu terim, Kur'ân-
ı Kerîm’de yedi yerde Hz. Pey-
gamber’e nisbet edilmiştir. Bu
söz, Hz. Peygamber için müsta­
kil kullanılmamış, O’nun öteki
adlarıyla beraber zikredilmiştir.
Buna göre bu terimin Hz. Pey-
beş vakit namaz
gamber’in sıfatlan arasında yer
alması kuvvetle muhtemeldir.
beş vakit namaz a. Müminlere
günde beş vakit olarak farz kılı­
nan namaz. Bunlar, sabah, öğle,
ikindi, akşam ve yatsı namazla-
ndır. Kur’âtı-ı Kerîm’de bu iba­
det, “Tâ hâ suresi” (20)nin 130.
ayetinde açıkça şöyle salık ve-
rümektedir: “ (Ey Muhammedi)
Onların dediklerine sabret; güne­
şin doğmasından ve batmasından
önce Rabbini ululayarak teşbih
et. Gece saatleri ve gündüzün iki
ucunda da teşbih et, böylece Rab-
binin rızasına eresin.” Müfessir-
ler bu vakitleri şöyle yorumla­
mışlardır: Güneş doğmadan ön­
ceki namaz, “sabah namazı”;
güneş batmadan önceki namaz,
“ikindi namazı”; gece saatleri,
“yatsı namazı”; gündüzün iki
ucu ise “öğle namazı” ve “ak­
şam namazı”.
betûl s. (Jji) [Ar.] 1. Erkeklerden
armmış ve kendini Allah’a ada­
mış (kadm). 2. Bundan dolayı
Hz. Meryem ve Hz. Muham­
med’in kızı Fâtıma için kullanı­
lan lâkap.
bey' a. (^1 [Ar.] (ç. b. büyü') Sözlük
anlamı “mübadele” olan bu söz,
“mülkiyet sözleşmelerinin en
yaygını olan satış akdi” ile tica­
ret terimi olarak yaygınlık ka­
zanmıştır. Aslmda bu sözün,
Arapça “şirâ” ile birlikte “bey' ü
şirâ” (alım satım) biçiminde kul­
122
lanımı yaygındır. Kur'ân-ı
Kerîm’de de geçen bu terim, ge­
nellikle ticarî hayatm içindeki
ahş veriş biçimini ifade etmek­
tedir. Ticarî bir terim olarak
“bey'” sözü, İslâm hukukunda
da üzerinde çok durulan konu­
ların başmda olmuştur. Hanefi
mezhebince satım akdinde satıcı
ve alıcı unsurunun varlığını
tabiî görmüşler ve bunların akıl­
lı olma şartmı ortaya koymuş­
lardır. Ayrıca satım akdini üçlü
unsur ile nitelemişler; bunlar,
“satıcı”, “alıcı” ve “mal veya
bedel” olarak tarif edilmiştir.
Satım akdinin hukukî sonucu,
“hüküm” olarak adlandırılmış
ve satılan malın mülkiyetinin
alıcıya, bedelinin de satıcıya
geçmesi olarak hükme bağlan­
mıştır. Yine satım akdinin taraf-
larm karşılıklı rızaları ile orta­
dan kaldırılabileceği de müm­
kün görülmüştür.
§ tam. bey'-i câ'iz a (jik ^
fik. bk. bey'-i sahîh
bey'-i sahîh a (^.^ ^u) fik.
Fıkıh usulünde, para ve mal
kullanılarak yapılan satış iş­
lemi.
bey'-i sarf d» (uJjiA ^_U) fik.
Kıymetli malı yine kıymetli
mal karşılığı satmak, yani al­
tını altınla, gümüşü gümüşle
satmak gibi.
bey'-i selem a. (^ ^ fik.
Peşin para verilerek malı
 123
sonradan almak esasına da­
yalı yapılan satış.
beyân a. (jL) [Ar.] Sözde veya işte
söz konusu olan muradın ne ol­
duğunu o konu ile ilgili söz veya
davranış ile ortaya koymak an-
lammda kelâm terimi.
bey'atü’r-rıdvân a. (jl^l öu)
[Ar.] Hicretin altıncı yılmda,
Hudeybiye Pınarı çevresindeki
bir ağacm altında Hz. Peygam-
ber’e verilen bağlılık sözü.
bey' bi'l-vefâ a. GLâjlL [Ar.] Bir
satış akdine dayanarak bedeli
iade edildiğinde geri alınmak
üzere bir malın satın alınması.
Burada “vefa” sözü, tarafların
usule uygun olarak yaptıkları
vaatleri yerine getirmek, biçi­
minde tanımlanmaktadır. Bu
akit, “bey' bi-şarti'l-vefâ”,
“bey'ü'l-câ'iz” veya “bey'ü'l-
mu'âmele” olarak da adlandı­
rılmıştır. Bu tarz akit, Müslüman
halkın faizsiz borç para temin
etme yolunda karşılaşabileceği
sıkmtıları ortadan kaldırma ola­
rak yorumlanmıştır. İslâm hu-
kukçulanndan bazıları bu usu­
lü, rehin; bazıları sahih, bazıları
da fasid satış akdi olarak nite­
lemişlerdir. Hanefi mezhebi fı-
kıhçıları, bu satış akdini, borç
veren kimseye bunun karşılı­
ğında satın almış olduğu maldan
istifadeyi sağlaması, rehin mal­
dan farklı olarak bu istifadenin
sürekli olması, borç alanın son­
beytü’l-ahzân
radan bu sözden dönmemesi
bakımmdan olumlu bulmuşlar­
dır.
beyit -yti a. (*u) [< Ar.beyt] (ç. b.
büyüt) 1. “Ev, hane, menzil, ko­
nak, mesken” anlamında olan bu
söz, “Aynı vezinde iki dizeden
oluşan bir nazım birimi.” olarak
İslâmî edebiyatta, özellikle de
Divan Edebiyatı alanında kulla­
nılan bir terim olarak yaygınlık
kazanmıştır. 2. tas. Kalp, gönül.
Tasavvuf ehline göre bu söz,
“beytullah”tır. İlâhî hakikat ve
sırların mabedi olan bu yerde
dünya ile ilgili kötülükler asla
barmamaz.
§ tam. beyt-i âtî a. (^î Ou)
Öteki dünya, ahiret.
beyt-i atik a. (o^ o^) bk.
beytu’l-lah
beyt-i iddet a. (ojc o^) huk.
Evlilikte karı kocanın birlikte
oturduğu ev.
beyt-i şerîf a. (^^i c^) bk.
beytu’l-lah
beytü’l-ahzân a. (ji^i o^)
1. Yusuf ü Züleya kıssasında
Yusufunu kaybetmenin ver­
diği üzüntüsünden dolayı Hz.
Yakub’un kapandığı çadır. Bu
terim, “beyt-i ahzân, beytü’l-
hüzn, külbe-i ahzân” tam­
lamaları biçiminde de aynı
anlam çerçevesinde ifade
edilmiştir. 2. mec. Dünya.
beytü’l-arûs
beytü’l-arûs a- (j«a>*II ^)
Gelin odası, zifaf odası, hacle.
beytü’l-harâm a. ÇljJI cmj)
bk. beytu’l-lah
beytü’l-harem a. ÇjJl cuj)
bk. beytü’l-mukaddes
beytü’l-izze a. GjJlo^)
Kur’ân-ı Kerîm’in Ramazan
ayında topraktan indirildiği
dünya dairesi içinde bulunan
yerin adı.
beytu’l-lah a. (dil o^) 1. Al­
lah’ın evi anlamındaki bu
söz, Kâbe için kullanılmış ve
terimleşmiştir. 2. tas. Kalp,
gönül.
beytü’l-mâl a. (JUI m) 1.
Devlet hâzinesi, devlete ait
mal varlığmm bütünü ve bu­
nunla ilgili idari ve malî ku­
rum, hazîne-i mâliye. 2. Va­
risleri bilinmeyen veya hazır
olmayan ölmüş bir kimsenin
mallarmı koruyan ve sakla­
yan daire veya devlet kuru­
mu.
beytü’l-makdis a. (^jldl cuj)
bk. beytü’l-mukaddes
beytü’l-ma'mûr a. (j>uJi
cm) 1. Sözlükte “imar edilmiş
ev” anlamma olan bu söz,
yedinci gökte yapılmış, her
gün yetmiş bin meleğin ziya­
ret ettiği ve ibadet yaptığı
kutsal mekân. 2. tas. Allah’ın
124
tecellîgâhı olan inanan insa-
nm kalbi.
beytü’l-mukaddes a. (^jidl
1. Hz. Süleyman mabedi,
Mescid-i Aksâ. 2. tas. Al­
lah’tan başkasma yer olma­
yan gönül evi.
beytü’z-zifâf a. (ûüjll ^)
Gelin odası, hacle.
beynûnet a. (c»j>^) [Ar.] fik. Evlilik
hukukunda, eşler arasındaki ni-
kâhm sona ermesi sebebiyle
oluşan ayrılık.
§ tam. beynûnet-i kübrâ a.
fık. Evlilik huku­
kunda, eşler arasındaki ni­
kâhın “üç talâk” (bk. bu
madde) ile sona ermesi.
beynûnet-i kat'iyye a. (ûü
ûyi“) fik. bk. beynûnet-i
kübrâ
beynûnet-i suğrâ a. (^>-^
c^y^) fik. Evlilik hukukunda,
eşler arasmdaki nikâhın iki
talâk ile sona ermesi.
beyyine a. (<L) [Ar.] Gerçeği şüp­
heye mahal bırakmaz tarzda is­
patlayan kesin delil. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de yirmi yerde,
“aklî ve nakli delil, açık belge,
herkesçe bilinen ve olaylara ta­
nıklık eden harabeler, vahiy” an-
lamlarmda geçmektedir.
Beyyine suresi a. (^^^^ <L) [<
Ar. “Sûretü’l-Beyyine” (^l sj>-)]
Kur’ân-ı Kerîm’in. doksan seki-
 125
zinci, iniş sırasına göre yüzüncü
suresi olup “Talâk suresi”
(65)nden sonra ve “Haşr sure­
bî'at a. (cau) [Ar.] İslâm devletle­
si” (59)nden önce suresi olup
Mekke’de nazil olduğu rivayet
edilirse de Buharî’ye göre Medi­
ne’de nazil olmuş ve sekiz ayet­
ten meydana gelmektedir. Bu
ayetlerden ilk beşi inkârcılar-
dan, yani müşriklerden söz
eder. Son üç ayette ise inanlar
ile inkârcılar arasındaki fark an­
latılır. Bu sureye “Beriyye,
Kayyime, Münfekkin suresi”
adları da verilmiştir. Hz. Pey­
gamber’in “Beyyine suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5030-5032.
bezm a. Ç^) [F.] “İçki meclisi, dost­
lar toplantısı, meclis.” anlammda
olan bu söz, bazı kelime ve ter­
kiplerle yeni söz varlıkları oluş­
turur.
§ tam. bezm-i elest a. (^jı
^ tas. Ruhlar âleminde ilk
yaradılışta, Allah ile ruhlar
arasında, Allah’ın ruhlara
“Ben sizin Rabbiniz miyim?”
sözüne karşılık ruhlarm
“Evet, Rabbimizsin!” sözünü
verdiği ezelî sözleşmesinin
oluştuğu meclis (bk. “A'râf
suresi” (7 / 172). Bu meclise
“mîsâk, kal ü belâ, ahid, be­
lâ ahdi, rûz-ı elest, bezm-i
ezel, bezm-i elest” gibi deği­
şik adlar da verilmiştir.
bî'at
bezm-i ezel a. (jy ^ bk.
bezm-i elest
rinde idare eden üe idare edilen­
ler (halk) arasmda seçim ve bağ­
lılık çerçevesinde yapılan
sosyopolitik akit. İslâm hukuku
çerçevesinde yapılan bu akit,
devlet başkanmı seçme, belirle­
me ve ona bağlılık gösterme yo­
lunda bir itimatnamedir.
Kur'ân-ı Kerîm’in “Fetih sure­
si” (48 /10) nde Müslümanların
Hz. Muhammed’e biat etmeleri
anlatılır. Hz. Peygamber zama-
nmda dinî hükümlere bağlı
kalmak ve Resulullah’a itaat et­
mek, anlammda uygulamaya
konulan bî’at, sonraki dönem­
lerde devrin şartlarma göre
farklılıklar göstermiştir. O’nun
ölümünden hemen sonra ilk biat
uygulaması, Hz. Ömer’in Hz.
Ebubekir’in elini sıkararak onun
halifeliğini ilân etmesi ile ger­
çekleşir. Sonralan ise bu uygu­
lama çoklukla siyasî bir nitelik
kazanmış ve “biat merasimleri”
düzenlenmiştir. Özellikle Os-
manh döneminde buna çok titiz­
lik gösterümiştir. Önce “Hırka-i
Saâdet Dairesi”nde başlayan
merasim, veziriazam ve şeyhü-
lislâmm biat gösterisinden sonra
Topkapı Sarayı’ndaki “Bâbüs-
saade” önünde kurulan tahta
oturan padişahm önünde devam
ederdi. Burada toplanan vezirler
ve öteki devlet erkâm padişahm
bî'at-ı ndvân
eteğini öperek biat merasimini
sürdürürler; ilmiye smıfı ise
onun elini öperek biat geleneği­
ni gösterirlerdi.
§ tam. bî'at-ı ndvân a.
(^ CAu) Hudeybiye Sava-
şmda yapılan anlaşmadan
önce Hz. Peygamber’e yapı­
lan bağlılık sözü.
bid'at a. («jj) [Ar.] (ç. b. bida) 1.
Ortaya çıkan, yeni görülen şey.
2. Peygamber sonrası çıkan,
sünnete uymayan, şer’î bir delile
dayanmayan inanç, ibadet, fikir
ve davranışlar için kullanılan bu
terim, aynı zamanda “sünnet”
{bk. bu madde) karşıtı olarak da
yaygmlaşmıştır. “Bid'at’Tn olu­
şumu şu sebeplere bağlanmıştır:
Bilinçli olarak üretilmesi; ceha­
letin artması; olumsuz manada
kültür etkileşimi; eski dinlerden
ve İslâm öncesinden kalan batıl
inaçlar; dinî yükümlülükleri
abartarak yerine getirme gayre­
ti.
§ tam. bid'at-ı hasene a.
(4a. ot^j) Şeriat hüküm­
lerine uygun düşen, ka­
bul edilebilir yeni şeyler.
bid'at-ı makbûle a.
«jÂ. «J bk. bid'at-ı
hasene
bid'at-ı merdûde a.
(»jjjjj ot^) Şeriat hü­
kümlerine göre uygun
düşmeyen yeni şeyler.
126
bid'at-ı mütehaddise a.
(«dS^u ot.u) Sonradan or­
taya çıkan yendikler.
bid'at-ı seyyi'e a. (4u,
ocju) Şeriat hükümlerine
aykırı düşen ve beğenil­
meyen yeni şeyler.
bid'atü’l-kübrâ a. (^1
4^) Hz. Ali’yi sevme ko­
nusunda smırı aşma, hat­
ta Hz. Ebû Bekir ile Hz.
Ömer’i aşağılama amacı­
na yönelik davranışlarda
bulunma anlamında te­
rim.
bid'atü’s-suğrâ a^^u-JI
icjj) Hz. Ali’nin sahabe
arasında en üstün ve
makbul olduğuna inan­
ma anlamında terim.
bidayet a. (cuL) [Ar.] Sufi inancma
göre tasavvuf yoluna girme, bu
yolun ük merhalesi veya baş­
langıcı. Son, yani maksada
ulaşmaya ise “nihayet” adı ve­
rilmektedir. Yola yeni girenlere
“mübtedî” denilirken sona
erenlere “müntehi” adı veril­
miştir. Bu ikisi arasmda olanlara
“evâsıt” denilmiştir. Tasavvuf
ehline göre iyi bir başlangıç
yapmak iyi bir sonuç için çok
gereklidir. Eğer hidâyet ne denli
sağlıklı, samimî ve ciddî olursa
nihâyeti de o denli mükemmel
ve amaca ulaşmada başarılı ol­
muş olur.
 127
bikr a. (ji) [Ar.] (ç. b. ebkâr) fik.
Cinsî münasebette bulunmamış
kız veya kadın için kullanılan fı­
kıh terimi. Arapça “Erken gel­
mek, acele yapmak.” anlammda
olan bu söz, “Her şeyin ilk ve ori­
jin biçimi, cinsî açıdan el değme­
miş veya evlenmemiş olan kadın
veya erkeğe de verilen ad.” ola­
rak tanımlanmıştır. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de yavrulama­
mış inek için “Bakara suresi” (
2 / 68) nde kullanılmış, çokluk
biçimi olan “ebkâr” ise huriler
için “Vâkı’a suresi” ( 56 / 36)
nde, el değmemiş veya evlen­
memiş kadmlar için “Tahrîm
suresi” (66 / 5) nde karşımıza
çıkmaktadır. Öte yanda bu te­
rim, aile hukuku üzerine olan
pek çok hadiste geçmektedir
(Wensick, Mu’cem, “bkr” madde­
si.). İslâm hukuku içinde aile
hukukuna giren konularda
“bikr”, “Nikâh kıyılmış olsun ve­
ya olmasın bir erkekle cinsî mü­
nasebette bulunmamış kadın.”
için kullanılmıştır.
§ tam. bikr-i hakîki a. (ji) 1.
Bir erkekle cinsî münasebette
bulunmamış ve kızlığı bo­
zulmamış kız. 2. Evlenmiş
olmakla birlikte kocasınm
erkeklik organııun kesik veya
iktidarsız olması sebebiyle
kızlığı bozulmamış kadın. 3.
Bu terim, aynı zamanda yük­
sek yerden düşerek veya
ilthap kaparak kızlık zarı yır-
bi'set
tılan kız için de kullanılmış­
tır.
bikr-i hükmî a. (ji) Zina
haddi uygulanmamış olan ve
bu suçu tekrar tekrar işle­
memiş bulunan bir kız hak-
kmda zina yapmış kanaati
yaygın olma durumu.
bilâ-veled a. (Jj îL) [< Ar. bilâ +
veled] Çocuğu olmayan baba.
binâ a. (X) [Ar.] 1. “Tapma, inşa
etme.” anlammda olan bu söz,
geçmişte yapılanları muteber
sayma ve üzerine yeniden yap­
ma. 2. Gerdeğe girme anlamında
kullanılan bu terim, fıkıh mese­
leleri arasmda geçmektedir.
§ tam. binâ-i salât a. (î^L»
fL) fik. Fıkıh usulünde, na­
maz kılınırken herhangi bir
sebeple namazm bozulması
ve abdestin yenilerek nama­
za kaldığı yerden devam
edilmesi konusunu ifade
eden söz.
bi'set a. (ciu) [Ar.] “Gönderme,
havale etme.” anlammda olan bu
terim, Hz. Muhammed’in pey­
gamberlikle görevlendirilmesi
için kullanılmıştır. Kur’ân-ı
Kerîmde “Bakara suresi” (2 /
68) nde geçen bu söz, “Peygam­
berlikle görevlendirilmek’ anla-
mmdadır. İlk “bi'set”, Hz. Pey-
gamber’in Hira dağında bulun­
duğu son gecede sabaha karşı
olmuştur. Bu sırada bir melek
bi-smi
gelmiş ve O’na “İkra”’ (Oku!)
demiş; böylece ilk vahyi alan Hz.
Muhammed’in “bi'sef’i kırk yaş­
ları içinde gerçekleştiği söz ko­
nusudur.
§ tam. bi'set-i nebeviyye
a. (^ -■i;. .) Hz. Muham­
med’in peygamber olarak
gönderilmesi.
bi-smi e. (^) [< Ar.bi + ism] Adma
(Allah).
bismil a. (J^) [< Ar. bismillah] 1.
Allah adına hayvan kesme, kur­
ban kesme. 2. Öldürme, boğma.
3. Sabırh, ağırbaşlı.
bismil-gâh a. G&Uuu) [< F.
Ar.bismil + gâh] Kurban kesilen
yer.
bismil-geh a. G<U...») bk. bismil-
gâh
bismillah a. (dJI ^) [Ar.] bk. bes­
mele
boşama a. bk. talak
boy abdesti a. bk. gusül
bu'd a. (j»j) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, Allah’a uzak olma
anlamında bir terim. Sufî inan­
cına göre Allah’a yakınlık
“kurb” ile ifade edilirken bunun
karşıtı olan “bu'd”, Allah’tan
uzaklaşma olarak kullanılmış ve
değerlendirilmiştir.
buğz a. (^b) [Ar.] Kin gütmek,
sevmemek, hoşlanmamak an-
128
lamlanna gelen bu terim, hem
Kur’ân-ı Kerîm’de (Mâ'ide su­
resi, 5 ! 91) hoş karşılanmamış,
hem de Hz. Peygamber’in hadis­
lerinde ondan kaçmılması öğüt-
lenmiştir.
buldâniyye a. (^lA) [Ar.] Hadis
biliminde farkh mekânlarda ve­
ya beldelerde hadis derlemeleri
yapma ve bunları kitap hâlinde
toplama işi veya bu işin sonun­
da meyana getirilen kitaplar.
bulûğ a. (£jL) [Ar.] Sözlük anlamı
“yetişmek, ulaşmak” olan bu söz,
“bireyin çocukluk evresinden çı­
karak fiilen ve hükmen cinsî er­
genlik dönemine girmesi.” olarak
tanımlanmaktadır. İslâm huku­
kunda bulûğ için bir ön şart, iki
de ölçü söz konusudur. Ön şart,
erkekte alt yaş smırı olarak on
iki, kızda ise dokuz yaştır. Ölçü
ise erkekte ihtilâm olabilme, ya­
ni erkeklik organmdan meni
gelmeye başlaması ve baba ola­
bilme kabiliyetini kazanması;
kız için hayız görme ve annelik
kabiliyetini kazanabilme olarak
tespit edilmiştir. Bununla insan,
hem bedenen hem de ruhen ye­
terli bir olgunluğa erişmiş ve
kendi kimliğini kazanmış bu­
lunmaktadır.
Burûc suresi a. Ç^jj- ç^) [<
Ar. “Sûretü’l-Burûc” (çjjJl sjj—)]
Kur'ân-ı Kerîm’in seksen beşin­
ci, iniş sırasma göre yirmi ye­
dinci suresi olup “Şems suresi”
 129
(91)nden sonra ve “Tin suresi”
(2)nden önce Mekke’de nazil
olmuştur. Yirmi iki ayetten
meydana gelen bu sure admı ilk
ayette geçen ve “burhân”m çok­
luk biçimi olan “burûc” (burç­
lar) sözünden almaktadır. Sure,
başlangıçta gökyüzünün engin
dünyasmı, galaksileriyle yüklü
burçlarm yörüngesini çizerek
AUah’m yaratıcı kudretini delil­
leriyle ortaya koymaktadır. Ar-
dmdan da ilk müminleri ateşe
atarak onlara zulmeden
“ashâbü’l-uhdûd”dan söz edilir.
Bazı tefsir uzmanları bu surenin
fazileti olarak, “Kim bu sureyi
okursa Allah ona dünyada ge­
çirdiği Cuma ve arefe sayısmm
on katı değerinde sevap verir.”
mealindeki hadisten örnekler
vermişlerdir. Hz. Peygamber’in
“Burûc suresi’nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 11, s. 4985-4986.
butlân a. (jiLkJ [Ar.] fık. Sözlük
anlamı “boşa gitme, heba olma”
olan bu söz, “Bir ibadetin veya
hukuki işlemin temeldeki bir ek­
siklik veya bozukluktan dolayı
hükümsüz olması.” biçiminde
tanımlanmıştır. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’in “A'râf’ su­
resi (7 / 118) nde bu anlamıyla
yer alırken pek çok hadiste de
yine bu terim özelliği ile karşı­
mıza çıkmaktadır. Hükümsüz
ibadet ve hukukî işlemlere de
“bâtıl” (bk. bu madde) denüdiği
bürhân
İslâm hukuk literatüründe söz
konusudur.
buyruk a. bk. ferman
büdelâ a. (y±) [Ar. bedîl’in ç. b.]
tas. Tasavvuf yolunda necip ve
asü kullar olarak nitelenen ve
“kutup, iki imam, dört evtâd,
yedi ebdâl, kırklar, yetmişler”
olarak adlandırılan gayb erenle­
ri arasmda ve hiyerarşik düzen­
de “bir bin gibidirler” olarak
gösterilen ve nitelenen erenler.
bühlûl a. bk. behlûl
bürde a. (>^) [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in hırkasma verilen ad. Hz.
Muhammed kendi döneminin
tanınmış Arap şairlerinden Kab
ibn Zuheyr’in okuduğu bir kasi­
deyi pek beğenmiş ve bunun
üzerine hırkasmı çıkararak bu
şairin omzuna koymuştur. Bun­
dan dolayı bu şür “Kaside-i
Bürde” olarak ün kazanmıştır.
Sonraki dönemlerde İslâmî ede­
biyatta bu şiire pek çok nazire­
ler yazılmıştır.
bürhân a. (jb^) [Ar.] (ç. b. burûc)
Sözlük anlamı “açıklığa kavuş­
turmak, berraklaştırmak, delil
getirmek’ olan bu söz, “Hak ile
batılı birbirinden ayıran kesin de­
lil” olarak tanımlanmış ve
Kur’ân-ı Kerîm’de “Bakara su­
resi” (2 / 111), “Enbiya suresi”
(21 / 24), “Mü'min suresi” (23 /
117) nde ise “delil” anlamıyla
kullanılmıştır. Hz. Peygamber’in
bürhân-ı hak
mucizeleri, Hz. Musa’nın asâsı
ve “yed-i beyzâ” denilen elinin
meşale gibi parlaması mucizele­
rine de “burhân” denilmiştir. İs­
lâm dünyasmda burhanm bir
kıyas türü ve ispat metodu oldu­
ğu, mantıkta, felsefede, kelâmda
ve usûl-i fıkhta kullanıldığı söz
konusudur. İlk Çağ ile Orta Çağ
felsefesinde sadece akim verile­
rine dayanan deliller bu terim
ile karşılanırken modern felse­
fede hem aklî hem de deneye
dayalı delillere burhan adı ve­
rilmiştir. Çağdaş felsefe ise bunu
“burhân-ı riyâzî” olarak nite­
lemiştir.
§ tam. bürhân-ı hak a. (j^
jl»jj) tas. Tasavvuf ehli ara-
130
smda, Kur'ân-ı Kerîm ve Hz.
Peygamber için kullanılmış­
tır.
bürhân-ı innî a. Çl jU_^)
tas. Tasavvuf ehli arasmda,
müessirden esere ulaşmak,
sebep olandan meydana ge­
lene gitmek anlammda kul­
lanılmıştır.
bürhân-ı limmî a. Çj jU_>□)
tas. Tasavvuf ehli arasmda,
eserden müessire ulaşmak
anlamında kullanılmıştır.
büyü a. bk. sihir
büyük abdest a. bk. gusül
büyük günâh a. bk. günâh
 nmı bulan bu mezhep, söz ve
Ca'ferî a. (^) [< Ar.ca'fer + -î]
davranışları sünnet olarak ka­
Şiîlerin on iki imamından biri
bul etmekle beraber yazıh belge­
olan Ca'fer es-Sâdık (öl. 148 /
lerle de taraftarlarma akideleri­
765) yanlısı olan kimse.
ni ulaştırmaya çahşmıştır. Ayrı­
Ca'ferîlik a. bk . Ca'feriyye mez­ ca öteki on iki imama da nisbet
hebi edilen rivayetlerle, delillerle ve
Ca'feriyye a. (<.>».) [Ar.ca'ferî içtihatlarla oluşmuş; bunları
sözünün müennes (dişil) biçimi.] temel kitabı olan “el-KâfTde
bk. Ca'feriyye mezhebi toplamıştır. Bu mezhep fıkhının
tek kaynağı hadisler olup
Ca'feriyye mezhebi a. Ca’ferî
Kur'ân-ı Kerîm hadislerin açık­
tarikati veya “İsnâ'aşeriyye
lamaları doğrultusunda anlaşı­
Şi'âsı”nm fıkıh mezhebi. Kuru­
lacaktır. Ayrıca Kur'ân-ı Kerîm
cusu Ca'fer es-Sâdık (öl. 148 /
birinci elden bilgi ve hüküm
765) ın adından yayılan ve bu
kaynağıdır. Sünnet ise Hz. Pey­
zatın gayretleri ile geniş bir coğ­
gamber ile on iki imamm sözle­
rafyada imameti tanmmış olan,
ri, davranışları ve uygulamala­
bilgisini hem öğrencileri hem de
rıdır. Tarih içinde bu mezhep
ravileri aracılığıyla geniş kitlele­
fıkhı ile Sünnî fıkhın ters düştü­
re ulaştıran ve de Abbasîlerin
ğü, buna karşın zaman zaman
ehl-i beyte karşı henüz baskı uy­
da deliller ve onlardan hüküm
gulamadığı bir dönemde bu faa­
çıkarma usulleri bakımmdan
liyetlerini yürütmüş olma imkâ-
bazı farklarm bulunması da söz
câh
konusudur. Hatta bu konuda
karşılıklı reddiyeler de yazılmış­
tır. Ancak son dönemlerde bu
farklılıklar konusunda oldukça
yumuşama ve yakınlaşmalar söz
konusu olmaktadır. Bu yolda si­
yasî îslâmm veya İslâm Birliği
fikrini gerçekleştirmek isteyen
cemaatlerin veya örgütlerin
önemli rol oynadığını belirtmek
gerekir.
câh a. (»iş.) [< Ar. vech] tas. Bir
kimsenin üstün meziyetler saye­
sinde elde ettiği itibar ve bunun­
la insanlar üzerinde oluşturdu­
ğu saygınlıkla beraber şeref ve
siyasî, İlmî ya da İdarî makam
anlamında olan bu terim, daha
çok ahlâk ve tasavvuf alanmda
yaygm kullanım göstermiştir.
cahd a- (a^) [ Ar.] Dine dayalı
inanç hükümlerini bilerek kıs­
men veya bütünüyle inkâr etme.
Bu terim, Kur'ân-ı Kerîm'de on
bir yerde “Allah'ın ayetlerini bile
bile görmezden gelmek.” (“Nemi
suresi”, 27 / 14) anlammda; bir
yerde de “Allah'ın ni’metini bile
bile inkâr ederler.” (“Nahl sure­
si”, 16 / 71) mealinde kullanıl­
mıştır. Ayrıca bu sözün hadis­
lerde de “hukukî ve ahlâkî bir
hükmü bile bile inkâr etmek.” an­
lammda kullanıldığı rivayet
edilmektedir (Wensinck,
Mu'cem).
Câhidiyye öz.a. (■ujık) [Ar.] tas.
Halvetiyye-Uşşakıyye tarikatinin
132
kollarmdan birinin adı. Kurucu­
su Cahidî Ahmed Efendi (öl.
1070 / 1659) olan bu tarikat, da­
ha çok Çanakkale-Kilitbahir yö­
resinde tanmmış ve çevre edin­
miştir. Şeyhin ölümünden sonra
oğlu Abdüllatif Efendi tarikatin
sürdürülmesinde rol oynamış;
ancak daha geniş çevreye açıl­
ması yolunda aktif faaliyet gös­
terememiştir. Üstelik 19. yüzyıl
sonlarmda Sünnî çizgiden ayn-
lan bu tarikat, Bektaşîliğe kay­
mış; 20 yüzyıl başlarında adı
pek duyulmaz olmuştur.
câhîliyye s. ve a. (<ıL>L) [Ar. câhili
sözünün müennes (dişil) biçimi]
İslâmdan önceki dönem ve bu
dönem adamları. Araplarm İs­
lâmiyet öncesi dinî ve sosyal ha­
yat anlayışlarmı, bireylerin ya
da cemaatlerin günah ve isyan­
larım ifade eden terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de ilk defa “Âl-i
İmrân suresi” (3 / 154) nde
“zanne’l-câhiliyyeh” ibaresinde
yer almış; ikinci defa “Ahzâb
suresi” (33 / 33) nde “Câhiliyye
devrindeki kadınlar gibi açılıp
saçılmayın.” mealinde kullanıl­
mış; bir sonraki geçtiği yer ise
“Feth suresi” (48 / 26) nde
“Câhiliyye taassubu” olarak dik­
kati çekmektedir. Câhiliyye dö­
nemi Hz. Peygamber’e vahyin
inmeye başlamasıyla sona erdiği
kaynaklarda belirtilir. Bununla
birlikte Hz. Muhammed bu dö­
nemi tamamen reddetmemiş, o
 133
dönemin faziletli davranışları-
nm ve geleneklerinin devam et­
tirilmesini salık vermiştir. Bu
konuda bir sahabeye, “Ey Sâib,
Câhiliyye devrinde yaptığın fazi­
letli şeylere İslâmî devirde de de­
vam et. Misafiri ağırla, komşuna
iyi davran, yetimin karnını do­
yur.” veya “İnsanların Câhiliyye
devrinde hayırlı olanları İslâm
devrinde de hayırlıdır.” (Müsned
III, Buharı, “Enbiyâ”) yolundaki
sözleri bunun en çarpıcı örnek­
leridir.
câhiliyyet a. (ûJjL) [Ar.] 1. Bilgi­
sizlik, cahillik. 2. İslâm öncesi
Arap yarımadasmdaki puta ta­
panlara ve o döneme verilen ad.
bk. câhiliyye
cahîm a. t^) [Ar.] Cehennem,
özellikle de azabm en şiddetli
uygulandığı yer veya onun ta-
bakalarmdan birinin adı. Bu te­
rim, Kur'ân-ı Kerîm’de yirmi
altı ayette yer almaktadır. Özel­
likle de cehennem için kullanı­
lan yedi isim olan “cehennem,
cahîm, sâ'ir, hâviye, sakar,
hutame, lezâ” sözleri arasmda
Kur'ân-ı Kerîm’de en çok geçen
bu terimdir. Buralarda Allah’ı
inkâr edenler, Hz. Peygambere
ve İlâhî kitaplara inanmayanlar,
zalimler, günahkârlar, kâfirler,
ahret inancmı ve yeniden dirilişi
reddedenler “cahîm”in tam or­
tasına atılacaklardır. Bu söz, pek
çok hadiste yukarıda sözünü et­
câme
tiğimiz anlamlarda yer almak­
tadır.
câ'il a. (JcL) [Ar.] “Yaratan, bir
varlıktan başka bir varlığın olu­
şumunu sağlayan.” anlamında
Allah’ın sıfatı olan terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Bakara su­
resi” (2 / 30) inde geçmektedir.
câ'iz a. (3İL.) [< Ar. cevâz] 1. Dinî
ve hukukî bakımdan yapılması­
na izin verilen davranışlar veya
fiiller. Bu terimin mübah ile ya­
kın ilgisinin bulunduğu konu­
sunda başta îmam Gazali olmak
üzere pek çok fıkıh âlimi hemfi­
kirdirler. Onlara göre bu iki te­
rim, yani “câiz” ile “mübah” (bk.
bu madde) eş anlamlıdır ve her
ikisi de bir işi yapma veya yap­
mama konusunda dinen bireyi
serbest bırakmaktadır. Buna gö­
re “Bu tür fiillerin ve davranışla­
rın yapılmasında günah söz ko­
nusu değildir.” hükmü yaygındır.
2. Varlığı ile yokluğu, zatına nis­
petle eşit olan aklî hüküm.
câ'ize a. (^L.) [< Ar. cevâz] “Ödül,
mükâfat.” anlammda olan bu te­
rim, misafire üç günlük konuk­
luk tanıma hakkı çerçevesinde
ilk gün yapılan özel ikram ola­
rak kullanım yaygmlığı kazan­
mıştır.
câme a. (<4la.) [F.] “Giysi, elbise”
anlammdaki bu söz, başka keli­
me ve terkiplerle yeni terimler
oluşturur.
câme-i fenâ
§ tam. câme-i fenâ a. Gü
ük) Kefen.
câme-i hayât a. (ola <uk)
Ömür.
câme-i katrân a. (jljU ^L)
Hz. Peygamber soyundan ge­
lenlerin Muharrem ayınm
onuncu günü gidikleri ma­
tem elbisesi.
câme-i mâtem a. (^L gL)
Yas tutma sırasmda giyilen
elbise.
Câmi (I) a. (^L.) [< Ar.cem'] Söz­
lüklerde “Bir araya getirmek,
toplamak” biçiminde açıklanan
bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
“Kıyamet günü insanları bir ara­
ya toplayan.” anlammda Allah’a
nispet edilmiştir. Buna göre bu
terim, hem maddî âlem, hem
dünya hayatı hem de ahret ha­
yatı üçgeninde AUah’m toplayıcı,
cem edici isim ve sıfatlarını kap-
samaktadır. Nitekim “cem'”
kavrammı Allah’a nisbet eden
ayetlerin pek çoğu bu sıfatın ah­
ret âleminde tecellî edeceğini
ifade eder. Bundan dolayı
Kur'ân-ı Kerîm’de ahretten
“yevmü’l-cem'” (toplanma gü­
nü) (Şûra suresi, 42 / 7 ve
Tegâbün suresi, 64 / 9) olarak
söz edilmiştir. “Câmi” adı Al-
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
134
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
§ tam. câmi-i gîtî-nümâ a.
(L^S ^La) tas. Kalb için
kullanılan terim.
câmi-i Kur'ân öz. a. (ji^
^.k) bk. câmi’ü’l-Kur'ân
câmi'üT-hurûf a. (JjjJl
^L) Kitap düzenleyen, ka­
leme alan kimse için kulla­
nılan terim.
câmi'ü’l-Kelîm öz.a. (^1
^k) Az söz ile çok anlam
ifade edebilme için kullanı­
lan terim. Bununla Hz. Pey­
gamber ve Kur’ân-ı Kerîm
kastedilmiştir.
câmi'üT-Kur'ân öz.a. (jljill
jjL) (Kur’ân’ı toplayan) Hz.
Osman için kullanılan te­
rim.
câmi'ü’n-nâs öz.a. (^Ul
^L.) İnsanları kıyamet gü­
nüde hesaba çekmek üzere
toplayan anlamında AUa’m
sıfatlarından. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Âl-i
İmrân suresi” (3)nin doku­
zuncu ayetinde mealen şöy­
le geçmektedir: “Rabbimiz
asla şüphe olmayan bir gün­
de sen mutlaka câmi'ü’n-
nâssın. Allah sözünden
dönmez. ”
câmi (II) a. (^k) [< Ar.cem'] (ç. b.
cevâmi) Müslümanlann içinde
namaz kıhp ibadet ettikleri yer.
 135
İslâmiyetin ilk dönemlerinde
“el-mescidü’l-câmi” biçiminde
kullanılmaya başlanmış; sonra­
dan bu terkibin kısaltılmış biçi­
mi olarak “câmi” ismi yaygın­
laşmıştır. Zamanla içinde “min­
ber” bulunan ve Cuma namazı
kılınmaya elverişli yer olarak ni­
telenen bu söz karşılığında
“mescid” kullanılmış; sonradan
mescid, minberi bulunmayan,
hutbe okunmaya elverişli olma­
yan ibadet mekânı olarak yay­
gınlaşmıştır. Cami, Osmanlı-
Türk mimarîsinde de önemli bir
konuma sahiptir. Söz gelişi padi­
şahlar tarafindan yaptırılan ca­
milere “selâtin camileri”, sad­
razamlar, vezirler veya öteki
devlet büyüklerinin yaptırdıkla­
câmi (III) cl (jjL.) [< Ar.cem'] Ha­
rı camilere yaptıranın adı veri­
lerek anılagelmiştir. Camilerde
görev yapan kimselerin adlandı­
rılması ve görev taksimi de
önemlidir. Bunlar: İmam, hatip,
müezzin, vâiz, kusâs, kâri,
cüzhân, bevvâb, hademeler.
İmam, cemaate namaz kıldıran
kimsedir. Hatip, Cuma ve bay­
ram namazlarmda hutbe oku­
makla görevli kimse idi. Bazen
imam, ihtiyaç durumunda hati­
bin de görevini yerine getirmek­
tedir. Müezzin ezan okumak,
imamm arkasında cemaati na­
maza davet etmek ve namaz
sonrası dua ve aşır okumakla
görevli kimselerdir. Vâiz veya
kussâs, önceden belirlenen ve
câmi
duyurulan zamanlarda cemaate
vaaz eden ehliyetli kimselerdir.
Kâri, camilerde Kur'ân-ı Kerîm
tilâvet eden kimselerdir.
Cüzhânlar da aynı görevi yerine
getirenlerdir. Bevvâb kapıcılar
olup öteki hademeler ile cami
hizmetinde bulunan kimseler­
dir. Ayrıca, caminin temizlik iş­
leri, lâmbaların yakılma işi, su
temini, temizlik malzemesi,
mum ve yağ temini gibi işleri
yürüten kimselere ise “kayyim”
adı verilmiştir.
§ tam. câmi-i kebîr a. (^
^L) Büyük cami.
câmi-i selâtîn a. (j^ıL ^L)
Sultan camileri.
dis biliminde, bünyesinde pek
çok farklı konuyu içeren hadis
kitapları. Bu konular, hadis bi­
liminde sekiz olarak tespit edil­
miş ve benimsenmiştir: 1. İman
ve aka’id. 2. İbadet ve
mu’âmelât. 3. Ahlâk ve nefis ter­
biyesi. 4. Yeme, içme ve sefer
âdâbı. 5. Tefsir, tarih ve siyer. 6.
Davranış âdâbı. 7. Fiten (fitne­
ler) ve melâhim (büyük savaş­
lar). 8. Peygamberlerin ve
ashâbın menakıbı. İşte bu konu­
ları birleştiren, toplayan kitap­
lara “câmi'” adı verümiştir. Bu
türün en tanınmış üç kitabı,
Buhârî, Müslim ve Tırmızî’nin
el-Câmi’ü’s-Sahîh adh eserleri­
dir.
câmi musikîsi 136
câmi musikîsi a. Dinî-Türk
musikîsinin camilerde icra edi­
len bölümlerine ve türlerine ve­
rilen ad. Cami söz konusu olun­
ca öncelikle camide yapılan iba­
det sırasında sözlü olarak ger­
çekleştirilen ezgili deyişler akla
gelmektedir. Bunları da şöyle sı­
ralayabiliriz: Müezzinin ezan
okuması; “İhlâs suresi”rûn
okunması; namaza başlarken
kamet getirilmesi; namazda
imamın ilk tekbirden başlayarak
son rekatta selâm verinceye ka­
dar geçen süre içinde okuduğu
“İhlâs suresi”, ayetler ve tekbir­
ler; namaz sonrası müezzinin
okuduğu dua, tesbihât ve aşır.
Günlük beş vakit namaz boyun­
ca yapılan bu icraatm dışında
kandil gecelerinde, ramazan ve­
ya bayram günleri ve gecelerin­
de de cami içinde okunan dualar
ve ayetler de yine bu musikînin
değişik örnekleri olarak
sayılagelmektedir. Bunlar ara­
sında en çok icra edilen örnekler
şunlardır: Salâ, temcid, müna-
cat, tekbir, mevlid, mi’râciye,
Muhammediye, cami natı, ra­
mazan İlâhileri. Bunlar bazen
müezzin tarafindan tek olarak
icra edilirken, bazen de birden
fazla hafızın bir araya gelerek
okudukları cami musikîsi örnek­
leridir.
cârih a. (^L) [âr.] Hadis bilimin­
de, herhangi bir raviyi adalet ve
zabt sıfatlarını tam taşımadığmı
söyleyerek eleştiren veya ravî
hakkmda böyle bir eleştiriyi
yapma birikimi ve bilgisi olan
kimse.
câriye a. (tyk) [Ar.] (ç. b. cevâri)
Kölelik sistemi içinde hür olma­
yan, hukukî, ekonomik ve sosyal
bakımdan sahibi olan bir efen­
diye tabi olan kadm köle veya
esir, eme, memlûke. Dünya tari­
hi içinde köleliğe daha İnsanî
vasıflarla yaklaşan İslâmiyet,
gerek Kur'ân-ı Kerîm’de gerek­
se hadislerde esirlere daha in­
sancıl ve onlara evin bir ferdi
gibi davranılması, hatta onların
hayata iyi hazırlanmaları, eği­
tilmeleri ve ev bucak sahibi ol-
maları için çaba gösterilmesi
hususunda öğütler verilmiştir
(bk. kölelik).
§ tam. câriye-i mu'taka a.
(üLu 4jjL) Azat edilmiş
cariye veya halayık.
cârullah a. (»UljM [Ar.]
Beytullah’ın yani Kâbe’nin çev­
resinde dünya işlerinde elini çe­
kip kendini ibadete veren kimse.
Câsiye suresi a. (^<2LJ [<
Ar. “Sûretü’l-Câsiye” (üUI sj^]
Kur'ân-ı Kerîm’in kırk beşinci,
iniş sırasma göre altmış beşinci
suresi olup “Duhân suresi”
(44)nden sonra ve “Ahkâf sure­
si” (46)nden önce Mekke’de na­
zil olmuştur; otuz yedi ayetten
meydana gelmektedir. Admı
 137
yirmi sekizinci ayette geçmekte
olan ve “Diz çöken, dizlerinin
üzerinde çöküp kalan.” anlamm-
da “câsiye” sözünden almakta,
kıyamette mahşer yerinde bek­
leyen insanların heyecan ve
korkularını ifade etmektedir. İlk
ayet “Hâ mim” olduğu için bu
sure “Hâ mîm suresi” olarak da
anılmaktadır ve bu harflerle
başlayan yedi sureden biridir.
Surenin özünde, Kur'ân-ı
Kerîm’in fazileti anlatılmakta,
O’na inanmayanlarm büyük acı
çekeceği ifade edilmekte, evren­
deki bütün nimetlerin Allah ta-
rafından insanhğa sunulduğu
ona karşı çıkanların ve Allah’a
inanmayanlarm sonunun azap
olacağı vurgulanmakta, Allah’a
hamd ü sena ile sure sona er­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“Câsfye suresi”nîn tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4750-4752.
cârullah a. (dJljk) [Ar.] bk.
mücâvir
Cebbâr a. GÇJ [< Ar.cebr] (ç. b.
cebâbire) Sözlük anlamı “Bir
şeyi zor kullanarak ıslah edip
düzeltmek.” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup “Yaradılmışla-
rın durumunu iyileştiren, hakkı
galip getiren, her güçlüğü kolay­
laştıran.” anlammda Allah’m sı­
fatları arasmda zikredilmekte­
dir. Kur'ân-ı Kerîm’de on ayette
geçen bu söz, iki yerde çokluk
ceberût
“cebâbire” biçiminde geçmek­
tedir. “Cebbâr” adı Allah’m dok­
san dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10). Aynı şekilde hadislerde de
yer alan bu terim, Allah’a nisbet
edilmektedir.
cebelünnûr a. (j^l J^) [< Ar. ce­
bel + nâr] Müslümanlara en
doğru yolu gösteren vahiy nu­
runun indiği, Mekke’nin kuzey­
doğusunda Kâbe’ye 5 km uzak­
lıkta bulunan Hira Dağı için kul­
lanılan yaygm ad.
ceber a. (ja.) [Ar.] tas. İnsanm her
davranışınm cebir yoluyla ger­
çekleştiğine inanan bir tarikat.
ceberî s. (^^1 [< Ar. ceber + î] (ç.
b. ceberiyyûn) İrade gücü ile il-
güi.
ceberiyyâ a. (Lja) [Ar.] bk.
ceberût
ceberiyye a. (^^ [Ar. ceberî sö­
zünün müennes (dişil) biçimi.] (ç.
b. ceberiyyûn) 1. ceberî 2. Cüz’i
iradeyi reddeden felsefe.
ceberiyyet a. (cu^) [Ar.] bk.
ceberût
ceberiyyûn ç. a. (^^) [Ar. ceber
+ î’nin ç. b.] bk. ceberî
ceberût a. (oj^) [Ar.] 1. tas. Var­
lık âlemi ile melekût âlemi ara­
smda veya bu âlemin üzerinde
olan âlem; yani varlık mertebe-
Cebrâ'il
lerinden İkincisi. Buna “a'yân-ı
sâbite” (bk. bu madde) de de­
nilmiştir. 2. Sözlük anlamı “Zor­
lama, hâkimiyet’ olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup “Kibriya, aza­
met, cebbarlık?’ anlamında Al­
lah’ın sıfatları arasmda göste­
rilmektedir. Bazı sufîler, Allah’m
zatma “ceberût”, ezelî sıfatları­
na “melekût” adını verirken ba­
zıları da zata “lâhût”, sıfatlarma
ise “ceberût” demişlerdir. Bu
değerlendirmelere göre
“ceberût”, zat ile melekût ara­
smda nitelenmiştir.
Cebrâ'il öz.a. (JsijJ [< İbr.; “Al­
lah’ın kulu”] 1. Âİlah ile Hz. Mu-
hammed arasmda iletişimi ku­
ran en büyük meleklerden biri,
vahiy meleği. Yahudî ve
Hristiyan kaynaklarmda
“Gabriel” biçiminde geçen bu
söz, büyük meleklerden sayılır
ve “Kitâb-ı Mukaddes”te adı
geçen üç büyük melekten biri
olarak zikredilir. İslâm dininde
ise dört büyük melekten biri
olarak geçer ve Kur'ân-ı
Kerîm’de “Cibril, Rûhü’l-
kudüs, Rûhü’l-emin, Rûh,
Resûl” biçiminde beş değişik ad­
la anılır. Onun, “Müthiş bir güce,
üstün bir akla ve kesin bilgilere
sahip olduğu” vasıfları ayetlerde
sayılmaktadır. “Meryem suresi”
(19 /17-19) nde O’nun Hz. Mer­
yem’e insan suretinde görün­
düğü, Allah’m elçisi olarak ter­
138
temiz bir erkek çocuğu getirdiği
anlatılır. Hz. Muhammed’e
Kur'ân-ı Kerîm’i öğrettiği zik­
redilir. Hz. Peygamber O’nunla
iki defa karşılaşmıştır; birinde
açık ufukta, bir diğer karşılaş­
maları ise “Sidretü’l-Münte-
hâ”da aslî kimliği ile görünmüş­
tür. Hadislerde ise vahiy getiren,
Kur'ân’ı öğreten, Hz. Peygam-
ber’e ve bazı ashaba insan sure­
tiyle görünen, Allah ile resulleri
ve kulları arasmda elçilik göre­
vini üstlenen ve İlâhî emirleri
tebliğ eden bir melek olarak ifa­
de edilen Cebra’ü, tefsir, hadis
şerhleri, siyer, tasavvuf, tarih,
kelâm gibi İslâmî kaynaklarda
yukarıda zikrettiğimiz Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen adları yanmda
“Ruhullah, Hâdimullah, er-
Rûhü’l-a'zam, el-Aklü’l-Ekrem,
en-Nâmûsü’l-Ekber, el-Aklü’l-
Fa”âl, Vâhibü’s-suver, Hâzinü’l-
kuds, Tâvûsü’l-melâ'ike” sıfatları
ile de nitelenmiştir. Yine bu
kaynaklarda O, arşı taşıyan, em­
rinde bir melekler ordusu bulu­
nan, kusursuz bilgilerle dona­
tılmış ve nurdan yaratılmış olup
üstün bir güce sahip melek ola­
rak anlatılmaktadır. 2. tas. Akl­
im simgesi.
Cebriyye a. («Û^) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden olup 8. yüzyılda
ortaya çıkan ve Cehm b. Safvân
(öl. 128 / 745) tarafmdan kurul­
duğu ifade edilen bir tarikatin
adı. Bu tarikate göre, Allah’ın
 139 cehâlet

ululuğuna ağırlık vererek O’nun ait olmadığı tezleri de ortaya

irade, kudret, ve hâkimiyetine atılmıştır.
smır getirilemeyeceği, bundan
cehâlet a. (*11^) [Ar.] 1. Bilgisizlik,
dolayı da kulun sorumluluğunu
kibir, bozgunculuk gibi anlam­
dayanaksız görme eğilimi ağır
lar içeren ahlâk terimi. Kur'ân-ı
basmıştır. Bu görüşe “ehl-i sün­
Kerîm’de dört ayette bu söz ay­
net” (bk. bu madde) taraftarları
nen geçerken yirmi ayette de
karşı çıkmış ve onlarm görüşle­
bunun türevleri yer almaktadır.
rini çürütmeye çalışmışlardır.
Özellikle, “Bakara suresi”
cebriyye a. (^) [Ar.] İslâmî dü­ (2)nin 273. ayetinde ve
şünce tarihi içinde insanın dü­ “Hucurât suresi” (49)nin altıncı
şünme gücünü ve irade özgürlü­ ayetinde, “Bilmeme ve iyi tanı­
ğünü hiçe sayan ve bütün hadi­ mama.” anlamında kullanılmış­
seleri kadere bağlayan determi­ tır. Aynca şu ayetlerde de farklı
nist akım (bk. kadercilik); kavramlar ile karşı karşıya kal­
“kaderiyye” karşıtı. maktayız: “Bakara suresi”
(2)nin 67. ayetinde, “alay etmek,
cefr a. (jk) [Ar.] Değişik yöntem­
küçümsemek’, “Âl-i İmrân su­
lerle gelecekte vuku bulacak
resi” (3)nin 154. ayetinde “Allah
olaylan inceleyen bilim ve bu
hakkında kötü zanda bulunmak”,
bilimle ilgili eser. Kur'ân-ı
“Nisâ suresi” (4)nin 17. ayetin­
Kerîm’de gayb bilgisinin ulûhi-
de “günaha götüren eylemlerde
yet vasıflarmdan olduğu, insan-
bulunmak.”, “A'râf suresi”
larm bilgi edinme vasıflarmm
(7)nin 138. ayetinde “şirke ve
dışmda kaldığı, bununla beraber
küfre dalmak’, “Hûd suresi”
Allah’ın bazı peygamberlerini
(ll)nin 29. ayetinde “yoksulları
dilediği bilgilerle bilgilendirdiği
küçük görmek’. Hadislerde de
ifade edümektedir. Buna göre Şii
bu söz ile birlikte bundan türe­
kaynaklarmda yer alan
yen pek çok sözün zikredilmesi,
“Kur’ân’ın batını manalarını Hz.
bilgisizlik ve dolayısıyla cehalet
Ali’nin Hz. Peygamberden öğren­
konusunda Hz. Peygamber’in de
diğini ve bunları cifr denilen kuzu
titizlikle durduğunu ifade et­
veya oğlak derisine yazarak eser­
mektedir. 2. Hadis biliminde bir
ler kaleme aldığı” şeklindeki yo­
ravînin bilmediği veya duyma­
rumlan, Kur'ân-ı Kerîmin
dığı bir hadisi rivayet etmesi
“Gayba ait haberlerin yegâne
konusu ile ilgili hadis terimi. 3.
kaynağı vahiydir.” yolundaki
Dinî hükümleri bilmeme, huku­
hükümleri ile çelişmektedir. Üs­
kî işlerde yapılan işlemlerin bi-
telik sonradan yapılan araştır­
malarda bu kitaplarm Hz. Ali’ye
cehennem
linmezliği anlamında fıkıh teri­
mi.
cehennem a. (^) [Ar.] Ahirette
günahkârlarm ve inkârcılarm
azap görecekleri ve cezalandırı­
lacakları yer, tamu, dûzah. Ölüm
hadisesi ile ilgili bilgiler ve yo­
rumlar bütün dinlerde ve kutsal
kitaplarda yer almaktadır.
Mecûsîlikte, “înaçsız kişilerin
Sinvat Köprüsünden geçemeye-
rek cehennemin derinliklerine
düşeceği” yorumu yapılırken
Budizm’de “yedi cehennem”
imajı yer almaktadır. Ahd-i
Atıkte cehennem konusu geç­
mezken Ahd-i Cedîd’de cehen­
nem, şeytanın ve günahkârlarm
ceza yeri olarak zikredilir.
Kur'ân-ı Kerîm’de ise bu söz
yetmiş yedi ayette yer ahrken
pek çok ayette de bu kelimenin
türevleri kullanılmıştır. Bura­
larda cehennemin tasviri, ora­
daki azap çeşitleri, onun tabaka­
ları ve yedi kapısmın bulundu­
ğu, derin bir kuyu olduğu bilgi­
leri verilmektedir.
cehennemi s. 0,^?-) [< Ar. ce­
hennem + -î] 1. Cehenneme öz­
gü, cehennem.
cehennemiyyûn ç.a. (jj^) [Ar.
cehen-nemî’nin ç. b.] Cehen­
nemlikler.
cehennemlik s. Cehenneme müs­
tahak olan, günahkâr.
cehl a. (J^) [Ar.] bk cehâlet
140
cehri namazlar a. Bu terim, ima-
mm ilk iki rekâtmda Fatiha ve
“zamm-ı sure” (bk. bu madde)
yi sesli okuduğu sabah, akşam,
yatsı, Cuma ve bayram namaz­
ları için kullanılmaktadır.
Celâl a. Qbl=J [Ar.] Sözlük anlamı
“Yücelik, hâkimiyet” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan olup “Allah'ın en
yüksek mertebede ululuğu” an­
lammda AUah’m ismi ve sıfatı­
dır. Allah’ın isim ve sıfatlan “ce­
lâl” ve “cemâl” olmak üzere iki
önemli kola ayrılmıştır. Bu ayı­
rıma göre “Allah’ın kahır ve ga­
zabına delâlet edenler” celâl sözü
ile ifade edilmiştir. Sufîler, ge­
nellikle insanların karakterleri­
ni celâl ve cemâl tecellisinden
aldığım; bundan dolayı celâl sı-
fatının tecellisine sahip olanlar
görkemli ve heybetli olduğu için
onlara “abdülcelîl” vasfı uygun
görülmüştür. Buna en güzel ör­
nek olarak da Hz. Ömer göste­
rilmiştir.
celi a. C^) [Ar.] İslâm hat (yazı)
sanatmda her tarz yazının iri
yazılmış biçimine verilen ad. İs­
lâm yazı sanatının başlangıç dö­
neminde ortaya çıkmaya başla­
yan “aklâm-ı sitte” (bk bu
madde)nin iri olanlarma “celîl”
denilmekteydi. Bunlara büyük
boy kâğıtlarda kullanılmasmdan
dolayı da “tumâr” adı verilmişti.
Geç dönemlerde bunlar “celî”
olarak adlandırılmış; genel ola-
 141
rak da hat sanatçılan “meşk”
(bk. bu madde) kaleminin üç
misli genişliğinde olan kalemler­
le yazılan hat sanatı örneklerine
“celî” demeye başlamışlardır.
Celî yazı yazmak zor bir sanattı.
Bu tarzda yazılacak yazı, bir ye­
rin yüksekliğine ve mekârun öl­
çüsüne göre hazırlanır: bunların
kahpları çıkarılır, sonra kömür
tozuyla silkeleyerek yazı bunun
üzerinde zemine nakşedilir, ar-
dından da bu kahp üzerinde ya­
zı yazılırdı. Yazı, eğer mermere
yazılacaksa aynı yöntem uygu­
lanır ve mermere hakkedilirdi.
Bu yazı tarzınm kendi içinde de
değişik adlandırmalan söz ko­
nusudur. Bunlar: celî-sülüs, ce-
lî-nesta'lik, celî-divanî.
celî-divanî a- İslâmî-Türk hat sa­
natında Osmanh devletinde
Divân-ı Hümâyûn’dan çıkan
menşur (padişah tarafından sad­
razam, vezir, beylerbeyi gibi yük­
sek görevlilere yazılan buyrultu)
lann yazılmasmda kullanılan
yazı stili.
celîl s. (JaLJ [Ar.] (ç. b. ecille) Söz­
lük anlamı “Yüce, ulu, azametli”
olan bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah'ın güzel isimleri)dan olup
“Azamet sahibi, mertebesi en
yüksek olan” anlammda Allah’ın
ismi ve sıfatıdır. Kur'ân-ı
Kerîm’de “zü’l-celâl” (er-
Rahman suresi, 55 / 27 ve 78.
ayetler) biçimiyle iki ayette yer
celle celâluh
almaktadır. Hadislerde bu söz,
Allah’m doksan dokuz ismi ara-
smda zikredilmektedir. 2. İslâ­
mî-Türk hat sanatmda “celî”
tarzma Abbasî döneminde veri­
len ad.
§ tam. celîlü’ş-şân a. (jUll
Jl?.) Şerefi büyük (Allah’ın sı­
fatlarından).
celîle a. (<LLş.) [Ar.celîl sözünün
müennes (dişil) biçimi.] bk. celîl
celî-müsennâ a (Lu ^L».) [<
Ar.celî + müsennâ] İslâmî-Türk
hat sanatında “celî” (bk. bu
madde) adı verilen yazı tarzının
karışık bir biçimi olup OsmanlI
döneminde yaygm kullanılmış­
tır.
celîs s. O^K) [Ar.] (ç. b. cülesâ)
Birlikte oturan, dost, refik,
hemdem.
§ tam. celîs-i enîs a. ^
juık) Can dostu.
celîsü’l-âlim a. ÇJUI □«Ja)
Hadis biliminde, hadis riva­
yet eden bir hocanm yarunda
hadisleri yazmaktan çok din­
leyen kimseler için kullanı­
lan terim.
celiyyât ç.a. (oU^) [Ar.celî’nin ç. b.]
Açık ve meydanda olan şeyler.
celle celâluh a. ftljL 3?) ^r-l Al­
lah adı veya Allah’m adlarmdan
biri zikredildiği zaman, “azameti
celle şânuh
yüce ve ulu olan” anlamında bir
saygı sözü.
celle şânuh a. 6üLi j^) [Ar.] Allah
adı veya Allah'ın adlarından biri
zikredildiği zaman, “şanı yüce
ve ulu olsun” anlamında bir say­
gı sözü.
celse a. (d.t?) [Ar.] Namazda iki
secde arasındaki oturuşa verilen
ad.
celvet cl (ojU) [Ar.] tas. Tasavvuf­
ta tarikate yeni giren salikin
kendi benliğinden armmış ve
İlâhî sıfatlarla bezenmiş olarak
halvetten çıkıp normal hayatın
içine girmesi. Salikin inzivaya
çekilmesi, dış dünyadan arın­
ması, iyi huylar edinmesi döne­
mine “halvet” [bk. bu madde)
denilmiş; bu dönemi tamamla­
dıktan sonra da günlük hayatm
içine dönmesi “celvet” olarak
nitelenmiştir.
Celvetîlik öz.a.bk. Celvetiyye
Celvetiyye öz.a. (üjk) [Ar.celvetî
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
tas. Bayramiye tarikatinin Aziz
Mahmud Hüdayî tarafmdan
XVI.yüzyılda kurulan bir kolu­
nun adı. Tasavvufta yolun başı
“halvet” (bk. bu madde) ve
“celvet” (bk. bu madde) olarak
nitelenmiş; sonra tarikate dö­
nüşmüştür. Bu tarikatin teme­
linde “kelime-i tevhid” zikri
vardır. Tarikate yeni giren mü­
rit, şeyhin dizinin dibine oturur
142
ve üç defa “Allah’tan amelî, fiilî
ve kavlî bütün günahlarımın ba­
ğışlanmasını dilerim.” dedikten
sonra şeyh şu öğütlerde bulu­
nur: Her gün yüz defa istiğfar et
ve salâvat getir, yedi yüz defa
“kelime-i tevhid” oku, sabah
namazından sonra iki, dört veya
altı rekat namaz kıl, akşam na­
mazından sonra altı rekat
evvâbîn namazı, gece ise iki ve­
ya on iki rekat teheccüd namazı
kıl; pazartesi, perşembe günle­
rinde ve zilhicce ile muharrem
aylarının on gününde, receb ve
şabanm tamammda oruç tut,
sürekli olarak abdestli bulun.
Tarikatin kurucusu Aziz
Mahmud Hüdayî aynı zamanda
iyi bir musıkî-şinas olduğu için
yazdığı ve bestelediği İlâhîleri
tekkesinde okutmuş; bu okuma­
lar, sonraki dönemlerde gelenek
hâlini almıştır. Bu da
“Celvetiyye” tarikatinde musikî­
nin ön plana çıkmasını sağla­
mıştır.
cem' (I) a- (j^) [Ar.] “Toplamak,
bir araya getirmek, bütünleştir­
mek.” anlammda olan bu söz,
pek çok alanda terim niteliği ka­
zanmıştır.
§ tam. cem'-i takdîm a. Quj£
j-oş.) Seferî iken veya namaz
kılma konusunda mazereti
olanların öğle ile ikindi na­
mazını birleştirilerek öğle
vaktinde kılması ve yine ak­
şam ile yatsı anamazını aynı
 143 cem'U’s-salâteyn

uygulama ile akşam vaktinde bir kitapta toplanması işi için

birleştirerek kılmasını ifade Hz. Ebubekir hafız Zeyd ibn
eder (bk. cem'ü’s-salâteyn). Sabit’i görevlendirdi. Çünkü
bu hafız, Hz. Peygamber’in
cem'-i te'hîr a. (^c ^) Se­
feri iken veya namaz kılma ölümünden önce Kur'ân-ı
konusunda mazereti olanla­ Kerîm’i vahiy meleği
rın öğle ile ikindi namazını Cebrâ’il’e okuduğu sırada
birleştirilerek ikindi vaktinde orada bulunuyordu. Zeyd ibn
kılması ve yine akşam ile Sabit bu işi başarıyla tamam­
yatsı anamazını aynı uygu­ ladı ve Hz. Osman zamanın­
lama ile yatsı vaktinde birleş­ da Abdullah ibn Zübeyr, Said
tirerek kılmasını ifade eder ibn As ve Abdurrahman ibn
(bk. cem'ü’s-salâteyn). Hâris’ten oluşan ekibin ba-
şmda Kur’ân-ı Kerîm’i bir
cem'ü’l-cem' a. (^l ^}
mushaf olarak yazıya geçirdi­
tas. “Âlem-i ceberût” (bk. bu
ler. Günümüze kadar gelen
madde) olarak nitelenen bu
Kur'ân nüshaları bu çalış­
terim, Hakk’ı halkta ve halkı
manın ürünü ve örneğidir.
Hakk’ta bütünleştirmek bi­
çiminde görülmüştür. cem'ü’s-salâteyn a. (j^ıui
^i İki namazı birleştirmek
cem'ü’l-Kur’ân a. (jîjül
anlamında bir fıkıh terimi
Kur’ân-ı Kerîm’in toplanma­
olan bu söz, öğle ile ikindi
sı ve Mushaf hâline getiril­
namazmı bu iki vakitten bi­
mesi. Hz. Peygamber zama-
rinde birleştirilerek kılmması
nmda aralıklarla nazil olan
ve yine akşam ile yatsı ana-
ayetler toplu olarak bir araya
mazmı aynı uygulama ile bu
getirilemiyordu. Her gelen
iki vakitten birinde birleştiri­
ayet derilere, kâğıtlara, ka­
lerek kılınmasmı ifade eder.
burga kemiklerine, hurma
Nitekim bu durum, ilk defa
dallarına, ince ve yassı taşla­
hacca gidenlerin hac sırasm-
ra yazılırken pek çok hafız da
da Arafat’ta öğle ile ikindi
onları ezberliyordu. Hz. Pey­
namazlannın birleştirilerek
gamber’in ölümünden sonra
kılınabileceği; Müzdelife’de
Yemame Savaşmda hafızlar­
ise akşam ile yatsı namazla-
dan çoğunun şehit düşmesi
rmm yine birleştirilerek bir
üzerine Kur'ân-ı Kerîm’in
arada kılınabileceği fikri ve
Mushaf hâline getirilmesi
uygulaması ile ortaya çıkmış­
fikri gündeme geldi. Hz.
tır. Bazı İslâm bilginleri bu
Ömer’in girişimiyle ve deste­
uygulamaya dayanarak şefe-
ğiyle ayetlerin toplanması ve
cem' 144

rî olanlar ile mazeretli kimse­ ye’nin ehl-i sünnet mezhebinden

lerin bu uygulamaları yapa­ bu konuda ayrıldığı, bu mezhe­
bilme konusunda ihtilâfa be göre teyze ve halanm rızası
düşmüşlerdir. Hanefî mez­ almarak yeğenleriyle aym nikâh
hebine bağlı bilginler, Arafat altmda bulunmaları caiz görül­
ve Müzdelife dışmdaki iki müştür.
vakti birleştirme uygulama-
cem' (III) a. (^} [Ar.] Öğle ile
smı caiz görmemişler, onla-
ikindi veya akşam ile yatsı na-
rın dışmdaki bilginler ise se­
mazlarmın birlikte kılmmasını
feri olanlarm da iki vakti bir­
caiz gören ve bunu ifade eden
leştirmeyi uygun bulmaları
fıkıh terimi. Genellikle hac iba­
yanmda bunun dışmdaki bir­
deti sırasmda arefe günü Ara­
leştirmeler konusunda ihtilâ­
fat’ta öğle ile ikindi namazı, öğle
fa düşmüşlerdir. Aynca sahih
vaktinde; akşam ile yatsı namazı
hadislerden olan ve îbn Ab-
Müzdelife’de yatsı vakti içinde
bas’tan rivayet edilen hadis­
birlikte kılmabilmektedir. Bun-
lerde Hz. Peygamber’in
larm dışmda Hanefi mezhebi,
“cem'ü’s-salâteyn”i uygula-
bu iki vaktin birleştirilerek kı-
dığmı ve bunları “Ümmetine
lınmasını caiz görmemişlerdir.
zorluk çıkarmamak için” yap-
Öteki üç mezhep ise bazı maze­
tığmı rivayet etmişlerdir.
retler çerçevesinde cem’ nama­
cem' (II) a. (^) [Ar.] Bir erkeğin, zını meşru kabul etmişlerdir.
aralannda akrabalık bağı bulu­
cem' (IV) a. Q_^) [Ar.] Sözlük an­
nan iki kadm ile aynı anda evli
lamı “Toplamak, bir araya ge­
olma durumunu ifade eden fıkıh
tirmek^’ olan bu söz, tasavvufta
terimi. İslâm hukukunda bir er­
“Sâlikin dünyada var olan her
keğin en fazla dört kadm ile ev­
şeyi Allah’tan bilerek yaratıkları
lenmesi caiz görülmüştür. An­
yok sayması ve yaratıcıyı tek ve
cak evlenilecek kadmlarm bir-
var görmesi.” durumunu ifade
birleriyle akraba olmamaları
eder. Burada sufînin zikir sıra­
şartı vardır. Kur'ân-ı Kerîm’de
sında bütün benliğini Allah’ta
iki kız kardeşin aynı erkekle bir
toplaması ve o coşku ile “Allah!”
nikâh altmda olması haram ola­
demesi ve orada yoğunlaşması
rak nitelenmiş (Nisa suresi, 4 /
bu terim ile ifadesini bulmuştur.
23); Hz. Peygamber ise bir kadı­
nın halası veya teyzesi ile bir cem' (V) a. (j».) [Ar.] Hadis bili­
erkeğin nikâhı altmda olmasmı minde, anlam ve içerik bakı-
yasaklamıştır (Buhârî, “nikâh”, mmdan birbirine zıt hadisleri
27). Öte yanda Şi’â’dan Ca’feriy- mümkün olduğunca birleştir-
 145
mek, uyuşturmak ve aralarında
var olan çelişkiyi ortadan kal­
dırmak için kullanılmıştır.
cemâ'ât ç. a- (oLL^) [Ar. cem”in ç.
b.] 1. Camide imamın ardmda
namaz kılanların oluşturduğu
gruplar. Kur'ân-ı Kerîm’de
“Nisâ suresi” (4 / 101) ndeki
ayetlerde namazm cemaatle kı-
İmmasmm fazileti üzerinde du­
rulur. Hz. Muhammed ise cema­
atin en az iki kişiden meydana
gelebileceğini vurgular. Cemaat­
le kılman namazlar genellikle
farz namazlar olarak belirtilir­
ken Cuma namazı muhakkak
cemaat ile kılmması zarurî olan
farz namazıdır. Öte yanda bay­
ram namazları ile teravihten
sonra kılman vitir namazı ce­
maatle kılınan vacip namazlar
olarak sayılmıştır. 2. Ashâb-ı
kirâm, müttehit imamlar veya
her dönemde Müslümanlann
oluşturduğu büyük gruplar ile
bir mezhebin mensupları ve ehl-
i sünnet için kullanılan bir te­
rim.
cemâ'at a. (o₺Ux) [Ar.] Hadis bili­
minde, “Kütüb-i sitte” başlığı al-
tmda hadis kitabı yazan ulemâyı
ifade eden bu terim, özellikle
Buhârî, Müslim, Ebû Dâvud,
Nesâ'î, Tirmizî, İbn Mâce için
kullanılmıştır.
cemâdât ç.a. (oLl») [Ar.] tas. Ta­
savvuf inancmda bu terim,
“Cansız varlıklar.” anlammda
Cemâliyye
olmakla birlikte genellikle Al-
lah’m varlığına delil ve birliğine
şahadet eden yaratıklar için kul­
lanılmıştır.
Cemâl a. (Jlu.) [Ar.] Sözlük anlamı
“Yücelik, hâkimiyet’ olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup “Allah'ın mut­
lak güzelliği” anlammda Allah’m
ismi ve sıfatıdır. Allah’m isim ve
sıfatlan “celâl” ve “cemâl” ol­
mak üzere iki önemli kola ay­
rılmıştır. Bu ayırıma göre “Al­
lah’ın lutuf ve rızasına delâlet
edenler” cemâl sözü ile ifade
edilmiştir. Sufîler, genellikle in-
sanlarm karakterlerini celâl ve
cemâl tecellisinden aldığım;
bundan dolayı cemâl sıfatınm
tecellisine sahip olanlar güzel,
halim selim olduğu için onlara
“abdülcemâl” vasfı uygun gö­
rülmüştür. Buna en güzel örnek
olarak da Hz. Ebubekir göste­
rilmiştir.
§ tam. Cemâl-i mutlak a.
tjlk. JLş.) Allah’m zatî güzel­
liği ve varlığı için kullanılan
terim. Arif kişi bunu “fenâ
fillah” (bk. bu madde) ve
“bekâ billah” (bk. bu madde)
olarak görür.
Cemâlu’l-lah a. (<UI JU.)
Tanrı güzelliği (Allah’ın vasıfların­
dan).
Cemâliyye öz.a. (dLi) [Ar.] 1. tas.
Cemâlüddîn-i Aksarayî’nin kur-
cem âyini
duğu Halveti tarikatının bir ko­
lu. 2. Halvetiyye tarikatinin
Cemâl-i Halvetî’ye nisbet edilen
kollarından birinin adı. 3.
Halvetiyye-Uşşakıyye tarikatinin
Cemâleddin-i Uşşâkî’ye nisbet
edilen kollarından birinin adı.
cem âyini a. Bektaşîlikte dede,
baba veya vekili tarafından dü­
zenlenen ve yönetilen içkili tö­
ren. Genellikle harman ve hasat
mevsimi sonrasında uzun kış
gecelerinde düzenlenen bu tö­
renin, şarabı bulduğuna inanı­
lan ünlü İran hükümdarı
Cemşid’in yaptığı içki meclisle­
rine benzediği için bu adla anıl­
dığı rivayet edilmektedir.
cemâziyelevvel a. (J^i ^LL)
[Ar.] Hicrî takvimin beşinci ayı.
Arapçada bu ay, “cumâdelûlâ”
olarak söylenmektedir. Yine
Arapçada bütün ay adları mü-
zekker olduğu hâlde bu ay mü-
ennes olarak kabul edilmekte­
dir.
cemâziyelâhir a. (>.UI ^jLL.) [Ar.]
Hicrî takvimin altıncı ayı. Arap­
çada bu ay, “cumâdelâhire” ola­
rak söylenmektedir. Yine Arap­
çada bütün ay adları müzekker
olduğu hâlde bu ay müennes
olarak kabul edilmektedir.
cem evi a. Bektaşî-Alevî geleneğin­
de cem âyini ve dinî törenleri­
nin yapıldığı dergâh, cemaat evi.
146
cem'iyyet a. C-n» ^) [< Ar. cem'] 1.
İslâm dünyasında ve OsmanlI
devletinde 19. yüzyılm ilk çey­
reğinden itibaren siyasî, İlmî ve
sosyal amaçla kurulan teşkilât.
Bu söz ilk defa İslâm dünyasm-
da 18. yüzyıl başında Yunan-
Katolik mezhebi Salvatoryenler
adına kurulan “Cem'iyyetü’l-
Muhallis” için kullanılmış; son­
ra Osmanh devletinde ve İstan­
bul’da “Beşiktaş Cem'iyyet-i
İlmiyyesi” ilk örnek olmuş; 1856
yılında “Dersaâdet Cem'iyyet-i
Tıbbıyyesi” kurulmuş; bu cemi­
yet, adını “Cem'iyyet-i Tıbbıyye-i
Şâhâne” olarak değiştirmiş; bu­
nu 1861 yılında Münif Paşa’nm
kurduğu “Cem'iyyet-i ilmiye-i
Osmaniyye” izlemiştir. Bu ör­
neklerden sonra pek çok kuru­
luş, özellikle 20. yüzyılla birlikte
“cem'iyet” admı kullanmaya
başlamıştır. 2. tas. Sufînin bütün
düşüncesini ve ruh dünyasmı
Allah’a yönelme noktasmda top­
laması, dünya işlerini bir kenara
bırakarak sadece Allah zikriyle
meşgul olması durumu.
cemre a. (»j^.) [Ar.] (ç. b. cimâr ve
cemerât) Hac ibadeti sırasmda
şeytana atılan taş ve bu taşlarm
atıldığı yere verilen ad. Hz. İb­
rahim’in Allah’a yakarmasmı
engellemek isteyen şeytana kar­
şı tepkisi ve onu Mina’da taşla-
masını sembolize eden bu terim,
Hz. İbrahim’in Kâbe inşasmı
tamamladıktan sonra hac fari-
 147
zasını yerine getirmek ve oğlu
İsmail’i kurban etmek üzere
oraya gitmek amacıyla yola çı­
kar. Yolda üç defa kendisini en­
gellemek isteyen şeytanı taşlama
hadisesini gerçekleştirir. Bunla­
rın ilkine “el-Cemretü’s-sugrâ
veya el-Cemretü’l-ûlâ” (Küçük
veya ilk cemre), İkincisine “el-
Cemretü’l-vustâ” (Orta cemre)
üçüncüsüne de “el-Cemretü’l-
kübrâ veya el-Cemretü’l-
Akabe” (Büyük cemre) adı ve­
rilmiştir. el-Cemretü’l-Akabe”
(Büyük cemre) ye taş atılması
bayramm birinci günü tan
ağarmasından ertesi günün tan
ağarmasına kadar geçen süre
içinde yedi taş atılmakla gerçek­
leştirilir. Bayramın ikinci ve
üçüncü günü öğle vaktinden er­
tesi günün tan vaktine kadar ge­
çen süre içinde bu üç cemreye
de yedişer taş atılması yapılma­
lıdır. Eğer bayramm ikinci ve
üçüncü günü Mina’da ikamet
edilmişse bayramın dördüncü
günü güneşin kavuşmasına ka­
dar geçen süre içinde her üç
cemreye yedişer taş atılması ge­
rekli görülmüştür.
cenâb-ı Hakk a. (y^ ^LJ [Ar.]
İslâmî inançta ve gelenekte Al­
lah’ı anmak, O’nun zatını ifade
etmek için “Hakk’ın ta kendisi,
yüce Allah” anlamında kullanı­
lan bir söz.
cenâbet a. (o^C^) [Ar.] fik. İslâmî
fıkıhta temel ibadetlerin yerine
cenâze
getirilmesine engel olan manevî
kirlilik durumu, cünüplük. Bu
durumun oluşması, cinsî müna­
sebette bulunma veya değişik
yöntemlerle cinsel haz duyma
amacıyla meninin boşalması ile
gerçekleşir. Buna cünüplük veya
“hadesü’l-ekber” (bifyük kirlilik)
de denilmiştir. Bu durumda olan
Müslümanın farz ve nafile na­
maz kılması, tilâvet secdesi
yapması, Kâbe’yi tavaf etmesi,
Kur'ân-ı Kerîm ayetlerine el
sürmesi caiz görülmemiştir. Bu
durumdan sıyrılması ve günah­
tan arınması için bireyin gusül
abdesti alması şart koşulmuştur.
Fıkıh âlimlerince suyun bulun­
madığı durumlarda teyemmüm
edilmesi de uygun bulunmuştur.
cenâze a. Gjlı^) [Ar.] İnsanm ölme­
si durumu. İslâm inancına göre
ölmek üzere olan kimseye
“muhtazar” (bk. bu madde),
ölüm için yapılan hazırlığa
“techîz” (bk. bu madde), ölünün
yıkanmasma “gasil” (bk. bu
madde), yıkandıktan sonra ke-
fenlenmesine “tekfin” (bk. bu
madde), tabuta konulup musal­
laya götürülmesi ve kabre ta-
şmmasına “teşyi” (bk bu mad­
de) ve kabre konulmasma “de­
fin” (bk. bu madde) denilmesi ve
İslâm dünyasmda bu terimlerin
kullanılması yaygmdır. Cenaze
konusunu Buharî, kitabınm
“Kitâbu’l-Cenâ'iz” başlıklı bö­
lümünde Hz. Peygamber’in ha-
cenâze gülbangı
dişlerine dayanarak uzun uzun
etraflıca incelemiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 3, s.
1173-1319).
cenâze gülbangı a. tas. Mevlevî­
likte ölen bir sufînin ardından
defin töreni sırasında okunan ve
özel olarak düzenlenmiş dualar
ve İlâhîler. Definden sonra kab­
rin başmda okunan “cenâze
gülbangı”nın yaygm olan biçimi
şöyle: Vakt-i şerif hayrola, hayır­
lar fethola, şerler defola, derviş
.... merhûm karındaşımızın rûh-ı
revanı şâd ü handân, mazhar-ı
afv û gufrân, garka-i garîk-i
rahmet-i Yezdan, dâhil-i ravza-i
rıdvân, hâcesi hoşnûd ola, mekâ­
nında istirahatı müzdâd ola,
menzili mübârek ola, bakîler se­
lâmette kala, dem-i Hazret-i
Mevlânâ, sırr-ı Şems-i Tebrîzî,
kerem-i İmâm Ali hû diyelim
hûuuu!
cenâze namazı a. İslâmî inanışa
göre “farz-ı kifâye” (.bk. bu
madde) olan bu namaz için,
namazı kılmacak kimsenin Müs­
lüman olması, cesedin tamamı-
nm veya yarıdan fazlasmın
mevcut bulunması, yıkanmış ve
abdesti verilmiş veya teyem­
müm ettirilmiş olması şartı söz
konusudur. Ebû Hanife cenaze
namazım, Allah’a övgü,
Rasulullaha salavât ve ölüye dua
olarak nitelemiştir. Hanefi
mezhebi dışındaki mezhepler
şehitlerin yıkanmadan ve na­
148
mazı kılınmadan defin işleminin
yapılabileceği konusunda görüş
birliği içindedirler. Hanefi mez­
hebi ise yıkanmamakla birlikte
namazmın kılınması gerektiği
görüşünü savunmaktadır. Bir­
den fazla kişinin er kişiler ve ha­
tun kişiler ayrılarak her bir grup
için toplu namaz kılmması caiz
görülmekle birlikte her kişi için
tek tek namaz kılmamn daha fa­
ziletli olduğu görüşü de yaygm-
dır. Cenaze namazını kıldırmak­
la görevli kimseler “meratib-i
silsile” gözetilerek önce devlet
başkam, sonra sırasıyla onun
vekili olan vali veya kadı ya da
görevli imamlar, hiçbiri yoksa
şahsın yakm akrabası olarak
gösterilmiştir. Cenaze namazmı
kıldıracak görevli, cenazenin
göğsü hizasmda durur ve er ve­
ya hatun kişi oluşunu belirterek
ve niyet ederek tekbir alır. Ar-
kasmda ayakta duran camaat de
ona uyarak niyet eder ve tekbir
alır. Önce sessiz olarak
“Sübhaneke” duası, içinde “ve
celle senâ'üke” ibaresi de bu­
lunduğu şekliyle okunur. İmam
tekbir alır, cemaat de ona uya­
rak tekbir alır. Yine sessiz olarak
“allahümme salli” ve
“allahümme bârik” duaları
okunur. İmam üçüncü defa tek­
bir alır, cemaat de onu izler. Yi­
ne sessiz olarak bilenler “cenaze
duaları”nı, bilmeyenler “Fatiha
suresi”râ okur, bunlan bilme-
 149
yenler, bildikleri başka duaları
okuyabilirler. Bundan sonra
imam, önce sağa selâm verir,
sonra sola selâm vererek cenaze
namazını tamamlamış olur. Ce­
naze namazı için cemaat olması
şart değildir, bir kişi bile tek ba-
şına bu namazı kılabilir. Namaz
sonrası imam, cemaate “Ölen
kimseyi (meyyiti) nasıl bilirsi­
niz?” diyerek “helâllik” ister ve
toplu olarak dua okunması ile
cenaze namazı töreni tamam­
lanmış olur.
Cenâze namazmm duaları önemli­
dir: Genel olarak her cenaze için
okunması gereken dua şudur:
“^ Lu^I ji^ ^3^ Üa <C*Aâjj ^^ J
^öLlu^i ^1a ^a^ü u« 41aüI ^a * ^ n ı
J ü^ J U&l j Lj^j j LuL
J LjjLu j Lmo jLxkl ^a^ I ^JJI^
(AUahümagfir lihayyinâ ve
meyyitinâ ve şâhidinâ ve gâ'ibinâ
ve zekerinâ ve ünsânâ ve
sağîrinâ ve kebîrinâ. Allahümme
men ahyeytehü minnâ fe ehyihi
ale’l-İslâmi ve men teveffeytehü
minnâ fe tevejfehü ale’l-îmâri).
Cenaze erkek ise şu dua okunur: Ve
hussa hâze’l-meyyite bi’r-ravhi
ve’r-râhati ve’r-rahmeti ve’l-
mağfireti ve’r-rıdvân. Allahümme
in kâne muhsinenfezid fi ihsânihi
ve in kâne musî'en fetecâvez
anhü ve lekkıhi’l-emne ve’l-büşrâ
ve’l-kerâmete ve’z-zülfâ bi-
rahmetikeyâ erhame’r-râhimîn).
cenâze salâsı
Cenaze kadm ise şu dua okunur: Ve
hussa hâzihi’l-meyyitete bi’r-
ravhi ve’r-râhati ve’r-rahmeti
ve’l-mağfireti ve’r-rıdvân.
Allahümme in kânet muhsineten
fezid fi ihsânihâ ve in kânet
musî'eten fetecâvez anhâ ve
lekkıhi’l-emne ve’l-büşrâ ve’l-
kerâmete ve’z-zülfâ bi-rahmetike
yâ erhame’r-râhimîn).
Cenaze erkek çocuk ise şu dua oku­
nur: Allahümmec'alhü lenâ
feretan vec'alhü lenâ ecran ve
zühran vec'alhü lenâ şâfi'an ve
müşeffe'â).
Cenaze kız çocuk ise şu dua oku­
nur: Allahümmec'alhâ lenâ
feretan vec'alhâ lenâ ecran ve
zühran vec'alhü lenâ şâfi'an ve
müşeffe'ah).
Hz. Peygamber, cenazede bulunma
ve cenaze namazı kılmanın fazi­
leti konusunda şunları söylemiş­
tir: “Her kim îmânı sebebiyle ve
sevâbını yalnız Allah’tan umarak
bir Müslüman cenazesi arkasın­
dan gider ve üzerine namaz kılıp
gömülmesini bitirinceye kadar
beraber bulunursa, iki kîrât ecr
ile döner ki kîrâtların her biri
Uhud dağı gibidir. Her kim o ce­
naze üzerine namaz kılar da defn
olunmadan dönerse bir kîrât ecr
ile dönmüş olur.” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 1, s. 199-200).
cenâze salâsı a. Ölüm haberinin
duyurulması amacıyla minare­
lerden “salâtü selâm” (.Hz. Pey-
cenîn
gambere övgü) ın belli bir beste
dahilinde okunması. Bu salâ bir
anlamda ölüm ilânı niteliğinde
olduğu için, salâ okunduktan
sonra cenaze hakkmda bilgiler
verilmesi âdetten olmuştur. Ce­
naze salâsı, Cuma günleri namaz
öncesi okunan “Cuma salâsı” ile
aynı sözlerle ve aynı tarzda
okunmaktadır. Osmanlı döne­
minde tertip edilen cenaze ala-
ymda cenaze salâsının okunma­
sı yaygm bir gelenekti. Cumhu­
riyet sonrasında bu geleneğin
yavaş yavaş kaybolduğu söz ko­
nusudur.
cenîn a. (û^) [Ar.] Anne karnın­
daki çocuk. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Necm suresi” (53 /
32) nde aynı anlamda geçmekte,
hadislerde de buna benzer bilgi­
ler verilmektedir. İslâm huku­
kunda ise cenin doğuncaya ka­
dar anneye bağlı telâkki edilmiş;
ancak ceninin oluşumundan
sonra ayrı bir varhk, fakat eksik
bir hak ehliyeti tanınmıştır. Bu
durum miras hukuku bakımın­
dan da önemli bir hak kazanma
iradesini ortaya çıkarmıştır. An­
cak bu haklar, ceninin sağlıklı
doğumu ile gerçeklik kazanma
şartını beraberinde getirmiştir.
cennet a. (oL) K Ar. cenn] Bütün
dinlere ve özelliklere İslâmî
inanışa göre ölüm veya kıyamet
sonrasmda dünyadaki iyi amel­
lerine göre müminlere Allah’m
mükâfat olarak verdiği sonsuz
150
mutluluk içinde görkemli bir
hayat sürecekleri yer. İlkel din­
lerden başlayarak cennet inancı
ile yüz yüze geliyoruz. Bu dinler­
le ilgili çenet inancmı genellikle
kutsal kitaplarda görüyoruz.
Ölülerin dirüeceği, bizdeki Sırat
Köprüsü karşılığı olan Çinvat
Köprüsünden geçerken insanla­
rın erimiş madenlerin içine dü­
şeceği ve iyilerin Seyhun ve
Ceyhun nehirlerinin geçtiği
yemyeşil bir dünyada yer bula-
caklarmdan söz edilir. Eski Yu-
nan’da dünyevî bir cennet fikri­
nin oluşumu şairler ve yazarlar
eliyle olur. Romalılarda da bu
fikir farklı değildir. Ancak on­
larda uzak diyarlardaki bir cen­
net (elysium) veya “hayat ülke­
si” telâkkisi söz konusudur. Eski
Hint’te cennet kavramı geniş
bakış açılarıyla ifade edilmiş,
orası ilâh Yama’nm hüküm sür­
düğü bir yer, tanrılarla birlikte
ölüm sonrası yaşanılacak atala­
rın yurdu olarak anlatılmıştır.
Budistlerde ise cennet, Meru
Dağının üzerinde bir saadet ül­
kesidir ve çok renkli ve yüksek
ağaçlarla bezenmiş, güzel öten
kuşlarla canlanmış, sıcak ve so­
ğuk akan sularla yeşillenmiş bü­
yülü bir mekân olarak sunul­
muştur. Tek tanrılı dinlerde ise
cennet inancı az çok birbirine
yalan tasvir edilmiştir. Yahudî
inancına göre cennet, Eden veya
Pardes olarak adlandırılan bir
 151 cennet

bahçedir ve iyiler buraya gire­ leriyle ebediyen yaşanılacak bir

cektir. Ahd-i Atık (bk. bu mad­ diyar” olarak adı en çok geçen
de) in ilk kitabı olan Tekvîn’in 2. bir sözdür. Cennetin başka adla-
ve 3. bablarmda cennet şöyle an­ n da vardır: Cennetü’l-huld,
latılır: Allah, Âdem’i yarattı, Cennetü’l-me'vâ, Cennetü’n-
Aden (Eden) ’de bahçeye koydu. na'îm, Adn, Firdevs, Hüsnâ,
Bu bahçenin ortasında “hayat Dârü’s-selâm, Dârü’l-makâme
ağacı” (iyiliği ve kötülüğü bilme (bk. bu maddeler).
ağacı) nı yeşertti. Bu bahçenin
Cennetin tasviri ise üzerinde çok
ortasmdan bir ırmak çıktı ve
durulan konulardan biridir.
dört kola ayrıldı. Bu kollar
Özellikle Kur'ân-ı Kerîm'de
Pişon, Gihon, Dicle ve Fırat adla-
“Rahmân, Vâkı'a, İnşân,
rmı aldı. Âdem’in eğe kemiğin­
Gâşiye” surelerinde ayrmtılı
den yaratılan Havva, yılanm
olarak cennetin tasviri yapılmış;
kandırması ile yasaklanan mey­
hatta cehennemden fazla olarak
veyi yedi, bir parça da Âdem’e
söz konusu edilmiştir. Buralarda
yedirdi. Bu hatalarmdan dolayı
cennetin sadece bağ ve bahçe­
cennetten çıkarıldılar. Bu inanç,
lerden ibaret olmadığı, içinde
aynen Ahd-i Cedîd (bk. bu mad­
binbir nimetin bulunduğu, me­
de) de de yaklaşık olarak benzer
leklerle hurilerin güzelliğe gü­
tarzda hikâye edilir. Ayrıca bu
zellik kattığı anlatılmıştır. Onun
hikâye, Hristiyan inancında “as­
nimetleri şöyle sıralanmıştır: 1.
lî günah” (bk. bu madde) teri­
Alabildiğine huzur ve mutluluk
mini yaratmıştır. Hz. İsa’nın
içinde bir hayat. 2. Sürekli iyilik­
kurtarıcılığı ve vaftiz uygulama­
ler üe karşılaşma. 3. Manevî
sı bütünüyle bu olaya ve dolayı­
tatmin. 4. Allah ile yüz yüze
sıyla işlenen günaha bağlan­
gelmek. 5. Cennet ehlinin mane­
maktadır. İslâmiyette cennet vî yönü ve gücü yüksek merte­
inancı Kur'ân-ı Kerîm’den kay­
bededir. Cennetle ilgili bir başka
naklanmaktadır. Bu söz, teklik,
konu da onun sekiz kapısmın
tensiye ve çokluk biçimleriyle
olması hakkmdadır. Kur'ân-ı
Kur’ân’da 147 ayette geçmekte­
Kerîm’de “Hicr suresi” (15 /44)
dir. “Ebedî mutluluk diyarı” ola­
nde yedi kapıdan, ayrıca pek çok
rak tanımlanan ve Kur'ân-ı
hadiste de sekiz cennet kapısm-
Kerîm’de, pek çok hadiste ve İs­
dan söz edilmektedir.
lâmî kaynakta adı geçen bu te­
rim, aynı zamanda İslâmî edebi­ İslâmî edebiyatta cennetle ügili pek
yatta da “ebedî mutluluk yeri, çok eser kaleme alınmıştır.
büyülü ve baş döndürücü tasvir­ Gazalî’den başlayarak ve onun
yazdıklarmı örnek alarak pek
cennetü’l-adn
çok Arap, Acem ve Türk sanatçı­
lar burada adlarını sayamaya­
cağımız sayıda eserler kaleme
almışlardır.
§ tam. cennetü’l-adn a. (jj*il
dJ Cennetin katlarmdan bi­
rine verilen ad.
cennetüT-âliyye a. (<jlji
dJ “Yüce, ulu, yüksek cen-
net” anlammda cennet için
kullanılan söz.
cennetü’l-bakî a. (^ı dJ
“İçinde ağaç kalıntıları ve bit­
kiler bulunan bahçe.” anla-
mındaki bu terim, Medine’de
“Mescid-i Nebevî”nin doğu
tarafmda bulunan ve içinde
on bin civarmda sahabînin
bulunduğu rivayet edilen
mezarlığın adı için kullanıl­
maktadır.
cennetü’l-huld a. (jjjı câJ
Huld cennetinin adı.
cennetü’l-kesîb a. Gsıı J^)
tas. Doksan dokuz olan cen­
netin bir üst katı, yani yü-
züncüsü olarak tasavvuf ehli
arasında gösterilen cennet
için kullanılan terim. Bu mer­
tebede ancak Allah’m gö­
rünme lütfü söz konusudur.
cennetüT-me'vâ a. (^uı
dJ tas. “Sığınılacakyer.” an-
lammdaki bu söz, tasavvuf
ehli arasmda Hz. Âdem’in
içinde bulunacağı cennet ola­
152
rak tanımlanmış ve terim-
leşmiştir.
cennetü’l-mu'allâ a. ( 1..ıı
cL) “Yüce bahçe.” anlamm-
daki bu söz, Mekke’de
“Beytullah’Tn kuzey bölge­
sinde bulunan ve içinde Hz.
Peygamber’in dedesi, amcası
ve eşlerinden Hatice’nin de
bulunduğu ve sahabilerin de
medfun olduğu mezarlığm
adı.
cennetü’n-na'îm a. (^l
oL) İnsana bahşedilen cen­
net.
cerh a. (^) [Ar.] Hadis biliminde,
ravîyi adalet ve zabt sıfatlarınm
birini veya her ikisini tam ola­
rak taşımadığı gerekçesiyle ten­
kit etme işi.
cerh ve ta'dîl a. (J^ j ^) [Ar.]
Hadis biliminin en önemli konu-
larmdan olup sahih hadis ile za­
yıf hadisi ayırt etme işine veri­
len ad ve bu konuyu araştıran
bilim dalı. Bu sorunu râviler
“metâ'in-i aşere” [on kusur) ve­
ya “ta'n sebepleri” olarak on
kusurda incelemişlerdir. Kusur­
lu sayılan râviye “mecrûh” adı
verilmiştir. Sözü edilen bu on
kusurun beşi adaletle, beşi de
zabıt ile ilgilidir.
Adaletle ilgili kusurlar şunlar: 1.
Kizbü’r-râvî: Râvinin hadis ri­
vayetinde yalan söylediğinin or­
taya çıkmasıdır. 2. İttihâmü’r-

râvî bi’l-kizb: Râvinin yalancı­
lıkla suçlanmasıdır. 3. Fısku’r-
râvî: Râvînin günah işlemesi,
dinî emir ve yasaklardan her­
hangi birine uymaması. 4.
Bid'atü’r-râvî: Râvinin küfrü
gerektirmeyecek şekilde İslâm
dininin ilkelerine aykırı görüş­
ler ileri sürmesi. 5. Cehâletü’r-
râvî: Râvinin bilinmeyen bir
isimle anılması.
Zabıtla ügüi kusurlar şunlar: Gaflet
(Fart-ı gaflet): Râvînin dikkat­
sizliği ve daldınlığı. 2. Fuhş-ı ga­
lat veya kesret-i galat: Râvînin
rivayette çoklukla yanılması. 3.
Vehim: Râvînin zan konusunda
hataya düşmesi.
Muhâlefetü’s-sîkât: Güvenilir
bir râvînin kendinden daha gü­
venilir bir râvînin rivayetine
aykırı rivayette bulunması. 5.
Sû-i hıfz: Râvînin hafızasının
zayıf ve güçsüz olması durumu.
Cerrâhiyye öz.a. (4.1^) [Ar.]
Halvetiyye-Ramazâniyye tarika-
tinin Nureddin Cerrâhî’ye nisbet
edilen bir kolu. Bu tarikatin ku­
rucusunun sahabeden Ebû
Ubeyde b. Cerrâh soyundan gel­
diği ve İstanbul’da Cerrahpaşa
semtinde doğduğu için
“Cerrâhî” adını aldığı rivayeti
yaygındır. Kuruluşu olan 18.
yüzyıl başından beri yirmi do­
kuz tekkesinin var olduğu söy­
lenen bu tarikatin yirmi dört
tekkesinin İstanbul’da bulundu­
ğu büinmektedir. Cumhuriyet
153 Cerrâhiyye
sonrası tekke ve zaviyelerin ka­
patılması sonrasmda bu tekke­
lerin pek çoğu faaliyetlerine son
vermiş, sadece Cerrâhî Âsitânesi
ayakta kalabilmiştir. Bu
tarikatte “zikir” (bk. bu madde)
ağırlıklı bir ibadet şeklidir. Tek­
keye intisap eden bir kişi, şeyh
efendinin yol göstericiliği ile
“vird-i kebîr” (bk. bu madde)
okunur, cemaatle sabah nama-
zmın kılınmasından sonra zikir
halkası oluşturulur ve zikir çeki­
lir. Ardından yol gösterici dede,
sâliki şeyhin huzuruna götürür,
şeyh efendi üç defa tövbe ettirip
“Âmentü” (bk. bu madde) yü
okuttuktan sonra dua okunur.
4.
Ayrıca, sabah namazınm sünne­
ti üe farzı arasmda otuz üç defa
“İhlâs suresi” (bk. bu madde)
okunması, ikindi namazından
sonra otuz üç defa “selât ü se­
lâm” getirilmesi, akşam nama-
zmdan sonra otuz üç defa “es­
tağfurullah” çekilmesi, ayrıca
her namazdan sonra yüz defa
“kelime-i tevhid” (bk. bu mad­
de) zikri tavsiye edilir. Tarikate
yeni giren kimseye ise devetüyü
arakıye giydirilmesi âdet hâline
gelmiştir. Böylece zikir ibadetini
yıllarca sürdüren sâlike “halife”
(bk. bu madde) unvanı verilmiş
olunur. Ayrıca bu unvanm ka-
dmlara da verildiği söz konusu­
dur. Bu tarikat, “ehl-i sünnet”
(bk. bu madde) inancına sıkı sı­
kıya bağlı bir oluşum arz eder.
cevâmi'U’l-kelîm
Tekkede işlerin yürütülmesi
“muhib” ve “hizmet dervişleri”
ile gerçekleştiriliyordu. Muhip-
ler şeyhe malıyla veya maddî
destekle hizmette bulunuyor;
hizmet dervişleri ise sertarik,
aşçı, zâkirbaşı, imam, meydancı,
türbedar, kapıcı, asâdar, nakib,
pazarcı, çerağcı, sâki, ferrâş ad­
ları ile tekkede hizmeti yürütü­
yordu. Öte yanda dergâh, “mey­
dan” olarak adlandırılan kurul­
lar ile idare ediliyordu. Şeyh
(post-nişîn), sertarik ve aşçıdan
oluşan ve “üçler meydanı” ola­
rak nitelenen kurul, manevî iş­
lerin yürütülmesini sağlıyordu;
bunlara yardımcı olan zâkirbaşı,
imam, meydancı ve türbedar
İdarî işleri yürütüyordu. Hizmet­
lilerin katılımıyla “on dörtler
meydanı” oluşuyor; hizmetnişin-
lerin ihvan arasmdan belirlediği
yirmi altı kişinin katılımı ile
tekkede “kırklar meydanı” te­
şekkül etmiş oluyordu. Bu yapısı
ile tarikat, çok ciddi ve düzenli
bir faaliyet göstermesi; sadra­
zam, müderris, asker, kadı,
imam, esnaf erbabı gibi sosyal
hayatın çok değişik ve farklı ke­
simlerinden kimseleri bünye­
sinde bulundurması ile dikkat­
leri üzerinde toplamıştır.
cevâmi'ü’l-kelîm a. (^l ^ij»)
Hz. Peygamber’in hadislerinde
az sözle çok mana ifade edebil­
me yetisi ve öteki peygamber­
lerden daha üstün bir özelliğe
154
sahip olma özelliğini ifade eden
terim. Bu söz aym zamanda
Kur’ân-ı Kerîm için de kulla­
nılmıştır.
cevde a. Gj_^) [Ar.] bk. ceyyid
cevdet a. (oj^J [Ar.] Sözlük anlamı
“iyi, güzel, olgun.” olan bu söz,
hadis biliminde “sahih hadis”
(bk. bu madde) karşılığında kul­
lanılmıştır.
cevher a. (^) [Ar.] “Yaratılış,
tıynet, cibillet.” anlammda terim;
“araz” (bk. bu madde) karşıtı.
§ tam. cevher-i aslî a. (J^l
jijş.) tas. Allah.
cevher-i evvel a. (Jji ^jxJ
tas. Ruh ve nefis anlamında
tasavvuf terimi.
cevher-i ferd a. (j> >^)
tas. Tasavvuf inancmda ev­
rendeki bölünemeyen en kü­
çük parça, bk. cüz'-i lâ-
yetecezzâ
cevher-i heyûlâ a. (Jjj
jija) tas. “Âlem-i lâhût” (bk.
bu madde) anlammda terim.
cevher-i hebâ'î a. (^La _^
tas. “Âlem-i lâhût” (bk. bu
madde) anlammda terim.
cevşen a. (j^jş.) [f.] Sözlük anlamı
“zırh, savaş giysisi” olan bu söz,
“ehl-i beyt”ten gelen bilgiler ışı­
ğı altında Hz. Peygamber’e isnat
edüen iki duanm adı. Bunlar,
“cevşen-i kebîr / cevşenü’l-
kebîr” (büyük cevşen duası) ve
 155
“cevşen-i sagîr / cevşenü’s-
sagîr” (küçük cevşen duası) dır.
Bu iki duadan en yaygın olanı
büyük cevşen duası olup onunla
ilgili şu hadise rivayet olunmuş­
tur. Hz. Muhammed, İslâmi­
yet’in yayılması sürecinde cere­
yan eden savaşların birinde, bir
rivayete göre de Uhud Savaşı sı­
rasında üzerinde taşıdığı zırhın
kendisini fazlasıyla sıkması üze­
rine ellerini açarak Allah’a dua
etmiş; bunun üzerine Cebrail ge­
lerek Muhammed’e bir dua
sunmuş ve okumasını önermiş­
tir. Bu dua, hem kendisini hem
de ümmetini koruyacaktır, de­
miştir. Bu dua, kâinat yaratıl­
madan 50 000 yıl önce arşın di­
reklerine yazılmıştı. Bu duayı
okuyan veya yazdı olarak üze­
rinde taşıyan bir mümin her tür­
lü felâketten, hastalıktan ve kö­
tülüklerden kurtulacak, bütün
arzuları yerine getirüecektir.
“cevşen-i kebîr / cevşenü’l-kebîr”
(büyük cevşen duası) her biri Al­
lah’ın isim ve sıfatlanndan on
tanesini içine alan ve yüz bö­
lümden meydana gelen uzunca
bir duadır ve her biri besmele
de başlamaktadır. Bu dua, özel­
likle Şiî dünyasmda çok okun­
muş ve yayılmış; gerek müstakd
olarak gerekse başka mecmua­
ların içinde pek çok kez yayım­
lanmıştır. Aynca özündeki de­
rinlik ve okunuşundaki akıcılık
sebebiyle bu dua, Sünnî Müslü-
cezâ günü
manlar arasmda da yaygınlaş­
mış; çok okunmuş, hatta Türk-
çeye çevirisi yapdarak pek çok
baskısı yapdmıştır.
“cevşen-i sagîr / cevşenü’s-sagîr”
(küçük cevşen duası) ise her biri
“Allahümme kem min” sözü de
başlayan ve on dokuz bölümden
oluşan kısa bir duadır.
ceyyid a. (^) [Ar.] Sözlük anlamı
“fyi, güzel” olan bu söz, hadis bi­
liminde “sahih hadis” karşılı­
ğında bir terim. Bu söz, güveni­
lir râvder için “ceyyidü’l-hadîs”
biçiminde de kullandmıştır. Ay­
rıca, “ceyyid”, “mahfûz,
müstakîm, nebîl, sâbit, sâlih,”
(bk. bu maddeler) terimleriyle
eşanlamlı olarak kullandmıştır.
cezâ a. (J>) [Ar.) Sözlük anlamı
“bir şeyin bedeli ve karşılığı” olan
bu söz, “İnsanların fiil veya dav­
ranışları karşılığında dünyada ve
ahirette göreceği maddî veya
manevî müeyyide” için kullanı­
lan bir fıkıh terimi. Bu söz, tü­
remiş biçimleriyle beraber
Kur'ân-ı Kerîm’de yüzü aşkın
ayette geçmektedir. Aynı şeküde
hadislerde de yer alan bu terim,
Allah’ın günah işleyen kullarma
ceza vermesi, iyi amelleri sebe­
biyle de günahlarmın affedilebi-
leceği mealinde kullandmıştır.
cezâ günü a. bk. yevmü’d-dîn
cezbe a. (<+^) [Ar.] tas. Sözlük an­
lamı “bir şeyi kendine çekmek.”
cihât
olan bu söz, “Allah'ın kulu ken­
dine çekip yakınlaştırması ve hu­
zuruna yükseltmesi” olarak kul-
lanılnuş bir tasavvufî terimdir.
Sufiler, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Şûra suresi” (42 /13) nde yer
alan bir ayetteki “Allah dilediğini
kendisine çeker.” sözünü cezbeye
delil saymışlardır. Allah’ın ku­
lunu kendisine çekmesine cezbe
denüirken bu etkiyle kulun Al­
lah’a yönelmesi de “aşk” olarak
nitelenmiştir. Zikir, sema ve
sohbet sırasında kendinden ge­
çerek gayriihtiyari nara atan
kimselerin bu hâllerine de cezbe
denilmiştir.
Cibril öz.a. (JjjJ bk. Cebrâ'il
cihâr-yâr a. (jL jl^) [E] bk.
Hulefâ-yı Râşidîn
cihât, -dı a. (jl^) [Ar.] 1. Kelime
anlamı, “Didinmek, çalışıp çaba­
lamak, gayret göstermek.” olan
bu söz, İslâmî yayma ve bu
uğurda düşmanla savaşma için
kullanılan bir terimdir. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de isim olarak
dört ayette, türevleriyle yirmi
dört yerde geçmektedir. Bura­
larda cihadın sırf savaş anla­
mmda kullanılmadığı; özellikle
“Furkan suresi” (25 I 52) ile
“Ankebût suresi” (29 / 69) nde
yer alan ayetlerde bu sözün din
ve Kur’ân için, onları kâfirlere
iyi anlatmak için mücadele etme
yolunda kullanılması gerektiği
üzerinde durulmuştur. Ayrıca
156
Hz. Peygamber’in pek çok hadi­
sinde din yolunda yapılacak ci­
hat için teşvik edici sözler kul­
landığı da rivayet edilmektedir.
Yine Hz. Peygamber’in görevi­
nin İslâma davet olduğu en çar­
pıcı bir biçimde “Nahl suresi”
(16 /125) inde mealen şöyle ifa­
de edilmektedir: “İnsanları Rab-
binin yoluna hikmetle (Kur'ân-ı
Kerîm’le) ve güzel öğütle da’vet
et, onlarla tartışmanı en güzel bir
şekilde yap.” Nitekim İslâm’da
“cihad”m gayesinin savaşmak,
savaşarak insan öldürmek, bu
yolla onlarm üstünde hüküm­
ranlık sağlamak olmadığı, tam
aksine onları Hakk’a davet et­
mek olduğu vurgulanmıştır. Ni­
tekim Hz. Peygamber, “cihâf’m
değerini şu hadisinde açıkça
ifade etmektedir: “Fetihten sonra
hicret yoktur. Yalnız cihat etmek
ve cihat niyetinde bulunmak var­
dır. Cihada çağrıldığınız zaman
koşunuz.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. I,
s. 4) Buhârî ise “cihât” konusu­
nu kitabmın “Kitâbu’l-Cihâd
ve’s-Siyer” başlıklı bölümünde
Hz. Peygamber’in hadislerine
dayanarak etraflıca incelemiştir
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
6, s. 2631-2877). Eşanlamlısı,
harp, kıtâl, savaş. 2. tas. İnsa­
nın Allah adına kendi nefsiyle
mücadele etmesi. Hz. Muham-
med’in bir savaş dönüşü sıra-
smda söylediği, “Küçük cihaddan
büyük cihada döndük.” sözünden
hareketle “küçük cihat” için din
 157
düşmanlarıyla savaşma, “büyük
cihat” için de insanm nefsiyle
mücadelesi kasdedildiği üeri sü­
rülmüş; bir başka râvinin Hz.
Peygambere istinat edilen
“Mücahid nefsiyle cihad edendir.”
sözünü delil göstererek nefisle
mücadelenin daha faziletli oldu­
ğu üzerinde durulmuştur.
§ tam. cihâd-ı asgar a. (>^1
jl^) İslâm adma yapılan sa­
vaş.
cihâd-ı ekber a. (/I jL^)
tas. Dünya işlerini bir yana
bırakarak Tanrı’ya ulaşmak
için kendi benliği ile mücade­
le etme.
cihâd-ı mukaddes O. ÇjuJİa
jİ4») Bu terim, din uğruna
yapılan toplu savaş anlamın­
da kullanılmıştır.
cihâdü’n-nefs a. (^1 jl^)
Bir müminin özünü haram­
dan koruması ve helâl üzre
hayat sürmesi.
cihât a. (ole) [Ar.] İmamlık, hatip­
lik, müderrislik, vaizlik, müez­
zinlik, kayyımlık gibi hizmetler.
cihet a. (o^.) [Ar.] Hadis biliminde
“sened” (bk. bu madde) için kul­
lanılan terim.
cilve a. (»jk) [Ar.] tas. Sözlük an­
lamı “Gelinin gerdek gecesi ilk
defa damada görünmesi, dama­
dın da geline yüz görümlüğü
vermesi.” olan bu söz, “Hoşa gi­
cin
den veya gitmeyen ilginç davra­
nışlar.” olarak da nitelenmiş;
bunlara tasavvufta “cilve-i
rabbâniyye, İlâhî cilve, kade­
rin veya talihin cilvesi” den­
miştir.
cimâ' a. (^) [Ar.] bk. cinsî
münâsebet
cimâlü’l-mehâmil a. (J»LJI JLa.)
[Ar.] Hadis biliminde, en güveni­
lir hadis derleyicisi veya kaleme
alıcısı.
cimrilik a. Farsça “cimrî” sözünün
Türkçeye geçmesi ve bu sözden
“-lik” ekiyle yeni bir isim yapıl­
ması yoluyla dilimize kazandın-
lan bir terim. “Elindeki parayı
harcamaya kıyamama, eli sıkılık,
hasislik, pintilik” anlamındaki
bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de hoş
karşılanmamış; bunun insanh-
ğm yararma olmadığı vurgu­
lanmıştır (Âl-i imrân suresi, 3 /
180). Hz. Peygamber de pek çok
hadisinde bu sözün çirkinliğine
işaret ederek, bir hadisinde,
“cimrilik ile imanın bir arada bu­
lunamayacağı.” (Müsned II, 256,
331, 340) gerçeğini ifade etmiş­
tir. Cimriliğin ahlâkî ve psikolo­
jik bir hastalık olduğu ve bunun
bilimsel yöntemlerle tedavisinin
yapılması gerektiği hususunda
bilim adamları görüş birliği
içinde olmuşlardır.
cin a (3a) [< Ar. cenn] Sözlük an­
lamı “Örtmek, örtünmek, gizli
kalmak.” olan bu söz, “Duyularla
Cin suresi 158
algınamayan ve kavranılamayan,
insana özgü bilince sahip olan,
İlâhî emirlere uyması istenilen,
hem mümin hem de kâfir olarak
telâkki edilen bir varlık.” olarak
terimleşmiştir. Görünmez olma­
sı itibariyle cinler de melek gibi
kabul edilmiş; ancak her cinin
melek olduğu görüşü pek be­
nimsenmemiştir. Cin inancı ilkel
dinlerden başlayarak karşımıza
çıkmaktadır. Genellikle kötü ruh
ve varlık üstü kabul edilen bu
varlıklar, büyülü bir dünyanm
içinde telâkki edilmişlerdir. İs­
lâm inancmda ise bunların var­
lığı Kur'ân-ı Kerîm’deki “Cin
suresi” (72) ile bildirilmektedir.
Hatta, “Hicr suresi” (72)nin 27.
ayetinde, mealen “Cinleri de da­
ha önce kavurucu bir ateşten ya­
ratmıştık.” denilerek bu taifenin
nasıl yaratıldığı ifade edilmek­
tedir. Bu söz, sözlük ve terim an­
lamlarıyla pek çok hadiste de
söz konusu olmaktadır
(Wensinck, Mu’cem, “cinn” mad­
desi).
Cin suresi a. ((^[< Ar.
“Sûretü’l-Cinn” (^Jl s^>-1
Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş ikinci,
iniş sırasına göre kırkıncı suresi
olup “A'râf suresi” (52)nden
sonra ve “Yâsîn suresi”
(69)nden önce Mekke’de nazil
olmuş ve yirmi sekiz ayetten
meydana gelmektedir. Admı ilk
ayetteki “cinn” topluluğundan
alır. Bu topluluk, Hz. Muham-
med’in Kur'ân-ı Kerîm okuma-
sma hayran olurlar ve O’nun üs­
tün belâgati ile büyülenerek
imana gelirler. Sure, ilk kelime­
sinden dolayı “Kul uhfye sure­
si” olarak da adlandırılmıştır.
Ayrıca surede Allah’m birliği,
ululuğu, gizli veya âşikâr her şe­
yi hakkıyla bildiği, cinler hak-
kmda asılsız bilgilerin yanlışlığı,
ahret hayatmm kesin olduğu
konulan üzerinde durulmakta­
dır.
cinâyet a. (&L.) [Ar.] Sözlük an­
lamı “Günah işlemek, günah ve
suç.” olan bu söz, “Mala ve cana
yönelik hukuka aykırı eylemler.
Özellikle de insan hayatına kas­
tetme.” diye nitelenen bir fıkıh
terimi. İslâm hukukçuları, insa­
na yönelik cinayeti adam öl­
dürme, müessir fiiller ve anne
karnmdaki çocuğa kastedilen
öldürme olarak üçe ayırmışlar­
dır.
cinsî münâsebet a Sözlük anlamı
“Bir araya getirmek, toplamak.”
olan bu söz, İslâmî ve hukukî
manada meşru cinsel birlikteliği
ifade etmiş; evlilikte karı ve ko­
canın hak ve vecibelerinden biri
olarak kabul edilmiştir. Kur’ân-
ı Kerîm’de cinsel birleşmenin
meşru yolu olarak onun cinsel
organından olması, onun dışın­
da bir birleşmenin uygun olma­
dığı, hatta kadma aybaşı duru­
munda da yaklaşılmaması öğüt-
lenmektedir (Bakara suresi, 2 /
 159
222 ve 223). Hz. Peygamber de
hadislerinde bu yolda öğütler
vermiştir. İslâm inancında cin­
sel münasebetin manevî bir kir­
lilik olduğu kabul edilmiş, bun­
dan armmak için yıkanma ve
gusül abdesti alma farz kılmmış-
tır.
cizye a. (v^) [Ar.] fik. İslâm huku­
kuna göre İslâm devletleri için­
de yaşayan anlaşmalı gayrimüs-
limlerden ahnan ve “baş vergi­
si” olarak da adlandırılan bir tür
vergi. Bunun sadece erkekler­
den alındığı, eğer erkeklerin
Müslüman olmaları durumunda
bu vergiden muaf oldukları hu­
kuken beyan edilmiştir. Bu ver­
giye esas olan ayet “Tevbe sure­
si” (9)nin 29. ayetidir. Bu ayet,
Müslümanların Bizans’a yapmış
olduğu Tebük Seferi (630) sıra-
smda inmişti. Buna göre Müs­
lüman devletler, bu vergi saye­
sinde garimüslümlerin can, mal,
namus ve yaşama hakkım gü­
vence altına ahyordu. Aynca Hz.
Peygamber, bu tür azınlık kim­
selere haksızlık yapılmamasını
ve onlann haklarının adalet
çerçevesinde korunmasmı özel­
likle vurgulamıştır. Hz. Peygam-
ber’in bu konudaki hadislerini
Buharî kitabmm “Kitâbu’l-
Cizye ve’l-Muvâda'a ma'a Eh-
li’z-Zimme ve’l-Harb” ( Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 2, s.
2941-2979) bölümünde toplamış­
tır.
cum'a namazı
cum'a a. (<*«.) [< Ar.cem'] îslâm
inancına göre büyük değer veri­
len haftalık tatil günü ve bu
günde toplu olarak yapılan iba­
dete verilen ad. En geniş manası
ve değerlendirilmesi ile Kur'-
ân-ı Kerîm’in aynı adla anılan
suresinde (62. sure) geçen bu te­
rim, bu günde yapılan ibadetin
faziletini ve öteki ibadetlerden
daha üstün olduğunu ifade et­
mektedir (bk. Cum'a suresi).
cum'a namazı a. Haftanm en ha-
yırh günlerinden sayılan ve bu
günün “öğle namazı” (bk. bu
madde) vaktinde kılınması farz
olan namaz. Kur'ân-ı Kerîm’de
özellikle aynı adlı surede (bk.
Cum'a suresi)nin 9. ayetinde
mealen “Ey iman edenler, Cuma
günü namaza çağırıldığı (ezan
okunduğu) zaman hemen Allah’ı
anmaya koşun ve alış verişi bıra­
kın. Eğer bilmiş olsanız , elbette
bu, sizin için daha hayırlıdır.”
denilerek onun fazileti üzerinde
durulmuştur. Bu namazm toplu
olarak yani cemaatle kılınması
emredilmiş olup iki rekat farz
namazı ve iki rekat yerine geçen
hutbenin okunması ile dört re­
kat olarak kabul edilmektedir.
Farzdan önce kılınan namaz ise
sünnet olarak değerlendirilmek­
tedir. Bu namaz, kadına farz ol­
mamakla beraber onlarm da
camiye giderek cemaatle namaz
kılması caiz görülmüş, bundan
dolayı da ayrıca öğle namazı
cum'a namazının şartlan
kılması tavsiye edilmemiştir.
Ayrıca seferi olanlara Cuma
namazı kılma mecburiyeti geti­
rilmemiş, kılanlara ise ayrıca öğ­
le namazı kılma yükümlülüğü
konulmamıştır. Cuma namazmı
gerektirmeyen durumlar ara-
smda şunlar sayılmıştır: Ağır
hastalık, hasta bakıcılık, yatalak
derecede olan bitkinlik, sağlığa
zarar verecek nitelikte sıcak ve
soğuk havanm varlığı, can ve
mal güvenliğinin bulunmaması.
Cuma namazmdan önce gusül
abdesti almak, temizlenerek
namaza hazırlanmak, temiz giy­
silerle camiye gitmek, güzel ko­
kular sürünmek bu namazm fa­
ziletlerinden gösterilmiştir; bk.
Sahîh-i Buharı ve Tercemesi, C. 2,
“Kitâbu’l-Cumu'a”, s. 849-899.
cum'a namazının şartları a. Cu­
ma namazınm bir kimseye farz
olması için gereken şartları ifa­
de eden terim. Bu şartlar şun­
lardır: Erkek olmak, hür olmak,
mukim olmak, sağlıklı olmak,
kör olmamak, ayaklan sağlam
olmak.
Cum'a suresi a. (^j^ o^) [<
Ar. “Sûretü’l-Cum'a” (<u«Jl î^]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmış ikinci,
iniş sırasına göre yüz onuncu
suresi olup “Saf suresi”
(61)nden sonra ve “Fetih sure­
si” (48)nden önce Mekke’de na­
zil olmuş ve on bir ayetten mey­
dana gelmektedir. Adını doku­
zuncu ayette geçen Cuma nama­
160
zı sözünden almıştır. Surede
peygamber göndermenin fayda­
lan, vahyin yol göstericiliği ve
Cuma namazmm saygınlığı an­
latılmaktadır. Aynca son üç
ayette, Cuma vakti gelince işi bı-
rakmanm ve camiye giderek
ibadetle meşgul olmanm, dö­
nünce de yine Allah’m izniyle
geçim için çalışmaya devam et­
menin gereği üzerinde durul­
muştur.
cünâh a. GM [Ar.] bk. günâh
cündullah a. (dlijiş.) [Ar.] “Allah’ın
ordusu” anlammda olan bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de yedi yerde
teklik, yirmi iki yerde de çokluk
(cünûd) biçimiyle geçmekte ve
“Allah’ın îman edenlere yardım
etmek üzere gönderdiği manevî
güçler, İlâhî iradenin hâkim ol­
masına vesile kılınan tabiat var­
lıkları ve olayları.” anlammda
kullanılmaktadır.
cünüp a. (^) [Ar.] fik. Temel iba­
detlerin yerine getirilmesine en­
gel olan manevî kirlilik durumu,
cünüplük. Bu durumun oluşma­
sı, cinsî münasebette bulunma
veya değişik yöntemlerle cinsel
haz duyma amacıyla meninin
boşalması ile gerçekleşir, bk.
cenâbet
§ tam. cünüb-ı Bâtınî a. (^L
<jş.) tas. Tasavvuf inancmda,
basireti kapah olan kimseyi
ifade eden terim. Bunda zer-
 161
re kadar dünya ile ilgili bir
kirlilik söz konusu olursa kişi
Hak’tan uzak kalır.
cünüb-ı hakîkî a. Q¥*^ >?4)
tas. Tasavvuf inancında, in­
sanın bedeninde iğne ucu
kadar bir yerde kuruluk kal­
sa cünüplükten kurtulamaz;
bu durum, “cünüb-ı hakîkî”
olarak nitelenmiş ve terim-
leşmiştir.
cünüplük a. bk. cenâbet
cürm a. Ç>^) [Ar.] bk. suç
cürüm a. bk. suç
cüz a. G>) [< Ar.cüz'] (ç. b. eczâ')
1. Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi say­
fadan oluşan ve otuz bölümün­
den her biri. Bu düzene göre
Kur’ân 30 cüz’e bölünmüş olur.
2. Rivayet edüen hadisleri veya
bir konuya ait rivayetleri belli
usullere göre toplayan ve tasnif
eden eserlere verilen ad. 3. El
Cüzûliyye
yazması kitapların yaprak yani
yirmi sayfadan oluşan her bir
bölümü.
§ tam. cüz'-i cedd a. (^ e>)
huk. Babanm babasmm oğul­
ları ve onlarm oğullan, yani
yakın ve uzak ana, baba bir
amcalar ve onlarm oğulları
ve oğullarmın oğulları.
cüz'-i eb a. 0 ^1 huk. Ba­
banın oğlu ve oğlunun oğlu.
cüz'-i lâ-yetecezzâ a. (J^lî
f>) Bölünemeyen, parçala-
namayan kısım, bölünme
olanağı olmayan en ufak zer­
re.
cüz'-i meyyit a. (cu* ^) huk.
Ölünün oğlu.
Cüzûliyye öz.a. (<Jj>) [Ar.] tas.
Şazeliyye tarikatinin on iki ko­
lundan birinin adı.
çâh-ı Yûsuf s. (juyj »L) [< F.çâh
+ Ar. Yûsuf] Hz. Yakub’un pek
sevdiği oğlu Hz. Yusufun kar­
deşleri tarafindan içine atıldığı
kuyu ve bu olayı ifade eden te­
rim. Bazı rivayetlere göre bu
kuyunun Ürdün taraflarında ol­
duğu, kuyuya atıldığı sırada
içinde pek çok zararlı ve vahşi
hayvanın bulunduğu, Yusuf’un
burada üç gün kaldığı, bu süre
boyunca “esmâ'ü’l-hüsnâ” oku­
duğu, onu oradan geçmekte olan
bir kervanın sakasının fark edip
çıkardığı ve Mısır’a götürdüğü
rivayet edilmiştir. Bu olayın en
sağlıklı hikâyesi Kur’ân-ı
Kerîmce “Yûsuf suresi” (22)
nde anlatılmış ve buradan kay­
naklanarak İslâmî-Türk edebi-
yatmda Yûsuf u Züleyhâ mes­
nevileri kaleme alınmıştır.
Çalab öz.a. Tanrı, Allah (bk. Allah).
çarh-gâh a. k^ D?) ^ F.çarh +
gâh} 1. Mevlevi dervişlerinin
sema yaptıkları yer. 2. Dinî-Türk
musikîsinde bir perde ve basit
makamın adı.
çâr-tab' a. ÇuLjL) [< F.çâr +
Ar.tab’] “Dört tabiat, huy.” an­
lamında olan bu terim, tasavvuf
inancmda “hararet” (sıcaklık),
“bürûdet” (soğukluk), “rutûbet”
(yaş, nem), “yübûset” (kuruluk)
için kullanılmıştır.
çâr-yâr a. (jLjL) [< F.çâr + yâr]
(dört dost) Dört halife (Hz.
Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Osman,
Hz. Ali). Hz. Peygamber’den son­
ra halifelik görevini yürüten bu
dört seçkin kimse için Sünnî
Müslümanlarm kullandığı terim
(bk. Hulefâ-yı Râşidîn).
§ tam. çâr-yâr-ı güzîn a.
(jjjS jL jla.) (dört seçkin dost),
çâr-yârî
Hz. Muhammed’in en yakın
dört dostu: Hz. Ebubekir, Hz.
Ömer, Hz. Osman, Hz. Ali.
çâr-yârî a. (^Ljy [< F.çâr + yâr
+ Ar.-îi Dört halife ile ilgili. 2.
Dört halifeye bağlılık. 3. Sünnî­
lik.
çehâr-kûşe a. (Ojî jW [< F.
çehâr + kûşe] (dört köşe) Dört
yön: Ön, arka, sağ, sol.
çehâr-yâr a. (jLjl^.) bk. çâr-yâr
çelebi a. Osmanlı döneminde bazı
tarikat şeyhleri ve ileri gelenle­
rine verilen unvan. Özellikle
Mevlevîlikte “çelebi” sözü,
Mevlânâ soyundan gelen kimse­
ler ve şeyhlik makammda bulu­
nan kimse için de kullanılmıştır.
çerâğ a. (^1^) [E] Kandil, mum ve
benzeri aydınlatma aracı. 2. tas.
Bektaşî geleneğinde makam.
§ tam. çerâg-ı çeşm a. (f-i^
tX&) 1. Göz nuru. 2. Evlât.
çerâg-ı mugân a. (jli« ^W
Şarap.
çerâg-ı sipihr a. (^ ^j?)
mec. 1. Güneş. 2. Ay.
3.Yıldızlar.
çerâg-ı seher a. (>^ ^1^)
Sabah yıldızı.
çifte salâ a. Namaz vakitlerinin
bildirilmesi veya bir ölüm habe­
rinin duyurulması için minare­
lerden iki veya daha fazla kişi
tarafindan okunan sala.
164
çile a. (da) [< f.çille < çihl] 1. tas.
Ruh temizliğine erişmek için
zevk ve sefadan el çekerek sıkı
perhiz yapmak için bir yerde 40
günlük ibadet etme. Tasavvuf
kaynaklan bazı ayetleri, özellik­
le de Hz. Musa’nm vahiy almak
üzere kırk gece Tur Dağında
kalmasmı anlatan Kur’ân ayet­
lerini delil göstererek “çile” te­
rimini Kur’ân-ı Kerîm’te ara­
maya yönelmişlerdir. Bununla
insanm nefsine egemen olması,
kendisini disiplin altma alması,
ruh temizliğini ve kalb huzuru­
nu sağlamaya çahşması, kera­
met sahibi olunması gibi ahlâkî
ve tasavvuf! gayelere yönelmesi
çilenin özünü oluşturmaktadır.
2. Eziyet, sıkmtı.
§ tam. çille-i büzürg a. (S£>
Uş.) Zemherir ayı, erbain.
çille-i ma'kûse a. (<-jiu UşJ
tas. Dervişlerin kendilerini
ayaklanndan tavana asarak
çile çıkarması.
çille-i merdân a. (jU^ Uf)
tas. Tekkelerde yorucu işler­
de görev yapan kimse.
çilehane a. (clida.) [< F.çille +
hâne] Dervişlerin tekke,
hankah, ribat ve zaviyelerde çile
doldurmak veya çıkarmak ama­
cıyla kırk gün boyunca kalacağı
dar ve karanlık hücrelere veri­
len ad. bk. halvethane
 165
çok evlilik a. Bir erkeğin aynı za­
manda birden fazla kadınla evli­
liği (polygamy) biçminde tanım­
lanan bir terim. Yahudilik ve
Hristiyanlık’ta çok evliliği yasak­
layan herhangi bir hüküm yok­
tur. Hatta Hz. İbrahim, Hz,
Ya’kub, Hz. Dâvûd, Hz. Süley­
man ve sonraki bazı peygamber­
lerin birden çok kadınla evli ol­
dukları bilinmektedir. Yine In­
cil’de çok evliliği yasaklayan
hükümlere rastlanmadığı kay­
naklarda zikredümektedir.
İslâmiyet ilke olarak tek evliliği
önermekle beraber çok evliliği
caiz gören hükümlere de sahip­
tir. Üstelik çok evliliği dört kadm
ile sınırlayan bir hükmün varlığı
ve yaygmlığı söz konusudur.
Bunun en açık hükmünü
Kur'ân-ı Kerîm'de “Nisa sure­
çok evlilik
si” (4)nin üçüncü ayetinde gör­
mekteyiz. Bu surede “Eğer hoşu­
nuza giderse iki, üç ve dörde ka­
dar evlenebilirsiniz. Şayet arala­
rında adaletsizlikten endişe eder­
seniz bir tane almalısınız. Carfye-
lerinizle yetinmelisiniz.” denmesi
örnek olarak gösterilmektedir.
Ayrıca Hz. Peygamber’in en çok
dört kadınla evlenme hükmünü
belgeleyen hadisler de var. Söz
gelişi İslâmiyeti yeni kabul ettiği
sıralarda beş hanımı olan Nevfel
b. Muâviye’ye bunlardan birisini
bırakmasını söylemesi, sekiz eşi
olan Kays b. Haris ile on hanımı
olan Gaylan b. Seleme’ye de
dörtten fazla olan eşlerini bo-
şamalarmı emretmesi hadis
kaynaklarmda yer almaktadır
(Tirmizî, “nikâh” 33).
dabbe a. (i^) [Ar.] Hadis metinle­ ve nafile oruçlar için niyet edi­
rinde sahih gibi görünse de yan- lebilecek süreyi gösterir.
hş veya noksan olduğu sanılan
dahve-i sugrâ a. (^>u^ >jmâ) [Ar.]
söz veya ibarenin üzerine konu­
Güneşin doğmasmdan 5 derece
lan ve “^ (sad) harfine benze­
(bir mızrak boyu) yükselmesin­
yen işaret.
den itibaren başlayan zaman di­
dâbbetü’l-arz a. (^j^l ib) [Ar.] limini ifade eder.
Sözlük anlamı “Yürüyen her cins
dâ'î a. (^b) [Ar.] Sözlük anlamı
canlı, özellikle binek hayvanı.”
“Çağırmak, seslenmek davet et­
olan bu söz, “Kıyamet alâmetle­
mek.” olan bu söz, “İnsanları
rinden biri olarak kabul edilen
mensup olduğu veya bağlandığı
yaratık.” biçiminde terimdir. Bu
din ya da mezhebine davet eden
yaratık, Kur’ân-ı Kerîm’de on
kimse.” anlamında bir terim. Ay­
dört ayette teklik ve dört ayette
rıca dâ'üer, İslâm dünyasmda
de çokluk biçimiyle geçmekte­
ortaya çıkan mezhepleri du­
dir. Bu tür yaratıklara, Yahudi
yurma, yayma veya insanları
ve Hristiyanlıkta da “beast,
davet etme yetkisine sahip kim­
dragon, leviathan, rahabi” gibi
se olarak da bilinmişlerdir. Bazı
adlarla rastlamak mümkündür.
mezheplerde söz gelişi
dahve-i kübrâ a. [Ar.] İsmailiyye, Karmatîler gibi
Kaba kuşluk vakti. Oruç süresi­ önemli ve çok yaygm mezhep­
nin yarısı olarak da nitelenen bu lerde bunlar, şeyhten sonra ge­
söz, Ramazan orucu, adak orucu len önemli kişiler konumunda-
dâ'im
dır. Hatta onlara “dâ'î-yi ekber”
diye unvan da verilmiştir. Bun­
dan dolayı bu kimseler, temsil
ettikleri mezhepleri hakkıyla ta­
nıtabilmek için hem dinî hem de
sosyal bilgiler sahasmda iyi ye­
tiştiriliyor; insanlarla iyi diyalog
kurabilmeleri için de âdâb-ı
muâşeret kuralları bile öğretili­
yordu.
dâ'im a. (^b) [Ar.] “Devamlı olmak,
sabit olmak” anlammda Allah’ın
sıfatı olarak geçen bu söz,
“bâlâ” sıfatı ile eş anlamlı ola­
rak kullanılmıştır.
dalâlet a. (oJjU) [Ar.] Sözlük an­
lamı “Yok olmak, kaybolmak, şa­
şırmak” olan bu söz, “Bilerekya
da farkında olmayarak doğru
yoldan ayrılmak, sapmak veya
azmak.” olarak nitelenmiş ve
“Haktan ayrılarak bâtıla yönel­
me, İlâhî emirlere baş kaldırma
ve aykırı davranma.” olarak da
terim niteliği kazanmıştır. Sos­
yal hayatta ise toplumun ortak
değer yargılannı, inanç ve dü­
şünce dünyasmı hiçe sayma ve­
ya onları çiğneme olarak telâkki
edilmiştir. Dinî inançlar düzle­
minde ise farklı açılardan yo­
rumlanan dalâlet, Yahudilikte
Hz. Musa’nm tebliğ ettiği İlâhî
kurallara uymama ve onlara
karşı çıkma olarak nitelenmiş;
Hristiyanlıkta, teolojik konular­
da aykırı fikirleri savunmak ola­
rak değerlendirilmiş; İslâmiyette
ise Hak yolundan sapmak, ha­
168
ram olana yönelmek, biçiminde
anlamlandırılmıştır. Kur'ân-ı
Kerîm’de türemiş biçimleriyle
218 ayette söz konusu edilen bu
terim, mealen “küfür ve inkâra
yönelen sapıklık’ olarak göste­
rilmiştir. Hz. Peygamber de
Kur'ân-ı Kerîm’de geçen an­
lamlarıyla dalâlet konusunu
gündeme getirmiş; hatta duala­
rında, “Dalâlete düşmekten, dü­
şürülmekten, başkalarının sapık­
lığa düşmesine sebep olmaktan
Allah’a sığınırım.” (Müsned, IV,
s. 264; VI, 302) demeyi dilinden
düşürmemiştir.
dânâ a. (Lb) [Ar.] tas. Sözlük anla­
mı, “Bilen, bilici” olan bu terim,
tasavvuf dünyasında “insân-ı
kâmil” (bk. bu madde) için kul­
lanılmıştır.
dâr a. (jb) [Ar.] (ç. b. dâr ve dîrân)
“Ev, ocak; yurt, ülke, memleket.”
anlammda olan bu söz, başka
kelime ve terkiplerle birleşerek
yeni terimler oluşturur.
§ tam. dâr-ı adi a. (Ja^ jb)
Adaletli İslâm ülkesi.
dâr-ı azâb a. Lljc jb) Ce­
hennem.
dâr-ı beka a. (11 jb) Öteki
dünya, ahiret.
dâr-ı dünyâ a. (Lj jb) Bu
dünya.
dâr-ı emân a. (jLl jb) İslâm
hâkimiyeti altında bulunan
bir gayrimüslim ülke.
 169
dâr-ı fenâ a. (12 jL) Gelip
geçici olan bu dünya.
dâr-ı bagy a. (^ jb) Devlete
kârşı isyan eden bir grubun
oluşturduğu İslâm beldesi.
dâr-ı harb a. jb) Müs­
lüman ülkelere karşı toplu
olarak savaş durumunda bu­
lunan devletler, dârü’l-
cihâd.
dâr-ı İslâm a. ÇiUJ jb) Müs­
lüman ülkeler.
dâr-ı küfr a. (/ jlj) İslâm
ülkelerinin dışında olan bel­
deler.
dâr-ı na'îm a. (^ Jj) Cen­
net.
dâr-ı ridde a. (»jj jb) Aslen
Müslüman iken sonradan
mürted olan, yani İslâmiyeti
terk eden cemaatin yaşadığı
belde.
dâr-ı sürür a. jb) bk.
dârü’s-sürûr
dâr-ı şeş-per a. (^ü jb)
mec. Bu dünya, dâr-ı dünyâ.
dâr-ı ukbâ a. jb) Öteki
dünya, ahiret.
dâr-ı zimmet a. (c«j jb)
Müslüman devletlerin ege­
menliğini tanımış gayrimüs­
lim ülkeler.
dârü’l-aceze a. (»jşjJl jb)
Kimsesizler yurdu.
dârü’l-emân
dârü’l-âhire a. (6>iljb) 1.
Son yurt anlammdaki bu te­
rim, cennet ve cehennem için
Kur'ân-ı Kerîm’de yedi ayet­
te geçmektedir. 2. bk.
yevmü’l-âhir
dârü’l-ahzân a. (jl>yijb)
Hüzünler evi, Hz. Yakup’un
oğlu Yusufu kaybettikten
sonra kapandığı oda, külbe-i
ahzân.
dârü’l-âmân a. (jUl jb) Sı­
ğmak.
dârü’l-azab a. Lb*ll jb) Ce­
hennem.
dârü’l-bâb a. ÇLII jb) 1. Ka­
pı girişi. 2. Kazvin kentinin
eski adı.
dârü’l-bekâ a. (HJljL) “Ebedî
yurt” anlammdaki bu terim,
yokluk, sonu olmayan ahret
hayatmı ifade eder.
dârü’l-bevâr a G1^1 jW “He­
lak yurdu.” anlammdaki bu
söz, cehennem için kullanı­
lan terimlerden biridir ve
Kur'ân-ı Kerîm’de “İbrâhim
suresi” (14 / 28) nde geçmek­
tedir.
dârü’l-celâl a. (jyji ;b) 1.
Yüce, ulu yer. 2. Erzurum’un
eski adı.
dârü’l-cihâd a. (jL^JI jb) bk.
dâr-ı harb
dârü’l-emân a. (jLiljb) 1.
Sığmılacak güvenli yer. 2. tas.
Bektaşîlikte erenler kapısı.
dârü’l-emâre
dârü’l-emâre a. (»jWi JJ
Hükümet konağı.
dârü’l-esliha a. («taliyi jb)
Silâh deposu, cephanelik.
dârü’l-eytâm a. (»U1 jb) Ye­
timler yurdu.
dârü’l-fenâ a. (tali jb) bk.
dâr-ı fenâ
dârü’l-gurûr a. (^>11 jb) tas.
Bu dünya.
dârü’l-hadîs a. (iujJljb) İs­
lâm ülkelerinde hadis bili­
miyle uğraşan kurum veya
medrese.
dârü’l-harb a. (uj=Jl jlj) 1.
Savaş meydanı. 2. İslâm hu­
kukuna göre İslâmm siyasal
hâkimiyeti sınırları dışında
kalan yerler.
dârü’l-hikme a. (<^JI jb)
Akademi.
dârü’l-hilâfe a. (^1jlj) Ha­
lifeliğin bulunduğu merkez,
İstanbul.
dârü’l-huffâz a. Utul jb)
Hafiz yetiştirme okulu.
dârü’l-huld a. (JAJI jb)
“Ölümsüzlük, sonsuzluk” an-
lammdaki bu söz, cehennem
için Kur'ân-ı Kerîm’de bir
yerde geçmektedir (Fussilet
suresi, 41 / 27-28).
dârü’l-hüzn a. (j>lljb) Hü­
zünler evi, dünya.
170
dârü’l-ilm a. ÇUl jb) Bilim
yuvası; Kahire’de Câmi’ü’l-
Ezher’in adı.
dârü’l-islâm a. (f.Wljb) İs­
lâm ülkesi; İslâm hukukuna
göre Müslümanların hâkim
oldukları ve şeriatin uygu­
landığı ülke, İslâm ülkesi.
dârü’l-it'âm a. ( jb) Aş
evi, imarethane.
dârü’l-kâdî a. (^lîll jb)
Mahkeme.
dârü’l-karâr a. (J>H _>Ij)
Ahiret, bu söz Kur’ân-ı
Kerîm’de (Mü'min suresi, 40
/ 39) cennet ve cehennem için
bir yerde geçmektedir..
dârü’l-kemâl a (JL^il jb) İs­
tanbul’un bir başka adı.
dârü’l-kıyâm a. (^Lill jlj)
Mahşer günü, ahiret.
dârü’l- Kur'ân a. (jî^l jb)
Kur’ân-ı Kerîm okuma ve iyi
okutma okulu, bk. Kur'ân
kursu
dârü’l-kurrâ a. (îjilljb)
Kur’ân-ı Kerîm okuma ve iyi
okutma okulu, bk. Kur'ân
kursu
dârü’l-küttâb a. Çlkil jb)
Kur’ân-ı Kerîm okuma ve iyi
okutma okulu, bk. Kur'ân
kursu
dârü’l-kütüb a. L^ı jb)
Kütüphane.
 171
dârü’l-makâme a. Guiidijj)
“İkamet edilecek yer” anla­
mında cennet için kullanılan
bir ad.
dârü’l-mecânîn a. (jâiLJljb)
Deliler evi, tımarhane.
dârü’l-mesnevî a. ((^iJljb)
Mevlevi dergâhlarında Mev-
lâ-nâ’nın Mesnevisinin oku­
tulduğu yer.
dârü’l-muttakîn a. (jİJljlj)
Bu terim, “Muttakîler, yani
iman ve salih amel sahipleri-
ninyurdu.” anlamında cennet
için kullanılmıştır.
dârü’l-ukbâ a. (^l jb) bk.
dâr-ı ukbâ
dârü’n-na'îm a. Ç^l jb)
Dâr a. (jLa) [Ar.] “Zarar veren, za­
Cennet.
dârü’n-nedve a. GjjJI jb)
(toplantı yapılan yer) Kâbe’de,
bugünkü “Makâm-ı Hanefî”
denilen yerin yanmda,
“Hacerü’l-Esved” tarafında
bulunan ve eskiden
Kureyşlilerin toplantı yaptık­
ları meclis.
dârü’s-sa'îr a. (_>_.■■ ...II jlj) Ce­
hennem.
dârü’s-selâm a. (^iUI jb) 1.
Cennet, maddî ve manevî
afetlerden korunmuş sağ ve
selâmet yeri olarak nitelenen
ve Kur'ân-ı Kerîm i de yer
alan bu terim, cennetin adla-
rmdan biri olarak nitelen­
Dâr
mektedir. 2. Bağdat’a verilen
ad.
dârü’s-sünne a. (cJl jb)
(sünnet evi) Hz. Peygamber’in
hicretten sonra yerleştiği, İs­
lâm’ın temel değerlerinin ve
ilkelerinin tespit edilerek in­
sanlığa tebliğ edildiği ve böy-
lece İslâm dünyasmı aydın­
lattığı yer olan Medine-i Mü­
nevvere.
dârü’s-sürûr a. (jj^Jljb)
Huzur yeri, cennet.
dârü’t-takıyye a. (ûilljb) Şiî
grupları tarafmdan muhalif
cephelere karşı gerçek inan-
cm gizlenmesini sağlayan
yer.
rar veren şeyleri yaratan, zarar
verenleri cezalandıran.” anla­
mında “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimlerı)dan olan bu
söz, Kur'ân-ı Kerîm’de bu an­
lamların karşıtı “nâfi” (hayır ve
rahme ve faydalı olmak) kavram­
larıyla birlikte kullanılmış, buna
göre Allah’ın hayır ve rahmet
içinde olacağı, insana gelecek
zararm yine Allah tarafmdan
önleneceği gibi elliden fazla
ayette yer almaktadır. “Dâr” adı
Allah’m doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn
Mâce, “Du’â”, 10).
dâreyn
dâreyn a. (jjJj) [Ar. dâr sözünün
tensiye (ikilik) biçimi] tas. Bu te­
rim, tasavvuf dünyasında dünya
ve âhiret için kullanılmıştır.
da'vâ a. O^j) [Ar.] huk. Sözlük
anlamı, “Seslenmek, çağırmak,
dua etmek.” olan bu söz, mah­
keme yoluyla bir haklan talep
edilmesidir. Bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de sözlük anlamına uy­
gun olarak üç ayette geçmekte­
dir (A'râf suresi, 7 15-, Yunus
suresi, 10 / 10; Enbiyâ suresi,
21115). Hz. Peygamber’in hadis­
lerinde ise “İddia ve dadaların
iki şahitle ispat edilmesi, delilin
bulunmadığı durumlarda yemine
baş vurulması, hâkimin davalı ve
davacıyı dinlemesi, açık ve eşit
koşullarda yargı yapılması, mah­
kemeye sürülen delillerin karar­
larda esas alınması.” konuları
açıkça dile getirilmiştir (Müslim,
“Akdiyye”, Tirmizî, “Ahkâm”). İs­
lâm fıkhında zaman içinde yar­
gılama hukuku, devrin şartları
çerçevesinde zengin bir fıkıh
doktirini oluşturmuştur.
da'vâcı a. Bir mahkemeye başvura­
rak birini dava eden veya birin­
den şikâyetçi olan kimse; eşan-
lamlısı “müştekî”, hukuk litera­
türünde “müdde'î”
da'vâlı a. Bir mahkemeye başvuru­
larak biri hakkında dava açılan
veya hakkmda şikâyetçi olunan
kimse; eşanlamlısı “müdde'â
aleyh”
172
da'vet a. (ö>j) [Ar.] İslâm dinini
müşriklere anlatma, tanıtma ve
onları inanca çağırma, ayrıca
İslâmiyeti yayma ve tanıtma,
Müslümanları dinî maçlarını
yerine getirmeye teşvik etme an­
lamında olan bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de altı ayette geçmekte­
dir ve türemiş biçimleriyle iki
yüz beş yerde kullanılmıştır. Bu
ayetlerde genellikle mealen
“İslama ve İslâmî esasların uygu­
lanmasına çağrı” olarak ifade
edilen davet, hem gayrimüslim­
ler için hem de Müslümanlar
için geçerli olan bir anlam zen­
ginliği içermektedir. Yine
Kur'ân’da Hz. Peygamber’in di­
ne davette bir zorlama içinde
olmadığı, ilke olarak dinde zor­
lamaya baş vurulamayacağı,
doğru ile yanlışın, gerçek ile
gerçek olmayanm, iman edip
etmemenin insanların kendi
iradesine bağlı olduğu anlatıl­
mıştır. Yine Hz. Peygamber’in
görevinin îslâma davet olduğu
en çarpıcı bir biçimde “Nahl su­
resi” (16 /125) inde mealen şöy­
le ifade edilmektedir: “İnsanları
Rabbinin yoluna hikmetle
(Kur'ân-ı Kerîm’le) ve güzel
öğütle da’vet et, onlarla tartış­
manı en güzel bir şekilde yap.”
Nitekim İslâm’da “cihad’Tn ga­
yesinin savaşmak, savaşarak in­
san öldürmek, bu yolla onlann
üstünde hükümranlık sağlamak
olmadığı, tam aksine onları
 173
Hakka davet etmek olduğu vur­
gulanmıştır. Böyle olduğu için
de bizzat Hz. Peygamber’in baş­
lattığı, sonra da halifelerinin de­
vam ettirdiği usule göre İslâm
ordularmın ilk görevinin müş­
rikleri İslâm’a davet olduğu,
eğer bu davet kabul görmezse
savaşa baş vurulması tavsiye
edilmiştir. Hz. Peygamber bir
cihad için hazırlık yapan ordu
kumandanlanna şöyle seslen­
miştir: “Allah adına gaza ediniz.
Allah’ı inkâr edenlerle savaşınız.
Müşriklerle karşılaştığınızda ön­
ce onları İslâma davet ediniz.
Eğer îslâmfyeti kabul ederlerse
bunu yeterli bulunuz, kılıç çek­
meyiniz. Müslüman olmazlarsa
bir anlaşma esası olarak cizye
vermelerini teklif ediniz.”
(Serahsî, Mebsût, X). İslâmiyetin
yayılması ve inanç ilkelerinin
uygulanması “da'vet” esasma ve
fikrine bağlı olduğu için bu dine
“da'vet dini” (dînü’d-da’ve) de­
nilmiştir.
deccâl (I) a. (JLj) [Ar.] Tek tanrıh
dinlerde kıyamet alâmetlerin­
den sayılan ve insanları doğru
yoldan saptırmaya çalışacağı ve
olağanüstü güçlere sahip olduğu
söylenen kimselere verilen ad.
Bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’de
doğrudan doğruya geçmemek­
tedir. Hz. Peygamber’e atfedilen
rivayetlerde ise “el-mesîhü’d-
deccâl” veya “mesîhü’d-delâle”
biçiminde geçtiği kaynaklarda
dede
zikredilmektedir. Buna karşın
Yahudilikte ve Hristiyanlıkta bu
terimin çok kullanıldığı görülür.
Özellikle Kitâb-ı Mukaddes’te
Yuhanna’ıun mektuplannda
“anti-christ” olarak Mesih’in
düşmanı biçiminde nitelenen
deccâl, “âhir zamanda zuhur
edecek düşman.” diye telâkki
edilmektedir.
deccâl (II) a. (JLj) [Ar.] Hadis bi­
liminde, bir ravînin rivayet etti­
ği bir hadisin hiçbir zaman mu­
teber görülmeyeceği anlammda
terim.
dede a. Anadolu’da kurulan pek
çok tarikatte, belli bir mertebeye
veya olgunluğa erişen kimseye
verilen ad. Bu söz, genellikle
Mevlevîlikte ve Bektâşîlikte yay-
gm bir kullanım alanı kazanmış;
bunlara benzetilerek Hayretiy-
ye, Bayramiyye gibi öteki
tarikatlerde de sıkça söylenir
olmuştur. Özellikle Mevlevîlikte
ikrar vererek bin bir gün çilesini
çıkarmış, dervişlik unvanını al­
mış ve bir hücre sahibi olmuş
kimseye “dede” denilmeye baş­
lanmıştır. Hatta bunlar tekkede­
ki görevleri itibariyle, “tarikatçı
dede, aşçı dede, kazancı dede,
halife dede” gibi adlarla çağı­
rılmışlardır. Bektâşîlikte ise bu
terim çok daha yaygın biçimde
kullanılmış; özellikle Bektâş
Tekkesinde pîr postunda oturan
Bektâşî babasına “dede-baba”
(bk. bu madde) denilmiştir. Ay-
dedebaba
rica bu tarikatte “âşık, tâlip,
muhib, derviş, baba, halife, dede
baba” unvanları dedeler için
kullanılan yaygın sözlerden ola­
rak bilinmektedir. Ayrıca Ana­
dolu’da sünnî halk arasında
“dede” kavramı da önemli bir
yere sahiptir. Ermiş, görmüş ge­
çirmiş, pîr-i fâni olmuş, insanla­
ra yardım elini uzatan kimselere
de “dede” denildiği, hatta bun-
larm öldükten sonra da yardım­
cı ve umut kapısı olacağı inancı
yaygm olup bu kimselerin kabir­
lerine “yatır” denildiği, oralarm
bir ziyaretgâh olarak görüldüğü,
hatta o tür yerlere gidilerek dua­
lar edildiği, çaputlar bağlandığı,
adaklar adandığı, dilekler tutul­
duğu bilinmektedir.
dedebaba a. Bektaşîlik tarikatinde
en üst mertebede bulunan kim­
selere verilen ad. Bu kimseler,
genellikle “Hacı Bektaş-ı Velî
Dergâhı”nda bulunan “mücer-
red” (bekâr) 1er arasmdan seçi­
liyordu.
defin, -fili a. (^a) [Ar.] Ölen kişinin
“cenaze namazı” (bk. bu mad­
de) kılındıktan sonra cenazeyi
kabre gömme işi. Cenazeyi kab­
re kadar taşıma (teşyi) sünnet­
tir. Cenazenin başka bir yere
nakledilmesi genellikle bütün
mezheplerce uygun görülmüş­
tür. Erkek cenazeyi kabre önce­
likle yakınlarının yerleştirmesi,
kadm cenazeyi ise en yakın
174
mahremi, yoksa yakın akrabası,
o da yoksa yalan komşusunun
indirmesi caiz görülmüştür.
Kabre konulurken “Bismillah
ve alâ milleti Resûlihi” duası
okunur ve cenaze kıbleye 90 de­
rece dönük şekilde sağ kolunun
üzerine yerleştirilir. Mezarın
üzeri tahta, kerpiç veya perde­
lerle örüldükten sonra toprakla
örtülür. Bu işlemlerden sonra
Kur’ân okumak, dua edilmek ve
telkinde bulunmak müstehap
kabul edilmiştir. Cenazenin def­
ninin gündüz yapılması tavsiye
edilirken zarurî sebeplerden do­
layı gece de defin işleminin yapı­
labileceği söz konusudur.
define a. (gîj) [< Ar.defh] Sözlük
anlamı “Gizlenen şey.” olan bu
söz, “Toprağın altında gizlenmiş,
sahibi belli olmayan her türlü pa­
ra veya kıymetli eşya.” olarak ta­
nımlanan bir fıkıh terimidir. De­
fine İslâm öncesi bir döneme ait
ise “kenz-i câhilî” (bk. bu mad­
de), İslamdan sonra bir döneme
ait ise “kenz-i İslâmî” (bk. bu
madde) olarak adlandırılmıştır.
İslâm hukukuna göre bulunan
definenin beşte biri vergiye ta­
bidir. Geri kalan kısmm kime ait
olduğu veya bulunduğu arazinin
durumuna ve şartlarma göre be­
lirlenmesi uygun görülmüştür.
Eğer arazi sahipsiz ise beşte
dördü bulana aittir; sahipli ise
arsa sahibi hak iddia ve isbat
 175
etmedikçe beşte dördü bulana
aittir, hükmünde bütün fıkıh
bilginleri birleşmişlerdir. Müs-
lümanlar tarafindan gömülmüş
bir para veya kıymetli eşya bu­
lunmuş mal hükmündedir. Bu­
lunan malm hangi arazide bu­
lunmuş ise o arazinin sahibine
ait olacağı, eğer sahibi çıkmazsa
bu mah bulan kimse, onu hâki­
me teslim etmeli veya fakirlere
dağıtmah, hükmü yanmda pek
çok İslâm hukukçusu, bulunan
bu mallarm “beytülmâl”e yani
devlet hâzinesine devrini uygun
bulmuşlardır.
dehr a. (>bj) [Ar.] “Zaman, dünya”
anlamındaki bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’in yetmiş altmcı suresi
olan “İnsan” suresinin bir başka
adıdır (.bk. İnsan suresi)
dehriyye a. (^j) [Ar.] İslâm dün-
yasmda onuncu yüzyılda ortaya
çıkan ve zaman ile maddenin
ezelî ve ebedî olduğunu savunan
felsefî akım. Bu akımın İbnu’r-
Revendî (öl. 910) tarafindan ku­
rulduğu ve aklî unsurlarm ön
planda tutulduğu kaynaklarda
verilen bilgilerdendir.
delâlet a. (otta) [Ar.] Sözlük anlamı
“Kılavuzluk etme, yol gösterme.”
olan bu söz, “Zihnin bir şey hak­
kında bilinenden başka bir bilgiye
ulaşmasL” anlamında fıkıh ve
mantık terimidir. Bu manada ilk
bilgiye “delil” (bk. bu madde),
derece
ikinci bilgiye ise “medlûl” (bk.
bu madde) denilmiştir.
delâ'ilü’n-nübüvve a. G^JI JS^j)
[Ar.] bk. alâmetü’n-nübüvve
delîl a. (JJj) [Ar.] 1. fık. Sözlük an­
lamı “Kılavuzluk eden, yol göste­
ren” olan bu söz, fıkıh usulünde
“Şert ve amelî bir hükme götüren
şey, bir şeyi bilmeye yarayan ni­
şan veya karine.” anlamında kul­
lanılmıştır. Bu söz, bilginin kay­
nağı bakımmdan “aklî delil”
ve”naklî delil” olarak ikiye ay­
rılmıştır. 2. Hac veya umre iba­
deti sırasında, bu kutsal görevi
yerine getirmek üzere Mekke ve
Medine’ye, kutsal topraklara gi­
den müminlere kılavuzluk eden,
onlara ibadetin ilkelerini ve in­
celiklerini gösteren kimseler için
kullanılan terim.
dem a. Çj) [Ar.] Sözlük anlamı
“kan” olan bu terim, hac veya
umre sırasmda ibadet amacıyla
veya bir vacibin geciktirilmesi
ya da ihram yasağmın çiğnen­
mesi olayma ceza karşılığı ola­
rak kesilen koyun, keçi, yedide
bir sığır veya deveyi ifade eder.
derece a. (^jj) [Ar.] (ç. b. derec,
derecât) İslâm inancında farkh
dünyevî veya uhrevî mertebele­
ri ya da müsbet bilimlerde bazı
ölçüm aletleri. Kur'ân-ı
Kerîm’de on sekiz ayette geç­
mekte olan bu söz, hukukî, İkti­
sadî, İlmî, ahlâkî, uhrevî fazilet­
lere ve mertebe farklılıklarma
derek
işaret etmektedir. Bazı peygam­
berlerin diğerlerine göre bir
derce üstünlüğü (Bakara sure­
si, 2 / 253), bazı faziletli amelleri
işleyenlerin işlemeyenlere göre
bir derece üstün olduğu (Nisa
suresi, 4 / 95), mümin veya kâfir
herkesin yaptığı işlere karşılık
farklı derecelerde muamele gö­
receği (Âl-i İmrân suresi, 3 /
163, En’âm suresi, 6 / 132, el-
Ahkâf suresi, 46 /19) gibi ifade­
ler bunlardan bazıları olarak
gösterilebilir.
derek a. (J>) [Ar.] İki ikişi arasın­
da alım satım yapılan bir mal
üzerinde üçüncü bir kişinin hak
iddia etmesi durumunda, alıcı­
nın ödediği paranm geri almma-
smı garanti eden bir fıkıh terimi.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de bir
yerde “derk” (Nisâ suresi, 4 /
145), bir yerde de “derek”
(Tâhâ suresi, 20 / 77) biçiminde
geçmektedir. Hadislerde de yine
aynı anlamda zikredildiği söz
konusudur (Wensinck, Mu’cem,
“drk”). İslâm hukukunda bu te­
rim, “damânü’d-derek” veya
“el-kefâle bi’d-derek” biçimle­
riyle yaygm olarak kullanılmış­
tır. Mal alım satımı sırasında bir
üçüncü kişinin hak iddia etmesi
birkaç durumda söz konusu
olabilmektedir. Birincisi, bu ma-
hn bir mirasçısının çıkabilmesi;
İkincisi bu malın çalıntı olabil­
mesi; üçüncüsü bu malm vakfe­
dilmiş olması mümkün olabil­
176
mektedir. Bu ihtimallere karşılık
alıcının uğrayabileceği zararları
karşılamak üzere “damânü’d-
derek” alım satımda bir teminat
olarak kabul edilmiştir.
dergâh a. GlSp) [F.] bk. âsitâne
ders a. (^jj) [Ar.] (ç. b. dürûs) Bir
bilimin veya bilginin öğrenilme­
si için resmî ve özel kurumlarda
veya özel hocalar önünde dü­
zenli ahnan eğitim.
§ tam. ders-i âmm a. ÇL^jj)
1. Müderrislerin cami ve
benzeri yerlerde verdikleri
ders, va’az. 2. Medreselerde
öğrencilere, camilerde halka
ders veya va’az verme yetki­
sine sahip müderris. Bu un­
vanı alabilmek için medrese­
den mezun olduktan ve ica­
zet aldıktan sonra ayrıca
va’az verebilecek nitelikte
olup olmadığının ölçüldüğü
bir imtihana da girmek gere­
kiyordu. Bu şekilde icazet
alan bir “ders-i âmm” halk
arasında oldukça etkili bir
konumda bulunuyor; sevili­
yor ve sayılıyordu.
dervîş a. (Jt^) [F.] (ç. b.
dervîşân) 1. Yoksul, fakir ve
muhtaç kimse. 2. tas. Tarikat-
lerden birinin şeyhine bağlana­
rak dergâhta hizmet ve çile ile
gününü geçiren ermiş kişi. İyi
bir perhize giren kişi, yeme iç­
me, uyuma, konuşma gibi gün-
 177
lük ihtiyaçları en aza indirme,
gününü ibadet, zikir, tefekkür ve
ruhî erginliğe ulaşma gayretiyle
geçirir ve murada ermek için
sabırh ve tahammüllü olmak
için her sıkıntıyı göze alması ge­
rekir. Sünnî gelenekte gerçek
derviş, bir hırka bir lokma felse­
fesine sahip olmalı, yoksulluğu­
nu hiçbir zaman çıkar aracı ola­
rak kullanmamalıdır. Herkese
yardım eden, haksızlığa uğrasa
bile engin bir hoşgörü ile bunu
karşılaması gereken, dövene
karşı el kaldırmaz, sövene karsı
dilsiz, yetmiş iki milleti bir gö­
rür, yaradandan ötürü yaratıla­
nı sever, gönül ehli ve Allah
adamı olan bir derviş, ermiş ve
ergin bir kimsedir. Mevlevîlikte
ise dedelik makamma ulaşan
kimseye de derviş denilmiştir.
Bundan dolayı semazenler “dö­
nen dervişler” olarak anılmış ve
bu tiplemeleri ile dünyaca bili­
nir olmuşlardır. Ayrıca litera­
türde pek çok menkıbe, destan,
masal ve hikâyeye konu olan bu
kişiler, yüzyıllarca dinî ve sosyal
hayatm önemli bir parçası ol­
muşlardır.
dervîşân ç.a. (jliyjj) [F.dervîş’in
ç. b.] Dervişler.
deryâ-yı adem a. Çjt ^LjJ
[F.deryâ + Ar. adem] Yok­
luk.
destan
deryâ-yı vahdet a. (oj^j
^Lp) [F.deryâ + Ar. vahdet]
(birlik denizi) tas. Ermiş veya
olgun insan.
destan a. (jM [F.] Bir toplumu
dinî, tarihî ve sosyal olaylar ba-
kımmdan acı tatil yönleriyle de­
rinden etkileyen uzun manzum
hikâye. Batı düntasmm epope
(epopöe) olarak karşıladığı bu
terim, daha çok edebiyat dünya-
smda ön plana çıkmakla bera­
ber kaynaklandığı konular itiba­
riyle de dinî özellikler ve nitelik­
ler taşıdığı da görülmektedir. Bir
milletin veya bireyin kahraman­
lıkları, bir toplumun kamu vic-
danmda derin iz bırakan savaş­
lar ve tabiî afetler, masallar ve
kıssalar destan niteliğinde ede­
biyata kazandınlabiliyor. Her
milletin ve halkm edebiyatında
kendine özgü millî değerleri öl­
çüsünde değişik destanlara rast-
lanmaktadır. Türk milletinin ta­
rihinde de kendi millî vicdanm-
da şekillenmiş ve günümüze ka­
dar ulaşmış pek çok destan ör­
neği bulunmaktadır. Söz gelişi
İslâmiyet öncesinde Alp Er
Tunga, Şu-Saka Destanı, Oğuz
Kağan Destanı, Türeyiş ve Göç
Destanı, Manas Destanı bu tü­
rün en tanınmış ve en eski des-
tanları olarak edebiyat dünya­
mızda yerini almıştır. İslâmiyet
sonrasmda ise milletlerin kendi
edebiyatlarmda dinî ve millî ni­
telikte destan örneklerine rast-
destûr
lanmaktadır. Arap edebiyatında
Batılı epos türünde veya tliada
tarzında bir destan bulunmadığı
araştırmacılar tarafmdan dile
getirilmiştir. Bununla beraber
sunî destan tarzında kahraman­
lığı konu edinen şiir ve nesir
parçalarmm bulunduğu ifade
edilmektedir. Arap edebiyatm-
daki bu duruma karşın İran
edebiyatı zengin bir destan ör­
nekleriyle ortaya çıkar ve İslâmî
edebiyata da kaynaklık eder.
Onların en dikkate değer destanı
Zaloğlu Restem ile Şehnâme’dir
ve geç dönemlerde yazılan des­
tanlara kaynaklık etmiştir. Dinî
nitelikli İran destanlan ağırlıklı
olarak Hz. Ali ve aüesi üe İslâmî
din büyüklerinin hayatmı işler.
Sâhibkıran-nâme, Hamle-i
Haydârî, Ürd-i Bihişt, Ceng-
nâme, Dâstân-ı Ali-yi Ekber bu
türün en tanmmışlarmdandır.
İslâmî-Türk destanları Karahan-
lıların Müslüman olmasmdan
sonra karşımıza çıkmaya başh-
yor. Karahanlı hükümdarı Satuk
Buğra Hanm’m İslâmiyetin ya-
yüması yolunda gösterdiği başa­
rılar Satuk Buğra Han Destanı
ile belgelenir. Onu Battal Gazi
Destanı izler. Battal Gazi’nin
Anadolu Müslümanlığı yolunda
verdiği mücadele bu destan ile
dilden dile dolaşır. Sonra
Dânişmend-nâme ile Saltuk-
nâme gelir. Bunlann yanında
halk arasmda oluşturulan ve
178
yaygınlaşan Hz. Ali cenkleri,
İslâmiyetin ilk yayılış dönemle­
rinde Hz. Peygamber’in savaşla­
rı, Hz. Ömer, Hz. Hamza’ya atfe­
dilen dinî hikâyeleri de destan
tümün halk arasındaki anonim
örnekleri arasmda sayılmak ge­
rekir.
destûr a. (j^j) [F.] tas. Tasavvuf
ehli arasında izin ve icazet.
devâvînü’s-sitte a. (cJljyljj) [Ar.]
(altı divan) Hadis biliminde,
Buhârî ve Müslim’in “el-
Câmi'ü’s-Sahîh” adlı kitapları,
Ebû Dâvud, Nesâ'î, Tirmizî ile
İbn Mâce’nin “Sünen” adlı kitap­
ları için kullanılan terim. Bunla­
rın hepsi altı eser etmektedir.
devir, -vri a. (jjj) [< Ar. devr] (ç. b.
edvâr) 1. Ölen bir kimsenin ha­
yatta iken yerine getiremediği
ibadetlerinin karşılığı olarak
borçlarmın edası niyetiyle fakir­
lere para dağıtılması ve bu
amaçla yapılan toplu dua. 2. Ba­
zı tarikat dervişlerinin dönerek
ettikleri zikir ve sema. 3. tas.
Sufî inancına göre bir varlık de­
ğişim ve dönüşüm evrelerinden
geçtikten sonra en süflî merte­
beye kadar düşer, sonra tekrar
yükselme ile en uç mertebeye
ulaşır. Bu dönüşüm “devir” te­
rimi ile karşılanmıştır. Bir daire
biçiminde telâkkî edilen bu dö­
nüşümde inişe geçilen yarım da­
ireye “kavs-i nuzûl” (bk. bu
madde) veya “mebde” adları ve-
 179
rilir ve sırasıyla “küllî akıl, do­
kuz akıl, dokuz nefis, dokuz fe­
lek, dört tabiat, dört unsur” ola­
rak nitelenen en alt seviyeye
iner; çıkışta ise yine sırasıyla
“madde, maden, bitki, hayvan,
insan ve insan-ı kâmil” merte­
beleriyle yükselişe geçer ve bu
çizgideki yarım daire de “kavs-ı
urûc” (bk. bu madde), “kavs-ı
su'ûd” (bk. bu madde) veya
“rücû” olarak adlandırılırdı. Son
mertebeye ulaşan “insan-ı kâ­
mil” (bk. bu madde) Hakk’a vasıl
olurdu. Başta Muhiddinü’l-
Arabî, Mevlânâ Celâleddîn-i
Rûmî olmak üzere bütün meş­
hur mutasavvuflann benimse­
diği bu “devir nazariyesi” kay-
nağmı Kur'ân-ı Kerîm’in “Ba­
kara suresi” (2 /156) ndeki me-
alen “Biz Allah’ın kuluyuz, ve
(öldükten sonra) yine ona döne­
ceğiz.” ayetinden almaktadır.
“Her şey aslına rücu eder.” fikri
bu nazariyenin özünü teşkil
eder.
§ tam. devr-i devlet e. (djj j
jA Huzur ve mutluluk zama­
nı.
devr-i esâtîr a. (jiLUl jjA
Mitoloji çağı.
devr-i felek a. (dU j^a) Za­
man, kader, talih.
devr-i gül a. (JS ^A 1. Gül
mevsimi, bahar günleri. 2.
Hz. Peygamber çağı.
devrân
devr-i kebîr a. (^ jjj) tas.
Mevlevîlikte bayramlarda
namazdan sonra şeyh ve der­
vişlerin bayramlaşmak için
bir araya gelerek bir halka
oluşturması.
devr-i mihnet a. (-^ - ^j)
mec. Dünya.
devr-i veledi a. (^Jj^j) tas.
Mevlevî ayini sırasmda ayin
başlarken zikir çekilerek ya­
pılan dolaşma. Bu işi ilk defa
Hz. Mevlâna’nm oğlu Sultan
Veled yaptığı için ona ithafen
bu terim oluşmuştur.
devir hatmi a. Ölen bir Müslü­
man’ın Allah’ın rahmet ve mağ­
firetine kavuşması için okunan
“hatim” (bk. bu madde) ve bu
sırada yapılan merasim.
devir nazariyesi a. bk. devir
devrân a. (jijjj) [< Ar. devr] tas.
Tasavvuf ehlinin tek başına ve­
ya toplu hâlde vecde gelip döne­
rek zikir yapmalarına verilen
ad. Mevlevîlik, Kadirîlik, Rifâîlik,
Halvetîlik başta olmak üzere pek
çok tarikatlerde zikir ile beraber
devrâna büyük önem verilmiş­
tir. Bunun en çarpıcı örneği
Mevlevîlikte söz konusudur. Bu­
rada “üç devir” (edvâr-ı selâse)
ön plandadır ve dervişlerin dü­
zenli ve ritmik olarak semaha­
nede dualar ve selâmlar eşliğin­
de üç defa dönmesini ifade eder.
Tasavvuf ehli, dönerek zikir
devriyye 180

tutma, bu yolla Hakk’a erme görülmemesini şu noktalardan

amacmı taşıyan devrânın, felek­ izah etmeye çahşmışlardır: 1.
lerin döndüğüne, meleklerin arş Kur'ân-ı Kerîm’de Allah, bütün
etrafında döndüğüne, hacıların canlılann rızıklannı vereceğini,
Kâbe etrafmda dualar okuyarak bunu hiçe sayarak bazı kimsele­
tavaf ettiğine benzetilerek rin el açarak Allah’tan başka
tarikatler içinde yaygınlaştığına kimselere umut bağlaması Al­
inanmışlardır. lah’a karşı saygısızlıktır. 2. Bir
Müslüman kendisini sadece Al­
devriyye a. (^j) [Ar. devri sözü­
lah katmda küçük görebüir. Bu­
nün müennes (dişil) biçimi.] tas.
na karşm bir dilenci bu gerçeği
ed. İnsan ve evrenin Allah’tan
göz ardı ederek bir başkası
gelip Allah’a dönmesi felsefesini
önünde kendini küçük düşür­
anlatan ve işleyen tasavvuf! şiir.
mektedir. Öte yanda İslâm bü-
Devir nazariyesinin (.bk. devir)
ginleri bir kişinin çalışamayacak
esas alındığı bu tür şürler, İran
dercede güçsüz ve muhtaç, za­
ve Türk tasavvuf edebiyatırun
rurî ihtiyaçlarını karşılayama­
önde gelen örnekleri arasmda
yacak derecede fakir ise dilenci­
yer almaktadır.
liği caiz görmüşlerdir. İslâmda
dilencilik a. “Sorma, isteme, dilen­ dilencilik, kazanç kapısı değil,
me” anlammda Arapça “se'ele / zaruret hâliyle sınırh bir ihtiyaç
sâ'il” sözünden dilimize gelen yoludur.
bu terim, yardıma muhtaç kim­
dîn a. (jjj) [< Ar. deyn] (ç. b.
selerin el açıp dilenmesi anla­
edyân) “Allah'ın hükmü ve yöne­
mındadır. Kur'ân-ı Kerîm’de
timi” anlamındaki bu söz zaman
“sâ'il” bir yerde ve bunu çoğulu
içinde “Allah’a inanma ve ibadet
“sâ'ilîn” de iki ayette geçmekte­
etme konusunda herkesin veya
dir. Buralarda iyi bir
her milletin tuttuğu yol.” biçi­
Müslümanın muhtaç kimselere
minde terimleşmiştir. Kur'ân-ı
yardımda bulunması öğütlen-
Kerîm’de bu söz doksan iki yer­
mekte, yardım için gelenlerin
de geçmektedir. Bu ayetlerde
boş çevrilmemesi salık veril­
metnin konteksti içinde mealen
mektedir. Hadis kaynaklarmda
“yönetme, yönetilme, şeriat, İs­
ise dilencilikle ilgili bilgiler daha
lâm, âdet, ceza, hudud, hesap,
geniş yer tutmaktadır. Hz. Pey­
millet?’ gibi anlamlarda söz ko­
gamber, “En sağlıklı ve temiz ka­
nusudur. Hadis kaynaklarında
zancın el emeği ve alın teriyle
da bu terim Kur'ân-ı
olması.” gerektiği üzerinde
Kerûn’deki anlamlar çerçeve­
durmuştur (Wensinck, “su'âl”).
sinde yer almaktadır. Özellikle
İslâm bilginleri dilenciliğin hoş
 181
“Allah indinde dinin aslı hanîflik
(tevhid) ve İslâmdır.” hadisi bu
terimi en açık biçimde dile ge­
tirmektedir. İslâm bilginleri bu
terimin tanımını Kur'ân-ı
Kerîm ve hadislerin ışığı doğrul­
tusunda yapmışlardır. Bu tanım­
lardan en önemlisi Seyyid Şerif
el-Cürcânî’ye ait olup şöyle nak­
ledilmektedir: “Din, akıl sahiple­
rini peygamberin bildirdiği ger­
çekleri benimsemeye çağıran İlâ­
hî bir kanundur.” Ondan sonraki
tanımlar genellikle bunu örnek
almışlardır. Geç dönem din bil­
ginleri bu tanımı daha kapsamlı
bir biçime getirmişlerdir. Söz ge­
lişi Muhammed Abduh, “Din, in­
sanın evrendeki varlıkları duyu­
lar üstü ilâhı gerçekleri kavra­
masından ibarettir.” diyerek ta­
nımlar ve “üâhî gerçekler’! teb­
liğ edenler de peygamberlerdir,
diyerek onlarm dini öğrenme­
deki rolünü vurgulamış olur. Ba­
tılı bilim adamlarının tanımı ise
bütün dinleri kapsayacak ölçüde
karşımıza çıkmaktadır. Söz geli­
şi Rudolf Otto, “Din kutsalın tec­
rübesidir.” derken, Herbert
Spencer, “Her şeyin bizim bildi­
ğimizin üzerine çıkan bir kudre­
tin tezahürüdür.” diye tanımlar.
Max Müller ise dini, “İnsanın,
çeşitli adlar ve değişen görünüş­
ler altındaki sonsuzu kavraması­
nı sağlayan zihnî becerisi ve yeti­
si.” olarak niteler. Bu ve benzeri
tanımlar, dini Tanrı kavramı ile
dîn-dâr
birlikte düşünmeye ve anlatma­
ya özen göstermişlerdir.
Farklı inançlarm oluşturduğu
dinlerin adlandırılması ve tasni­
fi ise Kur’ân-ı Kerîm’e göre ol­
muştur. “Âl-i İmrân” (3 /19) su­
resindeki mealen “Allah katında
hak din ancak İslâmdır.” sözü,
“Rûm” (30 / 30) suresindeki “Al­
lah’ın yarattığı bu dini değiştir­
meye kimsenin gücü yetmez. İşte
dosdoğru din budur.” sözü,
“Tevbe” (9 / 33) suresindeki “O
(Allah) müşrikler hoşlanmasa da
dinini bütün dinlerden üstün kıl­
mak üzere peygamberini hidayet
ve Hak din ile göndermek.” sözü,
“Fetih” (48 / 28) suresindeki “Bü­
tün dinlerden üstün kılmak üzere
peygamberini doğruluk rehberi
Kur’ân ve Hak din ile gönderen
O’dur.” sözü İslâm! kastetmek­
tedir. Bu delillere göre kaynağı-
nm İlâhî olması sebebiyle İslâm,
hak dindir. Öteki dinlerden İlâhî
vahye dayanmayanlara “bâtıl
dinler” (bk. bu madde), İlâhî
vahye dayanmakla birlikte ori­
jinalitesini kaybetmiş olanlara
(Yahudilik ve Hristiyanlık gibi)
“muharref dinler” (bk. bu
madde) adları verilmiştir. Ayrı­
ca vahye dayanan tek Allah’a
inanan dinlere “semâvî dinler”
(bk. bu madde) terimi de kulla­
nılmıştır.
dîn-dâr a. (jIjLj) [< Ar.dîn +
F.dâr] Dinin hükümlerini eksik-
dîn-dârâne
siz yerine getirmeye çalışan, iti­
kadı sağlam olan kimse.
dîn-dârâne s. («orjj^jj) [< Ar.dîn +
F.dâr + -âne] Allah’a inanmış ve
bağlanmış olan kimseye özgü
veya ona yakışacak şekilde.
dîn-dârî a. (^IjLj) [< Ar.dîn + F.
dâr + Ar.-i] Dindarlık, dine bağ­
lılık.
din değiştirme a. bk. ihtidâ ve
irtidât
din direği o- Dinin en büyük tem­
silcisi ve savunucusu.
din günü a. bk. yevmü’d-dîn
dînî s. (^j) [< Ar.dîn + -î] Dinle
ilgili olan, dine özgü.
dîniyyât ç.a. (oLLj) [Ar.dîniyye'nin
ç. b.] Din işleri.
Dînü’l-Hakk a. (>JI ^j) [Ar.] bk.
hak din
dirâyetü’l-hadîs a. (du^l iljj)
[Ar.] Hadislerin rivayetlerinin
sağlıklı ve sağlamlık derecesini
belirlemeyi konu alan hadis bi­
limi. Bu bilimde râvi ile
mervînin yani rivayet eden ile
rivayet edilenin arasındaki mü­
nasebet bütün yönleriyle ele
alınmakta, sadece Hz. Peygam-
ber’den rivayet edilenler değil,
ashab ve tâbiîne ait rivayetlerin
de sahih olup olmadığı üzerinde
titizlikle durulmuştur.
dirlik suyu bk. âb-ı hayât
dîvân edebiyâtı a. bk. İslâmî
edebiyât
182
dîvân a. (J^J [Ar.] (ç. b. devâvîn)
Hadis biliminde, büyük hadis ki­
tapları için kullanılan terim.
dîvânî a. (^ijjj [Ar.] İslâm hat
(yazı) sanatında, özellikle Os­
manlI devleti resmî kurumla-
rındaki yazışmalarda kullanıl­
mış olan bir yazı türü. Divan-ı
hümâyûnda alman kararlar,
fermanlar, beratlar, menşur, bi­
ti, buyuruldu, hüküm, tevkî, yar­
lık, nişan, vakfiye, ilâm gibi pek
çok yazı, bu hat ile kaleme ahn-
mıştır. Ayrıca bu yazıya “hatt-ı
çep”, hattatına da “çep-nüvis”
denildiği kaynaklarda ifade
edilmektedir. Bu yazının bir
özelliği, gizliliği korumak ve
tahrifatı önlemek için harfler ve
kelimeler birbirine çok yakın
yazılmış; hatta “ j < j < j < l” gibi
harfler kendinden sonra gelen
harflerle bitiştirilmiş ve arala-
rmda mesafe bırakılmadan ya­
zılmış; satır sonuna yaklaştıkça
yukarıya doğru bir kavis veril­
meye çalışılmıştır. Bu yazı türü­
nün “celî-dîvânî” ve “dîvânî
kırması” adıyla iki çeşidi daha
vardır.
Dîvân-ı îşrâf a. üı^ı ji^J [Ar.]
İslâm devletlerinde, askerî ve
adlî hizmetlerin verildiği ku-
rumların dışmda bulunan devlet
dairelerini denetleyen devlet da­
iresinin başkanı ile ona bağlı gö­
revliler.
diyanet a. (oiLA [Ar.] Dindarlık,
din hükümlerine uyma (bk. dîn).
 183
diyet a. (cuj) [< Ar. vedy] huk. İslâm
hukukuda adam öldürme veya
yaralama hadiselerinde mağdur
olan tarafa ceza veya kan bedeli
olarak ödenen para veya mal
karşılığı kullanılan terim. Diyet
insanlık tarihinin en eski dö­
nemlerinden başlayarak var
olan ve uygulanan bir olgudur.
Özellikle İslâmiyet öncesinde
kabileler arasmda baş gösteren
öldürme hadiselerinde mağdur
tarafa diyet ödeme genellikle
mal karşılığı olmakta, mal için
de ölçü deve kabul edilmekteydi.
İslâm hukukunda ise Kur'ân-ı
Kerîm kaynak ahnarak kısastan
diyete geçilmesi benimsenmeye
başlanmıştır. Nitekim “Bakara
suresi” (2 /178) ndeki bir ayette,
“Ancak kim (din) kardeşi tarafın­
dan affedilirse o zaman ma’rûfa
(ölçüye) uymak, güzel ve tam ola­
rak ödeme yapmak gerekir.” sözü
bunun en açık belgesidir. Ayrıca
yine Kur'ân-ı Kerîm'deki bir
ayette (Nisâ suresi, 4 / 92)
“hatâen adam öldürme” sözü
geçmektedir. Bu durumda mü­
minin bir esir azat etmesi ve
ölenin varislerine teslim edile­
cek bir diyet vermesi, eğer öldü­
rülen düşman bir kavimden ise
öldürenin mümin bir esir azat
etmesi ifade edilmektedir. Ha­
dislerde ise bu konuda oldukça
ayrıntı söz konusudur. Diyet için
yüz deve, alün, gümüş, sığır, ko­
yun, kıymetli mallar verilmesine
domuz
ilişkin pek çok rivayetin varlığı
kaynaklarda zikredilmektedir.
Geç dönem İslâm hukukunda ise
diyet, adam öldürme, yaralama
ve sakat bırakma hadiselerine
göre farklı diyet ödenmesini
hükme bağlamıştır.
dokuz felek a. Dünyanm çevresini
saran gökler. Eski ve tasavvuf
inancına göre bunların sayısı
dokuz olarak kabul edilmiştir.
İlk yedi gökte yedi seyyare bu­
lunmaktadır. Sekizinci gök burç­
lar âlemi olup dokuzuncu gök,
“felek-i atlas” (.bk. bu madde)da
denilen sonsuz âlemdir. Aym
zamanda bunlarm hepsine Al­
lah’ın yaratıcı kudretini ifade
eden “akl-ı küll” (bk. bu madde)
ve “nefs-i küll” (bk. bu madde)
terimleri de kullanılmaktadır.
domuz a. İslâm dinînin yenmesini
yasak kıldığı hayvan. İnsanı
maddî ve manevî pisliklerden ve
zararh maddelerden korumak
için birtakım kurallar ve yasak­
lar koyan İslâm dinînin bu ko­
nudaki temel kaynağı Kur’ân-ı
Kerîm'dir. Kaynak almarak kı­
sastan diyete geçilmesi benim­
senmeye başlanmıştır. Nitekim
“Bakara suresi” (2 t 178),
“Mâ'ide suresi” (5 / 3), “En'âm
suresi” (6 / 145), “Nahl suresi”
(14 /115) nde domuzdan pis ola­
rak söz edilmiş ve yenmesi ha­
ram kılınmıştır. İlâhî dinlerden
Yahudilikte de bu hayvanm eti
yine haram kılınırken (Tevrat,
dönme
“Levüüer” 11 / 7, “Tesniye” 14 /
8) Hristiyanlıkta bu konuda açık
bir hüküm söz konusu değildir.
Domuzun haram kılınmasının
en belirgin sebebi olarak bu
hayvanın birçok hastalığın in­
sana geçmesine vesile olduğu,
özellikle onda kolesterin, yağ
asitleri, kükürt, histamin, trişin
hastahğı, domuz şeridi, domuz
vebası, kuduz, şarbon, ruam,
şap, tüberkiloz gibi pek çok has-
talığm taşıyıcısı olduğu tıp dün-
yasmca kabul edilmiş durum­
dadır.
dönme a. Din değiştirmiş, özellikle
Müslüman olmuş kimse. Bu söz,
daha çok OsmanlI devleti tebaa-
smdan olup dinî ve siyasî faali­
yetlerini ve ideallerini uygula­
yabilmek için İslâmiyeti kabul
etmiş bir Yahudî veya cemaati
için yakıştırılmış bir sözdür.
Bunlara “avdeti” terimi yanmda
liderleri Sabatay Sevi’nin adın­
dan dolayı “Sabataistler” de
denilmiştir.
dört halife a. bk. hulefâ-yı Râşidîn
dört seçkin dost a. bk. hulefâ-yı
Râşidîn
dört unsur a. bk. anâsır-ı erba'a
du'â a. (Uj) [Ar.] (ç. b. ed'iye) Söz­
lük anlamı “Seslenmek, çağır­
mak, istemek.” olan bu söz, mü­
minin bütün benliği ile Allah’a
yönelerek O’ndan dilek ve istek­
te bulunmak amacıyla yapılan
184
ibadet biçimi olarak terim nite­
liği kazanmıştır. Duanın teme­
linde Allah ile kul arasındaki ile­
tişim, diyalog ve bağlılık yat­
maktadır. İslâmî inançta dua, en
temel yakarışların başında gel­
mektedir. Kur’ân-ı Kerîm’de
yirmi ayette geçen bu söz, Al­
lah’a bağlılık, yakarma, seslen­
me, ibadet etme, yardıma ça­
ğırma, O’nun birliğini zikretme
anlamlarmda ağırlık kazanmak­
tadır. Nitekin yüce Allah,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Mü'min
suresi” (40 /60) nde mealen
“Bana du'â edin, size icabet ede­
yim. Çünkü bana ibadetten bü­
yüklük taslayanlari hor ve hakir
cehenneme gideceklerdir” de­
mektedir. Öte yanda, Hz. Pey-
gamber’in “Duâ ibadetin özü­
dür.” (Tırmizî, “Da'avât”) sözü
bu terimin İslâm inancında ne
kadar önem taşıdığmı açıkça
ifade etmektedir. Buharî ise
“du'â”nın faziletini kitabmda
“Kitâbu’t-Da'avât” ( Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 13, s.
6241- C. 14, s. 6352) bölümünde
Hz. Peygamber’in hadislerine
dayanarak ayrıntılı bir biçimde
ele almıştır. Ayrıca bu söz, İslâ­
mî kaynaklarda namaz ile bir­
likte düşünülmüş; namazın
Arapçadaki adı olan “salât” sö­
zünün asıl anlamının duâ oldu­
ğu ifade edilerek dinin temel
unsurlarının başmda gösteril­
miştir. Duanın yapılmasmda şu
 185
hususlara dikkat çekilmiştir:
Dua, gizlice ve alçak sesle ya­
pılmalı, mübarek yerler ve va­
kitler seçilmeli, kıbleye yönele­
rek ve Allah’ın adıyla başlana­
rak ve de günahlara pişmanlık
duyulduğunu ifade ederek ya­
pılmalı, onun kabul edileceğine
inanılarak ısrarla ve devamlı
yapılarak alışkanlık hâline geti­
rilmeli, bir de Allah’a hamd ü
sena edilmeli, Hz. Peygambere
salât ü selâm getirümelidir.
Buharî, “Fatiha Suresi”nin,
dünyada başka hiçbir dinde eşi
ve benzeri olmayan en kapsamlı
dua olduğunu belirterek bunun
dışmda kitabınm “Kitâbu’t-
Da'avât” bölümünü Kur'ân-ı
Kerîmden, aldığı en çok okun­
ması gereken dualar ile tamam­
lar” (Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 14, s. 6350-6352). Bunlardan
en çok bilineni ve namazlarda
okunanı ise şudur: “Sübhâne
Rabbike Rabbi’l-izzeti amma
yesifun ve selâmun ale’l-
murselîn ve’l-hamdü lillahi
Rabbi’l-âlemîn.” (Galebe sahibi
olan Rabbin onların isnat etmek­
te oldukları vasıflardan münez­
zehtir. Göderilen bütün peygam­
berlere selâm ve âlemlerin Rabbi
olan Allah’a hamd olsun.)
§ tam. du'â-yı hayr a. (^
^Lj) Hayırlı dua.
du'â-yı müstecâb a. (uLiuto
^Lj) Kabul edilen dua.
duhâ namazı
du'âcı s. (^Lj) 1. Dua eden; biri­
nin iyiliği, sağlığı ve geleceği için
Allah’a niyazda bulunan kimse.
2. Dinî veya millî bir törende
konuşması düzgün ve basma ka­
lıp duaları bilir kimse.
du'â-gû s. G$ ^Lj) [< Ar. du’â + F.
gû] Dua eden, Allah’a yalvaran
(kimse).
du'â-gûyî s. (^ Lj) [< Ar. du’â +
F. gûy + Ar~ 0 Duacı.
du'â-hân s. (jI^Lj) [< Ar.du’â + F.
hân] Dua okumasmı bilen, dua
okuyucu.
du'â-hânî a. (^I>Lj) [< Ar.du’â +
F. hân + Ar. i] Dua okuyucu.
du'ât s. (olcj) [ Ar.dâ'Vnin ç. b.] Dua
edenler, Allah’a yakarışta bulu­
nanlar.
dübet a. bk. rubâ'î
duhâ namazı a. Güneşin doğu­
şundan 5 derece (bir mızrak bo­
yu) yükselmesinden veya 45-50
dakika geçmesinden sonra “ze­
val vakti” (öğle zamanı) ne ka­
dar geçen süreye “duhâ” (kuş­
luk) vakti, bu vakit içinde kılına­
cak namaza da “duhâ namazı”
denilmektedir. Bu namazm bir
adı da “kuşluk namazı” (bk. bu
madde) dır. Bu namaz için en az
iki, en çok on iki rekat namaz kı-
İmması mendub sayılmış; ancak
sekiz rekat kılmması faziletli
olarak nitelenmiştir, bk. Sahîh-i
Duhâ suresi
Buhârî ve Tercemesi, C. 3, s.
1118-1121).
Duhâ suresi a. (^j^ ^->,^1 [<
Ar. “Sûretü’d-Duhâ’^js^ll sj^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in doksan
üçüncü, iniş sırasına göre on bi­
rinci suresi olup “Fecr suresi”
(89)nden sonra ve “İnşirâh su­
resi” (94)nden önce Mekke’de
nazil olmuştur. Admı birinci
âyette geçen ve “kuşluk vakti”
anlamına gelen “duhâ” kelime­
sinden alan bu sure, on bir ayet­
ten oluşmaktadır. Sure, İslâm
güneşinin yükselişini sembolize
ederek küfür ve şirk döneminin
sona ermeye başladığını ifade
ile başlar. Allah’m, müşriklerin
söylediği gibi Hz. Peygamber’i
unutmadığı (çünkü müşrikler
uzun zamandır vahy gelmediği
için Allah, Muhammedi terk et­
ti, diye söylenti çıkarmıştı. Bu
sure de bunun üzerine nazil ol­
muştu.) ve O’nun daha da başa-
rıh ve sonunun hayırlı olacağı
üzerinde durulan bu sure, Mek­
ke döneminde nazil olmuştur.
Bunun fazileti, “Kim Duhâ sure­
sini okursa Allah onu Muham-
med’in şefaatine nâil olan kulla­
rından sayacağı” mealindeki ha­
diste belirtilmiştir. Hz. Peygam­
ber’in “Duhâ suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî, C. 11, s.
5000-5002.
186
Duhân suresi a. (^j^ jLj) [<
Ar.“Sûretü’d-Duhân”(j\^J\ ij^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in kırk dördün­
cü, iniş sırasına göre altmış dör­
düncü suresi olup “Zuhruf su­
resi” (43)nden sonra ve “Câsiye
suresi” (45)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur. Adı­
nı onuncu âyette geçen “duhân”
sözünden almıştır. Gökyüzün­
den gelip insanlarm üzerine bir
azap gibi çökeceği duhân (du-
man)dan söz edilmesi kıyamet
alâmeti olarak yorumlanmıştır.
Konusu ise Kur’ân’a ve Hz. Pey-
gamber’e inanmanm önemi ve
fazileti, inanmayanlann ise hem
dünyada hem de ahirette uğra­
yacağı cezalar ve azaplar şek­
linde ifade edilmektedir. Bunun
fazileti, “Kim Duhân suresini
okursa sabaha kadar yetmiş bin
melek kendisi için istiğfarda bu­
lunur.” ve “Kim Cuma gecesi
Duhân suresini okursa günahları
bağışlanır.” mealindeki hadis­
lerde belirtilmiştir. Hz. Peygam­
ber’in “Duhân suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4741-4749.
dü âlem a. tas. “İki âlem” anlamm­
da olup bu dünya ve âhiret ha-
yatmı ifade eder.
dü kevn a. dü âlem
dünyâ a. (Lûj) [Ar.] Yaşanılan ha­
yat, âhiret hayatına göre ya-
 187
şanmakta olan yer; “âhiret”
karşıtı.
dünyâ hayatı a. İnsanoğlunun
doğumundan ölümüne kadar
süren hayat.
dürzîlik a. Fatimî devletinin altmcı
halifesi Hâkim Biemrillah dö­
neminde onun veziri Hamza b.
Ali tarafindan Şiîliğin
İsmailiyye mezhebi içinden çı­
kan yeni bir İlâhî din kuruldu­
ğunu 1 Muharrem 408 / 30 Ma­
yıs 1017 tarihinde açıklaması ile
gündeme geldi. Admı bu akımın
en güçlü ismi Anuş Tegin ed-
Derezî’den alan bu aşırı fırkaya
göre İslâmî manada bir dine
bağlanmanm gereksizliği vurgu­
landı; gerçek İlâhî bilgileri ken­
dilerinden öğrenilmesi zarureti
ortaya atıldı. Bu hareket bir süre
Hâkimiyye adıyla anıldıysa da
sonradan Dürziyye adı altında
yaygınlaştı. Bu mezhebin temel­
de dört esasa dayandığı kaynak­
larda şöyle açıklanmıştır: 1. Hâ­
kim Biemrillah’ın ilâh olduğuna
inanmak. 2. Varhğm ilk illeti,
yaratıhşın aslı olan “emr”i yani
Hamza b. Ali’yi tanıma. 3. Ham-
za’nın yardımcıları olan hudûd
(Hâkim veya Hamza tarafmdan
tayin edilen peygamber derece­
dürzîlik
sindeki kimseler) ve vezirleri
tanımak. 4. Yedi esası bilmek ve
gereğini uygulamak. Yedi esas
olarak da şunlar tespit edilmiş­
tir: 1. Doğru sözlülük, namazm
yerine konulan bu ilkeye göre
Dürzîler, kendi dindaşı hakkm-
da doğru sözlü olmak zorunda­
dır. 2. Din kardeşini korumak.
Zekâtm yerine konulmuştur. 3.
Oruç yerine konulan ilke ise var
olmayan birine ibadetten vaz­
geçmek. 4. İblislerden ve azgın­
lardan uzak durmak olan bu il­
ke hac yerine konulmuştur. 5.
Hâkim Biemrillah’ı tek ilâh ola­
rak tanımak. “Kelime-i şehâ-
det” (bk. bu madde) e karşılık
olarak konulan bu esas gizlilik
kuralma riayeti ifade etmekte­
dir. 6. Hâkim Biemrillah’ın hü­
küm ve fiiline rıza göstermek.
Bu ise cihad karşılığı olarak
konmuştur. 7. Her şart ve ko­
numda Hâkim Biemrillah’m
hükmüne itaat etmek. Tarihin
seyri içinde dört büyük ailenin
bu mezhebi sürdürdüğü ve son
dönemlerde 400 000 - 450 000
Dürzî mensubunun Lübnan, Su­
riye, Filistin ve Ürdün’de yaşa­
dığı kaynaklarda zikredilmekte­
dir.

e'azze Allahu cüm. (dİ >î) [Ar.]
Allah onu aziz etsin, kutlu kılsın.
e'azz-ı kâ'inât a. (o^K yî) [Ar.]
(evrenin en saygını) 1. Âdem, in­
sanoğlu. 2. Hz. Muhammed.
e'azzeka’llahu cüm. (dİ d>l) Allah
seni azizi etsin.
ebâbîl ç.a. CkLl) [Ar.; teklik biçimi
yok.] 1. zooL Dağ kırlangıcı, ke­
çisağan. 2. Kur'ân-ı Kerîm’de
Yemen valisi Ebrehe (Ö1.570?)
’nin ordusunu helâk eden kuşlar
(bk. Fîl suresi).
ebbedallah cüm. (dJ) [<
Ar.ebbed Allah] “Allah uzun
ömür versin, daim etsin” anla­
mmda dua.
ebced a. (y.1) [Ar.] Arap alfabesine
göre harf değerleri ve bu değer­
lerin sayısal karşılıklarını göste­
ren sistem: ebced (j^i), hevvez
(^a), huttî (^-), kelemen
fj^lS}, sa'fes (onit..J, karaşat
C^ij), sehaz (^0, dazıg-len
6uk^. Bu düzenin sonuna
“Mü'minûn” (23) suresinin 14.
ayetinin sommda yer alan
“fetebârekallahu ahsenü’l-
hâlikîn” ibaresi eklenmiştir.
Sayısal karşılıkları:
elif (I) 1, be U 2, cim ^ 3,
dal (j) 4, he W 5, vav (j) 6, ze
U 7, ha (c) 8, tı W 9, ye U
10 kef (J) 20, lam (J) 30, mim
Ç) 40, nun (j) 50, sin y 60,
ayın y 70, fe (J) 80, sad
(^) 90, kaf (3) 10, rı Q 200,
şm (ji) 300, te (o) 400, se (o)
500, hı (q) 600, zel (j) 700,
dad (^) 800, zı (k) 900,
gayın (£) 1000
ebced-hân
Farsça harfler:
p Ç) 2, ç y 3, j b) 7, ke w
20.
ebced-hân s. (ji^ j^i) [<
Ar.ebced + F.hân] Öğreniminin
henüz başında bulunan (kimse).
ebed a. (aJ) [Ar.] Allah’m sıfatı ola­
rak, “Sonsuz olarak yaşayan,
ölümlü olmayan.” biçiminde yo­
rumlanan bu terim, O’nun
“bakî” ve “dâ'im” sıfatlaryla
aynı anlamda kullanılmıştır;
“ezel” karşıtı.
ebedî a. (^1) [< Ar. ebed + î] Ebe­
de mensup demek olan bu te­
rim, “ehl-i sünnet” (bk. bu mad­
de) inancma göre Allah’a nispet
edilmektedir. Allah’ın ne baş­
langıcı ne de sonu vardır. Allah,
ezelî ve ebedîdir. O’ndan başka
bu vasfa sahip hiçbir varlık yok­
tur. Öte yanda “âhir, bâkî ve
dâim” sıfatları O’nun ebedî ol­
duğunun delilidir.
ebediyyet a. (c«jjI) [Ar.] Sonu ol­
mayan zaman, zevalsizlik, dai­
milik.
ebeveyn a. (j^O [Ar.] bk. ana-baba
ebkâ a. (^1) [Ar.] “Verdiği nimetler
kalıcı ve sürekli olan.” anlamın­
da Allah’ın sıfatı. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Tâhâ sure­
si” (20 /131) nde geçmektedir.
ebnâ ç.a. GLI) [Ar.ibn’in ç. b.] 1.
İbnler, oğullar. 2. Yemen’de hâ­
kimiyet kuran Sasanîlerin (575 -
190
625) bu ülkede kaldıkları süre
içinde îranlı askerlerin Yemenli
kadınlarla evlenmesi sonucu
doğan etnik ve sosyal topluluğa
verilen ad. Ebnâ ve San'a yöre­
sinde oluşan bu topluluk, Hz.
Peygamber’in kendilerine gön­
derdiği “İslâma da'vet” mektu­
bu olumlu karşılandı ve o dö­
nem valileri Bâzân ve Fîrûz ed-
Deylemî yönetimlerince İslâmi­
yet topluca kabul edilmiş olun­
du. 3. Hadis biliminde, babala-
rm iyi yetişmiş oğullarından ve­
ya oğullarm babalanndan riva­
yet etmiş olduğu hadisler ve
bunlarm incelenmesi konusu.
§ tam. ebnâ-yı âdem a. (^1
^tul) İnsanoğlu.
ebnâ-yı beşer a. (^ ^UJ)
İnsanoğlu, insan.
ebnâ-yı dehr a. (^j ^Li)
Dünya adamları, dünya işle­
rine bel bağlayan kimseler.
ebnâ-yı zamân a. ^Lj ^Ll)
Yaşayanlar, hayatta olan in­
sanlar.
ebnâ'ü’d-dehâlîz a. (3JL4JI
tul) Terkedilmiş çocuklar,
anası babası belli olmayan
kimsesiz çocuklar.
ebû a. (^f) [Ar.eb sözünün ötreli (ü
ile) okunmuş biçimi] “Eb, baba,
ata.” anlammda olan bu söz,
başka kelime ve terkiplerle bir-
leşerek yeni terimler oluşturur.
 191
§ tam. ebu’l-akl a. CMi^ı)
Cebrail için kullanılan bir te­
rim.
ebu’l-beşer a. (pJljJ) (in­
sanların babası) Hazret-i
Âdem.
ebu’l-cinn a. GJljjl) (cinlerin
babası) İblis.
ebu’l-ervâh a- (c^JiD Hz.
Muhammed’in ruhu.
ebu’l-feth a. (^lilljjl) Fatih
Sultan Mehmed’in lâkabı.
ebu’l-kâsım a. (^liil^l) (Ka-
sım’ın babası) Küçük yaşta
ölen oğlu Kasım’m adından
dolayı Hz. Peygamber’e veri­
len ad.
ebu’n-nevm a. (^IjjI) bot.
Haşhaş.
ebu’r-rebî a. (^JIjjI) zool.
İbibik, hüdhüd.
ebu’l-vakt a. (cyJljJ) tas.
Dünyanın ve çağın etkisinde
kalmayan, kendisini Allah’a
adayan kimse, ibnü’l-vakt
karşıtı.
ebû Müslim Destanı a. Dinî-
destanî halk hikâyesi; Türk ede­
biyatında Kıssa-i Ebû Müslim
ve Ebû Müslim-nâme olarak da
bilinmektedir. Bu hikâyenin
kahramanı Ebû Müslim-i Hora-
sanî (öl. H. 137 / M. 755), yöne­
timin Emevî devletinden Abbasî-
lere geçmesinde önemli rol oy­
ebû Müslim Destanı
namış olan tarihî bir şahsiyettir.
Halk arasmda da yaygm olan bu
destan-hikâyenin özünde, daima
hakkı ve halkı savunan, zulme
ve zalimlere karşı çıkan bir kişi­
lik olarak yaratılan Ebû Müslim-
i Horasanî, Asya’da İran’dan
Özbekistan, Türkistan ve Dağıs­
tan yöresine kadar uzanan bir
coğrafyada tanmmış; fakat asıl
şöhretini Anadolu’da hem yiğit
bir kahraman hem de mübarek
bir şahsiyet olarak kazanmıştır.
Bu da destanın Türkler arasmda
daha çok tanmdığını ve tutun­
duğunu başta yeniçeri teşkilâtı
olmak üzere fütüvvet ocaklarm-
da, Şiî-Alevî toplumunda, Bekta­
şî ile ahî zümreleri yanında es­
naf teşkilâtı içinde halk kahvele­
ri ve köy odalannda da okun­
ması ve anlatılması onun Hz.
Ali, Hz. Hamza ve öteki din bü­
yüklerinin adları etrafmda olu­
şan destansı hikâyelerin yanın­
da önemli bir yere sahip oldu­
ğunu göstermektedir. Destanm
konusu Hz. Ali taraftarları ile
Muaviye’yi savunanlar arasında
başlayıp Ebû Müslim-i Horasa-
nî’nin olaylar zincirine katılması
ile genişler. Sonunda zafer Ab-
basîlerin lehinde sonuçlanır.
Ebû Müslim-i Horasanî’nin ölü­
münden sonra da halk arasında
yayılmaya devam eden destan,
halk anlatıcılarınm eklemeleriy­
le olay örgüsü zenginleştirilerek
ve bir kahramanlık öyküsü ola-
ebvâb kitaplan
rak bir fetih ve İslâmî kahra­
manlık kimliğini kazanmış; yüz­
yıllar boyu hem halk arasmda
dilden dile dolaşmış hem de
Türk edebiyatma kaynaklık et­
miştir.
ebvâb kitapları a. Hadis bilimin­
de, yalnızca bir konudaki hadis­
leri bir araya getiren kitaplar.
ecâze lî a. (JjLI) [Ar.] Hadis bili­
minde, icazet yoluyla alınan bir
hadisi bir başkasma aktarma işi.
ecâzenî a. ^Ll) [Ar.] bk. ecâze lî
ecel (I) s. (J^î) [< Ar. eceli] “Pek
büyük, çelil ve âlî, eşref.” anla­
mmda olan bu söz, başka kelime
ve terkiplerle birleşerek yeni te­
rimler oluşturur.
§ tam. ecell-i mahlûkât a.
(oljk» jJ) (yaratıkların en
şereflisi) İnsan.
ecel (II) a. (JşJ) [< Ar.ecell] Allah
tarafmdan her yaratılmış için
önceden takdir edilmiş hayat
süresi, ölüm anı, hayatm sonu,
ölüm. Kur’ân-ı Kerîm’de bu sö­
zün çok yönlü anlamları üzerin­
de durulmuş, pek çok ayette bu
farkh anlamlar üzerinden me­
sajlar verilmiştir. Bunlarm te­
melinde, Kur'ân-ı Kerîm’de ge­
çen “Allah'ın öne alınamaz ve ge­
ri bırakılamaz takdiri.” hükmü
yatmaktadır. Bunların yanmda
sözünü ettiğimiz bu terim ile ü-
gili en çarpıcı ayet, “En'âm su­
192
resi” (6 / 2) nde karşımıza çıkı­
yor. Bu ayette geçen mealen, “O,
sizi çamurdan yaratan, sonra
eceli takdir edendir.” ibaresi,
“ecel” teriminin en belirgin ifa­
desidir. Bunun yanında Hz. Pey­
gamber’in hadislerinde de bu
terim ile ilgili ifadeler yer al­
maktadır. Bunlar arasmda, “Her
insanın ecelinin önceden takdir
edildiği” (Tirmizî, “Tefsir”, 2)
üzerinde durulur. Ehl-i sünnet
olan bilim adamları ve tıp ala-
nmda çalışanlar ile Mu'tezile
bilginleri “ecel-i tabiî” (ecel-i
müsemmâ) ve “ecel-i ihtirâmî”
(ecel-i kazâ) şeklindeki bir ayı­
rımı pek uygun görmemekle be­
raber bazı mezhepler arasında
ihtilâflar söz konusu olmuştur.
Mu'tezile ve Şi'â ehli insanın iki
eceli olduğunu savunurken ehl-i
sünnet ise Kur'ân-ı Kerûn’deki
muhkem ayetlere dayanarak in­
sanların tek eceli bulunduğunu,
bunun da ölümle gerçekleşece­
ğini savunmuşlardır.
§ tam. ecel-i mev'ûd a. (^
JşJ) Mukadder olan veya
tabiî olan ölüm.
ecel-i kazâ a. (La Jş.1) Kaza
sebebiyle gelen ölüm.
ecel-i müsemmâ a. (^^
J^ı) bk. ecel-i mev'ûd
eceztu a. (o>l) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hocanm kendi hoca­
sından sağlıklı bir biçimde almış
 193
olduğu hadisleri rivayet edebil­
mesi için bir başka kimseye izin
vermesi.
eceztu ehle zemânî a. Ç^Lj JaI
c>l) [Ar.] bk. eceztu
ecinni a. (^1) [< Ar.cinn] Cin, cin
taifesinden bir fert.
ecir, -ri a. (^l) [< Ar.ecr] (ç. b.
ucûr, âcâr) Bir iş karşılığmda
verilen şey, karşılık, ücret, se­
vap. Kur'ân-ı Kerîm’de teklik ve
çokluk biçimleriyle yüz beş ayet­
te, bazen mükâfat, bazen de ce­
za karşılığmda yer almaktadır.
Bir ayette ise (Nisa suresi, 4 /
24) “mehir” (bk. bu madde) kar-
şılığında kullanılmıştır. Hadis­
lerde de bu terim karşılığı kul­
lanılan anlamlarla karşılaşıyo­
ruz. Özellikle Allah yolunda ci­
hat yapmak, namaz kılmak,
Kur’ân okumak, ilimle uğraş­
mak, çevresine şefkatle yaklaş­
mak ecir ile müjdelenen davra-
mşlar arasmda gösterilmiştir.
§ tam. ecr-i misi a. (Ji» ^l)
huk. Bir malın veya eşyanm
kullanımma ilişkin haklan
para olarak takdiri.
ecr-i müsemmâ a. (L^ ^l)
huk. Taraflar arasmda belir­
lenen veya uzlaşılan ücret.
ecved s. (j^i) [Ar.] Çok iyi, pek âlâ.
§ tam. ecvedü’n-nâs u. (^Ul
j^J) (insanların en iyisi) Hz.
Muhammed.
edâ sigalan
edâ (I) a. (bl) [Ar.] Sözlük anlamı
“Ödeme, görevi yerine getirme,
ifa etme.” olan bu söz, dinî ve
hukukî bir görevin usulünce ve
zamanında yerine getirilmesi
olarak terim hâlini almıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de bir yerde
esas anlammda (Bakara suresi,
2 / 178), üç ayette de bu kelime
türemiş biçimleriyle kullanıl­
mıştır. Bu terim, şer’î delillerden
ve bireysel ilişkilerden doğan
borç ve görevlerin yerine geti­
rilmesi bağlammda fıkıh usulü,
borçlar hukuku, ibadetlerin ye­
rine getirilmesi, şahitlik gibi de­
ğişik alanlarda kullanılmıştır.
edâ (II) a. (bl) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’in tecvit kurallarına göre
okunması (bk. kırâ'at, tilâvet).
edâ (III) a. (bl) [Ar.] Hz. Peygam-
ber’in hadislerini usulüne ve as­
lına göre rivayet etme. Hadis bi­
liminde bir hadisi aslına ve usu­
lüne göre öğrenmeye “taham­
mül”, onu ezberden veya bir ki­
tap usulüne göre rivayet etmeye
de “edâ” terimi kullanılmıştır.
edâhî a. (^L^l) [Ar. udhiye’nin ç.
b.] bk. udhiyye
edâ sigalan ol Hadis biliminde, bir
hadisi başkasına rivayet eder­
ken almış biçimine, tahammül
yoluna uygun olarak kullanılan
kahp ifadeler. Bu tür ifadeler
sıklıkla şöyledir: semi'tu, had-
desenâ, kuri’e aleyh, vecedtu
vb.
edep 194
edep, -bi a. («jl) [Ar.] (ç. b. âdâb) 1.
Bir toplumda gelenek ve göre­
nekler doğrultusunda ortak de­
ğerler olarak benimsenmiş iyi
davranışlar veya âdâb-ı
muâşeret kuralları için kullanı­
lan bir terim, terbiye, hüsn-i ah­
lâk. İslâm dini sosyal hayat için­
de “edep” konusuna büyük
önem vermiştir. Bireyin kendi­
sinden başlayarak aile içi dav­
ranışlar, komşu münasebetleri,
dostluklar, iş hayatı ilişkileri,
sosyal dayanışmalar gibi çok
yönlü bir değerler manzumesini
içine alan edep konusunda Hz.
Peygamber de önemli değerlen­
dirmelerde bulunmuştur. Nite­
kim Buharı, O’nun bu yoldaki
değerlendirmelerini, öğütlerini,
hatta nehy ettiği hususları kita-
bmm “Kitâbu’l-Edeb” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 13, s.
5971-6173) başlıkh bölümünde
ayrmtılarıyla incelemiştir. 2. tas.
“Ahlâk, tören, hüküm, şart, saygı,
terbiye, nezaket” gibi anlamlara
gelen bu terim, tasavvuf ehlince
“zâhirî” ve “bâtinî” olarak ikiye
ayrılmış, bunlardan da kalp ve
ruh dünyasını ifade eden bâtinî
edep ön planda tutulmuştur.
Sufîler cami adabmdan tuvalet
adabma kadar çok geniş bir ya­
şayış tarzı adabını uygulamaya
koyarken bunları “âdâb ve
usul” ve “âdâb ve erkân” terim­
leriyle yaygınlaştırmışlardır.
§ tam. edeb-i kelâm a. (^
ujl) ed. Anlatımda veya edebî
üslûp içinde sıradan veya
bayağı sözlere yer verüme-
mesi.
edebiyat a. (üLjI) [Ar.] Bir milletin,
bir coğrafyanm, bir dönemin,
bir sanat veya estetik ekolün ya­
rattığı edebî ürünlerin bütünü­
ne verilen ad. Batı dünyasmm
“literatür” veya “belles letres”
terimlerinin karşılığı olarak 18.
yüzyılın ikinci yarısından itiba­
ren Türkçede kullanılmaya baş­
lanılan bu terim, eski dönemler­
de “şiir ve inşâ” olarak karşıla­
nıyordu.
edille ç.a. WjI) [ Ar.delîl’in ç. b.] 1.
Şer! ve amelî bir hükme götü­
ren deliller. Buna göre hem dinî
hükmün çıkarıldığı aslı, hem de
hükmü elde etmek için kullanı­
lan yöntem ve ükeler bu terim
üe karşılanmıştır. 2. Fıkıh bili­
minin dayandığı delilleri topla­
yan kitap.
§ tam. edille-i akliyye ç.a.
(dk yj) fik. Akla dayanan
deliller.
edille-i asliyye ç.a. (üUI ûjI)
bk edille-i erba'a
edille-i erba'a ç.a. (^ji ÜJ)
fık. Dört temel unsura dayalı,
yani Kur’an, sünnet, icmâ-ı
ümmet (bk. bu madde),
kıyâs-ı fükahâ (bk. bu mad-
 195
de) gibi dört unsura bağlı de­
liller.
edille-i şer'iyye ç.a. (uji
yj) fik. Şeriat hükümlerine
dayalı deliller veya kaynak­
lar, edile-i erba'a.
edille-i tâliyye ç.a. (UIL üjl)
fik. Fıkıh usulünde, ikinci de­
receden deliller olarak nite­
lenen ve gelenek, görenek,
uygulamalar, eylemler, genel
kurallar, sağlam eserler gibi
ortak değerlere dayanan de­
liller.
ef âl ç.a. (JLdl) [ Ar.fiTin ç. &.] “İş­
ler, eylemler.” anlammdaki bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
yeni terimler oluşturur.
§ tam. efâl-i ibâd ç.a. (jU
Jl*jl) İnsan için iradeye da­
yanan ve bireye sorumluluk­
lar yükleyen iş ve eylemler.
efâl-i mükellefin ç.a. (jjâL
JLûl) “Mükelleflerin yükümlü­
lüklerini yerine getirme.” an­
lammdaki bu söz, insanların
dini bakımdan yükümlülük­
lerini yerine getirme yolunda
davranışları ve bunlarla ilgili
hükümleri ifade etmektedir.
Hanefî mezhebine bağh bilim
adamlan bu yükümlülükleri
şöyle sıralamışlardır: “farz,
vacip, sünnet, mendûb,
mubah, tenzihen mekrûh,
tahrimen mekrûh, haram”
(bk. bu maddeler). Erişkin bir
efrâd
Müslümanm kendisiyle ilgili
yükümlülükleri, emir ve ya­
sakları bilmesi dinin gereği
olarak yorumlanmaktadır.
efâl-i şer'iyye ç.a. («L^
Jl*îl) Namaz, oruç, ahş veriş,
hibe gibi şerî hükümlere bağ­
lı eylemler.
efendi a. 1. Sahip, malik, mevlâ:
Evin efendisi. 2. Çelebi,
seyyid:“jKqy/ü milletin efendisi­
dir.” (M.Kemal). 3. Ululama sözü
olup özellikle okumuşlara, ule­
ma ile yazarlara ve kâtiplere öz­
gü bir unvan, ağa karşıtı: Hoca
efendi. 4. Hâkim, kadı, molla: İs­
tanbul efendisi.
efendi dâ'îmiz a. Şeyhülislâmlar
için padişahlar tarafmdan kul­
lanılan söz. bk. şeyhülislâm
efendi dairesi a. Yeniçeri ocağmda
resmî yazışmalarm yapıldığı ve
maaş defterlerinin tutulduğu da­
ire (bk. yeniçeri).
eflâk a. (dilil) [Ar. felek’in ç. b.]
Gökler, felekler.
§ tam. eflâk-i seb'a a. (<>JM
djül) 1. Yedi gök anlammdaki
bu terim, Ay, Utarit, Zühre,
Güneş, Merih, Müşteri, Zühal
için kullanılmıştır. 2. tas. Ta­
savvuf literatüründe, hayat,
ilim, semi, basar, kudret, ke­
lâm, irade için kullanılmıştır.
efrâd a. (J>i) [Ar.] tas. Hz. Pey­
gamber ve O’nun sünnetine ku-
efrâd ve garâ'ib kitabı
sursuz bir şekilde uyarak ferdi­
yet tecellisine erdiği ve şeyhin
gözetimi dışında kendi iradesi
ile hareket edebilen ermiş kişi­
ler veya velîler.
efrâd ve garâ’ib kitabı a. Hadis
biliminde sadece bir hocanın ri­
vayet ettiği bütün hadis kitapla-
n.
efsûn a. (j^JI) [Ar.] bk. sihir
ehil a. CUI) [< 4r.ehl] (ç. b. ahâlî)
Sözlük anlamı “Sahip, malik,
mutassarıf’ olan bu söz, değişik
kelimelerle terkipler oluştura­
rak yeni terimler meydana geti­
rir.
§ tam. ehl-i abâ a. (Ll >1) bk.
âl-i abâ
ehl-i adi a. (Jjc Jıi)
“Mu'tezile” mensuplarınm
“tevhid” sözü ile birlikte
kendilerine nispet ettikleri
“ehlü’l-adl ve’t-tevhîd” te­
rimi. bk. mu'tezile
ehl-i âhiret a. (o>i JaI) Ölü­
ler.
ehl-i âlem a. ÇJL Jıl) Bu
dünyalılar.
ehl-i arz a. (^jl >1) Şeytan,
cin, peri.
ehl-i ayâl a. (JLc Jıl) Ev hal­
kı, kadın, aile.
ehl-i azâb a Çljc J*l) Ce­
hennem ehli, Müslüman ol­
mayanlar.
196
ehl-i bâdiyye a. (<ujL JaI) Çöl
halkı, bedevi.
ehl-i bedir a. (j^ >1) Hicre­
tin ikinci yıhnda Müslüman­
larla müşrikler arasında Be­
dir adh yerleşim bölgesi çev­
resinde meydana gelen Bedir
Savaşı’na katılan ashaba ve­
rilen ad. Bunlar Bedrî olarak
da adlandırılmış olup 313 kişi
olduğu kaynaklarda zikre­
dilmektedir. Bunlardan
Kur’ân’da (Âl-i İmrân sure­
si, 3 / 123) ve Hz. Peygam­
ber’in hadislerinde övgüyle
söz edilmiş, hepsinin cennet
ehli olduğu özellikle hadis­
lerde vurgulanmıştır.
ehl-i beyt d. (cuj >1) “Hane
halkı” anlammdaki bu söz,
Hz. Muhammed’in aile fertle­
ri ve yakm akrabası, yani to­
runlar ve damatları için kul­
lanılan bir terimdir.
Kur’ân’da bu söz, üç ayette
geçmektedir. Birincisi Hz. İb­
rahim’in ev halkma (Hûd. su­
resi, 11 / 73), İkincisi Hz. Mu-
sa’nm ev halkma (Kasas su­
resi, 28 / 12), üçüncüsü Hz.
Peygamber’in ev halkma
(Ahzâb suresi, 33 / 33) ait
ayetlerdir. Hz. Peygamber’in
ev halkma yani “ehl-i beyt”e
kimlerin dahil olacağı tartış­
ma konusu olmuştur. Kimi
ulema, Peygamber’in ev hal­
kma sadece hanımları dahil
 197
etmiş; kimileri Peygamber’in
eşleri, çocukları, torunları
Haşan ve Hüseyin’i ve dama­
dı Hz. Ali’yi dahil etmişlerdir;
Şii uleması ise Peygamber’in
ev halkına Hz. Peygamber’in
yanı sıra Ali, onun eşi Fatma
ile Haşan ve Hüseyin’i dahil
etmişlerdir.
ehl-i bida' a. ^ Jıl) bk.
ehl-i bid'at
ehl-i bid'at a. (oto >1) Hz.
Peygamber döneminden son­
ra ortaya çıkan, Kur’an-ı
Kerîm ve Hz. Muhammed’in
sünnetine uymayan, Hak yo­
lundan ayrılan ve Müslüman
sayılmayan, dinî bir delile
dayanmayan bazı inanç ve
davranışları benimseyen,
bunları başkalarma da em­
poze etmeye çahşan fırkalar,
gruplar veya kimseler, Hari­
cîler, Şia v.b. “ehl-i sünnet”
karşıtı.
ehl-i hidâyet a. bh Jıl) tas.
bk. mübtedi'
ehl-i büyûtât a. (ot^ Jıl)
Sâsânîler döneminde ve
Abbâsî devleti içinde meşhur
kabile mensupları için kulla­
nılan terim.
ehl-i cehennem a. (^=. Jıl)
Cehennemlik olanlar.
ehl-i cehl a. (J^ Jıl) Cahil­
ler.
ehl-i hakk
ehl-i cihâd a. (jl^ J^D Gazi­
ler, vakıftan aylık alan kimse­
ler.
ehl-i dalâlet a. (obua. Jıi) bk.
ehl-i bid'at
ehl-i dünyâ a. (LûjJaI) Kendi­
ni dünya işlerine adamış, ah­
reti düşünmeyen kimse.
ehl-i ehvâ a. Cyd >0 İnanç
ve davranışlannı dünya gö­
rüşlerine veya bireysel ter­
cihlerine göre oluşturanlar
ve dinde mezhep ayrımcılığı
yapan kimseler, bk. ehl-i
bid'at
ehl-i firkat a. (dji Jıl) bk.
ehl-i bid'at
ehl-i hadîs a. (iuxx Jıl) 1.
Hadis öğrenimi veya öğretimi
ile uğraşan, ravîlerin çalışma
yöntemlerini bilen ve bu ko­
nuda söz sahibi olan kimse­
ler için kullanılan bir terim.
2. Hz. Peygamber’in hadisle­
rine göre amel eden kimse
anlammda bir terim,
“ashâbu’l-hadîs” (bk. bu
madde).
ehl-i hakk a. (,> >1) Gerçe­
ğe uygun inanç, hüküm ve
düşünceleri benimseyen
kimse, Allah’a inananlar, an­
lamında kullanılan bu söz,
sonradan “İslâm, iman ve
Hak yolunda olan veya kitap
ve sünneti esas alan mezhep-
ehl-i hakikat
lere tâbi olan Müslümanlar”
için kullanılan bir terim nite­
liği kazanmıştır.
ehl-i hakikat a. (ciu JaI) 1.
Gerçekleri, doğruları görebi­
lenler. 2. tas. Hakka ulaşma
yolunda hakikat mertebesin­
de bulunanlar.
ehl-i hâl a. (Jl^ JaI) Vecd sa­
hibi, İlâhî aşka bağlanmış
kimse.
ehl-i hevâ a. (Ij* >1) Sözlük
anlamı “Zevk ve sefa içinde
gününü geçirenler, nefis arzu­
larına uyanlar.” olan bu söz,
“İnançlarını, tutum ve davra­
nışlarını, Kur’an-ı Kerîm ve
Hz. Muhammed’in sünnetine
göre düzenlemeyen ahlâksız
kimseler.” için kullanılan bir
terim olmuştur.
ehl-i hey’et a. (oLa JaI) Ast­
ronomi ile uğraşanlar.
ehl-i hıbre a. (»j^i) huk.
Bir iş hakkında bilgi ve vukuf
sahibi olan, bilirkişi.
ehl-i hikmet a. (c^ JaI) Fi­
lozof.
ehl-i hilâf a. (JiL >1) bk.
nâsıbe
ehl-i hükümet a. (c-AhO
Devlet yönetiminde olanlar,
hükümette yer alanlar.
ehl-i ırz a. ^ JaI) Namus­
lu kimseler.
198
ehl-i iffet a. (ok JaI) bk. ehl-i
ırz
ehl-i idrâk a. (JIjjIJaI) Düşü­
nürler.
ehl-i ilm a. Çk JaI) Bilginler.
ehl-i îmân a. (jLJJaI) îman
sahipleri, müminler.
ehl-i isbât a. (oUil JaI) İlâhî
sıfatların Allah’a nispet edil­
mesini benimseyen kelâm
bilginleri için kullanılan te­
rim.
ehl-i İslâm a. ÇjLl JaI) Müs­
lümanlar.
ehl-i ittikâ a. (l£(>l) Sofu,
aşırı dindar.
ehl-i kâl a. (Jli JaI) tas. İlâhî
hakikatlere ulaşamamış, ma­
nevî zevkelerden uzak kal­
mış kimse.
ehl-i kelâm a. ( ^ JaI) Düz­
gün ve güzel konuşanlar,
fasahat sahipleri.
ehl-i kıble a. (<Li JaI) 1.
İnanç ve itikatlarmı farklı bi­
çimlerde yorumlayan ve uy­
gulayan ve de değişik mez­
heplere tabi olan Müslüman.
2. Kâbe’ye yönelerek namaz
kılmanm farz olduğunu ka­
bul eden Müslüman.
ehl-i kitab a. ÇK JaI) 1. “Al­
lah’ın peygamberlerine indir­
diği kitaplara iman eden.” an-
lammda olan bu terim,
 199
Kur’an’da dört kitaptan biri­
ne inananlar (Nisâ suresi, 4 /
153; Mâ'ide suresi, 5 / 15);
Müslümanlar, Hristiyanlar
ve Yahudîler için kullanılmış­
tır. 2. İslâmiyet’ten önce
Hristiyanlar ve Yahudîler
için kullanılmıştır.
ehl-i kubbe a. («uî JaI) Hz.
Peygamberin mescidi veya
çadırı içinde konuk ettiği
kendisini ziyarete gelen kim­
seler için kullanılan terim.
ehl-i kubûr a. (^A >1) Me­
zarlıkta yatanlar, ölüler.
ehl-i mahşer a. (jJ^ JaI) Kı­
yamet günü dirilecek olanlar.
ehl-i ma'rifet a. (^^ JaI) 1.
Hünerli, becerikli kimseler.
2. Hakk’a ulaşma yolunun en
son derecesi olan marifet
mertebesinde bulunanlar.
ehl-i na'îm a. (^ JaI) Cen­
netlikler.
ehl-i nâr a. (jü J*l) Cehen­
nem ehli, cehennemlik.
ehl-i nazar a. (Jü JaI) bk. na­
zar
ehl-i nihâyet a. (ojL^ J^D tas.
bk. nihâyet
ehl-i nücûm a. Çjşü J»l) Mü­
neccimler, astrologlar.
ehl-i örf a. Gj> JaI) Osmanlı
devlet teşkilâtında padişah
adına halkm ihtiyaçlarını ge­
ehl-i salîb
lenek ve göreneklere göre
karşılamakla görevli ulemâ
sınıfı dışında kalan memur,
asker veya ordu mensubu.
ehl-i perde a. Gjjj JaI) Na­
muslu veya iffetli kadınlar.
ehl-i re'y a. (^îj JaI)
İslâmiyetin yayılmasmdan
sonra 8. yüzyılda ortaya çı­
kan Küfe merkezli fıkıh eko­
lüne ve bu ekol içinde hâkim-
lik yapanlar kimseler.
ehl-i rûm a. Çjj JaI) Anadolu
halkı.
ehl-i sâbıka a. (<1L Jal) İlk
Müslümanlar.
ehl-i sahih a. Qua^ JaI) Ha­
dis biliminde, yalnızca sahih
hadisleri içeren kitap yazmış
kimseler.
ehl-i salâh a. (^ JaI) Doğ­
ru ve namuslu kimseler.
ehl-i salât a. (o^ Jal) Kâ-
be’ye yönelerek namaz kıl-
manm farz olduğuna inanan
ve değişik mezheplere bağlı
olan kimseler.
ehl-i salîb a. (çuU JaI) “On
birinci yüzyılın sonlarında
Kudüs’ü kurtarma amacıyla
Türkleri Anadolu’dan atmak
ve Orta Doğuyu ele geçirmek
için AvrupalIların başlatmış
olduğu siyasî ve askerî hare­
kât.” için kullanılan bir te­
rim, Haçlılar.
ehl-i suffe
ehl-i suffe a. (<i^» >1) İslâ­
miyet’in ilk yıllarında Mek­
ke’de Mescid-i Nebevi civa­
rında bulunan bir sofada ha­
rman, evsiz barksız olup sa­
dece ibadetle vakit geçiren
ilk sahabeler.
ehl-i sülük a. (JjL JaI) tas.
Bir tarikata girmiş olanlar,
tarikat mensupları.
ehl-i sünnet a. (ek. JaI) Hz.
Peygamber ile ashabının tut­
tuğu yolu benimseyen, onla-
nn davranışlarını uygulayan
ve Müslümanlara ulaştıran
din bilginleri
ehl-i sünnet ve’l-cemâ'at a
(oıluJi j olu, Jai) bk. ehl-i
sünnet
ehl-i şerî'at a. (o*^ Jıl) 1.
Şeri’at mensupları. 2. tas.
Hakk’a ulaşma yolunun ilk
mertebesinde bulunanlar.
ehl-i Şî'a a. (<ıui >l) Hz.
Ali’nin mezhebine bağh olan
kimseler.
ehl-i tabâ'i' a. (^LL JaI) bk.
tahâ'i'iyyûn
ehl-i takvâ a. (^^ J*l) tas.
Takva sahipleri.
ehl-i tarîk a. (j4> >1) tas.
Bir tarikate mensup olan, sa-
lik.
ehl-i tarîkat a. (ci> J*l) tas.
1. Tarikat mensupları. 2. tas.
200
Hakk’a ulaşma yolunun ikin­
ci mertebesinde bulunanlar.
ehl-i tasavvuf a. (J^ JaI)
tas. Bir tarikata bağlananlar
veya tasavvufla uğraşanlar.
bk. mutasavvıf ve sufi
ehl-i ta'tîl a. (^ JaI) bk.
mu'attıla
ehl-i tertîb a. (^p> JaI) Beş
vakit namazmı kaçırmadan
düzenli kılan kimse.
ehl-i teslis a. (iuû Jıl)
Hrıstiyanlar.
ehl-i tevhîd a. (^s^ J*0 Al­
lah’m birliğine inananlar,
Müslümanlar veya gerçek
tevhidin kendi inanç sistem­
leri içinde temsil edildiğini
savunan “ehl-i sünnet” (bk.
bu madde) taraftarları için
kullanılan bir terim.
ehl-i ukûbet a. (ou>c Jj»O
huk. Cezaî ehliyeti olanlar, bi­
linci yerinde olan kimseler.
ehl-i va'd a. (jcj JaI)
“Mu'tezile” (bk. bu madde)
ve “Havâric” (bk. bu madde)
mensuplarmm aksine günah
işlemiş bulunan bir mümin
için iyimser bir yaklaşım
içinde olan “Mürci'e” (bk. bu
madde) grupları için kullan­
dıkları terim, bk. ashâbu’l-
va'd
ehl-i va'îd a. Gut, Jul) Büyük
günah işleyen bir mümin için
 201
kötümser bir hüküm öngören
“Mu'tezile” (bk. bu madde)
ve “Havâric” (bk. bu madde)
mensupları için kullanılan
kelâm terimi, bk. va'd ve
va'îd, ashâbu’l- va'îd
ehl-i vezâ'if a. (Jilly JaI)
huk. Bir vakfm gelirinden
maaş ve ücret alan kimseler.
ehl-i vukûf a. (Jjîj JaI) huk.
Bilirkişi, eşanlamlısı, “ehl-i
hibre” (bk. bu madde).
ehl-i vasat a. (k^ JjI) tas.
Tasavvuf inancma göre,
sülûke yeni başlayan
“mübtedi'” (bk. bu madde)
ile sona gelen “müntehi,
nihâyet” (bk. bu maddeler)
arasmda bulunan salikler.
ehl-i vuslat a. (oUj >1) tas.
Tasavvuf inancma göre,
sülûkun sonu anlamında
kullanılan terim, bk. nihâyet
ehl-i vücûd a. (jjşj JaI) İn­
sanlar.
ehl-i zimmet a. (c«j >1)
Müslüman bir ülkede yaşa­
yan, vergi veren ve korunan
gayrimüslim halk.
ehlü’l-adl ve’t-tevhîd a.
(j^yJI j Jjt JaI) “Mu'tezile”
mensuplarınm “tevhîd” sözü
ile birlikte kendilerine nispet
ettikleri terim, bk. mu'tezile
ehille ç.a. (<Ui) [Ar.hilâl’in ç. b.]
ehlüT-bida' a. (^Jl >1) bk.
Hilâller, yeni aylar, hilâl şeklin­
ehl-i bid'at
de olan şeyler.
ehille
ehlüT-farz a. (^>11 JaI) fik.
Birinci dereceden varisler.
ehlüT-hâl veT-akd a. (kil j
JLJI JaI) Devlet başkanmı
seçmek veya azletmek yetki­
sine sahip olan heyet, anla-
mmda fıkıh terimi. Bu terim,
Şia ile ehl-i sünnet arasında
imamet, halifenin iş başına
getiriliş yöntemi ve meşru
yönetim konularmdaki tar-
tışmalann alevlendiği dö­
nemde kullanılmaya baş­
lanmıştır.
ehlüT-kisâ a. (L£ll JaI) bk.
ehl-i beyt
ehlüT-mağfîre a. G>kJI >1)
Mağfiret ehli, bağışlama sa­
hibi anlamında Allah’m sıfatı
olarak nitelenen bir terim.
ehlü’t-takvâ a. (^1 J»l) bk.
ehl-i takva
ehlü’s-suffe a. (<kJI JaI) bk.
ehl-i suffe
ehlü’t -tabâ'i a. (jiLüJl JaI)
bk. tabâi"iyyûn
ehlü’l-va'd a. Ujll >1) bk.
ashâbu’l- va'd
ehlü’z-zikr a. (/ili >1) bk.
ehl-i kitâb
ehl ü iyal a. (JL j JaI) Aile,
familya, çoluk çocuk.
ehlen
ehlen e. 6ui) [Ar.] Hoş geldiniz.
ehlen ve sehlen e. 61+- j ^ü>Ö [Ar.]
Hoş geldin, merhaba, nasılsm.
ehl-i beyt-nâme a. («uL Olu >1) [<
Ar. ehl-i beyt + F.nâme] tas. ed.
Tasavvufî edebiyatta mutasavvıf
şairlerin “ehl-i beyt” (bk. bu
madde) sevgisini ve faziletlerini
şiirleştiren eserler için kullan­
dıkları terim.
ehliyet a. (cubl) [< Ar.ehliyyet]
Bireyin dinî ve hukukî hüküm­
lere ve yükümlülüklere uyma
çağma geldiği anlamında bir fı­
kıh terimi.
ehliyetname a. (<uL ojUI) [< Ar.
ehliyyet + F. nâme] bk.
icâzetnâme
ehlullah a. («ili JaI) [< Ar.ehl +
Allah] Velî, evliya.
ehrâm (I) ç.a. ÇIjaI) [Ar.herem
(piramit) ’in ç. b.] Kahire’de bu­
lunan eski kral mabetleri, pira­
mitler.
ehrâm (II) a. ÇJ>sJ) bk. ihram
ehrâmen (jJ^aI) bk. ehrimen
ehremen a. (*>>»1) [F.] 1. Zerdüşt
dini temelindeki iki kuvvetten
biri olup şer ve karanlık ifade
ederdi. 2. İslâmiyetten sonra
şeytana verilen ad.
e'imme ç.a. (wl) [Ar.imâmTn ç. b.]
“İmamlar.” anlammda olan bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
202
birleşerek yeni terimler oluştu­
rur.
§ tam. e'imme-i erba'a ç.a.
(«üujl Ucl) Dört büyük imam
ve fıkıh bilgini: Ebu Hanife,
Ahmed b.İdris eş-Şafl’î, Malik
b. Enes ve Ahmed b. Hambel.
e'imme-i hamse ç.a. (^
^tl) Hadis biliminde çok ta-
nmmış beş hadis mecmuası-
nm yazarları, Buhârî (öl. 256
/ 869), Müslim (öl. 216 / 831),
Ebû Dâvûd (öl. 275 / 888),
Nesâ'î (öl. 303 / 915), Tirmizî
(öl. 279 / 892) için kullanılan
terim.
e'imme-i isnâ-aşer ç.a. (^
^1 L^l) Şiflerde Hz. Ali’den
başlayan ve Mehdî ile son bu­
lan on iki imam.
e'imme-i selâse ç.a. (^
Utl) “Üç imam” anlamında
kullanılan bu terim, İmam
Ebu Hanife ile öğrencileri
Ebû Yûsuf ve Muhammed
için kullanılmıştır.
e'imme-i sitte ç.a. (^
Uttl) Hadis biliminde
“kütübü sitte” (altı kitap)
denilen çok tanınmış altı ha­
dis mecmuasmm yazarları,
Buhârî (öl. 256 / 869), Müslim
(öl. 216 / 831), Ebû Dâvûd (öl.
275 / 888), Nesâ'î (öl. 303 /
915), Tirmizî (öl. 279 / 892),
İbn Mâce (öl. 273 / 886) için
kullanılmıştır.
 203
ekânîm-i selâse a. (^ ^ül) bk.
akânîm-i selâse
Ekberiyye a. (^1) [Ar.] Muh-
yiddin İbnü’l-Arabî’ye nisbet
edilen tasavvufî ve fikrî hareke­
te verilen ad. Bizzat kendisi ta­
rafindan oluşturulmamış, ma­
nevî oğlu Sadreddin-i Konevî
onun irşat postuna oturmuş ve
fikirlerini yaymış olduğu, hatta
onun eserlerinin bu yolla yayıl­
dığı kaynaklarda ifade edilmek­
tedir. Buna karşm bazı muta­
savvıf ehli böyle bir tarikatin
bulunmadığı, ancak onun yolu
tarikatler üstü bir irfan ve irşat
yolu olduğunu savunmuşlardır.
ekmel s. (JZI) [< Ar.kemâl] “En
olgun, daha mükemmel” anla-
mmdaki bu söz, “ekmel-i
mahlûkât” (yaratıkların en mü­
kemmeli) teriminde geçer.
§ tam. ekmel-i mahlûkât a.
(oüjLLo J^l) (yaradılmışların
en mükemmeli) tas. İnsan.
ekrem s. ÇjSl) [< Ar.kerem] “En
çok ikram sahibi” anlammda Al­
lah’ın sıfatlarmdan olan bir söz.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Alak sure­
si” (96 / 3) nde geçmektedir.
elest a. (oJi) [Ar.] “Değil miyim?”
anlammda Allah’ın kullarına hi­
taben söylediği söz (bk. kâl ü be­
lâ ve bezm-i elest).
elest günü a. bk. bezm-i elest
elest mestliği a. bk. bezm-i elest
El-hamd suresi
elestü cüm. (oJl) [Ar.] “Değil miy­
di?” anlammda Allah’m kulları­
na hitaben söylediği söz.
elestü bi-rabbiküm cüm. (^^
oJl) “Ben sizin rabbiniz değil
miyim?” anlamında Allah’m sö­
zü.
el-fâtiha a. (^lill) [Ar.] 1. Ölenlerin
ruhuna fatiha. 2. Kur’ân-ı
Kerîm’in “Fâtiha suresi”ni
okuma sözü.
elfâz-ı küfür a. (>$ killi) [Ar.] Hz.
Peygamber’in Allah’tan getirdiği
vahyleri ve bunlardan çıkan di­
nî hükümleri inkâr eden sözleri
ifade eden bir terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de bu söz aynen geçme­
mekle birlikte buna yalan
“kelimetü’l-küfr” (Tevbe sure­
si, 9 / 74) ibaresi geçmektedir.
Bu ifadelerden Müslüman bir
kimsenin küfür kelimesini söy­
lemesi ile kâfir oldukları açıkça
dile getirilmiştir.
el-hâc a. (^LJI) [< Ar.el + hâc] Hacı,
hac vazifesini yerine getirmiş
kimse.
el-hak zf. (jJi) [< Ar.el + hakk]
Doğrusu, hakikaten, bihakkın.
elham a. ÇJI) [< Ar.el-hamdu li’-
lâhi] Kur’ân-ı Kerîm’in ilk su­
resi olan “Fatiha suresi”nin kı­
saltılmış biçimi, bk. Fatiha su­
resi
elhamd a. (j»ll) bk. elham
El-hamd suresi a. ( ^ öj^ j^i)
bk. Fatiha suresi
el-hamdülillah
el-hamdülülah cüm. (JJIauJI) [ <
Ar. el + hamd + -li + Allah] 1.
“Allah’a şükür, Cenab-ı Hakka
şükürler olsun, Allah’a hamd ol­
sun.” anlamında bir dua sözü. 2.
bk. Fatiha suresi’nin bir başka
adı. bk Fatiha suresi
el-hamdülillahi Rabbi’l-Âlemîn
cüm. (jJbdl ^^ dil a«JI) bk. Fa­
tiha suresi
el-hükmülillah cüm. (dİ ^1) [<
Ar.el + hükm + -li + Allah] “Hü­
küm veya takdir Allah’ındır.” an­
lamında bir söz. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de yirmi üç
ayette geçmektedir. Nitekim
Kur'ân’ın ilk suresi olan “Fati­
ha”, besmeleden sonra bu söz
ile başlamaktadır.
elif lâm mim a. (JO [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de altı sure (“Bakara su­
resi” (2); “Âl-i İmrân suresi”
(3); “Ankebût suresi” (29);
“Rûm suresi” (30); “Lokman
suresi” (31); “Secde suresi”
(32)nin başında bulunan ve
kendi adlarıyla okunan harfler
(bk. hurûf-ı mukatta’a).
elif lâm mim râ a. C>JI) [Ar.]
Kur’ân-ı Kerîm’de “Ra'd sure­
si” (13)nin başmda bulunan ve
kendi adlarıyla okunan harfler
(bk. hurûf-ı mukatta’a).
elif lâm mim sad a. (j^JI) [Ar.]
Kur’ân-ı Kerîm’de “A'râf sure­
si” (7)nin başında bulunan ve
204
kendi adlarıyla okunan harfler
(bk. hurûf-ı mukatta’a).
elif lâm râ a. (jl) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de beş sure (“Yûnus su­
resi” (10); “Hûd suresi” (11);
“Yûsuf suresi” (12); “İbrâhim
suresi” (14); “Hicir suresi”
(15)nin başmda bulunan ve
kendi adlarıyla okunan harfler
(bk. hurûf-ı mukatta’a).
elif-nâme a. (<.l<iiı) i< Ar.elf +
F.nâme] tas. ed. Tasavvuf! ede­
biyatta mutasavvıf şairlerin Al­
lah’m varlığı, birliği, Allah’a ya­
karma konulannı şiirleştiren
eserler için kullandıklan terim.
ellez a. (^Jl) [Ar.] İlyas, Hızır İlyas.
elli dört farz a. İslâmî inançta dav­
ranış bilgisi çerçevesinde değer­
lendirilen ve her biri farz niteli­
ğinde olan İnsanî yükümlülük­
ler. bk. ilmihâl
el-mücâvir bi-Haremullah a. (dil
t^ jLJI) [Ar.] bk. mücâvir
el-mücâvir bi-Mekke a.(<L jjLUl)
[Ar.] bk. mücâvir
emân a. (jLÎ) [< Ar. emn] Bir İs­
lâm ülkesine girmek veya İslâm
ordusuna teslim olmak isteyen
bir gayrimüslime can ve mal
güvencesi sağlayan taahhüdü
veya akit belgesi. İslâm’ın yayıl­
dığı dönemlerde Müslüman or­
duların kendiliğinden teslim
olan dümanlara canlarmın, mal-
larmm, ibadethanelerinin gü-
 205
vence altında olduğuna dair
“emân-nâme”ler verildiği kay­
naklarda zikredilmektedir.
emânet (I) a. (cûLÎ) [< Ar.emn]
Kendisine güvenilen bir kimseye
göz kulak olması, koruması ve
saklaması amacıyla geçici olarak
bırakılan şey. Bu anlamıyla
Kur’ân-ı Kerîm’de iki ayette
(Bakara suresi, 2 / 283; Nisa
suresi, 4 / 58) teklik biçimiyle
kullanılmış; pek çok yerde de
türevleriyle ifade edilmiştir. Ay­
nı anlamda bu söz, hadislerde
de zikredilmiştir. İslâm inancma
ve Kur’ân-ı Kerîm (Nisâ suresi,
4 / 58) deki hükümlere göre bu
terim, en geniş manasıyla “ada­
let” kavramıyla birlikte değer­
lendirilmiş ve “vedî'a” olarak da
nitelendirilmiştir. İslâm bilgin­
leri, özellikle devlet adamlannm
hem emanet ehli hem de adalet
ehli olmaları üzerinde durmuş­
lar; emanet ehli olmalarını, ül­
kenin ve devletin imkânlarını
halka hakça sunmaları olarak
izah etmişlerdir.
emânet (II) a. (osU) [< Ar.emn] Bu
terim, peygamberlerin sıfatla-
rmdan biri olup Allah’tan aldığı
vahiyleri aynen insanlara tebliğ
etmekle görevli güvenilir kimse­
ler için kullanılmıştır. Onlar
için genel ve yaygm kanaat şu­
dur: “Onlar İlâhî emirleri ne de­
ğiştirmişler ne de bir şey eklemiş­
lerdir; onlarda hiçbir şekilde iha­
net ve hıyanet bulunmaz.”
emr-bi’l-ma'rûf ve nehy ani’l-münker
eme a. (<J) [Ar.] Kadm köleler için
kullanılan bir terim, bk. câriye
emin a. (j^l) [< Ar.emn] 1. Sözlük­
te “Kendisine emniyet olunabilen,
sözünde duran, başkalarından
korkmayan kimse.” olarak ta­
nımlanan bu söz, Hz. Peygam­
ber’e İslâmiyetten önce kendi
kabilesi içinde verilen bir sıfattır
ve “Muhammedü’l-emîn” ola­
rak adlandırılmıştır. Bu sıfat,
İslâmiyetten sonra hem Kur’ân-
ı Kerîm’de hem de yakın çevre­
sinde sadece O’nun için kulla­
nılmıştır. 2. Kur’ân-ı Kerîm’in
ayetlerini Hz. Peygambere vahiy
yoluyla ulaştırmakla görevli
Cebrâ'il’e de İslâmî literatürde
“Rûhu’l-emîn” (bk. bu madde)
adı verümiştir.
§ tam. emîn-i beytü’l-mâl a.
(JUl cuj j^l) Devlet hâzinesi
işlerine bakan görevli, maliye
nazırı, defterdar, malmüdü­
rü.
emîn-i vahy a. (^j j^i) Hz.
Muhammed.
emir, -mri a. (^l) [< Ar. emr] (ç. b.
evâmir) fık. Sözlük anlamı “Bu­
yurma, buyruk, isteme, ferman.”
olarak verilen bu söz, fikıhta
“Yapılması kesinlikle zarurî olan
iş veya davranış.” biçiminde te-
rimleşmiştir; “nehy” (bk. bu
madde) karşıtı.
§ tam. emr-bi’l-ma'rûf ve
nehy ani’l-münker a. (>UI
emr-i İlâhî 206
^ c#^ j m^j*4 Jj j«0 !■• İnsan­
ları dinin buyrukları doğrul­
tusunda yetiştirme, yönlen­
dirme ve kötülüklerden uzak­
laştırma anlamında kelâm
terimi. 2. İslâmî inanç ve fır­
kalardan biri olan
“Mu'tezile” (Kader inancını
inkâr eden Hak dininden bir
fırka) fırkasmın beş inanç
üzerine kurduğu ilkelerinden
birini ifade eden terim.
emr-i ilâM a. (^l^i) 1. Al­
lah’m emri. 2. mec. Ölüm
emr-i Hakle a. (j^ ^1) mec.
Ölüm
emr-i kün a. Q£ ^.l) Evrenin
yaratılış anmda Allah’m ver­
diği “kün” (ol!) emri.
emr-i münîf-i vâcibü’l-ittibâ
a. (Lîi uş.1 j cU. jJ) (Herke­
sin uymakla yükümlü olduğu
hayırlı buyruk) Padişah buy­
ruğu.
emr-i şer'in a. (jc.^ ^>1) Şe­
riat buyruğuna uyma.
emir a. (j^l) [< Ar.emr] (ç. b.
ümerâ) 1. Bir ülkenin başı, bey,
reis. 2. Kumandan, vali veya bey
yerine kullanılan bir terim.
Kur’ân-ı Kerîm’de sadece bir
yerde (Nisâ suresi, 4 / 59)
“ûlü’l-emr” biçiminde geçmek­
tedir. Hadislerde ise sıkça kulla­
nılmıştır (Wensinck, el-Mu’cem,
“emr”). Hz. Peygamberden son­
ra, özellikle dört halife döne­
minde ordu kumandanlarma
“emîrü’l-ceyş, emîrü’l-cünd”
gibi ibarelerin kullanıldığı bi­
linmektedir. Emevîler ve Abba-
sîler döneminde emirlerin görev
alanları genişlemiş ve idari ve
malî konularda yetkileri arttı­
rılmıştı. Bu unvanm Selçuklular,
Eyyûbîler ve Memlükler döne­
minde de kullanıldığı kaynak­
larda görülmektedir.
§ tam. emîrü’l-hacc a. ^Jl
j^l) Haccın kurallarma uy­
gun ve güvenli bir biçimde
yerine getirilmesini sağlamak
amacıyla görevlendirilmiş
kimse, bk. hac emîri
emîrü’l-mü'minîn a. (jjiyJl
jaJ) İlk defa Hz. Muham-
med’in halifesi Hz. Ömer’e
verilen unvan. Bu unvan on­
dan sonra gelen devlet baş-
kanları için de kullanılmıştır.
emîrü’l-mü'minîn fi’l-
hadîs a. (^MdâJ l^î ^lajJ Ijxo I)
Yaşadığı dönemde hadis bil­
ginleri arasında en yetenekli,
en bilgili ve bu sahada derin
vukufa sahip kimselere veri­
len unvan, eşanlamlısı
“hâfız” (bk. bu madde).
emîrü’l-ümerâ a. (l^lj^l)
Emirlerin emiri, başkomu­
tan. Hz. Peygamberin halifesi
Hz. Ömer döneminden itiba­
ren ordu kumandanı için kul­
lanılmaya başlanmıştır.
 207
emsâl a. (JLI) [< Ar.mesel] Sözlük
anlamı “Kıssalar, hikâyeler” olan
bu söz, “darb-ı mesel” veya
“durûb-ı emsâl” terimlerinin
kısa söylenişi biçiminde yaygm-
laşmıştır.
§ tam. emsâlü’l-hadîs a.
(iuaJl JLI) Hadis biliminde,
içinde deyim ve atasözü bu­
lunan hadisleri bir araya ge­
tiren kitaplara veya bu tür
çalışmalara verilen ad.
emsâlü’l-Kur'ân a. (^Ijill
JLI) “Kur'ân’ın meselleri” an­
lammdaki bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de geçen kıssa, hikâye,
öğüt, deyim, deyiş gibi anla­
tıma güç veren veya anlatıl­
mak istenen konuyu çarpıcı
hâle getirmeye yarayan söz
veya söz öbeklerini ifade et­
mek için kullanılan bir terim.
Nitekim Kur’ân-ı Kerîm’deki
meâlen “Biz bu misâlleri in­
sanlar için getiriyoruz. Bunla­
rı (misâlleri) ancak bilenler
anlayabilir.” (Ankebûd sure­
si, 29 / 43) ayeti ve benzerleri
“emsâl”in önemini açıkça
vurgulamaktadır.
emsile a. (üLÎ) [< Ar.misl] Arapça-
nın kelime bilgisi (morfoloji) ni
oluşturan ve misal olarak
“nasara” filinin sülâsî mücerre­
dinden doğan fiil ve isim çekim­
lerini örnekleyen gramer kita-
bma verilen ad.
En'âm suresi
emvâl ç.a. (Jl^ı) [Ar.mâl’m ç. b.]
fık. İslâm hukukunda sermaye
esasına dayah ticarî şirketler.
§ tam. emvâl-i bâtına a. (d=L
Jl^l) fık. “Gizli mallar” anla­
mmdaki bu söz, “Nakit para­
lar, evde veya işyerinde bulu­
nan ticarî mallar.” karşılığm-
da kullanılan bir fıkıh teri­
midir. Bu terim, sıklıkla “ze­
kât” ile ilgili hükümler açık­
lanırken kullandırdı.
emvâl-i zâhire a. G>»Ui J!>J)
fık. “Açık, bilinen, meydanda
olan mallar” anlammdaki bu
söz, “Ovada, dağda yaylımda
bulunan hayvanlar ile maden­
ler ve gümrükte bulunan ti­
carî mallar ve paralar.” karşı-
lığmda kullanılan bir fıkıh
terimidir. Bu terim, sıklıkla
“zekât” ile ilgili hükümler
açıklanırken kullanılırdı.
En'âm suresi a. (^j^ ^U) [<
Ar. “Sûretü’l-En'âm” ÇLg^I îj^)]
Kur’ân-ı Kerîmin altmcı, iniş
sırasına göre elli beşinci suresi.
Admı 136,138 ve 139. âyette ge­
çen “en'âm” (deve, sığır, koyun
ve keçi) sözünden alan bu sure
165 ayet olup Mekke döneminde
nazil olmuştur. Ayrıca, Allah’m
birliği, Hz. Peygamber’in O’nun
elçisi olduğu, puta tapmayı be­
lirgin deliller ve hüccetler ile ret
etmesinden dolayı bu sureye
“Hüccet” de denilmiştir.
Kur’ân-ı Kerîm’de “elhamdü-
enâniyyet
lillahi” sözüyle başlayan beş su-
renin baştan İkincisi olan bu su­
rede Allah’m yaratıcı gücü, tev­
hit inancı, peygamberlere karşı
gelenlerin kötü akıbetleri, Al­
lah’ın nimetleri ile haram kıldık­
ları, ahlâkî değerlerin neler ol­
duğu üzerinde ayrıntılı ve ör-
neklemeli biçimde durulmuştur.
Bu surenin inişine 70 000 mele­
ğin eşlik ettiğinin bizzat Hz.
Peygamber tarafmdan dile geti­
rilmesi onun faziletini açıkça
ifade etmektedir. Hz. Peygam-
ber’in “En’âm suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 9, s. 4350-4362.
enâniyyet a. (o2li) [Ar.] Bireyin
kendisini ve çıkarlarmı başkala-
rmdan üstün görmesi veya ben­
cillik etmesi anlammda ahlâk
terimi.
enâr f. (jül) [Ar.] “enâre” fiilinin
geçmiş zamanı olup
“enârallahu kabrihi” (Allah
kabrini aydınlatsın, nurlandırsın)
duasında geçer.
enârallahu kabrihi a. bk. enâr
Enbiyâ suresi a. Ç^jj^ tLil) [<
Ar. “Sûretü’l-Enbiyâ”’ GUü^I sj
jm)] Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi bi­
rinci, iniş sırasma göre yetmiş
üçüncü suresi olup “İbrâhîm
suresi” (14)nden sonra ve
“Mü’min suresi” (40)nden önce
Mekke döneminde nazil olmuş­
tur. Admı on sekiz peygamberin
hayatmdan ve özelliklerinin an-
208
latılmasmdan alan bu sure, 112
ayetten ibaret olup Konusunu
Allah tarafindan gönderilen
peygamberlerin müşriklerle
mücadelesinden almaktadır. Bu
surenin fazileti, hadislerde ve
bazı tefsirlerde onu okuyanm
kıyamet gününde sorgusunun
kolay geçeceği olarak ifade
edilmiştir. Hz. Peygamber’in
“Enbiyâ suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4568-4571.
ene a. (üî) tas. Sâlikin fena hâlini
ifade eden ve kibir, büyüklük,
iddia gibi bencillik anlamında
kullanılan terim. “Kibir ve gu­
rur” anlammdaki “ene” (ben)
sözü, Kur’ân-ı Kerîm’de aşağı-
lanmıştır (Nâzi’ât suresi, 79 /
24). Mutasavvıflar ise iki
“ene”den söz etmişlerdir. Birin­
cisi dünyevî olan, aşağılanan
veya kötülenen; öteki yüceltilen,
övülen ve amaçlanan “ene”dir.
Tasavvuf ehli, hep İkincisinin
peşinde koşmuş, yani aşk ile bü­
tünleşmeye çahşmışlardır.
enel-hak a. (jJlüî) Hallâc-ı Man-
sur*un söylediği “Ben Hakkım?’
anlammdaki bu söz, sonradan
terimleşmiş ve yaygmlaşmıştır.
Bu sözü söylediği ve ulûhiyet ya
da hulûl iddia ettiği gerekçesiyle
Hallaç öldürülmüştür.
enfâl a. (Jlül) [Ar.] fik. Genellikle
ganimet, “fey” (bk. bu madde)
için kullanılan bir fıkıh terimi.
 209
Enfâl suresi a. Ç^j^ Jlül) [< Ar.
“Sûretü’l-Enfâl” (J^l Sj^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in. sekizinci, iniş
sırasına göre seksen sekizinci
suresi olup “Bakara suresi”
(2)nden sonra ve “Âl-i İmrân
suresi” (3)nden önce inmiştir.
Adım birinci ayette geçen
“enfâl” (savaşta elde edilen ga­
nimetler) sözünden almış olup
yetmiş beş ayetten meydana
gelmektedir. Surenin büyük bö­
lümü Bedir savaşı ile ilgili oldu­
ğu için “Bedir suresi” olarak da
bilinmektedir. Surenin konusu
Bedir Savaşı ve buradan elde
edilen ganimetler üzerinde ol­
makla beraber Müslümanlann
her zaman müşriklere ve düş-
manlanna karşı hazırlıklı olma-
lan ve bu konuda ahnması ge­
reken tedbirler anlatılmaktadır.
Öte yanda Bedir Savaşı,
“yevmü’l-furkân” (iyi ile kötü­
nün, hak ile bâtılın birbirinden
ayrıldığı gün) adıyla da anıldığı
için bu zafer, İslâmiyetin geliş­
mesinde ve genişlemesinde
önemli bir rol oynamıştır. Bu
surenin fazileti, Tevbe suresi ile
birlikte zikredilerek her iki su­
renin birlikte okunması kıyamet
gününde şefaate nail olunması
ve okuyanlarm sonsuz sevaba
nail olacakları biçiminde Hz.
Peygamberin bir hadisinde ri­
vayet ve ifade edilmiştir. Hz.
Peygamber’in “Enfâl suresi”nxn
tefsiri için bk. Sahîh-i Buharı ve
Tercemesi, C. 9, s. 4376-4387.
ensâr
enfiisî a. (^-ül) [Ar.] Türk-İslâm
düşünce dünyasmda “âfâkî”
(objektif) karşıtı olarak sübjektif
nitelikli bütün sezgi, delil ve tec­
rübeler için kullanılmış olan ke­
lâm, felsefe ve psikoloji terimi.
ensâb ç.a LLâl) [Ar.neseb’in ç. b.]
Arap literatüründe kabilelerin
soyunu veya şeceresini incele­
yen ve araştıran bilim dalı. Bir
görüşe göre sadece baba tarafı­
nın incelenmesi, bir başka görü­
şe göre ise hem baba hem de
anne soyunun incelenmesi ve
bunun “nesep” (bk. bu madde)
olarak nitelenmesi gündeme
gelmiş, sonunda “nesep bilgisi”
(ilmü’l-ensâb) etrafında görüş
birliği hâsıl olmuştur.
ensâb ilmi a bk. ensâb
ensâr ç.a (jL^f) [Ar.nâsır’ın ç. b.]
“Yardım edenler, yardımcılar.”
anlammda Hz. Muhammed ile
“muhâcirîn”e Mekke’den Medi­
ne’ye hicretleri boyunca yardım
eden Medîneli Müslümanlar için
kullanılan bir terim. Bu söz,
sonradan İslâm dininin kurulu­
şuna ve yayılmasma hizmet
eden şahsiyetler için de anlam
genişlemesine uğrayarak kulla­
nılmıştır. Bu Müslümanlarm
yaptığı hizmetler ve asil davra-
mşları Kur’ân-ı Kerîm’de mea-
len şöyle övülmüştür: “Onlardan
evvel (Medine’yi) yurt ve iman
(evi) edinmiş olan kimseler, ken­
dilerine hicret edenlere sevgi bes-
ensârî
lerler.” (Haşr suresi, 59 / 9). Hz.
Peygamber de “Her kim ensarı
severse Allah da onu sever, her
kim de ensara buğz ederse Allah
da ona buğz eder.” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 9, s.
3551) diyerek onları övmüştür.
Buhârî, “ensâr” konusunu kita­
bının “Kitâbu Menâkıbi’l-
Ensâr” başlıklı bölümünde Hz.
Peygamber’in hadislerine daya­
narak etraflıca incelemiştir
(Sahîh-i Buhârî, C. 8, s. 3544-
3704).
ensârî s. (^L^l) [< Ar.ensâr + -î]
Hz. Muhammed ile “muhâ-
cirîn”e Mekke’den Medine’ye
hicretleri boyunca yardım eden,
İslâm dininin kuruluşuna ve ya-
yılmasma hizmet eden (kimse).
erba'în a. (j^jl) [Ar.] 1. “Kırk”
anlamma gelen bu söz, İslâmî
konularda yazılan eserlerin or­
tak admı ifade etmektedir. Bu
konuda kaleme alınmış eserleri
şöyle sıralayabiliriz: Kırk hadis,
kırk kelâm meselesi, kırk ayetin
tefsiri, kırk tasavvuf konusunu
isleyen eserler. 2. tas. Tarikat
ehlinin kırk gün süreyle kendini
ibadete vermesi ve halvete ka­
panması, çile. 3. Kânun-ı evvelin
dokuzuncu gününden yani gün
dönümünden itibaren kırk gün
süren soğuklar için kullanılan
söz, kara kış.
erba'ûn a. (j^ji) [Ar.] “Kırk* an­
lamına gelen bu söz, kırk hadisi
210
bir araya getirerek açıklayan ve
yorumlayan eserlere verilen ad
olarak İslâm literatüründe te-
rimleşmiştir.
erenler a. tas. Evliyaullah, Allah’a
yalan olan pirler veya velî ve
mürşit anlamında bir tasavvuf
terimi.
erş s. (jijl) İ-Ar] huk. İslâm ceza
hukukunda ölümle sonuçlan­
mayan saldırılarda mağdura
ödenmesi gereken tazminat.
ervâh ç.a. (^Ijjl) [Ar.rûh’un ç. b.]
“Ruhlar.” anlammda olan bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
birleşerek yeni terimler oluştu­
rur.
§ tam. ervâh-ı habise ç.a.
(^uâı çJjjl) Kötü ruhlar, cin­
ler.
ervâh-ı latife ç.a. (4AI ^Ijji)
Melekler.
ervâhiyye a. (<a.ljjl) [Ar.] Ruhçu-
luk.
esahu’l-kütüb a. (^il ^l) [Ar]
Hadis büiminde en sağlıklı, en
güvenilir ve en sağlam hadis ki­
tabı. Bu manada kasdedilen ki­
tap “Sahîh-i Buhârî” olup
Kur’ân-ı Kerîm’den sonra en
sağlam ve güvenilir kaynak ola­
rak İslâm bilginlerince kabul
edilmiştir.
esâret s. (ojUl) [Ar] bk. esir
esâs s. (^L—l) [Ar] bk. samit
 211
esâtîr s. (jlLI) [Ar ustûre’nin ç.
b.] Gerçek olana uymayan, asıl­
sız, düzensiz, boş ve bâtıl sözler.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de
“esâtîrü’l-evvelîn” (.ilkel toplu­
luklar / geçmiş milletler) biçimiy­
le dokuz ayette geçmektedir (bk
M. F. Abdülbakî, el-Mu’cem,
“esâtîr”).
esbâbü’n-nüzûl a. (Jj>ll ^L^l) [Ar]
Suret veya ayetlerin vahiy yo­
luyla iniş sebeplerini araştıran
tefsir biliminin bir dalı. Bir su­
renin veya ayetin ne zaman, ne­
rede, hangi şartlar altında ve
hangi olaylar neticesinde indi­
rildiği konusuna, İslâmiyetin çı­
kış döneminden başlayarak bü­
yük ilgi gösterilmiş; bu konuda
tefsir bilginleri sonraki dönem­
lerde pek çok araştırmalar yap­
mışlar ve eserler kaleme almış­
lardır.
esbâbü vürûdi’l-hadîs a. (^Ijj^
ulu.1) [Ar] Hz. Peygamberin ha­
dislerinin ne maksatla ve nasıl
söylendiğini araştıran ve incele­
yen bilim dalı.
esediyye a. (<Ûj^I) [Ar] bk.
Yemeniyye
eser a. (Jİ) [Ar] (ç. b. âsâr ve usûr)
Hadis biliminde, “hadis” anla­
mında kullanılan bir terim. Bu
konuda, “merfû, mevkûf,
maktû” olarak adlandırılan her
tür rivayete “eser” diyen hadis
büginleri, “muhaddis”lere de
“eseri” demişlerdir.
esîr
eseriyye a. (^1) [Ar] İslâmiyet’in
ilk dönemlerinden başlayarak
nakledilip gelen haber ve ekol­
lere bağlı kalan kimseler.
esfel s. (Ji«l) [Ar] (ç. b. esâfil) En
aşağı, alçak, bayağı.
§ tam. esfel-i sâfilîn s. (jıliL
JiuJ) “Sefillerin sefili, en aşağı
ve bayağı.” anlamında olan
bu söz, “cehenem” için kulla­
nılmıştır ve Kur’ân-ı
Kerîm’de “Tîn suresi”
(95)nin beşinci ayetinde
geçmektedir.
esîr a. G^l) [Ar] (ç. b. userâ ve
esrâ) Sözlük anlamı “Savaş tut­
sağı” olan bu söz, “Savaşta ele
geçirilen ve asıl savaşçı unsur
olarak yetişkin erkekler.” anla­
mmda bir terim olarak kulla­
nılmış, sonradan bu tanım ge­
nişleyerek kadın ve çocukları da
içine almıştır. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de bir ayette teklik
(İnşân suresi, 76 / 8), üç ayette
de çokluk biçimiyle (Bakara
suresi, 2 / 85; Enfâl suresi, 8 /
67 ve 70) kullanılmıştır. İslâmi­
yet ile beraber esir elde etme
hadisesi kaynaklarda sıkça söz
konusu edilmektedir. En kap­
samlı esir elde etme, Bedir Sava-
şmda gerçekleşmiş ve yetmiş ci-
varmda esir ahnmıştır. Bunların
akıbeti konusunda kaynaklarda
şu bilgi verilmektedir. Hz. Pey­
gamber, sahabeden Hz. Ömer ile
Sa’d b. Muaz’m bu esirlerin öl-
esmâ'ü’l-hüsnâ
dürülmesi yönünde görüş bil­
dirmelerine karşılık Hz.
Ebubekir’in, “Bunlar Müslüman­
ların akrabasıdır, bunların fidye
karşılığında serbest bırakılmala­
rının uygun olacağı.” görüşünü
yerinde bulmuş ve belirli fidye­
ler karşılığında bu esirlerin ser­
best bırakılmalarını buyurmuş­
tur. Bundan sonraki savaşlarda
da pek çok esirin savaş ganimeti
olarak almdığı ve bunlarm ço­
ğunun serbest bırakıldığı kay­
naklarda zikredümektedir. Hz.
Peygamber değişik olaylar için­
de esirlere iyi muamele edilme­
sini, onlara işkence ve eziyet
edilmemesini salık vermiştir.
O’nun bu tür tavsiyeleri İslâm
hukukçuları arasında örnek
almmış ve kölelere eziyet edil­
memesi yolunda şer’î hükümler
koyulmuştur. Hatta Kur’ân-ı
Kerîm’de insanların köleleşti-
rilmesi konusunda tek bir ayet
bile bulunmaması, kölelerin
serbest bırakılması veya azat
edümeleri fikrini ön plana çı­
karmıştır.
Eski Ahit bk ahd-i atik
esmâ a. GL-I) [Ar. ism’in ç. b.]
“İsimler" anlammdaki bu söz,
başka kelime ve terkiplerle bir-
leşerek yeni terimler oluşturur.
§ tam. esmâ-i hüsnâ a. Ç^ı^
o Uçul) bk. esmâ'ü’l-hüsnâ
esmâ-i İlâhiyye a. (^11 fLJ)
bk. esmâ-i hüsnâ
212
esmâ-i nebi a. (^ .Ul) tas.
ed. Tasavvuf! edebiyatta mu­
tasavvıf şairlerin Hz. Pey-
gamber’in güzel adlarmı şiir­
leştiren eserler.
esmâ-i seb'a a. (^ »Ul)
(yedi isim) tas. Allah’m yedi
adı: 1. Lâ ilâhe illallah. 2. Al­
lah. 3. Hû. 4. Hakk. 5. Hayy.
6. Kayyûm. 7. Kahhâr.
esmâ-i şerîfe a. (üy^ pU^I)
Allah’m kutlu adları.
esmâ'ü’l-hüsnâ a.
»Lul) Allah’m güzel adları
için kullanılan terim.
Kur’ân-ı Kerîm’in “A’râf
suresi” (7)nin 180. ayetinde
mealen, “En güzel isimler Al­
lah’ındır.” ve “Ta ha suresi”
(20)nin 8. ayetinde mealen,
“En güzel isimler O’nundur.”
denilerek bu sözün özüne ve
güzelliğine dikkat çekilmek­
tedir. Ayrıca, sadece Kur’ân-ı
Kerîm’de yüzden fazla Al­
lah’a nisbet edilen adlar ya-
nmda hadislerde de pek çok
isim geçmektedir. Ancak te­
rim olarak bunların doksan
dokuzu etrafında görüş birli­
ği söz konusudur. Allah’m ad-
lannm “hüsnâ” (en güzel)
olarak nitelendirilmesinin
sebeplerini Ebubekr İbnü’l-
Arabî şöyle sıralamaktadır: 1.
“Esmâ-i hüsnâ” Allah hak-
kında yücelik ve şaşkınlık
ifade ettiğinden dolayı kulla-
 213
n üzerinde derin bir saygı
uyandırır. 2. İbadette, duada,
zikirde kullanılmaları duru­
munda büyük sevaba vesile
olur. 3. AUah’m adları kalple­
re huzur ve rahatlık verir. 4.
“Esmâ-i hüsnâ” bilgisine sa­
hip olanlara bunlar büyük
fazüet ve şeref kazandırır. 5.
“Esmâ-i hüsnâ” en gerekli ve
olgun sıfatları içerdiği için
O’nun hakkmda aydınlatıcı,
doyurucu ve doğru bilgi sa­
hibi olmamızı sağlamış olur.
“Esmâ-i hüsnâ”nm sayısınm
muhtelif rivayetlerle yüzü aş­
tığı söylenmekle beraber Ebu
Hureyre’den kaynaklanan şu
hadis doksan dokuz ismini
ön plana çıkarmaktadır: “Al­
lah'ın doksan dokuz -yüzden
bir eksik- ismi vardır. Bunları
ezberleyip benimseyen cenne­
te girer.” Ebu Hureyre’yi
kaynak alarak Tirmizî ve İbn
Mâce kendi kitaplarına bu
hadisi naklederken metnin
sonuna da doksan dokuz ismi
eklemeyi uygun bulurlar.
Tirmizî’nin verdiği doksan
dokuz isim şöyle:
Allah
Adi (âdil, adaletli)
Afüvv (Çok bağışlayıcı)
Âhır (Ölümsüz, ebedî)
Alîm (Her şeyi çok fyi bilen)
esmâ'U’l-hüsnâ
Alî (Şanı, şerefi, kudreti yüce
olan)
Azîm (Pek büyük, ulu, yüce)
Azîz (Kuvvetli, şerefli, galip,
üstün)
Bâ'is (Kıyamette ölüleri diril­
ten)
Bâkî (Ölümlü olmayan, ebedî)
Bâri' (Yaratan, bir örneği ol­
mayan varlıkları yaratan)
Bâsıt (Dilediğine rızkı bol ve­
ren)
Basîr (Her şeyi her yerde iyi
gören)
Bâtm (Her şeyin iç yüzünü,
sırlarını iyi bilen)
Bedî' (Her şeyi bir örneği ol­
maksızın yaratan)
Berr (İyilik eden, çok şefkatli)
Câmi* (Kıyamet günü insanla­
rı bir araya toplayan)
Cebbâr (Azgın ve zalimleri
kahreden)
Celîl (Ulu, yüce, kudretli)
Dâr (Zarar verenleri cezalan­
dıran)
Evvel (Öncesi olmayan, ezelî)
Fettâh (En âdil hüküm veren,
iyilik kapılarını açan)
Gaffâr (Günahı çok bağışla­
yan)
esmâ'ü’l-hüsnâ
Gafur (Çok bağışlayan)
Ganî (Zengin, muhtaç olma­
yan)
Habîr (Her şeyden haberdar
olan)
Hâdî (Doğruyolu gösteren)
Hâfıd (Kâfirleri alçaltan, ce­
zalandıran)
Hafiz (Varlıkları yok olmak­
tan koruyan)
Hakk (Mülk sahibi, yok olma­
yan, âdil)
Hakem (Son hükmü veren)
Hakîm (Hikmet sahibi)
Hâlik (Her şeyiyaratan)
Halîm (Çok sakin, dengeli,
hoşgörülü)
Hamîd (Çok övülen, övgüye
lâyık olan)
Hasîb (İnsanları hesaba, sor­
guya çeken)
Hayy (Diri, yaşayan, canlı)
Kâbid (Ölüm zamanı ruhları
alan)
Kadir (Her şeye gücü yeten)
Kahhâr (Daima üstün gelen)
Kavî (Kuvvetli, kudretli, sağ­
lam)
Kayyûm (Ezelî ve ebedî her
şeyin varlığı kendisine bağlı
olan)
214
Kebîr (Şanı ve şerefi, kadri ve
kıymeti yüce, ile isim ve sıfat­
ları büyük, ulu)
Kerîm (Nimet veren, ihsanı
bol olan)
Kuddûs (Her türlü eksiklik­
lerden arınmış, tertemiz, kut­
sallıklarla övülen)
Latîf (Çok merhametli, lütuf-
kâr)
Mâcid (Şan ve şeref sahibi)
Mâlikü’l-Mülk (Mülkün sahi­
bi)
Mâni' (Koruyucu, kollayan,
yardım eden)
Mecîd (Çok itibarlı, şerefli)
Melik (Bütün evreni, yaratık-
larıyöneten)
Metîn (Çok kuvvetli, çok da­
yanaklı)
Mu'ahhir (Geriye bırakan)
Muğnî (İnsanlara mal ve
mülk veren)
Muhsî (Her şeyi iyi bilen)
Muhyî (Varlıklara hayat ve­
ren)
Mu'îd (Ölümden sonra diril­
tecek)
Mu'iz (İzzetli, itibarlı)
Mukaddim (Öncesi olmayan,
ilk olan)
Mukît (Her şeye gücüyeteh)
 215 esmâ'ü’l-hüsnâ

Muksit (Adaletli davranan) Reşîd (Doğru yolu en iyi gös-

teren)
Muktedir (Her şeye gücü ye­
ten, kuvvetli) Rezzâk (Bol nimet veren)
Musavvir (Yaratıklara istedi­ Sabûr (Çok sabırlı)
ği şekli veren) Samed (Hiç eksiği ve kusuru
Mübdi' (Varlıkları ilk yara­ olmayan, ulu, şanlı, dosdoğru)
tan) Selâm (Kullarına sağlık, se­
Mücîb (Duaları, istekleri ka­ lâmet ve güven veren)
bul eden) Semi' (Her konuşulanı iyi du­
Müheymin (Bütün hadiseleri yan, en iyi işiten)
bilen) Şehîd (Her şeyi gören, bilen,
Mü'min (Yaratıklarına güven haberdar olan, her yerde ha­
veren) zır nazır olan)
Mümît (Yaratıkların hayatına Şekûr (Sadık kullarına şefaat
son veren) eden, her ibadeti ödüllendi­
ren)
Müntakım (Suçluları ceza­
landıran) Tevvâb (Tövbeleri çok kabul
eden)
Müte'âlî (Pek yüce, ulu, ku­
sursuz) Vâcid (Hiçbir şeye muhtaç
Mütekebbir (Pekyüce ve ulu) olmayan, her şeyin sahibi)

Müzill (Zelil eden, alçaltan) Vâhid (Zatında, isim ve sıfat­

larında eşi ve benzeri bulun­
Nâfi' (Faydalı olan)
mayan)
Nûr (Aydınlatan, ışık veren)
Vâlî (Koruyan, kollayan, yar­
Râfi' (Peygamber ve mümin­ dım eden, her işi düzenli ya­
lerin itibarını, şanını yücelten) pan)
Rahim (Çok merhametli) Vâris (Bütün varlıkların sa­
Rahmân (Çok merhametli, hibi)
şekatli olan) Vâsi' (Kuvvetli, nimeti ve ih­
Rakîb (Herkesin hâl ve hare­ sanı bol)
ketlerinden haberdar olan) Vedûd (Kullarını çok seven)
Ra'ûf (Çok merhametli,
şekatli olan)
esmâ'ü’l-mu'abbede
Vehhâb (Karşılıksız nimet ve­
ren, ihsanı ve rahmeti bütün
kullarına ulaştıran)
Vekil (Koruyucu, yardım
eden)
Velî (Dost, seven, görüp göze­
ten, kollayan)
Zâhir (Her şeye üstün olan,
ulu ve yüce olan)
Zü’l-Celâli ve’l-İkrâm (İk­
ram ve ihsan sahibi olan,
azamet ve kibriya sıfatı olan)
esmâ'ü’l-mu'abbede a.
(»jkll ^0 Allah’ın güzel
isimlerinden birine “abd”
(kul) sözünün eklenmesiyle
oluşturulan isimler. Söz geli­
şi, Abdullallah, Abdulmut-
talib, Abdulgaffar gibi.
esmâ'ü’l-mucerrede a.
(jj^JI »U>0 Kitap yazarları-
nm takma ad veya künye ye­
rine kendi asıl isimlerinin
kullanması.
esmâ’ü’l-müfrede a. ( »j>II
»L^O Bir başka benzeri bu­
lunmayan isimler.
esmâ ve’l-ahkâm ç.a. Ç^lj fl«l)
[Anisin ve hükm’ün ç. b.] İman
ve amel yönünden insanlara
âhirette nispet edilecek vasıflar
ve bunlara uygulanacak hüküm­
ler.
esmâ ve’l-künnâ ç.a. (^Ij tL«l)
[Ar.ism ve künye’nin ç. b.] Hadis
216
ravîlerinin isimlerini ve künye­
lerini araştıran ve inceleyen bi­
lim dalı.
esnâ'u’s-sened a. üuJl flil) [Ar]
Hadis biliminde, “sened” (bk bu
madde) in baş ve son kısımlan-
nm haricinde olan, yani esas bö­
lümü oluşturan kısım.
esnedu a. (XxJ) [Ar] Hadis bilimin­
de, karşılaştırıldığı ravîden veya
hadisten daha kuvvetli bir sene­
de sahip hadis.
essalâ cüm. GUI) [< Ar.es (harf-i
ta’rîf) + salâ] Ezan, namaza da­
vet.
esselâm cüm. Ç^UI) [< Ar.es (harf-
i ta’rîf) + selâm] Selâm ve esen­
lik sözü.
esseyyid a. (jjJI) [< Ar.es (harf-i
ta’rîf) + seyyid] Ulu kişi, efendi.
estağfirullah cüm. (dJljüiu.1) Al­
lah’tan afv ve bağışlanma dile­
rim.
eş'ârilik a. [Ar.] bk. Eş'âriyye
eş'ârî mezhebi a. bk. Eş'âriyye
Eş'âriyye a. (ijLil) [Ar.] Ebû’l-
Hasan Ali b. İsmail el-Eş'ârî (öl.
260 / 873)nin görüşlerini içeren
ve Mu'tezile’ye karşı doğan bir
ekol olarak nitelenmektedir.
Eş'ârî’nm, başlarda Hanefî, daha
sonra Şafiî ve Malikî mezheple­
rine bağlı kaldığı, sonra Şafiî
mezhebinde karar kıldığı kay­
naklarda zikredilmektedir. Te-
 217
mel felsefesi, “Kur’ân’a, pey­
gamberin sünnetine, sahâbe ile
tabiîn ve hadis imamlarının riva­
yetlerine inanma.” olarak göste­
rilen ekol, daha çok Şafiî mez­
hebinin yaygm olduğu bölgeler­
de kabul görmüştür.
eşhuru’l-hurûm a. Çj^il >il) [Ar]
Haram aylan anlamında olan
bu terim, kamerî aylardan zil­
kade, zi’l-hicce, muharrem ve
recep aylan için kullanılmıştır.
eşrâr s. (Jh Ar.şerr] En kötü,
şirret kimseler; “ahyâr” (bk. bu
madde) karşıtı.
eşrât-ı sâ'at a. (ctL Lljjl) [Ar]
Kıyamet alametleti.
eşref s. (Jj^l) [< Ar.şerîf] “En şe­
refli, onurlu, saygın (kimse).” an­
lammda olan bu söz, başka ke­
lime ve terkiplerle birleşerek
yeni terimler oluşturur.
§ tam. eşref-i mahlûkât a.
(olîjK. Jj.il) tas. Yaratıkla-
rm en mükemmeli olan in­
san. Yüce Allah, Kur’ân-ı
Kerîm’de mealen “Biz insanı
gerçekten en güzel biçimde
yarattık.” (Tîn suresi, 95 / 4)
diyerek onu bütün yaratıkla-
rm üzerinde saygm bir kim­
likte göstermektedir. İnsana
bu müstesna kimliği kazan­
dıran ve onu öteki yaratık­
lardan ayıran vasfı da “akıl”
(bk. bu madde) olmuştur.
etvâr
Eşrefiyye a. (<Jj«l) [Ar.] tas. Kadirî
tarikatinin bir kolu.
etbâ'u’t-tâbi'în a. (j^Ûl ^Ll) [Ar.]
Gerek hadis rivayetinde, gerekse
Hz. Peygamber sonrası nesillere
îslâm’m iyi anlatılarak öğretil­
mesinde büyük emeği geçen
üçüncü nesil için kullanılan te­
rim. bk. tebe'ü’t-tâbi'în
etrâf a (Jl>l) [Ar] Hadis bilimin­
de, hadislerin baş kısmmdan
birkaç ibare alınmak yöntemiyle
sahabe adına veya hadis metin­
lerine göre alfabetik düzenleme
ile yapılan eserlere verüen ad.
ettahiyyâtü a (îll^i) [Ar] Namaz
kılarken her iki rekâtta dizler
üzerine “teşehhüd miktarı” (bk.
bu madde) oturarak okunan
dua. Bu dua şöyle “Ettehiyyatü
lillahi vesalavâtü vettayyi-
bâtü es-selâmü aleyke eyyü-
hennebiyyü ve rahmetüllahi
ve berekâtüh, es-selâmü aley-
nâ ve alâ ibâdillahissâlihîn,
eşhedü en lâ ilâhe illallah, ve
eşhedü enne Muhammeden
abdühü ve rasûlühü.” bk.
ka'de-i ahire
etvâr ç.a. (jljkll) [Ar] “Tavırlar,
huylar.” anlammda olan bu söz,
başka kelime ve terkiplerle yeni
terimler oluşturur.
§ tam. etvâr-ı seb'a ç.a. (<üu«
jljLI) (yedi tavır) tas. Sufî
inancma göre nefsin yedi
mertebesi için kullcmılan te-
e'ûzü besmele
rim. Bu yedi mertebe şunlar:
“nefs-i emmâre” (bk. bu
madde), “nefs-i levvâme”
(bk. bu madde), “nefs-i mül­
heme” (bk. bu madde), “nefs-
i mutma'inne” (hfc bu mad­
de), “nefs-i râziyye” (bk. bu
madde), “nefs-i marziyye”
(bk. bu madde), “nefs-i
zekiyye” (bk. bu madde), bk.
nefs
e'ûzü besmele a. GL^ j^î) [Ar]
bk. besmele
evâbid a. Uljl) [Ar.] Hadis bilimin­
de, uydurma hadisler.
evâ'il a. (Jsij)) [Ar. evvel’in ç. b.]
Tarihte ilkler üzerine yapılmış
bilimsel çalışmalar ve eserler. İs­
lâm mantık tarihi öncülerinden
Kindi ve Fârâbî, bu terimi “de­
ney öncesi bilgi” anlammda kul­
lanmışlardır. Evâ'il kitaplarında
verilen bilgiler, üç ana bölümde
toplanmıştır: 1. İslâm öncesi dö­
nemle ilgili bilgiler. 2. Asr-ı
sa'âdet dönemi ile ilgili bilgiler.
3. Hz. Peygamber sonrası ile ilgi­
li bilgiler.
evâmir-i aşere a. (^ >>ljl) [Ar]
bk. on emir
evkaf a. (J(i jl) [Ar] bk. vakıf
evkât a. (oüjl) [Ar.vakt’in ç. ₺.]
Vakitler.
§ tam. evkât-ı hamse a. (tuua
oüjl) Beş vakit namaz.
218
evlât a. (a^l) [Ar.veled’in ç. b.] Bir
aile içinde erkek veya kız çocuk.
Kur’ân-ı Kerîm’de altmış civa-
rında ayette (bk. M.F.Abdülbakî,
el-Mu'cem, “veled”) bu terim sık­
ça geçmektedir. Bu söz, ailede
servetle birlikte zenginlik ve güç
sembolü olarak değerlendirü-
miş, aile içi iletişimde evlât ve
ebeveyn ilişkileri ile onlarm
birbirlerine olan saygı, sevgi ve
yükümlülükleri üzerinde du­
rulmuştur.
§ tam. evlâd-ı Ali a. (Jx j^jl)
Hz. Ali’nin çocukları ile to­
runları için kullanılan terim.
evlâd-ı butûn a. 0^ j^i)
Bir kimsenin kızmdan olan
torunlan; “evlâd-ı zükûr”
(bk. bu madde) karşıtı.
evlâd-ı sülbiye a. (<1>L. a^i)
Bir kimsenin öz çocuklan.
evlâd-ı ümm a. Çl j^jl) Aynı
anneden doğma kardeşler.
evlâd-ı zükûr a. (j^j j^l)
Bir kimsenin erkek çucukları
ve ondan olan torunları;
“evlâd-ı butûn” (bk. bu mad­
de) karşıtı.
evlâdiyyet a. (^j^jl) [Ar] fik. Bir
kimsenin mütevelliliğinin ço-
cuklarma geçmesi durumu.
evlâtlık a. Bir ailenin çocuğu ol­
maması durumunda veya sosyal
dayanışma anlayışı çerçevesin­
de bakıma muhtaç bir çocuğu ai­
le içine ve koruması altına al­
ması. Bu durum, îslâm toplum-
 219
larında özenle uygulanmış; hat­
ta Hz. Peygamber’in evlâtlık
edindiği Zeyd’i bu çocuğun öz
babasmın adıyla değil Zeyd b.
Muhammed olarak çağırması
toplum içinde örnek teşkil et­
miştir.
evlenme a. bk. nikâh
evliyâ a (Ujl) bk. velî
evliyânâme a. (^LLIjl) [< Ar.
evliyâ + F. nâme] tas. ed. Tasav­
vuf dünyasmda velîlerin kera­
metlerinden, faziletlerinden, yü­
ce kişiliklerinden ve kutsal de­
ğerlerinden söz eden eserler için
kullanılan ortak ad.
evliyâullah a. (dil Ujl) [Ar.] tas.
Tasavvuf dünyasında Allah’m
manevî yakınlığmı kazanmış
kimseler, velîler.
evrâd a. (Jjjl) [Ar.vird’in ç. b.] 1.
Allah’a ibadet ve bu yolla yak­
laşmak için belli zamanlarda
yapılması gereken dua ve zikir­
ler. Kur’ân-ı Kerîm’de mümin­
lerin değişik zamanlarda ve
tarzda Allah’ı zikretmeleri ve
teşbih duası yapmaları tavsiye
edilmekle beraber bu terim
farkh ifade edilmiş; ibadet etme
olarak kaydedilmiştir. Hz. Pey­
gamber ise sürekli zikir ve dua
etmekle Müslümanlara örnek
olmuş; hatta bunu hadisçiler
O’nun sünnetleri arasında saya­
rak “Amelü’l-yevm ve’l-leyle”
başlıklı bu konuları içeren kitap­
lar kaleme almışlardır. Ayrıca
evvâbîn namazı
Buhârî ve Müslim olmak üzere
sahih hadis kitaplan, dua ve zi­
kir konusunda başlı başına müs­
takil bölümler ayırmışlardır. 2.
tas. Tasavvuf ehli bu sözü, her
gün okunan belli başh ayetler ve
dualar karşılığmda kullanmış­
lar; bunlara bir de nafile namaz­
lar ile tefekkür ve vecde gelme
sonucu ağlamayı da eklemişler­
dir. Ancak zaman içinde her
tarikatin kendi bünyesi içinde
farkh “evrâd” usulleri oluşmuş­
tur. Bunlar ayrı ayrı kitap hâline
getirilerek elden ele dolaşmıştır.
evtâd a. Gtji) [Ar.] tas. Kâinâtm
dört bir tarafmda bulundukları­
na ve bulundukları bu yerleri
koruduklarına inanılan ve Hz.
İdris, Hz. İlyas, Hz. İsa, Hz. Hızır
olarak gösterilen dört büyük
velî, bk. ricâlü’l-gayb.
evvâbîn namazı a. Akşam nama-
zmdan veya kuşluk vakti içinde
kılman nafile namaz. Kur’ân-ı
Kerîm’de doğrudan doğruya bu
namaz ile ilgili bir ayet bulun­
mamakla beraber, bu sözün geç­
tiği bir ayette (İsrâ suresi, 17 /
25) tövbe edenlerin övgüye de­
ğer bulunduğunu ifade edilir.
Hz. Peygamber’den ise nafile
namaz kılınmayı teşvik eden ri­
vayetler aktarılmıştır. Ancak
bunlar hadis tekniği bakımm-
dan zayıf kabul edildiğinden
üzerinde fazla durulmamıştır.
Bununla beraber bu gibi sözler
ibadeti teşvik ettiği için Müslü-
Evvel
manlar tarafından ilgiyle karşı­
lanmıştır.
Evvel a. (J^l) [Ar] Sözlük anlamı
“ilk’ olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
rOdan olup Allah’m sıfatı olarak
Kur’ân-ı Kerîm’de “Hadîd su­
resi” (57 / 3) nde “âhir” sözü ile
birlikte kullanılmıştır ve “Kâina­
tın (varlığın) başlangıcı olmayan”
anlammdadır. Bu söz Hz. Pey-
gamber’in hadislerinde de sıkça
geçmektedir. Özellikle O, kızı
Fâtımâ’ya öğrettiği şu dua bu
sözün en çarpıcı biçimde kulla­
nılışına bir örnektir: “Allahım!
Sen evvelsin, senden önce hiçbir
şey yoktur ve sen âhirsin, senden
sonra da hiçbir şey yoktur.”
(Müslim, “zikir”, 61). Öte yanda
İslâm bilginleri “evvel” ve
“âhir” isimlerinin Kur’ân-ı
Kerîm’de olduğu gibi bir arada
kullanılmasının faziletini özel­
likle vurgulamışlardır. “Evvel”
adı Allah’m doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn
Mâce, “Du’â”, 10).
evveliyyât a. (oûjl) [Ar] Zihnin
doğrulamak için hiçbir vasıtaya
baş vurmadan kendiliğinden
kabul ettiği önermeler.
eys a (^î) [Ar] Varlık, var olan
nesne anlamında kelâm terimi,
“leys” karşıtı.
eyvallâh a. (<UG ıs1) Wrl “Peki,
anlaştık, Allah’a ısmarladık.” gibi
220
anlamlara gelen bu terim, ta­
savvuf ehli arasmda bir şeyhe
ve pire bağlanmayı ifade eder.
eyyâm a. (^l) [Ar. yevm’in ç. b.]
“Günler” anlamındaki bu söz,
mübarek günleri ifade eden ter­
kip veya birleşik isimler yapa­
rak yeni terimler yaratmak için
kullanılmıştır.
§ tam. eyyâm-ı bîd a (^
fLI) Hicrî takvimde kamerî
aylann 13., 14. ve 15. günleri
için kullanılan bu söz, Hz.
Peygamber’in Ramazan Oru­
cu farz kılmmadan önce oruç
günlerini ifade eden terim
olarak kullanılmıştır. Rama­
zan Orucundan sonra da bu
orucun tutulmasmı Hz. Pey­
gamber öğütlemiştir.
eyyâm-ı ma'dûdât a
(objâju ^l) “Sayılı günler”
anlammdaki bu söz, Hicrî
takvimde kamerî aylarm 9-
13. günlerinde “teşrîk tekbi­
ri” (bk. bu madde) çekmek
için kullanılan bir terimdir.
Buna ayrıca “eyyâm-ı teşrîk”
de denilmiştir.
eyyâm-ı ma'lûmât a. UL^ju
fLI) “Bilinen günler” anla­
mındaki bu söz, Hicrî tak­
vimde zilhiccenin ilk on günü
için kullanılan bir terim.
Kurban Bayramı, arefe ve
tevriye bu günler içindedir.
eyyâm-ı mînâ a. (L^ ^Ll)
“Mina günleri” anlamındaki
 221
bu söz, Hicrî takvimde zilhic­
cenin 10, 11. ve 12. günleri
için kullanılan bir terim. Bu
günlerde hacılar Mina’da bu­
lunur ve şeytan taşlarlar.
eyyâm-ı nahr a. (^ ^Ll)
“Yevm-i nahr” (bk. bu mad­
de) sözünün çokluk biçimi
olan bu terim, “Kurban kesme
günleri” anlammda olup Hic­
rî takvimde zilhiccenin 10,
11. ve 12. günleri, yani Kur­
ban bayrammm ilk üç günü
için kullanılmaktadır (bk.
kurban).
eyyâm-ı sitte a. (4. ^Li)
Allahu teâlâ’nm âlemi yarat­
tığı altı gün için kullanılan
terim, bk. sitteti eyyâmi
eyyâm-ı teşrik a. UL^ ^Ll)
bk. eyyâm-ı ma'dûdât
eyyâmü’l-Arab a. Çj*JI ^Ll)
Arap geleneğinde, cahiliye
dönemi ile İslâmiyet’in ilk
yıllannda kabileler arasmda
yapılan savaşlar.
eyyede Allahu / eyyed’Allahu a.
(<ül ^1) [Ar] Allah güç ve kuvvet
versin.
ezân a. (jijl) Müslümanlan nama­
za davet ve namaz vaktini du­
yurmak için müezzin tarafından
minarede veya yüksekçe bir
yerde okunan çağn. Bu söz
Kur’ân-ı Kerîm’de terim anla­
mıyla iki yerde (Mâ'ide suresi,
5 / 58; Cum'a suresi, 62 / 9)
geçmektedir. Hadislerde ise pek
ezân
çok kez zikredilmiştir (bk.
Wensinck, Mu’cem, “ezn”). Ezan,
Mekke döneminde farz kıhn-
makla beraber, nasıl ve hangi
yolla yapılacağı kararlaştırıla-
madığı için pek uygulanamadı.
Medine’de ise nasıl yapılacağı
tartışma konusu oldu. Bu süreç­
te sahabeden Abdullah b. Zeyd
b. Sa'lebe bir gün rüyasmda
ezanm nasıl okunacağını duy­
muş ve öğrenmiş; bu rüyasmı da
Hz. Peygamber’e anlatmıştı. Bu­
nun üzerine Hz. Peygamber bu
işi en iyi yapabilecek kişi olarak
Bilâl-i Habeşî’yi seçti ve ona
ezanı nasıl okuması gerektiği
öğretildi. Böylece ezan okunma
farzı yerine getirilmeye başlandı
(Sahîh-i Buharı ve Tercemesi, C.
2, s. 657). Ayrıca cami içinde
namaza başlama için de ezan
okunması uygulaması uygun bu­
lundu. “İkâmet” (bk. bu madde)
adı verilen bu okumada
“hayyele’l-felâh” sözünden son­
ra iki defa “Kad kâmeti’i-
salâh” (namaz başlamıştır) sö­
zünün okunması da yaygmlaş-
mıştır. Anlamı ve özü itibariyle
ezan, ilk okunduğu zamandan
beri hem namaz hem de İslâm
dinî için bir çağrı niteliğini ka­
zanmıştır. Bu çağrı ile Müslü-
manlara İslâm’m üç temel ilkesi
her okunuşunda hatırlatılmış
olunuyor. Bu üç temel ilke şun­
lar: 1. Allah’ın varlığı ve birliği.
2. Hz. Peygamber’in O’nun elçisi
olduğu. 3. Esas kurtuluşun ahret
ezân-ı Muhammedi
inancında ve mutluluğunda ol­
duğu. Ezan bittikten sonra Hz.
Peygamber’in şefaatine nail ola­
bilmek için şu duanm okunması
âdet hâline gelmiştir: “Allahüm-
me rabbe hâzihi’d-devleti’t-
tâmme ve’s-selâti’ka'ime âti
Muhammeden el-vesîlete ve’l-
fazîlete ve ba'sühü makâmen
mahmûdeni’llezi va'addeteh.” (
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C. 2,
s. 665). Buharî, ezan ile ilgili ha­
disleri kitabının “Kitâbu’l-
Ezân” bölümünde bir araya ge­
tirmiştir (.Sahîh-i Buhârî, C. 2, s.
655-748).
§ tam. ezân-ı Muhammedi
a. (^j^x jljl) 1. Akşam ezanı.
2. Ezan vakti.
ezânî s. (^Ijl) [< Ar.ezân + -î] 1.
Ezanla ilgili. 2. Ezan saati.
ezânî saat a. Eski saat düzenine
göre, güneşin batışmın 12 olarak
tayin edildiği eski alaturka saat.
ezel a. (Jjl) [Ar] (ç. b. âzâl) 1. Baş­
langıcı olmayan geçmiş zaman,
zihnen başlangıcı düşünüleme-
yen süre ve varlığın geçmişte
sonsuza kadar devam etmesi,
anlamında felsefe ve kelâm te­
rimi, “ebed” (bk. bu madde) kar­
şıtı. Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de
ve hadislerde geçmemekle be­
raber bazı ayetlerdeki (Hadîd
suresi, 57 / 3) “evvel” terimi,
“ezelî” manasmda yorumlan­
mıştır. Öte yanda “vahdet-i
222
vücûd” düşünürleri, kâinâttaki
bazı varlıkları, söz gelişi “a'yân-ı
sabite” (bk. bu madde)nin Allah
ilminde ezelî olduğunu dile ge­
tirmişlerdir. Ancak bu görüş faz­
la itibar bulmamış, gerçek ma­
nada ezelilik Allah’a mahsus
inancı kabul görmüştür. 2. tas.
Allah.
ezelî s. (J;l) [< Ar.ezel + -î] “Ezelle
ilgili.” anlamında olan bu terim,
başlangıcı olmayacak surette es­
ki kavramını vermektedir, ka­
dim.
ezeliyye s. (Ujl) [Ar.ezelî sözünün
müennes (dişil) biçimi] bk. ezelî
ezeliyyet a. (cJjl) [Ar.] Öncesizlik.
ezkiyâ a. GLSjl) [Ar. zekî’nin ç. b.]
Erdemli ve faziletli kimseler.
§ tam. ezkiyâ-yı ehl-i tarikat
a. (cijL J»l -^l) tas. Tasav­
vuf ehli arasmda en erdemli
ve faziletli olan kimseler.
ezlâm a. (^J) [Ar. zelem ve
zelm’in ç. b.] Cahiliyye döne­
minde Arapların fal açmak için
kullandıkları kumar okları veya
zarlar.
ezvâc a. (^UûD [Ar. zevç ve zev-
ce’nin ç. b.] Eşler, kadmın veya
kocanm eşleri.
§ tam. ezvâc-ı tâhirât a.
(oljilL £İx>l) Hz. Peygam­
ber’in temiz ve ismetli eşleri,
hanımları.
fa'âl s. (JM [Ar.] “Fa'âlün limâ
yürîd” sözünün kısaltılmış bi­
çimi olan bu terim, “Dilediğini
yapan.” anlammda Allah’ın sıfat-
larmdan biridir.
fa'âlün limâ yürîd a. (^ U JM
[An] “Dilediğini en kusursuz ve
mükemmel yapan, bir işten sonra
bir başka işi istediği gibi yapan.”
anlamında Allah’m yaratıcı ve
yapıcı kudretini ifade eden sıfat-
larmdan biri. Allah’ın bu sıfatı,
Kur’ân-ı Kerîm’de “Bakara su­
resi” (2)nin 253. ayetinde; “Âl-i
imrân suresi” (3)nin 40. aye­
tinde; “Hac suresi” (22)nin 14.
ayetinde; “Hûd suresi” (ll)nin
107. ayetinde ve “Bürûc suresi”
(85)nin 16. ayetinde aynen zik­
redilmektedir.
fâcir a. Uş.ü) [Ar.] (ç. b. fecere ve
füccâr) Sözlükte, “Yalancı, zina
yapan, âsi.” anlamındaki bu te­
rim, İslâmî inançta şirk, yalan,
zina, hırsızlık gibi Allah’m ve
Hz. Peygamber’in haram kıldığı
işleri ve hareketleri yapan ve
ahlâk dışı davranışlarda bulu­
nan, günahkâr ya da kâfir an­
lammda kullanılmaktadır.
fâhişü’l-galat a. (UiJljlali) [Ar.]
Hadis biliminde, “cerh” (bk. bu
madde) üçüncü mertebesinde
bulunan ravî.
fahr a. (>u) [Ar.] Sözlükte, “Övün­
me, büyüklenme” anlamındaki
bu söz, İslâmî edebiyatta “Şairle­
rin kendilerinden, geçmişinden,
inanç, din ve mezhebinden, şiir
sanatındaki meziyetlerinden ve
ustalıklarından, şahsî mal veya
eşyalarından övgüyle söz ettikle­
ri şiir türü.” olarak terim niteliği
kazanmıştır. Sonradan İslâmî-
Türk edebiyatında “fahriyye”
fahr-i âlem
(.bk. bu madde) bölümü tama­
mıyla bu konuya ayrılmıştır.
§ tam. fahr-i âlem a. (JL
>J) (kâinatın ulusu ve övün­
düğü) Hz. Muhammed.
fahr-i edhemî a. (^J >J)
(Edhemî tac) Dört dilimli olan
bu tacı ilk defa İbrahim b.
Edhem el-Belhî giydiği için
böyle anılmıştır.
fahr-i hüseynî a. (^^ >i)
On iki dilimli olan bu tacı Hz.
Hüseyin giydiği ve on iki
imamı temsil ettiği için bu ad
verilmiştir.
fahr-i kâ'inât a. U^IS >j)
bk fahr-i âlem
fahrü’l-mürselîn O. I “Yapan, yerine getiren, işleyen”
>i) Hz. Muhammed.
fahriyye a. (<u>u) [Ar.] (ç. b.
fahriyyât) ed. İslâmî-Türk ede-
biyatmda Divan şairlerinin ken­
di faziletlerini ve üstünlüklerini
övmek için yazdıkları şiirlere
verilen bu ad, yine bu edebiya­
tın en çok kullanılan “kaside”
(bk. bu madde) türünün bir bö­
lümü için kullanılan terim nite­
liği kazanmıştır.
fahşâ a. (lij) [< Ar. fuhş] İslâmî
inanç çerçevesinde büyük gü­
nah, edep ve ahlâka aykırı her
türlü kötülük ve çirkinlik. “Fu­
huş” (bk. bu madde) kelimesin­
den türeyen bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de aşağılanmış ve hoş
224
karşılanmamıştır. Aym yaklaşım
hadislerde de söz konusudur
(Wensinck, el-Mu'cem, “fhş”
maddesi).
fahûr a. (j^) [< Ar. fahr] “Övün­
me, kibirlenme” anlamındaki
“fahr” sözünün ism-i tafdîli olan
bu söz, “Allah’ın verdiği nimetler­
le övünen, ancak bu nimetlere
şükretmeyerek kendini çok öven
ve kibirlenen kimse.” anlammda
bir söz. Kur’ân-ı Kerîm’de
“muhtâl” (bk. bu madde) sözü
ile birlikte kullanılan bu terim,
üç ayette geçmektedir: “Nisa su­
resi” (4 / 36), “Lokman suresi”
(31 /18) ve “Hadîd suresi” (57 /
23).
fâ'il s. OU) [< Ar.fi'l] (ç. b. fa'ale)
anlamında Allah'ın sıfatı olan bu
terim, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Enbiyâ suresi” (21 / 104) nde
geçmektedir.
§ tam. fâ'U-i hakîkî a. (ıfı^
Jcli) (gerçekyapıcı) Allah.
fâ'il-i muhtâr s. (jtLjtli) Al-
lah’m bütün varlıkları ve
olayları, özellikle insanlara
özgü ihtiyarî fiilleri iradesine
göre yarattığmı ifade eden bu
terim, AUah’m gücü ve kud­
reti için kullanılmıştır.
fâ'il-i mutlak s. (jlk. Jtli)
tas. Allah.
fâ'ite s. (<iti) [ Ar.] (ç. b. fevâ'it) fik.
İslâm inancına ve fıkhma göre
vaktinde kıhnamayan namaz.
 225
fâ'iz a. (^li) [< Ar.fevz] Ticarî veya
para alım satım işlemlerinde
karşılığı bulunmayan gerçek ve­
ya hükmî fazlalığı ifade eden te­
rim. Faiz karşılığı Arapçada
yaygm olarak “ribâ” kelimesi
kullanılmaktadır. Eski çağlardan
beri faiz, toplum içinde hoş kar­
şılanmamış; hatta yasaklanmış­
tır. Kur'ân-ı Kerîm’de sekiz
ayette geçen “ribâ” sözü, önce
eleştirilmiş, sonra şiddetle red­
dedilmiş, hatta yasaklanmıştır.
“Faizde ısrar etmenin Allah’a ve
Resûl’üne bir tür savaş açma” ol­
duğu vurgulanmıştır. Söz gelişi,
“Rûm suresi” (30 / 39), “Bakara
suresi” (2 / 275-279), “Âl-i
İmrân suresi” (3 / 130) ndeki
ayetlerde mealen, “Faiz yiyenler
kabirlerinden şeytan çarpmış
kimselerin cinnet nöbetinden ayı­
lır gibi kalkacaklardır (...) Allah
alım satımı helâl, faizi haram
kılmıştır. (...) Ey iman edenler!
Kat kat arttırılmış olarak faiz
yemeyin. Allah’tan korkun ki
kurtuluşa eresiniz.” denilmekte­
dir. Hadislerde ise iki tür faiz
üzerinde durulmuştur. Bunlar­
dan birincisi, borç faizi olup Hz.
Peygamber bunu Kur'ân-ı
Kerim’deki ayetlere dayanarak
özellikle “Veda Haccı”nda ya­
saklamıştır. İkincisi alış veriş fa­
izi olup mal alım satımmda kar­
şılıklı bedel ödenmesi caiz gö­
rülmüş, ancak “Vade vermeyiniz,
rama ise faizdir. (...) Faiz ancak
fakîr
veresiyede cereyan eder.” sözleri
normal ahş verişin dışındaki fa­
izin caiz görülmediğini ifade
etmektedir.
fakîh a. (ui) [Ar.] (ç. b. fukahâ)
Fıkıh bilimi konusunda iyi ye­
tişmiş uzman kişi, din bilgini.
Kur'ân-ı Kerîm’de on dokuz
ayette (bk. M.F. Abdülbâkî,
Mu'cem, “fıkıh”), genellikle “an­
lamak, hakkıyla kavramak’ an­
lammda kullanılırken, hadisler­
de ise “İyi anlamak ve kavramak,
Kur'ân konularında bilgi sahibi
olmak .” biçiminde ifade edil­
miştir. İslâmî bilimler çevresin­
de, özellikle de mezhep temsilci­
leri tarafından “fakîh” sözü,
“takva sahibi din âlimi veya in­
sanın hak ve yükümlülüklerini
bilmesi veya hadis âlimi” gibi
değişik yorumlarla tarif edilmiş­
tir.
fakîr a. (^ [Ar.] (ç. b. fukarâ)
Bakıma muhtaç, maddî bakım­
dan sıkıntı içinde olan kimse,
yoksul. Kur'ân-ı Kerîm’de çok­
luk biçimiyle beraber on iki
ayette geçen bu söz, genellikle
insanların kendi başlarına her
şeye yetemeyecekleri, bu ba­
kımdan Allah’a muhtaç oldukla­
rı biçiminde ifade edilirken
“Tevbe suresi” (9 / 60) nde ise
devletin zekât gelirlerinden pay
alacak kimseler arasmda fakir­
lerin de zikredilmesi dikkate de­
ğer nitelikte görülmüştür. Hz.
Peygamber ise “Fakirlikten, kıt-
fakr
lıktan, zilletten, kötülük etmekten
Allah’a sığının.” (Müsned, II, 540)
diyerek fakirliğin toplum hayatı
içindeki zor şartlarına dikkat
çekmiştir. İslâm dini fakir kim­
selere yardım ve onlarm durum­
larını iyileştirmeye yönelik bir­
takım öneriler getirmekle birlik­
te hiçbir zaman onları toplum
içinde ikinci sınıf bir zümre ve­
ya aşağı bir tabaka olarak gör­
memeye özen göstermiş, onlan
asla horlamama konusunda
uyarılarda bulunmuştur.
fakr a. (jü) [Ar.] tas. Hayatta insa-
nm zorunlu ihtiyaçlarını karşı­
layamayacak durumda olması
veya kendisini Allah’a muhtaç
hissetmesi anlamında kullanılan
bir tasavvuf terimi. Kur'ân-ı
Kerîm’de çokluk biçimiyle be­
raber on iki ayette geçen bu söz,
mealen insan maddî ve manevî
anlamda fakr içindedir ve Al­
lah’a muhtaçtır, biçiminde ifade
edilmektedir. İlk sufîler “fakr”ı
Allah’a giden yol, “fakir”i ise
derviş olarak niteleyip bu yolun
yolcusu olarak görmüşlerdir.
Kur'ân-ı Kerîm’in “Âl-i İmrân
suresi” (3 / 26) indeki “Allah'ım
mülkün gerçek sahibi sensin.”
ifadesinden hareketle dünya
malına fazla itibar etmeyen ta­
savvuf ehli “fakr” sözünü fena
ve kulluk anlayışı ile birleştir­
mişler; buna göre Allah mevlâ
(Rab), insan da O’nun kuludur;
insanm sahip olduğu her şey
226
mevlâsma aittir, iyi bir kul
mevlâsmın yanmda hiçbir şeye
sahip olmadığı, yani “fakr” için­
de bulunduğu, felsefesine sahip
olmuşlardır. Böylece bu bilince
ermiş olan sufî, fenâ mertebesi­
ne ulaşmış olur.
fal a. (Jlâ) [Ar.] Değişik yöntemlerle
gelecekten veya bilinmeyen
âlemlerden haber verme, gizem­
li kişilik özelliklerinden dem
urma konusunu içine alan ve
hurafe sanatı olarak nitelenen
beceriye dayah kehanet sanatı
için kullanılan bir terim. İslâm
dünyasmda fal konusuna çok­
lukla baş vurulmakla birlikte
Kur'ân-ı Kerîm’de onunla ilgili
herhangi bir açık ayet söz konu­
su değildir. Hatta ayet ve hadis­
lerde, gaybı bilme, insanın ka­
derini değiştirme iddiası taşı­
yan, Allah’tan başka varlıklar­
dan yardım alma gayesi güden
her türlü hurafe, batıl inanç ve
uygulamalar yasaklanmıştır.
Buna rağmen zaman içinde ke­
lime ve isimlerle fal tutma, zar­
larla fal açma, astroloji unsurlar
kullanılarak kişinin falına bak­
ma, kesilmiş koyunun veya kur-
banm ciğerine bakarak fal açma
uygulamaları söz konusu olmuş;
ayrıca yaygm olarak su fah, çay
falı, kahve falı, tuz fah, bakla falı
gibi fal çeşitleri halk arasmda
yaygınlaşmıştır. Hatta Kur’ân-ı
Kerîm’den, Mevlânâ’nm Mes-
nevî’sinden, Hafız’ın Divân’ırı-
 227 farz

dan, Muhammediye gibi dinî ki­ riat usulüne göre, mirasçılardan

taplardan fal açıldığı, bu konuda her birine düşen belirli pay.
“Fal-nâme” tarzında eserler ka­
fark a. (j>) [Ar.] tas. Sözlük anla­
leme alındığı da edebiyat tari­
mı, “ayırt etmek, ayırmak” olan
hinde söz konusudur. Üstelik
bu terim, “Allah ile kul arasına
halk arasmda, “Fala inanmasan
madde perdesinin girmesi ya da
da faldan geri kalma.” tarzmda
tasavvuf ehlinin halkın Hak ile
yaygm atasözleri ile deyimlerin
var olduğunu bilmesi” için kulla­
yerleşmesi bu batıl inancm top­
nılmıştır. Tasavvufa intisap et­
lum içinde ne denli tutunduğu­
menin amacı “fark” hâline son
nun en çarpıcı örneklerinden
vermektir. Ardmdan “cem' ” hâ­
biridir.
line ulaşma gelir. Buna göre fark
fâlik a. (jlU) [Ar.] “Yaratan, tohum­ hâline “fark-ı evvel”, cem' hâli­
ları ve çekirdekleri yarıp açan.” ne “fark-ı sânî” denümiştir.
anlammda olan bu söz, Allah’m
fartu’l-gafle a (<li»Jl L>) [Ar.] Ha­
sıfatlarından olup Kur'ân-ı
dis biliminde, hadis rivayet eden
Kerîm’de iki yerde “fâlikuî-
ravîde oluşan gaflet, dalgınlık ve
habbi, fâliku’l-ısbâh” (En’âm
dikkatsizlik durumu.
suresi, 6 / 95 ve 96) olarak geç­
mektedir. Allah’m bu sıfatı, kı­ farz a. Ga>) [Ar.] (ç. b. fürûz) İs­
yametten sonra insanlann ka­ lâm dinince, “Mükelleften yapıl­
birlerinden diriltilerek çıkarıla­ masını kesin ve bağlayıcı nitelikte
cağı inancmı ifade etmektedir. istediği eylem ve davranış.” ola­
rak tanımlanan fıkıh terimi. Bu
fânî a. (^li) [Ar.] “Ölümlü, geçici”
tanım çerçevesinde mükelleften
anlammda olan bu terim, İslâm
yapılmasını kesin ve bağlayıcı
inancına göre Allah’ın dışında
nitelikte istenenlere “farz” veya
her şeyin geçici olduğunu ifade
“vacib” (bk. bu madde) adı ve­
eder ve “bâkî” karşıtı olarak
rilmiştir. Buna göre kesin delil­
kullanılır. Kur'ân-ı Kerîm’de
lerle sabit olan ramazan orucu,
“Rahmân suresi” (55 / 26) nde
abdestte yüzün yıkanması, na­
“Külli men aleyhâ fân” (Dün­
mazda rüku'a gitme gibi yüküm­
yada her şey fânidir) ayeti ile
lülükler farz kabul edilirken,
ifadesini bulan bu söz, dünya
fıtır sadakası, vitir namazı, na­
hayatmm fânî olduğunu da an­
mazda Fatiha suresinin okun­
latmaktadır.
ması gibi yükümlülükler vâcib
fariza a. (<uk»>) [Ar.] 1. İslâm inan- olarak nitelenmiştir. Hanefi
cma göre, yapılması farz olan mezhebine göre ikisi arasmdaki
Allah’m dinî emirleri. 2. fık. Şe­ fark, farzm katî yapılması, vaci-
farz-ı ayn
bin zannî, yani görüş farkına
bağlı olmasıdır. Yine onlara göre
farzı inkâr eden dinden çıkmış
olur, geçerli mazereti olmaksı-
zm onu terk eden “fâsık” (bk. bu
madde) durumuna düşer;
vacibi inkâr eden dinden çık­
maz, bunu hafife aldığı için
“fâsık” kabul edilir (bk. vâcib).
§ tam. farz-ı ayn a. (j^ ^>)
fik. Her Müslüman’m günde
beş vakit namaz ile Cuma
namazı ve ramazan orucu
gibi yerine getirmesi mecburî
olan farz, yani Allah buyruğu
olan ibadetler.
farz-ı kat'î a. 0,1ü ^>) fik.
Kesin ve şer'î bir delil ile sa­
bit olan, yani ya Kur’ân-ı
Kerîm’in ayetlerinin ya da
sünnetin bildirmiş olduğu
yükümlülükler.
farz-ı kifâye a. (^1^ ^>) fik.
Her Müslüman’ın cenaze ile
ilgili görevler; cenaze namazı
gibi yerine getirilmesi ge­
rekmeyen Allah buyruğu,
“farz-ı kifâye”nin sevabı sa­
dece onu yerine getirene ait­
tir. Rükûlü ve secdeli namaz
olmadığı için bu ibadette re­
kât söz konusu değildir.
farz-ı nebevi a. (^p ^>>)
Hz. Muhammed’in sünneti.
farz namâzı a. bk. namâz
fâsık a. (j^lî) [Ar.] Allah’ın buyur­
duğu emirleri yerine getirmeyip
228
asi olan mümin veya kâfir için
kullanılan terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de bu söz, kök biçiminde
yedi ayette, çekimli fiil olarak on
ayette, “fâsık” olarak da otuz
yedi ayette yer almaktadır. Ha­
dislerde ise çoklukla Kur’ân-ı
Kerîm’de söz konusu olan an-
lamlanyla geçmektedir. Bu söz,
büyük mezheplerde de kâfir
olarak nitelenmiştir. Söz gelişi
Hâricîler, büyük günah işleyen
herkese “fâsık”, her fâsıkın da
kâfir olduğunu savunmuşlardır.
Şiîler ise büyük günah işleyen,
dinin emir ve yasaklannı hafife
alacak derecede fıskmı izhar
edenlere “fâsık” ve bunlara da
kâfir demiştir. Mâliki, Şâfi’î ile
Hanbelîlere göre fâsık, velâyet
hakkmı kaybetmiştir, bundan
dolayı da “kadı” olarak tayin
edilmemiştir. Hanefiler, bunlara
göre daha toleransh olup kadılı­
ğa bir fâsık tayin edilmişse ver­
diği kararlar geçerli olur. Ancak
baştan bu tür kimselerin o göre­
ve getirilmemesinin daha uygun
olacağı görüşü hâkimdir.
§ tam. fâsıku’l-te'vîl a.
(Jyül j—11) İslâm inancma
göre, dinin bütün emir ve ya-
saklarmı benimsemekle bir­
likte Kur'ân-ı Kerîm ve sün­
netin bir hükmünü kendince
yorumlayan veya küfre var­
mamak kaydıyla iman yo­
lundan ayrılmış kimse.
 229
fâsid a. (au.ü) [Ar.] Hadis biliminde,
kusurlu ve zayıf olan hadis.
fâtır a. OU) [Ar.] “Yarmak, orucu
bozmak ve açmak.” anlamında
olan bu söz, AUah’m sıfatlann-
dan olup “Yaratan, icat eden,
yoktan var eden.” anlammı ifade
eder. Kur'ân-ı Kerîm’de altı
yerde geçen bu söz, “fâtirü’s-
semâvâti ve’l-ard” (En’âm su­
resi, 6 / 14) ibaresi içinde yer
almaktadır. AUah’m bu sıfatı,
gökleri ve yeri yaratması üe ilgi-
Udir.
Fâtır suresi a. (^jj-, jLU) [< Ar.
“Sûretü’l-Fâtir” (^klill îj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in otuz beşinci,
iniş sırasma göre kırk üçüncü
suresi olup “Furkan suresi”
(25)nden sonra ve “Meryem su­
resi” (19)nden önce Mekke’de
nazü olmuş ve kırkbeş ayetten
meydana gelmektedir. Sure adı­
nı ilk ayette geçen “fâtir” sö­
zünden almıştır. Burada, mealen
“Gökleri veyeriyok ikenyaratan,
melekleri ikişer, üçer, dörder ka­
natlı elçiler yapan Allah’a hamd
olsun. O yarattığı şeylerde diledi­
ği kadar artırır. Şüphe yok ki Al­
lah her şeye kadirdir.” diyerek
AUah’a hamd ile başlayan sure,
AUah’m varlığma, birliğine, ya­
ratıcı kuvvetine, bunun yanında
nübüvvet hadisesinin ve ahret
inancmm önemini vurgulayarak
devam eder. Bu surenin fazileti,
kim onu okur ise cennetin kapı­
ları onun için ardma kadar açı­
fâtiha-hân
lır, olarak ifade edilmiştir. Hz.
Peygamber’in “Fâtır suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4691-4692.
fâtih s. (^U) [< Ar.feth] 1. Fethe­
den, açan. 2. Bir memleket ele
geçiren veya zapteden. 3. öz. a.
II. Sultan Mehmed’in İstanbul’u
fethetmesi dolayısıyla aldığı un­
van.
§ tam. fâtih-i büâd s. (j^L
t^li) Beldeler, şehirler fethe­
den.
fâtihü’l-ebvâb s. Çl^l ^li)
Bütün kapılan açan, Tann.
fâtiha a. (•ujli) [Ar.fâtih sözünün
müennes (dişil) biçimi.] (ç.
ö.fevâtih) 1. “Giriş, başlangıç, ön
söz, medhal” anlammda
Kur'ân-ı Kerîm’in birinci suresi
olan “Fatiha sûresi”nin kısal­
tılmış biçimi, fâtiha-i şerif (bk.
Fâtiha suresi). 2. Dua.
§ tam. fâtiha-i şerif a. GJu^i
UiU) Ku’ân-ı Kerîm’in birin­
ci sûresinin adı (bk.
fâtihatü’l-kitâb).
fâtihatü’l-kitâb a. LKll
k:(i) “Ön söz, mukaddime, di­
bace” anlammda Kur’ân-ı
Kerîm’in Uk suresi ve bu ba­
kımdan da onun ön sözü ola­
rak kabul edilmiştir (bk.
fâtiha suresi).
fâtiha-hân s. (jiji 4^U) [< Ar.
fâtiha + F. hân] Bir ölünün ar­
dından ruhuna “fatiha” okuyan.
fâtihaname 230

fâtihaname a. (<«b <^ii) [< Ar. surenin ikinci bir adı olan
fatiha + F.nâme] tas. ed. Tasav­ “Sûretü’l-Hamd” teriminin “El-
vuf! edebiyatta mutasavvıf şair­ hamd” biçiminde kısaltılmış
lerin “Fatiha suresi”nin fazilet­ olarak söylenmesinden kaynak­
lerini şiirleştiren eserler. lanmaktadır. Surenin yedi ayet
olması genel kabul görmekle be­
Fatiha suresi a. (^.^ ı^U) [<
raber Hanefiler besmeleyi sure­
Ar. “Sûretü’l-Fâtiha” (jLUil sj^)]
ye dahil etmeme görüşünü sa­
Kur'ân-ı Kerîm’in ilk suresi
vunmuşlardır. Ayrıca sonunda
olup Mekke’de nazil olmuş ve
söylenen “âmin” sözü de
besmele ile beraber yedi ayetten
Fâtiha’dan kabul edilmemiştir.
meydana gelmektedir. Yedi ayet
Sebep olarak da bu sözün
olduğu için yine Kur'ân-ı
Kur'ân-ı Kerîm’de hiçbir ayette
Kerîm’de “seb'u’l-mesânî”
geçmemiş olması gösterilmiştir.
(Hicr suresi, 15 / 87) olarak
“Fâtiha suresi”, Allah ile kul
geçmektedir. Surenin tam metni
arasında bir sözleşme olarak da
şöyle:
tefsir edilmiştir. Surenin ilk ya-
“Bismillahirrahmânirrahîm,
nsmda kulun Allah’a hamd ve
elhamdü lillâhi rabbi’l-âlemîn
övgüsü ağırlık kazanırken, son
er-rahmânirrahîm, mâliki
bölümünde de onun Allah’tan
yevmi’d-dîn, iyyâke na'büdü
dilekleri ve istekleri söz konusu
ve iyyâke nesta'în, ihdinas-
olur. Bütün tefsirlerde besmele­
sırâtal müstakim, sırâtalle-
nin başmdaki “b” ( □ harfinin
zîne en'amte aleyhim gayri’l-
Allah ile kul arasındaki bağlan­
mağzûbi aleyhim veladdâllîn.”
tıyı ifade ettiği yönündeki yo­
Bu sure, Kur'ân-ı Kerîm’in ilk
rum, hemen hemen ortak bir ni­
suresi olması, bir bakıma da
telik ve özellik arz etmektedir.
onun ön sözü konumunda bu­
Yani bütün müfessirler bu ko­
lunması münasebetiyle bu adı
nuda görüş birliği içindedirler.
almıştır. Ayrıca Hz. Peygam-
Bir başka tefsire göre, “Bakara
berin “Fatiha suresi okunmadık­
suresi”, “Fâtiha suresi”nin
ça hiçbir namaz sahih olmaz.”
açıklanması ve yorumlanması
(Tirmizî, “Mevâkit” 69; İbn
niteliğinde, değerlendirilmiştir.
Mâce, “İkâme”, 11) hadisinde de
Kur'ân-ı Kerîm’in. en büyük ve
açıkça vurguladığı üzere nama-
en önde gelen suresi olduğu için
zm farz kılmdığı günden beri bu
bu sureyi tefsir eden müstakil
sure namazlarda okunmaktadır.
eserler de kaleme alınmış; onun
“Fâtiha suresi” halk arasmda
fazileti hakkında çok yönlü yo­
kısaca “El-hamd” olarak geç­
rumlar ve değerlendirmeler ya-
mektedir. Bunun sebebi de bu
 231
pılmıştır. Bu sure, “El-hamdü
lillâhi” (Her türlü övgü Allah’a
mahsustur.) ibaresiyle başladığı
için, “el-hamd, elhamdü lillah”
adları ile de anılmaktadır. Ayrı­
ca Kur'ân-ı Kerîm’in ön sözü
niteliğinde olması ve özeti ola­
rak kabul edilmesinden dolayı
da “Ümmü’l-Kur'ân” (Kur’ân’ın
anası) olarak adlandırılmasma
vesile olmuştur. Yine, namazda
tamamı okunduğu için “vâffye
suresi” veya sadece bu surenin
okunması ile yetinilebileceği
için “kâfiye suresi”, okuyan
kimsenin Allah’a dua ve şükür
ettiği varsayıldığı için “şükür ve
dua suresi”, her namazın her
rekâtında okunduğu için “salât
suresi” (namaz suresi), dertlere
deva olduğu için “şifâ suresi”,
bütün âlemler için bir hazine
olduğu için “kenz suresi” olarak
da anıldığı büinmektedir. Hz.
Peygamber’in “Fâtiha sure-
fazl a. (Juü) [Ar.] Sözlük anlamı
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 9, s.
4165-4166.
fazilet a. (ol?Ai) [Ar.] İnsanın top­
lum içinde iyilik yapmasını ve
kötülüklerden uzak durmasmı
özendiren ve yönlendiren ruhî
yetenekler için kullanılan bir te­
rim; “rezîlet” (bk. bu madde)
karşıtı. Bu söz, toplum için
önemli bir değer yargısı olarak
Kur'ân-ı Kerîm’den başlayarak
pek çok hadiste ele ahnmış ve
onun üzerinde yorumlar yapıl­
fazl
mıştır. Özellikle İnsanî vasıflar
çerçevesinde adalet, hoşgörü,
doğruluk, kardeşlik, dostluk, da­
yanışma, sevgi, cömertlik, barış­
çılık, güler yüzlülük gibi değer­
lerin Kur'ân-ı Kerîm’de çokça
işlendiği söz konusudur. Aynı
değer yargıları hadislerde de
sıkça dile geirilmiştir. Bu teri­
min özellikle ahlâkî erdemleri
ifade etmesi felsefî kültürün ge-
lişmesi ve genişlemesi ile baş­
lamıştır. İlk İslâm filozofların­
dan sayılan Kmdî, eserlerinde
“fezâ'ilü’l-insâniyye” kavramı
üzerinde önemle ve ısrarla
durmuştur. Farabî ise bu terimi,
“nazarî faziletler, fikrî faziletler,
ahlâkî faziletler, pratikler fazi­
letler” olarak dört başlıkta irde­
lemiştir. Bunlar sonraki dönem­
lerde, “hikmet, şecaat, iffet,
adalet” biçiminde ele almmış ve
yorumlanmıştır.
“artmak, fazlalaşmak, üstünlük”
olan bu terim, Allah’ın çok yönlü
lütuf, cömertlik ve keremini ifa­
de etmek için kullanılmaktadır.
Kur'ân-ı Kerîm’de 104 ayette
geçmekte olan bu söz, özellikle
“Allah büyük fazl sahibidir.” me­
alindeki ayetlerde ön plana
çıkmaktadır (bk. M.F.
Abdülkadir, el-Mu'cem, “fzl”
maddesi). Buralarda dünya ve
ahret mutluluğu, cennet nimet­
leri, günahlarm bağışlanması,
hayırlara çokça sevap vermesi,
fecir 232
îslâm, iman, peygamberlik, Al­
lah’m insanlara verdiği büyük
lütuf ve ihsan “fazl”m kapsamı
içine girdiği kaynaklarda zikre­
dilmektedir. Hadislerde de bu
terim Kur'ân-ı Kerîm’de geçen
anlamlar çerçevesinde ifade
edilmiş, hatta Hz. Peygamber’in
ümmetine sürekli okuması için
önerdiği şu dua, “Allahım! Bana
helalinden yeteri kadar rızık ve­
rerek haram kıldıklarından beni
esirge, fazlınla beni zengin kıla­
rak senden başkasına muhtaç
olmaktan koru.” (Tirmizî,
“Da'avât”, 110) bu terimin ne
denli değerli ve önemli olduğu­
nu açıkça ifade etmektedir.
fecir, -eri a. (jşj) [Ar.] Sözlük an­
lamı “yarmak, fışkırmak, açığa
çıkmak olan bu söz, güneşin
fek a. (di) [Ar.] fik. îslâm hukukun­
doğuşundan önce beliren tan
yeri ağarmasını ifade etmekte­
dir. Günün önemli zaman dilim­
lerinden olan gece ile gündüzün
birbirinden ayrıldığı vakit olan
bu terim, İslâmî inançta bazı
ibadet vakitlerinin tespitinde
önemli bir ölçüt olmuştur.
§ tam. fecr-i sâdık a. (jjL^
^u) (hakiki fecir) Oruç ibade­
tinin yerine getirilmesi için
ikinci fecrin oluştuğu an.
Fecr suresi a. (^ »j^ ^1 [< Ar.
“Sûretü’l-Fecr” (>^l sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in seksen doku­
zuncu, iniş sırasma göre onuncu
suresi olup “Leyi suresi”
(40)nden sonra ve “Duhâ sure­
si” (93)nden önce suresi olup
Mekke’de nazil olmuş ve otuz
ayetten meydana gelmektedir.
Admı başlangıçtaki “fecr” sö­
zünden alan bu sure, bundan
dolayı “ve’l-fecri suresi” olarak
da adlandırılmıştır. Burada özel­
likle iman ve doğru yoldan ay­
rılmanın dünya ve ahirette kar­
şılaşacakları sıkıntılar üzerinde
durulur. Bu surenin fazileti,
“Kim Fecr suresini söz konusu on
gecede okursa affedilir, kim onu
diğer günlerde okursa kıyamette
kendisi için bir nur olur.” mea-
lindeki hadiste belirtilmiştir. Hz.
Peygamber’in “Gâşfye sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
4994-4996.
da bir kölenin azat edilmesini
veya sahverilmesini ya da hacir
ve haciz gibi hukukî bir engelin
kaldırılmasını ifade eder.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Beled sure­
si” (90 /13) nde yer alan “fekkü
rakabetin” (İmanlı bir köleyi
azat etmek) ibaresinden açıkça
anlaşılacağı üzere, köle azat et­
me anlamında kullanılan bu te­
rim, aynı şekilde hadislerde de
geçmektedir (Wensinck, el-
Mu'cem, “fkk” maddesi). Ayrıca
yine İslâm hukukunda rehinin
çözülmesi veya rehin olarak ve­
rilen bir malm alacaklıdan kur­
tarılması da “fek” terimiyle kar­
şılanmıştır.
 233
felâh a. (^^u) [Ar.] bk. necât
Felak suresi a. Ç^jj*- jiâ) [< Ar.
“Sûretü’l-Felak” (jüii sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in yüz on üçün­
cü, iniş sırasına göre yirminci
suresi olup “Fîl suresi”
(105)nden sonra ve “Nâs sure­
si” (114)nden önce Mekke’de mi
ya da Medine’de mi nazil olduğu
ihtilâflıdır. Beş ayetten meyda­
na gelmektedir. Adını ilk ayette­
ki “felak” sözünden almakta-
dır.Bu surenin kendinden sonra
gelen “Nâs suresi” ile birlikte
indiği ifade edilmekte ve her iki
surede de dünyadaki kötülük­
lerden Allah’a sığınma söz ko­
nusu edilmektedir. Bu surenin
fazileti için Hz. Aişe’den rivayet
edilen bir hadise göre, Hz. Pey­
gamber rahatsızlık hissettiği sı­
rada veya gece yatağa girince
“İhlâs, Felak, Hâs” surelerini
okur ve etrafma üflerdi, denil­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“Felak suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
11, s. 5068-5069.
felek a. (dü) [Ar.] (ç. b. eflâk) “Gök,
gökyüzü, sema.” anlamındaki bu
söz, Orta Çağ İslâm kozmo-
nolojisinde yıldızları üzerinde
taşıdığına ve onlarm hareketle­
rini sağladığına inanılan
gökküre veya gezegenler yörün­
gesini ifade etmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm’de bir ayette bu
anlamda yer almaktadır (Enbi­
ya suresi, 21 / 33). Bununla be­
felsefe
raber bu terimin daha çok İslâm
felsefesinde ve astronomide sık­
ça kullanıldığı söz konusudur.
§ tam. felek-i a'zam a. ÇJ^I
dü) Dokuzuncu kat gök.
felek-i atlas a. (^1 dü) bk.
felek-i a'zam
felek-i muhit a. (kx. dü)
Sekiz kat gök. Bunlann ilki
felekü’l-kamer, İkincisi felek-i
utarid, üçüncüsü felek-i Züh-
re, dördüncüsü felek-i şems,
beşincisi felek-i Merih, altın-
cısı felek-i müşteri, yedincisi
felek-i Zuhal, sekizincisi ise
felek-i menâzildir.
felekü’l-bürûc a. (rA)JI elli)
bk. sidretü’l-müntehâ
felekü’l-eflâk a. (abuyi elli)
Dokuzuncu kat gök.
felsefe a. (uJi) [Ar. < Lat. fila
(sevgi) + sofla (hikmet)] Evren,
varlık, bilgi ile ilgili sorunları ak­
la dayah eleştirel yöntemlerle
inceleyen ve bu konuda sistem­
ler geliştiren fikrî değerlendir­
melerin bütünü için kullanılan
bir terim. İslâm dünyasında olu­
şan fikir hareketleri kelâm, ta­
savvuf ve felsefe alanında yo­
ğunlaşmış; bunlardan felsefe
kendi dinamizmi içinde 7. yüz-
yüdan başlayarak birçok felsefe
ekolünün ortaya çıkmasma yol
açmıştır. Başta Kindî olmak üze­
re İbn Rüşd’en geçerek Gazali ve
İbn Haldûn’a uzanan bir çizgi
felsefe-i ûlâ
oluşturmuştur. Bu çizgide ön
plana çıkan “Meşşâîlik” akımı­
dır. Aristo ekolünü kendisine
örnek alan bu akımın temsilcile­
ri arasmda Kindi, Farabî, İbn
Sinâ, İbn Rüşd sayılagelmiştir.
Bu akım, Aristo’nun Organon
adlı mantık kitabım şerh ve tef­
sir ederek ve aklî melekeyi ön
planda tutarak bu çığırda yeni
görüşler ortaya koymuşlardır.
Onları 10. yüzyılda ortaya çıkan
“İhvân-ı Safa” akımı izlemiştir.
Dinin cehaletle kirletildiğini, ba­
tıl ve sapık fikirlerin ortaya atıl-
dığını savunan ve bunları temiz­
lemek amacıyla yola çıkan bu
harekete “İhvân-ı Safâ” (temiz­
lik kardeşleri) adınm verilmesi
de bu görüşlerinden dolayıdır.
İslâm düşünce tarihinde
“Meşşâîlik” akımına karşı 12.
yüzyılda ortaya çıkan
“İşrâkîlik” ise temelde Eflatun
felsefesine bağh kalmış; en
önemli temsilcisi Sühreverdî,
eserlerinde “Gerçek bilgiye an­
cak mistik denemeler yoluyla
ulaşılabileceği” görüşünü sa­
vunmuştur. Osmanlı devletinin
kuruluşundan sonra 13.-20. yüz­
yıl arasmda bağımsız bir çiği iz­
leyerek ve dinî-tasavvufî bir ni­
telik kazanarak Muhiddin
İbnü’l-Arabî’nin tasavvuf felse­
fesi, Sadreddin Konevî, Dâvûd-ı
Kayserî, Molla Fenarî, Molla
Lütfî, İbn Kemal gibi müderris
ve fikir adamlarının yönlendir­
234
mesi ile Osmanlı fikir hayatı, ta­
savvuf! ve İşrakî akımın felsefe­
sini sürdürmüşlerdir. 20. yüzyıla
girerken Batı dünyasmın siyasî,
ekonomik ve kültür alanmdaki
baskm konumu, İslâm dünyası
ve özellikle Osmanlı fikir adam-
larmm üç farkh düşünce yapısı­
na sahip oldukları gerçeğini or­
taya çıkardı. Birinci guruptaki-
ler, tamamen Batı dünyasma
karşı çıkan fikirleri savunmuş­
lardır. İkinci grup fikir adamları
Batı dünyasının fikir ve kültür
değerlerini benimseyen ve ora­
da ortaya çıkan pozitivizm, ma­
teryalizm, liberalizm, sosyalizm
gibi değişik fikir hareketlerine
açık bir çizgide görünmüşlerdir.
Üçüncü grup ise orta bir yol iz­
leyerek hem Batı hem Doğu
dünyasınm değerlerini birleşti­
rerek modernist bir fikrî yapı
oluşturmayı hedeflemişlerdir.
§ tam. felsefe-i ûlâ a. (Jji
dJj) Hayat ve varlık ile bun­
ların karşısmda Allah ve var­
lık ötesi dünyayı ele alan,
bunların yanmda tabiî bilim­
lerin ilkelerini araştıran bi­
lim dalı için kullanılan bir te­
rim, metafizik (bk. metafi­
zik). Aristo’nun metafizik
için kullandığı Latince
“prote flıilosophia” terimi­
nin Arapça karşılığıdır. Aya­
ca, bir bilim dalı olarak “fel-
sefe-i ûlâ” Allah’m varhğı,
isim ve sıfatları, ruh ve illet-i
 235
ûlâ gibi konulan incelediği
için felsefenin en yüksek dü­
zeyde nitelenen kolu olmuş­
tur.
felsefetü’l-ûlâ a. (J^l üJi)
bk. felsefe-i ûlâ
fenâ a. Gü) [< Ar.fenâ'] 1. Yokluk,
yok olma, geçip gitme, ölme;
eşanlamlısı “yokluk” (bk. bu
madde); “beka” (bk. bu madde)
ve “vücûd” (bk. bu madde), kar­
şıtı. 2. tas. Tasavvuf inancmda
kulun veya müridin kötü huy ve
davranışlarmı bir kenara bıra­
karak onun yerine iyi ahlâk ve
vasıflar kazanmak anlammda
kullanılmıştır.
fenâ üT-aşk a. (j^l^ Li)
tas. Tasavvuf inancmda aşk
içinde yok olma.
fenâ fî’llah a. (dll^ lü) tas.
Tasavvuf inancında Allah’m
varlığı içinde yok olma.
fenâ fi’l-pîr a. (jJl^üi) tas.
Tasavvuf inancmda benliğini
ve varlığmı pirin manevî
şahsiyetinde yok etme.
fenâ fî’r-resûl a. (J^JI^lü)
tas. Tasavvuf inancında ben­
liğini ve varlığmı Hz. Mu-
hammed'in manevî kişiliğin­
de yok etme.
fenâ fi’ş-şeyh a. (^Ijlii)
tas. Tasavvuf inancmda ben­
liğini ve varhğını şeyhin ma­
nevî şahsiyetinde yok etme.
ferâ'iz
Fenâ'iyye öz.a. (<ûLi) tas. Celvetî
tarikatinin kollarmdan birinin
adı.
fer' a. Q >) [Ar.] fik. Sözlük anlamı,
“Kısım, dal” olan bu söz, miras
hukukunda ölen bir kimsenin
çocukları, torunlan ve torunla-
rınm çocuklan gibi aşağı soydan
gelenleri ifade eden bir fıkıh te­
rimi.
ferâğ a. Glü) [Ar.] fik. Sözlük anla­
mı, “Bir işten ayrılıp boş kalmak
olan bu söz, bir kimsenin kendi
üzerinde bulunan gayrimenkul
bir mal üzerindeki hakkını bir
başkasına verme anlamında fi-
kıh terimi.
ferâğ kaydı a. Yazma eserlerin
sonuna konulan eserin istinsah
bilgilerini içeren not. Bu kayıt
notu “kad veka'a’l-ferâğ” ifa­
desi ile başladığı için bu terim
kullanılmıştır. Buradaki satırlar
“ketebehu” ibaresiyle başlarsa
“ketebe kaydı” (bk. bu madde)
adını alıyordu. Genellikle yaz­
maların sonunda yazı karakteri
değişerek gittikçe kısalan ve üç­
gen şeklinde düzenlenen ferağ
kaydı, esas metinle karışmaması
için bu tarzda düzenleniyordu.
Burada yazma eserlerin yazılış
tarihi, müellifin adı yanında is­
tinsah ise istinsah tarihi ile müs-
tensihin adı dua ibaresi ile bir­
likte veriliyordu.
ferâ'iz ç.a (^l>) [Ar.farîza’nın ç.
b.] 1. Bu söz, “farz” ile eşanlamh
ferâ'iz-i dîniyye
olarak “Takdir ve tayin edilmiş
şey, belirlenmiş pay.” anlamında
olup İslâmî terim olarak “Mükel­
leften yapılması kesin ve bağlayı­
cı bir tarzda dinî görevleri yerine
getirme; ayrıca evlenme akdi ge­
reği kadına ödenmesi gereken
mehir ve mirasçıların terekedeki
payları.” biçiminde tanımlan­
mıştır. 2. huk. Şeriat kurallarma
göre mirastan ve varislerin her
birine düşen hisselerin miktar
ve keyfiyetinden söz eden, bun­
ların hukukî yapısmı irdeleyen
bilim dah için kullanılan bir te­
rim, “ilm-i ferâ’iz” (bk. bu mad­
de). Bu terim Kur'ân-ı Kerîm’de
açıkça yer almamakla beraber,
hadislerde çok sık kullanılan
kavramlar arasında gösteril­
mektedir. Nitekim Buharî
“ferâ'iz” konusunu kitabının
“Kitâbu’l-Ferâ'iz” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 14, s.
6596-6635) bölümünde Hz. Pey­
gamber’in sözlerine dayanarak
ayrıntılı bir biçimde değerlen­
dirmiştir. bk. mîrâs Bu bilim
konusu Hz. Peygamber döne­
minden başlayarak Müslüman-
lar arasında önemle üzerinde
durulmuş ve ele alınmış; deği­
şen ve gelişen zaman şartları
içinde İslâm hukukunun önemli
bir bölümünü oluşturmuştur.
§ tam. ferâ'iz-i dîniyye a
(O.J ^1>) Dinin farzları.
ferâset a (o~J>) [ Ar.] bk. firâset
236
ferâşet a. (cuil>) Kâbe’de hizmet
edenlerin görevi.
§ tam. ferâşet-i şerîfe berâtı
Kâbe’nin temizlik görevlisine
verilen berat.
ferâşet-i şerîfe vekili Kâ­
be’nin temizliğiyle görevli
bulunan kimselerin İstan­
bul'daki temsilcisi.
ferdâniyyet a (oûb>) [Ar.] Sözlük
anlamı “Birlik, teklik, eşsizlik.”
olan bu söz, “Allah’ın birliğini”
ifade eden Allah’ın vasıfların-
dandır.
ferecî a (^>) [< Ar.ferec + -î] tas.
Mevlevî dervişlerin giydikleri
önü açık hırka.
feresü’l-hayât a (oLaJI ^>) [Ar.]
Cebrail’in bindiği at.
fermân a (jL>) [E] Padişah buy­
ruğu, padişahm yazıh emiri, be­
rat, buyrultu.
§ tam. fermân-ı âlî o- Q^
jL>) (yüce buyruk) Padişah
buyruğu, hükümdar fermanı.
fermân-ı âlî-şân a (jLiJL
jL>) (şanı ve şerefi büyük
olanın fermanı) mec. Padişah
fermanı.
fermân-ı celîlü’l-kadr a
(jjUIJaU jU>) (değeri, kıyme­
ti, kadri ulu olanın fermanı)
mec. Padişah fermanı, buy­
ruğu.
 237
fermân-ı hümâyûn a.
(jjla jU>) Padişah buyru­
ğu-
fermân-ı İlâhî a. ^1 jL>)
Tanrı buyruğu.
fermân-ı pâdişâhî a. (^LijL
jLji) Hükümdar fermanı,
padişah buyruğu.
fermân-ı şeref-ıktirân a.
(jljSl Jji jL» (.ululuğa, şe­
refe, üstünlüğe erişenin fer­
manı) mec. Padişah fermanı,
buyruğu.
fermân-ı vâcibü’l-imtisâl a.
(J^lçalj jU>) (itaat edil­
mesi, boyun eğilmesi gerekli
olanın fermanı) mec. padişah
fermanı, buyruğu.
fermân-ı vâcibü’l-iz'ân a.
(jltj^luiljıjLji) (itaat edilme­
si, boyun eğilmesi gerekli ola­
nın fermanı) mec. padişah
fermanı, buyruğu.
fert, -rdi a. (j>) [Ar.] (ç. b. efrâd)
Hadis biliminde, “Bir, tek, ben­
zersiz, yegâne” olan bu söz, “Sağ­
lam delilinin veya metninin bir
yerinde râvî sayısı teke düşen ve­
ya başka örneklerine göre farklı
olan hadis.” için kullanılmıştır.
Ravînin tek kalmasına
“teferrüd” (bk. bu madde) veya
“infirâd” (bk. bu madde) denil­
miştir.
§ tam. ferd-i muhâlif a.
(Jlk« j>) Hadis biliminde,
fesât
bir râvînin rivayetinin sağ­
lam delil veya metnindeki bir
değişiklik, eksiklik veya fazla­
lık bakımmdan öteki râvîlere
ters düşmesi.
ferd-i mutlak a. (jlL j>)
Hadis biliminde, bir râvînin
rivayetinin tek kaldığı kısım­
da sağlam delilin ash, kayna­
ğı veya devamı sahabe tara-
finda bulunan hadis.
ferd-i nisbî a. (^ j>) Ha­
dis biliminde, bir râvînin ri­
vayetinin herhangi bir ba­
kımdan tek kalması veya
ötekilerinden farklı olması.
ferd mineT-esmâ veT-künâ
veT-elkâb a. (flitti j »L^ül^
ajî) Bir başkasında bulunma­
yan isim veya lakap ya da
künye.
ferdü’l-muhâlif a. (JiLUlj>)
bk. ferd-i muhâlif
ferdüT-mukayyed a. (ili
j>) bk. ferd-i nisbî
ferdü’l-mutlak a. (jlLJI j>)
bk. ferd-i mutlak
ferdüT-nisbî a. (^1 ajj) bk.
ferd-i nisbî
fesât, -dı a. (jU) [Ar.] l.fik. İslâmî
inançta bir ibadetin vasıf ve
şartlarmda oluşan kusur veya
eksiklik. 2. huk. İslâm hukukun­
da bir işlemin veya davanın va­
sıf ve şartlarmda oluşan kusur
veya eksiklik. 3. Sosyal düzenin
fesih
ve ahlâkî yapının bozuluşunu
ifade eden bir terim, “salâh” ve
“maslahat” (bk. bu madde) kar­
şıtı. Kur'ân-ı Kerîm’de on bir
ayette aynen, otuz dokuz ayette
de bu kelimelerin türevleri ola­
rak yer alan bu terim, “Belirli bir
sistem içinde kavranan bu âlemin
ve toplumun veya bireyin var ol­
masına sebep olan tabiî düzen
veya dengenin bozulmasını” ifa­
de eden bir anlamda geçmekte­
dir. Öte yanda, “fesâd”m en
çarpıcı örneğini yine Kur'ân-ı
Kerîm’de “Enbiyâ suresi” (21 /
22) nde, mealen “Eğer yerde ve
gökte Allah’tan başka tanrılar
bulunsaydı yer ve gök kesinlikle
fesada uğrardı.” ifadesi ile bul­
maktayız. Öte yanda pek çok
hadiste de bu terim “bozulma”
anlammda kullanılmıştır (bk.
Wensinck, el-Mu'cem “fsd” mad­
desi).
fesih, -shi a. (^i) [Ar.] Sözlük an­
lamı “Bilmemek, bozmak, dağıt­
mak.” olan bu söz, İslâm huku­
kunda bir akdin veya hukukî
bağlantının bozulması veya or­
tadan kaldırılması anlammda
kullanılmıştır. Bu terimin,
Kur’ân-ı Kerîm’de geçmediği
kaynaklarda zikredilmektedir.
Hadislerde ise hac niyetiyle ih­
rama girmişken ondan vazgeçip
umreye niyet edilmesi tarzmda
ifade edilmiştir (Ebû Dâvûd,
“Menâsik”, 24). Bu da gösteriyor
ki bu terim, Hz. Muhammed’den
238
sonra geç dönemlerde İslâm hu­
kuku üzerinde çalışan bilim
adamları tarafından, “Bir akdin
veya hukuki işlemin borç ilişkisi­
ni tabiî olarak sona erdiren ifâ,
ibrâ, takas, yenileme veya zaman
aşımı gibi sebepler dışında her ne
şekilde olursa olsun iki veya tek
taraflı ya da mahkeme kararıyla
ortadan kaldırılması.” biçiminde
kullanılmış olunuyor.
fesübhânallah a. (dil jL^j) [Ar.]
“Yalnız Allah’ı teşbih eder, O’nu
eksikliklerden uzak tutarım.” an­
lammda kullanılan hayret ifade­
si.
fetâ a. t^) [Ar.] tas. Tasavvuf ehli­
nin nefsine hâkim olma konu­
sunda büyük cesaret ve mücade­
le gösteren kimseler ya da fü-
tüvvet teşkilâtına bağh kimseler.
fetânet a. (oiLU) [Ar.] Becerikli ve
üstün zekâ gücüne sahip pey­
gamberlerin sıfatı.
fethî a. (^“0 [Ar.] Hicretin sekizin­
ci yılmda Müslüman olan saha­
beler.
Feth suresi a. (^j^ jüî) [< Ar.
“Sûretü’l-Feth” Çûiiı sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in kırk sekizin­
ci, iniş sırasma göre yüz on bi­
rinci suresi olup yirmi dokuz
ayetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayetteki “feth” sözün­
den almaktadır. Sure, “Hudey-
biye Antlaşması”nm hemen son­
rasından Hz. Peygamber ve as-
 239
habı Medine’ye dönerken yolda
nazil olmuştur. Burada, Hz. Pey-
gamber’e Allah tarafından bir
fethin ihsan edildiği edildiği, bu
fetihlerin Allah rızası için de­
vam edeceği ifade edilmektedir.
Bu sure için Hz. Muhammed,
“Bu gece bana öyle bir sure indi­
rildi ki benim için o dünyadaki
her şeyden kıymetlidir.” (Buhârî,
“Tefsir”, 48 / 1) dediği kaynak­
larda zikredilmektedir. Hz. Pey­
gamberin “Feth suresi”nin tef­
siri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4763-4773.
fetih (I) a. (^) [Ar.] Müslümanla-
rm memleket veya şehirleri Al­
lah rızası ve O’nun adını yü­
celtmek amacıyla ele geçirmele­
ri ve İslâm devletine katılmala­
rım sağlamaları için kullanılan
bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’de
pek çok yerde, mealen “Biryerin
savaş sonucu İslâmiyetin hâki­
miyetine geçmesi.” anlamında
yer almaktadır.
fetih (II) a. (^ [Ar.] fik. Cemaatle
kılman ve kıraatin açık olduğu
farz veya vacip namazlarmda
imamm takıldığı, unuttuğu veya
yanhş okuduğu ayetleri arka-
smda saf tutan cemaatin dü­
zeltmesi anlamında kullanılan
söz.
fetret a. (o>î) [Ar.] (ç. b. feterât) 1.
İki peygamber arasında Hak di­
ne davetin kesintiye uğraması
durumunda kullanılan bu terim,
Fettâh
daha çok Hz. İsa ile Hz. Mu­
hammed arasmda geçen dönem
için söz konusu edilmiştir. Ayrı­
ca Kur'ân-ı Kerîm’in vahyi, ya­
ni zaman zaman surelerin Hz.
Peygamber’e tebliği sırasında
kesintiler olduğu dönemlere de
“fetret” adı verilmiştir. 2. İki
padişah arasmda devlet idaresi­
nin padişah olmadığı için geçen
zaman. Özellikle Osmanlı dö­
neminde Ankara Savaşı sonra-
smda Yıldırım Bayezid’in oğul­
larının birbirlerine düşmeleri ve
saltanat mücadelesine girmeleri
de “fetret devri” olarak adlan­
dırılmıştır.
Fettâh s. (^tü) [< Ar.feth] Sözlük
anlamı “Fetheden, ülkeler ele ge­
çiren.” olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup “İyilik ve güzellik ka­
pılarını açan, hak ile batılı birbi­
rinden ayırıp adaleti gerçekleşti­
ren, mazlumlara yardım onları
zafere kavuşturan.” anlammda
Allah’m sıfatı olarak O’na izafe
edilmiştir. Kur'ân-ı Kerîm’de
isim ve sıfat biçiminde otuz se­
kiz ayette geçen bu terim, hadis­
lerde de Kur’ân-ı Kerîm’de zik­
redilen anlamlar çerçevesinde
Allah’a nispet edilmiştir.
“Fettâh” adı Allah’m doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
fettâh-ı nûr
§ tam. fettâh-ı nûr s. (^
^tü) {nur açan) Allah.
fettâh-ı kerîm s. ^ ^Cü) Al­
lah’ın sıfatlarından olup iyi­
lik etmesini seven, kerem sa­
hibi olan Cenâbıhak anla­
mında Allah’a nispet edilmiş­
tir.
fetvâ a. ((^p) [Ar.] (ç. b. fetâvâ,
fetâvî) huk. Sözlük anlamı, “Bir
olayın hükmünü açıklayan veya
hükmü koyan ya da karmaşık
konuları çözen.” olan bu söz, İs­
lâm hukukunda şeyhülislâm ve­
ya müftü tarafmdan dinî-hukukî
konularda verilen şeriate uy­
gunluk veya aykırılık hükmü ya
da kararı anlammda hukukî bir
terim olarak kullanılmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de sözlük an­
lammda türevleri ile birlikte do­
kuz ayette geçen bu söz, Hz.
Peygamber döneminde ”fiityâ”
sözü ile karşılanmış; daha son­
raki dönemlerde fıkıh biliminin
gelişmesi ile kendi anlamını ka­
zanmıştır. İslâm toplumlarmda
hukukî manada bir ihtiyaç neti­
cesinde ortaya çıkan ve kurum­
laşan fetvâ verme işi, İslâm hu­
kukunun düzenlenmesine, kül­
tür ve medeniyetinin gelişmesi­
ne paralel olarak fıkıh literatü­
ründe önemli bir konuma gel­
miş; bu konuda hem de fetvâ
usulünün işleyişinde çok ciddi
ve değerli eserler kaleme alın­
mıştır.
240
fetvâ emini a. (^î <^1 Osmanh
devlet teşkilâtı içinde, ilk defa
Kanunî Sultan Süleyman döne­
minde Zenbilli Ali Efendi’nin
şeyhülislâmlığı zamanmda ku­
rulan meşihat makamı veya fet­
va işlerine bakan dairenin baş­
kanı.
fetvâhane a. (cL^) [< Ar.fetvâ +
F.hâne] 1. Osmanh devlet teşki­
lâtı içinde meşihat makamı veya
dairesinde fetvâ işlerini yürüt­
mekle görevli bölüm ve burada
fetvâ yazılan yazılan yer. 2. Müf­
tünün bulunduğu resmî daire,
müftülük.
fetvâname a. («uL câjÜ [< Ar.
fetvâ + F. nâme] tas. ed. Tasav-
vufî edebiyatta şerî hükümleri
soru cevap tarzmda düzenleyen
eserler.
fevâ'id a. Ul>) [Ar. fâ'ide’nin ç. b.]
Sözlük anlamı “Öğrenilen bilği
veya kazanılan mal.” olan bu
söz, Hz. Peygamber’in hadisleri­
ni toplayan veya değişik bilim
dallarında isim sahibi olmuş
kimselerin rivayetlerini veya
meşhur sözlerini bir araya geti­
ren kitaplara verilen ad olarak
bu türde terim niteliği kazan­
mıştır.
fevâ'id kaydı a. Yazma eserlerin
başına ve sonuna cilt yapılırken
konulan ve “vikâye” (koruma)
adı verilen boş sayfalara sonra­
dan okuyucular tarafmdan yazı­
lan not için kullanılan bir terim.
 241
fevâsılü’l-âyât a. (oWl J-lji) [Ar.]
“Ayetlerin fasılaları.” anlamın­
daki bu terim, ayetlerin son ke­
limesine kendisinden sonra ge­
len ayeti evvelkinden ayırdığı
için kullanılmaktadır.
fevât a. (olji) [Ar.] Hac farîzasmı
yerine getirmekte olan bir kim­
senin zamanmda Arafat vakfe­
sine yetişememesi, vakfenin
zamanmı kaçırmış olması du­
rumu. Bu duruma düşen kimse,
Şâfiî, Mâliki ve Hanbelî mezhe­
bine göre “fevât kurbanı” kes­
mesi gerekmektedir. Hanefî
mezhebi ise bu konuda bir ceza
öngörmemektedir.
fevâtihü’s-süver ç.a. (^Jl jüI>)
[An] Kur’ân-ı Kerîm’de surele­
rin ilk ayetleri anlammda kulla­
nılan bir tefsir terimi. Kur'ân-ı
Kerîm’de surelerin tamamma
yalanı, okuyanm dikkatini çek­
mesi, ilgisini ve merakmı topla­
ması bakımmdan benzer ayet­
lerle başlar. Kur’ân-ı Kerîm’in
bu uslüp özelliği tefsir biliminde
önemli bir konu başhğı olarak
ele ahnmış ve işlenmiştir.
fevz a. C^) [An] Sözlük anlamı
“Kurtulmak, serbest kalmak?
olan bu terim, dünya ve ahirette
zorluklardan, sıkmtılardan uzak
kalarak İlâhî mutluluğa ulaşma,
engin bir huzur ortamma eriş­
me anlammda kullanılmıştır. Bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de bu son
anlamlanyla türevleri ile birlik­
feyz-i akdes
te yirmi dokuz ayette yer almak­
tadır (M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“fvz”, maddesi). Hadislerde ise
“Şehitlik, cömertlik, cehennem
azabından kurtulma, adalet” gibi
anlamlarda pek çok râvînin ri­
vayetinde yer almıştır
(Wensinck, el-Mu'cem, “fvz”,
maddesi). Eş anlamlısı, “felâh,
halâs, necât” (bk. bu maddeler).
fey' a. G^) [An] Sözlük anlamı “Ge­
ri dönmek, şekil değiştirmek veya
gölge” olan bu söz, İslâm devlet­
lerinde gayrimüslim unsurlar­
dan aldığı cizye, haraç ve ticaret
mallanndan alınan vergi için
kullanılmıştır.
§ tam. fey'-i zevâl a. (Jlj3 fl/i)
Gün içinde namaz vakitleri­
nin tespiti için baş vurulan
ve her şeyin gölgesinin bir
veya iki katı oluncaya kadar
devam eden zaman dilimi.
feyiz, -yzi a. O^jj) [An] (ç. b. füyûz)
tas. 1. Sözlük anlamı “Suyun ka­
barması, taşıp akması.” olan bu
söz, bütün bilgilerin ve varlıkla­
rın Allah’tan tecellî ettiği anla­
mında bir tasavvuf terimi. 2. fel.
Bir karşılık beklenmeden yapı­
lan eylem ve davramşlarm kar-
şıhğının yüce yaratıcı, yani Al­
lah’tan geleceğini ifade eden bir
terim.
§ tam. feyz-i akdes a. (^jil
^a^j) “En kutsal feyiz” anla­
mmdaki bu söz, varlıklarm
ve gelişim süreçlerinin önce
feyz-i câvidân
bilim, sonra da görünüş mer­
tebesinden var olmasmı ge­
rektiren öz sevgi tecellisin­
den ibaret olduğunu ifade
eden bir terim olarak benim­
senmiştir.
feyz-i câvidân a. (jljjk ^J
Sonsuz, ebedî feyiz, tüken­
mez bereket.
feyz-i Hakk a. (^ ^xi) Al­
lah’ın tecellisi.
feyz-i İlâhî a. (^1 ^^) bk.
feyz-i Hakk
feyz-i mukaddes a. (^^
jij) tas. Dış âlemde oluşan
kutsal tecellî (bk. feyz-i
akdes).
feyz-i Rabbânî a. Ç^Uj e^)
bk. feyz-i Hakk
feyyâz s. (<>□) [< Ar.feyz] 1. “Fe­
yiz, bereket ve bolluk veren.” an­
lamında Allah’m sıfatlarmdan
biri olup Kur'ân-ı Kerîm’de pek
çok ayette zikredilmiştir.
§ tam. feyyâz-ı âlem a. (JL
^Li) tas. Tasavvuf inancında
“kalb” (bk. bu madde).
feyyâz-ı ezel a. (J3I ^Li) Al­
lah.
feyyâz-ı kudret a. (ojjî ^Li)
Kudret sahibi olan Allah.
feyyâz-ı mutlak a. (jlk
^Li) Allah.
fezâ'il a. (JîLü) [Ar. fazîlet’in ç. b.
< fazl] Sözlük anlamı “Artmak,
242
fazlalaşmak.” olan “fazl” kö­
künden gelen bu söz, îslâm lite­
ratüründe, zamanları, şahsiyet­
lerin, kabilelerin, milletlerin, ül­
ke ve şehirlerin en üstün vasıf­
larını anlatan eserlere verilen
bir ad olarak terim niteliği ka­
zanmıştır. İslâmî Türk edebiya­
tında bu tarzda çok tanmmış
eserler kaleme almmıştır. Söz
gelişi, Fezâ'ilü’l-Kur'ân,
Fezâ'ilü’l-Mekke, Fezâ'ilü’s-
Sahâbe, Fezâ'ilü’l-Etrâk bu
türden eserlere örnek sayılabi­
lir.
§ tam. fezâ'ilü’l-insâniyye a.
(<2Uiil JiLü) Özellikle İnsa­
nî vasıflar çerçevesinde ada­
let, hoşgörü, doğruluk, kar­
deşlik, dostluk, dayanışma,
sevgi, cömertlik, barışçılık,
güler yüzlülük gibi değerler.
Kur'ân-ı Kerîm’de çokça iş­
lendiği gözlenen bu değer
yargıları hadislerde de sıkça
dile geirilmiştir. Bu terimin
özellikle ahlâkî erdemleri
ifade etmesi felsefî kültürün
gelişmesi ve genişlemesi ile
başlamıştır. İlk İslâm filozof-
larmdan sayılan Kındî ve
Farabî eserlerinde bu kav­
ram üzerinde önemle ve ıs­
rarla durmuşlardır.
fezâ'ilü’l-Kur'ân a. (jı>B
JiLü) [Ar.] “Kur'ân’ın fazilet­
leri” anlamındaki bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’in üstünlük­
lerinden ve meziyetlerinden
 243
söz eden ve bu konuda araş-
tırmalar yapan bilim dalı için
kullanılmıştır.
fezleke a. (dlji) [Ar.] Osmanlı dev­
leti bürokrasisi içinde kaleme
alınan raporların sonuç kısmı ve
özet niteliği taşıyan bölümü.
fıkıh, -khı a. (üi) [Ar.] Sözlük an­
lamı “Bir konuyu gereği gibi an­
layıp bilme, derinlemesine kav­
rama.” olan bu söz, İslâmî bilim­
lerde ibadet ve hukuk sahasın­
da, “Kur'ân-ı Kerîm’den ve sün­
netten yararlanarak dinî bilgilere
ve hükümlere vakıf olmak.” an­
lammda yaygmlaşmış bir terim­
dir. Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
bu son anlamlanyla türevleri ile
birlikte yirmi ayette, mealen
“Bir şeyi iyi ve tam anlamak,
kavramak, bir şeyin özünü bil­
mek” anlamlarmda yer almak­
tadır (M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“fkh”, maddesi). Hz. Peygamber
döneminde bu söz yerine
“kurrâ” kelimesinin yaygın kul­
lanıldığı, bu terimin ise geç dö­
nemlerde yaygınlaştığı, özellikle
ilmihal, hukuk, hukuk
metedolojisi, ekonomi, siyaset,
idari bilimler ve bu bilimlerle il­
gili kurumlar alanında İslâmî bi-
limler çerçevesinde “fıkıh” dah
içinde anlam genişlemesine uğ­
radığı kaynaklarda ifade edil­
mektedir. İslâm dünyasmda
“şerî'at” (bk. bu madde) olarak
da ifade edilen fıkıh, İslâmî dev­
let yönetiminin siyasî, İktisadî,
fıkhü’r-râvî
hukukî hükümlerinin Müslü­
man unsurlar arasında ve top­
lum hayatmda tarih boyunca
uygulanmıştır. Son çağlarda,
özellikle 20. yüzyıl ile birlikte
Müslüman hukukçular ile bu
konu üzerinde çalışan Batılı bi­
lim adamlarının mukayeseli ça­
lışmaları ve eleştirel tutumlar
yanında İslâm devletlerinde Ba­
tılı kanun telâkkilerinin artması
sonucu fıkıh alanında modern­
leşme eğilimleri baş göstermiş­
tir. Bunlara ek olarak Batılı eği­
tim sistemleri örnek almarak
üniversitelerde ilâhiyat, hukuk
ve iktisat fakültelerinin açılması
bu sözünü ettiğimiz mukayeseli
araştırmaların yoğunlaşmasını
sağladı. Bu araştırmalar modern
hukuk sisteminin tanınmasmda
önemli rol oynadı. Yeni Türkiye
Cumhuriyetinin kurulmasından
sonra bizde ve bazı Ortadoğu
Müslüman ülkelerinde ortaya
çıkan kanunlaşma hareketleri,
Batılı modern hukuk sistemleri­
ne geçiş yolunu açtı ve bu yolda
ciddî ve önemli adımlar atıldı.
§ tam. fikhü’l-ekber a. ^l
üi) İslâm dininin aslî hüküm­
lerini konu edinen büim dalı.
fikhü’l-hadîs a. (ö^I <ü)
Hadis biliminde, herhangi bir
ifadeden onu söyleyenin ne
demek istediğini anlamak
veya kavramak.
fikhü’r-râvî a. (^IJI «üü)
Hadis bilimiyle uğraşan kim-
fıkhî
selerin rivayetin şartlarını,
gerçekliğini, değerlerini, çe­
şitliliğini lâyıkıyla bilmesini
ve bu inceliklere göre hadis­
lerin sahih olup olmadığına
karar vermesi veya bu konu­
da yetkin olması.
fıkhî s. (^J [< Ar.fıkh + -î] Fıkıhla
ilgili, fıkıh bilimine özgü.
fıkhiyye s. (üpi) [Ar.fıkhî sözünün
müennes (dişil) biçimi.] bk. fikhî
fırka a. (<i>) [< Ar. fark] Sözlük
anlamı “Ayırmak, bölmek.” olan
bu söz, İslâmî fikir hareketleri
içinde kendine özgü siyasî dü­
şünce ve itikadî telakki ya da
mezhepleri ifade etmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm’de sadece bir
ayette, “Tevbe suresi” (9 t 122)
nde Müslüman toplumlarda
farkh kesimleri, şehirli-köylü,
sivil-asker gibi gruplan ifade
etmek için kullanılmıştır. Pek
çok hadiste (bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “frk” maddesi) de aynı
anlamlarda yer alan bu terim,
akaid ve kelâm bilimleri yarım­
da mezhepler tarihinde de yay­
gın bir kullanım arz eder.
§ tam. fırka-i nâciyye a.
(<kü 4iji) Kurtuluşa erecek
fırka. Bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de geçmemektedir; İs­
lâmî literatüre ise hadis ka­
nalıyla girmiştir. Kaynaklar­
da bu rivayet, şöyle zikredil­
mektedir: “Yahudîler yetmiş
bir, Hrıstiyanlar yetmiş iki
fırkaya ayrılmıştır. Benim
244
ümmetim ise yetmiş üç fırka­
ya ayrılacaktır. Bu fırkalar­
dan biri hariç hepsi cehen­
nemliktir.” Hz. Peygamberim
bu rivayetine dayanarak İs­
lâm dünyasmda pek çok tar­
tışma çıkmış; her ayrılıkça
düşünceye bağh fırkalar bu­
rada işaret edilen “kurtuluşa
erecek firka”nın kendileri
olacağmı savunmuşlardır.
fısk a. (jj) [ Ar.] (ç. b. füsûk) 1.
Sözlük anlamı “Taze hurma ka­
buğunu soymak, belirli sınırı aş­
mak.” olan bu söz, İslâm sosyal
hayatı boyunca “Allah'ın emirle­
rine aykırı hareket etme, doğru
yoldan ayrılma.” biçiminde bir
terim niteliğini kazanmıştır. Bu
terim, hem Yahudiler hem de
Hristiyahları ifade ederken aynı
zamanda Allah’m buyruklarım
yerine getirmeyen Müslümanlar
için de kullanılmıştır. Kur'ân-ı
Kerîm’de pek çok ayette ve ha­
dislerde hem türevleri, hem çok­
luk biçimiyle farklı anlamlarda
ifade edilmiştir. 2. Hadis bili­
minde, ravînin söz ve davranış-
larmda küfre varmamak kaydıy-
la dinin buyrukları dışına çık­
malım sabit olması durumu.
fiısk bi’l-ma'sıyye a. (<l^xJL j^) [
Ar.] Hadis biliminde, ravînin
büyük günah işlemesi veya kü­
çük günahlarda ısrar etmesi du­
rumu
fitrat a. (o^U) [< Ar. fatr] Sözlük
anlamı “Bölmek, yarmak, ikiye
 245
ayırmak.” olan bu söz, doğuştan
sahip olunan yaratılış, meziyet,
yetenek için kullanılmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm’de “fatr” kö­
künden türemiş pek çok söz var­
lığı söz konusudur; bunlardan
bazıları on dokuz ayette yer al­
maktadır (.bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “ftr” maddesi). Hadis­
lerde de aynı durum söz konu­
sudur (bk. Wensinck, el-Mu'cem,
“ftr” maddesi).
fitratullah a. (dllîjü) [ Ar.] “Al­
lah’ın dini” anlammda bir terim
olup Kur'ân-ı Kerîm’de sadece
bir ayette mealen “Hakka yöne­
len bir kimse olarak yüzünü dine,
Allah’ın fıtrî dinine çevir ki...”
ibaresiyle “Rûm suresi” (30 / 30)
nde geçmektedir.
fitr bayramı a. Hicrî takvime göre
Şevval aymın birinci günü baş­
layan Ramazan Bayrammın öte­
ki adı (bk. Ramazan Bayramı).
fıtrıyyât a. (oLjki) [< Ar. fatr] Ak­
im yaradılıştan sahip olduğu
doğruluğu kesin fikirler ve za­
rurî öncülleri anlatmak için kul­
lanılan felsefe ve mantık terimi.
fıtır sadakası a. İslâmî inanca göre,
farz ve nafile olarak nitelenen
sadaka ibadetinin vacip olam bu
terim ile karşılanmıştır.
fidye a. (<ujj) [ Ar.] Sözlük anlamı
“Bir kimseyi bulunduğu sıkıntılı
durumdan kurtarmak için öde­
nen bedel” olan bu söz, bir kim­
fidye-i necât
seyi kölelikten kurtarmak veya
çeşitli sebeplerden dolayı yerine
getirüemeyen ibadetlerin karşı­
lığı olarak ödenen bedel anla­
mmda terimleşmiştir. Kur'ân-ı
Kerîm’de “Bakara suresi” (2)
184. ayetinde mealen “Kimin
oruç tutmaya gücü yetmezse her
gün için bir fakirin karnını doyu­
racak kadar fidye vermesi icap
eder.” ifadesiyle ve yine aynı su­
renin 196. ayetinde Mina’da ke­
silecek kurbanla ilgili ve bu sı­
rada uyulması gereken kuralla-
rm çiğnenmesi durumunda (söz
gelişi traş olunması, cinsî müna­
sebette bulunması, tırnaklarm
kesilmesi gibi)da fidye miktarı
söz konusu olmaktadır. Ayrıca
dokuz ayette de bu sözün deği­
şik türevleri yer almaktadır. Ay­
nı durum hadislerde de kendini
göstermektedir. Pek çok hadiste
fidye konusu anlatılmış ve açık­
lanmıştır (bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “fdy” maddesi).
§ tam. fidye-i halk a. (jk
<>ji) fık. Hac ve umre ibadeti
sırasmda, ihrama girmiş bir
kimsenin herhangi bir maze­
reti dolayısıyla başmı tıraş
etmesi karşılığı bir koyun
kurban kesmesi.
fidye-i necât a. (öLj <ujî)
Savaş esirlerinin serbest bı­
rakılması için ön görülen fid­
ye. Bu konuda dört mezhep
uleması arasmda fikir ayrılı­
ğı söz konusudur. Hanefilere
fidye-i salât
göre esirin dârülharbe (sava­
şa) dönmek üzere karşılıksız
veya fidye karşılığı serbest
bırakılması caiz değildir.
Öteki mezheplere göre, yani
Şâfiî, Hanbelî ve Mâlikîlere
göre esirler, devlet başkanı-
nın uygun görmesi ile “fidye-
i necat” ile serbest kalabilir.
fidye-i salât a. (sıu <ujî) Kı-
İmamayan namazların bede­
li.
fidye-i savm a. (^ <uji) Tu­
tulamayan oruçlarm bedeli.
fî-emâni’llah a. (dlljLI^) [ Ar.]
“Allah’a emanet ol! Allah’a ıs­
marladık!” anlamında esenleme
sözü.
fî-hadîsihi za'fun a. (j*j> Ğâ^) [
Ar.] Hadis biliminde, bir ravînin
“cerh” (bk. bu madde) in beşinci
ve altmcı mertebesinde bulun­
ması durumu.
fihris a. (^jji) [ Ar.] Bir ravînin,
hocalarmın adlarmı,
senedlerini, rivayetlerini ve ki-
taplarının isimlerini yazdığı ki­
tap.
fihrist a. _^j) [ Ar.] bk. fihris
fiilî sıfatlar a. AUah’m büfiil uygu­
ladığı olaylar, işleri ve tasarruf­
larını ifade eden sıfatlar için
kuUanılan terim. Bu sıfatlar
şunlardır: “tahlîk” (Allah'ın ya­
ratması), “terzîk” (Allah'ın rızk
vermesi), “inşâ” (Allah'ın yoktan
246
var etmesi), “ifnâ” (Allah'ın var­
lıkları yok etmesi), “imâte” (Al­
lah’ın vadesi gelen yaratıkların
canlarını alması), “ihyâ” (Al­
lah'ın varlıklara can vermesi ve
yaşatması), “inbât” (Allah'ın bit­
kilere canlılık vermesi), “tasvir”
(Allah’ın varlıklara suret veya
şekil vermesi).
fiilî sünnet a. Hz. Peygamberim
yapmış olduğu fiüler için kuUa-
nılan terim. Bu fiüler, abdest,
namaz, hac gibi ibadetlerle ügüi
olduğu gibi sosyal hayattaki öğüt
niteliğindeki eylemleri olarak
gösterümiştir.
fikir, -kri a. (jü) [ Ar.] (ç. b. efkâr)
Varlıklarm özünü veya oluşu­
munu kavramak için akim plan­
lı ve programh faaüyetleri için
kullanüan bir terim.
Fîl suresi a. (^j^ JJ) [<
Ar.“Sûretüİ-Fîl” (JJI 5^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in. yüz beşinci,
iniş sırasma göre on dokuzuncu
suresi olup “Kâfirûn suresi”
(109)nden sonra ve “Felâk su­
resi” (113)nden önce Mekke’de
nazü olmuş ve beş ayetten
meydana gelmektedir. Admı bi­
rinci âyette geçmekte olan
“ashâbü’l-fîl” (fil sahipleri) sö­
zünden alan bu âyette, Kâbe’yi
yıkmaya gelenlerin nasü helâk
edüdikleri anlatüır. Burada Al­
lah’ın fil sahiplerine, yani
Ebrehe el-Eşrem’e ve askerleri­
ne yaptıkları, “Ebâbil” adı veri-
 247 fitne

len rengârenk kuşların onları siyle yer almaktadır (Nisâ sure­

nasıl yok ettiği; bunlardan da ib­ si, 4/76).
ret alınması gerektiği vurgu­
fiten a. (yü) [ < Ar. fetn; fitnecin ç.
lanmaktadır.
b.] bk. fîtne
fîl vak'ası a. Kâbe’yi yıkmak üzere
fiten ilmi a. Hz. Peygamber’in vefa­
Mekke üzerine yürüyen Habeş
tından sonra ortaya çıkmış veya
ordusunun Allah tarafmdan
çıkması muhtemel fitnelerle ilgi­
gönderilen ve “Ebâbil” adı veri­
li çahşmalar konusunu işleyen
len kuşlar vasıtasıyla helâk
bilim dalı.
edilmesi olayı (bk. fîl suresi).
fitne a. (üü) [ < Ar. fetn] (ç. b.
firâset a. (o^l>) [ Ar.] Sözlük an­
fiten) Sözlük anlamı, “Altın ve
lamı “Sezme, algılama, keşfet­
gümüş benzeri değerli madenle­
me.” olan bu terim, bir kimsenin
rin saflığını ölçmek için ateşte
dış görünüşüne bakarak onun
eritmek.” olan bu terim, sosyal
ahlâk ve karakterini yorumlama
hayatta iyi veya kötü şeylerle
veya akıl ya da duyu organları
deneme veya imtihan etme, dinî
yardımıyla bilinemeyen, ancak
bakımdan ruhsal çöküntüyü ya
sezgi melekesiyle erişilebilen
da dinî, siyasî ve sosyal ortamda
bilgi alanları ya da bilim dah
yaşanabilecek ruhî sarsıntıyı
için kullanılmıştır.
ifade eder. Bu değerlendirme­
firdevs a. (^jj^) bk. cennet lerden de anlaşılacağı üzere çok
yönlü ve geniş bir anlam zengin­
Firdevsiyye öz.a. (uu,jjji) tas. Ku­
liğine sahip bu terim, Kur'ân-ı
rucusu Rükneddînü’l-Firdevsî
Kerîm’de otuz dört ayette “fit­
olan Kübreviyye tarikatı kolla-
ne” biçiminde, yirmi altı ayette
rmdan birinin adı.
de bu biçimin türevleri ile geç­
fî’s-sahîh a. (^^>11^) [ Ar.] Hadis mektedir. Bunların içinde bazı
biliminde, bir hadisin Buharî ve ayetlerde müşriklerin Müslü­
Müslim’in “Sahih” (bk. bu mad­ manları inançlarmdan döndür­
de) lerinde veya bunlarm birin­ mek için yaptıkları yıkıcı faali­
de bulunduğunu ifade eden te­ yetler, Kur'ân-ı Kerîm’de
rim. “Tevbe suresi” (9 / 47 ve 48) nde
fî sebîlullah a. (dil Jji^) [ Ar.] ifade edilmiş; aynca Hz. Pey­
“Allah yolunda” anlammdaki bu gamber’in de Mekke’de bulun­
söz, Kur'ân-ı Kerîm’de mealen duğu dönemde buna benzer du­
“Allah rızası için, Allah’ın buy­ rumlarda kaldığı açıklanmıştır
ruklarına uygun olarak.” ibare­ (İsra suresi, 17 / 73). Üstelik yi­
ne bazı ayetlerde mealen “Fitne
fitre 248
öldürmekten daha beterdir.”
(Bakara suresi, 2 / 191) ya da
“Fitne öldürmekten daha büyük
bir suçtur.” (Bakara suresi, 2 /
217) şeklindeki ifadeler, fitnenin
ne denli tehlikeli bir faaliyet ol­
duğu vurgulanmıştır. Aynı de­
ğerlendirmeler ve yorumlar ha­
dislerde de söz konusu edilmiş­
tir. Nitekim Buharî, bu konuyu
kitabmm “Kitâbu’l-Fiten” baş­
lıklı bölümünde Hz. Peygam­
ber’in hadislerine dayanarak et­
raflıca incelemiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 15, s.
6921-6984). Bu terim, sonradan
Müslüman toplumlarda çok da­
ha olumsuz ve yıkıcı etkiler ya­
ratan bir kavramlar manzume­
sine dönüşmüş; pek çok top­
lumda siyasî ve sosyal çalkantı-'
lann oluşmasına sebep olmuş­
tur.
fitre a. G>^) [< Ar. sadakatü’l-fıtr
< fatr] Sözlük anlamı, “Kesmek,
yaratmak, ikfye ayırmak.” olan
“fatr” kökünden gelen bu söz,
oruç açmayı ifade eden
“sadakatü’l-fıtr” veya “zekâ-
tü’l-fitr” (bk. bu madde) sözü­
nün Türkçede kısaltılmış biçi­
midir. Buna bazı bölgelerde
“fitra” da denilmektedir. İslâmî
inancm önemli ibadetlerinden
olan fitre, sosyal ve bireysel an­
lamda manevî değere sahiptir.
Özellikle ramazan orucu içinde
verilmesi caiz görülen bu sada-
kanm mezhepler arasmda farklı
yorumlandığı da söz konusudur.
Hanefîlere göre vacip olan bu
ibadet, öteki mezheplerce, yani
Şâfiî, Mâliki, ve Hanbelîlerce
farz olarak değerlendirümiştir.
Ancak bu son mezhepte farz ile
vacip uygulama bakımmdan eş­
değerde görüldüğü için arada
büyük bir uygulama sorunu söz
konusu değildir. Ergenlik çağma
gelmiş her Müslüman’m fitre
vermesi gerekli görülmüş; evli
olmayan Müslüman kadınlarm
fitreyi kendilerinin vermesi, evli
olanların ise kocası tarafmdan
karşılanması caiz görülmüştür.
Yine çocuklann fitresi de baba­
ya ait telakkî edilmiştir. Fitre
miktarı ve fitre verilecek kimse­
lerin durumları da İslâm hukuk­
çuları tarafmdan makul ölçüler
çerçevesinde her dönem için ay-
rı karara bağlanmıştır. Özellikle
fitre verilecek kimselerin, fitre
verme yükümlülüğünde olma­
ması, muhtaç durumda bulun­
ması, güzel ahlâklı olması gibi
ölçütlere dikkat edilmesi salık
verilmiştir.
fu'âd ç.a. (jlji) [Ar.] tas. İlâhî tecelli­
leri seyretme yeri olarak ifade
edilen, özellikle de “kalb” için
kullanılan bir tasavvuf terimi.
fuhuş, -hşu a. (^^i) [Ar.] İslâmî
inanç ve ahlâk değerleri çerçe­
vesine aykırı düşen ve evlilik dı­
şı yapılan cinsel üişkiler yanm-
da yine din ve ahlâk kurallarma
uymayan sapıklıklar ve aşırılık-
 249
lar. Kur'ân-ı Kerîm’de bu kök­
ten türemiş pek çok kelime yir­
mi dört ayette yer almaktadır
(bk. M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“fhş” maddesi). Hadislerde de
sıkça rastlanan bu terim ve tü­
revleri (bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “fhş” maddesi) sözlük
ve terim anlamı yanında “Bü­
yük günah, edepsizlik, iffetsizlik”
olarak da nitelenmiş, hatta di­
nen ve ahlâken yasaklanıp kı­
nanması uygun görülmüştür.
§ tam. fuhş-ı gaflet a. (olu
jiai) Hadis biliminde, ravî-
nin aşırı derecede gaflete
düşmesi ve bundan dolayı
hata yapması durumu.
fuhş-ı galat a. (Mi jM) Ha­
dis biliminde, ravînin rivayet
ettiği hadislerde yandan faz­
lası üzerinde hata yapması
durumu.
fuhûl ç.a. (Jjaj) [Ar.fahl’in ç. b.]
Beyit, hadis ve rivayetleri çok iyi
anlatan veya yorumlayan kimse­
ler.
§ tam. fuhûl-i müfessirîn ç.a.
(jjjM Jjaj) Çok tanınmış ve
önde gelen tefsir sahasında
çalışmış bilim adamları, tef-
sirciler.
fuhûl-i muhaddisîn ç.a.
(j2^, J^J) Çok tanmmış ve
önde gelen hadis sahasında
çalışmış bilim adamları, ha-
disçiler.
furkân
fukahâ ç.a. (I4U) [Ar.fakîh’in ç.
b.] bk. fakîh
§ tam. fiıkahâ'-i seb'a ç.a.
(ü^ ,14ü) bk. fukahâ'u’s-
seb'a
fukahâ'u’s-seb'a ç.a. (<»MI
ol^u) 1. “Tâbi'ûn” (bk. bu
madde) tarafindan yedi bü­
yük fıkıh âlimi için kullanılan
terim. Bu yedi bilim adamı
şunlardır: Saîd ibnü
Museyyeb (öl. 105), Kasım b.
Muhammed b. Ebî Bekr es-
Sıddık (öl. 107), Urve ibn
Zübeyr (öl. 94), Hârice b.
Zeyd b. Sâbit (öl. 100),
, Ubeydullah b. Abdillah b.
Utbe b. Mes'ûd (öl. 98), Ebû
Eyyûb Süleymân b. Yesâr el-
Hüâlî (öl. 104), Ebû Seleme b.
Abdurrahman b. Avf (öl. 104).
2. Sahabe arasında “yedi fa-
kih” olarak şu isimler göste­
rilmiştir: Hz. Ömer (öl. 23),
Hz. Ali (öl. 40), Hz. Âişe (öl.
58) Abdullah b. Mes'ûd (öl.
32), Abdullah b. Ömer (öl. 74),
Abdullah b. Abbâs (öl. 68),
Zeyd b. Sâbit (öl. 45),
fukara ç.a. (Ijü) [Ar.fakîr’in ç. b.]
bk. fakir
furkân a. (jlî» [Ar.] Hak ile bâtılı
ayırma yolunda kutsal değeri
olan, bu konuda Allah’ın koydu­
ğu ilkeleri veya ölçüleri bünye­
sinde toplayan ve Hakkı batıl­
dan ayırma vasfma sahip olan
kitap, Kur’ân. Bu isim, “Furkân
Furkân suresi 250
suresi” (25) (bk. bu madde)nin
ilk ayetinde, “Tebârekellezi
enzele’l-Furkân... ” ibaresiyle
açıkça dile gelirken, “Âl-i tmrân
suresi” (3)nin dördüncü ayetin­
de “Min kablü hüden li’n-nâsi
ve enzele’l-Furkan” olarak ifa­
desini bulmuştur. Öte yanda bu
söz, “Bakara suresi” (2)nin 53.
ve 185. ayetlerinde, “Enfâl su­
resi” (8)nin 29. ve 41. ayetinde,
“Enbiyâ suresi” (21)nin 48. aye­
tinde yer almaktadır. Ayrıca,
bk. Kur’ân
Furkün suresi a. O^j^ jüji) [<
Ar. “Sûretü’l-Furkân” (jl^l Sj
>«)] Kur'ân-ı Kerîm’in yirmi
beşinci, iniş sırasına göre kırk
ikinci suresi olup “Yâsîn suresi”
(36)nden sonra ve “Fâtır sure­
si” (35)nden önce Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve yetmiş
yedi ayetten meydana gelmek­
tedir. Adını ilk ayetteki “Hak ile
bâtılı birbirinden ayırma.” anla­
mında olan “furkân” sözünden
almaktadır. Bu surede, Hz. Pey­
gamber’in risaletinin kutsallığı
ve bunun Allah’m takdiriyle
gerçekleştiği vurgulanır. Bu su­
renin fazileti olarak da kaynak­
larda “Furkân suresini okuyan
kimse kıyamet gününde Allah’ın
huzuruna yürekten inanmış ola­
rak çıkar ve cennete nail olur.”
mealindeki ibareler gösterilir.
Hz. Peygamber’in “Furkân su­
resinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4620-4628.
furûk (I) ç.a. (jj>) [Ar. fark’ın ç. b.]
Arap dilinde söz varlıklarınm
anlam ve kullanım farklarmı ve
inceliklerini ifade eden ve bu
konuyu derinlemesine inceleyen
bilim dalı.
furûk (II) ç.a. (jj^) [Ar. fark’ın ç.
b.] Fıkıh konularının ve bu çer­
çevede ortaya konulmuş olan
kurallarm arasmda söz konusu
olan farkları inceleyen bilim da-
h ve bu çalışmalar neticesinde
kaleme alman eserler.
Fussılet suresi a. (^^j^ dLu) [<
Ar. “Sûretü’l-Fussilet” (,-.ı.^iiı îj
^)] Kur'ân-ı Kerîm’in kırk bi­
rinci, iniş sırasına göre altmış
birinci suresi olup “Mü'min su­
resi” (40)nden sonra ve “Şûrâ
suresi” (42)nden önce Mekke’de
nazil olmuştur. Bazı ulemaya
göre elli dört, bazısma göre elli
üç, bazılarına göre de elli iki
ayetten meydana gelmektedir.
Ulema arasmdaki bu farklı yo­
rum, surenin başmda bulunan
“Hâ, mim” ibaresinden kaynak­
lanmıştır. Bazıları bu harfleri
birer ayet gibi kabul etmiş; bazı­
ları ise bunu kabul etmemiştir.
Adını üçüncü ayetteki mealen
“Ayrıntılarıyla açıklandı.” anla-
mma gelen “fussılet” sözünden
almaktadır. Ayrıca “Hâ, mim”
ibaresi ile başlaması ve buna
bezer öteki surelerden içinde
 251
tek secde bulunması sebebiyle
“Hâ mimü’s-secde” olarak da
adlandırılması söz konusudur.
Bunun yanında yine 12. ayette
geçen “kandiller” anlammdaki
“mesâbîh” sözünden dolayı
“Mesâbîh suresi”; 10. ayette ge­
çen “azık” anlammdaki “akvât”
sözünden dolayı da “Akvât su­
resi” denilmiştir. Surenin özün­
de büyük ölçüde iman konuları
işlenmiştir. Hz. Peygamber’in
“Fussılet suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4720-4729.
fuzulî a. (Jj^ii) [Ar. fazl’ın ç. b.]
Sözlük anlamı, “Gereksiz ve an­
lamsız işlerle uğraşan.” olan bu
söz, bir kimsenin hukuk işlerini
takip edecek vekili olmadığı
hâlde onun bu işlerini üstlenen
ve yürüten kimse anlamında
kullanılan bir fıkıh terimi.
fünûnu’l-hadîs a. (^^İÎ!^) [Ar.]
Hadis biliminde, sened ve metin
ile ilgili değişik hadis bilgi kolla-
fütüvvet-nâme a. (uüyü) [< Ar.
n.
fütüvvet a. (oju) [< Ar. fetâ (genç,
yiğit, cömert)] tas. Sözlük anla­
mı, “Kahramanlık, gençlik, cö­
mertlik.” olan bu terim, tasavvuf
ehlinde bulunması gereken fe­
dakârlık, iyilik, yardım, hoşgörü,
fUtüvvet-nâme
insan sevgisi gibi ahlâkî nitelik­
leri ifade etmek için kullanılmış­
tır. Bu sözün, sünnî-tasavvuf
çevresinde ortaya çıktığmı ve
geliştiğini belirten kaynaklar,
sufîlerin “Fütüvvet sünnete uy­
mak.” sözünü özellikle gündeme
getirmişler; ayrıca onlarm temel
ahlâkî değerleri ve faziletleri
“fütüvvet” ile karşıladıklarını
vurgulamışlardır. Geç dönem­
lerden fütüvvet ehlinin teşkilât­
lanma sürecine girmesi ve bu
süreç içinde kemer kuşanma,
şalvar giyme, tuzlu su içme, her
sanatm bir pîri olduğu inancım
işleme, “Ali’den başka fetâ,
zülfikardan başka kılıç yoktur.”
sözünü düstur edinme gibi eği­
limleri uygulamaya koymaları
“fütüwet”in tasavvuf dışmda
bir çığır içine girdiğini ifade et­
mektedir. Bu oluşum, fütüvvet
ehli ile tasavvuf ehlinin ahilik
kurumu ile bir birliktelik içinde
olduğunu göstermektedir.
fütüvvet + F. nâme] Fütüvvet
(bk. bu madde) konusunu ele
alan, fütüvvet ehlinin davranış­
ları ve fütüvvet ahlâkı ile erkânı
üzerinde açıklayıcı bügiler ve­
ren eserlere verilen ortak isim.
gabn a. (ûx) [Ar.] flk. Sözlük anla­
mı, “Gizlemek, unutmak, eksik
veya yanlış yapmak.” olan bu
söz, karşılıklı sözleşmelerde iki
bedel arasmda değer veya fiyat
bakımmdan farklılık ya da de­
ğersizlik ifade eden bir fıkıh te­
rimidir. Ticarette bir malın
normal değerinin altında veya
üstünde fiyatlanması ya da sa-
tılmasmı “gabn” olarak nitelen­
diren İslâm hukukçuları, makul
ölçüler çerçevesinde bunu nor­
mal karşılamışlardır.
§ tam. gabn-ı fâhiş a. ((>.li
jjc) Ticarette bir malın nor­
mal değerinin altında veya
üstünde fiyatlanması ya da
satılmasınm çok yüksek de­
ğerlerde, yani fahiş fiyatlarda
olması durumu.
gabn-ı yesr a. (^ ^) Tica­
rette bir malın normal değe­
rinin altmda veya üstünde fi-
yatlanması ya da satılması-
nm makul ölçüler çerçeve­
sinde olması durumu.
gafere f. (jü) [Ar.] Bağışladı, yarh-
gadı.
§ gafer-AUâhü leh cüm. («d
dJl jü) Allah onu yarlıgasm,
bağışlasm!
Gaffâr a. ve s. (jlü) [Ar.] Kullann
suç ve günahlarını bağışlayan
Allah (Allah'ın sıfatlarından).
Kur'ân-ı Kerîm’de en açık ola­
rak “Bilin ki O azîzdir, gaffardır.”
(Sâd suresi, 38 / 66); “O
gajfârdır.” (Nûh suresi, 71 /10)
ayetlerinde geçmektedir.
gaffârü’z-zünûb
§ tam. gaffârü'z-zünûb s.
UjijJljlü) Kulların günahla­
rını ve suçları bağışlayan (Al­
lah).
gafil a. (JiL) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Ciddi olmayan, farkına varma­
yan, ihmal eden.” olan bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de kâfirleri ve
onlarm davranışlan ile inançla-
rmı ifade etmektedir. Bunlarm
davranışları olarak şunlar gös-
terümektedir: İmanm esaslarmı
inkâr etme (Nahl suresi, 16 /
107 ve 108); ahret inancma yüz
çevirme (Yûnus suresi, 10 / 7);
Kur'ân’ın ayetlerine inanma­
yanlar ve yalanlayanlar (A'râf
suresi, 11136). Ayrıca iman et­
tiği hâlde imanm esaslannı ye­
rine getirmeyenler de “gafil”
olarak nitelenmiştir (A'râf su­
resi, 7 I 136). Öte yanda sufîler
de Allah’ın emir ve yasaklarma
uymayanları bu terim ile karşı­
lamışlardır.
gâfîr a (>t) [Ar.] Allah’m sıfatı
olarak “Tövbe eden, af dileyen
kullarını bağışlayan, mağfiret
sahibi olan, günahkâr kulların
günahlarını silen.” anlamında
kullanılan bir terimdir. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de “gâfirü’z-
zenbî” (günahı bağışlayandır)
biçiminde geçmektedir (Mü'min
suresi, 40 / 3).
Gâfir suresi a. (^ »j^ ^jL) bk.
Mü'min suresi
254
gaflet (I) a. (di) [Ar.] tas. Sözlük
anlamı, “Terk etmek, ciddiye al­
mamak.” olan bu terim, dünya
ve ahret hayatı için gerekli olan
bir şeyin önemini kavrayama­
ma, savsaklama durumu için
kullanılmıştır.
gaflet (II) a. (ölü) [Ar.] fık. Hukukî
işlemlerde kolayca kandırılabi-
lecek ölçüde saflık, dikkatsizlik
ve savrukluğu ifade eden fıkıh
terimi. Kur'ân-ı Kerîm’de bu
anlamlar çerçevesinde otuz beş
yerde (M.F.Abdülbâkî, el-
Mücem, “gfl”, maddesi), geçen
bu terim, hadislerde de sıkça
rastlanmaktadır (Wensinck, el-
Mücem, “gfl” maddesi).
gaflet (III) a. (di) [Ar.] Hadis bi­
liminde, hadis toplayan kimsele­
rin “zabt” sıfatını ortadan kaldı­
racak derecede kusurlu ve hatalı
işlem yapmalarına verilen ad,
“fartu’l-gaflet” (bk bu madde).
Gafûr s. (j^ü) [< Ar.gufrân] Söz­
lük anlamı, “Örtmek, gizlemek.”
olan bu söz, bağışlayıcı, yarhga-
yan, merhamet eden sıfatlarıyla
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dandır. Bu terim, türev­
leriyle birlikte Kur'ân-ı
Kerîm’de 230 yerde geçmektedir
(M.F.Abdülbâkî, el-Mücem, “gfr”,
maddesi). Bununla birlikte Al­
lah’m “gafur” vasfı doksan bir
ayette doğrudan kullanılmış, iki
ayette de tek başına zikredilmiş
ve O’nun fiilî sıfatları arasmda
 255
gösterilmiştir. “Gafûr” adı Al­
lah’ın doksan dokuz ismini ve­
ren îbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
§ tam. gafûrü'r-rahîm s.
(^Jl jljâc.) Bağışlayan, koru­
yan, affeden (Allah).
gâ'ib a. Uli) [Ar.] Şiî fırkalarınca
ölmediği hâlde toplum içinde
görünmeyen ve bir gün dönece­
ğine inanılan liderler.
gâ'ib imam a. bk. gâ'ib
galat (I) a. (Ui) [Ar.] fik. Sözlük
anlamı, “Yanlışlık, yanılgı.” olan
bu söz, kasıt unsuru olmaksızm
maksatla irade beyanı arasmda
ortaya çıkan uyuşmazlık anla­
mında fıkıh terimi.
galat (II) a. (Ui) [Ar.] Hadis topla­
yan kimselerin “zabt” sıfatını
ortadan kaldıracak derecede ku­
surlu ve hatalı işlem yapmaları­
na verilen ad.
galebe a. (di) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehlinin üzerinde hissettiği hâlin
kendisine ağır bastığmı ifade
eden bir terim. Bu durumlar,
mutasavvıflarca Allah korkusu,
cehennem azabı, cennet nimet­
leri, haya ve dinî mücadele ola­
rak ifade edilmiştir.
gâlib a. ve s. (J(i) [Ar.] Her işinde
üstün, yenilmez, başarısız ol­
maz, her işinde dilediğini diledi­
ganâ’im-i maksûre
ği biçimde yapar ve bu işinde
sınır yoktur sıfatlarma haiz Al­
lah (Allah’ın sıfatlarından).
Kur'ân-ı Kerîm’de en açık ola­
rak “Galibim alâ emrihi.”
(Yûsuf suresi, 12 / 21) biçimin­
de geçmektedir.
Gâliyye a. (ülli) [Ar.] Özellikle Şiâ
taraftarları ve bunlar içinde aşı­
rı fikirler taşıyan gruplar için
kullanılan ve İslâm toplumu ta­
rafindan hoşgörü ile karşılan­
mayan kesim. Bu gruplar ara­
sında, Hz. Ali’nin ulûhiyyetini
benimseyen ve savunan
“Sebe'iyye” (bk. bu madde),
Muhammed b. Hanefiyye hak­
kında aşırı görüşler ileri süren
“Keysaniyye” (bk. bu madde),
Cafer es-Sâdık’m oğlu İsmail et­
rafında aşırı görüşler benimse­
yen “İsmailiyye” (bk. bu madde)
cemaati kaynaklarda örnek gös­
terilmektedir.
gaile a. (d£) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda taşmır ve taşınmaz mal­
ların özellikle de vakıf malları-
nm geliri.
ganâ'im a. (^üi) [Ar. ganîmet’m ç.
b.] fik. Ganimetler.
§ tam. ganâ'im-i gayr-ı
me'lûfe a. («ü/u ji ^tt) fik.
Savaş sonrası düşmandan
alman gayrimenkul mallar
veya topraklar.
ganâ'im-i maksûre a. Gj
j^i« ^Li) fik. Savaş sonrası
ganâ’im-i me'lûfe
düşmandan alınan ve beşte
biri hâzineye bırakıldıktan
sonra gazilere dağıtılması ge­
reken ganimetler.
ganâ'im-i me'lûfe a. (HjL
^üc) ftk. Savaş sonrası düş­
mandan alınan ve beşte biri
hâzineye, kalanların ise sa­
vaşa katılanlara dağıtılan
menkul mallar.
Ganî a (^J [< Ar.gına] Sözlük
anlamı, “Zengin olmak, ihtiyacı
olmayıp rahatyaşamak.” olan bu
söz, “Zatında ve sıfatlarında her
türlü ihtiyaçtan uzak.” anlamıyla
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup Allah’a nispet
edilmiştir. Bu terim türevleriyle
birlikte Kur'ân-ı Kerîm’de yet­
miş üç yerde geçmektedir
(M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“gny”, maddesi). Bunlarm için­
den ikisi müstakil kelime olarak
“ganiyy” biçiminde ayetlerde
yer almaktadır (Yûnus suresi,
10 l 68 ve Muhammed suresi,
47 / 38). Bunlara benzer kulla­
nımlar, hadislerde de çokça yer
almaktadır (Wensinck, el-
Mu'cem, “gny” maddesi). Allah’a
izafe edilen bu isim, O’nun zatî
sıfatlarından olduğu konusunda
ulemâ ortak kanaatte birleşmiş­
lerdir. “Ganî” adı Allah’ın dok­
san dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
256
ganimet a. (oaûî) [Ar.] (ç. b.
ganâ'im) Sözlük anlamı, “Bir şe­
yi kolayca elde etmek.” olan bu
söz, “Müslümanların kazanılan
savaş sonrasında gayrimüslim­
lerden ele geçirdikleri esirler ve
her türlü mal.” olarak fıkıh ala-
nmda kullanılmıştır. Kur'ân-ı
Kerîm’de türevleriyle birlikte
altı ayette (Nisâ suresi, 4 / 94;
Enfâl suresi, 8 / 41 ve 69; Feth
suresi, 48 / 15,19, 20) geçen bu
terim, hadislerde de zikredilmiş­
tir. Özellikle Hz. Peygamber, ga­
nimetlerin kendisine ve ümme­
tine helâl kılındığını bir hadi­
sinde açıkça belirtmiştir
(Buharî, “Humus”, 8). Ganimetin
niteliği, elde ediliş biçimi, ta­
şınması ve mülkiyet altına alm-
ması gibi konular ve kurallar
hadis mecmualarında yer al­
maktadır.
garâbet a. (cJ>) [Ar.] 1. Hadis
biliminde, hadisin anlaşılmaz ve
tuhaf olması durumu. 2. Hadis
biliminde, senedinin bir veya
birkaç tabakasmda ravî adedi
bire düşen hadis. 3. Hadis bili­
minde, sikalardan zayıf ravîlerle
birlikte bir sikanm rivayet et­
mesi ya da bir ravînin farkh ri­
vayeti.
garâmet a. U«ly) [Ar.] fık. Borçlu­
nun ödeme yükümlülüğü altm-
da olan malî ceza anlammda bir
fıkıh terimi. Bir mahkemenin
vermiş olduğu malî ödeme ceza­
sı, başka borçlarda olduğu gibi
 257
borçlunun zimmetine ilişkin bir
borç olarak kesinleşmiş sayılır.
garîb a. (^y) [Ar.] Bir hadisin
senet veya metin kurgusu bakı­
mından tek bir örnek durumun­
da olması veya râvîler tarafın­
dan rivayet edilmemiş biçimi.
Hadis bilimi ile uğraşan bilim
adamları “garîb” hadislerin tes­
pitine önem vermişler ve bu ko­
nuda dikkate değer eserler ka­
leme almışlardır.
§ tam. garîb-i mutlak a. (jlk«
ujji) bk. ferd-i mutlak
garîb-i nisbî a. 0,^ ^^â) bk.
ferd-i nisbî
garîbü’l-hadîs a. t^1^)
Hadis biliminde, hadis metin­
lerinde geçen ender kullanı­
lan söz varlıklarınm araştı­
rılmasını konu alan bilim da­
lı ve bu araştırmalar netice­
sinde kaleme alman eserlere
gasp, -bı a. t,^) [Ar.] fik. Başkası-
verilen ortak ad.
garîbü’l-Kur'ân a. (jTjîlU>)
Kur'ân-ı Kerîmdeki üstü
kapah, zor anlaşılan ve ender
kullanılan söz varlıklarınm
araştırılmasmı ve tefsirini
konu alan bilim dah ve bu
araştırmalar neticesinde ka­
leme ahnan eserlere verilen
gassâl a. (jLi) [Ar.] tas. “Ölüyıka­
ortak ad.
yıcı.” anlammdaki bu terim, ta­
gasil, -sli a. 0-2.) [Ar.] Ölen bir
Müslüman’m dinî usule uygun
olarak yıkanması durumu. Ce­
gassâl
nazenin fazla bekletilmemesi,
bir an önce yıkamp kefenlenme-
si ve defnedilmesi “müstehap”
(bk. bu madde) tır. Gasil için ce­
naze, ayaklan kıbleye gelecek
biçimde sırt üstü teneşire (yıka­
nacak yere) yatırılır. Göbeğinden
dizine kadar avret mahalli bir
örtü ile kapatıhr. Ağız ve burna
su verilmeksizin abdest aldırılır.
Sonra sabunlanarak sol tarafma
kaldırılır ve sağ tarafi yıkanır;
aynı şekilde sağ tarafma kaldırı­
lır ve sol tarafı yıkanır. Bu işlem
üç defa tekrar edilir. Cenaze
oturur durumuna getirilerek
karnına hafifçe bastırıhr ki mide
ve bağırsaklarm boşalması sağ­
lanır; varsa dışkılar temizlenir
ve yıkanır. Özenle yapılan bu
yıkama işlemi, ölünün yeniden
doğuşunu ve dünya kirinden
armmayı sembolize etmek için­
dir (bk. cenaze).
nm mülkiyetinde olan bir malı,
sahibinin rızası olmadan zor
kullanarak elde etme veya kendi
mülkiyetine geçirme anlammda
bir fıkıh terimi. Bu terim
Kur'ân-ı Kerîm’de sadece “Kehf
suresi” (18 / 79) nde geçmekte­
dir.
savvuf ehli arasmda müritlerin
kendi nefislerinin temizlenme­
sine kılavuzluk eden mürşitleri
ifade eder. Burada ölünün gas-
gâşiye
sale, yani ölü yıkayıcıya teslim
olmasma kinaye olarak müridin
mürşide teslim olması söz konu­
sudur.
gâşiye a. (^L) bk. yevmü’l-âhir
Gâşiye suresi a. (^ &j^ <j(£) [<
Ar. “Sûretü’l-Gâşiye” (üidil ij
>-)] Kur'ân-ı Kerîm’in seksen
sekizinci, iniş sırasma göre alt­
mış sekizinci suresi olup
“Zâriyât suresi” (51)nden son­
ra ve “Kehf suresi” (18)nden
önce Mekke’de nazü olmuş ve
yirmi altı ayetten meydana gel­
mektedir. Sure adını birinci
ayette geçen ve “Örten, kapla­
yan, örtü” anlamlarına gelen
“gâşiye” sözünden almaktadır.
Sure, ilk yedi ayette cehennem
ehlinin içine düşeceği durumu
anlatır; ondan sonra gelen do­
kuz ayette ise cennet ehlinin hu­
zur ve mutluluğunu tasvir eder.
Sonraki ayetlerde de iman ve
inkâr konuları üzerinde duru­
lur. Hz. Peygamber, bir hadisin­
de, “Allah gaşfye suresini oku­
yanların ahret hesabını kolaylaş­
tırır.” diyerek bu surenin fazile­
tine dikkat çekmiştir. Ayrıca
O’nun Cuma ve bayram namaz­
larında bu sureyi okuduğu da
rivayet edilmiştir. Hz. Peygam-
ber’in “Gâşiye snresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 4992-4993.
Gavsiye a. (£&.) [Ar.] Şüttâriye
tarikatinin Şeyh Muhammed
258
Gavs’a nispet edilen koluna veri­
len ad. Bu kol genellikle Hindis­
tan’ın Delhi ve Bengal bölgele­
rinde yaygınlık göstermiştir.
Temel ilke olarak Şeyh Gavs’m
müritlerine öğrettiği kurallar
benimsenmiş ve bu ilkeler ken­
dinden sonra gelen tarikat ehli
için temel prensipler olarak ka­
bul edilmiştir. Bu kabullerin te­
melinde “vahdet-i vücûd” (bk.
bu madde) ilkesi vardır. Onu
“ehl-i sünnet” (bk. bu madde) e
bağlanmak, Hz. Peygamberin
yolundan ve sünnetinden git­
mek. İlâhî kitaplar yerine şeyhin
öğrettiği düsturları öğretilerin
temeli olarak görmek, cahil kim­
selerle yakın dostluklar kurma­
mak, gördüğü rüyayı abartısız
şeyhine olduğu gibi nakletmek
bu tarikatin temel prensipleri
olarak gösterümektedir.
gayb a. (^-) [Ar.] İnsan aklı ve
duyularıyla oluşumu hakkmda
bügi edinilemeyen, özü kavranı-
lamayan büinmezlik dünyası.
Kur'ân-ı Kerîm’de gizemli dün­
ya için kullanılan pek çok terim
söz konusudur. Söz gelişi, “sır,
hab’, hafâ, setr, bütün, tehâfüt,
ketm, cin” gibi bazı söz varlıkla-
rınm “gayb” terimi ile yakm il­
gisi üzerinde durulmuştur. Ayrı­
ca bu çerçevede “metafizik” (fi­
zik ötesi) dünya için “gaybî var­
lık”, duyularla algılanamayan
veya yorumlanamayan olaylar
için de “gaybî haber” terimleri-
 259
nin kullanılması da kaynaklarda
zikredilmektedir. Bütün bunlar,
yani Kur'ân-ı Kerîm ve hadis­
lerde söz konusu olan “gayb” ile
ilgili yorumlar, bu konunun var­
lık, ahlâk ve bilgi yönlerine ışık
tutacak niteliktedir.
gayb âlemi a. “Öteki dünya, ebedî
âlem.” olarak nitelenen bu te­
rim, Kur'ân-ı Kerîm’de kapısı
kilitli bir mekâna benzetüerek
anahtarmın Allah’ta olduğu, on­
ları Allah’tan başka kimsenin bi­
lemeyeceği, “En’âm suresi”
(59)nin 59. ayetinde özellikle
vurgulanmaktadır.
gaybet (I) a. (c^î) [Ar.] tas. Bir
tasavvuf ehlinin ruh dünyasında
oluşan huşu ve ilhamm etkisiyle
bilincini kaybetme, varlık içinde
yokluk gösterme durumu.
gaybet (II) a. (.c^ [Ar.] Şiâ mez­
hebi çerçevesinde,
“isnâaşeriyye” (bk. bu mad-
de)nin on ikinci imamının öl­
meden önce insanlar arasından
kaybolup gizlenmesi inancı. Bu
konuda ilk iddia, Hz. Ali’nin ilâh
olduğu ve kıyamet öncesi döne­
rek dünyayı ıslah edeceği tezidir
ve bu İslâm’da ilk “gaybet” ola­
rak nitelenmiştir. Bunun deva­
mında, son imamlarmın kıya­
metten önce dönerek dünyayı ıs­
lah edeceği düşüncesini bir
iman felsefesi hâline getiren tek
fırka Şiâ içindeki “isnâaşeriyye”
taraftarlarıdır. Gaybet konusu-
gayr
nu başta hadis ve kelâm bilgin­
leri olmak üzere Şia üzerinde
araştırmalar yapan ve bu inanca
gönülden bağlanan pek çok
ulema kaleme aldıkları eserler­
de ayrmtıh incelemişler ve an­
latmışlardır. Bu tür eserlerin or­
tak adı, “Kitâbü’l-Gaybe” veya
“Risâle fi’l-Gaybe” olarak kar­
şımıza çıkmaktadır.
gaybiyye a. (4c) [Ar.] tas.
Nusayriyye tarikatinin 9. /15. yy
önderlerinden Ali el-Haydarî’ye
nispet edilen kollanndan birinin
adı (bk. haydariyye).
gayn a. (^L) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda zaman zaman kalbi
örten manevî perde. Genellikle
tasavvuf eldi, kalb üzerinde in­
sanı Allah’tan ve gayb âlemin­
den ayıran manevî bir perdenin
bulunduğuna ve bu perdenin
tövbe ve istiğfarla kalkacağma
inanmıştır. Öte yanda Hz. Pey­
gamber, bir hadisinde “Bazen
kalbimi bir perde bürür, bunu or­
tadan kaldırmak için günde yüz
kere istiğfar ederim.” (Müslim,
“zikir”, 41) diyerek sufîlerin bu
terime bağlanmalarmm yolunu
açtığı kaynaklarda ifade edil­
mektedir.
gayr a. (j^) [Ar.] (ç. b. ağyâr) 1. bk.
ağyâr 2. Sözlükte “Başka, öteki,
dışında” anlamlarma gelen bu
söz, farkh kelime ve terkiplerle
yeni terimlerin oluşması için
kullanılmıştır.
gayr-i meşrû
§ tam. gayr-i İlâhî vahy a.
Q^j ^l_y) İlâhî olmayan ve
özellikle cin ile insanlar ara­
smda oluşan vahiy tarzı dav­
ranışlar.
gayr-i meşrû a. (^j^ ^y)
Dine ve fıkıh hükümlerine
aykırı davramşlar.
gayr-i mü'ekked sünnet a.
(oL. jS> ji) Sözlük anlamı
“Güçlü dayanağı olmayan
sünnet.” olan bu söz, Hz. Pey-
gamber’in bazen yaptıkları iş
ve davranışlar için kullanıl­
mıştır.
gayr-i müslim a. (^ ^y) İs­
lâm dinine inanmayan bütün
dinleri, mezhepleri, unsurları
veya gurupları ifade eden bu
terimin eş anlamhsı olarak
Kur'ân-ı Kerîm ve hadisler­
de “kâfir (ç. b. küffâr, kefe­
re, kâfirûn) ” ve “küfr” sö­
zünden türemiş pek çok ke­
lime veya söz grupları kulla­
nılmıştır. Buna göre İslâmî
inançta din, dil, ırk, renk, ül­
ke esasına göre bir ayırım
yoktur. Tek ayırım İslâmiyete
inanan ve inanmayan olarak
yapılmıştır. Gayrimüslimler
de Müslüman hukukçular ta­
rafından üçe ayrılmıştır: 1.
“Ehl-i kitâb” (semavî kitap
sahibi) olanlar. 2. “Ehl-i
kitâb” (semâvî kitap sahibi)
olup olmadıklarında şüphe
bulunanlar. 3. Öteki inanç
260
sahipleri (putperestler, ateşe
tapanlar, Allah’ın varlığına
inanmayanlar, yani ateistler
ve öteki inanç grupları). Bun­
ların İslâm dünyası içinde
veya İslâm devletleriyle mü­
nasebetleri “İslâm hukuku”
(fıkıh) çerçevesinde düzen­
lenmiş ve uygulamaya ko­
nulmuştur.
gayriyyet a. G^y) [Ar.] İki varlığın
veya nesnenin gerçeklik, nitelik
ve nicelik yönleriyle birbirlerin­
den farh olması anlammda ke­
lâm terimi.
gayyâ a (û) [Ar.] “Kuyu, vadi.”
anlammdaki bu söz, cehennem
için kullanılan terimlerden biri­
dir ve Kur'ân-ı Kerîm’de “Mer­
yem suresi” (19 / 59) nde geç­
mektedir.
gazâ a. Giy) [Ar.] İslâm dünyasm-
da, Hz. Peygamber’den sonra
genel olarak kâfirlere karşı yapı­
lan mücadeleler ve özellikle de
Osmanlı devleti zamanında din
ve hilâfet uğruna yapılan savaş­
lar.
gazap, -bı a (uuâ^) Gir.) Sözlük
anlamı “Öfkelenmek, kızmak,
hiddetlenmek.” olan bu söz, Al­
lah’a nispet edilen haberî sıfat­
lardan biri olup Kur'ân-ı
Kerîm’de “Azap etmek, rahme­
tinden uzak kılmak, lanet etmek,
helak etmek.” gibi kavramlar
ifade eden bir terim. Kur'ân-ı
Kerîm’de bu söz, türevleriyle
 261
birlikte yirmi dört yerde geç­
mektedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “gdb” maddesi). Al-
lah’ın gazabı Kur'ân’da şu tarz
suçlan işleyenler için ifade
edilmiştir: Kasden bir mümini
öldürmek, savaştan kaçmak, Al­
lah’ı inkâr etmek, İslâmî bıraka­
rak başka bir dine geçmek. Ayrı­
ca topluca AUah’m gazabına uğ­
rayan cemaat olarak da
Yahudîler gösterilmiştir. Hadis­
lerde de benzer gazab kavram­
larına rastlanmaktadır (bk.
Wensinck, el-Mu'cem, “gdb”
maddesi). Öte yanda Hz. Pey­
gamber, bazı hadislerinde,
“Allahım bizi gazabınla helâk
etme.” yolunda dua etmiştir.
gâzî a. (^li) [Ar.] (ç. b. guzât,
guzzâ, guziy) Sözlük anlamı
“Savaşmak, yağmalamak, sal­
dırmak.” olan bu söz, savaşta
başarı kazanan kumandanlara,
hükümdarlara şeref unvanı ola­
rak verilen bir terimi ifade et­
mektedir. Son zamanlarda bir
savaşa gidip sağ dönen Müslü-
manlara da “gâzî” denilmiştir.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de “Âl-i
İmrân suresi” (3 /156) nde çok­
luk biçimiyle, “Tevbe suresi” (9
I 52) nde ise şehitlik üe birlikte
geçmekte “mücahit” kavramı ile
ifade edilmektedir. Hadislerde
ise geneUikle “Allah yolunda sa­
vaşan kimseler.” (bk. Wensinck,
el-Mu'cem, “gâz” maddesi), için
kuUanılan bu terim, Müslüman-
gılmân
lar arasmda fazüetli bir mertebe
olarak görülmüş; hatta özellikle
Müslüman-Türkler arasmda,
“Ölürsem şehit, kalırsam gazi”
sözü, yaygm bir deyim niteliği
kazanmıştır.
gâziyân-ı Rûm a. (^ jL^lî) “Ana­
dolu dervişleri” anlammda olan
bu terim, Anadolu’da mevcut
bulunan dört bâtmî güçten biri
olup “Kalenderiyye” (bk. bu
madde) tarikatine mensup dinî-
askerî zümre için kuUanılmıştır.
gazve a. (SJji) [Ar.] İslâmiyet’in
yayılmaya başladığı dönemde
Hz. Peygamber’in kumandan
olarak katıldığı, sevk ve idare et­
tiği savaşlara verilen ad.
§ tam. gazvetü’l-usre a.
(»j^l ij>) Hazırlık dönemi
uzun ve türlü güçlüklerle
geçtiği için Tebük Gazvesi’ne
verüen ad.
gece namâzı a. bk. teheccüd
gılmân a. (jLü) [Ar. gulâm’ın ç. b.]
Sözlük anlamı, “Bıyığı yeni ter­
lemiş, yeni yetme genç, hizmetçi
çocuk.” olan “gulâm” sözünün
çokluk biçimi olan bu terim,
“Cennet ehlinin hizmetine verilen
ve asla yaşlanmayan genç hiz­
metli.” anlamında bir Kur'ân te­
rimidir. Bu söz Kur'ân-ı
Kerîm’de sadece bir ayette “Tûr
suresi” (52 / 24) nde mealen
“Sedefteki inciler gibi kendilerine
hizmet etmek için yanlarında
gıyâr
gençler dolaşırlar.” biçiminde
kullanılmıştır. Hz. Peygamber’in
hadislerinde de bu terim sıkça
yer almıştır (bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “glm” maddesi).
gıyâr a. (jL) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Karşı çıkma, aykırı davranma.”
olan bu terim, İslâm ülkelerinde
yaşayan gayrimüslimlerin giy­
dikleri ve Müslümanlarca kâfir­
lik sembolü olarak nitelenen
giysilere verilen ad karşılığında
kullanılmıştır. Gayrimüslim
kimselerin elbiselerinin omuz
kısmma dikilen farklı renkteki
kurdeleler yanında Yahudi,
Hristiyan veya Mecusî gibi farkh
dinlere mensup tebaanın kul-
landıkları şapka, kemer, zünnar,
şal gibi giysi unsurları “gıyâr”
olarak nitelenmiştir. İslâm dün-
yasmda ilk defa Hz. Ömer dö­
neminde gayrimüslimler tara-
fmdan giyilmesi mecbur tutulan
bu giysi tarzı, Emevî hükümdar-
ları tarafmdan da uygulamaya
konulmuş; Abbasî hükümdarı
Harünürreşid döneminde hem
dinî hem de hukukî manada
yaygınlık kazanmış; bu uygula­
malar Osmanlı devleti zamanm-
da da sürdürülmüştür.
gıybet a. (c^i) [< Ar. gayb] Bir
kimseyi kötü ve aşağılama söz­
leriyle anma, onun aleyhinde kı­
rıcı, küçültücü söz söyleme ya
da davranışlarda bulunma an­
lammda bir ahlâk terimi. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de bir yerde çe­
262
kimli fiil biçiminde kullanılmış
(Hucurat suresi, 49 /12) ve ya­
saklanmıştır. Hz. Peygamber ise
bir kişiyi gıyabında gerek onun
şahsıyla ilgili maddî, manevî,
ahlâkî, bedenî, dünyevî veya di­
nî gerek aile çevresi ile ilgili ku­
surları sebebiyle aşağılaması,
çekiştirmesi ve onunla alay et­
mesini “gıybet” olarak nitele­
miştir. Bunun yapılması gibi bi­
linçli olarak dinlenmesini de ha­
ram kılan İslâm inancı, ondan
dönmenin veya tövbe etmenin
de zarureti üzerinde durmuştur.
Hatta Kur'ân-ı Kerîm’de
“En'âm suresi” (6 / 68) nde gıy­
bet ortamında bulunulması du­
runda hemen oranm terk edil­
mesi veya o konuyla ilgilenme­
mek üzere başka şeylerle uğra­
şılması tavsiye edilmektedir. Hz.
Peygamber de pek çok hadisinde
gıybetin zararlarmdan söz et­
miş; hatta bir hadisinde gıybet
edenlerin göreceği azabı şöyle
tasvir etmiştir: “Ben mi'râca çı­
karıldığımda bir kavmin yanın­
dan geçtim. Bunlar bakırdan tır­
naklarıyla yüzlerini ve göğüsleri­
ni tırmalıyorlardı. Bunun üzeri­
ne: Yâ Cibril bunlar kimlerdir?
dedim. O da dedi: Bunlar insanla­
rın etini yiyen (gıybet eden) ler,
onların şeref ve namuslarına do­
kunanlardır.” (Riyâzü’s-Sâllhîn,
C. III, s. 111-112)
görüşmek tas. Mevlevîlikte, şeyh
ile müridin aynı anda birbirinin
elini öpme durumu.
 263
gulâm a. Ç^U.) [Ar.] (ç. b. gılmân,
gılme, aglime) Sözlük anlamı,
“Genç, delikanlı, azat edilmiş kö­
le, hizmetçi, v.b.” olan bu söz, İs­
lâm devletlerinde eskiden ordu­
da, sarayda veya devlet katında
çalıştırılmış köleler.
gulât a. (oiü) [Ar.] bk. gâliyye
gulûl a. (JjU) [Ar.] ftk. Ganimet
malma hıyanet etmek anlamın­
da kullanılan bir fıkıh terimi.
guluv a. (jli) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Sınırı ve haddini aşmak, belirle­
nen çizginin ötesine geçmek.”
olan bu söz, “Kur'ân ve sünnetin
çerçevesi dışında İslâm anlayışını
zedelemek ve bu anlayışın sınır­
larını aşan ve “ehl-i sünnet” ce­
maati tarafından pek hoş karşı­
lanmayan inanç ve telâkkileri
ifade etmek.” anlammda kullanı­
lan bir terim, bk. gâliyye
gurâbiyye a. («L^) Wr.] İki karga­
nın birbirine benzemesi ölçü­
sünde Hz. Peygamber ile Hz.
Ali’nin birbirine benzediği için
Cebrâil’in vahyi Hz. Peygam-
ber’e indirdiği tezini sapıklık öl­
çüsünde iddia eden bir Şiî grup.
gurbet a. (cu>) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehlinin yaşadığı yerinden yur­
dundan uzak kalması veya ya­
şaması ya da çevresinden kopa­
rak dış dünya ile bağlantısmı
kesmesi, halkm düşünce ve duy­
gu dünyasmdan kopması. Bu te­
rimin sufîlerce benimsenmesin­
gurûr
de konu ile ilgili hadislerin yay­
gınlığı söz konusudur. Söz gelişi,
“İslâm garip olarak başladı, ile­
ride yine yine garip olacaktır, ne
mutlu o gariplere!” (Müslim,
“îmân”, 232) veya “Dünyada bir
garip veya bir yolcu gibi yaşa.”
(Buharî, “Rekâ’ik”, 3) gibi hadis­
ler “gurbet” kavramınm veya
teriminin tasavvuf dünyasmda
yaygmlaşmasmı sağlamıştır.
gurre a. (»^) [Ar.] 1. fık. Anne
rahmindeyken düşürülen çocu­
ğun bedeli olarak verilmesi ge­
reken malî tazminat. Bebek sağ
olarak doğduktan sonra ölürse
“diyet” (bk. bu madde) ödenme­
si gerekir. Çocuk ile birlikte an­
nenin de ölümü söz konusu
olursa iki tam diyet ödenmesi
hükme bağlanmıştır. 2. fık. Ab-
dest sırasında yüzde yıkanması
vacip olan yerlerin dışında bir
kısmın da yıkanması durumu­
dur. Bu durumu Hanefî, Şafiî ve
Hanbeli mezhepleri olumlu kar­
şılarken Malikîler bunu dinde
aşırılık olarak yorumlamışlar ve
mekruh saymışlardır.
gurûr a. (jj>) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Aldatma, kandırma, gaflete ka­
pılma.” olan bu terim, bir kim­
senin manevî ve ahlâkî bakım­
dan fazla bir değer taşımayan
şeylere itibar etmesi ve onlarla
avunması ya da övünmesi için
kullanılmıştır. Kur'ân-ı Kerîm’-
de yirmi yedi ayette geçmekte
gusül 264

olan bu söz, dünya hayatı içinde smı sünnet olarak değerlendir­

değerlendirilmektedir. mişlerdir. Gusülde niyet, Hanefî-
lere göre sünnet, öteki mezhep­
gusül, -slü a. (Jui) [Ar.] Cünüplük,
lere göre farz olarak nitelenmiş­
hayız ve nifas gibi hükmî, yani
tir. Guslün sünnetleri olarak ön­
manevî kirlilikten annmak ve
ce niyet etmek, elleri iyice yıka­
temizlenmek amacıyla kuru
mak, avret mahallerini su ile
hiçbir yer bırakmamak üzere
iyice temizlemek, ağız ve buru­
vücudu su ile yıkamayı ifade
na üç kere su çekmek, parmak­
eden bir terim. Halk arasında
larla saç diplerini varsa bıyık ve
“boy abdesti” veya “büyük ab-
sakal köklerini yıkamak, önce
dest” olarak da bilinen bu teri­
sağ omuzdan sonra sol omuzdan
min, İslâmî inanç sistemi içinde
ayaklara kadar bedenin her ta­
önemli bir yeri vardır. Bu terim
rafını ovarak yıkamak ve temiz­
fıkıh ilminde “tahâret-i kübrâ”
lemek, üç işlemi üç defa tekrar
(bk. bu madde) olarak da geç­
etmek, son olarak da namaz ab-
mektedir. Kur'ân-ı Kerîm’de bir
destinde olduğu gibi ayakları yı­
yerde “gusl” (Nisâ suresi, 4 /
kayarak boy abdestini tamam­
43), iki yerde de “tahâret” (Ba­
lamak gerekmektedir. Gusül al­
kara suresi, 4 / 43 ve Mâ'ide
ması gereken bir kimsenin be­
suresi, 5 / 6) sözünün türevleriy­
deninin herhangi bir yerinde
le “temizlenme, kirlilikten arın­
hastalıktan dolayı bir sargı var­
ma” anlamlarında ifade edil­
sa, bu sargmm çıkarılarak gusül
mektedir. Aynı ifadeler hadis­
abdesti almması gerekir; eğer
lerde de söz konusudur (bk.
sargının altında bulunan yara su
Wensinck, el-Mu’cem, “gsl”
üe temas etmesinde sakıncalı bir
maddesi). Buharî ise bu konuyu
durum arz ediyorsa sargının
eserinde “Kitâbu’l-gusl” başlığı
üzerine meshedilmesi uygun bu­
altmda incelemiş ve Hz. Pey­
lunmaktadır.
gamber’in pek çok hadisini bu
bölümde zikretmiştir (Sahîh-i guslün farzı a. İslâm’m temel ilke­
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 368- lerinden olan “farz” (bk. bu
394). Öte yanda, gusül abdesti sı- madde) ın şartları içinde yer
rasmda Hanefî ve Hanbelî mez­ alan ve üç esası ifade eden te­
hebine göre ağız ve burna su rim. Bunlar, ağza su alıp boğaza
çekmek ve vücudun tamamını kadar çalkalamak, burnu ve bü­
su ile yıkamak farz kabul edil­ tün bedeni yıkamaktır.
miştir. Mâlikîler ile Şâfiîler bu­
guslün sünnetleri a. Gusül yapar­
run içinin beden ile aynı değer­
ken Hz. Peygamber’in uyguladı­
de sayıldığı için onun yıkanma-
ğı eylemler için kullanılan terim.
 265
Bunları şöyle sıralayabiliriz: Ni­
yet etmek, “besmele” (bk. bu
madde) ile başlamak ve niyet
etmek, vücudun herhangi bir
yerinde pislik varsa önce onu
temizlemek, edep yerlerini yı­
kamak, gusül öncesi abdest al­
mak, gusül yaparken üçer defa
başa, sağ omuza ve sol omuza
bol su dökerek yıkanmak, gusül
bittikten sonra ayakları yıka­
mak.
günâh a. G>t£) [ f.] Sözlük anlamı
Gülşeniyye a. (iûaIO [< F. Gülşen +
Ar. -iyye] Halvetiyye tarikatinin
İbrahim Gülşenî (öl. 940 / 1534)
adına nispet edilen kolu. Temel­
leri Kahire’de atılan bu tarikat,
16. yüzyıldan sonra tanmmaya
ve yaygmlaşmaya başlamıştır.
Gülşeniyye tarikatinin oluşum
silsilesi şöyle gelişir: İbrahim
Gülşenî, Dede Ömer Ruşenî, Pîr-i
günâh
Sânî Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî, Pîr
Sadreddin, Ahi İzzeddin, Ahî
Mîrem’den geçerek Halvetiyye
tarikatinin Pîr’i Ömer el-
Halvetî’ye kadar uzanır.
Gülşeniyye, Kahire’den Anado­
lu’ya Diyarbakır, Bursa, Rumeli
ve İstanbul’a kadar gelen der­
gâhlar ve tekkeler ile 19. yüzyı-
hn sonlanna kadar varlığını
sürdürmüştür.
“Suç, kusur, kabahat.” olan bu
söz, “İlâhî emir ve yasaklara ay­
kırı olan eylem ve davranışlar.”
için kullanılan bir terimdir.
Kur'ân-ı Kerîm’de ve hadisler­
de bu söz yerine kullanılan belli
başlı söz varlıkları şunlardır:
cünâh, hatî'e, hûb, ism,
seyyi'e, vizr, zenb

hâb a- (Jjk) [Ar.] “Uyku.” anla­
mındaki bu söz, başka kelime ve
terkiplerle yeni terimler oluştu­
rur.
§ tam. hâb-ı gaflet a. (clü
Jji) tas. Tasavvuf inancm­
da, dış dünya ve iç dünya ile
irtibatı kaybetme durumu.
hâb-ı sultânî a. (^IkL. ^^)
Sabah namazı kılındıktan
sonra “işrâk namazı” (kuşluk
namazı) vakti girinceye ka­
dar uyuma durumu.
habbe a. (<k) [Ar.] Tahıl ve benzeri
bitkilerin tane ve tohum ya da
çekirdekleri anlamında olan bu
söz, bu kavramlardan hareketle
eskiden kullanılan bir ağırlık,
uzunluk, hacim ve alan ölçüsü
için kullanılan bir terim niteliği
kazanmıştır. Öte yanda buğday,
arpa, mercimek, pirinç, hardal
ve üzüm gibi pek çok ürün için
de kullanılan bu söz, hem
Kur'ân-ı Kerîm’de hem de ha­
dislerde sıkça kullanılmıştır.
Bunun sebebi eski dönemlerde
metre sistemine geçmeden önce
ölçü birimi olarak arpa, buğday,
hardal, nohut veya keçiboynuzu
gibi ürünlerin tohum veya çe­
kirdekleri ölçüt olarak alınmıştı.
Bu çerçevede “habbe”, altm ve
gümüş gibi değerli para birimle­
rinin karşılığı olan “dinar” ve
“dirhem” ile ağırlık ölçüsü olan
“dirhem” ve “miskal”in alt ölçü
birimi olarak kullanılmıştı. Ni­
tekim Bizans döneminde bunun
karşılığı “granum” iken İran
coğrafyasında “dâne” terimi
yaygm bir kullanım kazanmıştı.
İslâmî dönemde bu terim hem
ağırlık, hem uzunluk hem de
hacim ölçüsü olarak öteki ölçü
birimlerinin tespitinde bir ölçüt
haber
niteliği kazanmış; farklı coğraf­
yalarda, yeni ve farklı ölçü bi­
rimlerinin ortaya çıkması ile on-
larm tespitinde habbe önemli
bir ölçü birimi olarak toplum
hayatında yerini korumuştur.
§ tam. habbetü’l-kalb a.
(dili <k) [Ar.] Kalpte bulun­
duğuna inanılan siyah nokta.
bk. süveydâ
haber a. (jâ.) [< Ar. hubr ve hıbre]
1. Geçmişte oluşan veya gelecek­
te vuku bulacak bir olayı ihtiva
eden ya da yanhş olma ihtimali
bulunan söz. Kur'ân-ı Kerîm’de
iki yerde geçen bu söz, Hz. Pey­
gamber’in vahiy yoluyla aldığı
Kur'ân’ı da ifade etmektedir. 2.
Hadis bilimi ile uğraşan ulema,
doğrudan Hz. Peygamber’e ait
olan hadislere “merfû” (.bk. bu
madde), sahabeye ait olup on­
lardan nakledilenlere “mevkuf’
(bk. bu madde), tâbiîne ait olup
onlardan nakledilenlere “mak-
tû” (bk. bu madde) adını vermiş­
lerdir. Sonradan bu üç hadis tü­
rü için topluca “haber” terimi
kullanılmıştır.
§ tam. haber-i âhâd a. (jLî
^) bk. haber-i vâhid
haber-i infirâd a. (jljül ^k)
bk. haber-i vâhid
haber-i kâzib a. ÇjlS j^.)
Gerçeklik ile uyum içinde
olmayan bilgi anlammda ke­
lâm terimi.
268
haber-i mütevâtir a. (jSlji»
^) Yalan söylemek üzere it­
tifak etmelerini akim imkân­
sız gördüğü bir topluluğun
verdiği haber.
haber-i resûl a. (J^j ^)
Peygamberliği bir mucize ile
belgelenmiş veya kanıtlan­
mış Allah resulünün verdiği
haber. Bu tür haberlere “ha­
ber-i sâdık” (bk. bu madde)
denilmiştir.
haber-i sâdık a. (jjL» ^
Gerçeklik ile uyum içinde
olan bilgi anlammda kelâm
terimi.
haber-i vâhid a. (ja.lj _^) 1.
Bir kişinin bir başka kişiden
naklettiği haber veya
mütevâtir seviyesine ulaş­
mayan haber. 2. Hadis bili­
minde, mütevâtir olmayan
hadis veya haber.
haberü’l-hâssa a. (<LliJl ^)
Hadis biliminde, tevatür bir
özellik göstermiş olsa da se­
netle nakledilen her türlü
hadis.
haberî sıfatlar ç. a. Allah’a izafe
edilen ve Kur'ân-ı Kerîm ile
hadislerde geçen sıfatlar.
Kur'ân’da AUah’m eli, yüzü, gö­
zü, arşı istivası, gelmesi, insan­
lara yakınhğı ve onlarla beraber
olması bu sıfatlardan sayılmak­
tadır. Söz gelişi mealen şu ayet­
lerde olduğu gibi:
 269
“Allah'ın eli onların elinin üs­
tündedir.” (Fetih suresi, 48 /
10)
“Doğu-Batı (bütün evren) Al­
lah’ındır. Nereye dönerseniz
Allah’ın yüzü işte oradadır.”
(Bakara suresi, 2 /115)
“Ey Nuh! Gözümüzün önünde
ve vahyimize göre gemiyi
yap.” (Hûd suresi, 11 / 37)
“Rahman arşa istiva etmiştir.”
(Tâhâ suresi, 20 / 5)
“Nerede olursanız olun O Al­
lah sizinle beraberdir.”
(Hadîd suresi, 5714)
habîb s. (ç^.) [< Ar.hubb] (ç. b.
ahbâb ve ehibbâ) bk.
habîbullah
habîbe s. (<u^) [Ar.habîb sözünün
müennes (dişil) biçimi] bk. habîb
habîbullah a. (<JJI ^s) [< Ar.
habîbu’llah] (Allah’ın sevgilisi)
Hz. Muhammed için kullanılan
bir terim. Allah, en sevdiği kul
olan Hz. Muhammedi “Âlemlere
rahmet olsun.” diye peygamber
olarak bu dünyaya göndermiş,
en son ve en mükemmel kitap
olan Kur'ân da O’na indirilmiş­
tir.
habîbünneccâr a. (jLJI ^a.) [< Ar.
habîbü’n-neccâr] (Marangoz
habib) Kur’ân-ı Kerîm’in
“Yâsin suresi” (36)nde adı ge­
çen ve Antakya halkmın Hz.
İsa’nm gönderdiği elçileri tanı­
Habîr
maması üzerine oraya çıkage­
len, halkı bu elçüerin sözlerine
inanmalan konusunda uyaran,
ancak o halk tarafindan öldürü­
len ve mesleği marangoz olan
kimse. Bu olay sonrasmda
“habîbünneccâr” cennet üe
müjdelenirken o halk “korkunç
bir sayha” ile yok edilmiştir.
Hâbîl öz.a. (JıjU) [Ar.] Âdem pey­
gamberin iki oğlundan biri, Ka­
bil’in kardeşi.
Habîr s. (j^) [< Ar.hubr / hıbre]
“Esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olan bu söz, “Bilen,
bir varlığın özünü ve niteliğini
yakından tanıyan.” anlammda
Allah’ın sıfatlarından olup
Kur'ân-ı Kerîm’de bir yerde
“hubr” maştan, kırk dört ayette
de “habîr” ismi Allah için kulla­
nılmıştır (M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “hbr”, maddesi). Bu te­
rim, hadislerde de Allah’a nispet
edilmiştir (Wensinck, el-Mu'cem,
“hbr” maddesi). Allah’a nispet
edilen isimler arasmda yer alan
“habîr”, ilmin duyularla algıla-
namayan bâtınî kısmmı ifade
etmekte ve O’nun zatî isimleri
arasında yer almaktadır.
“Habîr” adı Allah’ın doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki üstede
de bulunmaktadır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
habîs
habîs s. (dlAÂ) [< Ar.hubr / hıbre]
“Değersiz ve bayağı olmasından
dolayı hoşa gitmeyen somut veya
soyut varlık ya da durum.” an­
lamında olan bu terim, insan ta-
biatmın hoşlanmadığı, aklın ve
dinin benimsemediği nesneler
ve değerler için kullanılmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de yanlış inan­
cı, kötü sözleri, ve bayağı davra­
nışlarından dolayı nefretle kar­
şılanan kimseler için kullanılan
bu söz, “Nûr suresi” (24 / 26)
nde mealen “Kötü kadınlar / söz­
ler kötü erkeklere / kimselere, kö­
tü erkekler / kimseler kötü kadın­
lara / sözlere yaraşır.” biçimdeki
ifade içinde yer almıştır. Bu tarz
ifadeler hadislerde de bulun­
maktadır.
hablullah a. (dJIJ^) [< Ar.hablu’l-
lah] Sözlükte “bağ, ip, bağlantı,
sebep” gibi anlamları verilen bu
söz, genellikle Kur'ân-ı Kerîm
için kullanılan bir terim olarak
kabul edilmiştir. Kur'ân-ı
Kerîm’de “Topluca Allah’ın ipine
sarılın ve ayrılmayın.” (Âl-i
İmrân suresi, 3 I 103) olarak
ifade edilen bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’i ve sünneti, Allah ve Hz.
Peygamber’e itaati ifade etmek­
tedir. Yine bir hadisinde Hz.
Peygamber, “Gökten arza indi­
rilmiş olan Allah’ın ipi, Allah’ın
kitabdır.” demiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 15, s.
7136).)
270
hac a. (ji) [Ar.] (ç. b. huccâc) İs­
lâm’ın beş şartından biri olan ve
zilhicce ayında Mekke-i
mükerreme’de Ka’be’yi ziyaret
ve tavaf etmeyi öngören ibadet.
Rivayete göre Kâbe’yi önce me­
lekler tavaf etmiş; sonra Hz.
Âdem, Allah’m emri ve izniyle
Mekke’ye giderek ve Hz. Havva
ile buluşarak meleklerin öncü­
lüğünde hac görevini yerine ge­
tirmiştir. İlk onarımı Hz. Şit ta­
rafmdan yapılan Kâbe, Nuh tu­
fanı sırasında kumlarm altında
kalmış ve “Bakara suresi” (2 /
127) ndeki mealen “Bir zaman­
lar İbrahim, İsmail ile beraber
beytin temellerini yükselttikleri
zaman...” ifadesiyle vurgulandı­
ğı gibi Hz. İbrahim ve İsmail ta­
rafmdan yeniden inşa edilmiş
ve “Hac suresi” (22 / 27-30) nde
Hz. İbrahim’e mealen “İnsanlara
haccı ilân et. Gerek yaya uzak
yoldan binek üzerinde senin hu­
zuruna gelsinler. Ta ki kendileri­
ne ait dünyevî ve uhrevî menfaat­
lere şahit olsunlar. Allah’ın rızık
olarak kendilerine verdiği dört
ayaklı davarlar (kurbanlıklar)
üzerine belirli günlerde Allah’ın
adını ansınlar. İşte bu kurbanlık­
lardan yiyin; yoksulu, fakiri do­
yurun. Sonra kirlerini (saç ve tır­
naklarını) atsınlar. Adaklarını
yerine getirsinler ve o kadim olan
Kâbeyi tavaf etsinler. İşte emir-
hac budur...” demesi, “hac”m ilk
defa Hz. İbrahim’e buyuruldu-
 271
ğunu ifade etmektedir. Ondan
sonra gelen öteki peygamberler
ve ümmetleri de Kâbe’yi ziyaret
ve tavaf ile yükümlü tutulmuş­
tur. îslâm’m doğuşu sonrasmda
hac ibadeti, Kâbe’yi tavaf, umre,
Arafat ve Müzdelife’de vakfe,
kurban kesme gibi ibadetler,
putperest gelenekleriyle birlikte
yürütülmekteydi. Ancak Mek­
ke’nin fethinden sonra Kabe’nin
içinde ve dışında bulunan putlar
ve şirk unsurları tamamen te­
mizlenmiştir. Bu ibadetin Hz.
İbrahim ile başlaması yanmda
Müslümanlara ne zaman farz kı-
İmdığı konusu tartışılmışsa da 9.
yılda farz kılındığı üzerinde
yaygın ve ortak kanaat hasıl ol­
muştur. Nitekim, “Âl-i İmrân
suresi” (3 / 97) ndeki mealen
“İnsanlardan gücü yetenin
Beytullah’ı haccetmesi emrolun-
muştur. Bu farzı inkâr edene ge­
lince...” ayetinin de bu yıl nazil
olması bu konuda önemli ve sağ­
lam bir delil kabul edilmiştir.
“Bakara suresi” (2 / 196) nde
ise mealen “Haccı da umreyi de
Allah için yapınız...” ayeti haccın
farz oluşunun delili olarak gös­
terilmiştir. Öte yanda Hz. Pey­
gamber de haccm îslâm’m beş
şartından biri olduğunu açıkça
ifade etmiştir (Sahîh-i Buharı, C.
1. s. 165). Haccm şartlan üç ana
bölümde ifade edilmiştir. 1.
Haccın farz olması için bireyin
Müslüman olması, aklî dengesi­
hac
nin yerinde olması, ergenlik ça­
ğma gelmiş bulunması, hür ol­
ması ve haccı yerine getirebile­
cek maddî ve manevî olgunluğa
ulaşmış bulunması gerekmekte­
dir. 2. Haccın edasının farz ol-
masmdaki ikinci şart sağlıklı
olmaktır. Sürekli bir hastahğa
tutulmuş olanlar üe rahat hare­
ket kabiliyetinden yoksun yaşlı­
lara hac farz kılınmamıştır. Ay­
rıca yol güvenliğinin sağlıkh ol­
ması; hacca gidecek kadınm ya­
nmda kocalan, yoksa mahrem­
lerinden bir erkeğin bulunması;
kocası ölmüş veya boşanmış ka-
dmların dinen gerekli olan sü­
reyi (iddet) tamamlamış bulun­
maları gerekmektedir. 3. Haccın
dinen sahih, yani sağlıklı olması
için bireyin Müslüman ve aklî
dengesinin yerinde olması; hac
yapmak niyetiyle ihrama girme­
si; haccm farzlarını yerine ge­
tirmesi gerekmektedir. Bunlarm
dışında haccın farzları da önem-
li bir konudur. Hanefîlere göre
haccm farzı üçtür. Bunlar,
“ihram”, “Arafat vakfesi” ve
“ziyaret tavafı”dır. Buharî,
“hacc” konusunu kitabınm
“Kitâbu’l-Hacc” başlıklı bölü­
münde Hz. Peygamber’in hadis-,
lerine dayanarak etraflıca ince­
lemiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 3, s. 1442-1501 / C.
4, s. 1525-1670).
hacc-ı asgar
§ tam hacc-ı asgar a. (>-J
p.) Her yıl yapılan hac ibade­
ti.
hacc-ı ekber a. (^1 ^) (en
büyük hac) Bu terim ulema
arasında farklı yorumlara
sebep olmuştur. Bazıları,
“hacc-ı ekber”i arife günü
cumaya rastlayan hac veya
Kurban Bayramı olarak nite­
lemişlerdir. Bir kısmı hac
günlerinin tamamı için bu
terimi kullanmıştır. Veda
Haccı, cemreler arasına denk
gelmiş ve buna Hz. Peygam­
ber’in “Bu hacc-ı ekber günü­
dür.” dediği rivayet edilmiş­
tir.
hacc-ı ifrâd a. (J>1 .^) Um-
resiz yalmz başma yapılan
hac.
hacc-ı mebrûr a. (j^ ^)
Gereği gibi, kusursuz yapılan
hac.
hacc-ı temettü' a. (jL: ^)
Hac ibadeti için önce umre
yapıp hemen arkasından ül­
kesine dönmeden hac ibade­
tini eskizsiz yerine getirme.
haccetü’l-belâğ a. (£}UI 5^.)
bk. veda haccı.
haccetü’l-vedâ a. (^bjl i^)
Hz. Peygamber’in ölümün­
den önce Mekke’yi son ziya­
reti. bk. veda haccı.
haccü’l-Haremeyn a. (j^^Ji
j») Mekke ve Medine’yi şeri­
272
at ölçüleri çerçevesinde ziya­
ret etme.
hacb a. (^=^) [Ar.] fik. Sözlük an­
lamı, “Engellemek, örtmek.” olan
bu terim, îslâm hukukunda ölen
bir kimsenin mirasma hak ka­
zanan bir kimseden ölene daha
yalan bir mirasçınm ortaya
çıkması durumu için kullanıl­
mıştır.
§ tam. hacb-i hırmânî a.
(^L^ ç,?^ fik. îslâm huku­
kunda ölen bir kimsenin mi­
rasma hak kazanan bir kim­
seden ölene daha yalan bir
mirasçının ortaya çıkması
sonucu mirastan tamamen
mahrum kalma durumu.
hacb-i noksâni a. (^Lâi
uşa) fik. İslâm hukukunda
ölen bir kimsenin mirasma
hak kazanan bir kimseden
ölene daha yalan bir miras-
çmm ortaya çıkması sonucu
mirastaki payın azalması du­
rumu.
Haccâc öz.a. (^L») [Ar.] Hz. Pey­
gamber soyuna ve taraftarlarına
eziyet eden ve acı çektiren Irak
valisi ve Emevî komutanı Yusuf
bin Sakafî’nin unvanı.
haccın farzları a. fik. Hac ibadeti­
nin yerine getirilmesi sırasmda
uyulması gereken farzlar. Bun­
lar şöyle ifade edilmektedir: ih­
rama girmek (yapılması zorun­
ludur), Arafat’ta vakfeye dur­
mak, ziyaret tavafı yapmak.
 273
hâce a. (<e.W [E] (ç. b. hâcegân) 1.
Efendi, ağa, çelebi, seyyid, sahip.
2. Hoca, öğretmen, muallim,
müderris, üstat, profesör.
§ tam. hâce-i âlem a. ÇİL
Ulji) Hz. Muhammed.
hâce-i büzurg a. (^ Ulji)
Başvezir.
hâce-i evvel a. (Jji Uiji.) İlk
hoca, halkı bilgilendiren, eği­
ten kimse.
hâce-i kâ'inât a. (ot£& Ulji)
Hz. Muhammed.
Hâcegân a. (jiÇlji) [F. hâce’nin ç.
b.] tas. Tasavvuf tarihinde 12-15.
yüzyıllarda Mâveraünnehir’de
ortaya çıkan ve yayılan, ayrıca
Orta Asya sufîliğinin oluşmasm-
da ve gelişmesinde önemli rol
oynayan bir tarikat.
hacer a. (^) [Ar.] (ç. b. ahcâr)
“Taş, seng.” anlammdaki bu söz,
öteki kelime veya terkiplerle
yeni terimler oluşturmuştur.
§ tam. hacer-i es'ad a. (j*xJ
^^) bk. hacerü'l esved
hacer-i esved a. (j>J^) bk.
hacerü'l-esved
hacerü'l-esved a. (j^Ijş^)
Kâbe’nin güneydoğu köşesi
duvarında bulunan ve cen­
netten geldiği rivayet olunan
meşhur kara taş. Bu taşm bu­
lunduğu yer, hac farzmm üç
önemli rüknünden biri olan
hâcet namazı
“tavaf” (bk. bu madde) m
başlangıç noktası olarak ka­
bul edilmektedir.
hac emîri a. Haccm kurallarma
uygun ve güvenli bir biçimde
yerine getirilmesini sağlamak
amacıyla görevlendirilmiş kim­
se. Bu görev, Mekke’nin fethin­
den sonra oluşturulmuştu. Hz.
Peygamber ilk görevi, Mekke va­
lisi Attâb b Esîd’e vermiş, ikinci
yıl ise Hz. Ebubekir’i görevlen­
dirmişti. Sonraki dönemlerde
özellikle Emevîler ve Abbasîler
dönemlerinde bu göreve bir ki­
şinin tayini gelenek hâlini almış­
tı. OsmanlIlar döneminde ise bu
görev daha ciddî ve esaslı uygu­
lamaya konuldu. İki hac emiri
tayin edilmeye, biri Şam’da, öte­
ki Mısır’da görevlendirildi.
Amaç, hem kutsal emanetlerin
ve makamların korunması hem
de hacılarm güvenliğinin sağ­
lanması idi. Bu görev, Osmanh
devletinin sona ermesinden
sonra bir süre Mısır ve Suriye
devletleri tarafmdan yürütül­
meye çalışılmış, 1924 tarihinde
Hicaz’m Suud ailesinin yöneti­
me geçmesiyle bu uygulama or­
tadan kaldırılmıştır.
hâcet namazı a. Bir ihtiyacm kar­
şılanması ve ortadan kaldırıl­
ması veya çok arzu edilen bir
konunun gerçekleşmesi için Al­
lah’a dua etmek amacıyla kılı­
nan namaz için kullanılan bir
terim. Dört sünnî mezhep ve Ca-
hâcet penceresi 274
ferîlerce “müstehab” (bk. bu
madde) kabul edilen bu nama-
zm delili için şu hadis gösteril­
miştir: “Kimin Allah tarafindan
giderilecek bir ihtiyacı varsa ab-
dest alıp iki rekât namaz kılsın,
Allah’a hamd edip peygambere
salavat getirsin ve şu dauayı
okusun: Allah’tan başka ilâh yok­
tur. Kâinatın yaratıcısı Allah’ı
yüceltir ve O’na hamd ederim.
Senden rahmetine ve affına ulaş­
tıracak davranışlarda nulunma-
yı, her türlü iyiliğe nail olmayı,
her türlü günahtan arınmayı di-
liyorum.Bende bağışlamadığın
günah, gidermediğin keder, sıkın­
tı yaratacak bir ihtiyaç bırakma,
ey merhametlilerin en merhamet­
lisi olan Allahım!” Kaynaklar,
buna benzer bazı hadislerin de
bulunduğunu ifade etmişlerdir.
Hacet namazı, dört veya on iki
rekât olarak kılmmaktadır. Dört
rekât kılındığında ilk rekâtta Fa-
tiha’dan sonra üç “âyetü’l-
kürsî”, öteki üç rekâtta ise Fati-
ha’dan sonra birer kere “İhlâs
suresi”, “Felâk suresi” ve “Nas
suresi” okunur ve ardından şu
dua edilir: “Lâ ilâhe illallahü’l-
halîmü’l-kerîm, sübhanellahi
Rabbiye’l-arşi’l-azîm, elhamdü
lülahi Rabbi’l-âlemîn, es'elüke
mûcibâti rahmetike ve azâ'ime
mağfiretike ve’l-ismete min külli
zenbin ve’l-ganîmete min külli
birrin ve’s-selâmete min külli is­
min lâ tedâ lî zenben illâ
gaferetehu ve lâ hemmen illâ
ferectehu ve lâ hâceten hiye leke
rıdan illâ kadaytehâyâ erhamer-
rahimîn.”
hâcet penceresi a. Din büyükleri
için yapılan türbelerin dış cep­
helerinde yapılan ve ziyaretçile­
rin önünde dua veya Fatiha
okuduğu pencere.
hacı bayramı a. Hacdan sağ salim
dönenleri kutlamak üzere yapı­
lan toplantı, hacı tehniyesi.
hacı tehniyesi a. bk. hacı bayramı
hacıyağı a. Gül yağından çıkarılan
güzel koku.
haciz, -czi a. (y^.) [< Ar. hacz] huk.
Sözlük anlamı, “Men etmek, iki
nesnenin arasını ayırmak.” olan
bu terim, bir alacağm tahsil
edilmesi için alacaklı adına
borçlunun para, mal veya kıy­
metli eşyalarına yetkili organ­
larca el konulması işlemi için
kullanılmıştır.
hac-nâme a. (c.ü ga.) [< Ar.hac +
F.nâme] tas. ed. Bu terim, tasav-
vufî edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin hac ibadetinin fazüetlerini
şürleştiren eserleri için kulla­
nılmıştır.
hac rehberi a. bk. delil
Hac suresi a- Ç^sj^ ja) ,[< Ar.
“Sûretü’l-Hacc” (^Jl s
Kur'ân-ı Kerîm’in yirmi ikinci,
iniş sırasma göre yüz üçüncü
suresi olup Mekke ve Medine’de
 275
nazil olduğu ortak görüşü ulema
beyninde yaygındır ve yetmiş
sekiz ayetten meydana gelmek­
tedir. Admı yirmi yedinci aye­
tinde geçen “hacc” sözünden
alan bu surede Allah’ın birliği,
kıyametin kopacağı, öldükten
sonra dirilmenin olacağı, Allah
katında herkesin hesaba çekile­
ceği ifade edildikten sonra hac-
cın fazileti üzerinde durulur ve
ondan sapmalarm lânetleneceği
vurgulanır. Son bölümde ise Al­
lah’ın kudreti ifade edilir; kâi­
nattaki oluşum bu kudretin ör­
neği olarak vurgulanır. Ayrıca
bu surenin fazileti olarak içinde
iki secdenin bulunması göste­
rilmiş ve bunlar onun değerini
üstün kılmıştır, yorumu raviler
tarafmdan rivayet edilmiştir.
Hz. Peygamber’in “Hac sure-
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4572-4579.
had, -ddi a. (aa.) [Ar.] (ç. b. hudûd)
1. Kur'ân-ı Kerîm ve Sünnet’te
ifade edilmiş ve çerçevesi belir­
lenmiş, kısas ve diyet dışmda ka­
lan cezaî yaptırımlar. 2. Bir kav­
ramın özünü tanıtan ve başka
kavramlardan farkını ortaya
koyan tanımlama için kullanılan
kelâm terimi.
§ tam. hadd-i bagy a. (^ k)
fık. Devlete karşı isyan hare­
ketine katılan kimseye uygu­
lanacak ceza.
haddesenâ
hadd-i bülûğ a. (^jLk) Ço­
cukluk çağmın sona ermesi
ile ergenlik çağınm başlama­
sı.
hadd-i hamr a. (^ k) fık.
İslâm hukukunda, bilerek az
veya çok miktarda şarap içe­
ne uygulanacak ceza.
hadd-i kazf a. (jji k) fık. İs­
lâm hukukunda, hür ve Müs­
lüman iffetli bir kadına zina
suçlaması yapan bir kimseye
uygulanması gereken ceza.
hadd-i sekr a. (jL»k) fik. İs­
lâm hukukunda, şarap dışm-
da az veya çok miktarda sar­
hoşluk verici içki içene uygu­
lanacak ceza.
hadd-i sirkat a. (^^ k) fık.
İslâm hukukunda, bir hırsız­
lıktan dolayı hırsızlığı yapan
kimsenin elinin kesilmesi ce­
zası.
hadd-i şer'î a. (^^ k) fık.
İslâm hukukunda, şeriat ku­
rallarına uygun olarak veri­
len ceza.
hadd-i şürb a. (^^d, k) bk.
hadd-i hamr
hadd-i zinâ a. GLj k) fık. İs­
lâm hukukunda, zina suçu iş­
leyenler için uygulanacak ce­
za.
had cezaları a. bk. had
haddesenâ a. (^S^ / ,Lik) [Ar.]
Hadis biliminde, “semâ” (bk. bu
haddesem
madde), “kırâ'at” (bk. bu mad­
de),“icâzet” (bk. bu madde) ve
“münâvele” (bk. bu madde) yol-
larmdan birisiyle alman bir ha­
disi başkasma rivayet ederken
kullanılan siga.
haddesem a. (^L) [ .Ar.] Hadis
biliminde, öğrencinin hocasm-
dan daha çok “semâ” (bk. bu
madde) yoluyla tek başma hadis
alması için kullanılan siga.
hades a. [ Ar.] fık. Sözlük an­
lamı, “Kısa zamanda oluşan, bir­
denbire ortaya çıkan.” olan bu
terim, abdestsizlik veya cünüp-
lükten dolayı meydana gelen
manevî kirliliği ifade etmek için
kullanılmıştır. Namazm dışın­
daki altı şartından biri olan
“hadesten taharet” sözüyle
hükmî kirliliğin oluşması ifade
edilmiş ve “hades”in oluşması
münasebetiyle namaz veya oruç
gibi farz olan bazı ibadetlerin
yerine getirilmesi mümkün gö­
rülmemiştir. Fıkıh büiminde,
önce bu kirlilikten armması
sonra insanın üzerine farz olan
ibadetleri yerine getirmesi öğüt-
lenmektedir.
§ tam. hades-i asgar a (y^l
i^) ftk. Abdest almayı gerek­
tiren durumlar, küçük kirli­
lik.
hades-i bâtın a. (^L oj^)
tas. Allah’tan başka bütün
varlıklar ile münasebetten
dolayı oluşan kirlilik.
276
hades-i ekber a. (j^l 6^) fık.
Gusül yapmayı gerektiren,
yani cünupluk, hayız ve nifas
gibi durumlar, büyük kirlilik
için kullanılan terim.
hades-i semâvî a. Q^jLoxu
ûja.) fık. Burun kanaması,
kusma gibi elde olmayan se­
beplerle oluşan kirlilik.
hades-i zâhir a. (^LL o^.)
fık. Cünüp ve abdestsiz kim­
seler.
hadesten taharet a. Namazm dı-
şmdaki altı şartmdan biri. bk.
hades
hâdi a. (^jL) [Ar.] “Hile yapanları
cezalandıran.” anlammda Al­
lah’m sıfatı olan bir terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Nisâ sure­
si” (4 /142) nde geçmektedir.
Hâdî a. (^jU) [< Ar. hidâyet] (ç. b.
hevâdî, hüdât) “Doğru yolu gös­
teren, hidayet eden, hayır ve mut­
luluk veren.” anlammdaki bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın
güzel isimleri)dan olup “İnsana
akıl, muhakeme ve zarurî bütün
bilgileri veren, ebedî mutluluğu
sağlayacak manevî yolu göste­
ren.” anlamıyla Allah’m sıfatı
olarak Kur'ân-ı Kerîm’de geç­
mektedir (M.F.Abdülbakî, el-
Mu'cem, “hdy” maddesi). “Hâdî”
adı Allah’m doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
 277
“Du’â”, 10) ve O’nun zatî sıfatları
arasında gösterilmiştir.
§ tam. hâdî-i sebîl a. (J^
^jL») Hz. Muhammed için
kullanılan bir terim.
hâdîyü’t-tarîk a. (jj>Jl ^jL»)
Doğru yolu gösteren Allah.
Hadîd suresi a. Ç^^jk)
[< Ar. “Sûretü’l-Hadîd” (jjjLJI
îjh«)] Kur’ân-ı Kerîm’in elli
yedinci, iniş sırasma göre
doksan dördüncü suresi olup
“Zilzâl suresi” (99)nden son­
ra ve “Muhammed suresi”
(47)nden önce Medine’de na­
zil olduğu müfessirlerce be­
yan edilmiştir ve yirmi dokuz
ayetten meydana gelmekte­
dir. Adını 25. ayette geçen
“hadîd” (demir) sözünden
alan sure, ilim ve kudretin
delilleri, iman etmenin ge­
rekliliği, mümin ve münafık­
ların karşılaştırılması, dün­
yanın anlamı konularını ifa­
de etmektedir. Bu suretin fa­
zileti, bir rivayette, “Hz. Pey­
gamber yatıp uyumadan önce
Müsebbihatı okur ve bunlarda
bin ayetten daha faziletli bir
ayetin bulunduğunu söylerdi.”
ifadesiyle vurgulanmıştır. Hz.
Peygamber’in “Hadîd sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4837-4839.
hadîka a. (<1^) [Ar.] (ç. b. hadâ'ik)
“Bahçe, bostan, meyve bahçesi.”
hadîs
gibi anlamları olan bu söz, İslâ­
mî literatürde tasavvuf! terimler
yapmak için kullanılmıştır.
§ tam. hadîka-i rûh a. (^
ildi) Ruh bahçesi, gönül.
hadîka-i ervâh a. (r Uj1 ^)
1. Ruhlann bahçesi, gönül
dünyası. 2. Mevlâna dergâ-
hmdaki kabristana Mevlevî-
lerce verilen bir ad.
hadîkatü’l-ervâh a. (^yi
îLji) bk. hadîka-i ervâh
hâdim a. ÇjL) [Ar.] tas. Tekke veya
dergâhlarda ya da ulu kişilere
hizmet eden kimse.
§ tam. hâdimü’l-fukarâ a.
(Jjiill^L) tas. Mevlevî şeyhi,
hâdimü’l-harameyni’ş-
şerîfeyn a. (^lij^ul I ^h^,?-^ I
fjL) Mekke ve Medine şehir­
lerine hizmet eden kimse.
hâdis a. UjL) [Ar.] bk. hudûs
hadîs a. (e^) [Ar.] (ç. b. ahâdîs)
Hz. Muhammed’in söz ve dav­
ranışlarını veya tasviplerini an­
latan veya nakleden terim. Ha­
dis bilimi üe uğraşan bilim
adamları, doğrudan Hz. Pey-
gamber’e ait olan hadislere
“merfû” (bk. bu madde), saha­
beye ait olup onlardan nakledi­
lenlere “mevkuf’ (bk. bu mad­
de), tâbiîne ait olup onlardan
nakledilenlere “maktû” (bk. bu
madde) admı vermişlerdir. Son-
hadîs-i erba'în
radan bu üç hadise topluca “ha­
ber” (bk. bu madde) terimi kul­
lanılmıştır. “Hadîs”ler, delil de­
ğeri bakımmdan “sahih”,
“hasen” ve “zayıf’ olarak ad-
landırıhrken senet sayısı açısın-
dan^ da “mütevâtir” (bk. bu
madde), “meşhur” (bk. bu
madde), “âhâd” (bk. bu madde)
biçiminde tasnif edilmiştir.
§ tam. hadîs-i erba'în a.
(j^uJ iuja.) Hz. Muham-
med’in kırk hadisinin yoru­
mu ve incelenmesi ile açık-
lamasmı içeren eserlerin or­
tak adı.
hadîs-i İlâhî a. (^l ±u^) bk.
hadîs-i kudsî
hadîs-i kudsî a. (^.ü ^)
Sözü Hz. Muhammed’e daya­
nan ve Hz. Peygamber’in
Kur’ân dışmda Allah’a isnat
ederek söylediği hadisler,
kutsal hadis; bu hadisler,
“merfû” (bk. bu madde) ola­
rak da adlandırılmıştır.
hadîs-i mevzû a. <£>>A>»
iuja) Hadis biliminde uy­
durma hadis.
hadîs-i mürsel a. CU^ iuji)
Hadis biliminde geçen ve Hz.
Muhammed’den işitildiği söy­
lenilen hadis.
hadîs-i nebevî a. (^ £«^)
bk. hadîs-i kudsî
hadîs-i rabbânî a. (^Çj o^)
bk. hadîs-i kudsî
278
hadîs-i sahîh a. (^^a iuja.)
Doğru ve sağlıklı bilgi veren
bir ravîye (rivayet ede-
ne)dayanan hadis.
hadîs-i şerîf a. (Uuj^i e^)
Anlam ve söz bakımmdan
Hz. Muhammed’e ait olduğu
ifade edilen hadis.
hadîsü’l-gar a. (jlill o^j^) bk
ashâb-ı kehf
hadîsü's-sinn a. QyJl i>ji)
Genç, delikanh.
hadîsi a. (^) [< Ar. hadîs + î]
Hadis biliminde, hadis rivayeti
üe uğraşan kimseler.
hadîs ricâli a. Hadis biliminde,
hadis ile uğraşan kimselere,
ravîlere veya hadis âlimlerine
verilen ad.
hadîs tarihi a. Hadislerin sonraki
dönemlere hangi şartlarda ve
yöntemlerde ulaştığını, geçirdiği
evreleri inceleyen bilim dalı.
hadîs usûlü a. Hadis biliminde,
hadislerin hangilerinin sağlıklı
veya kabul edilebilir olduğu,
hangilerinin zayıf veya ret edil­
mesi gerektiği konularmı ince­
leyen büim dah için kullanılan
terim, “ilmü’l-hadîs” (bk. bu
madde).
hadr a. (^^A \Ar.} Kur’ân-ı
Kerîm’in tecvit kurallarına uy­
gun olarak okunduğu üç tarzdan
hızlı olanı.
 279
hads a- (^^-) [Ar.] Zihnin ilkeler­
den ve önermelerden hızlıca so­
nuçlara ulaşması ve bu yolla el­
de edilen bilgi anlammda kelâm
terimi.
hadsiyyât a. (cLji) [Ar.] Akim
“hads” (bk. bu madde) yoluyla
ulaştığı ve genellikle kesinlik
değeri taşıdığı kabul edilen hü­
kümler için kullanılan kelâm te­
rimi.
hafaza ç.a. (<kk) [Ar.hâfiz’ın ç. b.]
1. Hafızlar (bu anlamda pek kul­
lanılmamıştır). 2. İnsanm amel­
lerini yazmakla ve korumakla
görevli melekler.
hafaza melekleri ç.a. İnsanm sağ
ve sol omzunda bulunan ve
amellerini yazmakla görevli
olan melekler için kullanılan te­
rim, bk kirâmen kâtibin
hafazan-Allah cüm. (<UI ikk) [Ar.]
Allah saklasın, Allah korusun!
hafazek-Allah cüm. (4JI .^^) [Ar.]
Allah seni korusun!
Hâfid s. ve a. (^L) [< Ar.hafd]
“Zalimleri alçaltan, değerini dü­
şüren ve Allah dostlarını yücel­
ten.” anlammdaki bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup Allah’a izafe
edilmiştir. Kur’ân-ı Kerîm’de
olmamakla beraber “Hâfid” adı
Allah’m doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış
hâfız-ı kütüb
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10) ve O’nun zatî sıfatlan
arasında gösterilmiştir.
hâfikayn a. (jââL) [Ar.] tas. Mağrip
ile maşrık arası.
hâfiz (I) s. ve a. (JüL) [< Ar.hıfz] (ç.
b. hafaza, huffâz) Sözlükte
“Saklayan, koruyan, ezberleyen.”
olarak tanımlanan bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyen
(kimse) anlammdadır. Bu anla­
mıyla Kur’ân-ı Kerîm’de pek
çok ayette geçmektedir
(M.F.Abdülbakî, el-Mu'cem, “hfz”
maddesi). Hadislerde de pek çok
kez zikredilen ve Kur’ân’m öğ-
renümesi ve öğretilmesini teşvik
eden, “Sizin en hayırlınız
Kur’ân’ı öğrenen ve öğreteniniz-
dir.” mealindeki hadis en çok bi­
linenidir. 3. Bu terim, “Saklayan,
koruyan, esirgeyen.”anlamında
Allah’m sıfatı olarak Kur'ân-ı
Kerîm’de üç ayette geçmektedir
(Yûsuf suresi, 12 / 64; Hicr su­
resi, 15 / 9; Enbiyâ suresi, 21 /
82).
§ tam. hâfiz-ı hakîkî a. (Jî^
lüL) (gerçek koruyucu) Allah.
hâfiz-ı Kur'ân a. (jijî hâla.)
Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyen
veya ezberden okuyabilen
kimse.
hâfiz-ı kütüb a. (j£, lük)
Bir kütüphanede kitapları
düzenleyen, koruyan ve oku-
hâfız-ı Mesnevî
yucunun hizmetine sunan
kimseler. Bu kimseler için
“emîn-i kütüb, hâzin, hâzin-
i kütüb” terimleri de kulla­
nılmıştır. Bu unvanı alabile­
cek kimselerde, “esâmî-yi
kütüb-i mu'tebereye arif, mü­
derris ve mutd ve
müsta'idînin muhtaç oldukları
kütübün tafsiline vâkıf olma­
sı.” şartı aranmaktaydı; yani
kitap ilminde iyi bir uzman
olmalıydı.
hâfiz-ı Mesnevî a. Q$>L>
JüL) tas. Mevlevîlikte Hz.
Mevlâna’nm Mesnevi adlı
eserini ezbere okuyan kim­
seye verilen ad.
hâfiz-ı mutlak a. (jLL hiL)
(gerçek ve mutlak koruyucu)
Allah.
hâfiz (II) s. ve a. (lük) [< Ar.hıfz]
(ç. b. hafaza, huffâz) Hadis bi­
liminde, hadis rivayet ve nakil
konusunda uzmanlaşmış ve pek
çok hadisi ezberlemiş kimse;
eşanlamhsı: “hâkim, hüccet,
imâm, muhaddis, emîrü’l-
mü'minîn fi’l-hadîs” (bk. bu
maddeler).
§ tam. hâfiz-ı hadîs a. (e^
lük) Hadis biliminde, pek
çok hadisi ezberlemiş ve bun­
lar üzerinde çahşmış kimse.
bk. hâfiz (II), emîrü’l-
mü'minîn fi’l-hadîs
280
hafi (I) a. Ç^k) [Ar.] Sözlük anlamı
“İkram eden, derinlemesine bi­
len.” olan bu söz, “Son derece iyi­
lik sahibi, lütufkâr, her şeyi iyi bi­
len.” tanımıyla Kur'ân-ı
Kerîm’de iki yerde geçmektedir.
Birincisi, “Meryem suresi” (19 /
47) nde olup “lütufkâr” anla­
mında Allah’m sıfatı olarak;
İkincisi ise “A'râf suresi” (7 /
186) nde olup “haberdar” anla­
mında Hz. Peygamber’in sıfatı
olarak ifade edilmektedir.
hafi (II) a. (^k) [Ar.] fik. Bazı na­
mazlarda, “Kıraatin gizli yapıl­
ması.” anlamında bir fıkıh teri­
mi. “Kıraatin gizli yapılması.” ise
okuyanm sadece kendi işitebile­
ceği kadar bir sesle okunmasını
ifade etmektedir. Söz gelişi, ce­
maatle veya tek başına kılınan
öğle ve ikindi namazı ile gündüz
kılman nafile namazlarmda “Kı­
raatin gizli yapılması.” gerekir.
Tek başma kılman sabah, akşam
ve yatsı namazı ile gece kılman
nafile namazlarmda namazı kı­
lan kişi serbest hareket edebil­
mektedir; yani kıraati ya sesli ya
da hafi okuması konusunda ser­
best bırakılmıştır.
hafi (IH) a. (>) [Ar.] tas.
Nakşibendiyye tarikatinde
önemli bir aşama olan “letâ'if-i
hamse”nin kalp, ruh, sır, hafi,
ahfâ olarak sıralanan unsurla-
rmdan dördüncü vasfa verilen
ad. Buradaki “hafî”lik, yani gizli­
lik veya kapalılık, bir sözdeki
 281
özel veya farklı adlandırma ya
da anlam yükleme noktasında
değerlendirilmiştir.
hâfid a- G^âUÛ [Ar.] Sözlük anlamı,
“Alçaltmak, indirmek.” olan bu
söz, “Dünya ve ahirette inkâr ve
isyan eden kimseleri alçaltan, ce­
zalandıran.” anlammda Allah’m
sıfatı olarak ifade edümektedir.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Vâkı'a suresi” (56 / 3) nde kı­
yamet yerine kullanılmıştır. Al­
lah’ın sıfatı olarak ise
Tirmizî’nin “el-Esmâ'ü’l-hüsnâ”
ile ilgili rivayetinde geçmektedir
(Tirmizî, “Da'avât”, 83).
Hafîz s. ve a. (kk) [< Ar.hıfz] Söz­
lük anlamı “Saklamak, korumak,
dikkatli ve basiretli olmak, bel­
lemek.” olan bu söz, “Kâinatta
her varlığın düzeninin dengeli
olması ve bu dengeyi sağlama.”
anlammda “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah'ın güzel isimleri)dan olup
Allah’m sıfatı olarak Kur'ân-ı
Kerîm’de pek çok ayette geç­
mektedir (M.F.Abdülbakî, el-
Mu'cem, “hfz” maddesi). Bu te­
rim, değişik hadislerde Allah’a,
meleklere ve insanlara nisbet
edilmiş (Wensinck, el-Mu'cem,
“hfz” maddesi); Allah’ın doksan
dokuz ismini veren tbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerinden sadece
Tirmizî’nin listesinde yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82).
hak (D, -kkı a. (^) [< Ar.hakk] (ç.
b. hukûk) 1. Doğruluk, doğru ve
hak
gerçek olan şey, bâtıl karşıtı. Bu
terim, Kur’ân-ı Kerîm’de 247
ayette “bâtıl” sözünün karşıtı
olarak kullanılmıştır (M.F.
Abdülbakî, el-Mu'cem, “hkk”
maddesi). Öte yanda ayetlerde
genellikle, gerçeğe uygun söz,
doğru haber, doğru yol, inanç,
uygun bilgi, adalet, görev veya
ödev gibi anlamlar söz konusu­
dur. Bu terim, yukarıda sözünü
ettiğimiz anlamlar çerçevesinde
hadislerde de yer almıştır
(Wensinck, el-Mu'cem, “hfz”
maddesi). 2. Bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de, hadislerde ve öteki İs­
lâmî kaynaklarda “Esirgenmesi,
korunması ve gözetilmesi veya
sahibine geri ödenmesi gereken
maddî ve manevî imkân, mal, eş­
ya; görev, borç, sorumluluk.” an­
lamlarında da kullanılmıştır. 3.
Allah’m insanlar üzerindeki
hakları yanında O’nun mümin­
leri koruma, kollama, gözetme,
yardım etme ve onları azaptan
kurtarma gibi sıfatlarmı içeren
ve “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleri)dan olan bir ad,
“cenâb-ı Hakk” (bk. bu madde).
4. fık. Sosyal hayatta insana di­
nin ve hukuk düzeninin tanıdığı
yetki ve ayrıcalık olarak tanım­
lanan bir terim. 5. tas. Başlan­
gıçta tasavvuf ehli tarafmdan Al­
lah için kullanılan bu terim, za­
man için O’ndan olan veya gelen
her şey için de kullanılmıştır.
Söz gelişi, peygamber hak,
hakk-ı civâr
Kur’ân hak, Kur’ân’da mevcut
her bilgi, öğüt ve emirler hak
olarak kabul edilmiştir, 6.ftk. bk.
kafîz-i tahhân
§ tam. hakk-ı civâr a. (J^
j^) huk. Komşuluk hakkı ola­
rak tanımlanan bu terim,
hukukî niteliği yanında özel­
likle komşular ile iyi geçin­
mek, onlara zarar vermemek
konularmda da dinî ve ahlâkî
bir özellik taşımaktadır.
hakk-ı ihâd a. (jL jrx) Kul
hakkı.
hakk-ı intifâk a. (jiai j^)
huk. Bir gayrimenkulden bir­
kaç kişinin faydalanma hak­
kı.
hakk-ı karâr a. (jl> ja) huk.
On yıl boyunca sorunsuz ola­
rak kullanılan bir arazi üze­
rinde kazanılan mülkiyet
hakkı.
hakk-ı kazâ a. GLü ^ Yargı
hakkı.
hakk-ı mecrâ a. (^.^ jx)
huk. İhtiyacı olan suyu ge­
tirmek için komşu gayrimen­
kulden su yolu geçirmek
hakkı olarak tanımlanan bu
terim, yukarıdan geçen ihti­
yaç fazlası suyun ortak su
kanallarma ulaştırma ve bu
işler için küçük yollar veya
kanallar yaptırma için kulla­
nılmıştır.
282
hakk-ı mesîl a. CU^ 3=.) huk.
Bir gayrimenkulden çıkan su­
ları smırları dışına akıtma
hakkı.
hakk-ı muhâkeme a.
3^) huk. Hakkmı arama hu­
kuku, mahkemeye çıkma
hakkı.
hakk-ı müdâfa'a a. (uiL
ja) huk. Müdafaa hakkı.
hakk-ı mürûr a. (^ 3a.)
huk. Geçiş hakkı, anlamma
gelen bu terim, birinin gay­
rimenkulden geçmeyi sağla­
yan hak veya umuma ait yol­
lardan herkesin geçme hakkı
için kullanılmıştır.
hakk-ı müsâvât a. (öljU
ja.) huk. Eşitlik:
hakk-ı nân ü nemek a. (^ j
jL 3a.) (ekmek ve tuz hakkı)
Sadakat, bağlılık.
hakk-ı rüchân a. (jL^^ja.)
huk. 1. Hazine arazisini bir
başkasma devretmede o yer­
de hakkı veya binası bulunan
kimsenin ya da o yerdeki
belde halkmdan olup arazi
ihtiyacı bulunanlann belli
bir ücret karşıhğı o yere sa­
hip olabilmelerine öncelik
tanıyan hak. 2. Bir hakkın el­
de edilmesinde öncelik ba-
kımmdan kendinden sonra
gelen hakka üstün olması du­
rumu.
 283
hakk-ı süknâ a. (^ 3^)
huk. Bir kimseye bir binada
veya bu binanın muayyen bir
kısımda oturma yetkisi veren
hak.
hakk-ı sükût a. ^)
huk. Sus payı, susmalık.
hakk-ı şefe a. (<ü ja.) huk.
Dudak hakkı, anlamma gelen
bu terim, insanlarm ve hay-
vanlarm su içme hakkı ile
yemek pişirmek, abdest al­
mak, gusletmek, çamaşır yı­
kamak gibi günlük ihtiyaçla-
nnı karşılamak için gerekli
suyu alma hakkı için kulla­
nılmıştır.
hakk-ı şürb a. L^i ja) huk.
Bir akarsudan tarla, bağ,
bahçe ve hayvan sulamak
için elde edilen yararlanma
hakkı veya nöbeti, bk. hakk-ı
şefe
hakk-ı takdim a. Çjjü ja) bk.
hakk-ı rüchân
hakk-ı tapu a. G^Lk ja) huk.
Hazine arazisini belli bir be­
del ödeyerek elde etme.
hakk-ı teşri a. (^^ ja.) huk.
Bir devletin kendi ülkesinde
kanun koyma hakkı.
hakk-ı zamm a. (^ ja) huk.
Velilerin çocuğu yanmda bu­
lundurma hakkı.
hakka'l-yakîn a. (jjJl ja.)
tas. Birlik makammda Hakk’ı
hakâyık-ı İlâhî
görme; kesinlik bakımmdan
en ileri derecede bulunan
duğru bilgi anlammda kulla­
nılan bir terim. İslâmî kay­
naklarda doğru bilginin kri­
terleri üç kategoride ifade
edilmiştir. Bunlar, hakka’l-
yakîn (iç duyu ya da tecrübe
ile elde edilen bilgi), ayne’l-
yakîn (gözlem ve duyu yolla­
rıyla elde edilen bilgi) (bk. bu
madde), ilme’l-yakîn (akla ve
İlmî delillerle edinilen bilgi)
(bk. bu madde). Tasavvuf eh­
line göre bu terim, kulun Al­
lah’ta fâni olması, O’nunla
sadece ilmen değil, hem ilim,
hem gözlemleme hem de hâl
itibariyle bekâ bulmasmı ifa­
de etmektedir.
hakku'l-hakk a. (jJija) tas.
Gerçek olan varlığm daim
olması anlammda kullanılan
terim.
hak (II), -kkı a. (ela.) [< Ar.hakk]
Bir kitapta yanlış veya fazla ya­
zılmış bir ibarenin bıçak ucuyla
kazmarak silinmesi işlemi.
hakâyık a. (jjlL.) [Ar.] Gerçekliği
tartışılmaz olan varlık.
§ tam. hakâyık-ı erba'a a.
(«jujI jjlL.) tas. Hayat, ilim,
iradet ve kudretten oluşan
hakikatler.
hakâyık-ı ilâM a. (^l jjlîa)
tas. Gerçek ve tartışılmaz
olan vahdet.
hakâyık-ı kevniyye
hakâyık-ı kevniyye a. (<û£
jjli^) tas. îlk yaratılıştan
(madenler, bitkiler, hayvan­
lar, insanlar) insana gelince­
ye kadar yaratılmış olan
âlem.
hak din a. Allah’m peygamberler
aracılığıyla gönderdiği din. Bu
din de “tevhid” esasına dayanan
İslâm dinidir (bk. Bakara sure­
si, 2 /132; Âl-i İmrân suresi, 3 /
19; Yûsuf suresi, 12 / 40); nite­
kim Kur’ân-ı Kerîm’de bu te­
rim, “Dînü’l-Hakk” olarak açık­
ça ifade edilmiştir (Tevbe sure­
si, 9 / 33) ve ayrıca bu dini kabul
edenler de Müslüman’dır (bk.
Hac suresi, 22 / 78).
Hakem a. (^) [< Ar.hükm] “Engin
bilgisi ve adaletiyle en son hükmü
veren.” anlammda “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan bir ad. Bu sözün Allah’tan
başka hiçbir kimseye veya nes­
neye nispet edilemeyeceği konu­
sunda İslâm âlimleri görüş birli­
ği içindedir. “Hakem” ismini
“hâkimlerin hâkimi” olarak zâti
isim ve sıfatlardan kabul eden
bilginler olduğu gibi, “insanlara
yönelik hüküm verme.” tarzında
insanlarla ilgili fiilî sıfat gibi de
değerlendirmeye tabi tutan bil­
ginler de olmuştur. “Hakem” adı
Allah’m doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
284
“Du’â”, 10) ve O’nun zatî sıfatları
arasında gösterilmiştir.
hakem a. (^) [< Ar.hükm] İslâmî
inanç çerçevesinde birden fazla
kişi arasmda oluşan ihtilâfları
çözmek için taraflarca belirle­
nen veya tayin edilen kimse.
Kur’ân-ı Kerîm’in “En'âm su­
resi” (6 / 114) nde mealen
“Habibim de ki size içinde (hak
ile bâtıl tamamen) açıklanmış bir
hâlde o kitabı indiren Allah dı­
şında başka bir hakem mi araya­
cakmışım...” ifadelerinden de
anlaşılacağı üzere en büyük
“hakem”in yüce Allah olduğu
vurgulanmaktadır. Hz. Peygam-
ber’in devlet başkanı, kadı ve
hakem olarak Müslümanlar ve­
ya gayrimüslimler arasındaki
ihtilâfları adaletle çözüme ka­
vuşturması “hakem” müessese-
sinin oluşmasmda büyük ölçüde
örneklik etmiştir. “Hakem”i ka­
dıdan ayıran temel özellikler
arasında, hakemin kamu huku­
kundan doğan genel ve resmî
bir sıfat ve yetkisinin bulunma­
ması, taraflarm görüş birliği
içinde kendi aralarında aldığı
bir kararla seçilmiş olması veya
yine kendi aralarmda alacakları
kararla azledilmesi, birden fazla
hakemin aynı meselede görev
alabilmesi, iç hukuk alanmda
yargı denetimine tâbi olması gi­
bi hususlar sayüagelmiştir.
hak gün a. bk. yevmü’l-kıyâme ve
kıyâmet
 285
hakikat a. (tAA-J [< Ar.hakk] 1.
tas. Dış dünyanın ardındaki gizli
mana veya dinî hayatın en üst
düzeyde yaşanılarak İlâhî sırla­
ra erişilmesi anlammda bir ta­
savvuf terimi. Ehl-i tasavvuf,
hakikat ile şerîat arasmda farklı
değerlendirmelerde bulunmuş­
tur. Bununla birlikte hakikatin
özünde ilmin ve şeraitin bulun­
ması gerekitiği konusunda görüş
birliği içinde olmuşlardır. 2. tas.
Tasavvuf inancmda Hz. Pey­
gamber’in manevî şahsiyetini
ifade etme, ayrıca dış dünyayı
müşahede etme.
§ tam. hakîkat-i Muhamme-
diyye a. (₺jk« cik) tas. Ta­
savvuf dünyasında Hz. Pey­
gamber’in manevî şahsiyetini
ifade eden terim. Bu inancm
özünde, Allah’tan başka hiç­
bir varlık veya nesne yokken
“hakîkat-i Muhammediy-
ye”nin var oluşu ve kâinatın
var olma sebebinin buna da­
yanması yatmaktadır. Bir
başka inanç da “Sen olma­
saydın ben kâinatı yaratmaz­
dım.” İlâhî sözünün kutsalh-
ğma bağlanmadır.
hakîkatü’l-hakâyık a. (jjlUI
c^k) tas. Tasavvuf inancma
göre, bütün eşyanm yaratıhş
gerçekliği, yani İlâhî zattır.
hakîkatü’l-insân a. (jUıll
cik) tas. Tasavvuf inancma
göre, insaıun benliğidir.
hâkim
hâkim (I) a. ve s. (^L) [< Ar.
hükm] (ç. b. hâkimin,
hâkimûn, hükkâm) “Yargılama
ile görevli memur, yargıç, kadı,
fakih.” anlamlarmda hukukî hü­
kümlerin koyucusu ve kaynağını
ifade eden bir fıkıh terimi. Bu­
rada verilen anlamlarıyla
Kur’ân-ı Kerîm’de ve hadisler­
de pek çok yerde geçen bu söz,
tek hâkimin Allah ve O’nun İlâhî
iradesini ifade etmektedir.
§ tam. hâkim-i hakîkî a.
([^w^ ^Ia) Allah.
hâkim-i lemyezel a. (Jj. ^
^L) Allah.
hâkim-i mutlak a. (jlk. ^k)
Allah.
hâkim-i şer' a. (^^i, ^k) Bir
yerin kadısı, şeriat hâkimi.
hâkim-i vakt a. (dîj fSk)
mec. Hükümdar.
hâkimü'l-hadîs a. (iJ^Jl
!>Sk) Rivayet edilmiş bütün
hadisleri metinleriyle,
ravîlerinin tarihleriyle, cerh
ve tadilleriyle ezberlemiş
kimseler.
hâkimü'ş-şer' a. ^l ^k)
bk. hâkim-i şer'
hâkim (II) a. ve s. (^k) [< Ar.
hükm] (ç. b. hâkimin, hâki­
mûn, hükkâm) Hadis biliminde
uzmanlaşmış ve mesleğinin zir­
vesine çıkmış kimseler. Bu sevi­
yeye ulaşabilmek için bir kimse,
Hakîm
rivayet edilen bütün hadisleri
metin, sened, râvilerin durumu
ve öteki teknik özellikleriyle
bilmek ve tanımak meziyetine
sahip olmalıdır; eşanlamlısı:
“hüccet, hâfız, imâm, muhad-
dis” (bk. bu maddeler).
Hakîm s. (^A) [< Ar.hikmet] (ç. b.
hükemâ) 1. “Hüküm ve hikmet
sahibi.” anlamında “Esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan bir ad. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de doksan yedi ayette
geçmekte (M.F.Abdülbakî, el-
Mu'cem, “hkm” maddesi) ve Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10). Bu terim, “bilen” an­
lamında, Allah’m zâtî isim ve sı­
fat grubuna, “düzenli, ahenkli,
sağlam iş yapan” anlammda ola­
rak da kevnî-fiilî grubuna gir­
mektedir. 2. İslâm felsefesinde
metafizik konular ile uğrasan
“âlim” (bk. bu madde) 1er için
kullanılan terim.
§tam. hakîm-i mutlak a.
(jUu * ^^) Allah.
Hâkka suresi a. (^üL) [< Ar.
“Sûretü’l-Hâkka” (üLJI sj^)]
Kur’ân-ı Kerîmin altmış doku­
zuncu, iniş sırasma göre yetmiş
sekizinci suresi olup “Mülk su­
resi” (67)nden sonra ve
“Me'âric suresi” (70)nden önce
Mekke’de nazil olmuştur ve elli
286
iki ayetten meydana gelmekte­
dir. Admı baş taraftaki “el-
hâkka” (hak, hukuk, hesap, her
şeyin ortaya çıkacağı gün) sö­
zünden alan sure, Hz. Peygam-
berie yönelik şair, sihirbaz gibi
iftiraları şiddetle reddeden ayet­
leri, en çarpıcı fesahat ve bela­
gat ile yansıtmaktadır. Bu sure,
ahret konusunda insanlara uya­
rılarda bulunmakta, vahiy yo­
luyla iletilen bilgilerin gerçekli­
ğini ifade etmektedir. Hz. Pey­
gamber’in “Hâkka suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4904-4906.
hâl a. (JL) [< Ar. havi] (ç. b. ahvâl)
1. tas. İlâhî bir sunum ve güç
olarak tasavvuf ehlinin ruh
dünyasında oluşan duygu ve
bunun bedene yansıması duru­
mu. Bu durum, sufîler için “ehl-i
hâl” (bk. bu madde) olarak nite­
lenmiştir. 2. Allah’m varlığı ve
sıfatları çerçecesinde kelâm
ulemasınca benimsenen bir teo­
ri için kullanılan terim.
§ tam. hâl-i ihtizâr a. fj.^ı
JL.) Can çekişme durumu,
ölüm hâli.
hal' a. (jU) [Ar.} Sözlük anlamı,
“çıkarmak, çözüp almak, soy­
mak.” olan bu söz, “İş başında
bulunan bir devlet başkanının
görevden uzaklaştırılması, tah­
tından indirilmesi.” anlammda
kullanılan bir fıkıh terimi. İslâm
hukukçuları bir halifenin veya
 287
devlet başkanının hal’ edilmesi­
ni üç sebebe bağlamışlardır. Bi­
rincisi, halifenin irtidat etmesi,
yani İslâm dinini bırakarak baş­
ka bir dine geçmesi; İkincisi sa­
vaşta düşman veya isyancılarm
eline esir düşmesi; üçüncüsü,
seçilmek için gerekli nitelikleri
kaybetmesi, yani aklî dengesini
yitirmiş bulunması veya adalet­
ten ayrılarak usulsüz işler yap­
ması.
halâ' a. GöU.) [Ar.] Evrenin içinde
veya ötesinde var olduğu ileri
sürülen boşluk anlamında ke­
lâm terimi; “melâ” (bk. bu mad­
de) karşıtı.
hala a. [< Ar. hâle filL); ç. b. hâlât]
Türkçe “babanın kız kardeşi”
olan bu söz, Arapça “dayı” an­
lamındaki “hâl”in müennesi
olup yine Arapçada “annenin kız
kardeşi, yani teyze” karşılığı ola­
rak kullanılmaktadır. Türkçe
“hala”, yani “babanın kız karde­
şi” için Arapçada “amme” sözü
yaygmdır.
halâs a. (^ıli) [Ar.] Dünyada ve
âhirette ulaşılacak ebedî huzur
ve mutluluğu ifade eden kelâm
terimi, bk. felâh, fevz, necât
halef a. (aLk) [Ar.] Sözlük anlamı,
“bir şeyin yerine geçen, bedel.”
olan bu söz, “sonraki nesil ya da
kişi” anlamında bir hukuk teri­
mi. Dil bilimciler bu sözü iyi ne­
sil veya kişiler için kullanırken
bazıları hem iyi hem de kötü ne­
halîfe
sil için kullanmışlardır. Kur'ân-ı
Kerîm’de kötü nesil için “half”
sözünün kullanıldığı söz konu­
sudur (A'râf suresi, 7 / 169 ve
Meryem suresi, 19 / 59); aynı
durum hadislerde de yer almak­
tadır.
halîfe (D a. (<Ui) [< Ar. half] (ç. b.
hulefâ ve halâ'if) Sözlük anla­
mı, “Birinin yerine geçen ve onun
adına iş yapan.” olarak bilinen
bu terim, Kur’ân-ı Kerîm’de
“Rabbin meleklere: Ben yeryü­
zünde bir halife yapacağım, de­
mişti” (Bakara suresi, 2 / 30)
ibaresinde insan için geçmekte­
dir. İslâmî literatürde ise devlet
yöneticisi veya devlet başkanı
için kullanılmıştır. Özellikle de
Hz. Peygamberin ölümünden
sonra O’nun yerine geçerek İs­
lâmî inancı ve değerleri koru­
yan, dinî akideler doğrultusun­
da dünya işlerini düzenleyen
kimselere de “halîfe” denilmiş­
tir. bk. hilâfet
§ tam. halîfe-i İslâm a. ÇcUl
UAL) İslâm dünyasmın hali­
fesi.
halîfe-i Müslimîn a. ((jul
<i;k) Müslüman âleminin ha­
lifesi.
halîfe-i zamân a. (jLj udi)
tas. Tasavvuf ehli arasında
yaygm “mürşid-i kâmil” (bk.
bu madde).
halîfe (II) a. (<ılk) [< Ar.half] tas.
Sözlük anlamı, “birinin arkasın-
Hâlik
dan gelmek, yerine geçmek.” olan
bu söz, Allah’ın isim ve sıfatla­
rıyla kendisine en mükemmel
bir biçimde tecelli ettiği “insan-ı
kâmil” (bk. bu madde) mertebe­
si için kullanılan bir terim nite­
liğindedir. Mevlevîlikte “hilâfet”
(bk. bu madde) şeyhlik ve der­
vişlik gibi bir makamdır. Bu
makama ulaşan sufîye “halîfe”
denilmiştir.
Hâlik a. (jlli.) [< Ar.halk] “Yara­
tan” anlammda “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan bir ad. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de yüz on yedi ayette fiil
çekimiyle ve türevleriyle, elli iki
ayette de mastar olarak Allah’a
nispet edilmiştir (M.F.Abdülbakî,
el-Mu'cem, “hlk” maddesi). Ayrı­
ca “Hâlik” adı Allah’m rivayet
edilen doksan dokuz ismi ara­
smda yer almakta (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10), bazı hadis metinlerinde de
zikredilmektedir (Wensinck, el-
Mu'cem, “hlk” maddesi). Bu söz,
genellikle İlâhî fiilleri büyük öl­
çüde bünyesinde toplamakta ve
Allah’ın kevnî isimleri arasında
gösterilmektedir.
§ tam. hâlik-i kâ'inât a.
(oC£K jlL) Bütün varlıkları
yaratan, yoktan var eden yü­
ce Allah.
hâlikü'l-berâyâ a. (UijJl jlü)
Yaratılmış olanların yaratıcı­
sı.
288
halîl s. (gı) [Ar.] (ç. b. ahillâ ve
hullân) “Cana yakın, samimî
(dost) ” anlammda olan bu söz,
bazı kelimelerle tamlama biçi­
minde dinî terimler oluşturmuş­
tur.
§ tam. halîlu’l-lâh a. Gül
Jık) Allah’m yakın dostu an­
lammda Hz. İbrahim için kul­
lanılan bir ad. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Nisâ suresi” (4 /
125) nde “Allah îbrâhim’i dost
edindi.” ifadesi yer almakta­
dır.
halîlü’r-rahmân a. (jL^Jl
ıgk) bk. halîlu’l-lâh
halîle a. GıLU) [Ar.halîl sözünün
müennes (dişil) biçimi.] (ç. b.
halâ'il) 1. Nikâhlı eş veya kadın,
zevce, harem. 2. Mevlevîlerin
ayinlerde çaldıkları bir musiki
âleti.
Halîm a. (g».) [< Ar.hilm] Sözlük
anlamı, “Sabırlı, akıllı, ağırbaşlı.”
olan bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleriydin, olup
“Kudretli olduğu hâlde birdenbire
öfkelenip cezalandırmayan, za­
man içinde gelişmelere göre ceza
vermeyi uygun bulan.” anlamm­
da bir sıfat ve terimdir. “Halîm”,
Kur’ân-ı Kerîm’de on beş ayette
geçmekte olup bunlardan on bi­
rinde Allah’a, ikisinde Hz. İbra­
him’e, birinde Şuayb peygambe­
re, birinde de İsmail peygambe­
re izafe edilmiştir (M.F.
 289
Abdülbakî, el-Mu'cem, “hlm”
maddesi). Bu söz, Allah’ın riva­
yet edilen doksan dokuz ismi
arasında yer almakta (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10), ayrıca bazı hadis metinle­
rinde de zikredilmektedir
(Wensinck, el-Mu'cem, “hlm”
maddesi).
halk a. (jk) [Ar.] Allah’ın evreni
ezeldeki takdirine uygun olarak
yaratması.
§ tam. halk-ı cedîd a. (jj^
jk) (yeniden yaratma) İslâm
inancına göre, öldükten son­
ra yeniden yaratma, diriltme.
halk-ı müstemir a. (ji«
jk) bk. halk-ı cedîd
halkuT-Kur’ân a. (ji> jk)
İslâm bilginleri arasında
Kur’ân-ı Kerîm’in yaratılmış
olup olmadığı konusunda
yapılan tartışmalar. Bu ko­
nuda dört farklı yaklaşım ve
yorum söz konusudur: 1.
Kur’ân-ı Kerîm gerek lafzıy­
la gerek manasıyla yaratılmış
değildir. Bu görüşü,
“haşviyye” (bk. bu madde) ve
“selefîyye” (bk. bu madde)
savunmuştur. 2. Kur’ân-ı
Kerîm gerek lafzıyla gerek
manasıyla olsun yaratılmış­
tır. Bu görüşü, “Mu'tezile”
(bk. bu madde) ve “Şi'â” (bk.
bu madde) savunmuştur. 3.
Kur’ân-ı Kerîm lafzıyla mah­
halka-i irâdet
lûk, yani yaratılmış, manasıy­
la gayrimahlûk, yani yara­
tılmış değildir, görüşünü ise
“Ehl-i Sünnet” (bk. bu mad­
de) kelâmcılan savunmuştur.
4 . Bu konuda herhangi bir
tartışmayı gereksiz bulan ke­
sim ise “Vâkıfiyye” (bk. bu
madde) kelâmcılarıdır.
halka a. (ük.) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Daire, insanların daire şeklinde
dizilmesi.” olan bu söz, bir hoca­
dan ders alan öğrencilerin veya
ilim tahsil etmek üzere bir ku­
rum veya dergâha giden kimse­
lerin ya da tekke ve zaviyelerde
zikir çekmek üzere bir şeyhin
çevresinde toplanmış bulunan
sufîlerin oluşturduğu daire bi­
çimindeki meclis veya grup. Söz
gelişi ilim halkası, zikir halka­
sı gibi.
§ tam. halka-i dervîşân a.
(jLiyjj ük.) tas. Tasavvuf
dünyasında dervişlerin tekke
ve zaviyelerde zikir çekmek
veya sema yapmak üzere bir
şeyhin çevresinde oluştur­
dukları halka.
halka-i irâdet a. (ojIjl üU)
tas. Bir tarikat mensupları­
nın tekkelerde, zaviyelerde,
mescitlerde ya da evlerde ih­
ya ve niyaz gecelerinde mu­
rakabe, İlâhî veya sohbet et­
mek üzere oluşturdukları
halka.
halka-i tevhîd
halka-i tevhîd a- (^ ^
bk. halka-i irâdet
halk ve i'âde a. bk. halk-ı cedîd
hallâk a. (35u) [< Ar.halk] Bu te­
rim, “hâlik” sözünün mübalâğa
biçimi olup Allah’m sıfatı olarak
geçmekte ve Kur’ân-ı Kerîm’de
iki ayette yer almaktadır (Hicr
suresi, 15/86; Yasin suresi, 36
181). bk. hâlik
hailede f. (jk) [Ar.] Ebediyyen,
sonsuz olarak muhafaza etsin,
korusun!
halledallah cüm. (<1JI A^A “Allah
daim ve bakî eylesin!” anlammda
bir terim.
halvet (I) a. UjU) [Ar.] 1. fik. Söz­
lük anlamı, “Bir yerin boş olma­
sı, biriyle yalnız ve baş başa kal­
ma.” olan bu terim, aralannda
nikâh bağı ve evlenme konu­
sunda bir engel bulunmayan bir
kadm ile erkeğin baş başa kal­
ması anlammda kullanılmıştır.
2. fik. Yasal bir nikâhtan sonra
karı-kocanın kimsenin bulun­
madığına emin oldukları ve
üçüncü bir kişinin giremeyeceği
bir yerde cinsî münasebette bu­
lunmaksızın baş başa kalmala­
rını ifade eden bir fıkıh terimi.
§ tam. halvet-i sahîh a.
(j^ üjU) fık. Halvetin sa­
hih olması, nikâh akdinden
sonra gerçekleşmesi ve eşler
arasında birleşmeye engel
bir durumun olmamasma
bağh olan halvet.
290
halvet-i fâsid a. (j^Li öjU)
fik. Nikâh akdinin fâsid ol­
ması durumunda, yani sahih
halveti sağlayan şartların
olmaması durumunda ger­
çekleşen halvet.
halvet (II) a. (ojlk) [Ar.] tas. Ta­
savvuf ehli arasmda günahtan
kaçınmak, dış dünyanm kirlili­
ğinden korunmak ve daha sağ­
lıklı ibadet yapabilmek için göz­
lerden uzak, kendi dünyasında
yaşamayı ilke olarak benimse­
mek ve Hak ile bütünleşmek an­
lammda kullanılan bir terim.
Sufıler, bu ibadet için Hz. Pey-
gamber’in zaman zaman halvet­
ten ve dış dünyadan uzak kal­
mayı benimsediğini, bundan do­
layı da O’nun Hira mağarasma
çekilip ibadete daldığım örnek
göstermişler ve almışlardır.
halvethane o. (^ o$U) [< Ar.
halvet + F. hâne] tas. Tasavvuf
ehli arasmda bu terim, yaygın
olarak baş vurulan ve günahtan
kaçmmak, dış dünyanm kirlili­
ğinden korunmak ve daha sağ-
hkh ibadet yapabilmek için çile-
hanelere kapanarak gözlerden
uzak kalmak, kendi dünyasmda
yaşamayı ilke olarak benimse­
mek düşüncesinden kaynakla­
nan ve bu amaçla onlarm halve­
te çekildikleri küçük boyutlu
hücreler için kullanılmıştır, bk.
çilehane
 291
halveti s. Ç^U) [< Ar.halvet + -î]
1. İbadet ve törenlerini tenhada
yapan bir tarikat. 2. a. Halvetiye
tarikatinden olan kimse.
Halvetiyye s. (cûjU) [Ar.halvetî
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
öz. a. İslâm dünyasmm en yaygm
olan ve Şeyh Ebi Abdullah
Sıracüddin Ömer el-Halvetî
(Ö1.800 / 1398) ’ye nipet edilen
bir büyük tarikatin adı. İran’ın
Geylân bölgesinde 14. yüzyılm
ikinci yarısmda oluşum gösteren
ve Ömer el-Halvetî’nin Tebriz’e
yerleşmesi ile tanman ve gelişen
bu tarikatin özünde, nefsin kötü­
lükten ve günahlardan arınması
için dü, kalp, ruh ve sırlar ile
yapılan ibadetler ve zikirler
yatmaktadır. Az yeme ve içme,
az konuşma, az uyuma, inzivaya
çekilme, fikir ve zikir ile şeyhe
gönülden bağlanma Halvetiyye
tarikatinin temel ilkeleri arasın­
dadır. Kurululduğu Azerbaycan
bölgesinden Anadolu’ya oradan
Balkanlara, Suriye ve Mısır’a,
Kuzey Afrika’dan Sudan’a, Ha­
beşistan’a ve Güney Asya’ya ka­
dar uzanan geniş bir coğrafyaya
yayılan bu tarikat, Rûşeniyye
(bk. bu madde), Cemâliyye (bk.
bu madde), Ahmediyye (bk. bu
madde) ve Şemsiyye (bk. bu
madde) adı verilen dört kola ay­
rılmıştır. Türkiye Cumhuriye-
ti’nin kuruluşu ile 1925’te çıkarı­
lan tekke ve zaviyelerin kapa­
tılması kanunundan dolayı res­
hamd
mî faaliyetine son veren
Halvetiyye tekkeleri, sonradan
gizli zikir ve ayinleri ile halk
arasında yaşamaya devam et­
miş; son dönemlerde ise Anado­
lu’da, Rumeli’de, Suriye ve Mı­
sır’da faaliyetini sürdürmekte­
dir.
Hamâliyye a. (-ÛlLa.) [Ar.] tas.
Ticaniyye tarikatinin bir kolu
olarak oluşan ve Şeyh Şerîf
Ahmed Hamâhullah (Hamallah)
’a nispet edilen ve Batı Afrika
Müslümanları arasmda yayılan
bir tarikatin adı.
hamâse a- (<—L^) [Ar.] Arap edebi-
yatmda kahramanlık şiirleri ve
bu şiirlerden oluşan antoloji. Bu
tür şiirlere “eş-şi'rü’l-hamâsT’
(poesie hero'ique / epique) adı da
verilmektedir.
hamâset a- (c—L^.) [Ar.] bk. şecâ'at
hamaylı a. bk. muska
hamd a., (j^) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Güzellik, iyilik, erdemlilik, üs­
tünlük vasıflarıyla övme.” olan
bu terim, bütün övgü tarzlarını
bünyesinde bulunduran sevgi,
saygı ve ululama ile Allah’a yö­
nelen övgüyü içermektedir. Bu
söz, “şükür, medh, senâ” ile sıkı
bir bağ içinde olup sık sık da bir­
likte kullanılmış ve kullanılmak­
tadır. Ancak, dil bilimciler,
“hamd” sözünün bu üç terime
göre daha güçlü bir anlama ve
kavrama sahip olduğunu dile
hamdele
getirmişlerdir. Aynca “hamd”
sözü, Kur’ân-ı Kerîm’de hepsi
de Allah’a nispet edilmiş olarak
kırk üç ayette geçmektedir
(M.F.Abdülbakî, el-Mu'cem,
“hmd” maddesi). Aynı şekilde
hadislerde de Allah’a nispet edi­
len bu terim, Allah’ı övme, nite­
leme, zikir, dua ve niyaz üe
O’nun insanlığa sunduğu bedenî
ve ruhî güzelliklere, sağhğa, son
peygamberine ve O’nun tebliğ
ettiği dinine şükür konularını
içermektedir. Kur’ân-ı Kerîm’­
de ve hadislerdeki bu zengin
kullanımlar, öncelikle “zât-ı
ilâhiyye” (bk. bu madde) ye nis­
pet edildiğini ifade etmektedir.
Üstelik Kur’ân-ı Kerîm’in ilk
suresi (Fatiha suresi)mn “el­
hamdülillah” ibaresiyle başla­
ması ve yine O’nu niteleyen
“Nâs suresi” ile sona ermesi ve
de bu ibarenin Kur’ân-ı
Kerîm’deki sureler içinde yirmi
üç ayette geçmesi, “hamd” sö­
zünün ne denli güçlü bir kav­
ram olduğunun bir göstergesi­
dir.
hamdele a- W^) [Ar.] Arapça “el­
hamdülillah” (Her türlü övgü
Allah’a mahsustur.) sözünün kı­
saltılmış biçimi. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de yer alan bütün sureler
içinde yirmi üç ayette geçmek­
tedir.
Hamd suresi a. (^ öjj— ^) bk.
Fâtiha suresi
292
hamele a. (<Ui) [Anhâmilîn ç. b.]
“Taşıyanlar” anlammda olan bu
söz, bazı kelimelerle tamlama
biçiminde dinî terimler oluş­
turmuştur.
§ tam. hamele-i Arş a. (j^jc.
tLi) “Arş’ı sırtında taşıyan­
lar.” anlammda İsrâfîl,
Cebrâil, Mikail, Azrâil adla-
rmdaki dört büyük melek.
Kur’ân-ı Kerîm’de bu melek­
ler hakkında “Hâkka suresi”
(69 / 13 - 19) nde bilgi veril­
mektedir.
hamele-i Kur'ân a. (jî>
tL^) Kur’ân-ı Kerîm’i ezber­
leyip “hâfiz” (bk. bu madde)
olanlar.
Hamîd a. (a^) [< Ar.hamd] Söz­
lük anlamı, “İyilik, güzellik ve
erdemlikle övme.” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup “Övülen, övgü­
ye lâyık olan.” anlammda bir te­
rimdir. Bu söz, Allah’ın doksan
dokuz isminin rivayet edildiği
Tirmizî hadisinde yer almakta
(Tirmizî, “Da'avât”, 82), îbn
Mâce’nin verdiği listede ise bu­
lunmamaktadır.
hâmil s. CUU [< Ar.haml] (ç. b.
hamele) “Taşıyan, yüklenen” an­
lammda olan bu söz, bazı keli­
melerle tamlama biçiminde dinî
terimler oluşturmuştur.
§ tam. hâmil-i Kur'ân s. (jîji
J«k) Kur’ân-ı Kerîm’i ezber-
 293
leyip “hâfiz” (bk. bu madde)
olanlar.
hâmil-i vahy s. (^j J«L)
“Vahyi sırtında taşıyan.” an­
lamında Cebrâil
Aleyhisselâm için kullanılan
bir terim.
hâ mîm a. (^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de yedi surenin başında
bulunan ve kendi adları ile oku­
nan harfler. bk. hurûf-ı
mukatta’a
hamim a. (^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen ve cehenneme
girecek olan günahkârlara içiri-
leceği bildirilen kaynar su.
hamr a. f^) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Örtmek, gizlemek, mayalamak.”
olan bu terim, bilinci kapalı du­
ruma getirdiği ve buna sebep
olan şarap için, daha sonra da
genel olarak sarhoşluk veren
maddeler için kullanılmıştır.
İslâmiyetle birlikte bu terim,
yani “şarap” ve “sarhoşluk veren
bütün maddeler” yasaklanmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de bu yasak­
lanma işi ise sırayla dört ayette
gerçekleşmiştir. İlkin, “Nahl su­
resi” (16 / 67) inde içki, güzel ve
faydalı yiyeceklerden ayrı tu­
tulmuş; sonra “Bakara suresi”
(2 / 219) nde yasaklanmamakla
birlikte onda zarannın büyük
olduğu ve günah sayıldığı vurgu­
lanmış; ardmdan “Nisâ suresi”
(4 / 43) nde içkiliyken namaza
yaklaşılması yasaklanmış; son
Hanbelî Mezhebi
olarak da “Mâ'ide suresi” (5 /
90) nde “içki şeytan işi bir pislik”
denilerek kesin bir biçimde ya­
saklanmıştır. Buharı, “hamr”
konusuna giren içecek şeyler ile
ilgili Hz. Peygamber’in sözlerini
kitabmın “Kitâbu’l-Eşribe”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
12, s. 5639-5684) başlıklı bölü­
münde toplamıştır.
hamse a. (v^) [Ar.] Hadis bili­
minde söz konusu olan, Buhârî
ile Müslim’in “el-Câmi'u’s-
Sahîh” adlı aynı eserleri yanın­
da Ebû Dâvud, Nesâ'î ve
Tirmizî’nin yine aynı adlı “Sü­
nen” kitapları, yani beş hadis ki­
tabı.
Hanbelî Mezhebi öz.a. Dört büyük
Sünnî fıkıh mezhebinden birine
verilen ad. Ahmed b. Hanbel (öl.
241 / 855) ’in görüş ve düşünce­
leri etrafmda oluşan ve ona nis­
pet edilen bu mezhep, öteki üç
mezhep olan Hanefî, Mâlikî ve
Şâfiî mezhebinden sonra ortaya
çıkmış dördüncü mezheptir ve
“ehl-i sünnet” (bk. bu madde)
tir.
Hanefî öz.a.ve s. (ji±J [< Ar.hanef
+ -î] (ç. b. hanefiyyûn) İmam
Ebu Hanîfe’nin mezhebinden
olan (kimse), bk. Hanefî Mezhe­
bi
Hanefî Mezhebi öz.a. Dört büyük
sünnî fıkıh (ehl-i sünnet) mez­
hebinden birine verilen ad.
İmam-ı A'zam Ebu Hanîfe (öl.
Hanefiyye
156 / 770) ’nin görüş ve düşünce­
leri etrafında oluşan ve ona nis­
pet edilen bu mezhep, öteki üç
mezhep olan Mâliki, Şâfiî ve
Hanbelî mezhebinden ilkidir.
Hanefiyye öz.a.ve s. («uâi^) [Ar.
hanefî sözünün müennes (dişil)
biçimi.] 1. bk. Hanefî 2. Ebul-
Hasan Aliyyü’z-Şazelî tarafmdan
oluşturulan “Şazelî” tarikatinin
bir kolu.
hanîf a. (JU^) [Ar.] (ç. b. hunefâ)
Hz. İbrahim’in insanlık için
sunduğu Hak dine inanan ve Al­
lah’m birliğini kabul eden mü­
minler. Kur'ân-ı Kerîm’de bu
söz, iki ayette çokluk biçimi ol­
mak üzere on iki ayette geçmek­
tedir. Özellikle “Bakara suresi”
(2 /135) ile “Âl-i tmrân suresi”
(3 / 95) nde “hanîf’ terimi açıkça
ifade edilmektedir.
hanîf dini a. Hz. İbrahim’in insan­
lık için sunduğu Hak din. bk.
hanîf
hânis a. (üL) [Ar.] fik. “Yeminini
yerine getirmeyen, ettiği yemini
bozan.” anlamında bir fıkıh te­
rimi. Allah üzerine yapılan bir
yemin bozulmuş ise, yani
“hânis” durumuna düşülmüş ise
kefaret gerekmektedir. Bu kefa­
ret, Kur'ân-ı Kerîm’de “Mâ'ide
suresi” (5 / 89) nde on yoksul
kimseyi doyurmak, köle azat
etmek veya üç gün ard arda
oruç tutmak olarak ifade edil­
miştir.
294
hânkâh a. (»mu) [Ar. < F. hân +
gâh] Bazı tarikatlerde dervişle­
rin sohbet, zikir, teşbih veya dua
ya da tefsir, fıkıh, akaid ve
Kur’ân okumak veya öğrenmek
için toplandıkları, bir süre orada
oturdukları, zaman zaman da
inzivaya çekildikleri geniş me­
kân. OsmanlI döneminde bu yer­
lere “âsitâne” (bk. bu madde),
“dergâh” (bk. bu madde), “tek­
ke” (bk. bu madde), “harâbât”
(bk. bu madde) ya da “zâviye”
(bk. bu madde) de denilmiştir.
hannân a. (jlk) [Ar.] Bu terim,
“Çok merhametli, çok şefkatli.”
anlammda Allah’m sıfatların-
dandır.
harâbât a. (oLI>) [Ar.] Tasavvuf
ehli tarafmdan “dergâh” (bk. bu
madde), “tekke” (bk. bu madde),
“hânkâh” (bk. bu madde) ve
“zâviye” (bk. bu madde) ye veri­
len ad. (bk. hânkâh).
harâç, -cı a. (^l>) [Ar.] İslâm hu­
kukunda toprak vergisi. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de genel olarak
“câize, mükâfat” karşılığmda
kullanılmış; “Mü’min suresi”
(23 / 72) nde “hare” ve “harâc”
sözleri birlikte kullanılarak bun­
lara “ecir, karşılık, ücret” anlam­
ları yanmda bazı müfessirlerce
“vergi” anlammm da verildiği
kaynaklarda ifade edilmektedir.
Hadislerde ise bu terimin daha
açık bir biçimde “vergi” anla­
mmda kullanıldığı söz konusu-
 295
dur. Özellikle Medine dönemin­
de yabancıların buraya getirdik­
leri ticarî mallardan pazar ver­
gisi veya gümrük vergisi alındığı
kaynaklarda zikredilmektedir
(İbn Mâce, “Ticâret”, 40; Tirmizî,
“Büyü1, 15”). Fıkıh usulüne göre
“harâc” iki kategoride değer­
lendirilmiştir. Birincisi, genel
manada “vergi veya devlet gelir­
leri”; İkincisi, özel manada “top­
rak vergisi” olarak nitelenmiştir,
îslâmiyetin yayılmasından son­
ra harâç topraklarınm iki şekil­
de tasnif edildiği söz konusudur.
Birincisi, sulh anlaşmasına da­
yanarak elde edilen topraklar­
dan alman harâç; İkincisi, silâh
zoruyla ve belli bir anlaşmaya
bağh kalmaksızın elde edilen
topraklardan alman harâç. Za­
man içinde fıkıh bilginleri,
“harâç” toplanmasını, toprağın
sulanabilir olması, ürün rekolte­
si, ekim dikim işini yapan kişi­
nin statüsü (hür, köle, erkek, ka­
dın, çocuk, yaşlı gibi) çerçeve­
sinde değerlendirmişler ve belli
bir miktar tayin etmişlerdir. Be­
lirlenen bu miktarlar devlet
adına haraç memuru, yani tah­
sildar tarafından toplanır ve hâ­
zineye gelir olarak kaydedilirdi.
Bu vergi türü, Osmanh devleti
düzeninde yeniden ele alınmış;
yerli halk ile garimüslimlere uy­
gulanacak kurallar, şeyhülislâm­
lar tarafmdan belirlenmiş ve
harâm
her dönemde ufak tefek farkh
uygulamalar çerçevesinde yeni
Türkiye Cumhuriyetinin kurulu­
şuna kadar devam edegelmiştir.
§ tam. harâc-ı min el-hums
a. (j^Jl > ^l>) fik. Bazı İs­
lâm devletlerinde bir mahn
beşte bir ölçüsünde alınan
vergi.
harâc-ı min es-sübu' a.
(jUl (> jl>) fik. Bazı İslâm
devletlerinde bir mahn beşte
bir ölçüsünde alınan vergi.
harâc-ı mukasame a.
(<4x.IL çlji) fik. Bir araziden
elde edilen ürünün miktarma
göre alınan vergi.
harâc-ı mukata'a a. (<11L
ç-l>.) fik. Bazı İslâm devletle­
rinde gayrimüslimlerin bağ
ve bahçelerinden alınan ver­
gi-
harâc-ı muvazzaf a. (ak^
^ Ijk) fik. Bir arazinin yüz öl­
çümü üzerinden alman vergi.
harâc-ı şer'î a. (^^ ^l>)
fik. Şeriat hukukuna göre
Müslüman olmayan halktan
ahnan vergi.
harâm a. Çl^) [Ar.] fik. İslâm
inancına göre yapılması dinen
yasak olan işler, davranışlar ve­
ya uygulamalar, “helâl” (bk. bu
madde) karşıtı. En eski dinler­
den başlayarak varlığı bilinen
“harâm” kavrammın her dinin
harâm-ı li-zâtihi
getirdiği değer yargılarına ve or­
taya koyduğu hükümlere göre
farklı nitelik taşıdığı bilinmek­
tedir. İslâm inancmda ve fıkhın­
da bu terim, “Bir kimseden ya­
pılmaması kesin olarak istenen
fiil ve davranış” için kullanılmış­
tır. Bu manada Kur’ân-ı
Kerîm’de açık, kesin ve bağlayı­
cı ifadeler vardır. Söz gelişi,
“Nahl suresi” (16 / 115) ndeki
mealen “Allah size ancak ölüyü,
kanı, domuz etini ve bir de Al­
lah’tan başkası adına kesilen
(hayvanlar) i harâm kıldı.” ibare­
si bunun en açık ve kesin örne­
ğidir. Aynı hüküm hadislerde de
söz konusudur. Onun da bir ör­
neği şu hadistir: “Muhakkak ki
Allah annelere saygısızlık yap­
mayı harâm kıldı.” (Buhârî,
“Rikâk”, 22). “Harâm”ı belirle­
me hak ve yetkisi yalnızca Al­
lah’a mahsustur. İslâm hukuku­
na göre kesin deliller ile sabit
olan bir fiilin haramlığı tartışıl­
maz. Böyle bir hükmü, söz gelişi
zinanın haram oluşunu inkâr
etmek veya tartışmak, “ehl-i
sünnet”e göre küfür sayılmıştır.
İyi niyet haramı meşru göster­
mez; İslâm inancma göre “Amel­
ler ancak niyetlere göredir.”
hükmü çerçevesinde iyi niyetle
yapılmış olsa da haram, haram­
dır.
§ tam. harâm-ı li-zâtihi a.
(üü ^ljo.) fık. Mahiyeti itiba­
riyle kötülük ve zarar getir­
296
diğinden dolayı haramhğı
kesin olan vacip. Söz gelişi,
zina, hırsızlık gibi.
harâm-ı li-gayrihi a. (4^
jjji) fık. Temelde yasak ol­
mamakla birlikte, haram kı-
hnmasını gerekli kılan geçici
duruma ilişkin fiili içeren va­
cip. Söz gelişi, bayram günü
oruç tutmak gibi. Şöyle ki
oruç temelde yasak değildir;
ancak Allah bu ibadetin bay­
ram günlerinde yerine geti­
rilmesini haram kılmıştır.
haram aylar a. İslâm hukukunda
ve literatüründe aynı yıl içinde
savaşın haram sayıldığı dört
kutsal ay (zilka'de, zilhicce, mu­
harrem ve receb) için kullanılan
bir terim. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de iki ayette çokluk biçi­
mi olan “eş-şuhûrü’l-hurum”
(Tevbe suresi, 9 / 5 ve 36) ola­
rak, dört ayette teklik biçimi
olan “eş-şehrüT-haram” (Baka­
ra suresi, 2 /194 ve 217; Mâ'ide
suresi, 5 / 2 ve 97) olarak yer
almaktadır. Özellikle “Bakara
suresi”nin 217. ayetinde bu ay­
larda savaşa girmenin büyük
günah olduğu vurgulanmıştır.
Aynı söylem değişik hadislerde
de zikredilmiştir (Wensinck, el-
Mu'cem, “şhr” maddesi). Sonra­
dan İslâm hukukçuları haram
aylarmda savaşın yapıhp yapıl­
maması konusunu tartışmışlar,
kimileri Allah’m koyduğu hü­
kümlerin aynen uygulanmasını
 297
savunurken, kimileri ise “Baka­
ra suresi, 2 /191” ve “Tevbe su­
resi, 9 / 5”ndeki ayetlerinde ge­
çen mealen “Müşriklerin görül­
dükleri yerde öldürülmeleri.”
ibaresini delil göstererek bu ay­
larda da savaşm olabileceğini
savunmuşlardır.
hareket a. (^_^) [Ar.] Evrende bir
cismin bir yerden bir başka yere
erişmesini ve tabiattaki çeşitli
değişimleri ifade eden kelâm te­
rimi.
§ tam. hareket-i ma'neviyye-
i esmâ'iyye a. (^L»l «ûpu
^^) tas. “A'yân-ı sabite”
(bk. bu madde) için kullanı­
lan terim.
hareket-i nûriyye-i rûhâniy-
ye a. GlûL^^j <jjp ^j^) tas.
“Âlem-i ervâh” (bk. bu mad­
de) için kullanılan terim.
harem (II) a. t^) [Ar.] “Girişi,
hareket-i tabî'iyye-i
misâliyye a. (ûli. iki oS^)
tas. “Âlem-i misâl” (bk. bu
madde) için kullanılan terim.
hareket-i sûriyye-i hissiye a.
(«tl^ «ûj^ _>a.) tas. “Âlem-i
şuhûd” (bk. bu madde) için
kullanılan terim.
harem (D a. (^) [Ar.] Saray ve
konaklarda kadınlar için ayrıl­
mış bölüm için kullanılan bir te­
rim. İslâmiyetle beraber evlerde
erkek ve kadm misafirlerin
oturma yerleri ayrı bölümler
harem
olarak düzenlenmeye başlamış;
bunun en mütevazi örneğini Hz.
Peygamber göstermiştir. İslâm
devletleri içinde sarayda ilk ha­
rem dairesi Abbasîler zamanm-
da oluşturulmuş bu yere
“harîmü dâri’l-hilâfe” adı ve­
rilmiştir. Selçuklular döneminde
ise hükümdarm “hatun, terken
hatun” unvanı verilen nikâhlı
eşleri ile cariyelerinin saray
içinde düzenli bir biçimde ika­
met ettikleri kaynaklarda zikre­
dilmektedir. “Harem”in en mü­
kemmel biçimde teşkilâtlanması
OsmanlIlarla başlamış ve Fatih
döneminde devşirme sistemiyle
geliştirilmiştir. Bu düzen yeni
Türkiye cumhuriyetinin kurulu­
şuna kadar değişerek ve özellik­
le ikinci Abdülhamid dönemin­
den sonra zayıflayarak devam
etmiştir.
herkese açık olmayan, korunmuş,
saygın veya kutsal yer.” anla­
mında olan bu söz, Mekke ve
Medine çevresindeki belirli böl­
geler için kullanılan bir terim.
Bu bölgelerin “harem” olarak
adlandırılması, buralarm zararh
mahluklardan korunması ve
bitki örtüsüne zarar verümeme-
si düşüncesinden ileri gelmiştir.
Bundan dolayı Mekke şehrine
“Beledü’l-harâm”, Kâbe’ye
“BeytüT-harâm” ve onun çevre­
sindeki mescit ise “Mescidü’l-
harâm” olarak adlandırılmıştır.
harem-i İlâhî
§ tam. harem-i İlâhî a. (^1
^ tas. Kâbe ve beyt-i şerif.
harem-i nebevî a. (^ ^)
bk. ravza-i mutahhara
harem-i Süleymânî a.
(^LL, ^_>^) Kudus-i şerif.
harem-i şerîf a. (u^p. ^ 1-
Kâbe ve etrafı; özellikle de
“Mescidü’l-harâm” ve
“Mescid-i Nebevî” bölgesine
verilen ad. 2. Müslüman ev­
lerinin kadınlara özgü daire­
si, selâmlık karşıtı. 3. Hanım,
eş, zevce, halile.
haremeyn ç.a. (j^^) [< Ar.harem
sözünün tesniye (ikilik) biçimi.] 1.
“Mekke-i Mükerreme” ile
“Medîne-i Münevvere” şehirle­
rine verilen ortak ad. 2. İlmiye
smıfmda Mısır payesinden son­
ra ve İstanbul payesinden önce
alınan büyük rütbe. 3. huk. Ge­
lirleri Mekke ve Medine fakirle­
rine verilmek üzere bağışlanan
vakıflar.
§ tam. haremeyn-i şerîfeyn
ç.a. (jJjji j-^) Kâbe ile
ravza-i mutahharayı içine
alan Mekke ile Medine.
haremlik a. bk. harem (I)
harfûş a. (j.^^ [Ar.] Memlûk
devleti döneminde büyük şehir­
lerin etrafmda yerleşik aşağı ta­
bakadan olan halk.
298
Hâricîler öz.a. Hz. Ali döneminde
“SıfBn Savaşı” (Temmuz 657)
nda Ali b. Ebu Tâlib’in Komutanı
Eşter Muaviye ordusuna son
darbeyi vurmak üzereyken
Muaviye’nin komutanlarmdan
Mısır fatihi Amr b. As’m ön sıra­
daki askerlerin mızraklarma
Kur’ân-ı Kerîm sayfalarını tak­
tırması üzerine oluşan “Hakem
Olayı” (Allah'ın kitabının hakem­
liğine baş vurulması teklifi) son-
rasmda yaygınlaşan ve Hz.
Ali’ye karşı çıkarak onun ölü­
müne sebep olan inanç sistemi
için kullanılan bir terim. Bu
olayda Hz. Ali’nin karşı çıkma­
sına rağmen Eş'as b. Kays tah­
kime gitmede ısrarcı oldu ve ha­
kem olarak Ebu Musa el-Eş'ârî’yi
İraklıların hakemi tayin etti.
Muaviye’nin hakemi ise Amr b.
As oldu. Hakemlerin anlaştığı ve
imzaladığı metin Eş'as b. Kays
tarafmdan asker arasında oku­
maya başladı. Asker arasmdaki
Temim kabilesine bağh unsur­
lar, “lâ hükme illâ lillah” (Hü­
küm ancak Allah'a aittir.) diye­
rek anlaşmaya karşı çıktılar. Bu
konuda halifeyi ikna edemeyin­
ce oradan ayrılarak Küfe yakm-
lanndaki Harûrâ bölgesine çe­
kildiler. Böylece Hârici zümre­
nin ilk temsilcileri olarak tarihe
adlarmı yazdırdılar. Hz. Ali,
Hâricîleri yanma çekebilmek
için çok çaba sarfetti, elçiler
gönderdi; ancak bunda başarılı
 299
olamadı. Çıkan savaşta Hâri-
cîlerin büyük bölümü katledildi
(9 Safer 38 /17 Temmuz 658). Bu
savaştan kaçanlar, yeniden bir
araya geldi. Bu kez Hz. Ali bizzat
kendisi onlara hitap ederek
Şam’a düzenleyeceği sefere ka­
tılmaları çağrısında bulundu.
Yine ret cevabı verilince çıkan
çatışmada da bu kez kalan
Hâricîlerden pek çoğu öldürül­
dü. Ancak savaştan kurtulanlar
arasında Hz. Ali düşmanlığı kö­
rüklendi ve bir intikam arzusu
yaratıldı. Bu hareket, kısa za­
manda semeresini verdi. Hz. Ah,
Hâricîlerden Abdurrahman b.
Mülcem tarafından hançerlendi
ve öldürüldü (21 Ramazan 40 /
28 Ocak 661). Hz. Ali’den sonra
da kurulan İslâm devletleri için­
de sürekli isyan çıkarmakla bili­
nen bu zümre, en şiddetli ayak­
lanmayı Kuzey Afrika bölgesin­
de, özehikle de Fas’ta çıkarmıştır
(102 / 720).
Hâricîlik öz. a. bk. Hâricîler
harîk a. (j^) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de “azâbü’l-harîk” (.ce­
hennem ateşinin azabı) terkibi
içinde yer alan ve cehennem
azabı göreceklerin atılacağı ya­
kıcı ateşi ve azabı ifade eden bir
terim.
harp a. (^^) [Ar.] bk. cihât
Hârût ve Mârût a. “Bakara sure­
si” (2)nin 102. ayetinde geçen ve
hasbiyallâh
kimlikleri hakkında pek bilgi
verilmeyen iki melek.
hâs a. (jaL) [< Ar.hâss] (ç. b. ha-
vâs) tas. Tasavvuf dünyasmda
sıkça kuhanılan eren, ermiş kişi.
§ tam. hâssü'l-hâss s. (^Lll
^L) tas. Vahdet-i vücûda
inanan, Allah’ı mutlak bir
varlık olarak kabul eden,
herkeste bulunmayan birta­
kım bilgilere, hâhere, yete­
nek ve ruh temizliğine sahip
kimselerin en üstün olanları.
hâssüT-havâs s. (^IjJI^L)
tas. Herkeste bulunmayan
birtakım meziyetlere, bilgile­
re ve ruh temizliğine sahip
sufiler veya veliler.
hasâ'is a. (j^M [Ar.] bk.
hasâ'isü’n-nebî
hasâ'isü’n-nebî a. (^l ^Lai.)
[Ar.] Ahah’ın yalnızca Hz. Pey-
gamber’e bahşettiği özellikler ve
güzellikler.
hasbeten lillah a. (dil La.) [Ar.]
“Yalnız Allah rızası için, karşılık
beklemeksizin.” anlammda yapı­
lan iyilikler.
hasbî s. (^ma.) [< Ar.hasb + -î]
“Yeterli, karşılıksız, bedava.” an­
lammda olup farklı söz ya da söz
öbekleriyle dinî terimler oluştu­
rur.
§ tam. hasbiyallâh a. GUI
yjıua) Allah bize yeter, taac­
cüp için.
hasbünallah
hasbî allâh ve ni’me’l-vekîl
(JjSjII ^ j «dJI^ »■■<->) Tanrım
bana yeter; O ne güzel vekil­
dir.
hasbünallah a. bk. hasbiyallâh
hasen a. (5^) [Ar.] Hadis bilimin­
de, “Sahih hadis şartlarını taşı­
makla birlikte rivayet edenin tes­
pit ettiği metin, sahih hadisi tes­
pit eden râvînin metnine göre
daha az güvenilir olması.” anla­
mmda bir terim. Hadis bilimi ile
uğraşan kimselerin yaptığı bu
tanıma göre “hasen”, sahih ha­
dis ile zayıf hadis arasında bir
konuma sahip olup daha çok sa­
hih hadise yakm bir metin du­
rumunda kabul edilmektedir.
§ tam. hasenüT-hadîs a
(ijjJI (>i) Hadis biliminde,
ravîlerin tadilinde ve üçüncü
dereceye delâlet eden terim.
hasenü’l-isnâd a. (j^l
(>>.) Hadis biliminde, hadi­
sin “isnâd” (bk. bu madde)
bakımmdan güzel ve sağlıklı
olduğunu ifade eden terim.
hasene a. (c^.) [Ar.] (ç. b. hasenât)
“İyi ve güzel davranış ve tutum­
larıyla hoşa giden, özlem duyu­
lan veya ulaşılmak istenen değer­
leri.” ifade eden bir İslâmî terim,
“seyyi'e” (bk. bu madde) karşıtı.
Kur'ân-ı Kerîm’de yirmi sekiz
yerde teklik ve üç yerde de çok­
luk biçimiyle geçen bu söz ile
onu taşıyan kimselerin Allah ta­
300
rafından iyilikle karşılanacağı
ve mükâfatlandırılacağı bildi­
rilmektedir (M.F.Abdülbakî, el-
Mu'cem, “hsn” maddesi). Aynı
durum hadislerde de zikredil­
mektedir (Wensinck, el-Mu'cem,
“hsn” maddesi).
hasen hadis a. bk. hasen
hasep ve nesep a bk. nesep
haset, -di a (j^) [Ar.] “Başkaları­
nın elde ettiği maddî veya manevî
değerleri, erdemleri veya makam
ve mertebeleri kıskanma, çeke-
memezlik.” anlammda kullanı­
lan bir terim. Kur’ân-ı Kerîm’de
bu manasıyla “Bakara suresi”
(2 /109) nde geçen bu söz, Allah
tarafindan hoş karşılanmayan
durumları ifade etmektedir. Ha­
dislerde ise bu sözün iki yönlü
değerlendirildiği, hem kıskanç­
lık ya da çekememezlik yönün­
den hem de gıpta etme bakı­
mından kullanıldığı söz konusu­
dur. Birincisine örnek: “Hased-
den hazer ediniz. Çünkü, ateş
odunu veya otları mahvettiği gibi
hased de hasenatı mahveder.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. III, s. 151).
İkincisine örnek ise Buharî’den,
“İki kimseye haset etmek caizdir;
biri Allah tarafından kendisine
verilen serveti hak yolunda har­
cayan, öteki Allah’ın verdiği ilim­
le amel edip ve bu ilmi başkasına
öğreten için.” (Buhârî, “ilm”, 15)
hadisi bunun en çarpıcı örneği­
dir.
 301
Hasîb CL (oxm&) [< .An] Sözlük an­
lamı, “Hesap etmek, saymak.”
olan bu terim, “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
“Her şeyi en ince noktasına va­
rıncaya kadar hesap ederek bilen
ve hesaba çeken.” anlammda Al­
lah’a nispet edilmiştir. Kur'ân-ı
Kerîm’de bu manasıyla otuz ye­
di ayette geçmektedir (M.F.
Abdülbakî, el-Mu'cem, “hsb”
maddesi). Bu söz, Allah’ın dok­
san dokuz isminin rivayet edil­
diği Tirmizî hadisinde yer al­
maktadır (Tirmizî, “Da'avât”,
82).
hasislik a. bk. cimrilik
hasta namazı a. Bir kimsenin, has-
talığının durumuna göre, otura­
rak veya yanı üzerine yatarak
başı ile ima biçiminde namaz
kılması için kullanılan terim,
îma yolu ile namaz kılamayacak
hastalardan namaz borcu düşer.
hasta ziyareti a. İslâm dini hasta
olan kimseleri, bu acılı ve sıkın-
tıh günlerinde, ziyaret etmenin
fazileti konusunda müminlere
güzel öğütler ve yollar göster­
miştir. Hatta bu ziyaretin vacip
olduğu konusunda da sahabenin
rivayetleri söz konusudur (bk.
Sahîh-i Buharı ve Tercemesi, C.
12, s. 5691). Buhari, kitabınm
“Kitâbu’l-Marda ve’t-Tıbb”
(Sahîh-i Buharı, C. 12, s. 5685-
5717) bölümünü bu konuya
ayırmıştır.
Hâşimiyye
haşebî a. l,^^.) [Ar.] Şiâ mezhebi
mensupları.
haşefe a. (<i^.) [Ar.] Erkek cinsel
organının sünnet yeri, kertik
kısmı için kullanılan terim. Bu
kısmın içeriye girmesi guslü ge­
rektirmektedir.
hâşâ lillah a. (dJJ LiL) bk. hâşe
lillah
hâşe lillah a- (<W ^li.) [Ar.]
“Aman ya Rabbi, Allah’ı tenzih
ederim.” anlammda tasvip edil­
meyen bir durum karşısmda
söylenen söz.
haşhaşîler a. bk. haşîşiyye
hâşimiyye (I) a. (<LuiW [Ar.] Hz.
Ali’nin oğullarından Muham-
med b. Hanefiyye’nin büyük oğ­
lu olan ve imametin Ebû Hâşim
Abdullah b. Muhammed (98 /
717) ’e intikal ettiğine inanan
Keysâniyye Şiasına bağh bir
grup.
Hâşimiyye (II) a. (^U) [Ar.]
“Celvetiyye” (bk. bu madde)
tarikatinin Haşim Baba (öl. 1197
/1783) ya nispet edilen bir kolu.
Bu tarikatin özünde zikir ve
ayin ön planda gelir. Törene ön­
ce “salât-ı efdaliyye” ile başla­
nır; ardmdan “kelime-i tevhîd”
zikrine geçilir; sonra “yâ Allah”
ve “yâ Mevlâm” deyişleri oku­
narak ayağa kalkılır ve İlâhîler
okunma aşamasma geçilirdi. Bu
İlâhîler genellikle Celvetiyye
tarikatinin pîri Aziz Mahmud
haşir
Hüdâyi (öl. 1038 / 1628) den ve­
ya Haşim Baha’nın “na'f’inden
olurdu. İlâhîlerle birlikte derviş­
ler “ism-i hû” çekerler, zâkirler
de “cumhur ilâhâsi” okurlardı.
Ayinin sonunda ise şeyh efendi
dua eder ve “gülbank” çekerdi.
haşir, -şri a. 0^) [Ar.] İslâmî
inanca göre, “Kıyamet gününde
diriltilecek olan insanların hesa­
ba çekilmek üzere bir araya top­
lanması.” anlamında olup “kı­
yamet” (bk. bu madde) ve “sâ'a”
(bk. bu madde) olaymdan sonra
gerçekleşecek ikinci aşamayı
ifade eden bir terim. Bu söz,
isim ve fiilden türemiş biçimle­
riyle birlikte Kur'ân-ı Kerîm’de
kırk bir ayette geçmektedir
(M.F.Abdülbakî, el-Mu’cem, “hşr”
maddesi). İnsanlarm o zaman­
daki durumları hakkında Hz.
Peygamberin hadislerinde çok
değişik bilgiler verilmiştir
(Wensinck, el-Mu'cem, “hşr”
maddesi).
haşîşiyye a (/.,?■_■ .?.->) [Ar.] Sözlük
anlamı, “kuru of olan “haşîş”
kelimesinden türetilen bu söz,
uyuşturucu olarak kullanılan
Hint keneviri ve esrar anlamm­
da yaygınlaşmıştır. Öte yanda
bu söz, özellikle Orta Çağ döne­
minde Suriye’de ortaya çıkan
Nizârî İsmailîler için kullanılan
bir terim niteliği kazanmıştır.
Haşr suresi a. (^^^ ^j^) [< Ar.
“Sûretü’l-Haşr” (^iJl sj^)]
302
Kur'ân-ı Kerîm’in elli dokuzun­
cu, iniş sırasına göre yüz birinci
suresi olup “Beyyine suresi”
(98)nden sonra ve “Nûr suresi”
(24)nden önce Medine’de Uhud
Gazvesi’nden sonra Hicretin 4.
yılmda nazil olmuştur ve yirmi
dört ayetten meydana gelmek­
tedir. Admı ikinci ayette yer
alan “li-evveli’l-haşr” (ilk sür­
gün) sözünden almıştır. Surenin
baş tarafında Allah’m yüceliği,
gücü ve hikmet sahibi oluşu an­
latılır; ikinci bölümde münafık­
lar ile Yahudilerin verdikleri
sözden dönmeleri anlatılır ve bu
bakımdan onlarm şeytana ben­
zedikleri ifade edilir; üçüncü bö­
lümde ise insanlara ahretten
korkmaları ve Allah’a sığmma-
ları öğütlenir. Son üç ayeti ise
dua niteliğinde olup okunması­
nın fazileti üzerinde durulmuş­
tur. Nitekim surenin bu son
ayetleri, sabah namazından
sonra okunması ve dua edilmesi
yaygm gelenek olarak benim­
senmiştir. Hz. Peygamber’in
“Haşr suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
10, s. 4842-4850.
haşşâşîn a. bk. haşîşiyye
haşviyye a. GÛjAa.) [Ar.] 1. İslâmî
bilimlerde, dinî konularda akıl
yürütmeyi, aklî melekeleri ön
plana almayı hoş görmeyen,
dogmalarm oluşumuna öncelik
veren, teşbih ve tecsîm gibi un­
surları benimseyen kimseler
 303
için kullanılan bir terim. Bu tür
dogmalara sahip kimseler, Al­
lah’a sıfat nispet etme konusun­
da aşırılığa kaçmışlar; O’na ci­
sim diyecek derecede ifrata
düşmüşlerdir. 2. Hadis bilimin­
de, ayet ve hadislerin şeklî an­
lamları çerçevesinde smırlı bir
yaklaşım sergileyen hadis uz­
manlar.
haşyet a. (cu^) [Ar.] Müminlerin
işlediği suç veya günahlardan
dolayı ya da Allah’ın yüceliğinin
kendi özünde tecelli edeceği dü­
şüncesiyle ruh dünyasında olu­
şan endişeyi ifade eden söz.
hat, -ttı a. (Ll) [Ar.] îslâm’m doğu­
şu ile birlikte Arap harflerinin
yazılış sisteminden kaynaklanan
ve bütün İslâm kültür ve mede­
niyetinde önemli bir yer edinen
güzel yazı sanatı için kullanılan
bir terim. “Hüsn-i hat” olarak
da adlandırılan bu yazı sanatı,
Emevî, Abbasî, Fâtımî, Eyyubî,
Memlûk, Selçuklu, İlhanlı, Safevî
ve Akkoyunlular döneminden
geçerek büyük gelişmeler kay­
detmiş; Osmanlı devleti döne­
minde ise en parlak dönemine
ulaşmıştır. Bu yükselişte padi-
şahlann bu sanata büyük değer
ve önem vermesi, hatta İkinci
Bâyezid, Dördüncü Murad, İkin­
ci Mustafa, Üçüncü Ahmed,
İkinci Mahmud, Sultan
Abdülmecid ile Sultan Reşad’m
bizzat bu sanatla uğraşmaları,
meşk etmeleri ve mükemmel
hâtem-i sagîr
yazı örnekleri ortaya koymalan
bunu en açık örneğidir. Üstelik
Osmanlı döneminde yetişen hat
sanatı ustalarmın eserleri, bü­
tün İslâm dünyasmda ilgiyle ve
takdirle karşılanmış; hatta bu
konuda, “Kur'ân-ı Kerîm’in
Hicâz’da nâzil oldu, Mısır’da
okundu, İstanbul’da yazıldı.” ve­
ciz sözü, bu sanatın Osmanh dö­
neminde ne denli ilerlediğinin
ve güzel örneklerin verildiğinin
bir ifadesi olmuştur (bk. hüsn-i
hat).
hatâbe a. (<jIU) [Ar.] Sözüne gü­
venilir kimselerden işitilen öğüt­
ler ile zan ifade eden delillerden
oluşan kıyas anlamında kelâm
terimi.
hâtem a. Çili.) [Ar.] (ç. b. havâtim)
1. Mühür (bk. mühür). 2. Son, en
son. 3. tas. Bütün makamları ge­
çerek olgunluğa erme.
§ tam. hâtem-i asgar a. (jial
^(i) tas. Şeyh Muhiddin-i
Arabî.
hâtem-i ekber a. (^l ^li)
tas. Hz. îsa.
hâtem-i kebîr a. (^ ^L)
tas. Hz. Ali.
hâtem-i nübüvvet a. ( 05^
^LL) bk. mühr-i nübüvvet,
nübüvvet mührü
hâtem-i sagîr a. (j^ ^l)
tas. Mehdî Muhammmed.
hâtem-i vekâlet
hâtem-i vekâlet a. QJ£j
^L) bk. mühr-i hümâyûn
hâtemü’l-enbiyâ a. (Lû^l^lk)
(Peygamberlerin sonuncusu)
Hz. Muhammed.
hâtemü’n-nebiyyîn a.
(j^l^li) (Peygamberlerin
sonuncusu) Hz. Muhammed.
hâtır a. (jLL) [Ar.] tas. “Fikir, zihin,
kalb” anlammda olan bu terim,
tasavvuf inancmda kalbe gelen
manevî hitap için kullanılmıştır.
§ tam. hâtır-ı Hak a. (ja.
jLL) Allah’tan gelen hitap.
hâtır-ı melekî a. (^ >L)
tas. Ahiret sevgisi ve coşkusu.
hâtır-ı nâşâd a. (jLiL >L)
(tasalı gönül) Kalbe gelen
manevî hitap.
hâtır-ı nefsânî a. (^Li
>LL) Nefis ve dünya muhab­
beti.
hâtır-ı rahmânî a. (y^;
>L) tas. Allah sevgisi ve
coşkusu.
hâtır-ı şeytânı a. (^lUi
jLlâ) tas. Nefse düşkünlükten
dolayı günah işleme, şeytana
uyma.
hâtif a. (ugU) [< Ar.heft / hütâf]
Sözlük anlamı, “Yüksek sesle ba­
ğırmak, çağırmak.” olan bu söz,
gaipten gelen ses anlammda kul­
lanılan bir tasavvuf terimi.
304
hatim, -tmi a. Çü) [< Ar.hatm]
Kur’ân-ı Kerîm’i baştan sonuna
kadar okuma, okuyup tamam­
lama. İslâm dünyasmda, “ha­
tim” okunduktan sonra dua
edilmesi İslâmî gelenekte yay­
gınlaşmıştır.
§ tam. hatm-i hâcegân a.
(j&^lj^ ^) tas. Nakşibendî
tarikatinde özellikle Hâlidiy-
ye kolu müritlerinin, şeyhin
huzurunda diz çökerek göz­
lerini kapatması, dünya işin­
den sıyrılarak şeyhin işareti
ile yedi defa “Fatiha”, “îhlâs”
ve “Elemneşrah” surelerini
okuması töreni.
hatm-i nübüvvet a. (^^
^) bk. hatmü’n-nebiyyîn
hatmü’l-enbiyâ a. (Lı^ ^)
“Peygamberlerin sonuncusu.”
anlammda Hz. Peygamber
için kullanılan terim.
hatmü’l-evliyâ a. (Ujyi ^)
“Evliyaların sonuncusu.” an­
lamındaki bu terim, tasavvuf
dünyasında üç ulu kişi için
kullanılmştır. Birincisi Hz.
İsa, İkincisi Muhammed
Mehdî, üçüncüsü ise Şeyh
Muhiddin-i Arabi’dir.
hatmü’n-nübüvve a. G^1
^) bk. hatmü’n-nebiyyîn
hatmü’n-nebiyyîn a. (j^ıil
fii) “Hatm-i nübüvvet” ola­
rak da kullanılan bu söz, Hz.
 305
Muhammed’in gelişiyle nü­
büvvetin sona erdiğini ifade
eden terim. Hz. Peygamber’in
son peygamber olduğu
Kur’ân-ı Kerîm’de “Ahzâb
suresi” (33)nin 40. ayetinde
açıkça ifade edilmektedir.
hatim a. ÇaU) [Ar.] Kâbe’nin kuzey
cephesinde altm oluğun akmak­
ta olduğu yanm dairelik yerde
yapılan duvar. Buna “hazîre-i
İsmâ'îl” de denilmiştir.
hâtime a. Gl^U.) [< Ar.hatm] İslâmî
inanca göre, insan hayatının
iman açısmdan iyi veya kötü bir
biçimde sona ermesi anlammda
kelâm terimi.
hatm a. Çü.) [Ar.] İnsanın anlayış
ve duyuş yeteneğinin köreltilip
işlemez duruma getirilmesi an­
lammda kelâm terimi.
hattâr a. (jlk) [< Ar.hatr] “Hainlik
etmek.” anlammdaki “hatr” sö­
zünün ism-i tafdili, yani müba­
lağalı ismi olan bu söz, “İnsanla­
ra hainlik eden, gaddarlıkta çok
ileri giden.” anlammda bir terim
olup Kur’ân-ı Kerîm’de bir
ayette (Lokman suresi, 31 / 32)
geçmektedir. Bu vasfm kâfirlere
özgü olduğu da vurgulanmakta­
dır.
hâtûn a. (^L) [< F. < T. katun]
(Ar. ç. b. havâtîn) “Saygın kadın,
hanım; emire, kraliçe, prenses.”
anlammda olan bu söz, başka
kelime ve terkiplerle birleşerek
yeni terimler oluşturur.
havâs
§ tam. hâtûn-ı kıyâmet a.
(c«U ^U.) Hz. Fatma.
havâ'ic-i asliyye ç.a. (^uı ^Ija)
[< Ar. havâ'ic + asliyye] fik. İs-
lâmi inanca göre, “Zekâta tâbi
olmayan temel ihtiyaç maddele­
ri.” anlammda bir fıkıh terimi.
Fakihler, zekât ve fıtır sadakası
için bir kimsenin temel ihtiyaç
maddelerinden fazla mala veya
paraya sahip olunması gerekti­
ğini ifade etmişlerdir. Çünkü
temel ihtiyaçları karşılayacak
mal veya para, insanm yaşaması
için zarurî olan miktardır. Bun­
dan artanı sadakaya veya zekâta
tâbidir.
havâric ç.a. (jji>) [Ar.hâric ve
hârice’nin ç. b.] “Hakemeyn Va-
kasi’ndan sonra Hz. Ali’ye isyan
eden zümre, hâricîler, bk.
hâricîler
havâle ç.a. (<JI^) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hadisin senedinin
müellif tarafınm eksik biçimde
rivayet edilmesi.
havâs ç.a. (^Iji.) [Ar.hâssa’nın ç.
b.] tas. Allah’ı mutlak bir varlık
olarak kabul eden, herkeste bu­
lunmayan birtakım bilgilere,
hâllere, yetenek ve ruh temizli­
ğine sahip âlim kimseler için
kullanılan bir tasavvuf terimi,
“avâm” karşıtı, “havâs”, haram
ve mekruhlardan kaçman, nafi­
le ibadetler ile özel yeteneklere
sahip olan kimseler olarak
havâs-ı beşeriyyet
“avâm” ayrı bir kişilik ve kimli­
ğe sahiptir.
§ tam. havâs-ı beşeriyyet
ç.a. (âji □alji.) tas. Hırs,
şehvet, arzu, gazap ve dış
dünyaya yönelme gibi bayağı
ve sıradan duygular.
havâs-ı inşân ç.a. (jLuJ
jalyi) tas. İnsana özgü işler.
havâs-ı nâs ç.a. (^U ^Iji.)
tas. Evliyaullah için kullanı­
lan tasavvuf! terim.
havâs-ı ruhâniyyet ç.a.
(oliLjj ^Ijk) tas. Şevk, mu­
habbet, kerem, gerçek takva­
yı içeren yüksek duygular.
havâssü’l-eşyâ ç.a. GL^l
^Iji) Evrendeki varlıklarm
kendi oluşumlannı sağlayan
yapısal farklılıklarının, ken­
dilerini başka varlıklardan
ayıran özellikler için kullanı­
lan kelâm terimi.
havâssü’l-havâs ç.a. (^l>il
^Ij^) tas. En saygın ve âlim­
lerin en büyüğü ya da ulusu.
havâssü’l-Kur'ân ç.a. (jî^âJl
^Ijk) İslâm inancına göre
“esmâ-ı hüsnâ” (bk. bu mad­
de) ile bazı surelerin veya
ayetlerin dileklerin kabulün­
deki etki ve gücünü ifade
eden bir terim. Bu söz aynı
zamanda bu konuda kaleme
almmış olan eserlere ortak
ad da olmuştur.
306
havâs ilmi a. Evrende nesnelerle
harf, kelime ve duaların gizli
özelliklerini dikkate alarak
gaybdan haber verdiği ya da
varlıklar üzerinde etkili olduğu­
na inanılan bir bilim dalı.
havâtimü’s-süver ç.a. (j>Ji ^ı^)
[Ar.] Kur'ân-ı Kerîm’de surele­
rin son ayetleri anlammda kul­
lanılan bir tefsir terimi. Kur'ân-
ı Kerîm’de surelerin tamamına
yakını okuyanın dikkatini çek­
mesi, ilgisini ve merakını topla­
ması bakımından benzer ayet­
lerle başlar ve yine aynı amaçla
konunun tamamlandığı kanaa­
tini uyandırmak bakımmdan
benzer sözlerle sona erer.
Kur'ân-ı Kerîm’in bu uslüp
özelliği tefsir biliminde önemli
bir konu başlığı olarak ele alın­
mış ve işlenmiştir.
havelân-i havi ç.a. (j(^ j^) [<
Ar. havelân + havi] fik. îslâmi
inanca göre, zekâtın şartları
arasında yer alan ve zekâtı veri­
lecek bir malm üzerinden bir
kamerî yılm geçmesini ifade
eden bir fıkıh terimi.
havf a. (Jji) [Ar.] İnsanm Allah
nezdindeki durumu ve o nokta­
da hissettiği korku ve endişeleri
ifade etmek için kullanılan te­
rim. “havf’ sözü, Allah’m suç iş­
leyenleri cezalandırma yöntem­
lerinden biri olarak “Nisâ sure­
si” (16/112) nde ifade edilmek­
te, özellikle de “Allah korkusu”
 307
üzerinde “Âl-i İmrân” (3 / 175)
ve “Zümer suresi” (39 /16) baş­
ta olmak üzere pek çok ayet zik­
redilmektedir. Bu söz, sıklıkla
“recâ” {bk. bu madde) terimiyle
birlikte kullanılmıştır.
havf ve haşye a. bk. havf
hâviye a. (<yb) [Ar.] “Derin çukur,
uçurum.” anlamındaki bu söz,
cehennem için kullaılan terim­
lerden biridir (Kâri'a suresi,
101 / 9).
havkale a. (djji) [Ar.] Arapça “Lâ
havle ve lâ kuvvete illâ billâ-
hi’l-aliyyi’l-azîm” (Her türlü de­
ğişim ve gücün kaynağı sadece
yüce ve ulu Allah’tır.) cümlesinin
ilk sözleri olan “havi” ve “kuv­
vet” kelimelerinin kısaltılmış bi­
çimine verilen bir ad.
havz-ı kevser a. ^ ^ja) [Ar.]
Ahirette Hz. Peygamber’in üm­
metiyle bir araya geleceği bildi­
rilen havuz veya nehir için kul­
lanılan bir terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Kevser suresi” (108 /
1) ndeki “kevser” sözü, “havz-ı
kevser” ifade etmektedir. Bu
havuz, sütten daha beyaz, koku­
su miskten daha güzel ve içile­
cek bardaklarının sayısı gökyü-
zündeki yıldızların sayısmdan
daha çok olarak tasvir edilmek­
tedir.
Hay a. (^) [Ar.] “Yaşayan, diri
olan” anlammda “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan bir sıfat ve terimdir. Bu
hayâl
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de beş ayet­
te Allah’a izafe edilmektedir.
Ayrıca yine bu söz, Allah’ın zâti
isimleri ve subûtî sıfatları içinde
gösterilmektedir. “Hay” adı Al-
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
hayâ a. (1^) [Ar.] Ahlâkî kurallar­
dan olarak kınanma endişesin­
den kaçmma ve bunu yaratan
duygu. Kur’ân-ı Kerîm’de bu
sözün türevleri üç ayette geç­
mektedir (“Bakara suresi, 2 /
26; Kasas suresi, 28 / 25; Ahzâb
suresi, 33 / 53”). Hz. Peygamber
ise, “Hayâ imandandır.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. II, s. 95);
“Hayâ sadece iyilik getirir.”
(Buhârî, “Edeb”, 77 ve Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. II, s. 96) başta olmak
üzere pek çok hadisinde bu te­
rimin önemi ve değeri üzerinde
durmuştur.
§ tam. hayâ-i nefsânî a.
(^Li La.) tas. Tasavvuf
dünyasında beşerin özünde
bulunan haya.
hayâ-i îmânî a. (^Ul La.) tas.
İmanm özünde bulunan ha­
ya.
hayâl a. (JLk) [< Ar. hayl] İslâm
düşüncesinde İnsanî vasıflardan
biri olarak kabul edilen ve uyku
ya da uyanıklık içinde insana
gerçekmiş gibi görünen suret.
hayâl-i mukayyed
§ tam. hayâl-i mukayyed a.
(i JU) tas. Tasavvuf dün­
yasında rüya âlemi.
hayâl-i mutlak a. (jlL JLk)
tas. Tasavvuf dünyasmda rü­
ya âleminin aslı.
hayât (I) a. (oL.) [Ar.] “Yaşayan,
diri olan” anlamında Allah’a at­
fedilen ve subûtî sıfatlan içinde
gösterilen bir terim, “ölüm” (bk.
bu madde) karşıtı.
hayât (II) a. (oL.) [Ar.] tas. İlâhî
tecellilere mazhar olan ruhun
bu sayede eriştiği mertebe ve
hayat tarzı için kullanılan ta-
savvufî bir terim. Sufîlere göre
İlâhî tecellilere erememiş bir
ruh ölü gibidir. İnsan bu İlâhî
tecellilere kavuşunca gerçek
kimliğine ulaşır. Onlara göre
gerçek hayat da budur, yani gö­
nül hayatı.
hayat suyu bk. âb-ı hayât
haydar a. (jAji) [Ar.] Arapça aslan,
özellikle de öteki aslanlar ara-
smda dik duran, lider konu­
munda olan aslan için kullanı­
lan bu söz, kuvvet, cesaret ve
kahramanlık örneği segileyen
kimseler, özellikle de İslâm
dünyasmda bu vasıflarından do­
layı Hz. Ali için kullanılan bir te­
rim.
§ tam. haydar-ı kerrâr a.
(jl> jj^) Savaşta tekrar tek­
rar saldıran kimse, savaşçı,
308
kahraman kimse anlamında
kullanılan bu terim, Hz.
Ali’nin bir vasfı olarak da
binmektedir.
haydarı s. (^a^) [< Ar.haydar + -
î] tas. Dervişlerin giydiği kısa,
kolsuz aba hırka.
haydariye (I) a. t^)
[Ar.haydarî sözünün müennes
(dişil) biçimi] Dervişlerin giydik­
leri kolsuz ve omuz başlarmda
üçgen şeklinde bir parça bulu­
nan bir tür kısa aba.
haydariye (II) a. (^j^) [Ar.]
Nusayriyye tarikatinin 9. /15. yy
önderlerinden Ali el-Haydarî’ye
nispet edilen ve Gaybiyye adıyla
bilinen kollanndan birini adı
(bk. nusayrîlik).
haydariye (III) a. («ujjaa.) [Ar.] tas.
Tasavvuf tarihinde 13. yüzyılda
Kutbüddin Haydar Zâve'î (Ö1.618
/1221) ’ye nispet edilen bir tari­
kat için kullanılan bir terim. Ge­
nellikle rind ve kalendermeşrep
kişilik ve kimlikleriyle tanınan
ve Horasan bölgesinde oluşan
bu tarikatin uzantısı Doğuda
Türkistan ve Hindistan’a, Batıda
Anadolu’ya kadar yayümıştır.
Bu tarikatin varlığı 15. yüzyıl­
dan sonra silinmiş ve bazı gele­
nekleri Bektaşîliğin içinde de­
vam etmiştir.
hayır, -yrı a. (j^) [< Ar.hayr] (ç.b.
ahyâr ve huyûr) 1. Sözlük an­
lamı “İyilik, iyi faydalı iş, fayda.”
 309
olan bu söz, dinî terim olarak
“servet, bolluk” veya “salih amel,
sevap” anlamlarına gelmektedir;
“şerr” {bk. bu madde) karşıtı Bu
terim, Kur’ân-ı Kerîm’de 176
ayette yer almaktadır. Aynı an­
lamlarıyla hadislerde
(Wensinck, el-Mu'cem, “hyr”
maddesi) de geçen bu söz, İslâm
düşüncesinde de hep olumlu ve
iyimser yönleriyle ele alınmıştır.
2. “Hayırlı olan, yararlı olan, iyi-
lik eden.” anlammda Allah’ın sı­
fatı olan bir terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Tâhâ suresi” (20 /
73) nde geçmektedir.
§ tam. hayr-i mukayyed a.
(jjL j^.) Birine göre hayırlı
olduğu hâlde, diğerine göre
zararlı olan şey.
hayrü'l-beşer s. (>UI ^^
(İnsanların hayırlısı) Hz. Mu-
hammed.
hayrü'l-enâm s. Q.Wl ^
(Varlıkların hayırlısı) Hz.
Muhammed.
hayrü'l-fâsılîn s. (jJ^Lül^^
Hakkı batıldan, suçsuzu suç­
ludan, haklıyı haksızdan, iyi­
yi kötüden ayıranların en
hayırlısı anlammda Allah’ın
vasıflarından biri için kulla­
nılan terim.
hayrü'l-fâtihîn s. (j^li j^)
(Fatihlerin en hayırlısı) Fatih
hayrü'r-râzıkîn
Sultan Mehmed için kullanı­
lan bir terim.
hayrü'l-gâfîrîn s. (j^üJl_^)
Bağışlayanlarm en hayırlısı
anlammda Allah’m vasıfla-
rmdan biri için kullanılan te­
rim.
hayrü'l-hâkimîn s. (j^LJl
_^k) Hâkimlerin en hayırlısı
anlammda Allah’m vasıfla-
rmdan biri için kullanılan te­
rim.
hayrü'l-mâkirîn s. (j^Ui
j^) Hile ile kötülük yapanla­
rı şiddetli cezalandıracak
olan Allah’m vasıflarından
biri için kullanılan terim.
hayrü'l-verâ s. (^l j^)
(Halkın veya âlemin hayırlısı)
Hz. Muhammed.
hayrü'n-nâsirîn s. (jjj^UI
j^) Yardım edenlerin en ha­
yırlısı anlamında Allah’ın va­
sıflarından biri için kullanı­
lan terim.
hayrü'n-nisâ a. GLJI ^)
(Kadınların hayırlısı) Hz.
Fâtıma’nın sıfatı.
hayrü'r-râhimîn s. (j^lJl
jji) Merhamet edenlerin en
hayırhsı anlammda Allah’m
vasıflarından biri için kulla­
nılan terim.
hayrü'r-râzıkîn s. (j^iJl
^) Rızık ve nimet verenlerin
hayız 310
en hayırlısı anlamında Al­
lah’m vasıflarından biri.
hayız, -yzı a. G^ja.) [< Ar.hayr]
Sözlük anlamı “Suyun akması
veya taşması, kan akması.” olan
bu söz, kadmın döl yolundan be­
lirli sürelerle gelen ve bazı iba­
detlerin yapılmasma engel oluş­
turan kan için kullanılan bir te­
rim. Kadmm döl yolundan gelen
kan, üç türlüdür. Birincisi, belli
çağlarda ve belirli zaman dilimi
içinde gelen kan; İkincisi, loğu­
salık döneminde gelen kan
(nifâs); üçüncüsü ise herhangi
bir hastalıktan ileri gelen kan
(istihaza). Buharî bu konuyu
eserinde “Kitâbu’l-hayz” başlığı
altında incelemiş ve Hz. Pey-
gamber’in pek çok hadisini bu
bölümde zikretmiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 395-
425).
hayrât ç. a. (olj^) [Ar. hayre ve
hayyire’nin ç. b.] “Bağışlar, iyi­
likler ve güzellikler, Allah için
yapılan yardımlar.” anlammda
kelâm terimi.
hayret a. bj^) [Ar.] tas. Allah’m
varlığı ve keyfiyeti hakkında en
olgun ve muteber bir mertebeye
ulaşmış olan sufînin içinde bu­
lunduğu bu durumu ifade ede­
meme hâli için kullanılan bir te­
rim.
hayyâk-Allah cüm. (dJI JU.) [Ar.]
“Allah sana ömür versin” anla­
mmda bir söz.
hayyât a. (oL^) [Ar.] Uydurma ha­
dis.
hazarât-ı hamse ç.a. (<xuk olj^.)
[Ar.] (beş hazret) tas. Beş kudret
ve onun temsilcileri anlamında
olan bu terim, ayrıca tasavvufî
manada şu terimleri ifade et­
mektedir: 1. Âlem-i mülk. 2.
Âlem-i melekût. 3. Âlem-i
ceberût. 4. Âyân-ı sâbite. 5.
Esmâ-i İlâhiye.
hazene a. b>.) [Ar.] İslâm inancı­
na göre, cennet ve cehennemin
düzenini ve işleyişini sağlamak
amacıyla gürevli melekler için
kullanılan terim. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de “Zümer su­
resi” (39 / 71), “Mü’min suresi”
(40 / 49), “Mülk suresi” (67 / 8)
inde geçmektedir.
hazînetullah a. (dil İL>.) [Ar.] tas.
Tasavvuf ehli arasında çok yay­
gın olarak kullanılan “âlem-i
ceberût” (bk bu madde).
hazîre a. Gjik) [Ar.] İslâm mima­
rîsinde vakıf binalarınm yanm-
da veya cami, türbe, tekke gibi
yapılann bitişiğinde oluşturulan
küçük mezarlık, bk. mezarlık
§ tam. hazîre-i İsmâ'îl a.
(JxLu«l sjli) bk hatîm
hazret a. (oj^) [< Ar. huzûr] tas.
Sözlük anlamı “Yakınında veya
yanında olmak, önünde bulun­
mak.” olan bu söz, “Varlığın ge­
nel mertebeleri ve âlemdeki bü­
tün tecellileri ile birlikte İlâhî ve
 311
kevnî hakikat.” anlamında kul­
lanılan tasavvuf! bir terim.
§ tam. hazret-i evvel a. (jjı
o,^) tas. Tasavvuf dünya­
sında, İlâhî âlem ve İlâhî zat
için kullanılan tasavvuf! te­
rim.
hazret-i hâmis a. (^L
o>tAk) tas. Tasavvuf dünya­
sında, “insân-ı kâmil”in yara­
tıldığı âlem için kullanılan
tasavvuf! terim.
hazret-i râbi a. (^Ij c^)
tas. Görünen âlem, kâinât.
hazret-i sâlis a. (dC c^i)
tas. Melekût âlem için kulla­
nılan tasavvuf! terim.
hazret-i sâni a. (^ü û^)
tas. Ceberut âlem için kulla­
nılan tasavvuf! terim.
hazret-i sâni a. (^ü o>^)
tas. Tasavvuf dünyasında,
“Vücûd-ı mutlak” (bk. bu
madde) için kullanılan tasav­
vuf! terim.
hazret-i vâhidiyye a. (i^lj
o>^) tas. Tasavvuf dünya-
smda, “hakîkat-i Muhamme-
diyye” (bk. bu madde) için
kullanılan tasavvuf! terim.
hebâ a. GU-a) [Ar.] tas. Sözlük an­
lamı “toz, zerre.” olan bu söz,
dünyanm değersizliğini ve
önemsizliğini ifade eden tasav­
vuf! bir terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de iki ayet (“Furkan su­
heft-ahter
resi” (25 / 23) ve “Vâki'a suresi”
(56 / 6) te geçen bu terim,
ahirette boşa giden, hiçbir karşı­
lığı olmayan ameller karşılığı
kullanılmıştır. Tasavvuf inan­
cında ise varlık mertebeleri sıra-
lamasmda “akl-ı evvel”, “külli
nefs” ve “külli tabiat’tan sonra
dördüncü ve en aşağı katmda
sayılagelmiştir. Yine sufîlere gö­
re hebâ mertebesindeki varlık,
beyazdaki beyazlık olarak nite­
lenmiştir.
hedy a. Q$jj>) [Ar.] Hac ve umre
görevini yerine getiren Müslü­
manların Harem smırları içinde
kestikleri kurban. Kur’ân-ı
Kerîm’de beş ayet (Bakara su­
resi, 2 / 1963; Mâ'ide suresi, 5 /
2, 95 ve 97; Feth suresi, 48 / 25;)
te geçen bu terim, hadislerde de
sıkça yer almaktadır (Wensinck,
el-Mu'cem, “hedy” maddesi).
Hedy olarak kesilecek kurban­
ların büyükbaş olanlarma “be­
dene” (bk bu madde), küçükbaş
olanlarma da “dem” (bk. bu
madde) terimi kullanılmaktadır.
heft-ahter a. (jüj oû) [< F.heft +
ahter] (yedi yıldız) Astrolojiye
göre dünyanm etrafında dön­
mekte olan yedi yıldız. Bunların
adları şöyle: Ay, Utarit, Zühre,
Güneş, Merih, Müşteri, Zühal.
Bir kısmı uğurlu, bir kısmı uğur­
suz sayılan bu yıldızlar dünyayı
çevreleyen yedi katta yer almak­
ta olup yer yüzünde oluşan olay-
heft-dûzah
ların üzerinde büyük etki yarat­
tığı inancı yaygındır.
heft-dûzah a. (^j ol») [< F.heft +
dûzah] (yedi cehennem)
Kur’ân-ı Kerîm’de adları geçen
yedi cehennem şunlar: hutâme,
sa'îr, sekar, cahîm, hâvfye,
lezâ, sü'ûr.
heft-selâm a. (^ ûü) [< F.heft +
Ar.selâm] (yedi selâm) tas. Nev-
ruz’da güneşin Koç burcuna gir­
diği sırada içilen süde Kur’ân-ı
Kerîm’de “selâm” ibaresi ile
başlayan yedi ayetin okunması;
bu ayetler şunlar: Râd, Yâsin,
Saffât, Saffât, Saffât, Sajfât,
Kadr.
heft-soffa a. (*L> ol») [< F.heft +
suffe] (yedi yüksek yer) Yedi kat
gök.
hekimbaşı a. İslâm devletlerinde
hükümdarm, saray çevresinin
ve ülkenin genel sağlık konuları
ile görevli iyi yetişmiş uzman
hekimler. Hekimbaşılarm özel­
likle OsmanlI devleti döneminde
ciddi ve önemli bir makam ko­
numuna geldiği söz konusudur.
Bu kişiler, ilmiye smıfına men­
sup, tebabet ilmine vâkıf, çok iyi
yetişmiş, deneyimli ve ehliyetli
olan kimselerden seçiliyordu.
helâk a. UbU) [Ar.] İslâmî inanca
göre, birey ve toplumların yok
edilmek suretiyle cezalandırıl-
malarmı ifade eden bir terim,
eşanlamhsı “mevt” (bk. bu mad­
de).
312
helâl a. (JjL) [Ar.] Dinen yapılması
serbest olarak kabul edilen dav­
ranışlar ve yenilmesi, içümesi
uygun olan yiyecekler, “haram”
(bk. bu madde) karşıtı. Bu söz
değişik türevleriyle birlikte
Kur’ân-ı Kerîm’de elli ayette
yer almaktadır (M.F.Abdülbakî,
el-Mu'cem, “hll” maddesi). Aynı
kullanım özellikleri hadislerde
de söz konusudur (Wensinck, el-
Mu'cem, “hşr” maddesi). Fıkıh
usulünde ise bu terim, “vâcip”
(bk. bu madde), “mendup” (bk.
bu madde) ve “mubah” (bk. bu
madde) terimleriyle birlikte ve
eş anlamlı ya da yakın anlamlı
kavramlar olarak değerlendi­
rilmiştir.
hendese a. (^jia) [Ar.] İslâmî bi­
limlerde riyazî ilimlerin şekil ve
cisimler arasındaki durmları ve
ilişkileri inceleyen bilim dah,
geometri.
hervele a. («d»») [Ar.] İslâmî inanç­
ta hac ve umre ibadeti sırasmda
Safa ile Merve arasında yapılan
dinî görevi hızlı ve canh bir yü­
rüyüş tarzında olmasını ifade
eden bir terim.
hesâp, -bı (I) a. ÇL^) [< Ar.hisâb]
Sözlük anlamı, “saymak,hesap
etmek.” olan bu söz, insanlann
âhirette sorguya çekilecekleri
gün; bu söz Türkçede “hesap
günü” olarak da kullanılmakta­
dır. Nitekim aynı söz grubu,
Kur’ân-ı Kerîm’de “yevmü’l-
 313
hisâb” (hesap günü) ya da
“yevme yekûmü’l-hisâb” (hesa­
bın kurulacağı gün) tamlamala­
rında da görülmektedir ve
Kur’ân-ı Kerîm’de bu terim
kırka yakm ayette yer almakta­
dır (M.F.Abdülbakî, el-Mücem,
“hsb” maddesi). Yine bu terim,
benzer kullanım özellikleriyle
hadislerde de söz konusudur
(Wensinck, el-Mu'cem, “hsb”
maddesi). Hz. Peygamber, ima-
nm esasları çerçevesinde ahret
üzerinde durduktan sonra
“hesab” konusunu özellikle vur­
gulamıştır (Müsned, I. 27-28; IV.
129,164).
hesâp, -bı (II) a. UM [<
Ar.hisâb] İslâmî bilimlerde, sa-
yıların değişik matematik işlem­
lerinde kullanımmı inceleyen bi­
lim dalı.
hesap günü a. bk. hesâp, -bı (D ve
yevmü’l-kıyâme
hesap zamanı a. bk. hesâp, -bı (I)
ve yevmü’l-kıyâme
hestiyet a. (■-■*-"■■■*) [Ar.] Varlık,
mevcudiyet anlammda kelâm
terimi.
heşt-cennet a. (cM o.M [< F.heşt
+ Ar. cennet] (sekiz cennet)
Kur’ân-ı Kerîm’de adlan geçen
sekiz cennet. Bunlar şöyle: huld,
me'vâ, na'îm, âliye, adn,
firdevs, dârü’s-selâm, haye-
vân.
heybet
hevâ a. (^) [Ar.] (ç. b. ehvâ) tas.
Sözlük anlamı, “istek, arzu, he­
ves, sevgi.” olan bu söz, nefsin
akıl ve dince yasaklanan zararh
unsurlara karşı eğilimi ya da
hak ve erdem yolundan saparak
bencil duygulara yönelmeyi ifa­
de eden bir tasavvuf terimi.
Kur’ân-ı Kerîm’de bu söz, teklik
biçimiyle on, çokluk biçimiyle
on sekiz ayette, hepsi de olum­
suz manada olmak üzere yirmi
sekiz ayette geçmektedir (M.F.
Abdülbakî, el-Mücem, “hvy”
maddesi). Özellikle bunlarm bi­
rinde, “Furkân suresi” (25 / 43)
ile “Câsiye suresi” (45 t 23) inde
“hevâ”smı ilâh mertebesinde
gören olarak nitelenmiş ve in­
sanoğlunun sapıklık sebeplerin­
den biri olarak gösterilmiştir.
Tasavvuf inancında ise bu terim,
çok önemli bir yer işgal etmiş ve
her sufî tarafmdan dinî ve ahlâ­
kî bakımdan en büyük tehlike­
lerden biri olarak nitelenmiştir.
§ tam. hevâ-yı nefs a. Um
^Ija) tas. AHahu teâlânm in­
sanda halk ettiği şehevat ve
lezzetlere, ister güzel olsun
ister çirkin olsun bütün tut­
kular.
heybet a. (c^) [Ar.] tas. Tasavvuf
dünyasmda yaygın olan Allah’a
yakm olmanın insan ruhunda
oluşturduğu endişe duygusu.
heyûlâ
heyûlâ a. (^j^) [Ar. < Yun.] Madde
anlamında olup kütleyi ifade
etmektedir.
hezl a. Q>) [Ar.] İslâm hukukunda
sözün anlamını ve hükmünü
kasdetmemekle gerçekleşen ve
düşünce üe ifade arasında bi­
linçli uyumsuzluk durumunu
doğuran ciddiyetsizlik anlamın­
da kullanılan bir terim.
hıdrellez a.[T. < Ar. Hızır + İlyâs]
İslâmî-Türk kültürünün daha
çok Batı Türk dünyasmda yay-
gm olarak kutlanan ve dinî bir
inanç çerçevesinde oluşan halk
bayramı. Bu söz, halk arasmda
ölümsüzlük mertebesine ulaştık-
larma inanılan Hızır ve İlyas
peygamberin yılda bir defa 6
mayıs günü bir araya geldikleri­
ne inanılan gün için kullanıl­
maktadır. Eski takvime göre yıl
iki bölüme ayrılmaktaydı. Birin­
ci bölüm, 6 mayıs (23 nisan) gü­
nü başlayıp 26 ekim (8 kasım)
gününe kadar 186 gün süren ve
“Hızır günleri” olarak adlandı­
rılan yaz mevsimi; ikinci bölüm,
26 ekim (8 kasım) günü başlayıp
6 mayıs (23 nisan) gününe kadar
179 gün süren ve “Kasım günle­
ri” olarak adlandırılan kış mev­
simi idi. Bu takvime göre yaz
başlangıcı 6 mayıs günü olup
aynı zamanda halk inancına gö­
re Hızır ile İlyas’ın buluşma gü­
nü olarak da benimsenmiş ve
“hıdrellez” sözü bundan oluş­
muştur.
314
hıfz a. (^-) [Ar.] tas. Tasavvuf eh­
linin inancına göre, Allah’m er­
miş veya velî kullarını, günahta
ısrar etmekten koruması.
hırka a. (<j>J [< Ar.hark] (ç. b.
hırak) tas. Sufîlerin, dervişlerin
veya tarikat mensuplarının giy­
dikleri üst libas için kullanılan
tasavvufî bir terim. Tasavvuf
inancını inceleyen kaynaklara
göre, Hz. Peygamber’in “Ehl-i
Beyt” (bk. bu madde) ini abası
altına alması, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Yûsuf suresi” (12)
inde Hz. Yûsuf’un gömleğinden
özellikle söz edilmesi, tasavvuf
ehli arasmda kırka giymenin ta­
savvuf terbiyesi çerçevesi içinde
yer almasını ve gelenekleşmesi­
ni sağlamıştır.
§ tam. hırka-i inâbet a. (cuüi
U>.) tas. Bir tarikate yeni gi­
ren müride giydirilen hırka.
hırka-i sa'âdet a. (ojL-ü>.)
Kutsal emanetlerden olup
Topkapı Sarayı’nda “Kutsal
Emanetler Dairesi”nde ko­
runan ve sahabeden Kâ'b b.
Zübeyr’e hediye ettiği rivayet
edilen Hz. Muhammed’in
hırkası. Bu hırka, Yavuz Sul­
tan Selim’in Mısır fethi son­
rası öteki kutsal emanetler
ile birlikte İstanbul’a gönde­
rilmiş ve bunlar Topkapı Sa­
rayı içinde yaptırılan “Hırka-i
 315
Sa’âdet Dâiresi”nde koruma
altına alınmıştır.
hırka-i şerîf a. G-âj^ U>.) bk.
hırka-i sa'âdet
hırka-i teberrük a. (djJ U>)
tas. Bir tarikate henüz gir­
memiş, ancak sufîlerin mec­
lisine katılan, onlara hizmet
eden kimselere giydirilen
hırka.
hırka-bâz a. ()L <i>) [< Ar.hırka +
F.bâz] tas. Vecde gelen sofularm
hırkaları ile oynaması.
hırka-bâzî a. (^L <5[< Ar.hırka
+ F.bâz + Ar.-î] tas. Vecde gelen
sofularm hırkaları ile oynama
durumu.
hırka-ber-endâz a. (jUÎjj <i>) [<
Ar.hırka + F.ber + endâz] tas.
Zikirde vecde gelen dervişin
hırkasını çıkarıp atması.
hırz a. (3^) [Ar.] fık. İslâm huku­
kunda malı koruma veya sakla­
maya yarayan ev, dükkân, kasa
gibi kapalı yer veya gayrimen-
kulleri ifade eden bir fıkıh teri­
mi.
hısım a. (^4) [Ar.] bk. akraba
hıtân a. (jtk) [Ar.] bk. sünnet
hıyâr a. (jlâ) [Ar. hayr’ın ç. b.]
Hadis biliminde, râvînin güveni­
lir olması ile birlikte “ta'dîl”in,
yani kısmî değişmelerin dör­
düncü mertebesini ifade eden
bir terim.
Hızır
Hızır öz.a. G^k) [< Ar.hızr] Hz.
Musa çağmda yaşadığmı inanı­
lan ve kendisine İlâhî bilgi ve
hikmet öğretildiği söylenen kim­
se. Aynca bazı kaynaklarda
onun oturduğu yeri yeşerttiği,
cennet ırmağmdan su içtiğine
inanıldığı için bastığı her yerin
yemyeşil olduğu inancı da yay­
gındır. Mitilojik kimliği yanmda
hâlen yaşamakta ve ahirete ka­
dar yaşayacağı inancı, Hızır adı
etrafında mutasavvıflar ile halk
arasında yaygın efsanelerin
oluşmasına da sebep olmuştur.
Özellikle Kur’ân-ı Kerîm’de
“Hızır kıssası” en çok tasavvuf
ehlini ilgilendirmiş; tasavvufun
iki ana ilkesi olan “irşâd” ve
“ilm-i ledünn’ ün bu kısasada
bulunması sufîleri bu inanç et-
rafmda yoğunlaşmaya sebep
olmuştur. Bu kıssada aslolan Hz.
Musa’nın bilmediği bir ilmi,
“ilm-i leddünn”ün Hızır’a ve­
rilmiş olması ve o kişinin Hz.
Musa’ya “kılavuzluk” (irşâd)
etmesidir. Bundan dolayı muta­
savvıflar genellikle Hızır’ı “velî”
(bk. bu madde) olarak benim­
semişlerdir. Öte yanda Bektaşi­
lik’te söz konusu olan on iki
posttan biri olan “mihmandar­
lık” postunun sahibinin Hızır
olduğu kaynaklarda belirtilmek­
tedir. Hatta Hızır bazen Hz. Ali
olarak kabul edilmiş, “Mihman
Ali’dir.” sözü buradan çıkmıştır.
2. hlk. Bengisuyu elinde bulun-
Hızır günleri
durduğuna inanılan kutsal ve
ulu kişi.
Hızır günleri a. Halk arasında yaz
günlerinin başlangıcı sayılan 6
mayıs “hıdrellez” günü başlayıp
26 ekim (8 kasım) gününe kadar
186 gün süren eski takvim dö­
nemi için kullanılan bir terim
{bk. hıdrellez).
Hızırilyâs a. (^Lll^) [Ar.] Halk
arasında “hıdrellez” olarak bi­
linen ve her yılın 6 mayıs günü­
ne rastlayan ve Hızır ile İlyas’m
kavuştuğuna inanılan ve bun­
dan dolayı kutlanan bayram için
kullanılan terim. Kaynaklarda
Hızır’m denizde, îlyas’m ise ka­
rada bulunan ve sıkmtı içinde
olan kimselerin yardımma koş­
tuğu inancı da yaygındır. Ancak
Hızır’ın da karada dolaştığı söz
konusudur (bk. hıdrellez).
hızlân a. (yi^) [Ar.] Buyruklarmı
yerine getirmeyen kullardan Al­
lah’ın yardımmı ve mağfiretini
kesmesi ve bu kullarını kendi
hâllerine terk etmesi anlammda
kullanılan kelâm terimi;
“nusret, tevfîk, lütuf’ karşıtı.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de üç
ayette geçmektedir (Âl-i imrân
suresi, 3 / 156, 159, 160). Bu
ayetlerde Uhut Gazvesinde ye-
nügiye uğrayan Müslümanların
içinde bulunduğu durum anlatı­
lırken, Allah’m yardım ettiği kul­
ları kimsenin yenemeyeceği,
kendi hâllerine terk ettiği (hız­
316
lan) kimselerin de kolay kolay
zafer kazanamayacağı ifade
edilmektedir. Ayrıca değişik ha­
dis rivayetlerinde de bu terimin
sözlük anlamı kullanıldığı görü­
lür (Wensinck, el-Mu'cem, “hzl”
maddesi).
hızy a. (^j^) [Ar.] Sözlüklerde, “Bir
kötülük veya musibet karşısında
hakir ve zelil duruma düşmek,
rezil olmak.” anlammda geçen
bu söz, hakir olma, hor duruma
düşme, rezil olma gibi daha çok
kâfirler için kullanılmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm’de on üç ayette
fiil olarak, on bir ayette isim ve­
ya masdar, bir ayette de ism-i
tafdil olarak kullanılan (M.F.
Abdülbakî, el-Mu'cem, “hzy”
maddesi) bu söz, hadislerde ise
daha çok “rüsva olma veya
unutma” anlammda yer almıştır
(Wensinck, el-Mu'cem, “hzy”
maddesi).
hibe a. («uj») [Ar.] fık. Sözlüklerde,
“Bağışlamak, karşılıksız ver­
mek.” anlammda geçen bu söz,
İslâm hukukunda bir malm be­
delsiz veya karşılıksız bir başka-
sma temliki için kullanılan bir
terimdir.
hicâp, -bı a. LL*) [Ar.] 1. Hakka
ve hakikate ulaşmada engel
olan, ahret hayatında ise Allah’ı
görme yolunda perde olarak ni­
telenen ve bu anlamda kullanı­
lan bir terim. Bu söz, Kur’ân-ı
 317
Kerîm’de yaklaşık aynı anlam­
larda olmak üzere yedi ayette
yer almaktadır (M.F.Abdülbakî,
el-Mu'cem, “hcb” maddesi). Ha­
dislerde de aynı anlamlarda zik­
redilen bu terim, Hz. Peygam­
ber’in, “Allah’ın hicabı nurdur,
eğer onu kaldırmış olsaydı bütün
varlıklar yanardı.” sözünde en
çarpıcı bir biçimde karşımıza
çıkmaktadır (Müslim, “İmân”,
293-294; İbn Mâce, “Mukaddi­
me”, 13). Kur’ân-ı Kerîm’de ve
Hicr suresi CL. (^XU 6jJXU ^^^) [< Ar.
hadislerdeki çeşitli kullanımla-
rma göre hicap, Allah’ı görmek
isteyen kimseye ait bir engel
olup kâfirler için kalbin mühür­
lenmesi, müminler için ise kal­
bin kararması ile manevî bir
körlük olarak yorumlanmıştır.
2. tas. Sufîler, tasavvuf ehli ile
Allah arasmda bulunan ve O’nu
tanımaya engel olan her unsuru
“hicâb” olarak nitelemişlerdir.
Bazı sufîler hicabı şu dört unsur
ile nitelemişlerdir: Dünya, nefis,
halk, şeytan. Bazıları da bu un­
surları yedi olarak göstermiş­
lerdir: Yeme içme, şehvet, çoluk
çocuk tutkusu, mal düşkünlüğü,
makam hırsı, riya, bencillik.
hicâbe a. (<uL^) [Ar.] Kâbe’nin ko­
runması, bakımı ve temizliği ile
kapısmm ve anahtarlarınm
özenle muhafazası.
hicr a. (j^.) [Ar.] Sözlüklerde, “En­
gellemek, ayırmak.” anlammda
geçen bu söz, Mekke’de Kâbe
Hicr suresi
çevresinde yer alan ve o kutsal
binadan ayrılmış gibi görün­
mekle beraber onun bir parçası
veya uzantısı olarak kabul edi­
len bölge.
§ tam. hicr-i Kâ'be a. (</
^^) Kâ'be’nin kuzey-batı du-
varı ile Hatim arasmda kalan
boşluk.
hicr-i İsmâ'il a 0.1^1 ^^)
bk. hicr-i Kâ'be
“Sûretü’l-Hicr” (^şjl sj-)]
Kur’ân-ı Kerîm’in on beşinci,
iniş sırasma göre elli dördüncü
suresi olup “Yûsuf suresi”
(12)nden sonra ve “En'âm sure­
si” (6)nden önce Mekke’de nazil
olmuştur ve 99 ayetten meydana
gelmektedir. Admı sekseninci
ayetinde geçen “hicr” sözünden
alan bu surede Hicr şehri çevre­
sinde yaşayan ve peygamberleri
inkâr eden Semud kavminin na­
sıl helâk olduğu hikâye edilir ve
arkasından da Kur'ân-ı Kerîm’e
inanmayan kâfirlere bir uyarı
söz konusudur. Ayrıca burada
Kur’ân-ı Kerîm’in İlâhî koruma
altında olduğu, ona yapılabile­
cek saldırıların boşa çıkacağı
vurgulanır. Bu surenin fazileti
konusunda Übey b. Kâ'b’dan ri­
vayet edilen, “Hicr suresini oku­
yan kimseye muhacirlerin,
ensarın ve Hz. Peygamberle alay
eden kişilerin toplam sayısının on
katı kadar ecir verilir.” sözü
hicret
kaynak gösterilmiştir. Hz. Pey-
gamber’in “Hicr suresi”râa tef­
siri için bk. Sahîh-i Buharı ve
Tercemesi, C. 10, s. 4491-4499.
hicret a. (o>^) [< Ar. hecr] Dinî
sebeplerle bir yerden bir başka
yere, özellikle de Müslüman ol­
mayan bir ülkeden bir İslâm ül­
kesine göç etme. İslâmî litera­
türde bu terim, genellikle Hz.
Peygamber’in Mekke’den Medi­
ne’ye göç etme olaymı anlatmak
için kullanılmıştır. Kur'ân-ı
Kerîm’de bire bir “hicret” teri­
mi geçmemekle beraber, “hecr”
kökünden türemiş otuz bir söz
varlığı söz konusudur. Bunlar­
dan bazıları, “Allah için bir yer­
den başka bir yere göç etmek.”
(Bakara suresi, 2 / 218; Âl-i
İmrân, 3 /195, Nisa suresi, 4 /
89); “Bir yerden, kişiden veya
gruptan ayrılmak.” (Nisa suresi,
4 / 34; Meryem suresi, 19 / 46)
anlamlarına gelmektedir. Pek
çok ayette de Mekke’den Medi­
ne’ye göç eden Müslümanlardan
söz edilmiştir. Yine bazı ayetler­
de hicret eden kimse için
“muhacir” ve bunun çokluk bi­
çimi olan “muhâcirât,
muhacirin” sözü kullanılmıştır
(M.F. Abdülbakî, el-Mu'cem,
“her” maddesi). Ayrıca yine pek
çok hadiste Rasûl-i Ekrem bu sö­
zü sıkça kullanmış; hatta teri­
min faklı anlamlarmı ifade et­
miştir (Wensinck, el-Mu'cem,
“her” maddesi). Hz. Peygam­
318
ber’in Mekke’den Medine’ye
hicreti İslâm tarihinde önemli
bir dönüm noktası olarak göste­
rilmektedir. Bu olay, yalnızca
bir beldeden bir başka beldeye
göç olarak değerlendirilmemiş;
İslâm’ın yayüışı ve yeniden olu­
şumu, devlet olma kimliğine ka­
vuşması, kanunlarla yönetilme
ilkelerinin benimsenmesi ve si­
yasî bir hareket olarak etkin ko­
numa gelmesi gibi çok önemli
yeniliklere vesile olmuştur. Bun-
larm yanmda sosyal hayatta da
yenilikler baş göstermiş; her
şeyden önemlisi de “hicret” bir
takvim yılının oluşmasını sağ­
lamıştır.
hicret-nâme a. (^b o^s) [< Ar.
hicret + F.nâme} tas. ed. Tasav-
vufî edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin hicretin faziletlerini şürleş-
tiren eserler.
hicri sene a. bk. hicri takvim
hicri takvîm a. Hicrî-kamerî veya
hicret-ay takvimi olarak da ad­
landırılan İslâm dünyasının dinî
takvimine verüen ad. Bu takvim,
Kur'ân-ı Kerîm’in “Tevbe sure­
si” (9 / 36, 37) ne ve Hz. Peygam­
ber’in hadislerine dayanılarak
oluşturulmuş; Rasul-i Ekrem’in
hicret yılı (622) başlangıç yılı ve
muharrem aymm ilk günü de
yılbaşı olarak kabul edilmiştir.
Hicrî takvimin bir yıllık süresi
ayın dünya çevresinde on iki de­
fa dolaşmasına göre hesaplan-
 319
maktadır. Bu hesaba göre yıl,
354, 367 056 (354 gün, 8 saat 48
dakika 33 saniye 36 salise 18
erbaa 14 hamse 24 sitte) gün
tutmaktadır ve güneş yılmdan
10, 875 144 gün eksik gelmekte­
dir. Bundan dolayı dinî bayram­
lar ve kutsal günler, güneş tak­
vimine göre her yıl bu eksik gün
tutarında erken kutlanmaktadır.
Bir başka deyişle bu günler her
yıl değişik aylara rast gelmekte­
dir. Bu hesaplamayı zaman
içinde “muvakkithane”ler veya
“rasathane”ler yapmışlardır.
Hicrî takvimin bir yıllık ay sırası
şöyledir: Muharrem, safer,
rebîülevvel, rebîülâhir, cemâzi-
yelevvel, cemâziyelâhir, receb,
şaban, ramazan, şevval, zilkade,
zilhicce.
hidâne a. (üM [Ar.] fik. îslâm
hukukuna göre doğumdan baş­
layarak küçük çocukların bede­
nen ve ruhen sağlıklı bir şekilde
bakılması, yetiştirilmesi ve eği­
timini içine alan bir fıkıh terimi.
hidâyet a. (oJ.u) [Ar.] İslâm inan­
cına göre dünya ve ahret mutlu­
luğunu sağlayacak doğru yolu
gösterme ve bu yol için kılavuz­
luk etme, doğru yol. Bu kavram,
kaynaklarda zikredildiği üzere
Kur'ân-ı Kerîm'de (“A'râf su­
resi” 7 / 43) genellikle Allah’a
izafe edilmekte; ayrıca İlâhî
vahye, peygamberlere, melekle­
re, insana ve ümmetlere de nis­
pet edüdiği söylenmektedir.
hilâl
hikmet a. f-.^) [Ar.] (ç. b. hikem)
1. İslâm dünyasında, din ve fel­
sefe alanında kullanılan bir te­
rim. Allah’a nispet edilen bu söz,
değişik kelimelerle oluşturulan
birleşik teşkillerle Kur'ân-ı
Kerîm’de on beş yerde geçmek­
tedir (M.F.Abdülbakî, el-Mu'cem,
“hkm” maddesi). 2. tas. İlâhî sır­
ların ve gerçeklerin bilgisi, var­
lıkların oluşum amaçlarının
kavranılması ile bunların sebep-
sonuç münasebeti noktasında
İlâhî iradenin rolünün iyi anla­
şılması anlammda kullanılan ta-
savvufî terim.
hilâfet a. (dıU.) [Ar.] İslâm tari­
hinde ve İslâm devletlerinde Hz.
Peygamber’den sonraki dönem­
lerde devlet başkanlığı kurumu,
“ehl-i sünnet” (bk. bu madde)
dünyasında dinî ve siyasî lider­
lik.
§ tam. hilâfet-i hakkâniyye
a. (ilk Jili) tas. Halkı irşat
etme.
hilâfet-i insâniyye a. (khil
cûiU) tas. İnsanlığı irşat et­
me.
hilâl a. (J^U) [< Ar. hell] (ç. b. ehil­
le) Ay’m kavuşum öncesi ve
sonrasmda yeryüzünden görü­
nen iki ucunun yay gibi oluşu­
mu için kullanılan terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de bu terim,
“Bakara suresi, 2 / 189”nde
çokluk biçimiyle geçmektedir.
hilâl-i ahmer
Burada Ay’ın gökyüzündeki ha­
reketinin insanlar için, özellikle
hac vaktinin tespitinde vakit öl­
çüsü olarak alındığı ifade edil­
mektedir. Ayrıca, İslâmî gele­
nekte namaz vakitlerin tespiti,
oruca başlama ve iftar vakitleri­
nin tayini, bayram namazlarının
başlama saati hep Ay’ın ve hilâ­
lin görünümüne göre düzen­
lenmektedir. Ayrıca hilâl, 11.
yüzyüdan başlayarak Hristiyan
dünyasmm sembolü olan “haç”a
karşılık İslâmiyetin sembolü
olarak kullanılmış ve kullanıl­
maya devam etmektedir.
§ tam. hilâl-i ahmer a. (j^i
JiU) Bugünkü Kızılay kuru-
munun 1877 yılında kurulan
ilk adı olan terim.
hilâl-i ramazan a. Q)LâAj
JıU) Ramazan ayının girdiği
günü ifade eden yeni ay.
hilâliyye a. (ûıü) [Ar.] Kadiriyye
tarikatinin Muhammed Hilâl b.
Ömer el-Hamdânî (öl. 1147 /
1734) ’ye nispet edilen bir kolu.
hilâllemek a. İslâmî inançta abdest
alırken el ve ayak parmaklannı
su ile ovalamak, sakahn telleri
arasına parmakları sokarak su­
yun iyice yüze ulaşmasını sağ­
lamak işlemi için kullanılan bir
terim.
hil'at a. (o*k) [Ar.] İslâm devlet
geleneğinde din ve devlet işle­
320
rinde başarılı olan kimselere ha­
life veya hükümdarlar tarafin­
dan verilen şeref elbisesi, “hil'at
giydirme” olarak da yaygmla-
şan bu terim, sadece elbise ile
sınırlı kalmayıp cübbe, ferace,
sarık gibi diğer giyim eşyasmın
yanında altın ve gümüş eyerli at,
bayrak ile çadırdan oluşan de­
ğerli eşyaları kapsamaktaydı.
hil bölgesi a. Mekke’de harem
bölgesi dışmda kalan yerler için
kullanılan terim. Buraya, o yer­
de bulunan bitkilerin koparıl­
ması, av hayvanlarınm avlan­
ması helâl olduğu için “hill” adı
verilmiştir.
hile a. (<U) [Ar.] (ç. b. hiyel) fıh.
İslâm hukukunda bir kimsenin
sözleşme veya yapılmış hukukî
bir işlem için tek taraflı olarak
kasten yanıltılması durumunu
ifade eden bir terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de yalnızca bir ayet (Nisâ
suresi, 4 / 98) te “çıkış yolu, ça­
re” anlammda kullanılan bu söz,
“Çare, kurnazlık, olumlu düşün­
ce, iyi ve güzel işlerde yapabilme
gücü.” anlamında yorumlanmış­
tır. İslâm’ın temel ilkelerinden
olan doğruluk ve dürüstlük, bir
Müslüman için özüne ve sözüne
güvenilir olarak tanımlanmıştır.
Nitekim Hz. Peygamber, sattığı
buğdayın ıslak kısmını yığmm
altında saklayan bir Müslümana
“Her kim bize hîle eder, mağşûş
 321
şeylerle bizi aldatırsa o bizden
değildir.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. III,
s. 160) diyerek onu uyarmıştır.
Ayrıca Buharî, “hîle” konusunu
kitabının “Kitâbu’l-Hıyel”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
15, s. 6824-6851) başlıklı bölü­
münde Hz. Peygamber’in hadis­
lerine dayanarak etraflıca ince­
lemiştir.
§ tam. hîle-i şer'iyye a. (<û₺^
<U) Yasaklanmış olan bir
konunun olumlu sonuçlan-
masmı sağlamak amacıyla,
şeklen kurallara uygun gibi
görünen bir işlemi vasıta ola­
rak kullanarak bir işi veya
davranışı kurallara uygun
gibi gösterme işlemi için kul­
lanılan bir terim.
hilim a. ÇL) [< Ar. hüm] (ç. b.
ahlâm) Sözlük anlamı, “Sabırlı,
temkinli, akıllı ve ağırbaşlı (kim­
se) ” olan bu söz, akıllı ve kültür­
lü, beşerî konularda hoşgörülü,
medenî ve ahlâkî değerleri ön
plana alan İnsanî vasıf olarak
tanımlanan bir terim. Kur'ân-ı
Kerîm’de yalnızca bir ayet (Tûr
suresi, 52 / 32) te çokluk biçimi
olan “ahlâm” sözü ile yer alan
bu terim, “akıl” anlammda ifa­
desini bulmuştur. Hadislerde
“akıl, ağırbaşlılık, yumuşaklık”
(bk. (Wensinck, el-Mu'cem,
“hlm” maddesi) anlammda kul­
lanılan bu söz, İslâmî kaynak­
larda da Müslümanlığm temel
himmet
değerlerinden ve faziletlerinden
biri olarak değerlendirilmiştir.
hilye a. (da.) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Süs, ziynet” olan bu söz, Hz.
Peygamber’in fizikî özellikleri
ve bu konuda yazılmış edebî
eserleri ya da yine aynı konuda
“hüsn-i hat’Ta yazılmış levhaları
veya yazı stillerini ifade eden
bir terim olarak dilde yaygm-
laşmıştır. Bu konuda kaleme
alınmış eserler genellikle “Hil-
ye-i Şerîf’ veya “Hilye-i Nebevi”
olarak adlandırılmıştır. Zaman
içinde “hilye” yazma geleneği
öteki peygamberler ve dört hali­
fe için de söz konusu olmuş; hat­
ta din ve tarikat uluları için de
“hilye”ler kaleme ahnmış ve
bunlar İslâmî edebiyat tarihinde
yerini almıştır. Öteki peygamber
için yazılanlara, “Hilye-i
Enbiyâ”, dört halife için kaleme
ahnanlara, “Hilye-i Çehâryâr-ı
Güzîn”, din ve tarikat uluları
için yazılanlara da “Hifye-i
Evliyâ” ya da “Hilye-i Ulemâ”
adlan verilmiştir.
himmet a. (Jh) [Ar.] (ç. b. him­
met) Sözlük anlamı, “Arzu, istek,
azim” olan bu söz, kemale ulaş­
mak için kalbin bütün ruhsal
gücüyle Allah’a yönelmesi ve bu
konuda sarf edilen iradî güç. Ta­
savvuf ehli arasmda genellikle
“Velîlerin teveccühü, tasarrufu ve
olağan üstü işleri başarabilme
gücü” olarak anlaşılan ve algıla­
nan bu terim, arzulanan bir şeyi
hisâb
yürekten isteme ve gönülden
ona bağlanma ve de onu elde
etmeye çalışma olarak ifade
edilmiştir. Yine sufîlere göre
“himmet”, müritlerin miracı ve
ârifleri Cenâb-ı Hakk’a götüren
buraktır.
hisâb a. ÇL^) bk. hesâp (I)
hisbe a. (<^) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Hesap vermek, saymak.” olan
bu söz, İslâm dünyasında birey,
toplum, devlet hakları ile kamu
düzenini koruma ve bu faaliyet­
leri yürüten kurumlar. Günü­
müzde bu faaliyetler ve kurum­
lar güvenlik kuvvetleri ile zabı­
talar tarafından yürütülmekte­
dir.
hitâp, -bı a. Çlki) [Ar.] tas. Allah’ın
insanı muhatap olarak alan söz­
leri anlammda bir tasavvuf te­
rimi. Tasavvuf inancına göre in­
sanlar, ilk defa ruhlar âleminde,
yani “Bezm-i elest” (bk. bu
madde) te ilk yaradıhşta, Al­
lah’ın hitabma mazhar olmuş­
tur. Bu aşamada Allah’ın ruhla­
ra “Ben sizin Rabbiniz miyim?”
sözüne karşılık, ruhların “Evet,
Rabbimizsin!” sözünü verdiği
ezelî sözleşmesinin oluştuğu
mecliste gerçekleşen
“hitâp”m manevî hazzı yine
sufîlere göre hâlâ gökler âle­
minde teneffüs edilmektedir. İn-
sanm gönlüne düşen bu hitap­
lar, İlâhî, melekî, nefsî ve şeytanî
olabilmektedir.
322
hiyâze a. GjL^) [Ar.] fik. İslâm fık-
hmda, bir mala el koyma veya
onu tasarrufu altmda bulun­
durma.
hiyel a. (J^) [Ar. hUe’nin ç. b.] fik.
bk. hîle
hizb a. U>) [Ar.] Toplum hayatın­
da önemli rol oynayan güçlü bir
teşkilâta sahip bulunan cemaat,
parti anlamında kelâm terimi,
eşanlamlısı “fırka” (bk. bu mad­
de).
hizip, -zbi (I) a. L>) [< Ar. hizb]
Kur'ân-ı Kerîm’in yirmişer say­
fadan oluşan otuz cüzünden her
birinin ayrıldığı dört eşit bölüm
için kullanılan bir terim.
hizip, -zbi (II) a. (_>>.) [< Ar. hizb]
tas. Belli konularda veya amaç­
larda kullanılmak veya okun­
mak için düzenlenmiş, özellikle
de tarikat üyeleri tarafmdan
okunması gelenek hâlini almış
dualar için kullanılan bir tasav­
vuf terimi. Bu dualar, Arapça kı­
sa ve secüi cümlelerden oluştu­
ğu için derin hikmetler içeren ve
edebî değeri yüksek metinler
olarak kabul edilmiştir. Nitekim
bu özelliklerinden dolayı bu me­
tinler, hem kolayca ezberlene­
bu bilmiş; üstelik onlarm hem
okunması hem de dinlenmesi
rahat olmuştur.
§ tam. hizbü’l-âyât a. (oWi
u>) Ayetlerden oluşan
“hizb” metinlerine verilen
ad.
 323
hizbü’l-hamd a. (a«JL>)
“Fatiha suresi”nin ilk sözü
olan “elhamdü” ile başla-
yan“hizb” metinlerine veri­
len ad.
hizbü’n-nasr a. (j^ll <_>>.)
Herhangi bir savaşta zafer
kazanılması için okunan
“hizb” metinlerine verilen
ad.
hizbullab a. (dJÇ5i) [< Ar. hizb +
Allah] Allah’ın dinine tâbi olan,
dini yüceltme ülküsü etrafında
birleşen Müslüman gruplar. Bu
söz, Kur'ân-ı Kerîm’in. “Mâide
suresi, 5 / 51 - 57” ile “Mücâdele
suresi, 58 / 22”nde “Allah’ı,
Rasulullah’ı ve müminleri seven­
ler, dost edinenler grubu” anla­
mında geçmektedir. Bu son ayet­
te ise “Allah onlardan, onlar da
Allah’tan razı olmuştur.” sözü bu
terimin manevî gücünün bir
ifadesi olarak karşımıza çıkmak­
tadır. Bu terim, 20 yüzyılın baş­
larında Lübnan’da aynı adla ku­
rulan bir örgütün ortaya çıkma­
sı ile siyasî bir kimlik kazanmış­
tır. Amaçları, İsrail devletinin
hâkimiyetini ve nüfuzunu kır­
mak, kendi anlayışları çerçeve­
sinde bir İslâm devleti kurmak
ülküsü etrafmda yoğunlaşmakta
ve günümüzde de faaliyetini de­
vam ettirmektedir.
hizbuşşeytan a. (jlLüi <_>>.) [<
Ar. hizb + şeytân] Şeytanm or­
dusu veya ordulan, şeytana tâbi
hoca
olanlar, şeytanm kavmi gibi an­
lamlara gelen ve “hizbullah”
karşıtı olarak kullanılan bir te­
rim. Kur'ân-ı Kerîm’in
“Mücâdele suresi, 58 / 19”nde
Allah’m gazabına uğramış bir
kavimden söz edüir ve bunlarm
yanlış yolda oldukları vurgula­
nır; üstelik onların şeytanm et­
kisinde kalarak Allah’ı unuttuk­
ları üzerinde durularak onlar
için bu terim kullanılır.
hizmet a. (Lji) [Ar.} tas. Tasavvuf
ehli arasmda bir şeyhe veya
tekkede bulunan dervişlere yar­
dım etme anlammda kullanıl­
maktadır.
hoca a. (t^lji) [F] (ç. b. hâcegân)
Farsça kökenli bu terim, “Sahip,
efendi, iyi eğitim görmüş kimse.”
anlamında kullanılırken sonra­
dan kadılar, imamlar, ticaretle
uğraşanlar da bu ad ile anılıyor­
du. Türkçede ise lakap olarak
kullanılması Eski Türkiye Türk­
çesi dönemi ile söz konusudur.
Söz gelişi Hoca Ahmed Yesevî,
Hoca Dehhanî, Hoca Mesud, Ho­
ca Sadeddin, Hoca Nasreddin bu
yaygın kullanımlardan birkaçı­
dır. Daha sonra 20. yüzyıl ile bir­
likte bu söz, özel adlardan sonra
kullanılmaya başlanmıştır. Tari­
kat büyüklerine ise kelimenin
çokluk biçimi olan “hâcegân”
sözü uygun bulunmuş; “tari-
kat-i hâcegân, hatm-i hâcegân,
silsile-i hâcegân” terimleri yay­
gın bir kullanım alanı bulmuş-
Hristiyan
tur. Bu terim, Cumhuriyet dö­
neminde âlimler, imamlar, vaiz­
ler, eğitim kurumlarmda da orta
öğretim öğretmenleri ile üniver­
site öğretim üyesi ve yardımcı­
ları için de kullanılmaktadır.
Hristiyan öz.a. (jLiu>) [< Yun.
khristianos] Hz. îsâ dinine tâbi
olanlar; Îsevî, Mesihî, Nasrânîler
için kullanılan bir terim.
Hristiyanlık a. Hz. İsa’nm pey­
gamberi olduğu İlâhî din için
kullanılan bir terim, İsevîlik,
Mesihîlik, Nasrânîlik. Hristi-
yanlık dininin kutsal kitabı
“Kitâb-ı Mukaddes” (bk. bu
madde) olup “Ahd-i Atık” (bk.
bu madde) ve “Ahd-i Cedîd” (bk.
bu madde) bölümlerinden
oluşmaktadır. Temel inançları
ve prensipleri itibariyle “dog-
ma’Tara dayah bu dinin merkezî
“kilise”dir ve “Kitâb-ı Mukad-
des”in yorumu ile şekillenen bu
dogmalar, Hristiyanlık dininin
yapısmı, düzenini ve yayılması­
nı kiliseler kanalıyla halka ile­
tilmektedir.
hu a. (p) [Ar. üçüncü teklik şahıs
zamiri} (O zamiri) 1. Zikir ve
mukabelede dervişin Allah adı
niyetine tekrar ettiği söz. 2. tas.
Sufîlere göre Allah’ın zatını ifa­
de eden bir terim.
hub a. («o.) [< Ar.hubb] Sevgi an­
lamında olan bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de, Allah’ı, Peygamberi,
aüe bireylerini, inananları,
324
inançları, dünya nimetlerini,
bağışlanmayı, hayırlı işleri sev­
mek için kullanılmış; bundan
dolayı da övülmüş ve teşvik
edilmiştir.
hubullah a. (dJi ^) [< Ar. hubb +
Allah] “Allah'ı sevmek, O’nun
mağfiretini, rızasını ve yakınlığı­
nı beklemek.” anlammda kullanı­
lan bir terim. Bir kimsenin Al­
lah’ı sevmesi için Müslüman
olması, Kur'ân-ı Kerîm’in yo­
lunda yürümesi, ibadet etmesi,
Hz. Peygamber’e ve O’nun sün­
netine uyması, salih ameller
içinde olması, Allah’tan gelene
razı olması, ahret inancına sahip
olması gerekmektedir.
hubunnebî a. (^l ^) [< Ar.
hubb + Allah] “Peygamber sev­
gisi.” anlamında olan bu terim,
özellikle son peygamber olan
Hz. Muhammed’i sevmesi,
O’nun sünnetine uyması ve
iman etmesini ifade etmektedir.
hüccet a. (oL) [Ar.] bk. hüccet
Hucurât suresi a. (^^j^ ol>^)
[< Ar. “Sûretü’l-Hucurât”
(olj=JI 5^)] Kur'ân-ı
Kerîm’in kırk dokuzuncu, iniş
sırasma göre yüz altmcı suresi
olup “Tahrim suresi” (66)nden
önce ve “Mücâdele suresi”
(58)nden sonra Medine’de azil
olmuştur ve on sekiz ayetten
meydana gelmektedir. Sure adı­
nı dördüncü ayette geçen ve
“hücre” sözünün çokluk biçimi
 325
olan “hucurât” (Hz. Peygam-
ber’in dokuz odadan oluşan evi)
tan alır. Surenin nüzul sebebi,
hudûdullah a. (dJbj^) [Ar.] “Al­
Hz. Peygamber’i ziyarete gelen
Temîmoğulları kabilesinden ba­
zı kişilerin saygısızca ve kaba
davranışları üzerinedir. Bundan
dolayı da İslâmî edep ve ahlâkın
fazileti üzerinde ısrarla durulur.
Hz. Peygamber’in “Hucurât su-
resi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4774-4779.
hudâ a. (ijk) [F.] Allah adı olarak
kullanılan Farsça bir terim.
hudâvendigâr a. G^j1^) İZİ
Tasavvuf ehli arasmda Hz.
Mevlânâ için kullanılan söz.
Hûd suresi a, üji) [< Ar.
“Sûretü Hûd” (j^ s^)] Kur'ân-
ı Kerîm’in on birinci, iniş sırası­
na göre elli ikinci suresi olup
“Yûnus suresi” (10)nden önce
Mekke’de azil olmuştur ve yüz
yirmi üç ayetten meydana gel­
mektedir. Sure adını elli, elli üç,
elli sekiz, altmış ve seksen doku­
zuncu ayetlerde geçen Hûd pey­
gamberden almaktadır. Surenin
bütününde peygamber kıssaları
anlatılmaktadır. Bu surenin fazi­
leti olarak “Cuma gününde Hûd
suresini okuyunuz.” mealindeki
hadis gösterilmektedir (bk.
Kur’an Yolu Türkçe Meal ve
Tefsir, HI, s. 143.). Hz. Peygam­
ber’in “Hûd suresi”nin tefsiri
hudûdullah
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4454-4465.
lah’ın insanlar için ortaya koy­
duğu sınırlar ve kurallar, hüküm­
ler, emir ve yasaklar, farzlar ile
haram kıldıkları ve helâl olarak
sundukları.” anlammda olan bu
terim, Kur'ân-ı Kerîm’de dokuz
ayette yer almaktadır. Özellikle,
“Bakara suresi” (2)nin 187.
ayetinde “hudûdullah” oruçlu
bir Müslüman için ortaya konan
yasaklar ile mubah olanlar anla-
tılır. Aynı surenin 229 ve 230.
ayetlerinde bu terim beş defa
tekrar edilerek erkek ve kadınm
boşanabilme hakkı üzerinde du­
rulur ve bunlar “hudûdullah”
(Allah'ın koyduğu sınırlar) ola­
rak ifade edilir. “Nisâ suresi”
(4)nin 12 ve 13. ayetlerinde mi­
ras hakkı üzerinde durulur,
bunların paylaşım ölçüsü anlatı­
lır. Bu ölçüler, “hudûdullah”
(Allah’ın koyduğu sınırlar) ola­
rak nitelenir. “Mücadele sure­
si” (58) nde bu konu, karılarına
“zihar” (eşlerini anneleri gibi gö­
rüp cinsel ilişkiden çekinme) ya-
panlarm affı için konulan “ke­
faret” (bk. bu madde) üzerine­
dir. Bu kefaret de “hudûdullah”
(Allah’ın koyduğu sınırlar) ola­
rak gösterilmektedir. “Talâk
suresi” (58) nde ise kadınm bo­
şanması ve “iddet” (bk. bu mad­
de) konusundaki “hudûdullah”
(Allah’ın koyduğu sınırlar) üze-
hudûs
rinde durulur. Bunlar, Allah’m
sınırlarının korunması, emir ve
yasakları olarak gösterilmiş;
bunlara uyanlar övülmüş veya
mükâfatlandırılacaklan müjde­
lenmiş; uymayanlar ise aşağı­
lanmış veya cezalandırılacakları
ifade edilmiştir.
hudûs a. (djji) [Ar.] Allah’m varlı­
ğını kanıtlamak amacıyla koz­
molojik delillerden biri için kul­
lanılan kelâm terimi. Kur’ân-ı
Kerîm’de yer almayan bu söz,
kelâm bilimi içinde ele alınmış
ve yorumlanmıştır.
hukûk a. (j^) [Ar. hakk’ın ç. b.] 1.
İnsanların veya toplumların
birbirleriyle olan ilişkilerini dü­
zenleyen ve kamu gücü ile des­
teklenmiş zorlayıcı niteliklere
sahip yaptırımlar bütünü için
kullanılan terim. Bu yapısı üe
hukuk, bireyin hak ve sorumlu-
luklarını belirlerken özgür ya­
şama biçimini de sağlamaktadır.
Öte yanda da toplumlar arası
ilişkilerde insanlarm özel ya da
genel çıkarlarını korumak, ara­
larındaki adalet ölçüsünü güç­
lendirmek ve düşmanlık unsur-
larmı ortadan kaldırmak ilkele­
rini sağlamaktadır. 2. Dinin, ak­
im ve adalet düzeninin tanıdığı
yetki, kuvvet ve imtiyazlar için
kullanılan terim. Bu bağlamda
ise söz konusu olan iki önemli
unsur vardır: Allah hakkı
(hukûkullah) ve kul hakkı
326
(hukûk-ı ibâd veya hukûku’l-
ibâd).
§ tam. hukûk-ı ibâd a. (jU
j^k) bk. hukûku’l-ibâd
hukûk-ı şer'iyye a. (4>i
jjîa.) fik. Şer'î hukuk.
hukûk-ı te'âmüliyye a.
GİUUg jjL.) Örf hukuku.
hukûku’l-ibâd a. GUI j^.)
Günümüzde, “Temel insan
hakları.” kavramı karşılığın­
da kullanılmış olan terim. Bu
konuya giren haklarm
başlıcalarmı şöyle sıralayabi­
liriz: Yaşama hakkı, kanun
önünde eşitlik ve savunma
hakkı, vatandaşlık hakkı,
mülk edinme hakkı, çalışma
ve ticaret yapma hakkı, eği­
tim ve öğretim hakkı, din ve
fikir hürriyeti hakkı, haber
alma hakkı, seçme ve seçüme
hakkı, aile hukuku hakkı,
özel hayatm gizliliği ile do­
kunulmazlık hakkı.
hukûkullah a. (dlljjk) [Ar.]
“Allah hakları.” anlammda
kullanılan bu terim, kulun
Allah’a karşı sorumlulukları­
nı ve yükümlülüklerini ifade
etmektedir. Bunlar, Allah’a
iman ve ibadet, namaz, oruç,
hac olarak gösterilirlerken,
yasaklar olarak da zina, içki,
kumar, nankörlük ve Allah’a
şirk koşma gibi eylem ve
 327
davranışlara işaret edilmiş­
tir. Bunlara uyanlar övülmüş
veya mükâfatlandırılacaklar!
müjdelenmiş; uymayanlar ise
aşağılanmış veya cezalandırı­
lacakları ifade edilmiştir.
huld a. (jü.) [âr] Sözlük anlamı,
“Uzun zaman kalmak, devam
etmek.” olan bu söz, bir şeyin
değişmemesi ve bozulmaması ya
da değişmenin uzun zaman son­
ra gerçekleşmesi yanında cennet
ve ahreti ifade eden bir Kur’ân
terimi olarak kaynaklarda yer
almaktadır. Kur'ân-ı Kerîm’de
seksen yedi yerde geçmektedir
(M.F.Abdülbakî, el-Mu'cem, “hld”
maddesi). Bunlardan otuz yedi
ayette cennet ehli, kırk sekiz
ayette cehennem ehli için kulla­
nılmıştır. Hadis rivayetlerinde
de bu terim, aynı anlamlarda
kullanılmıştır” (bk. (Wensinck,
el-Mu'cem, “hld” maddesi).
hulefâ ç.a. (dil) [Ar.halîfe’nin ç. &.]
“Bir yerden ayrılanın yerine ge­
çen kimse.” anlamma gelen
“halîfe”nin çokluk biçimi olan
bu söz, Hz. Peygamber’in ölü­
münden sonra İslâmın koruyu­
cusu ve dinî lideri olan kimseler
için kullanılan bir terimdir, çâr-
yâr (bk. bu madde).
§ tam. hulefâ-i erba'a ç.a.
GuuJ SUK) tas. Tasavvuf ehli
arasında, Hz. Ebû Bekir’in
neşesinde marifet, Hz.
hulefâ-yı râşidîn
Ömer’in neşesinde şeriat, Hz.
Osman’ın neşesinde tarikat,
Hz. Ali’nin neşesinde hakika­
ti görme anlammda terim.
hulefâ-yı râşidîn ç.a. (j^ij
^HU.) Dört halife (Hz.
Ebubekir, Hz. Ömer, Hz. Os­
man, Hz. Ali). Hz. Peygam-
ber’den sonra halifelik göre­
vini yürüten bu dört seçkin
kimse için Sünnî Müslüman­
ların kullandığı bir terim. Bu
söz, Peygamber’in uzun bir
hadisine dayandırılmaktadır.
Burada Rasul-i Ekrem, “Her­
hangi bir ihtilâfla karşılaştı-
ğınızda size düşen görev, be­
nim sünnetime ve hulefâ-yı
râşidînin sünnetine uymak­
tır.” (İbn Mâce, “Mukaddi­
me”, 6; Tirmîzî, “İlim”, 16;
Ebû Dâvûd, “Sünnet”, 5) de­
miştir. Burada geçen “hulefâ-
yı râşidîn” sözünü, ilk dört
halife olarak kabul edenler
olduğu gibi, buna öteki Müs­
lüman imamların da dahil
edilmesini savunan ulemâ da
olmuştur. Nitekim bunlardan
bazıları Emevî halifesi Ömer
b. Abdülaziz’e bundan dolayı
“beşinci râşid hâlife” unva­
nını uygun bulmuşlardır.
Buna benzer savunulan hü­
kümlere karşın Sünnî İslâm
dünyasmda “dört halife” ve­
ya “dört seçkin dost” terim­
leri yaygınlaşmış ve halifelik
dört sayısı ile sınırh tutul-
hulefâ-i selâse
muştur. Bunlara Farsça, “çâr-
yâr-ı güzîn” (bk. bu madde)
de denilmiştir.
hulefâ-i selâse ç.a. (^
f(ilk) tas. Tasavvuf ehli ara­
smda, Hz. Ömer’in hançer ile,
Hz. Osman’ın katilen ve Hz.
Ali’nin ok ile şehadetinin ifa­
desi olan terim.
hulûl a. QjL) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Bir şeyi çözümlemek, bir yere
yerleşmek.” olan bu söz, iki cis­
min birleşmesi, varlıkla onun
özü arasındaki münasebet, bir
şeyin varhğmın bir başkasının
varlığıyla aynı olması gibi ta­
nımlamaları yanmda, İlâhî zatın
veya sıfatların yaratıklardan bi­
rine veya bütününe sirayet edip
onlarla birleşmesini ifade edilen
kelâm terimi.
§ tam. hulûl-i civârî a. {^y^.
Jjk) tas. Yanı başında bu­
lunma anlamında tasvvufî
terim.
hulûl-i sereyânî a. (^L^
Jjk) tas. Ateşin kömüre
uzanması anlamında tasvvufî
terim.
hulûl-i ta'allukî a. (^
jyk) tas. Ruhun bedene gir­
mesi anlamında tasvvufî te­
rim
hulûliyye a. (djk) [Ar.] bk. hulûl
humûl a. (Jj^) [Ar.] tas. Dünya
malmdan, mülkünden, makam,
328
mevki ve şöhret tutkusundan
sıyrılarak tevazu içre yaşamaya,
yoksullara yardım peşinde koş­
maya kendisini adamış kimseler
için kullanılan bir tasavvuf te­
rimi.
humus a. f^^) [Ar.] Sözlük anla­
mı, “Beşte bir.” olan bu söz, İs­
lâm hukukunda savaş veya baş­
ka yollarla elde edilen ganimet
mallarmdan beşte birlik paym
devlet hâzinesine ayrılması için
kullanılan fıkıh terimi. İlk defa
Hz. Peygamber döneminde Be­
dir zaferinden sonra gündeme
gelen ve Kur'ân-ı Kerîm’in
“Enfâl suresi” (8)nin bu sırada
inmiş olmasmm; ayrıca “enfâl”
sözünün humus ve teşvik ödülü
anlamına gelmiş olmasmm di­
nen uygun bulunduğu fıkıh
âlimlerince ifade edilmiştir. Adı
geçen surede belirtilen taksim
miktarı ve kamu yararına sarf
edilmek üzere devlet tarafından
tahsil edilmesi bakımından
“humus”, tıpkı “zekât” (bk. bu
madde) ve “fey” (bk. bu madde)
gibi devlet gelirlerinden biri sa­
yılmıştır. Yine aynı surenin 41.
ayetinde “humus”un Allah’a,
Peygamber’e ve onun yakm ak­
rabasına, yetimlere, yolculara,
yoksullara dağıtılması da salık
verilmektedir. Hz. Peygamber’in
vefatından sonra “humus”un
taksimi konusunda hem mez­
hepler, hem de İslâm âlimleri
arasmda çok farklı görüşler ileri
 329
sürülmüştür. Buhârî, “humus”
konusunu kitabının “Kitâbu’l-
Humus” başlıklı bölümünde Hz.
hurûf a. Mjo>.) [Ar. harfin ç. b.]
Peygamber’in hadislerine daya­
narak etraflıca incelemiştir
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
6, s. 2878-2940).
hurâfe a. (<i l>) [< Ar.haref] Sözlük
anlamı, “Akla ve gerçeğe aykırı
düşen aldatıcı söz.” olan bu te­
rim, mantıkî temelden yoksun
düşünceleri ve uygulamalan di­
nî değerler çerçevesinde göste­
rip onlarm benimsenmesini sa­
vunan batıl inanç ve uygulama­
lar için kullanılmıştır. Bu söz, ne
Kur'ân’da ne de hadislerde de­
taylı söz konusu değildir; ancak
çoklukla kelâm bilginleri tara­
findan ele alınmıştır. Bundan
dolayı da her iki İslâmî temel
kaynakta yer almayan bu batıl
inanç dinen reddedilmiştir.
hûrî a. ^J [Ar.] Cennette var
oldukları ifade edilen güzel ka­
dınlar için kullanılan bir terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de “hûr” sözü
dört ayette yer almaktadır. Bun­
lardan üçü “Duhan suresi” (441
54), “Tûr suresi” (52 / 20),
“Vâkı'a suresi” (56 / 22) nde “iri
kara gözlü (güzel kadın) ” anla­
mında olup öteki de “Rahmân
suresi” (55 / 72) nde “Çadırlar
içinde gözlerini yalnızca kocala­
rına çevirmiş huriler.” biçiminde
geçmektedir. Ayrıca yine
Kur'ân’da değişik ayetlerde
hurûf-ı mukatta'a
“hûrî” tasvirlerine rastlanmak-
tadır.
Harflerin yazılış biçimleri ile
rakamlar arasmda münasebet
kurarak tabiat olaylannı etkile­
me gücünün bulunduğunu sa­
vunan ve bu güç doğrultusunda
gaipten haberler verme yolunu
deneyen bir bilim dah için kul­
lanılan terim.
§ tam. hurûf-ı mukatta'a a.
(üLl Jj^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in yirmi dokuz sure­
sinin başmda bulunan ve
kendi adlarıyla söylenen
harfler. Arap alfabesindeki
on dört harf (^ ,» ,j ^ J ,J , j
(J ,c .1) için kul­
lanılan “hurûf-ı mukat-
ta'a”nm, üçü tek, dördü iki,
üçü üç, ikisi dört, ikisi de beş
harften oluşmaktadır ve
Kur'ân’ın isimleri olarak ni­
telenmektedir. Ayrıca bu
harflerden bazıları Allah’ın
bazıları da başka varlıklarm
kısaltması olarak gösteril­
mektedir.
“hurûf-ı mukatta'a”nm al­
fabetik listesi şöyle:
1. Elif-lâm-mim
jJI Bakara suresi, 2
2. Elif-lâm-mim
(JI Âl-i imrân suresi, 3
3. Elif-lâm-mim
(dİ Ankebût suresi, 29
hurûfîlik 330

4. Elif-lâm-mim 23. Nun

jJI Rûm suresi, 30 j Kalem suresi, 68
5. Elif-lâm-mim 24. Sad
jJI Lokman suresi, 31 ^ Sad suresi, 38
6. Elif-lâm-mim 25. Ta-ha
(Jl Secde suresi, 32 <1= Taha suresi, 20
7. Elif-lâm-mim-ra 26. Ta-sin
jJI Ra'd suresi, 13 ^ Nemi suresi, 27
8. Elif-lâm-mim-sad 27. Ta-sin-mim
^1 A'râf suresi, 7 ^ Şu'arâ suresi, 26
9. Elif-lâm-ra 28. Ta-sin-mim
Jl Yûnus suresi, 10 ^ Kasas suresi, 28
10. Elif-lâm-ra 29. Yâsin
Jl Hûd suresi, 11 ^ Yâsin suresi, 36
11. Elif-lâm-ra
hurûfîlik a. Fazlullah Hurûfî (öl.
Jl Yûsuf suresi, 12
796 / 1394)nin kurduğu ve harf­
12. Elif-lâm-ra
lerin gizli sırlanna dayanan
Jl İbrâhîm suresi, 14
batini bir inanç sistemi. Kur’ân-
13. Elif-lâm-ra
ı Kerîm’de geçen bütün “fazl”
Jl Hicr suresi, 15
sözleriyle Fazlullah’m kastedil­
14. Ha-mim
diğine ve onu Allah’ın zuhuru
^ Mü'min suresi, 40
şeklinde görmeye inanan bu dü­
15. Ha-mim
şünce sisteminin ana kitabı yine
^ Fussılet suresi, 41
Fazlullah’m kaleme aldığı
16. Ha-mim
Câvidân-nâme olup bu eseri
^ Zuhruf suresi, 43
İlâhî kitap olarak kabul eden
17. Ha-mim
hurûfîlik, İran’dan sonra Anado­
^ Duhan suresi, 44
lu’da da Fazlullah’m damadı Ali
18. Ha-mim
el-A'lâ vasıtasıyla yayılmıştır.
^ Câsiye suresi, 45
19. Ha-mim husûf namazı a. Ay tutulması üze­
^ Ahkâf suresi, 46 rine kılman iki veya dört rekât
20. Ha-mim-ayn-sin-kaf j^ namaz için kullanılan bir terim.
^ Şûrâ suresi, 42 huşû a. (^jü) [Ar.] tas. Tasvvuf
21. Kaf dünyasmda bütün canlı organ­
j Kaf suresi, 50 larım hareketsiz bir tarzda dış
22. Kaf-he-ye-ayn-sad dünyaya kapatarak kendi ruh
^^4 Meryem suresi, 19 dünyasına dalma hâli.
 331
hutâme a. (^Lki) [Ar.] Cehennemin
kızgın ve ateşten yakıcı olan be­
şinci katı. Bu terim, Kur'ân-ı
hüccet a. (aaa) [< Ar. hacc] (ç. b.
Kerîm’in “Humeze suresi”
(104)nin 5. ayetinde geçmekte­
dir.
hutbe a. (■uU) [Ar.] 1. Sözlük anla­
mı, “Bir topluluk önünde yapılan
etkili konuşma.” olan bu terim,
Cuma ve bayram namazları sı-
rasmda hutbe denilen yüksekçe
yerden imamm verdiği öğüt ve
okuduğu dua için kullanılmak­
tadır. Bu söz Kur'ân-ı Kerîm’de
geçmemekle birlikte pek çok
hadiste dile getirilmiştir
(Wensinck, el-Mu'cem, “htb”
maddesi). Cuma hutbesinin na­
mazdan önce okunması ve farz
olarak kabul edilmesi söz konu­
su iken bayram hutbelerinin
namazdan sonra okunması ve
sünnet olarak değerlendirilmesi
yaygın inançtır. 2. Hz. Peygam­
berin ölümünden sonra halife­
liğin benimsenmesi üzerine si­
yasî nitelik kazanmış ve her ha­
life devletin hâkimiyetinin sem­
bolü olarak halka hutbe okun­
ması geleneğini başlatmış; bu
gelenek Osmanh devletinin son
dönemlerine kadar sürmüştür.
huzûr ol (j^) [Ar.] tas. Sufîlikte
halk ile irtibatını kesmiş olan sa-
likin Allah’ı kalbinde bulması.
§ tam. huzûr-ı hak a. (ja. j
j.aQ tas. Tasavvuf yolunda
hüccet-i zahriyye
kendi nefsinden uzaklaşarak
Hak ile bütünleşmek.
hicâc, hücec) 1. Sözlük anlamı,
“Delil, belge, senet.” olan bu söz,
bir hükmün doğruluğunu kanıt­
lamak amacıyla ileri sürülen de­
lil. 2. Şi'â dünyasmda yetkin ve
uzmanlaşmış bilim adamlarına
verilen unvan. 3. Hadis bilimin­
de, üç yüz bin veya sekiz yüz bin
hadisi bilen kimse. 4. Hadis bi­
liminde, en üst mertebeye ulaş­
mış hadis âlimi için kullanılan
terim, eşanlamlısı: “hâkim,
hâfız, imâm, muhaddis” (Jbk. bu
maddeler).
§ tam. hüccet-i dâfi'a a.
(<*Âb oşa) huk. Bir sorunu is­
pata delil olmayıp talep ve
iddiayı ortadan kaldırmaya
delil olan hüccet.
hüccet-i kâsıra a. G^ü
cm.) huk. Şahsa bağlı olan
veya şahıs ile smırlı olan
hüccet.
hüccet-i müsbite a. (<cû1<>
oa^) huk. Şehadet gibi ispatta
delil olan hüccet.
hüccet-i müte'addiyye a.
(<ıjsüa o^a») huk. Hükmü sa­
dece taraflarla sınırlı olma­
yıp dava ile ilgili başka kişile­
ri de kapsayan hüccet.
hüccet-i zahriyye a. (^
cm.) huk. Başmda veya bel-
hüccetü’l-lslâm
genin arkasında sebebi yazılı
olan hükmün tasdikli sureti­
ni gösteren delil.
hüccetü’l-İslâm a. Ç^ı
caa) 1. İslâm dininin en yet­
kin bilim adamı. 2. İmam
Gazali.
hücre a. (*[âr.] (ç. b. hücerât,
hücürât, hücrât) tas. Sözlük an­
lamı, "Küçük oda, odacık.” anla­
mmda olan bu söz, tasavvuf
dünyasında tekkelerde veya çi-
lehanelerde dedelere ayrılmış
odaların her biri için kullanılan
bir terim.
§ tam. hücre-i sa'âdet a.
(*jLu« »j^) Hz. Muham-
med’in defnedildiği Hz.
Âişe’nin odası.
hüdâ a. (^ja) [Ar.] “Hidâyet rehbe­
ri.” anlammda Kur'ân-ı Kerîm
için kullanılan ve O’nun adla-
rmdan biri. “Bakara suresi”
(2)nin 2., 97. ve 185. ayetlerinde
"... hidâyetin ta kendisi...”
anlanmda Kur'ân için kullanıl­
mıştır.
hüdhüd a. (aa) [Ar.] (ç. b.
hedâhid) Çavuşkuşu, ibibik;
Kur'ân-ı Kerîm’de “Nemi sure­
si, 27”nin 20-24. ayetlerinde adı
geçen ve Süleyman kıssası çer­
çevesinde Süleyman Peygamber
ile Seba Melikesi Belkıs arasında
haber getirip götüren kuş. Ayrı­
ca bu terim, İslâmî edebiyatın
önemli eserlerinden olan
332
Feridüddin-i Attâr’ın Mantıku’t-
tayr adh mesnevisinde “akl”ı
temsil etmektedir.
hükmen merfû a. (^ lk4 [Ar.]
Hadis biliminde, Hz. Peygam-
ber’e isnat edilmediği hâlde
“merfû” (.bk. bu madde) olduğu­
na kanaat getirilen hadis.
hükümet a. (c-j^) [Ar.] Sözlük
anlamı, ”Hüküm ve karar ver­
mek, adaletle hükmetmek.” an­
lamında olan bu söz, zaman
içinde idari ve siyasî bir nitelik
kazanarak yönetme tarzı veya
biçimi için kullanılan bir terim
olarak ön plana çıkmıştır.
§ tam. hükûmet-i adi a. (Jjc
c«£a.) huk. İslâm ceza huku­
kunda ağır bir eyleme maruz
kalmış kimseye ödenmek
üzere bedeli hâkim tarafm-
dan belirlenen tazminat için
kullanılan terim.
hüküm, -kmü a. (^ [Ar.] (ç. b.
ahkâm) 1. Sözlük anlamı, “Dü­
zeltmek, düzenlemek, karar ver­
mek.” olan bu söz, kelâm, man­
tık ve fıkıh bilimlerinde yaygın
olarak kullanılan bir terimdir.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Yargılama,
karar verme.” anlamında otuz
iki yerde geçen bu söz, türevle­
riyle beraber çok daha yaygm
bir kullanım özelliği gösterir
(M.F. Abdülbakî, el-Mu'cem,
“hkm” maddesi). Aynı tarzda
hadis mecmualarmda da çok sık
 333
geçen bu terim, özellikle hüküm
verme mertebesinde olan kimse­
lerin Allah’tan korkmaları ve
öfke durumunda hüküm ver­
mekten kaçınmaları tavsiye
edilmiştir. Buhârî, bu konuyu ki-
tabmm “Kitâbu’l-Ahkâm” baş-
hkh bölümünde Hz. Peygam­
ber’in hadislerine dayanarak et­
raflıca incelemiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 15, s.
6985-7078). 2. flk. Bu terim, İs­
lâm hukukunda devlet idaresini
ve siyasî otoriteyi ifade ederken
muhakeme usul hukukunda da
mahkeme kararı için kullanıl­
mıştır.
§ tam. hükm-i gıyâbî a. (^Li
^) Bir davada sanığının gı-
yabmda verilen karar anla­
mmda terim.
hükm-i red a. Cj ^) Mira-
sm kabul edilmemesi anla­
mmda terim.
hükm-i temerrüdî a. (^j^
^) Bir davada sanığınm
mahkemeye gelmemekte di­
renmesi durumunda ve yok­
luğunda verilen ceza.
hükm-i şerîf a. (Uu^ ^) bk.
fermân
hükm-i vicâhî a. (^Lj ^)
Bir davada sanığmm yüzüne
karşı verilen ve okunan ka­
rar anlammda terim.
hükümranlık a. Allah için söz ko­
nusu olduğunda, bütün evrenin
HUmeze suresi
yönetimi, yani “mülk” (bk. bu
madde) için kullanılmıştır.
hülle a. (<L) [Ar.] İslâm hukukun­
da üç talak ile boşanmış bir ka-
dmın ayrıldığı kocasına tekrar
dönebilmesi amacıyla bir başka
erkekle evlenmesi için kullanı­
lan bir terim. Bu durumun, ge­
rek İslâm öncesinde gerekse İs-
lâm’m ilk yıllannda erkeklerce
fazlaca istismar edilmesi üzeri­
ne “Bakara suresi” (2 / 229-230)
ndeki ayetlerin inmesi söz ko­
nusudur. Bu ayetlere göre erke­
ğin boşanma hakkı üçle smır-
landırılmış ve üçüncü boşan­
madan sonra kadmm başka bir
erkekle yeni bir evlilik yapma­
dıkça ve bu evlilik sona erme­
dikçe önceki boşandığı kocasıyla
yeniden evlenemeyeceği hükme
bağlanmıştır. İslâm toplumunda
“hülle” hukukunun değişik
mezhepler, dönemler ve bölge­
lerde farklı uygulamalar çerçe­
vesinde gerçekleştiği de bu ko­
nuda yapılan araştırmalarda
tespit edilmiştir.
Hümeze suresi a. (^j^ 4>) [<
Ar. “Sûretü’l-Hümeze” ( 55^1 Sj
>•)] Kur’ân-ı Kerîm’in yüz dör­
düncü, iniş sırasma göre otuz
ikinci suresi olup “Kıyamet su­
resi” (75)nden sonra ve
“Mürselât suresi” (77)nden ön­
ce Mekke’de nazil olmuştur ve
dokuz ayetten meydana gelmek­
tedir. Adını baş taraftaki “Başka­
larını arkadan çekiştirip kötüle-
hünkâr müezzini 334
meyi huy edinen kimse.” anla­
mındaki “hümeze” sözünden
alan bu kısa sure, dinî-ahlâkî bir
öğüt niteliğini taşımaktadır.
hünkâr müezzini a. Osmanlı sa-
raymda görev yapan padişah
müezzinleri için kullanılan bir
terim.
hünsâ a. İJ^ [Ar.] ftk. İslâm hu­
kukunda doğuştan çift cinsiyetli,
yani hem erkeklik hem de dişilik
organına sahip veya cinsiyeti be­
lirsiz kimse.
§ tam. hünsâ-yı gayr-ı
müşkil a. (Js.^ ^ J^) Çift
cinsiyete sahip olan bir kim­
senin, biri diğerine baskın bir
cinsiyet özelliği göstermesi,
yani erkek veya kadın vasfı-
nm ön plana çıkması ya da
ağır basması durumu için
kullanılan bir terim.
hünsâ-yı müşkil a. (JLi«
Jı^.) Çift cinsiyete sahip olan
bir kimsenin, cinsiyet özelli­
ğinin kolayca anlaşılamayan,
yani erkek veya kadın vasfı­
nın belirgin bir biçimde tes­
pit edilemeyen ya da erkeklik
veya dişilik organlarmdan
hiç birini taşımayan kimseler
için kullanılan bir terim.
hürmet a. 1^) [Ar.] “Haram ol­
ma, haramlık.” anlammda kul­
lanılan terim.
§ tam. hürmet-i galîza a.
(<ıkdi. o-^) Üç talak ile (“üç­
ten dokuza şart olsun” de­
mekle) oluşan haram.
hürmet-i hafîfe a. («Okk
c->x) Bir veya iki talak üe
oluşan haram.
hürmet-i musâhere a.
(4j*Lm caja) Evlüik müna­
sebetiyle oluşan akrabalıktan
doğan haramlığı ifade eden
terim. İslâm inancına göre,
evlilikten doğan akrabalık
sebebiyle kendileri ile evle-
nilmesi yasak olan kimseler
iki gruba ayrılmıştır. Birinci
grupta kendileriyle ebediyen
evlenilmesi yasak olanlar
girmektedir. Bunlar, üvey
anne, üvey nineler, gelinler,
kaym valideler, üvey kızlar,
eşin torunları olarak belir­
lenmiştir. İkinci grupta ise
evliliğin geçici olarak yasak­
landığı kimseler sayılmakta­
dır. Bunlar ise teyze, hala, eş­
lerin kardeşleri, yeğenler
olarak gösterilmektedir. Eşler
birbirinden ayrılmadıkça ve­
ya ölüm hâli olmadıkça bu
kimseler ile evlenmek veya
nikâh kıymak haram sayıl­
mıştır.
Hüseyniyye (I) a. (û^) [Ar.] Şî’a
grubunun muharrem aymda
toplu matem törenlerini yaptık­
ları yer.
 335
Hüseyniyye (II) a. (ûu^) [Ar.]
İslâmî bilimler alanında 9. yüz­
yılda Hüseyin b. Muhammed en-
Neccâr (öl. 230 / 845) tarafından
kurulan kelâm ekolü için kulla­
nılan terim, bk. Neccâriyye
hüsrân a. (jlj^) [< Ar. hasr]
Kur'ân ve hadislerde, dünya ve
âhiret mutluluğundan mahrum
olma. Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
türevleriyle birlikte altmış beş
ayette yer almaktadır (M.F.
Abdülbakî, el-Mu'cem, “hkm”
maddesi).
hüsün, -snü a. (>^) [Ar.] (ç. b.
mehâsin) “Güzellik” anlammda-
ki bu söz, başka kelime veya
terkiplerle birlikte yeni terimler
oluşturur.
§ tam. hüsn-i hatime a. (^L
j^) İslâmî inanca göre, bu
dünyadan iyi amellerle gö­
çüp gitme anlammda kelâm
terimi.
hüsn-i zann a. (^ j^.) Bir
kimse hakkında iyi kanaat
taşımak.
hüsün ve kubuh a. Manevî güzellik
ve çirkinlik, iyilik ve kötülük,
âhiret hayatı bakımmdan fayda
ve zarar için kullanılan kelâm
terimi.
hüzün
hüve hüve a. (^ >û [Ar.] (O odur, o
kendisidir.) Varlık ve mevcedat
için kullanılan kelâm terimi.
hüvelbâkî a. (^(Jy) [< Ar. hüve +
bâlâ] “Ebedî olan O’dur, ölümsüz
olan Allah'tır.” anlamında olan
ve Osmanlı mezar taşlarında ki­
tabenin başma konulan yazı.
hüviyet a. (4>a) l< Ar. hüve] Ken­
di başma varlığını koruyan ve
başkalarından ayrılan, varlık
dünyasında birim ve şahsiyet
olarak kendi kimliğini taşıyan
nesne veya şahıs için kullanılan
kelâm terimi.
hüzün a. (j>) [< Ar. hüzn] tas.
İnsanm maddî veya manevî ka­
yıplarından veya eksikliklerin­
den dolayı duydukları derin acı
ve üzüntü için kullanılan bir ta­
savvuf terimi. Kur'ân-ı
Kerîm’de iki yerde “hüzn”, üç
yerde de “hazen” biçimleriyle
geçen bu söz, ayrıca pek çok
ayette de türevleriyle kullanıl­
mıştır (M.F. Abdülbakî, el-
Mu'cem, “hzn” maddesi). Tasav­
vufta, özellikle de Hasan-ı Basrî
önderliğinde Basra’da oluşan
zühd okulunda ise bu terim,
“havf’ ve “bükâ” kavramlarıyla
eşdeğerde görülmüştür.

ıklâb a. C-^l) [< Ar. kalb] Sözlük
anlamı, “döndürmek, çevirmek.”
olan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’in “tecvîd” (bk. bu mad­
de) üzre okunması için “be” (._,)
harfinden önce gelen “sâkin
nun” Q veya “tenvin” ( ^ in
“mim” (^J gibi okunmasmı ifade
eder. Söz gelişi, “j»j >” sözünün,
“min ba'd” değil, “mimba'd” bi­
çiminde okunması; “jj-aj £“■“”
sözünün, “semî'un basîr” değil,
“semî'umbasîr” biçiminde
okunması gibi.
ıktisâr a. (jLsiil) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadisleri düzenlerken
duruma göre bir kısmmı bırakıp
kalan kısmmı rivayet etme işi.
ıktisâs a. (jaLaül) [Ar.] ed. İslâmî
edebiyatta, herhangi bir ayette
ayrıntılı olarak ele alman ve
açıklanan bu terim, bir haber ya
da bir hikâyenin Kur’ân’ın bir
başka yerinde daha öz ve veciz
bir biçimde ifade edilmesini an­
latır.
ırâfe a. («ul_>«.) [Ar.] Olaylar arasm-
daki ilişki ve benzerliklerden
hareket ederek gelecek ile ilgili
kehanette bulunmak anlammda
kelâm terimi.
ırz a. (jAjc.) [Ar.] (ç. b. a'râz) Sözlük
anlamı, “Kişinin bedeni, ruhu,
övgüye değer yaratılışı ve soyu
sopu.” olan bu söz, İnsanî değer­
leri ön plana alan, ona toplum
içinde onur ve saygınlık kazan­
dıran, bundan dolayı her türlü
tecavüz karşısmda onun doku­
nulmazlığı bulunan kişilik hak-
larmı ifade eden bir terim.
Kur’ân-ı Kerîm’de bu terim
geçmemekle birlikte insanın
öteki varlıklara göre daha şerefli
olduğunu ifade eden ibareler
vardır (bk. İsra suresi, 17 / 70).
ıskat 338
Ayrıca Hz. Peygamber ise “Vedâ
hutbesinde Müslümanların
mallarmın ve ırzlarınm haram
kılındığmı (dokunulmaz oldu­
ğunu) özellikle vurgulamıştır
(bk. Buharî, “İlim”, 9). Ayrıca İs­
lâmî inançta ırza kastedilen sal­
dırılar kul hakkına tecavüz sa­
yılmıştır.
ıskat a. (LtLJ) [< Ar. sükût] huk.
İslâm hukukunda bir hak veya
mükellefiyetten kendi rızası ile
uzak kalma, ondan sorumlu ol­
mama durumu.
§ tam. ıskât-ı cenîn a. (j^iş.
LliuJ) huk. Anne rahminde
döllenme gerçekleştikten
sonra oluşan ceninin dış etki­
ler veya bilerek müdahale
sonucu düşürülmesi için kul­
lanılan terim. Dış etkiler veya
darp edilerek ceninin düşü­
rülmesi cinayet olarak değer­
lendirilmiş ve bunun karşıh-
ğında “gurre” (bk. bu madde)
adı verilen bir tazminatm
ödenmesi hükme bağlanmış­
tır. Anne ve babanın rızasıyla
düşürülen cenin işlemine de
“kürtaj” denilmiş ve İslâm
bilginleri bu işlemin haram
olduğunda fikir birliği içinde
olmuşlardır; ancak tıbbî ba­
kımdan sorunlu olan ve anne
hayatınm tehlike arzetmesi
durumunda ise bu işlem, ya­
ni kürtajın yapılması caiz gö­
rülmüştür.
ıskât-ı salât a. (oil^ Lll^l)
“Namaz borcunun düşürül­
mesi.” anlamındaki bu terim,
Kur’ân-ı Kerîm’de ve sün­
nette yer almamakla birlikte
bazı fıkıh bilginleri, oruç
ibadetindeki fidye hükmünü
örnek alarak namaz borcu­
nun da bir kimsenin ölü­
münden sonra yoksul kimse­
lere fidye ödenerek düşü­
rülmesinin mümkün olabile­
ceğini ifade etmişlerdir.
ıskât akçası a. Ölünün farz, vacip
ve sair kalmış borçları için veri­
len sadaka.
ıskat ve devir a. Bir Müslüman’m
sağlığında yerine getiremediği
namaz, oruç, hac, kurban, adak
gibi ibadetlerinin vefatından
sonra yoksul kimselere fidye
ödenerek düşürülmesi ve bu
maksatla ayrılan paranın yeterli
olmaması durumunda onun te­
mini için kullanılan bir terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de tutulamayan
oruç ibadeti için fidye verilmesi
konusu “Bakara suresi” (2 /
184) nde açıkça ifade edilmekte­
dir.
ıslâh a. (^ıul) [Ar.] (ç. b. ıslâhât)
İslâmî değerleri, inanç ve yaşa­
ma biçimlerini yeniden oluş­
turmayı, ona yeni bir düzen
vermeyi amaçlayan düşünce ve
eylemler.
 339
§ tam. ıslâhu’l-hadîs a.
(iuaJl ^jUl) Hadis bilimin­
de, ravîlerden kaynaklanan
bir hatayı düzeltme işi.
ıslâhu’l-hatâ a. (IkJl ^ıLal)
Hadis biliminde, ravîlerin
zaman içinde yapmış olduk­
ları yanlışları düzeltme işi.
ıtk a. (jk) [Ar.] ftk. İslâm hukukun­
ıstılâh a. (^ılk^l) [Ar.] Bir sözün
kendi öz anlamından farklı özel
bir anlamda kullanılması ve te-
rimleşmiş olması durumu.
istilâm a. Çılk^l) [< Ar. salm] tas.
Tasavvuf ehli arasında üâhî
tecellînin etkisi altmda sufînin
kendinden geçmesi.
ıstınâ a. (^LU>l) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre Allah’ın bir kulu
kendisine yakın görmesini, onu
dost edinmesi.
ı'tâk a. (jlil) [Ar.] fık. İslâm huku­
kunda kölenin azat edilmesi.
§ tam. ı'tâk-ı cebrî a. (^^
jttl) ftk. Efendisinin rızasına
bakılmaksızın hâkimim ka­
rarıyla bir kölenin azat edil­
mesi.
ı'tâk-ı mahzûr a. (^3^ jlkl)
ftk. Garımeşru bir amaçla bir
kölenin azat edilmesi.
ı'tâk-ı mendûb a. (^ku jlkl)
ftk. Allah rızası için bir köle­
nin azat edilmesi.
ı'tâk-ı mubâh a. (^Lytkl)
ftk. Bir niyet olmaksızın bir
kölenin azat edilmesi.
ıtk-ı müneccez
ı'tâk-ı sarih a. (^uj^^ jtiil) ftk.
Belli bir niyetle bir kölenin
azat edilmesi.
ı'tâk-ı vâcib a. (^.1j jtl) ftk.
Yeminden, oruçtan ve benze­
ri kefaretten dolayı bir köle­
nin azat edilmesi.
da kölenin azat edilmesi karşılı­
ğında kullanılan bir fıkıh terimi;
bk. köle
§ tam. ıtk-ı cüz a. G> jk) ftk.
Bir kölenin bir yönünü azat
etme.
ıtk-ı kül a. ( JS jk) ftk. Bir kö­
leyi tamamen azat etme.
ıtk-ı mu'allak a. (jL jk) ftk.
Bir köleyi belli bir şarta bağlı
olarak azat etme.
ıtk-ı muzâf a. (jLk. jk) ftk.
Bir köleyi belli bir zamana
bağh olarak azat etme.
ıtk-ı mübhem a. (^ jk) ftk.
Belli bir köleyi değil de bir­
kaçını birden azat etme.
ıtk-ı müşterek a. (dji^ jk)
ftk. İki veya daha fazla efen­
disi olan bir köleyi belli bir
şarta bağlı kalmaksızm der­
hal azat etme.
ıtk-ı müneccez a. (>k jk)
ftk. Bir köleyi belli bir şarta
bağh kalmaksızm derhal azat
etme.
ıtk-nâme 340

ıtk-nâme a. (^ük) [Ar.] Azat edi­ lydıyye a. (^1 [Ar.] bk.

len kölenin fizikî yapısmı, dinî bayramiyye
ve etnik durumunu, azat tarihi­
ıztıbâ a. (^Lkâl) [Ar.] Hac ibadeti
ni ve azat edilme şartlarını içe­
sırasmda, ihramlı olarak tavaf
ren ve “azatlık kâğıdı” olarak
yaparken sağ omzun açık bıra-
da adlandırılan belge.
kılmasmı ifade eden bir terim.
lyâl a. (JU) [Ar.] Bir kimsenin
ıztırâb ol. Çljkâl) [Ar.] Hadis bili­
bakmakla yükümlü bulunduğu
minde, rivayet edilecek hadisle­
eşi, çocukları, anne ve babasm-
rin birbirlerine eşit durumda
dan oluşan aile bütünlüğü için
olmalarından dolayı tercihte sı­
kullanılan bir terim.
kıntı yaratması.
lyd a. (jjc.) [Ar.] (ç. b. a'yâd) Bay­
ram. bk. îd

i'âde a. GüLI) [Ar.] fık. Sözlük an­
lamı, “Eski durumuna getirme,
tekrarlama.” olan bu söz, İslâmî
inanç çerçevesinde bir ibadetin
eksik yerine getirilmesinden do­
layı yeniden eda edilmesi anla­
mında bir fıkıh terimi.
i'âre a. GjLl) [Ar.] Hadis biliminde,
bir kimsenin hadis okuması ve­
ya kopye etmesi amasıyla bir
başkasına kitaplarından bazıla­
rım geçici bir süre için ödünç
vermesi.
ibâdât ç.a. (oLM [Ar. ibâdetin ç.
b.] Müminlerin İslâm'ın beş şar-
tmdan oluşan namaz, oruç, ze­
kât, hac yanmda kurban kesme,
Kur’ân okuma, dua etme, hayır
işlerinde bulunma gibi ibadetle­
ri.
§ tam. ibâdât-ı mersûme ç.a.
(^^ ûLU) Müminlerin İs­
lâm’ın beş şartmdan oluşan
namaz, oruç, zekât, hac ya­
nmda kurban kesme, Kur'ân
okuma, dua etme, hayır işle­
rinde bulunma gibi düzenli
ibadetlere verilen ad.
ibâdet a. (cjL) [Ar.] (ç. b. ibâdât)
Sözlük anlamı, “İtaat, kulluk, al­
çak gönüllülük, tapma.” olan bu
terim, insanm Allah’a saygı, sev­
gi ve bağlılığını ifade etmek,
O’nun hoşnutluğunu kazanmak
üzere benimsediği ve uyguladığı
davranışları ifade etmektedir.
Bu anlamı üe “ibâdet”, İslâm’ın
beş şartmdan oluşan namaz,
oruç, zekât, hac yanında kurban
kesme, Kur’ân okuma, dua et­
me, hayır işlerinde bulunma
olarak nitelenmektedir. Kur'ân-
ı Kerîm’de ibadet kavramı sek­
sen iki ayette yer almaktadır.
Ayrıca “ibâdet’in, uygulanma
ibâdîlik
biçimine göre dört kategoride
değerlendirildiği söz konusudur.
Birincisi, kalben ruhen yapılan
ibadetler: İman, ihlâs, marifet,
tefekkür, takva benzeri ibadet­
ler. İkincisi, bedensel unsurlarla
yapılan ibadetler; Namaz, oruç,
zikir, teşbih, tekbir, dua gibi
ibadetler. Üçüncüsü, mal ve ser­
vet ile yapılan ibadetler: Sadaka,
zekât, yoksullara yardım gibi
ibadetler. Dördüncüsü, hem mal
ile hem de bedensel unsurlarla
yapılan ibadetler: Hacca gitmek,
can ve mal ile cihat yapmak gibi
ibadetler.
ibâdîlik a. Haricîliğin önemli kol-
larmdan biri olup 7. yüzyılda
Abdullah b. İbâd tarafmdan ku­
rulan bu fırkanın oluşumunu
Câbir b. Zeyd gerçekleştirmiştir.
Öteki fırkalara göre daha ılımlı
bir görüş içinde olan bu fırka,
temelde Kur'ân'nm özüne sım­
sıkı sarılmak, iman ve İslâm’ı bir
bütün olarak benimsemek, Al­
lah’m yegâne sıfatmm “kıdem”
olduğuna yürekten inanmak gi­
bi ilkelere sımsıkı bağlı kalmış­
lardır. Son yıllarda "ibâdîlik”,
genellikle kuzey Afrika ülkele­
rinde yaygınlık kazanmıştır.
ibâdiyye a. bk. ibâdîlik
ibâha a. (uLI) [Ar.] fik. Bir işin veya
davranışm yapılıp yapılmaması
konusunda bireylerin serbest
bırakılmasmı ifade eden bir fı­
kıh terimi. Bu yolla serbest bıra­
342
kılan fiile de “mubah” (bk. bu
madde) denilmiştir.
ibâhiyye a. (4.LI) [Ar.] İslâm’m
yasak veya haram kıldığı değer­
leri helâl gösterme ve mubah
saymayı ilke edinmiş olan Bâtınî
akımlar ve tarikatler için kulla­
nılan bir ad. Bu inançta olanlar,
dinî kurallarm bireyi Allah’a
ulaşmada bir vasıta olduğunu
savunmuşlar, “fenâfillah” (bk.
bu madde) yoluyla Allah’a
ulaşmış kimselerin başka yolla­
ra baş vurmasının gereksizliğine
işaret etmişlerdir.
ibâhiyyet a. (uy) bk. ibâhiyye
ibâkat a. (oîU) [Ar.] fik. Bir kölenin
herhangi bir sebep olmaksızm
efendisinin yanmdan veya hiz­
metinden kaçması.
ibdâ a. QJjJ) [Ar.] Yepyeni ve örne­
ği bulunmayan bir şeyi yeniden
yapmak, yeni bir şey yaratmak
anlamında kelâm terimi.
ibdâl a. (JUI) [Ar.] Hadis biliminde,
hadislerin senetlerinin veya me­
tinlerinin yerlerini değiştirme
işlemi.
ibhâm a. Çl^l) [Ar.] Hadis büimin-
de, hadislerin senetlerinde veya
metinlerinde şahıs adı vermeye­
rek onların yerine “filân, falan
kimse” gibi belgisiz sıfat kullan­
ma yöntemi.
iblîs a. G-Jul) [Ar.] (ç. b. ebâlis ve
ebâlise) bk. şeytan
 343
ibn a. (^1) [Ar.] Oğul, erkek çocuk.
ibniyye a. (<ll) [Ar.] Bir kimsenin
oğlunun kızı.
ibnülvakt a. (oijll ^f) [< Ar. ibn +
vakt] tas. Tasavvuf ehlinin her
zamanı içinde bulunduğu anı en
uygun ibadet ve taatle geçirmesi
anlammda bir terim.
ibnüssebîl a. (Jn.Jljjl) [< Ar. ibn +
sebil] ftk. İslâm’ın beş şartından
biri olan “zekât” {bk. bu madde)
m verildiği yerlerden biri olarak
Kur'ân-ı Kerîm’in “Tevbe sure­
si, 9 / 60”nde ifade edilen ve
yolculuk sırasında muhtaç du­
ruma düşenleri anlatan bir te­
rim. Pek çok fakih, bu duruma
düşenleri, memleketinde malı ve
parası olmakla birlikte seyahat­
te bulunduğu sırada çeşitli se­
beplerden dolayı parasmı kay­
betmiş, geçim sıkıntısma düş­
müş, yerine yurduna dönecek
parası bulunmayan kimseler
olarak tanımlamışlardır. Bunla­
ra zekâttan ve ganimetten hisse
(1 / 5) verilmesi uygun bulun­
muştur.
ibrâ o. (JjjI) [Ar.] ftk. Bir kişinin bir
başka kimseden alacağı için bü­
tün haklarmdan vazgeçmesi.
İbrahim suresi a. (^jeP K
Ar. “Sûretü İbrahim” (^IjjI »_>
>.)] Kur’ân-ı Kerîm’in on dör­
düncü, iniş sırasma göre yetmiş
ikinci suresi olup “Nûh suresi”
(71)nden sonra ve “Enbiyâ su­
i'câm
resi” (21)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve elli
iki âyetten meydana gelmekte­
dir. Kur’ân’da “elif-lâm-ra”
harfleriyle başlayan beş surenin
beşincisidir. Adını ise 35. ayette
geçen ve Mekke’nin güvenliği,
orada yaşayanlann iyiliği için
dua eden Hz. İbrahim’den almış­
tır. Konusu, AUah’m varlığı ve
birliği, vahiy, peygamberler, öl­
dükten sonra dirüme ve sorguya
çeküme gibi temel inançlardan
oluşmaktadır.
ibret a. (o^) [Ar.] tas. Yaşanılan
hayat içinde yapılan yanlışlık­
lardan ortaya çıkan kötü sonuç­
lardan ders çıkarmak.
îcâb a. (oL>l) [Ar.] ftk. İslâm huku­
kunda anlaşma yapmak isteyen
bir tarafın teklifte bulunmasına
karşılık, öteki tarafın buna
olumlu yanıt vermesi.
icâbet a. (cuLl) [Ar.] ftk. İslâm hu­
kukunda soru soran bir tarafa
öteki tarafm olumlu yanıt ver­
mesi.
i'câm a. (^l) [Ar.] Hadis bilimin­
de, Hz. Peygamber’in sözlerini
sağlıklı nakledebilmek için aynı
şekilde yazılan noktalı ve nokta­
sız harflerin, yani ha y yı “hı”
(^)dan, dal” (j) i “zel” (j) den,
“sin” y i “şm” (^)dan, “sad”
(ja) ı “dad” Çuldan v.b. ayıra-
bilmek için noktalama işinin
özenli yapılması işi için kuUanı-
lan terim.
icâre
icâre a. (»jLl) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda bireysel kazançlann üc­
ret karşılığında bir başkasma
devredilmesi için kullanılan te­
rim. Bugünkü hukuk düzeninde
ise bu söz, kira, iş ve istisnâ ak­
dine mukabil olarak kullanılı­
yordu.
§ tam. icâre-i vâhide a. G^lj
sjLJ) fik. Vakıflara ait gelirle­
rin bir defaya mahsus olmak
üzere kiraya verilmesi konu­
su.
icâreteyn a. feLl) [Ar.] fik. Vakıf
hukukunda biri peşin, öteki ve­
resiye olmak üzere vakıf gelirle­
ri üzerinde uygulanan uzun sü­
reli çifte kira bedeli.
icâzât a. (oljLJ) [Ar. icâzet’in ç. b.]
Hadis biliminde, bir hadis kita-
bmı, yazarmdan semâ, kıraât
gibi öğretim yöntemlerinden bi­
riyle almış olan kimselerin adla-
rmı sırasma göre gösteren kayıt­
ların durumu.
icâze a. (<,LJ) LAr.J bk. icâzet
icazet a. (ojLJ) [Ar.] 1. İslâmî bi­
limlerin bugünkü akademik dü­
zeyde eğitim ve öğretimi sonun­
da başarılı kimselere verilen
diploma veya meslekte yeterlilik
ya da uzmanlık belgesini ifade
eden onayh izin kâğıdı. Özellikle
medrese eğitiminin yaygmlaş-
maya başlamasmdan sonra belli
disiplinler için “icâzet” verme
344
yolu açılmış; genellikle de “ha­
dis icazeti, ferdiz icazeti,
Sahîh-i Buhârî icazeti, şemâ'il-
i şerîf icazeti, kıraat icazeti”
gibi yaygm dinî bilim dallarında
izin belgeleri düzenlenmiştir.
Dinî bilimlerin yanında fen bi­
limleri dalmda, söz gelişi tıp, ec­
zacılık, fen ve matematik dalla-
nnda da başardı öğrencilere
icazet verildiği kaynaklarda zik-
redflmektedir. 2. fik. İslâm hu­
kukunda, “Bir hukukî işlemin ge­
çerlilik veya bağlayıcılık kazan­
ması için hak sahibi kişinin izin
vermesi ya da o kişi tarafindan
uygunluk belgesinin verilmesi.”
anlammda kullamlan bir terim.
3. Hadis biliminde, bir hocanm
kendi derlediği hadisleri ve ki-
tabmı bir başka kimseye rivayet
etmesi amacıyla sözlü veya yazı-
lı olarak izin vermesi.
§ tam. icâzet-i âmme a. GuL
05UI) Hadis büiminde, icazet
verilen kimseleri genel bir
vasıfla tavsif ederek görev­
lendirme.
icâzet-i âmme mutlaka a.
(ülk «Ûu ojLi) Hadis bili­
minde, bir şehir, bir bölge
veya mezhep de sınırlı kal­
mayarak icazet verme.
icâzetname a. («u^L.!) [< Ar.
icâzet + F. nâme] “İzin kâğıdı.”
anlammdaki bu terim, “icâzet”
(bk. bu madde) yerine kulland-
 345
mış; ayrıca hat sanatında, hattat­
ların hocalarından aldıkları “eh-
liyetname”ler de bu terim ile
karşılanmıştır.
i'câzü’l-Kur'ân a. (jT>Ji }Lxl) [Ar.]
Kur’ân’m özünde bulunan ede­
bî ve estetik üstünlüğünün,
muhtevasındaki derinlik ve
zenginliğinin bir başka eserde
bulunamayacağım ya da bir
benzerinin yapılamayacağmı
ifade eden bir terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de bire bir
geçmemekle birlikte, O’nun be­
şer sözü değil İlâhî bir kelâm ol­
duğu özellikle vurgulanmış; ni­
tekim “Enfâl suresi” (8 / 31) nde
Hz. Peygamber’i inkâr edenler
diledikleri takdirde benzer söz­
ler söyleyebileceklerini ileri
sürmüşlerse de bunu asla bece-
rememişler; hatta Hz. Peygam-
ber’den bir mucize talep ettikle­
rinde de onlara mucize olarak
Kur'ân-ı Kerîm gösterilmiştir
(Ankebût suresi, 29 / 50-51). Öte
yandan, “i'câzü’l-Kur'ân” son­
radan müstakil bir bilim dah
olmuş ve bu ad altında pek çok
eser kaleme alınmıştır. Bu bilim
dalmda yapılan araştırmalarda
ve eserlerde işlenen konular bel­
li başlı şu ana başlıklarda top­
lanmıştır: “Sarfe teorisi, dil ve
üslûp, muhteva yapısı, gayb bil­
gisi, İlmî i'câz, sayısal i'câz, sos­
yolojik unsurlar”
icbâr a. (jL^l) [Ar.] fik. îslâm huku­
kunda, “Dinin ve yasaların im­
icmâ
kân verdiği ölçüde bir yaptırımın
kullanılarak suçluya da yükümlü
bir kimsenin uygun veya gerekli
bir işe zorlanması.” anlammda
kullanılan bir terim.
icmâ a. (^lu.1) [< Ar. cem'] Sözlük
anlamı, “Toplama, bir araya ge­
tirme, birleştirme, derleyip topar­
lama.” olan bu söz, “Hz. Pey­
gamber’in ölümünden sonra her­
hangi bir zaman dilimi içinde di­
nî bir meselenin hükmü veya or­
tak kanaati üzerinde görüş birli­
ğine varma.” olarak tanımlanmış
ve terim niteliği kazanmıştır.
Sonradan bu terim, dinî bir me­
selenin halli ve bu konuda kesin
hükmün verilmesi için bilim
adamlarınm ortak görüş birliği
içinde olmaları ve bu çerçevede
bütün İslâm âlemindeki Müslü­
manların ortaklaşa benimsedik­
leri dinî hükümleri ifade eden
şer'î delilleri rehber kabul etme­
leri için kullanılmış; fıkıh litera­
türünde ise Kur’ân ve sünnet­
ten sonra üçüncü İslâmî kaynak
niteliği kazanmıştır. Bu bakım­
dan “icmâ”, fıkıh usulü eserle­
rinde kaynaklar teorisinin vaz­
geçilmez bir unsuru hâline gel­
miş ve temel şer'î deliller ara-
smda üçüncü sıraya yerleştiril­
miş; böylece “icmâ”, İslâm fıkhı
ve kültürünün çok önemli kay­
nak ve kavramlarından biri ol­
muştur.
icmâ-i ümmet
§ tam. icmâ-i ümmet a.
(c-I^UI) 1. Büyük fakihlerin,
dinle ilgili bir konuda aynı
görüş etrafında birleşmeleri.
2. mec. Bütün halk.
icmâ'ü’s-sarîh a. (^^Jl
^L»l) ftk. bk. sarih icmâ
icmâ'ü’s-sükûtî a. (^jLJl
^Lal) ftk. bk. sükûtî icmâ
icmâ'm senedi a. ftk. Müctehitlerin
üzerinde fikir birliği ettikleri
hükme varırlarken dayandıkları
delü.
icmâlî iman a. İslâmî inanca göre,
“kelime-i şehâdet” (bk. bu
madde) ile “tevhit” (bk. bu
madde) sözlerini dili ile söyleyip
kalbi ile tasdik etme işi veya
durumu.
içtihât a. (jLiıl) [< Ar.cehd] ftk.
Sözlük anlamı, “Bir işi başara­
bilmek için elden gelen çabayı
göstermek, olanca gücü harca­
mak.” olan bu söz, elde bulunan
delillerin özünden hareketle
zımnî metotlar vasıtasıyla şer'î
hüküm verebilme yolunda zannî
bilgiye ulaşabilme gayretini ifa­
de eder. İslâmî inançta Kur'ân
ve Hz. Peygamber’in sünneti di­
nî hükümlerin aslî kaynağı ol­
duğuna göre bunlarm anlaşıl­
ması akılla mümkün olabilmek­
tedir. Bunlardan kaynaklanan
nakiller ise “içtihât” yöntemiyle
açıklanabilmektedir.
346
iç ezan a. Cuma vakti, hatip min­
berde iken müezzinin okuduğu
ezan için kullanılan terim. Bu
ezanla birlikte alış veriş yasağı
başlamış olur.
içki a. İçenlere keyif hâli veren ve
içilmesi dinen yasak olan alkollü
içecekler için kullanılan bu te­
rim, düşük yoğunlukta alkol içe­
ren bira ve şarap türü mayalı
içeceklerin insanlarm tarım ha-
yatma geçtiği Neolotik Çağ’dan
başlayarak Mısır’dan Çin’e ka­
dar uzanan coğrafyada yayılmış,
Orta Çağ’da ise Arapların imbik
metoduyla geliştirdikleri yüksek
alkol dereceli içkileri AvrupalI­
lar, kendi dillerinde “alcohol”
sözüyle karşılamış ve yayılmış­
tır. Kur'ân ve Hz. Peygamber’in
hadislerinde “hamr” (bk. bu
made) sözüyle karşılanmış olan
bu terim, kesin bir ifadeyle ya­
saklanmış olmasma rağmen İs­
lâm toplumlarında her dönemde
artmış ve fıkıh literatüründe
“eşribe” terimi altında ele alm-
mış, önlenmesi ve yasaklanması,
dinen haram kılınması hükme
bağlanmıştır. Bu terim,
“müskirât” olarak da bilinmek­
tedir.
içkin a. Allah’ın evrende bazı yara­
tıklar ile kısmî bir özdeşlik için­
de olabileceğini savunan ilk dö­
nem âlimler ile “Gulat-ı Şî'a” ta-
raftarlarmın ileri sürdüğü tez;
“aşkın” (bk. bu made) karşıtı.
 347
îd a. (j^) [Ar.] (ç. b. a'yâd) Bayram.
§ tam. îd-i adhâ a. (^Ijx)
Kurban Bayramı; Hicrî tak­
vime göre Zilhicce’nin onun­
cu günü.
îd-i ekber a. (j^lıa) Arefesi
Cuma gününe rastlayan Kur­
ban Bayramı.
îd-i fi.tr a. (jki it) Ramazan
Bayramı.
îd-i kebîr a. (^ .^A bk. îd-i
adhâ
îd-i mevlid a. (Jjx j^) Hz.
Muhammed’in doğum günü
îd-i mübârek a. (JjL. ±4.)
“îd-i şerifiniz mübarek ola.”
veya “Bayramınız kutlu ol­
sun.” sözü.
îd-i sagîr a. (j^ j^) bk. îd-i
fıtr
i'dâl a. (JUci) [Ar.] Hadis bilimin­
de, senedinde arka arkaya iki
ravî tarafından rivayet edilen
hadis.
i'dal hadis a. bk. i'dal
idhâl a. (JLjI) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadis bilgininin bir kita-
bma onun haberi olmadan usul­
süz olarak birtakım hadisler yer­
leştirme veya sokuşturma işle­
mi.
iddet a. (^) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda, evlüiği her ne sebeple
olursa olsun sona eren bir kadı­
nın yeni bir evlüik yapabilmesi
idrâc
için beklemek zorunda olduğu
süre.
§ tam. iddet-i eşhür a. (^tl
ojc) Kocasından ayrılan ve
küçük yaşı sebebiyle hayız
görmeyen bir kadının üç ay
süre ile iddet beklemesi.
iddet-i hami a. (J^ o^) Ko­
cası ölen hamile bir kadınm
doğuruncaya kadar iddet
beklemesi.
iddet-i hayz a. (jA^ o^)
Normal hukukî şartlar çerçe­
vesinde evliliği sona eren bir
kadmın, önceki kocası, yani
boşanmak üzere olduğu ko-
casmdan hamile olup olma-
dığmın anlaşılması için baş
vurulan bir yol.
iddet-i vefat a. (oUj o^) Ko-
canm ölümü üzerine ortaya
çıkan iddet.
iddet nafakası a. İddet süresi için­
de kadının geçimini sağlama
için ödenen para.
îdî s. (^ia) [< Ar. îd + -î] Bayrama
özgü, bayramla ilgili.
îdiyye a. (^^A [Ar.îdî sözünün mü-
ennes (dişil) biçimi.] 1. bk. îdî 2.
ed. Bayramla ilgili olarak kaleme
ahnan kaside veya manzume. 3.
bk. mevlidiyye
idrâc a. (^A) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadisin içerisine ashnda
olmayan söz veya ibareler so­
kuşturma işlemi.
îfâ
îfâ a. GüJ) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda dinî yükümlülüklerin ve
bireysel borçlarm gereğince ye­
rine getirilmesi ve sonlandırıl-
ması konusu veya işi.
ifâza a. Gu^UI) [Ar.] Hac ibadeti
sırasında hacıların Arafat,
Müzdelife ve Minâ’dan çıkışla-
rmı, ayrıca bu işlerin düzenli bir
biçimde yapılması işlemi.
iffet a. (oL) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Haramdan uzak durmak, çirkin
davranışlardan kaçınmak.” an­
lamında olan bu terim, insanm
maddî, bedenî ve cinsel arzula­
rına karşı ölçülü olma, aşırı istek
ve tutkulara gem vurarak dinin
ve akhn ölçülerine göre davra­
nışlar içinde bulunma erdemini
kendisine şiar edinme işi veya
durumu için kullanılmaktadır.
bk. namus
ifk hadisesi a. Adını Kur’ân-ı
Kerîm’de “Nâr suresi” (24 /11 -
26) nde geçen “ifk” sözünden
alan bu terim, iftira, en kötü ve
çirkin yalan anlammda kulla­
nılmıştır. Bu yalan ve iftira, Hz.
Âişe’ye “Mustalik Gazvesi” sıra-
smda atılmıştır. Savaş sonrasın­
da yaşanan olayda Hz. Âişe, or­
dunun hareket etmesi öncesinde
“def-i hâcet” etmek üzere çadı-
rmdan ayrılır, işi bittiği sırada
boynundan kolyesi düşer ve ye­
re saçılan akikleri alacakaran­
lıkta el yordamıyla toplama işi
uzun sürer. Konakladıkları yere
döndüğünde kafilenin ayrılmış
348
olduğunu görür. Çaresiz bekle­
meye başlar. O sırada ordunun
artçılarından biri olan Safvân b.
Muattal es-Sülemî son kontrol
için kamp yerine geldiğinde Hz.
Âişe’yi orada uyur bulur. Onu
alarak kafileye yetişmek üzere
yola çıkarlar. Fakat yol çetin ol­
duğu için biraz gecikirler. Bu ge­
cikme hadisesi sonradan birta­
kım dedikoduların çıkmasına ve
yayümasma sebep olur. Bu olayı
duyan Hz. Âişe çok üzülür baba­
sı Ebubekir’in evine gider. Hz.
Peygamber de ayrıca derin bir
üzüntüye kapılır. Konuyu yakın
çevresi ile müzakere eder; hatta
Mescid-i Nebevî’de cemaatiyle
değerlendirir ve onlardan bu
dedikodulara ve iftiralara karşı
çıkmalarmı rica eder. Dönüşün­
de Ebû Bekir’in evinde bulunan
hanımı Hz. Âişe’ye uğrar ve
onun masumiyetini ister. Bu sı­
rada da beklenen vahy gelmeye
başlamıştır. “Nûr suresi” (24)
nin on birinci ayeti ile başlayıp
yirmi altmcı ayetine kadar de­
vam eden ayetlerde bu iftirayı
atanlardan lânetle bahsedümek-
te, üstelik onlara inananlar da
kmanmaktadır ve onların ceza­
landırılacakları, büyük azap gö­
recekleri ifade edilmektedir.
Bunun üzerine Hz. Peygamber
Mescid-i Nebevî’de cemaatiyle
yeniden bir araya gelmiş ve bu
ayetleri onlara okumuş; kötüler
cezalarını bulmuş, Hz. Âişe de
İlâhî beyanlar ile aklanmıştır.
 349
iflâs a. (^ılil) [Ar.] fık. Sözlük an­
lamı, “Malı tükenme, bozuk para
bulunmama.” anlamında olan bu
söz, İslâm hukukunda bir şahsm
borca batık olması, borçlarmm
mal varlığından fazla olması du­
rumu için kullanılan bir terim.
Yine İslâm hukukuna göre hu­
kuken bir kimsenin iflâs etmiş
sayılabilmesi için mahkeme ka-
rarmm bulunması gerekmekte­
dir. Klasik iflâs literatüründe bu
durum iki şekilde ifade edilmiş­
tir. Birincisi borçlarmı ödeye­
bilme durumunda olanlar için
“cüz'î icrâ”, İkincisi için mahn-
dan daha fazla borcu olanlara
“müflis” borçlu denmiş ve bu
durumda olanlar için de “küllî
icrâ” terimi kullanılmıştır.
ifrâd (I) a. (J>l) [Ar.] Hac ibadeti­
ni umre yapmadan yerine ge­
tirme veya umresiz hac yapma.
ifrâd (II) a. (J>l) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir râvînin bir hadisi tek
başına rivayet etmesi işi.
§ tam. ifrâdü’l-hadîs a.
(iüjJl jl>l) Hadis biliminde,
sahabe ve tabiûnun sözleriy­
le karışık bulunan hadislerin
ayıklanma ve düzenlenme
işi.
ifrâd haccı a. bk. ifrâd
ifrât a. (Ll>l) [Ar.] Ahlâk kuralları
çerçevesinin dışma çıkan psiko­
lojik yeteneklerin aşırı uç nokta­
iftâr
lara ulaşması anlamında kulla­
nılan bir terim; “tefrit” (bk. bu
madde) karşıtı.
ifrit a. (cu>) [< Ar. afr] Cin taife­
sinin reisi veya en güçlü, muk­
tedir olanı ya da zeki, kurnaz
olanı. Bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de bir ayette, “Nemi su­
resi” (27 / 39) nde geçmektedir.
Bazı İslâmî kaynaklarda ise ifrît,
öteki cinler gibi erkeği-dişisi bu­
lunan, değişik şekillere girebilen
varlıklar olarak gösterilmiştir.
ifsât, -dı a. (jUI) [Ar.] 1. Sözlük
anlamı, “Bozmak, bozgunculuk
yapmak, fesat çıkarmak.” anla­
mmda olan bu söz, bir ibadet
veya bir hukukî işlemi sakatla­
mak veya bozmak anlammda-
dır. Söz gelişi namazda iken ko­
nuşmak, namazı ifsat eder; oruç­
lu iken yemek veya içmek, oru­
cu ifsat eder. 2. Hadis biliminde,
bir hadisi rivayet ederken
ravîsini düşürme durumu için
kullanılan terim.
iftâ a. GUI) [Ar.] fik. Herhangi bir
işlemin veya eylemin din kural­
larına uygun olup olmadığı ko­
nusunda ilmiye sınıfı mensupla­
rının düşünce ve görüş bildirme
yetkisini ifade eden terim, fetva
(bk. bu made).
iftâr a. (jlkil) [Ar.] Sözlükte, “Orucu
açmak, oruçluya orucu açtırmak,
başlanmış bulunan orucu boz­
mak veya hiç tutmamak.” anlam-
iftitah tekbiri
larında olan bu söz, oruçlu kim­
senin vakti gelince usulüne uy­
gun biçimde orucunu açması an­
lamında bir fıkıh terimi.
iftitah tekbiri a. 1. İslâmî inacın
temel ibadetlerinden biri olan
namaza başlarken elleri kulak­
lara götürerek söylenen “Allahu
ekber” sözü. 2. “Allahu ekber
Allahu ekber, lâ-üâhe
illallahu v’Allahu ekber,
Allahu ekber ve lillahi’l-
hamd.” sözü.
iğrâb a. Ul>l) [Ar.] Hadis bilimin­
de, garip hadis rivayet etme ya
da rivayet ettiği hadiste tek kal­
ma hurumu.
iğvâ a. (Jjil) [< Ar. gayy] Müminle­
ri şaşırtıp doru yoldan çıkarmak
anlammda bir Kur'ân terimi.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de altı
ayette geçmektedir (bk. M.F.
Abdülbakî, el-Mu'cem, “gvy”
maddesi) ve iblis ile bağlantılı
olarak ifade edilmektedir. Şey-
tanm insanları şaşırtıp doğru
yoldan çıkarmaları, Kur’ân‘da
“hutuvâtü’ş-şeyâün”
(şetanların izlediği yollar) terki­
biyle söz konusu olmaktadır
(Nûr suresi, 24 / 21). Şeytanla-
rm şerrinden korunmak için
Kur’ân’da şu duanın okunması
tavsiye edilmiştir: “Rabbim! Şey­
tanların kışkırtmalarından
(vesvelerinden) sana sığınırım.
Rabbim, onların yanımda bulun­
malarından sana sığınırım.”
(Mü'min suresi, 23 / 97-98). Hz.
350
Peygamber ise şu duamn okun-
masmı salık vermiştir: “Allah’ın
gazabından, azabından, kulları­
nın şerrinden, şeytanların dürt­
melerinden ve yanımda bulunma­
larından Allah’ın kemal mertebe­
sindeki kelâmına sığınırım.”
(Tirmizî, “Da'avât”, 93).
ihânet a. (oSUl) [Ar.] İlâhlık veya
peygamberlik iddiasında bulu­
nan bir kimseye karşı onun
elinde bulunan delilleri yalanla­
yan olağanüstü durumların or­
taya çıkmasını ifade eden bir ke­
lâm terimi.
ihbâr a. (jl^J) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadisin işitme yöntemiyle
elde edildiğini açıkça ifade etme
işi veya durumu.
ihbât a. (LL.I) [< Ar. habt] Bu te­
rim, İslâm inancına göre, imanın
esaslarına ve İlâhî emirlere ay­
kırı davranmanın, yapılan iba­
detlerin ve iyi amellerin karşılığı
olan sevaplan sileceğini veya
yok edeceğini ifade etmektedir.
ihdâd a. (JjaJ) [Ar.] İslâm inancma
göre, kocası ölen veya boşan­
mayla evliliği sona ermiş bulu­
nan bir kadmın, belli bir süre
içinde yas tutması (derin üzüntü
duyması) ve ahlâkî değerlere
ters düşmeyen davranışlar için­
de olmasını ifade eden bir terim.
ihlâs a. (^iül) [Ar.] İslâm inancma
göre, müminin bütün amelle­
rinde, davranışlarmda ve duala­
rında yalnızca Allah’ın rızasını
 351 ihrâm

ve hoşnutluğunu kazanma, Al­ rinin ifade derinliği üzerinde

lah’a içten bağlanma inancını durmuşlardır. Ayrıca “İhlâs su-
anlatan kelâm terimi. resi”nin Kur’ân-ı Kerîm’in bü­
tününe eşdeğerde olduğu üze­
ihlâs-nâme a. (^U ^l) [<
rinde görüşler ileriye sürülmüş;
Ar.fatiha + F.nâme] tas. ed. Ta-
bazı tefsirciler ise bunun üçte
sawufî edebiyatta mutasavvıf
bir olduğunu savunmuşlardır.
şairlerin “İhlâs suresi”nin fazi­
Aslmda bu ifadeyi Hz. Peygam­
letlerini şiirleştiren eserler için
ber bizzat kendisi söylemiştir:
kullandıkları terim.
“Nefsim elinde bulunan Allah’a
İhlâs suresi a. ^yii) [< yemin ederim ki, bu sure muhak­
Ar. “Sûretü’l- İhlâs” (^^1 Sj kak Kur’ân’ın üçte birine denk
ju.)] Kur’ân-ı Kerîm’in yüz on olur.” (bk. Sahîh-i Buhârî ve
ikinci, iniş sırasma göre yirmi Tercemesi, C. 16, s. 7248) Ayrıca,
ikinci suresi olup “Nâs suresi” Hz. Peygamber’in “İhlâs sure-
(114)nden sonra ve “Necm su­ si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
resi” (53)nden önce Mekke dö­ Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
neminde nazil olduğunu söyle­ 5065-5067.
yenler olduğu gibi hem Mekke
ihmâl a. (JUl) [Ar.] Hadis bilimin­
hem de Medine’de nazil olduğu­
de, bir hadis metnini oluşturur­
nu söyleyenler de vardır ve dört
ken noktah bir harf veya harfle­
âyetten meydana gelmektedir.
ri noktasız yazma işi.
İslâm inancmm temel ilkesi olan
“tevhid”i içerdiği için bu adla ihrâc a. (jl>l) [Ar.] Hadis bilimin­
anılan sure, ayrıca ilk ayeti olan de, bir hadisi ravîlerinin admı
“Kul hüvallahu ahad” ibaresiy­ anarak ortaya çıkarma işi.
le de anılmaktadır. Türkçede ise
ihrâm a. Çlja.1) [Ar.] fik. İslâm
“Kul hü” kısaltılmış biçimiyle
inancma göre, hac ve umre iba­
yaygın kullanım gösteren bu su­
deti yapan kimseye günlük iş­
re, “ihlâs-ı şerif’ olarak da nite­
lerde helâl olan bazı davranışla­
lenmektedir. Bu surenin özü
rın yasak kılmması anlamında
üzerinde tefsir yapanlar, özellik­
kullanılan fıkıh terimi. Bu ya­
le ilk iki ayette yer alan “ahad”
saklar ise şöyle sıralanabilir:
(Allah’ın birliğini ve eşsizliğini
Saç, sakal, bıyık tıraşı olmak,
ifade eder ve O’dan başkasına
etek veya koltuk altı kıllarını
nisbet edilemez.) ve “samed”
temizlemek, tırnak kesmek bü­
(Var oluş bakımından kimseye
tün mezheplerce yasaklanmıştır.
muhtaç olmayıp her şeyin varlı­
İhrama girmeden önce tırnakla­
ğını kendisine borçlu olduğu
rı kesmek, gusul abdesti almak,
vâcibü’l-vücûd demektir.) sözle­
ihrâm keffâreti 352

iki parça örtüyü giymek ve iki bunlarm tamamlanmasını en­

rekât namaz kılmak sünnet ola­ gelleyen bir durumun ortaya
rak ifade edilmiştir. çıkması anlamında kullanılan
bir terim. Hanefî mezhebine gö­
ihrâm keffâreti a. Hac ve umre
re düşman unsurlarınm ibadeti
ibadeti sırasında “ihrâm” (bk.
engellemesi, savaş çıkması üze­
bu madde) yasaklarmm bozul­
rine yollarm kapanması, aman­
ması karşılığı yerine getirilmesi
sız bir hastalığa yakalanılması,
gereken bedeller için kullanılan
yolculuğa devam edilemeyecek
terim. Bu konu Kur’ân-ı
derecede parasız kalınması
Kerîm’de “Bakara suresi, 2 /
“ihsâr” olarak gösterilmiştir.
196 ve Mâ'ide suresi, 5 / 95”nde
ifade edilmekte, hac ve umre ya­ ihtidâ a. (Jjiıl) [Ar.] fik. İslâm
saklarmm bozulması karşılığı inancına göre, diğer dinlerden
kurban kesme; hastalıktan dola­ veya dinsiz iken İslâm dinine
yı yasakların bozulması karşılığı girme işi veya durumu.
oruç tutma, sadaka verme, kur­
ihtilâfu’l-hadîs a. (^i jfci)
ban kesme; ihramlı iken bir av
[Ar.] Hadis biliminde, direkt an-
öldürme karşılığı bir hayvan
lamlarmda çelişki, zıtlık veya
kurban etme veya yoksullara
tenakuz bulunan hadislere veri­
yemek yedirme ya da oruç tut­
len ad.
ma bedelleri salık verilmektedir.
ihtilâm a. ÇMSaJ) [< Ar. hulm] fik.
ihsân a. (jLa.1) [Ar.] Genel olarak
İslâm inancına göre, rüyada cin­
iyi ve güzel davranışlarda bu­
sel doyuma ulaşıp cünüp olma
lunmak, Allah’a ihlâs ile kulluk
durumu. Bu duruma düşen kim­
yapmak. Kur’ân-ı Kerîm’de bu
se, namaz kılamaz, Kur’ân-ı
terim, “İyilik yapmak ve iyi dav­
Kerîm okuyamaz, oruç tutamaz,
ranışlarda bulunmak.” (Yûsuf
Kâbe’yi tavaf edemez. Oruçlu
suresi, 12 / 23) anlammda; “Gü­
iken “ihtilâm” olan kimsenin
zel işler yapmak.” (Nahl suresi,
orucu bozulmaz, ancak kısa za­
16 / 30 ve Yûnus suresi, 10 / 26)
man içinde gusul abdesti alması
anlammda; “Bir işi, bir görevi
gerekir, “ihtilâm” bireyin çocuk­
hakkıyla yerine getirmek.” (Ba­
luk çağmdan ergenlik çağına ge­
kara suresi, 2 /112 ve Nisâ su­
çiş döneminin bir ifadesidir. Bu
resi, 4 /125) anlamında geçmek­
bakımdan akıllı olmak koşuluyla
tedir.
kişi, bütün dinî ve hukukî konu­
ihsâr a. (jL».l) [Ar.] fık. İslâm lardan sorumlu duruma gelmiş
inancma göre, hac ve umre iba­ sayılmaktadır.
deti için ihrama girdikten sonra
 353
ihtilât a. (MüJ) [Ar.] fık. Yaşlanma
veya çeşitli sebeplerle aniden
hafıza bozukluğuna uğrama.
ihtirâ a. (^1^l) [Ar.] bk. ibdâ
ihtisâr a. (jLül) [Ar.] Hadis bili­
minde bir hadisi kısaltmak işi
veya durumu.
ihtiyâr a. (jLü.1) [Ar.] “îki şeyden
birini diğerine tercih etmek, seçip
ayırmak, üstün tutmak.” anlamı­
na gelen bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’in “A’râf suresi, 7 /155;
Tâhâ suresi, 20/13; Kasas su­
resi, 28 / 68; Duhân suresi, 44 /
32”nde aynı anlamlarda ifadesi­
ni bulmaktadır. Ayrıca, kelâm ve
fıkıh alanmda ise yaygm bir kul­
lanım içinde olmuştur.
ihvân a. (jlji.1) [Ar. ah sözünün ç.
b.] tas. Aynı şeyhe bağlı olan
müritleri, aynı tarikatin veya ta­
rikat kollarmm mensupları için
“birbirlerinin kardeşi” anlamını
taşıyan terim.
§ tam. ihvân-ı safâ a GlLa
jl^J) bk. ihvânü’s-safâ ve
hullânü’l-vefâ
ihvânü’s-safâ ve hullânü’l-vefâ a
(«lipl j^lîil j plı.rtll jljîl) İslam
fikir hayatmda, 10. yüzyılda
Basra’da ortaya çıkan, Kur’ân-ı
Kerîm’e ve Hz. Peygamber’e
önem vermeleri yanında Batı fi­
kir hayatından Sokrat, Eflatun,
Aristo gibi feylezoflarla da ilgi­
lenmiş olan bir dinî ekol.
ikâmet
ihyâ a GUJ) [Ar.] fık. İslâm huku­
kunda mevât (işlenmemiş) ara­
zinin mülk edinme veya kul­
lanma hakkmı kazanma amacıy­
la ıslah edilmesi veya imara
açılması işi veya durumu.
§ tam. ihyâ-i mevât a (ol>o
fLa.1)fik. İslâm hukukunda
mevât (işlenmemiş) bir ara­
ziyi ziraate elverişli bir ko­
numa getirme.
ikâb a. (u(k) [Ar.] İlâhî emirlere
uymayanlara ve kâfirlere dünya
ve ahirette verüecek cezalar için
kullanılan bir terim. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de yalın olarak
veya başka kelimelerle terkip
yaparak on dokuz ayette yer al­
maktadır (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “akb” maddesi). Ayrıca
hadislerde de “cezalandırma,
İlâhî azap” anlammda geçmek­
tedir (Tirmizî, “Da'avât”, 93).
ikâf a (Jlil) [Ar.] Hadis biliminde,
bir haberin bir sahabiye ait ol­
duğunu söyleme veya bir hadi­
sin senedini bir sahabeye ulaştı­
rıp orada bırakma durumu veya
işi.
ikâmet a. (o-ül) [Ar.] İslâmî ibadet­
lerin en önemlilerinden olan
namazm farzı kılınırken nama-
zm başlamak üzere olduğunu
ifade etmek üzere okunan “ka­
met” (bk. bu madde) sözü için
kullanılan terim. İslâm bilginle­
rinin pek çoğu “ikâmef’i, “sün-
ikindi
net-i mü'ekkede” (bk. bu mad­
de) olarak nitelerken Hanbelî ve
Şafi'î mezhebinden olan ulema
“farz-ı kifâye” (bk. bu madde)
olarak göstermişlerdir.
ikindi a. Öğle namazı ile akşam
namazı arasmdaki vakit.
ikindi namazı a. Öğle namazının
vaktinin çıkışmdan akşam na­
mazına kadar, yani güneşin ba­
tış anına kadar olan süre içinde
sekiz rekât olarak kılınan na­
maz. Burada öğle namazınm çı­
kış vakti, her varlığm gölgesinin
iki katı yüksekliğe çıkması ile öl­
çülür. Bu namaz önce, dört rekât
sünnet, ardından da dört rekât
farz olarak eda edilir.
iklâb a. Çıül) [< Ar. kalb] bk. ıklâb
İkra’ suresi CL. (jjJLU 6j|JjUJ Îjîl) bk.
Alak suresi
ikrah a. (JjSI) [< Ar.kerh] Sözlük
anlamı “İğrenme, nefret etme,
tiksinme.” olan bu terim, zor ve
tehdit kullanarak bir kimseye is­
temediği bir işi veya onaylama­
dığı bir davranışı zorla yapma
ya da yaptırma anlamındadır.
Kur’ân-ı Kerîm’de türevleriyle
kırk bir yerde geçen bu söz, ha­
dislerde de zikredilmektedir.
Buhârî, “ikrâh” konusunu kita-
bmın “Kitâbu’l-İkrâh” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 15, s.
6807-6823) adlı bölümünde Hz.
Peygamber’in hadislerine daya­
narak incelemiştir.
354
§ tam. ikrâh-i gayr-i mülcî a.
(^ jJisljSl) huk. Şeriat hu­
kukuna göre, öldürme veya
bir organı yok etme tehdidini
içermeyen, daha çok işkence
ve hapis gibi acı ve eziyet ve­
ren durumlarda oluşan ik­
rah.
ikrâh-i mülcî a. (^şL »L£0
huk. Şeriat hukukuna göre,
ölüm veya bir organm kesil­
mesi üe veya aşırı eziyet üe
oluşan ikrah.
ikrâh-ı nâkıs a. (^L *1^1)
huk. bk. ikrâh-i gayr-i mülcî
ikrâh-ı tâmm a. ÇL J^l)
huk. bk. ikrâh-i mülcî
ikrâr a. (jl>l) [Ar.] İslâmî inançta
yapılan ibadetin ve akidenin dil­
le tasdik edilmesi anlammda bir
kelâm terimi.
iktibâs a. (^Lil) [Ar.] ed. İslâmî
edebiyatta, Kur’ân ve hadisten,
işlenen konu ile ilgili ayet veya
herhangi bir ibareyi anlatımı
güçlendirmek ve pekiştirmek
amacıyla metnin içine yerleş­
tirmek ve kullanmak sanatı.
iktidâ a. (Jjül) [Ar.] fık. İslâm inan­
cında, cemaatle namaz kılma
amacıyla, namazı kıldıran ima­
ma uyma.
iktidâr a. (jlül) [Ar.] ed. Anlatımda
bir düşünceyi veya tezi değişik
edebî sanatlarla güçlendirmek
ve ifadeyi güzelleştirmek işi.
 355
iktifâ a. Glül) [Ar.] Anlatımda
işlenen konu içinde birbiriyle il­
gili iki unsurdan güçlü olan bi­
rinin delilleriyle yetinerek İkin­
cisini uzun uzun anlatmaya ge­
rek görülmeyerek onu göz ardı
etme işi.
iktisâs a. (jûLdl) [Ar.] bk. ıktisâs
îlâ a. GıLl) [Ar.] fık. İslâm hukukun­
da, evli bir erkeğin karısıyla cin­
sel ilişkiye girmemek üzere
yapmış olduğu yemin. Bu durum
“kaza'î boşanma” sebeplerinden
biri sayılmıştır. Kur’ân-ı
Kerîm’de sadece bir yerde, “Ba­
kara suresi” (2 / 226) nde “Ka­
dınlarına yaklaşmamaya yemin
edenler dört ay beklerler.” biçi­
minde geçen bu söz, Hz. Mu-
hammed’in eşleri ile ilgili olarak
hadislerde de yer almaktadır.
ilâh a. (dİ) [Ar.] (ç. b. âlihe) Tanrı
olarak tapınılan, ululuğu ve yü­
celiği karşısında huşu ile
eğilinen, gönülden bağlanılan ve
koruyuculuğuna sığınılan varlık
anlamında dinî terim. Ayrıca
hak veya batıl olsun tapılmaya
değer bulunduğu her varhğa
“ilâh” denildiği de kaynaklarda
zikredilmektedir. Bu sözün Al­
lah kelimesi ile ilgili olduğu, bu
kelimenin başına “l” (elif) ile “J”
(lam) harflerinin gelmesi ve “f
(hemze)nin düşmesiyle “<111” (Al­
lah) sözünün oluştuğu konusun­
da İslâm bilginlerinin çoğu gö­
i’lâl
rüş birliği içindedirler. Bu terim,
Kur’ân-ı Kerîm’de çokluk bi­
çimleri de dahil olmak üzere yüz
kırk yedi yerde geçmektedir.
İlâhî a. Ç^l) [< Ar. ilâh + î] 1. tas.
ed. Mutasavvıf şairler tarfmdan
kaleme alman, daha çok Allah’m
birliğini, ululuğunu ve kudretini
anlatan şiirler. 2. müz. İslâm sa­
natında, genel olarak dinî-
tasavvufî nitelikli olarak beste­
lenmiş şiirler.
İlâhî hadis a bk. kudsî hadis
ilâhiyât a. (0L4JI) [Ar.] Üç ana grup­
ta değerlendirilen İslâmî inanç
esaslarının birincisini oluşturan
ve konuları içinde “Allah’ın zatı
ile sıfatlarT’nı ön plana alan bi­
lim dalı için kullanılan terim,
Tanrı bilimi, teoloji.
ilâhiyyûn a. (jj^il) [Ar.] Evrenin
bir yaratıcısmın bulunduğu gö­
rüş ve düşüncesini benimseyen­
ler için kullanılan kelâm terimi,
“maddiyyûn” (bk. bu madde)
karşıtı.
i'lâ-i kelimetullah a (dllUS <öUI)
[Ar.] İslâm inancında, “tevhîd”
(bk. bu madde) akidesini yücel­
terek hâkim konuma getirme işi
veya durumu için kullanılan ke­
lâm terimi.
i'lâl a. (JiUl) [Ar.] Hadis biliminde,
bir hadisin senet veya metninde
bir kusurun bulunduğunu ifade
etmek işi.
i’lâm
i'lâm (I) a. (^l) [Ar.] Hadis bili­
minde, hocanm kendi metotlan
çerçevesinde topladığı hadisleri
öğrenciye göstermesi ve öğren­
cinin de hocaya rivayetini hatır­
latması, onun da bu metoda iti­
raz etmemesi esasma dayah ri­
vayet usulü.
i'lâm (II) a. Ç^UI) [Ar.] huk. İslâm
hukukunda, mahkemece verilen
bir şer'î hükmün kaydedildiği
yazılı belge
ilelü’l-hadîs a. (e^Jl Jk) [Ar.]
Hadis biliminde, sağlam ve sağ­
lıklı haberin doğruluğunu zede­
leyici nitelikteki gizli ya da bi­
linmeyen sebepleri inceleyen bi­
lim dahnın ortak adı.
ilhâd a. (jUI) [Ar.] Allah’ın varhğı
ve birliği ile dinin temel şartla­
rını inkâr etmek, dinî inaçları
hafife almak veya küçümsemek
anlamında kullanılan bir felsefe
ve kelâm terimi. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Hac suresi” (22 / 25)
nde geniş olarak ele alman bu
konunun unsurlan arasmda, Al­
lah’m isimlerini değiştirerek
tahrif etmek, O’nu inkâra yel­
tenmek, Kur’ân-ı Kerîm’in Al­
lah kelâmı olduğuna inanma­
mak veya onu başka birine nis­
pet etmek, ayetleri yalanlamak,
doğruluktan sapmak gibi dinin
temel inançlarını zedeleyen
davramşlar ve sözler sayılmıştır.
ilhâk a. (jLJI) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadisi yazarken unutulan
356
söz veya ibareleri sonradan ki-
tabm kenar kısımlarına ekleme
ve kaydetme.
ilham a ÇlI^I) [Ar.] 1. Feyiz yoluyla
insanm kalbine ulaştırılan ve
esin olarak da nitelenen terim.
2. Tanrı'nm, peygamberlerin yü­
reğine doldurduğu tanrısal âle­
me özgü duygu ve düşünceler.
§ tam. ilhâm-ı ilâhı a. (^l
f^l) İlâhî duygu anlamında
kelâm terimi.
ilhâm-ı Rahbânî a. (^Lj fUI)
tas. Allah tarafından insanm
ruh dünyasına telkin edildiği
kabul edilen duygu için kul­
lanılan kelâm terimi.
ilim, -İmi (I) a. C^) [< Ar. ilm]
Sözlüklerde “bilmek” olarak ge­
çen bu terim, bilim ve bilgi kar-
şıhğı olarak yaygm bir kullanım
gösterir. Kur’ân-ı Kerîm’de bu
kelimenin kökünden türemiş
750 söz varhğı yer almaktadır
(bk. M. F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“alm” maddesi). Bu terimin
önemi, işlevi ve değeri hadisler­
de de vurgulanmıştır. Bunun en
çarpıcı örneği, ilmin nafile iba­
detten daha üstün olduğu şek-
linde ifade edilmiştir (Tirmizî,
“ilim”, 19; İbn Mâce, “Mukaddi­
me” 19). Buharî ise bu konuyu
eserinde “Kitâbu’l-üm” başlığı
altında incelemiş ve Hz. Pey-
gamber’in pek çok hadisini bu
bölümde zikretmiştir (Sahîh-i
 357
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 213-
285). Bu söz, Allah’m subutî sı­
fatlarından biri olup “Olmuşu,
olacağı, gizliyi saklıyı, kısacası
her şeyi bilen.” anlammdadır.
§ tam. ilm-i ahkâm-ı
nücûm a. (^ ^l ^J İs­
lâmî bilimler çerçevesinde,
yıldızların insanları ve olay­
ları etkilediği inancma daya­
nan astroloji, yıldız falcılığı,
müneccimlik gibi bilim dalla­
rı için kullanılan ortak ad.
ilm-i ahlâk a. (jıLl ^ Ah­
lâk bilimi veya töre bilimi.
ilm-i arz a. (^l (Jk) Jeoloji
veya yer bilimi.
ilm-i beyân a. (ûL ^j ed.
Üslûp konusu içinde yer alan
ve anlatım tarzını inceleyen
belâgatin bir bölümü için
kullanılan terim.
ilm-i felek a. (dU ^J İslâmî
bilimler çerçevesinde astro­
nomi yani gökbilimi.
ilm-i ferâ'iz a. (^l> ^ fık.
Miras hukukuna ilişkin konu-
larm bir arada incelendiği bi­
lim dalı. bk. mîrâs ve ferâ'iz
ilm-i fıkh a. (üî jdk) Bülûğ
çağına ermiş kimselerin üze­
rine farz, vacip, sünnet,
müstehab, mubah, harâm,
mekruh ve müfsid olan konu­
ları inceleyen bilim dalı.
ilm-i mîkât
ilm-i hadîs a. (ijja. ^1 Hz.
Peygamber’in sözlerini, dav­
ranışları ile izlediği yol ve
yöntemleri inceleyen bilim
dalı. İslâmî bilimlerin en
önemli ve en saygm araştır­
ma konularından olan bu bi­
lim dalı, temelde “sened” ve
“metin”e dayanmakta, onun
asıl gayesi ise metnin sahih
olup olmadığmı tespit etme,
kusurlu olanları ayıklamadır.
ilm-i hâl a. (Jk ^1 1. bk. il­
mihâl 2. tas. Bâtınî bilimler
veya tasavvuf için kullanılan
bir tasavvuf terimi.
ilm-i havâs a. (^Ijk fit) bk.
havâs ilmi
ilm-i hey'et a. (ol^ ^Ic) bk.
ilm-i felek
ilm-i İlâhî a. (^l ^Ic) bk.
ilâhiyât
ilm-i kâl a. (Jü ^J bk. kal
ilm-i kelâm a. (^ ^J bk.
kelâm ilmi
ilm-i ledün a. (j J ^Jx) bk. le-
dün ilmi
ilm-i mîkât a. (ok^ fU) İs­
lâmî bilimler çerçevesinde
güneş, ay ve yıldızlarm dö­
nüşüm ve değişimlerini dik­
kate alarak namaz vakitleri­
nin belirlenmesini konu alan
bilim dah.
ilm-i nücûm
ilm-i nücûm a. Ç^j ^ bk.
ilm-i felek
ilm-i sakk a. Gu ^U) îslâm
hukukunda ilâm, hüccet, se­
net gibi resmî vesikaları
yazma usulünü konu edinen
bilim dalı.
ilm-i tasavvuf a. (m^s ^
Ahlâkî konuları içeren, ima­
nın vicdanileşmesini ve fıkıh
işlerinin severek ve kolaylık­
la yapılmasmı sağlayan ve
marifeti telkin eden bilgi bi­
rikimi.
ilm-i tefsir a. (j^t jdx)
Kur’ân-ı Kerîm’i daha iyi ve
daha açık anlamak ve anlat­
mak için müfessirlerin uğraş­
tığı bilim dalı.
ilm-i usûl-i hadîs a. Gtuja.
J^l |Jx) Hadislerin tasnifini,
kısımlarmı ve çeşitlerini ele
alan çahşmalar veya bu ça-
hşmaların yapıldığı bilim da-
h.
ilm-i usûl-i kelâm a.
j^l jJx) Kur’ân-ı Kerîm’den
ve hadislerden kelâm konu­
larının nasıl çıkarılacağmı
araştıran bilim dalı.
ilmü'l-ahbâr a. (jLkifl
Hz. Peygamber’in, sahabenin
ve tâbiûnun söz ve davranış­
larını inceleyen bilim dalı.
ilmü'l-a'lâ a. (JL^I |Jx) Ha­
yat ve varlık ile bunların kar-
358
şısmda Allah ve varlık ötesi
dünyayı ele alan, bunlarm
yanında tabiî bilimlerin ilke­
lerini araştıran bilim dalı,
metafizik (bk. metafizik).
Aristo’nun metafizik için kul­
landığı Latince “prote
fhilosophia” teriminin Arap­
ça karşılığıdır.
ilmü'l-âsâr a. (jWl ^U Hz.
Peygamber’in, sahabenin ve
tâbiûnun söz ve davranışları
ile takrirlerini inceleyen bi­
lim dalı.
ilmü'l-bâtın a. (^Ul ^ İs­
lâmî bilimlerde, gizli hakikat­
leri konu edinen ve bu yolla
insanı manevî kurtuluşa eriş­
tirdiğine inanılan bilim dalı.
ilmü’l-ensâh a. LUi^l
bk. ensâb
ilmü'l-hadîs a. (a^i ^ bk.
hadis usulü
ilmü'l-kelâm a. ^1 ^1 bk.
kelâm ilmi
ilmü'l-münâsebet a. (c^Ul
(Jx) İslâmî bilimlerde,
Kur’ân-ı Kerîm’deki sureler
ile ayetler arasındaki bağlan­
tıyı ve uyumu inceleyen bi­
lim dah.
ilmü'n-nefs a. 0^1 jlc) Ru­
hun iç dünyasmı, özünü, ha­
yal ve akıl gibi melekelerin
inceleyen bilim dalı.
 359
ilmü'r-rivâyet a. (cuijı (J^)
bk. ilmü'l-ahbâr
ilmü'l-yakîn / ilme'l-yakîn a.
(j_.a_.ti -u) İslâmî kaynaklarda
doğru bilginin kriterleri üç
kategoride ifade edilmiştir.
Bunlar, ayne’l-yakîn (.duyu
yollarıyla elde edilen bilgi)
(bk. bu madde), hakka’l-
yakîn (iç duyu ya da tecrübe
ile elde edilen bilgi) (bk. bu
madde) ve ilme’l-yakîn (akla
ve İlmî delillerle edinilen bil­
gi). Bu sonuncusu, kesinlik
bakımından doğru bilgiyi
ifade eden bir terimdir.
ilmü'z-zarûrî a. (^jj^ll jJx)
Teorik, aklî ve naklî yöntem­
lerle elde edilen bilgi.
ilim, -İmi (II) a. (^Ic.) [< Ar. ilm]
Zaman ve mekân kavramların­
da sınır tanımaksızın küçük ve­
ya büyük, gizli veya âşikâr her
şeyi ve olayı eksiksiz bilmek an­
lamında Allah’a nispet edilen
sübûtî sıfatlardan biri ve en
kapsamlısı için kullanılan terim.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de üç
yüz seksen ayette isim ve sıfat
özelliğiyle Allah’a nispet edile­
rek kullanılmıştır (bk. M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “alm”
maddesi).
ilkâh a. (^lill) [Ar.] fik. Normal ilişki
dışmda bir yöntemle “dölleme”
anlamında kullanılan bir fıkıh
terimi.
ilk günâh a. bk. aslî günah
ilmihâl kitabı
illallah a. (dil ^I) [Ar.] “lâ ilâhe ill-
Allah” (bk. bu madde) sözünün
kısaltması olup bezginlik ve bık-
kmlık ifade eder.
illet a. (cL) [Ar.] 1. Evrende bir
nesnenin veya olaym meydana
gelmesini sağlayan unsur anla­
mında kelâm terimi. 2. Bir ha­
diste anlaşılması zor, anlam ba­
kımından kapalı, gizli veya met­
ne zarar veren kusurların bu­
lunması durumu.
illiyet a. (JL) [< Ar. illet (sebep)]
Evrende, her hadisenin bir se­
bebi olduğunu ifade eden bu te­
rim, genellikle felsefede ve ke­
lâm biliminde kullanılmıştır.
illiyyîn a. (jJt) [< Ar. illiyy’in ç.
b.] İslâm inancına göre, iyilerin
amel defterlerinin bulunduğu
yer anlamında kullanılan bir
Kur’ân terimi. Kur’ân-ı
Kerîm’de sadece bir ayette
(Mutaffifln suresi, 83 / 18-21)
“İyilerin kitabının bulunduğu
yer.” anlammda geçen bu söz,
Allah’a yalan olan kulların bu­
lunduğu yer olarak da yorum­
lanmıştır.
ilmihâl a. (JL. jdt) [< Ar. ilm + F. -i
+ Ar. hâl] İslâmî ibadet yollarmı,
özellikle de namaz, abdest ve
öteki dinî bügileri çocuklara öğ­
retmek amacıyla yapılan çalış­
malar ve eserler için kullanılan
bir terim, davranış bilgisi.
ilmihâl kitabı a. bk. ilmihâl
ilmiyye
ilmiyye a. («l^LJ [Ar.ilmî sözünün
müennes (dişil) biçimi.} (ç. b.
ilmiyyât) 1. Din işleriyle uğra­
şan hocalar sınıfı veya din işle­
riyle uğraşanların mesleği. 2.
Edebiyat bilimleri, fıkıh, ah-
kâm-ı Şer’iyye ile uğraşan meşi­
hat dairesinde çalışan kimseler
için kullanılan bir terim. 3. Os­
manlI devlet geleneğinde eğitim,
hukuk, fetva ve diyanet teşkilâ­
tını oluşturan medrese düzenin­
den yetişme “ulemâ” sınıfı için
kullanılan bir terim.
ilzâmât ç.a. (oLljll) [< Ar. ilzâm’in
ç. b.] Hadis biliminde, bir hadis
derleyicisinin veya yazarmm
alması gerektiği hâlde kitabma
almadığı hadisler için kullanılan
terim.
imâle a. (dLl) [Ar.] Kıraat bilimin­
de, fethada ve onu takip eden
elif harfinde meydana gelen söy­
leyiş değişikliği.
imâm a. (^Ll) [Ar.] (ç. b. e'imme) 1.
Cemaate namaz kıldıran kimse.
2. Müslümanlıkta mezhep kuran
kimseler. 3. Hz. Muhammed'den
sonra onun vekilliği görevini
üzerine alan halifelere verilen
unvan. Hz. Peygamber, kendi­
sinden sonra imamlık yapma işi
için Hz. Ebubekir’i uygun bul­
muştur. Kendisi ölümüne yakın
dönemde, hastalığı sırasmda
“Ebû Bekr’e emredin de insanlara
namaz kıldırsın.” demiştir
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
360
2, s. 706). Böylece Hz. Peygam-
ber’den sonra ilk imam Hz.
Ebubekir olmuştur. 4. Bazı kü­
çük İslâm devletlerinde devlet
başkanı. 5. Hadis biliminde, en
üst mertebeye ulaşmış hadis
âlimi için kullanılan terim, eşan-
lamlısı: “hâkim, hüccet, hâfiz,
muhaddis” (bk. bu maddeler).
§ tam. imâm-ı a'zam a. ÇJ^l
^Ll) Dört büyük İslâmî mez­
hepten İmam Ebû Hanife (öl.
150 / 767).
imâm-ı mübîn a. (j^ ^Ll)
tas. Tasavvuf inancma göre
arş için kullanılan söz. Bun­
dan amaç, sekizinci feleğin
arşı taşımasıdır; yani arş
gökyüzünde en yüksek mer­
tebedir.
imâmüT-enbiyâ a. GLiyi
f.LJ) Nebilerin, peygamberle­
rin imâmı olan Hz. Muham-
med.
imâmü'l-kıbleteyn a. (jjiLül
^Ll) Hz. Peygamber’in “Ba­
kara suresi” (2)nin 144. aye­
ti uyarınca kıblesini “Mescid-
i Aksâ” (bk. bu madde)dan
Kâbe’ye çevirmesi ve Medi­
ne’deki “mes-cid-i
kıbleteyn” içinde öğle ve
ikindi namazlarını kıldırma-
smdan dolayı kendisine veri­
len bir başka unvan.
imâmü'l-müslimîn a.
(jJLJI fLI) Müslümanlann
 361
imamı, halife veya devlet
başkanları için kullandıkları
terim.
imâmân a. t>LLi) [Ar.] tas. Bir
tarikat liderinin biri sağmda biri
solunda olan iki veli için kullanı­
lan bir terim.
imame a. (uLl) [Ar.] 1. bk. sarık 2.
Tespih veya çubuk gibi şeylerin
başma geçirilen uzunca kısım
veya başlık.
imâmet a. (^Ul) [Ar.] İslâm dün­
yasında, Hz. Peygamber’in vefa­
tından sonra devletin dinî ve si­
yasî liderliği üstlenme işi veya
durumu.
§ tam. imâmet-i kübrâ a.
(&>£ caLI) Halifelik veya
devlet başkanlığı.
imâmet-i suğrâ a. (^y^
c-Ll) İmamlık, cemaate na­
maz kıldırma görevi.
imâmet-i uzmâ a. (^
cmL.1) bk. imâmet-i kübrâ
imâmeyn a.ç. (j^Ui) [Ar.imâm
sözünün tensiye (müennes) biçi­
mi.] İki imam anlamma gelen bu
terim, Ebû Hanîfe’nin iki öğren­
cisi olan Ebû Yûsuf’ üe Mu-
hammed b. Haşan eş-Şeybânî
için kullanılmıştır.
§ tam. İmâmeyn-i
Hümâmeyn öz.a. (juLı
jx«Ll) Hz. İmâm-ı Haşan ile
İmâm-ı Hüseyn; İmâm-ı Ebu
îmân
Yusuf ile İmâm-ı Muhammed
için kullanılmıştır.
İmâmîlik a. bk. İmâmiyye
İmâmiyye a. (<^LI) [Ar.] İmamîler,
Hz. Muhammed'den sonra, Hz.
Ali'nin ve soyunun meşru imam
olduğuna inanan Şiî mezheple­
rinden biri olup "isnâaşeriyye"
(bk. bu madde), "seb'iyye" (bk.
bu madde), "zeydiyye" (bk. bu
madde) gibi birçok kollara bö­
lünmüştür.
imâm nikâhı a. Dinî nikâh.
imâm-zâde a. (»Jj ^Ll) [< Ar.
imâm + F. zâde] İslâm dünya-
smda Şîa geleneği içinde imam-
larm oğulları ve torunları ile
bunların mezarları için de kul­
lanılan terim. İmam-zâdelerin
türbeleri genellikle İran, Pakis­
tan ve Hindistan’da yaygmlık
göstermektedir.
îmân a. (jkl) [< Ar. emn] 1. Dinin
ortaya koyduğu dogmalara
inanma, din inancı, itikat, “kü­
für” karşıtı. 2. İslâm dinine
inanma, mümin olma anlamm-
da kullanılan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de 800 ayetten fazla yer­
de geçmektedir. Buhârî, Kur’ân-
ı Kerîm’de geçen bu ayetleri ki-
tabmda “Kitâbü’l-îmân” (Sahîh-
i Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s.
160) bölümünde toplamıştır. Ay­
rıca hadis kaynaklarmda bu te­
rimin geçtiği 380 hadisin varlığı
ifade edilmektedir.
îmânın şartı
îmânın şartı a. İslâm’ın temel
ilkelerinden olan “farz” (bk. bu
madde) ın şartlan içinde yer
alan, altı farzdan oluşan ve
“amentü” olarak adlandırılan
imanın esasını belirten terim.
Bunlar, Allah’a, O’nun melekle­
rine, kitaplarma, peygamberle­
rine, âhiret gününe ve kaza-
kadere inanma olarak ifade
edilmektedir.
imâre a. GjLt) [Ar.] Kâbe ile
Mescid-i Harâm’ı sürekli temiz
tutma, mimarîsini orijinal biçi­
mine göre koruma ve çevresin­
de huzuru sağlama görevi ve
yetkisi.
imâret a. (ojLc) [Ar.] İslâmî gele­
nek içinde, özellikle de Osmanh
devleti bünyesinde yoksul kim­
selere ve medrese öğrencilerine
her gün sürekli olarak sıcak ye­
mek dağıtmak üzere kurulmuş
hayır kurumlan. Bunlara
“imârethâne” de denilmiştir.
imârethâne a. («ulASjLt) [< Ar.
imâret + F. hâne] bk. imâret
imkân a. (5ILI) [Ar.] Varhğı veya
yokluğu zatma nispetle eşit olma
anlammda kullanılan kelâm te­
rimi
imlâ a. GıLI) [Ar.] Hadis biliminde,
hadis uzmanı olan kimselerin
rivayet ettiği hadisleri veya bir
hadis bilgininin ya da bir şeyhin
okutacağı metni öğrenciye dikte
ettirmesi veya birebir yazdırma­
sı işi.
362
imsâk a. (dM) [Ar.] 1. Oruç ibade­
tinin yerine getirilmesi için
“fecr-i sâdık” (ikinci fecir) m do­
ğuşundan güneşin batışına ka­
dar yeme ve içmeden uzak
durma, cinsel ilişkiden sakmma
için kullanılan terim. 2. Savm,
yani oruç ibadeti.
imtinâ a. ^l) [Ar.] Yokluğu zatı-
nm gereği olma anlammda kul­
lanılan kelâm terimi.
imzâ a. C=LaJ) [Ar.] İslâm devlet
geleneğinde mektup, belge, be­
yanname ve buyruk gibi resmî
veya hususî evrak altma yazınm
görüldüğünü, okunduğunu,
onaylandığını veya aidiyetini
ifade etmek üzere konulan sim­
ge yazı ya da mühür. Buna “tev­
ki” (bk. bu madde) de denilmiş­
tir.
inâbe a. (<üUI) [Ar.] tas. Bir mürşide
bağlanarak tarikate girme, bir
şeyhten el alma.
in'âm (I) a. ÇLcj) [Ar.] İslâmî inanç­
ta Allah’m insanoğluna rızık
vermesi, ihsan ve lütufta bu­
lunması anlammda kullanılan
bir terim. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de değişik türevleriyle on
sekiz ayette yer almaktadır (bk.
M. F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“na'm” maddesi).
in'âm (II) a. ÇLüp [Ar.] OsmanlI
devlet geleneğinde ihtiyaç sahibi
kimselere veya devlete yararh
işlerde ve görevlerde bulunan-
 363
lara padişah adına yapılan nak­
dî veya aynî yardım.
inâdiyye a. (^jL) [Ar.] Evrende
eşyanın var olma gerçeğini in­
kâr eden ve her şeyin hayalden
ibaret olduğunu ileri süren aşırı
gruplar.
inâyet a. (çulu) [Ar.] 1. İslâm felse­
fesinde Allah’ın evrenin yaratılı­
şı üzerine küllî bilgisi ve takdiri
anlammda bir terim. 2. Hadis bi­
liminde, râvînin bir hadisin se­
net veya metnindeki yapacağı
açıklamalardan önce, “yani: şu­
nu kasdediyor...” sözünü kul­
lanması yöntemi.
inbâ a. GUI) [Ar.] Hadis biliminde,
hadisin icazet yoluyla rivayet
edüdiğini ifade etme işi.
inbisât a. (LLul) [Ar.] Tasavvuf
inancma göre sufînin ruhen ra­
hatlaması, manevî huzur bul­
ması ve bir tür vecd ve cezbe hâ­
line ulaşması durumu.
İncil a. (Jul) [Ar.] Hz. İsa’ya gön­
derilen ve Hristiyan dünyasının
inandığı üâhî kitabm Kur’ân-ı
Kerîm’de geçen adı. Bu sözün
kelime anlamı, “Müjde, iyi ha­
ber.” olup Yunancada “euag-
gelion”, Latincede “evan-
gelium”, Fransızcada “evan-
gile”, İngilizcede “godspel” bi­
çimlerinde kullanıldığı söz ko­
nusudur. “Euaggelion” (İncil)
adını ilk defa “Ahd-i Cedîd” (bk.
bu madde) içinde Hristiyanî bağ­
infâk
lamda ve “İsa tarafından öğreti­
len yeni doktirin.” anlamında
Pavlus adlı bir kişi kullanmıştır.
Hristiyan inancına göre İncil’i
Hz. İsa yazmamış, onu tebliğ
etmiş ve havarilerin de yayma-
smı istemiştir. Nitekim, O’nun
göğe çekilmesinden sonra bu ki­
tabm yazılması fikri ortaya
atılmış ve pek çok kişi yazma
işine girişmiştir. Ancak bunlar­
dan dördü en çok bilinen ve
yaygm olan İncirdir. Bunlar,
yazarlannm adlarma göre,
Matta İncili, Markos İncili,
Luka İncili ve Yuhanna İncili
olarak bilinmektedir. Farklı kişi­
ler tarafından kaleme alındığı
için doğal olarak bu İnciller ara-
smda pek çok çelişmeler ve fark­
lı yorumlar söz konusudur.
indiyye a. Gu) [Ar.] Evrendeki
eşyanın var olma gerçeğini in­
sanların inancma bağlı gören
grupları ifade eden terim.
infâk a. (jlül) [Ar.] İslâmî inanca
göre Allah’ın rızasını ve hoşnut­
luğunu kazanma niyetiyle hayır
işlerinde harcama yapma. Bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de yetmişe
yakm ayette terim anlammda
geçmektedir (bk. M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “nefk”
maddesi). Hz. Peygamber de bir
hadisinde bu konuda şöyle de­
mektedir: “Allahu te’âlâ buyurdu
ki: Ey Âdem oğlu! İnfâk et, sana
da infâk edilir.” (Riyâzü’s-Sâlihîn,
C.I, s. 573)
infirâd 364
infirâd a. (jljül) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadis senedinin herhan­
gi bir yerinde râvi sayısmın bire
düşmesi veya hadisin senet veya
metin bakımından tek duruma
düşmesi ya da bir başka benze­
rinin bulunmaması durumu.
İnfîtâr suresi a. (^jjmjIUI) [<
Ar. “Sûretü’l- İnfitâr” ( jlUil îj
j-)] Kur’ân-ı Kerîm’in seksen
ikinci, iniş sırasma göre yine
seksen ikinci suresi olup
“Nâzi’ât suresi” (79)nden sonra
ve “İnşikak suresi” (84)nden
önce Mekke döneminde nazil
olmuştur ve on dokuz ayetten
oluşmaktadır. Adını ilk ayette
geçen ve “yarılmak” anlamma
gelen “infitâr” sözünden almak­
tadır. Sure kâinatm yaratıhşı,
ahret inancı, ceza gününün var-
hğı ve iyilerin cennete, kötülerin
de cehenneme gideceği ile Al­
lah’m büyüklüğü üzerinde dur­
maktadır. Hz. Peygamber’in ce­
maatle kılınan namazlarda bu
surenin okunmasmı tavsiye etti­
ği bildirilmektedir. Hz. Peygam­
ber’in “İnfitâr suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 4974-4979.
inhifâd a. (^Lüsl) Hadis biliminde,
bir söz veya davranışm bir sa­
habeye bağlanması işi. Bu du­
rum, “mevkuf’ (bk. bu madde)
olarak nitelenmiştir.
inkıtâ a. (^IUI) [Ar.] Hadis bili­
minde, ravînin düşmesi veya at­
lanması durumu.
inkâr a. (jlil) [Ar.] bk. küfür
innâ li-llâhi ve innâ ileyhi râci'ûn
ay. (j^lj dİ ^1 j dU^I) “Şüp­
hesiz, Allah'ımıza döneceğiz.” an­
lammda Kur’ân-ı Kerîm’in bir
ayetinde geçen söz.
inn-Allahe ma'a-s-sâbirîn ay.
(jjjjLdl^ <111^1) “Şüphesiz Allah
sabırlılardan yanadır.” anlamın­
da Kur’ân-ı Kerîm’in bir aye­
tinde geçen söz.
inniyye a. (<2l) [Ar.] Kendüiğinden
zorunlu olarak ortaya çıkan var­
lık, var olma anlamında kullanı­
lan kelâm terimi.
ins a. (^l) [Ar.] (ç. b. nâs) İnsan,
beşer, cin ve melek karşıtı.
Kur’ân-ı Kerîm’de on sekiz
ayette geçen bu söz, “beşer, in­
san topluluğu.” anlamında ifade
edilmektedir. Ayrıca 230 yerde
de çokluk biçimi olan “nâs” iba­
resi yer almaktadır.
§ tam. ins ü cân a. (jl^ j ^l)
bk. ins ü cin
ins ü cin a. (<> j ^l) İnsan
ve cin.
ins ü melek a. «« j ^l) İn­
san ve melek.
inşân a. (jUl) [< Ar. ins] “Beşer,
insan topluluğu.” anlamında
olan “ins” sözünden gelen bu te­
rim, erkek veya dişi bu türün
 365
her ferdi için kullanılmaktadır.
Kur’ân-ı Kerîm’de altmış beş
yerde aynı anlamda kullanılan
bu söz, varlık olarak bütün yön­
leriyle ifade edilmiş ve onun ya­
ratılışı, mahiyeti üe gayesini bit
bütünlük içinde açıklanmıştır.
Hz. Âdem’den başlayarak insan,
özel bir konumda ve yaratılış
yöntemiyle varlık âlemine çıka­
rılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’in bir
başka önemli açıklaması ise “in-
san”m yeryüzünü imar ve ıslah
edecek olan “halife” görevini
üstlenmiş olmasıdır (Bakara
suresi, 2 / 30). Yaratıklarm en
mükemmeli olan bu varlık, top­
raktan yaratılmış cismanî bün­
yesi yanında ruhanî bir kimliği
ile, duyularıyla, aklıyla iyiyi kö­
tüden, güzeli çirkinden ayırma
yeteneği ile geliştirilmiş; böylece
o, kendinden sorumlu olmaya
yetecek bir özgürlüğe sahip ol­
muştur. Onun Kur’ân-ı
Kerîm’de pek çok surede ve
ayette anlatılan bu derin ve çok
yönlü vasıfları, Hz. Peygam­
ber’in hadislerinde de yer almış;
“ins” sözüyle birlikte mütalaa
edilmiştir.
§ tam. insân-ı kâmil a. (JxK
jLil) tas. 1. “Maddî ve mane­
vî, yoğun ve yumuşak,
zulmanî ve nuranî, süfli ve
kutsi ve de ulvî âlemde var
olan Allah’ın her mertebedeki
tecellisine mazhar olabilen in­
san.” anlamında bir tasavvuf
inşâ
terimi. 2. Kalp, kalp gözü ye­
rine kullanılan bir tasavvuf
terimi.
İnşân suresi a. O^j^u jlu.il) [<
Ar. “Sûretü’l- İnsan” (jU^l »j
>«)] Kur’ân-ı Kerîm’in yetmiş
altmcı, iniş sırasına göre doksan
sekizinci suresi olup “Rahmân
suresi” (55)nden sonra ve “Ta­
lâk suresi” (65)nden önce suresi
olup “Medine döneminde nazil
olmuştur.” diyenlerin yanmda
“Mekke döneminde nazil olmuş­
tur.” diyenler de vardır ve otuz
bir ayetten oluşmaktadır. Admı
surenin ilk ayetinde geçen “
inşân” sözünden alır. Muhteva­
sı, insanın yaratılışı, nimetlere
mazhar olması anlatıldıktan
sonra Allah’a yönelmesi ve şük­
retmesi, O’nun azabmdan
korkması ve kaçmması çerçeve­
sinde insanlara bir çağrı niteliği
taşımaktadır. Hz. Peygamber’in
“İnşân suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
11, s. 4980-4984.
insilâh a. (£5LuJ) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Hayvanın derisini yüzüp
çıkarma.” anlamındaki bu söz,
Bâtmî inancına göre, “İslâm di­
ninden sıyrılıp çıkma ve
uzaklamşma.” anlammda bir te­
rim.
inşâ a. (fLül) [Ar.] Evrendeki nes­
neleri önce yaratma anlamında
kelâm terimi.
inşaallah 366
inşaallah a. (41I..U jl) [Ar.] “Allah
isterse veya dilerse.” anlamında
olan bu söz, yapılacak her işin
Allah’ın izni ve iradesiyle ger­
çekleşebileceğini ifade etmek
üzere işin ve davranışm başmda
söylenmesi gereken ve yaygın
olarak kullanılan bir terim.
İnşikâk suresi a. (^jj^ j(ül) [<
Ar. “Sûretü’l- İnşikâk” (jliü^l »_>
ju,)] Kur’ân-ı Kerîm’in seksen
dördüncü, iniş sırasına göre sek­
sen üçüncü suresi olup “İnfitâr
suresi” (82)nden sonra ve “Rûm
suresi” (30)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
yirmi beş ayetten oluşmaktadır.
Adını surenin ilk ayetinde geçen
ve “yarılmak, parçalanmak.” an­
lamına gelen “inşikâk” sözün­
den almaktadır. Muhtevasmda,
kıyamet alâmetlerinden, insanm
Allah’a inanması ve bağlanma-
smdan, Kur’ân-ı Kerîm’e inan­
mayan ve secde etmeyenlerin
büyük azap göreceğinden söz
edilmektedir. Hz. Peygamber’in
“İnşikâk suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 11, s. 4980-4984.
inşikâku’l-kamer a. (^ail jliül)
Sözlük anlamı, “Ay’ın iki parçaya
bölünmesi.” olan ve Kur’ân-ı
Kerîm’in “Kamer suresi” (54 /
1) nde geçen bir terim. Bu sure­
nin iniş sebebi, İslâmiyet’in çıkış
yıllarmda Mekkeliler, Hz. Pey-
gamber’den bir mucize göster­
mesini istemişlerdir. Bunun
üzerine de Ay ikiye ayrılmıştır.
Kur’ân-ı Kerîm’de anlatılan bu
olay, pek çok müfessirlerce fark­
lı yorumlanmış olmakla birlikte
hepsinin ortak kanaatinin Hz.
Peygamber’in mucizesinin bü­
yüleyici ve müşrikleri hayrete
düşürdüğü noktasında olduğu­
dur. Bazı müfessirler bu olayı
mecazî manada alırken bazıları
da gerçek manada yorumlamış­
lardır.
İnşirâh suresi a. ri^O
[< Ar. “Sûretü’l-İnşrâh” (^ly&ll
&j^)] Kur’ân-ı Kerîm’in doksan
dördüncü, iniş sırasma göre on
ikinci suresi olup “Duhâ suresi”
(93)nden sonra ve “Asr suresi”
(103)nden önce Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve sekiz
ayetten oluşmaktadır. Adını su­
renin ilk ayetinde geçen “elem
neşrah leke” ifadesinden al­
maktadır. Bu sure ilk ayetteki bu
ibarelerden hareketle, “Elem
neşrah”, “Elem neşrah leke” ve
“Şerh suresi” olarak da zikre­
dilmektedir. İniş sebebi olarak
da Hz. Peygamber’in risalet yıl-
larmm başında çektiği sıkıntıları
gidermek ve putperestler tara­
fından aşağılanan Müslümanla-
ra destek çıkmak gösterilmiştir.
Hz. Peygamber’in “İnşirâh su-
resf’nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
5015-5016.
 367
intihâb a. LLül) [Ar.] Hadis bili­
minde, hocadan arzu edilen ha­
dislerin seçilmesi işi.
intihâ'ü’s-sened a. (jUI t(^l) [Ar.]
bk. âhirü’s-sened
intikâl a. (Jlîül) [Ar.] huk. İslâm
miras hukukunda kazanılmış
bir hakkın belirli kimselere
geçmesi durumu.
intisâp a. ÇLil) [Ar.] tas. Bir tari­
kata girerek bir şeyhe mürit ol­
mak ve ona bağlanmak.
inzâl ve tenzil a. Kur’ân-ı
Kerîm’in bir bütün olarak 610
milâdî yılında Kadir gecesinde
“Beytü’l-İzze”ye indirümesine
“inzâl”; parça parça vahiy yo­
luyla Hz. Muhammed’e ayetler
hâlinde indirilmesine de “ten­
zil” adı verümiştir.
inzâr a. (jlül) [< Ar. nezr] İlâhî
emirlere uymayanları veya on­
ları inkâr edenleri kötü bir so­
nun beklediği ya da felâketleri­
nin büyük olacağını haber verip
onları uyarma anlammda bir te­
rim, “tebşir” (bk. bu madde)
karşıtı. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de pek çok yerde geç­
mekte, hatta çoğu yerde de
“tebşir” terimi ile birlikte zikre­
dilmektedir (bk. M. F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “nzr” maddesi).
inzivâ a. (Jj>l) [< Ar.zuviyy ve
zeyy] Sözlük anlamı, “Toplum
hayatından kaçıp tek başına ya­
şama.” olan bu söz, “Dış dünya
ircâ'
ile bütün bağlarını keserek Allah
ile birleşebilmek için insanın
kendi içine kapanması.” anla­
mında bir terim.
i'râb a. Uljcl) [Ar.] Hadis bilimin­
de, yanlış okumayı ortadan kal­
dırmak için kelimeleri hareke­
leme işi.
i'râbü’l-Kur’ân a. (jTjill oljcl) [Ar.]
Kur’ân-ı Kerîm’deki ayetleri
gramer bilgisi ve cümle yapısı
bakımmdan inceleyen ve yo­
rumlayan bilim dalı ile bu ko­
nuda kaleme alınan eserler için
kullanılan ortak ad.
irâde a. Mjl) [Ar.] Allah’ın emirle­
ri, hükümleri ve fiillerinde hür
olduğunu ifade eden ve O’nun
“subûtî sıfatları” arasında gös­
terilen bir terim. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de hem Allah’ın
iradesi, buna küllî irade denil­
mektedir, hem de kulun iradesi,
buna cüzî irade denilmektedir
ve 138 ayette geçmektedir.
§ tam. irâde-i cüz'iyye a.
(‘iji 4jlJ) İnsan iradesi için
kullanılan kelâm terimi.
irâde-i ilâhiyye a. (<^Jl »Jjl)
Allah’ın iradesi, külli irade.
irâde-i külliyye a. (<uk »Jjl)
Allah’ın yaratabilme, yapa­
bilme iradesi için kullanılan
kelâm terimi.
ircâ' a. Gkjl) [Ar.] 1. İslâm dininin
ilk yıllarında ortaya çıkan ve
irfâniyye
aşın fırkalara karşı daha ılımlı
ve uzlaşmacı fikir ve davranış­
larıyla dikkati çeken siyasî fır­
kanın savunduğu görüşler. Bun­
lara göre, iman esastır, amel
sonraya bırakılabilir, bundan
dolayı böylelerine bir ceza uygu­
lamak gereksizdir, bu konu
âhirete bırakılmalıdır, görüşü
hâkimdir. 2. Hadis biliminde,
büyük günah işleyenin cehen­
nemlik olup olmadığı hükmü­
nün Allah’a bırakılması.
irfâniyye a. (^lijt) [Ar.] tas. Ta­
savvuf ehli arasmda bilgi kay-
nağmm keşif ve ilham olduğunu
ifade eden tasavvuf! terim.
irsâl a. (JL-J) [Ar.] 1. Hadis bili­
minde, bir hadisin bir veya bir­
kaç ravîsini düşürerek rivayet
etme. 2. fik. Namazda elleri bağ-
lamayıp yana salmak.
irşât, -dı a. bUJ [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Doğru yolu göstermek.”
olan bu terim, İslâm inancmda
müminleri dinî görevlerini yeri­
ne getirmeye çağırma anlamm­
da.
irticâ a. (^jl) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Geri dönmek, iade etmek, iste­
mek.” olan bu terim, mevcut
sosyal ve siyasî düzeni dinî esas­
lara göre yeniden düzenlemeyi
hedef alan düşünce ve eylemler
için kullanılmıştır.
irtidât, -dı a. (jUjI) [Ar.] İslâm
dinini bırakarak başka bir dini
kabul etme.
368
irtifâ a. (^lüjl) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir söz veya davranışm Hz.
Peygamber’e nispet edilmesi
konusu.
isâbet-i ayn a. (^ cuL^I) bk. nazar
isbât a. (oLSI) [Ar.] huk. Kanun
önünde ileri sürülen ve hukukî
sonuçları bulunan bir iddianm
gerçek oluşu konusunda kesin
bilgi ve etkili delil ortaya koyma.
§ tam. isbât-ı vâcib a. G-^b
oül) Allah’m varlığını delil­
ler getirerek anlatma ve ifade
etme.
isbâtiyye a. (ül2l) [Ar.] İlâhî sıfat­
ları ispat eden anlamında kelâm
terimi.
Îsevî öz.a. ((^^1 [Ar.] Hz. İsa'nm
yaydığı dinden olan,
Hristiyanhk (bk. bu madde).
îseviyye öz.a. Gu^-jc) [Ar.îsevî sö­
zünün müennes (dişil) biçimi.]
tas. Kurucusu Şeyh Ebû İsa el-
Isfahânî olan ve 8. yüzyılda
İran’da kurulan bir Yahudi
mezhebinin adı.
îseviyyet a. (oj>«t) [Ar.]
Hristiyanlık.
isim, -smi a. (^l) [Ar.] Bir varlığa
ad olarak kullanılan bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de yirmi ayette
Allah’a nispet olarak kullanıl­
mıştır (bk M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “ism” maddesi).
§ tam. ism-i a'zam a. Çki
^j) “Allah'ın en büyük ismi.”
 369
anlamında kullanılan bir te­
rim. Hz. Peygamber, “ism-i
a'zam”ın “Bakara suresi, 2 /
255”nde yer alan “Allahü lâ
ilahe illâ hüve’l-
hayyu’lkayyum...” ibaresiyle
başlayan ayetin tamanundan
ibaret olduğunu söylemiştir.
Bir başka hadiste de aynı
ayet için, “Bu duayı okuyan
Allah’ın ism-i a'zamı ile dilek­
te bulunmuş olur. Allah ism-i
a'zamı ile dilekte bulunanlara
talebi yerine getirir, ism-i
a'zam ile dua edildiğinde dua­
yı kabul eder.” (İbn. Mâce,
“Du'â”, 9) demektedir.
ism-i celâl a. (Jjl ^1) bk. ism-i
a'zam, lafza-i celâl
İslâm öz.a.ve s. ÇoUJ) [< Ar.selâm
ve silm] (ç. b. İslâmiyân) Dün­
yaya insanlığın hayrı için Hz.
Muhammed tarafından tebliğ
edilen en son İlâhî Hak dinin
adı. Kur’ân-ı Kerîm’e göre “İs­
lâm”, insanın kendisini yalmzca
Allah’a adaması, yalnızca O’na
kulluk ve ibadet etmesi, Müslü­
man olması demektir. Kur’ân-ı
Kerîm’de sekiz ayette yer alan
bu söz, Allah katında hak dinin
karşılığı ve özel adı olarak ta­
nımlanmış, ondan başka hiçbir
dinin Allah tarafından kabul
edilmeyeceği ifade edilmiştir.
“Âl-i İmrân suresi, 3 / 19”nde
bu durum, “Allah katında hak
din îslâmdır.” hükmüyle açıkça
vurgulanmıştır. Yine bu terim,
îslâmcılık
aynı kökten gelen fiil ve isimler­
le pek çok yerde değişik kavram­
larla karşımıza çıkmaktadır (bk.
M. F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“sim” maddesi). Ayrıca yine
Kur’ân-ı Kerîm’de bu dinin in­
sanlık tarihi boyunca hiç eksil­
meyen İlâhî mesajm en mü­
kemmel biçimi olduğu, “Bugün
sizin için dininizi ikmâl ettim,
üzerinize nimetimi tamamladım
ve sizin için din olarak İslâmî
seçtim.” (Mâ’ide suresi, 5 / 3)
sözleriyle dile getirilmektedir.
Öte yanda, hadis kaynaklarm-
daki “îmân” başlığı altındaki bö­
lümlerde “İslâm” sözünü içeren
pek çok rivayet yer almaktadır.
Özellikle Allah katmda hak di­
nin İslâm olduğunu vurgulayan
hadislerden biri Tirmizî
(Menakıb, 32) de kayıtlıdır. Bu­
nun yanmda “İslâm” ile “Hanîf”
(bk. bu madde) dinini eş anlamlı
ifade eden pek çok hadis de bu­
lunmaktadır (bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “sim” maddesi).
İslâm birliği a. bk. îslâmcılık
İslâmcı s. ve a. Müslümanlığın
esaslarmı sadece dinî hayatta
değil, hukukî, İktisadî ve siyasî
düzenlemelerde de geçerli kıl­
mak isteyen kimseler.
îslâmcılık a. İslâm’ı inanç, düşün­
ce sistemi, ahlâk kuralları, siya­
sî, İdarî ve hukuk düzeni bakı­
mından hayata geçirmek; Batı
dünyasma karşı Müslüman ül-
İslâm dini
keleri birlik, beraberlik ve da­
yanışma içinde olmaya özen­
dirmek amacıyla 19. yüzyılm
ikinci yarısından itibaren Os­
manlI aydınları tarafından dile
getirilen ve savunulan dinî ve
siyasî ideoloji için kullanılan te­
rim; eşanlamlısı “ittihâd-ı İs­
lâm”. Bu ideoloji, yüzyılın so­
nunda devlet ve ümmet için ya­
rarlı bir politik unsur olarak de­
ğerlendirilmiş; 20 yüzyılın baş-
larmda, özellikle de İkinci Meş­
rutiyetle beraber ortaya çıkan
öteki fikir hareketleri karşısında
yeniden düzenlenerek “İslâm
Birliği Düşüncesi” adı altında
yeni bir oluşum ve tekliflerle
Cumhuriyet’in kuruluşuna ka­
dar kimliğini koruyarak varlığı­
nı sürdürmüştür.
İslâm dini a. bk. İslâm
İslâmın şartı a. İslâm’m temel
ilkelerinden olan “farz” (bk. bu
madde) ın şartları arasında yer
alan ve beş şartı veya farzı ifade
eden terim. Bu şartlar, “savm”
(bk. bu madde), yani ramazan
orucu tutmak, “salât” (bk. bu
madde), yani beş vakit namaz
kılmak, “hac” (bk. bu madde),
“zekât” (bk. bu madde) ve “ke-
lime-i şehâdet” (bk. bu madde)
tir.
İslâmî s. Ç^iUI) [< Ar.İslâm + -î]
İslâm diniyle ilgili olan, İslâm’a
özgü.
370
İslâmiyet a. (clujLI) [Ar.] Hz. Mu-
hammed'in yaydığı din, Müslü­
manlık.
ism a. Çil) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Geri bırakmak, gecikmek.” olan
bu söz, insanı günaha sokan, iş­
lendiğinde kötüleme, kınama ve
cezalandırmayı gerektiren di­
nen yasaklanmış eylemleri veya
davranışları yapma işi için kul­
lanılan bir terimdir. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de türevleriyle
birlikte kırk sekiz ayette geçmiş­
tir (bk. M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “ism” maddesi). “İsm”e
konu olan büyük günahlar
Kur’ân-ı Kerîm’de özellikle şu
ayetlerde zikredilmektedir: “İçki
ve kumar” (Bakara suresi, 2 I
219) anlammda, “Faizden elde
edilen kazanç.” ” (Bakara sure­
si, 2 / 276) anlamında, “İnkâr
etmek ve küfür” (Âl-i İmrân, 3 /
178) anlammda, “Allah’a yalan
isnat etmek.” (Nisâ suresi, 4 /
50) anlamında, “Günahı veya su­
çu başkasının üzerine yüklemek.”
(Nisâ suresi, 4 / 112) anlamın­
da, “Ölü, kan, domuz eti, gibi ya­
saklanan şeyleri yemek.” (Mâ'ide
suresi, 5/3) anlammda, “İnsan
öldürmek.” (Mâ'ide suresi, 5 /
29) anlamında, “Yalan söyleye­
rek doğruyu gizlemek.” (Mâ'ide
suresi, 5 /107) anlammda, “Açık
veya gizli günah işlemek.”
(En'âm suresi, 6 / 120) anla­
mmda pek çok fiil, “ism” olarak
nitelenmiştir, bk. günah
 371
İsmâ'ilîlik a. bk. İsmâ'iliyye
İsmâ'iliyye a. (üUO) [Ar.] Şî'a
inancına göre altıncı İmam
Ca'fer-i Sâdık’m oğlu İsmail b.
Ca'fer es-sâdık’a nispet edilen ve
onun soyundan gelenlerin ima­
metini benimseyen, ayrıca aşırı
görüşleriyle tanınan bir Şiî
mezhebinin adı. Bu mezhebin
“yedi devir inancı” çerçevesin­
de her devir bir nâtık nebiyi ifa­
de eder; sonra bir vâsi imam ve
altı sâmit imam ile bu sistem
tamamlanmış olur. Bu sistem
içinde, “nâtık” terimi, yeni devri
başlatan peygamber anlamın­
dadır. Onu “esas” veya “sâmit”
adı verilen imam takip eder.
ismet a. (o^) [< Ar. asm] 1. İs­
lâmî inanca göre, peygamberle­
rin günahtan uzak ve korunmuş
olduğunu ifade eden bir terim. 2
fık. Dinî ve hukukî koruma ve
dokunulmazlık anlamında fıkıh
terimi.
§ tam. ismetü’l-enbiyâ a.
G Li^ Icnr) Peygamberlerin
günahtan uzak ve korunmuş
olduğunu anlatmak üzere ka­
leme alman eserlerin ortak
adı.
isnâaşeriyye a. (^lil) [Ar.] Şîa
inancmda, on iki imam düzenini
benimseyen Şiî fırkası. Bu fırka­
ya mensup olanlar, imam inan­
cını ön plana aldıkları için
“İmâmiyye” (bk. bu madde);
isnâd
Ca’fer es-Sâdık’ın fıkhî görüşle­
rini benimsedikleri için
“Ca'feriyye” (bk. bu madde); on
ikinci imamın gelişine inandık-
ları için “Ashâbü’l-intizâr” (bk.
bu madde); on ikinci imam için
kullanılan “kâ'im” sözünü ve
unvarunı benimsemelerinden
dolayı “Kâ'imiyye” (bk. bu mad­
de) olarak da anılmaktadır,
“isnâaşeriyye” (on iki imam)
inancına göre, ilk altı imam, Ali,
Haşan, Hüseyin, Zeynelabidin,
Muhammed Bakır ve Ca’fer es-
Sâdık olup onun büyük oğlu
İsmail’in imamlığı tartışılmış ve
onun bazı günahlara sapmasın­
dan dolayı yedinci imam olarak
küçük kardeşi Musa Kâzım (öl.
799) tanınmıştır. Daha sonra ge­
len imamlar ise şunlardır: Ali
Rıza (öl. 818), Muhammed Cevad
(öl. 835), Ali Hâdî (öl. 868), Ha­
şan el-Askerî (öl. 873). Son imam
Muhammed Mehdî (öl. 870)nin
gayb âlemine çekildiği, ancak
onun ahir zamanda beklenen
Mehdî olarak geri döneceği
inancı yaygmdır.
isnâd a. (jClJ) [< Ar. sünûd] Ha­
dis biliminde, bir hadisi rivayet
eden kimsenin, Hz. Peygam-
ber’in söylediği veya yaptığı bir
işi O’ndan başlayarak kendisine
gelene kadar o hadisi nakleden­
leri bir bir sayarak metnin sağ-
lamlığmı ortaya koyma ve hadisi
peygambere kadar götürme işi.
isrâ
isrâ a. Gl^i) [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in Allah katına yükselmesi
sırasında Mescid-i Harâm’dan
Mescid-i Aksâ’ya ulaşmasını ifa­
de eden ve “gece yolculuğu” an­
lammda olan terim. Bu yolcu­
luktan sonra “mi'râc” (göğe
yükselme) söz konusu olmuştur.
bk. mi'râc Kur’ân-ı Kerîm’de
“İsrâ suresi” (17) nde şöyle an­
latılmaktadır: Hz. Peygamber bir
gece kendi evinde (veya amcası
kızınm evinde) uyurken Cebrail,
O’nu bir binite (Burak) bindire­
rek Kudüs’te bulunan Mescid-i
Aksâ’ya götürmüştür. Kur’ân-ı
Kerîm’e göre Hz. Peygamber’in
manevî dünyasının enginliği ve
sosuzluğunun bir ifadesi olan bu
yolculuk, “mi'râc”m başlangıç
sürecidir.
İsrâ suresi a. Ç^»1^1) [< Ar.
“Sûretü’l- İsrâ” (J^l Sj^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in on yedinci,
iniş sırasına göre ellinci suresi
olup “Kasas suresi” (28)nden
sonra ve “Yûnus suresi”
(10)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve yüz on bir
ayetten oluşmaktadır. Admı ilk
ayette geçen ve “gece yürümek’
anlamına gelen “isrâ” sözünden
almaktadır. Surenin ilk bölü­
münde miraç olayı anlatılır.
İkinci bölümde Allah’a kulluk
etmeye, ana babaya itaat etme­
ye, yoksullara ve akrabaya yar­
dımda bulunmaya ve kardeşlik
372
duygularınm geliştirilmesine
ağırlık verümiş, üçüncü bölüm­
de de “tevhid” inancı üzerinde
durulmuştur. Dördüncü bölüm­
de ise İblis’in şerrinden uzak
durulması vurgulanır, son bö­
lümde münafıkların, Kur’ân-ı
Kerîm’e inanmayanlarm onun
bir benzerini oluşturamayacak­
ları dile getirilir. Surenin fazileti
olarak Hz. Peygamber’in onu
her gece okuduğu rivayet edil­
miştir. Bu surenin faziletini Hz.
Aişe Hz. Peygamber’in genellikle
geceleri bu sureyi okuyarak ge­
çirdiğini söyleyerek ifade etmiş­
tir. (bk. Kur’ân Yolu Türkçe
Meâl ve Tefsir, III, Ankara
2005-2008, s. 457.)
İsrâ'îl a. (J^l^l) [Ar.] Benî İsraîl
olarak da bilinen bu terim, Tev­
rat ve Kur’ân-ı Kerîm’de Hz.
Yakup’un çocukları ve onlarm
soyundan gelen kimseler için
kullanılmıştır. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de iki ayette geçmektedir
(Âl-i İmrân suresi, 3 / 93; Mer­
yem suresi, 19 / 58).
İsrâ'îliyât a. (oLLilj-l) [Ar.] Yahu­
dilik ve Hristiyanlıktan İslâm
kaynaklarına geçtiği kabul edi­
len bilgiler.
isrâ ve mi'râc a. (^l^ J^l) [Ar.]
bk. mi'râc
isti'âne a. (clü«i) [Ar.] Her türlü
kötülüklerden ve sıkmtılardan
 373
kurtulmak için peygamberlerin
veya velîlerin hayır duasmı al­
ma anlammda kelâm terimi.
isti'âze a. GjUiuJ) [Ar.] Her türlü
kötülüklerden Allah’a sığınıp
O’nun himayesini ve yardımını
isteme. Kur’ân-ı Kerîm’de Allah
sözü ile birlikte yedi ayette, rab
sözü ile birlikte sekiz ayette,
rahman adı ile birlikte bir ayette
ve cin sözü ile birlikte bir ayette
olmak üzere toplam on yedi
ayette yer almakta olan bu te­
rim, hadislerde de pek çok yerde
geçtiği kaynaklarda zikredil­
mektedir.
istibrâ a. Glj^l) [Ar.] fik. Nesebin
karışmaması için bir kadının gi­
rişmiş olduğu bir ilişkiden hami­
le kalıp kalmadığınm anlaşılma­
sı amacıyla bir başkası ile yeni
bir ilişkiye girmeden önce belli
bir süre bekleme durumu.
istibrâ ve istincâ a. GL^l j
J_>^l) [Ar.] fik. Hem büyük hem
de küçük abdest bozduktan son­
ra yapılması gerekli temizliği
ifade eden terim.
istidlâl a. (J^ji^l) [Ar.] bk. nazar
istidrâk a. (jlji^l) [Ar.] Hadis bi­
liminde, yanhş veya eksik riva­
yetleri düzeltme ya da tenkit
etme işi.
istiftâ a. Gtiiu,!) [Ar.] fik. Şeriat
davalarında, taraflardan birinin
kadıya baş vurması.
istihâze
istigâne a. (<il*ul) [Ar.] bk. isti'âne
istiğfâr a. (jLiiı^l) [Ar.] bk. tövbe
istiğrâb a. GJ>^1) [Ar.] Hadis bi­
liminde, bir hadisi garip sayma.
istiğrak a. (jl>2^l) [Ar.] tas. Bir
sufînin İlâhî coşku altında bede­
nî ve maddî âlem ile ilgili hiçbir
duygu, algı ve düşünceye itibar
etmemesi, dış dünya ile ilintisini
tamamen kesmesi anlammda
bir tasavvuf terimi.
istihâre a. (»jüiu,l) [Ar.] Bir iş veya
davranışa girişmeden önce
onun sonucunun Allah katmda
hayırh olmasını kılman bir nafi­
le namaz ve arkasmdan yapılan
dua ile isteme.
istihâre namazı a. Bir konunun
veya işin hayırla sonuçlanıp so-
nuçlanmayacağma dair manevî
bir uyarıya ulaşmak için bir
müminin gece uykuya yatma­
dan önce kılması gereken iki re-
kâtlık namaz.
istihâze a. (c^kL,!) [Ar.] fik. Ka-
dınlarm döl yolundan hayız ve
nifas hâlleri dışında kan gelme­
sini ifade eden terim, “istihâze”
durumunda olan bir kadının di­
nî ibadetlerini yapabilmesi için
önce temizlenmesinin şart oldu­
ğu fıkıh büginleri tarafından ay-
rmtılı ele alınmış; bu konuda
yazılan kitapların “tahâret” (bk.
bu madde) bölümlerinde gerekli
açıklamalar yapılmıştır.
istihfâf 374
istihfâf a. (Jlüı^l) [Ar.] İslâm
dininin değer yargılarına yöne­
lik aşağılayıcı ve hafifletici dav­
ranışlar içinde bulunma. İslâmî
konular üzerinde çalışan bilim
insanları Hz. Peygamber’in Al­
lah adına dile getirdiği “va-
hiy”leri ve bunlardan çıkan dinî
hükümleri alaya alma veya kü­
çümseme niteliği taşıyan söz ve
davranışları “istihfâf’ olarak ni­
telemişlerdir.
istihlâl a. (Jıuı^l) [Ar.] İslâm inan­
cına göre, haram olması sabit
olmuş konuları helâl gösterme
anlammda kelâm terimi.
istihsân a. (jl...^,.,!) [Ar.] fik.
Müctehidin herhangi bir konu­
da, kendi kanaatince o konunun
benzerlerinde verdiği hüküm­
den vazgeçmesini gerektiren
“nas”, “icmâ”, “zaruret”, “kı­
yas”, “örf” gibi delillere
yayanarak üzerinde durduğu ilk
hükmü bırakıp başka bir hükme
varması anlamında terim.
istihzâ a. (J^u.1) [Ar.] İslâm inancı
ile alay etme anlamında kelâm
terimi. Bunu yapanlarm küfre
düşücekleri fıkıh bilginleri tara­
findan ileri sürülmüştür.
istikâmet a. (c-Iîl.1) [Ar.] tas. Ta­
savvuf ehlinin her türlü aşırılık­
tan sakınarak doğruluk üzre
olmasmı ifade eden bir tasavvuf
terimi.
istikbâl-i kıble a. (<JJ JLsı^l) [Ar.]
Namazın dışındaki altı şartın­
dan biri olup namaz kılarken
kıbleye karşı yönelmek veya
durmak.
istikbâr a. (jL£lJ) [< Ar. kibr] 1.
Bir kimsenin kendini büyük
görmesi ya da büyük işler ba­
şarmaya aday gibi göstermesi
anlammda Kur’ân-ı Kerîm’de
geçen bir terim. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de kırk sekiz ayette geç­
mektedir (M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “kbr” maddesi). Bu
durm, Allah’ın ayetlerini kü­
çümseme veya yalanlama, in­
kârda ısrar etme ve başkalarını
AUah’m yolundan çevirmeye ça-
hşma olarak ifade edilmektedir.
Bu davranışm ilk örneği olarak
da Hz. Âdem’in öteki yaratıklar­
dan üstünlüğünü kabul etmeyen
ve bundan dolayı ona saygı gös­
termeyen “şeytan” (bk. bu mad­
de) ile başladığı ziredilmektedir.
2. Kendinde bulunmayan bir
değeri, nefsinde var gibi gös­
terme anlamında Kur’ân-ı
Kerîm’de geçen bir söz ve terim.
istilâ a. GöLLlJ) [Ar.] fik. Bir malın
gerekçeli veya gerekçesiz, haklı
veya haksız ele geçirilmesi ve
ona malik olunması amacıyla el
konulması anlamında bir fıkıh
terimi.
istîlâd a. (j^l) [Ar.] fik. Bir kim­
senin çocuk edinme amacıyla
cariyesini hamile bırakması ve
 375
cariyenin hürriyetine kavuşması
ile sonuçlanan hukukî süreç.
istilâm a. (^1) [Âr.] flk. Hac iba­
deti sırasında tavaf yapılırken
“Hacerü’l-esved”in yanına ge­
lindiğinde el sürme, onu öpme
ya da tekbir getirerek onu uzak­
tan selâmlama anlamında bir fı­
kıh terimi.
istimdâd a. (jlj^J) [Ar.] Bir kim­
senin beklenmedik bir anda bir­
takım sıkıntılara düşmesi sonu­
cu bunlardan kurtulmak için
peygamberlerden veya ermiş ki­
şilerden yardım dileme.
istimlâ a. Gıli.1) [Ar.] Hadis bili­
minde, hocanın yazdırdığı ha­
disleri kaydetme.
isti'nâf a. (jis-ı) [Ar.] Namaz kılı­
nırken herhangi bir sebeple
namazm bozulması ve abdestin
yenilerek namaza baştan ve ye­
niden başlanması durumu.
isti'râz a. (^lj*ı«l) [Ar.] Müslüman
fırkalanndan Hâricîlerin ve
özellikle de Ezârika cemaatinin
kendilerinden olmayan farklı
fırkalara mensup kimselerin din
anlayışlannı sorgulamaları an­
lamında bir terim.
istircâ a. (^Ljiu.1) [Ar.] Bir felâket
sırasmda Allah’ın yardımına ve
desteğine sığmarak dua etme ve
teselli bulma veya tevekküle
bağlanma.
îşân
istishâb a. UL-^i) [< Ar.
musahabe] fik. Geçmişte sabit
olan bir durumun veya konu­
nun, değiştiğine dair bir delil bu­
lunmadıkça, hâlen geçerliliğini
koruduğuna hükmetmek anla­
mında fıkıh usulü terimi.
istiskâ a. GLiul) [Ar.] bk. yağmur
duası
istiskâ namazı a. Yağmur duası
namazı anlamında olan bu te­
rim, Cuma namazı gibi kıldırılan
iki rekâtlık namazı ifade etmek­
tir.
istisnâ a. GLiicJ) [Ar.] îman ettiğini
dil ile ikrar etme yerine AUah’m
takdirine bırakıp “İnşaallah
müminim.” demesi için kullanı­
lan kelâm terimi.
istişhâd a. (jl^l) [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadisi başka bir
hadisin senediyle karşılaştırarak
ifade etme işi.
istiva a. (Jy^J) [Ar.] Allah’ın sıfat-
larmdan biri olup “Yerleşmek,
ılımlı olmak, kararlı olmak, yük­
selmek, hâkim olmak.” anlamla-
rmda O’nun zatının evrenle
münasebetini konu edinen bir
terim. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de dokuz ayette Allah’a
nispet edilmiştir (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “tvy”
maddesi).
îşân cl (jlil) [Ar.] Orta Asya’da
Türk kökenli sufîlerin yönetici
işâret
veya şeyh ya da irşat makamın­
da olan erenleri.
işâret a. UjUi) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasmda bir niyeti, hedefi
veya anlamı ya da özel bir duy­
gu ve düşünceyi değişik sembol­
lerle anlatma yöntemi.
§ tam. işâret-i İlâhiyye a.
(<Lı^ ojUl) tas. Tasavvuf
inancında evliyaullaha vaki
olan ilham.
iş'ârî tefsir a. (^& ^Lil) [Ar.]
tas. Tasavvuf inancmda sufînin
kalbine doğduğu kabul edüen
işaretler yardımıyla Kur’ân
ayetlerini yorumlama ve tefsir
yöntemi.
işkâl a. (JISül) [Ar.] Hadis bilimin­
de, anlaşılması zor kısımların
açıklanması işi.
işrâk namazı a. bk. kuşluk namazı
işrâk vakti a. Güneş doğduktan
sonra ufuk hattından 5 derece
yükselmesinden itibaren başla­
yan zaman.
İşrâkıyye a. (^Ijil) [Ar.]
Şehabeddin es-Suhreverdî el-
Maktûl (öl. 587 / 1191)nin kur­
duğu ve ilkelerini Hikmetü’l-
İşrâk adlı eserinde ayrıntılı ola­
rak anlattığı mistik ve teosofik
felsefenin adı ve tasavvuf ehli
arasında yaygm olarak bunu
ifade eden terim. Bu felsefeye
mensup olanlara da
“İşrâkıyyûn” adı verilmiştir.
376
İşrâkıyyûn a. t«4İ^l) [Ar.] bk.
İşrâkıyye
itâ'at a. (ocLkl) [< Ar. tav'] Sözlük
anlamı, “Baş eğmek, söz dinle­
mek.” olan bu söz, meşru emir
ve isteklere uyma anlammda ke­
lâm terimi. Kelâmcılar bu konu­
da Allah’a yakınlık ve O’nun rı-
zasmı isteme durumuna önem
vermişlerdir.
itâb a. Ltc) [Ar.] Bazı davranışla-
nndan dolayı peygamberlerin
üâhî uyarılar ile karşı karşıya
kalmaları durumu için kullanı­
lan kelâm terimi.
i'tibâr a. (jLkl) [Ar.] Hadis bilimin­
de ferd veya garîb bir hadisin
farklı yollardan rivayet edilip
edilmediğini araştıran bilim da­
lı.
i'tidâd a. (jljil) [Ar.] Hadis bili­
minde, zayıf bir hadisin başka
bir sağlam hadis ile desteklen­
mesi işi veya durumu.
i'tikâd a. (jlikl) [< Ar. akd] Bir
inanca yürekten bağlanmak,
tasdik etmek, onu benimsemek
anlammda kelâm terimi.
i'tikâf a. (Jliti) [Ar.] 1. İbadet
etme amacıyla dünya işlerinden
vazgeçip bir yere kapanma, iba­
dete dalma. 2. Özellikle Rama­
zan aymın son on gününde er­
keklerin camilerde son cemaat
yerinde, kadmlarm da evlerinin
bir köşesinde namaz, tövbe, zi­
kir, Kur’ân okuma, tefekkürle
 377
ruhen armmaya ve yücelmeye
yönelik ibadete dalma anlamm-
da kullanılan terim. Hz. Aişe, Hz.
Peygamberin vefatma kadar
Ramazan ayının son on günle­
rinde “i'tikâf’ ederdi, demekte­
dir (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. II, s. 518).
Buhârî, “i'tikâf’ ile ilgili Hz.
Peygamberin sözlerini kitabm-
da “Kitâbu i'tikâf fi’l-Aşri’l-
Evâhir” başılığı altmdaki bir bö­
lüm içinde toplamıştır (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 4, s.
1877-1892).
i'timât a. (jLkl) [< Ar. akd] Bir
şeye dayanmak, yaslanmak, yö­
nelmek anlamında kelâm terimi.
ittibâ a. (^Û) [Ar.] Allah ve pey­
gamberin emrettiği konulara
uyulmasını ifade eden kelâm te­
rimi.
ittihât, -dı a. (jLsl) [Ar.] “Birleşme,
birlik kurma, bir olma.” anla­
mında olan bu söz, değişik keli­
melerle terkipler kurarak yeni
terimler oluşturur.
§ tam. ittihâd-ı ârâ a. (Ij
jkil) Oybirliği.
ittihâd-ı İslâm a. Ç^LL^l)
İslâmcılık, İslâm birliği, Pa­
nislamizm; bk. İslâmcılık
ittihâd-ı umûmî a. (^j^
jLjI) Genel birlik, bütün in-
sanlarm birleşmesi.
ittisâl a. (J(Jl) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadisin senedinde veya
izzet
ravîler arasmda kopukluk bu­
lunmaması ya da atlanmaması
durumu.
ivâz a. (^Ijc) [< Ar. avz] Dünyada
yaşanan acı, sıkıntı, keder ve ıs­
tıraplara karşılık âhirette öde­
necek bedel karşılığı anlammda
kullanılan kelâm terimi.
ivâzlı akit a. Satış, kira gibi taraf­
ların birbirine bir bedel verme
taahhüdünü içeren akit veya
sözleşme.
ivâzsız akit a. Satış, kira gibi taraf-
larm birbirine bir bedel verme
taahhüdünü içermeyen akit ve­
ya sözleşme.
iyâl a. (jy [âr.] Bir kimsenin ev
içinde bakmakla yükümlü bu­
lunduğu aile bireyleri.
izâr a. (jl}l) [Ar.] Cenazeyi kefen­
lemek amacıyla baştan ayağa
kadar cenazeyi örten beyaz
renkli pamuklu bez.
iyâzen billah a. (<dJ_> lâL) [Ar.] “Al­
lah’a sığınırım.” anlamında bir
söz, “el-iyâzü billah” biçiminde
de kullanılır.
izzet a. (o>) [Ar.] Hadis biliminde,
tek bir isnatla rivayet edilmiş
bulunan bir hadisin başka bir
hadisin isnadıyla daha rivayet
edilmesi yoluyla kuvvet kazan­
ması ve aziz olması ya da nadir
bulunan bir hadis durumuna
gelmesi.
ka'ade a. G^) [Ar.] “Gayret gös­
termeyenler, yerinde oturanlar.”
anlamında olan bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’in “Nisâ suresi” (4)nin
95. ayetindeki mealen “Cihada
çıkanlarla yerinde oturanlar bir
olmayacak.” ibaresine dayana­
rak “Hâricîler” (bk. bu madde)
tarafından benimsenmiş bir te­
rim olarak yaygmlık kazanmış­
tır.
ka'adiyye a. (İjû) [Ar.] “Hâricîler”
(bk. bu madde) in bir kolu olup
halkı yöneticilere karşı baş kal­
dırmaya teşvik etmekle bilinen
fakat kendileri bu eylemlere ka­
tılmayan cemaat.
kabâle a. GdLî) [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda bir kimsenin belirlen­
miş bir borç, vergi ve hizmeti
üstlenmesi ve bunu belgeleyen
sözleşme.
Ka'be öz.a. i^) [Ar.] 1. İslâm
inacına göre, yeryüzünde, Mek­
ke’de “Mescid-i Haram” denilen
“Câmi-i Şerîf’in ortasında 13 m.
yükseklikte 12 m. eninde kare
biçiminde taştan ve Hz. İbrahim
ve İsmail tarafından yapılan
(Bakara suresi, 2 /124 -129) ilk
mabet ve Müslümanların nama­
za durdukları yön veya kıblesi
anlammda kullanılan terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Mâ'ide su­
resi” (5)nin 97. ayetinde aynen
geçen bu söz, bazı ayetlerde
“Beytü’l-haram” (saygın ev)
“Mâ'ide suresi” (5 / 2); “el-
Beytü’l-muharrem” (saygın ev;
“Mâ'ide suresi” (5 / 2) ve “İbra­
him suresi” (14 / 37); “el-
Beytü’l-atîk” (eski ev; “Hac su­
resi” (22 / 29); “el-Beytü’l-
ma'mûr” (imar edilmiş ev; “Tûr
suresi” (52 / 4) olarak da zikre­
dilmiştir. Ayrıca Allah, burayı
Ka'be-i Mu'azzama
“beyti” (evim. Hac suresi, 22 /
26) olarak da nitelemiştir.
“Ka'be”, halk arasında
“Beytullah” (Allah’ın evi) biçi­
minde yaygm bir kullanım ka­
zanmıştır. 2. Müslümanların
hacı olmak amacıyla ziyaret et­
tikleri kutsal yapı veya belde
için kullanılan terim. İslâm’m
beş şartından biri olan ve hâli
vakti yerinde olanlara farz kıh-
nan (Âl-i İmrân suresi, 3 / 96)
haccın iki temel unsurundan bi­
ri olan tavaf, “Ka'be”nin etra­
fında yedi defa dönülerek ger­
çekleştirilir.
§ tam. Ka'be-i Mu'azzama
öz.cl (gL« <ı»S) “Ka'be” için
kullanılan bir başka terim.
ka'be-i şerif a. (a,^ 9S)
tas. İnsanm kalbi için kulla­
nılan terim.
ka'betü’l-uşşâk a. (jLull
<a$) (âşıkların Kâbesi) mec.
Hz.Mevlâna’nın makamı ve­
ya türbesi.
kabe kavseyn a. (j^^s ulî) [Ar.] 1.
Kur'ân-ı Kerîm’de geçen
Mirac’da Hz. Muhammed’in Al­
lah’a ve Cebraü’e olan yakınlık
mesafesini ifade eden terim. 2.
tas. Vücut dairesinde “ibda, iade,
inme, yükselme, failiyet ve kabili­
yet’ gibi isim ve sıfatların birbi­
rine yakınlığına dayanan bütün­
leşme, yani Allah’a yakınlık ola­
rak ifade edilen “aynü’l-cem”
380
(bk. bu madde) diye de terim-
leşmiş olan makam.
Ka'be-nâme a. («uü 9$) [< Ar.
Ka'be + F.nâme] tas. ed. Tasav-
vufî edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin Ka'be şehrinin faziletlerini
şiirleştiren eserler için kullan-
dıklan ad.
Ka'beteyn ç.a. (jı^) [Ar.Ka'be
sözünün tesniye (ikilik) biçimi.]
Kâbe ve Mescid-i aksâ.
kâbıd a. (^lî) [Ar.] bk. kâbız
kâbız a. (^li) [Ar.] Allah’m sıfatı
olarak “Rızkı daraltan, canlıların
ruhunu alıp onların hayatlarına
son veren.” anlamında Allah’a
nispet olarak kullanılan bir te­
rim.
§ tam. kâbızu’l-ervâh a. (cbj
yi jAjIî) (Ruhları alan) Azrail.
kabile a. (dJ) [Ar.] Bir babanın
çocuklarmın oluşturduğu toplu­
luk.
kâbilü’tevb a. Ljill Jj(î) [Ar.]
“Tevbeleri kabul eden.” anlamın­
da Allah’ın sıfatlanndan biri
olarak kullanılan terim.
kabir, -bri a. (^s) [Ar.] (ç. b. kubûr)
“Ölülerin gömüldüğü yer.” anla­
mmda bir terim. Kur'ân-ı
Kerîm’de bir yerde, “Tevbe su­
resi” (9 / 84) nde geçen bu söz,
hadislerde farklı anlamlarda yer
almış, özellikle kabrin yapısına,
ziyaretine ve kabir suali ile aza­
bı konularma işaret edilirken
 381
kullanılmıştır. Bu söz, dilimizde
“mezar” ve “medfen” yerine de
geçmektedir.
kabir azabı a- Ölen bir kimsenin
kabirde sorguya çekilmesi ve
orada göreceği azap.
kabir hayatı a. Ölümle başlayarak
âhirette tekrar dirilinceye kadar
sürecek hayat. Buna Arapçada
“berzah” (Mü'minûn suresi, 23
/ 99-100)da denilmiştir.
kabir su'âli a. Ölen bir kimsenin
kabirde melekler tarafmdan
sorguya çekilmesi durumu. Bu
konu Kur'ân-ı Kerîm’in
“İbrâhîm suresi” (9 / 84) nde
açıkça şöyle ifade edilmektedir:
“Kabirde kâfir, münker nekir me­
leklerinin soruları karşısında şa­
şırır kalırlar.”
kabir ziyareti a. Müslümanlarm
ölmüş yakınlarının kabirlerini
ziyaret etmesi. Hz. Peygamber,
“Kabirleri ziyaret ediniz. Çünkü
kabir ziyareti size ahreti hatırla­
tır.” (İbn Mâce, “Cenâiz”, 47) di­
yerek kabir ziyaretinin önemini
vurgulamıştır. Kabir ziyareti,
haftada bir gün, Cuma veya Cu­
martesi günleri; özellikle de
arefe günleri ya da bayram gün­
lerinde yapılması gelenek hâlini
almıştır. Bu ziyaret sırasında
kabristana girilirken selâmlaş­
ma yapılması âdet hâlini almış­
tır. Ziyaretçi, kabristana girer­
ken “es-selâmün aleyküm yâ
ehli kubûr ve innâ inşâallahu
kaddesallahu sırrahu
biküm le-lâhikûn.” (Ey kabir
halkı! Allah’ın selâmı üzerinize
olsun! înşaallah biz de size kavu­
şacağız.) der; karşılığında da
ölülerin dilinden, “Aleyküm se­
lâm yâ ehli dünyâl” (Ey dünya
halkı! Allah’ın selâmını aldım yi­
ne Allah’ın selâmı sizin üzerinize
olsun!)
kabristan a. (jL«^) [< Ar. kabr +
F. -sitân] bk. mezarlık
kabûl a. (J^) [Ar.] fik. Bir akdin
tamamlanması ve kesinleşmesi
için söylenen son söz. Söz gelişi,
bir mah satan kimse, “Şu malımı
şu kadar akçeye sattım.” demesi
ve mah alan kimsenin de “Şu
malı şu kadar akçeye satın aldım
ve kabul ettim.” karşılığını ver­
mesi gibi.
§ tam. kabûl-i nikâh a. (qI£
J^â) fık. Nikâhı tamamlamak
için söylenen son söz.
kabûl-i âmme delili a. Kamu oyu­
nun benimsediği ve onayladığı
delü.
kabz a. (j^A) [Ar.] 1. tas. Tasavvuf
inancmda sufînin aniden ru­
hunda oluşan manevî bir sıkmtı,
buhran ve tutukluk hâli. 2. fık.
Bir malın hak sahibi tarafindan
hukukî işlemler sonucunda tes­
lim alınmasını ifade eden terim.
kaddesallahu sırrahu a. (&^uj
Ull^j) [Ar.] “Allah sırrını kutsal
tutsun.” anlamında ölmüş veliler
için kullanılan bir terim. Bu an-
ka'de
lamda “kuddise sırruh” sözü de
kullanılmaktadır.
ka'de a. (»a*») [Ar.] İslâm inancm-
da, ibadet sırasmda “Namaz kı­
larken her iki rekâtta bir veya
başka bir ifadeyle ikinci ve son
rekâtlarında belli bir süre otur­
ma ve dua okuma.” durumu.
§ tam. ka'de-i ahîre a.
GjAİjjiİ) Namazm son rekâ­
tında yapılan oturuşa verilen
ad. Bu oturuş “teşehhüd
mikdarı” (bk. bu madde) ola­
rak nitelenmiştir ve namazın
farzlarından olarak sayılmış­
tır. Bundan amaç, “Tahiyyat”
duasını okumaktır. Ayrıca,
bu duadan sonra “Salli”,
“Barik” ve “Rabbenâ” duala-
rmı okumak da sünnet ola­
rak nitelenmiştir.
ka'de-i uhrâ a. (^>.1 4.1*5)
Namazın ikinci rekâtında ya­
pılan oturuşa verilen ad. Bu
rekâtta “Tahiyyat” duasını
okumak sünnet olarak nite­
lenmiştir.
ka'de-i ûlâ a. (Jjl ».1*3) bk.
ka'de-i uhrâ
kadeh a. (^jî) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, manevî oluşum, ruh­
sal haz, coşku, vecd ve cezbe du­
rumu.
kadem a. Çıi) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, bir velînin melek,
peygamber ya da bir ulu kişinin
382
yolunda veya izinde olması du­
rumu.
§ tam. kadem-i şerîf a. Gâ^
^13) Hz. Peygambere isnat
edilen ayak izi.
kader a. (jjî) [Ar.] Allah’ın bütün
varlıkları veya olayları ezelde
düzenleyip sırası gelince yarat­
ması ya da yok etmesi. Bu sözün
eşanlamlısı takdir, kısmet, ya­
zı, alın yazısı, yazgı, baht te­
rimleridir. Ayrıca bu terim, çok­
lukla “kaza” ile birlikte kullanı­
lır. Bazı müfessirler, “kader”i,
“Yüce Allah’ın işleri vâki kılma­
dan evvel takdir etmesi, “kazâ”
ise o takdiri infaz ile yokluktan fi­
il hududuna çıkarmaktan ibaret­
tir ve bu sahihtir.” biçiminde yo­
rumlarken bazıları da, “kader’in
takdir, kazâ’nın da halk manası­
na olduğunu, kazâ ve kader’in
birbirinden ayrılmaz iki emir ol­
duklarını, kader’in esas,
kazâ’nın da bina mesabesinde
bulunduklarını bildirdikten sonra
bunların aralarını kim ayırmak
isterse kazâ ve kader binasını
yıkmış olur.” diye farklı bir yo­
rum getirmişlerdir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 14, s.
6486). Buharî ise “kader” ile ilgi­
li hadisleri kitabının “Kitâbu’l-
Kader” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 14, s. 6486-6510)
bölümünde bir araya toplamış­
tır.
 383
kadercilik a. İslâmî düşünce tarihi
içinde insanın düşünme gücünü
ve irade özgürlüğünü hiçe sayan
ve bütün hadiseleri kadere bağ­
layan determinist akım. bk.
cebriyye
kaderî s. (^>) [< Ar.kader + -î] ı.
Kader ile ilgili, alın yazısına iliş­
kin. 2. Kaderiyye inancına bağh
olan (kimse).
kaderiyye s. (^jji) [< Ar.kader]
İnsana özgü sorumluluk doğu­
ran fiillerin İlâhî kaderle ilgili
olmayıp sadece insan iradesine
bağlı olduğu inancını savunan
itikadî mezhep için kullanılan
terim. İslâmiyetin ilk dönemle­
rinden itibaren ortaya çıkan bu
mezhep, Mabed el-Cüheynî ve
Gaylân el-Dımışkî’nin öncülü­
ğünde İlâhî kaderi reddeden bir
mezhep olarak da yorumlanmış­
tır; “cebriyye” karşıtı.
kadh a. (^ji) [Ar.] Hadis biliminde,
râviyi yaralama, zedeleme, çü­
rütme anlammda kullanılan bu
terim, hadisin sıhhatini bozan
sebepler için kullanılmıştır.
kâdî s. ve a. (^(i) [< Ar.kazâ] (ç. b.
kuzât) fık. 1. “Yapan, yerine geti­
ren, ifa ve eda eden.” anlammda-
ki bu söz, insanlar arasındaki
anlaşmazlıkları, sorunları ve çe­
kişmeleri, şeriat hükümlerine
göre çözmekle görevli olan ve
bu tür davalara bakan kimse,
hâkim. 2. fık. Osmanlı hukuk
düzenine göre her türlü davala­
Kadir
ra bakan, Tanzimat sonrasında
ise yalnızca evlilik hukuku ile ü-
gili davalara bakan mahkemele­
rin başkanı, mahkeme-i şer’iyye
reisi.
§ tam. kâdî’l-hâcât a. (üLGJI
^(j) Cenâb-ı Hak, Allah.
kâdî’l-kudât a. (oLüll^lî)
(kadıların kadısı) 1. En kı­
demli ve yetkili kadı. 2. Şey­
hülislâm ve kazasker rütbe­
sinde olan kimse.
kâdî’l-mescid a. (^....ll^ti)
Belli bir camide bulunan ve
bazı davalara bakmakla gö­
revlendirilen kadılar için kul­
lanılan terim.
kadı-asker a. bk. kazasker
kadîm a. (^ji) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Öncesi olmayan, eski, her şeyin
önü ve evveli.” olan bu söz, “Al­
lah’ın evvelinin ve başlangıcının
olmadığını, yaratılmadığını ve
ezelî olduğunu” ifade eden bir
terim olup Allah’ın zatî sıfatla­
rından biridir.
Kadir a. (^jjü) [< Ar. kudret] Söz­
lük anlamı, “Ölçülü yapmak, kı­
yaslamak, bir şeyi planlamak,
hükmetmek, güçlü olmak, yü­
celtmek.” olan bu söz, “Her şeye
gücü yeten.” anlamıyla “es-
mâ’ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup Kur'ân-ı
Kerîm’de yedi ayette isim biçi­
miyle, beş ayette de çokluk bi-
kadir
çimiyle ve ta’zim ifadesiyle
geçmektedir (M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “kadr” maddesi).
“Kadir” adı, Allah’m doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
kadir a. Gjjî) [Ar.] “Çok güçlü ve
kuvvetli, istediğini istediği gibi
eksiksiz ve kusursuz tam yapan.”
anlammda Allah’m sıfatı olan
terim. Kur’ân-ı Kerîm’in “Baka­
ra suresi” (2 / 20) nde geçmekte­
dir.
kadir gecesi a. İslâm inancına göre,
Kur'ân-ı Kerîm’in indirildiği ve
ramazan aymın son on gecesin­
den, özellikle de 27. gecesi oldu­
ğuna işaret edilen gece için kul­
lanılan terim. Hz. Peygamber’in,
“Kadir gecesini ramazanın son
on gününün tek sayılı gecelerinde
arayınız.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. II,
s. 466) sözü, bu gecenin varlığını
açıkça vurgulamaktadır. Arapça
“leyletü’l-kadr” (bk. bu madde)
olarak da yaygm kullanılan bu
sözün fazileti yine Kur'ân-ı
Kerîm’deki “Suretü’l-kadr” (97)
suresinde ve Hz. Peygamber’in
“Faziletine inanarak ve mükâfa­
tını umarak kadir gecesini ihya
eden kimsenin geçmiş günahları
mağfiret olunur.” (Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. II, s. 464) sözünde
açıkça ifade edümektedir. Hem
384
burada hem de pek çok hadiste
Kur'ân’m bu gecede indirildiği,
bundan dolayı da “kâdir gece-
si”nin bin aydan daha hayırlı
bir gece olduğu, bu gecede yapı­
lan ibadetlerin Allah katında
mutlaka kabul göreceği vurgu­
lanır. Buhârî, “kadir gecesi” ile
ilgili Hz. Peygamber’in sözlerini
kitabmda “Kitâbu Salâti’t-
Terâvih” başılığı altındaki bir
bölüm içinde toplamıştır (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 4, s.
1867-1875).
kadir gecesi namazı a. Bu müba­
rek gecede kılman nafile namaz
için kullanılan terim. Bu na­
mazda her rekâtta “Fâtiha”dan
sonra “Kadr suresi” ile üç kere
“İhlâs suresi” okunur ve her iki
rekâtte selâm verilir. Kaç rekât
kılmacağı hakkında kesin hü­
küm yoktur, kılanın ibadet gü­
cüne bırakılmıştır.
Kadirîlik öz. a. bk. Kâdiriyye
Kâdiriyye öz.a. (^jü) [< Ar. kud­
ret] tas. Abdülkadir Geylânî (öl.
561 /1165-66) tarafmdan oluştu­
rulan İslâm âleminin ilk ve en
yaygm tarikati için kullanılan
terim ve bu tarikatin adı. Hazar
Denizi’nin güney-batısında
“Gîlân” (Geylân) kasabasında
dünyaya gelen ve Bağdat’ta tah­
silini tamamlayarak sufî inancı­
na yönelen Abdülkadir Geylânî,
daha sağlığmda şeyhlik unvanı­
nı kazanmış; çocuklarının fazla-
 385
lığı sayesinde ve onların babala­
rının yolunda çalışmaları saye­
sinde bu tarikat, önce Irak’ta
sonra da hızla İslâm ülkelerinde
yayılmıştır. Bu tarikatin temel
düsturu Allah’m yedi isminin kı­
lman iki rekât namazdan sonra
zikredilmesidir. “Lâ ilahe
illahlah, Allah, hû, hay, vâhid,
azız, vedûd” isimlerine “usul
esması”; öteki “hak, kahhâr,
kayyûm, vehhâb, müheymin”
isimlerine ise “fürû esması” adı
verilir. Kelime-i tevhîd, 70.000
defa, Allah 60 000 defa, hû
50.000 defa, hak 40 000 defa, hay
30 000 defa, kayyûm 20 000 de­
fa, kahhâr 10 000 defa zikredilir
ve bunlara “makamat esması”
adı verilmiştir. Ayrıca her gün,
vakit namazlarmın ardmdan
ayrı ayrı “günlük evrâd” okun­
ması da söz konusudur. Bu
okumalar, tarikatin değişik kol­
ları arasında farklılıklar gös­
termektedir.
Kâdiyâniyye öz.a. («ûLjü) [Ar.] tas.
İslâmî tarikatlerden 20. yüzyıl
başlarmda Mirza Gulâm Ahmed
Kâdiyânî (öl. 1908) tarafmdan
kurulan dinî hareket. Kendisini
önce Hristiyanlarının Mesihi,
sonra Müslümanların Mehdisi
ve ardmdan da Hindûlarm
Krişna-avatar’ı ilân etti. Ölü­
münden sonra taraftarları onun
fikirlerini savunmaya gayret et­
kâfi
tiler, fakat azınlık olmaktan öte­
ye gidemediler.
Kadr suresi a. (^jji) [< Ar.
“Sûretü’l- Kadr” (jjîll Sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in doksan ye­
dinci, iniş sırasma göre yirmi
beşinci suresi olup “Abese sure­
si” (80)nden sonra ve “Şems su­
resi” (91)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve beş
âyetten meydana gelmektedir.
Admı surede üç defa geçmekte
olan “leyletü’l-kadr” ibaresin­
den almakta, bazen de “İnnâ
enzelnâ” suresi olarak da anıl­
maktadır. Bu surenin özünde
Kur’ân-ı Kerîm’in indirümesi
söz konusudur. Ramazan aymm
son on gecesinden, özellikle de
27. gecesi olduğuna işaret edilen
gece için kullanılan “kâdir ge­
cesi” (bk. bu madde)nin bin ay­
dan daha hayırlı bir gece oldu­
ğu, bu gecede yapılan ibadetle­
rin Allah katında mutlaka kabul
göreceği İslâm bilginlerince de
özellikle ifade edilmiştir. Hz.
Peygamber’in “Kadr suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5028-5029.
kâf hâ yâ ayn sad a. (ja»^) “Mer­
yem suresi” (19)nin başmda bu­
lunan ve tek tek okunan harfler.
kâfi a. (^ilS) [Ar.] “Koruyan, yeten.”
anlamında Allah’ın sıfatı. Al­
lah’m kuluna “kâfi” olması, onu
koruması, ona vekil olması, yol
göstermesi, şahit olması demek-
kâfir 386
tir. Kur'ân-ı Kerîm’irı “Bakara
suresi” (2 /137) nde mealen “Ey
habibim, sen onların düşmanlı­
ğından endişe etme, Allah sana
kâfidir. O her şeyi duyan ve bi­
lendir.” ibaresi bunun en çarpıcı
örneğidir.
kâfir a. (>Ö [< Ar. küfr] (ç. b.
küffâr) Sözlük anlamı, “Örten,
gizleyen, iyiliğe karşı nankörlük
eden.” olan bu söz, “Hz. Peygam-
ber’i ve O’nun vahiy yoluyla Al­
lah’tan getirdiği kutsal değerleri
yalanlayan veya inkâr eden kim­
se.” için kullanılan terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’irı “Bakara su­
resi” (2 / 161) nde mealen “
(Ayetlerimizi) inkâr etmiş ve kâ­
fir olarak ölmüşlere gelince...”
ibaresinde açıkça ifade edilmek­
tedir. Buna benzer bir ifade ise
“Tevbe suresi” (9 / 23) nde şöyle
yer almaktadır: “Kâfir insanın
babası ve kardeşi de olsa onunla
dostluk kurulmaz.” Ayrıca
Kur'ân-ı Kerîm’irı pek çok aye­
tinde bu terim, gerek teklik ge­
rekse çokluk biçimiyle geçmek­
te; onların durumu ve konumu
hakkında geniş açıklamalar bu­
lunmaktadır (M. F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “kfr” maddesi).
Kâfirûn suresi a. (^,j^ j^lS) [<
Ar. “Sûretü’l- Kâfirûn” Qh>K1I »j
j«)] Kur'ân-ı Kerîm’irı yüz do­
kuzuncu, iniş sırasına göre on
sekizinci suresi olup “Mâ'ûn su­
resi” (107)nden sonra ve “Fîl
suresi” (105) inden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve al­
tı âyetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayetteki kâfirlere hitap
sözü olan “j^ü” (kâfirûn) ke­
limesinden alan bu sure,
“Mukaşkışe” olarak da anılmak­
tadır. Burada özellikle “tevhîd”
sözü ve inancı üzerinde durulur;
Allah’a ibadet edilmesi ve O’na
ortak koşulmasının büyük gü­
nah olduğu vurgulanır. Bu sure­
yi Hz. Peygamber’in sabah ve
akşam namazlarında sıkça oku­
duğu kaynaklarda zikredilmek­
tedir.
kafiz-i tahhân a. (jkL ^1 [Ar.] fık.
Hanefî fıkhına göre, buğdayın
öğütülmesinden sonra bir de­
ğirmenciye verilen belli bir öl­
çüdeki un. Bu, Anadolu’da genel­
likle yirmi ölçek buğdaydan bir
ölçek buğday olarak uygulan­
mıştır. Bu buğdaya da “hak” de­
nilmiştir.
Kâf suresi a. (^j^ j) [< Ar.
“Sûretü’l- Kâf’ (^ I sj^)] Kur'ân-
ı Kerîm’irı ellinci, iniş sırasına
göre otuz dördüncü suresi olup
“Beled suresi” (90)nden önce
Mekke döneminde nazil olmuş­
tur ve kırk beş âyetten meydana
gelmektedir. Adını ilk ayetin ba-
şmdaki “3” (kâf) harfinden alan
bu sure, aynı zamanda “Bâkisât
suresi” olarak da anılmaktadır.
Bu surenin özünde, ölümden
sonra dirilişin var olması, bunu
inkâr edenlerin uyarılması, pey-
 387
gamberlerini inkâr eden kavim-
lerin sonlarının ibret alınması,
inkârcıların ahirette cezalandı­
rılması, inananlarm ise mükâ-
fatlandırılması gibi konular yer
almaktadır. Fazileti ise Hz. Pey-
gamber’in bu sureyi Cuma hut­
besi ve bayram namazları ile
sabah namazınm farzmda sık
sık okuduğu rivayetlerinde ifade
edilmektedir. Hz. Peygamber’in
“Küf suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
10, s. 4780-4787.
kâf u nûn a. (ji j JİS) Allah’m
evreni ve varlıkları yaratmadaki
gücünü ifade etmek üzere deği­
şik ayetlerde geçen “jS” (kün =
ol!) (bk. bu madde) sözünü oluş­
turan harfler. Kur'ân-ı
Kerîm’de pek çok ayette geçen
bu söz, tasavvuf inancında
“akl-i küll” (bk. bu madde)
“nefs-i küll” (bk. bu madde) için
de kullanılmıştır.
Kahhâr a. (jl^î) [< Ar. kahr] Sözlük
anlamı, “Yenilmeyen, yegâne
kudret ve tasarruf sahibi” olan
bu söz, “Zor kullanmak ve mec­
rasından çıkarmak suretiyle bir
şeye boyun eğdirmek.” anlamın­
da “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleri)dan olup Kur'ân-ı
Kerîm’de altı yerde Allah’a nis­
pet edilmiştir (M. F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “khr” maddesi). Bu
söz, pek çok İslâm bilgini tara­
fından “kâdir” sözüne mutabık
düşünülerek Allah’m zatî isim­
kaht u galâ
ler gurubunda sayılmıştır ve Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
kâhin a. (>»(S) [Ar.] Bilinmezlikler­
den haber veren kimse, “arrâf’
(bk. bu madde) tan ayrılan yönü,
zan ile haber veren kimsedir.
Hz. Peygamber, bu kimseleri
pek iyi karşılamamıştır: “Her
kim arrâfa veya kâhine giderse
ve onun dediğini tasdik ederse o
Ebulkasım’a küfretmiş olur.”
kahir a. (^aü) [< Ar. kahr] “Üstün
gelen, gücü her şeye yeten, kuvvet
ve kudretine hiçbir güç engel
olamayan, yarattığı varlıkları di­
lediği gibi düzenleyen ve yöne­
ten.” anlammda Allah’m zatî sı­
fatlarından biri olarak kullanı­
lan terim. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de “En’âm suresi” (6 /18
ve 61) nde, mealen “O (Allah)
kullarının üstünde hem galiptir,
hakimdir.” ifadesi ile yer almak­
tadır.
kahr a. (^ [Ar.] tas. “Yok etmek,
ezmek, perişan etmek, mahvet­
mek.” anlamındaki bu söz, ta­
savvuf ehli arasmda, “Nefsi ez­
mek, dizginlemek, tutkuları yok
etmek.” ifadesiyle kullanılan bir
terimdir.
kaht u galâ a. GıU j M [Ar.] fık.
Kıtlık ve pahahhk anlamında bir
fıkıh terimi.
kâ'im
kâ'im a. (^li) [Ar.] “Her şeyi görüp
gözeten, koruyan.” anlamında
Allah'ın zatî sıfatlarından biri
olarak kullanılan terim. Kur'ân-
ı Kerîm’de “Âl-i İmrân suresi”
(3 /18) nde geçmektedir.
§ tam. kâ'imü’z-zamân a.
(jLjll ^ü) “İmâmiyye” (bk.
bu madde)nin “Kendisi mey­
danda olmasa da her çağda
dünyanın hâkimi.” olarak ta­
nımladığı on ikinci imam
Muhammed el-Mehdî için
kullanılan unvan ve terim.
Kâ'imiyye öz.a. (<^li) şîa inancın­
da, on iki imam düzenini be­
nimseyen Şiî mezhebinde
“isnâaşeriyye” (bk. bu madde)
fırkası içinde on ikinci imam
için kullanılan “kâ'im” sözünü
ve unvanını benimsemelerinden
dolayı bu cemaate verilen ad.
kâl a. (Jü) [Ar.] tas. Sözlük anlamı,
“Söyledi, dedi.” olan ve “ilm-i
kâl” (bk. bu madde) olarak da
adlandırılan bu söz, sözde takı­
lıp kalmak, sözün özünü ve ince­
liklerini anlayamamak biçimin­
de ifade edilen, zahirden ve şer'î
hükümlerden söz eden tasavvufî
bir terimdir, “ilm-i hâl” (bk. bu
madde) in karşıtı.
kalb (I) a. (^13) [Ar.] bk. kalp
§ tam. kalb-i selîm a. ÇJ-,
di) “Temiz kalp, sağduyu.”
anlamında bir terim. Kur'ân-
ı Kerîm’in “Şu'arâ suresi”
388
(26 / 89) inde mealen “bi-
kalbin selîm” (temiz ve
arınmış bir kalp ile) ifadesiyle
yer almaktadır.
kalb (II) a. (Jj) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hadisin senet veya
metnindeki söz ya da ibarelerin
yerlerinin değiştirilmesini ifade
eden terim.
kâle a. (Jü) [Ar.] Hadis biliminde,
bir hadisin duyma, işitme veya
okuma gibi yöntemlerle rivayet
edilmesi ve buna göre delil geti­
rilmesi.
kalem a. ÇJü) [Ar.] (ç. b. aklâm)
Evrenin yaradılış düzeninde
başlangıçtan kıyamete kadar
oluşum, değişim veya yok olu­
şumu kaydeden üâhî yazı. Bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de iki ayet­
te teklik, iki ayette de çokluk bi­
çimiyle yer almaktadır. İlki
“Alak suresi” (96 / 4) inde olup
evrenin yaradılışındaki “ka-
lem”in önemi vurgulanır. İkin­
cisi ise adını bu sözden alan su­
rede geçmektedir. “Kalem sure­
si” (68 / 1) bu terim üzerine
“and” verilerek başlar ve Hz.
Peygamber’in üstün nitelikli bir
kimse olduğu vurgulanır. Bu te­
rimin çokluk biçiminden ilki,
“Lokman suresi” (31 / 27)nde
olup İlâhî takdirin denizler mü­
rekkep olsa kalem ile yazılarak
anlatılamayacağı ifadesinde ge­
çer. İkincisi ise “Âl-i İmrân su­
resi” (3 I 44)nde olup
 389
İsrailoğullarınm Hz. Meryem’i
korumak amacıyla kalemden
yapılan oklarla kura çekmek
hadisesi anlatılırken söz konusu
edilmiştir. Bu terimin üzerinde
Hz. Peygamber de önemle dur­
muş ve Allah tarafmdan ilk ya­
ratılan nesnenin “kalem” oldu­
ğu vurgulanmıştır (bk. Buhârî,
“Kader”, 2; Tirmizî, “Tefsîrü’l-
Kur’ân”, 67). Öte yanda bu belge­
lere dayanarak İslâm bilginleri
bu terimin önemi üzerinde deği­
şik görüş ve yorumlarda bu­
lunmuşlardır. Temelde bu de­
ğerlendirmeler iki noktada yo­
ğunlaşmıştır. Birincisi bu sözün
ifade ettiği direkt anlam olan
eğitim ve öğretim vasıtası olan
nesne; İkincisi ise İlâhî ve ma­
nevî olan yüce değerdir.
§ tam. kalem-i a'lâ a. 6u I
(da) “Yüce kalem.” anlamm-
daki bu terim, tasavvuf inan-
cmda Allah’ın yarattığı ilk
nesne olarak nitelenmiş ve
“akl-ı evvel” olarak yorum­
lanmış ya da “levh-i mah­
fuz” (bk. bu madde) un üze­
rine yazı yazan kalem diye
kabul edilmiştir.
Kalem suresi a. (^flî) [< Ar.
“Sûretü’l- Kalem” (^1 5^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmış seki­
zinci, iniş sırasma göre ikinci
sure olup “Alak suresi”
(87)nden sonra ve “Müzemmil
suresi” (73)nden önce Mekke
kalp
döneminde nazil olmuştur ve el­
li iki âyetten meydana gelmek­
tedir. Adını ilk ayetteki “nûn
ve’l-kalem” sözünden almakta;
bu ibareden dolayı da “Nûn su­
resi” olarak da anılmaktadır.
Surenin özünde Hz. Peygam-
ber’e karşı yöneltilen iftiralar ve
bundan dolayı yaşanan sıkıntı­
lar dile getirildikten sonra onları
nasıl bir sonun beklediği anlatı­
lır. Sonunda da Kur’ân-ı
Kerîm’in fazileti vurgulanır.
kalender a. (jiü) [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasında dünya nimet­
lerine ve hayatına değer ve
önem vermeyen derviş. Bektaşî­
likte buna “mürid adayı” adı
verilmektedir.
kalenderhâne a. (üLjiU) [< Ar.
kalender + F. hâne] tas. Kalen­
der bir hayat tarzı yaşayan ve
dolaşan dervişlerin konaklama­
ları için yaptırılmış ve hizmet
vermiş tekkeler.
Kalederiyye a. (^jilî) [Ar.] tas.
Dünya değerlerine veya nimet­
lerine itibar etmeyen, içinde ya­
şadıkları toplumun ortak değer
yargılarına karşı çıkarak kendi
yaşama felsefesini ön planda tu­
tan kalendermeşrep sufîler ve
bunların oluşturdukları zümre­
ler için kullanılan ortak ad.
kalp, -bi a. (Jî) [Ar.] tas. “İlâhî
hitabın ulaştığı yer, bilgi, ilham
ve irfanın kaynağı.” anlammda
olan ve “insan-ı kâmil” (bk. bu
kalp gözü
madde) olarak da nitelenen bir
tasavvuf terimi. İnsanda
“kalp”in önemini ve değerini
Hz. Peygamber şöyle ifade et­
miştir: “Allah sizin kalıbınıza ve
suretinize değil, kalblerinize ba­
kar.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. I, s. 9)
kalp gözü a. tas. Hikmet ve marife­
ti anlayabilecek veya kavrayabi­
lecek derunî güç. Kalp gözü açık
olanlarm manevî gerçekleri ko­
lay anlayabileceği; bu mertebe­
ye ermiş sufînin ibadet, taat ve
mücahedeye kolay ulaşabileceği
inancı tasavvuf ehli arasında
yaygmdır.
kâlû belâ cüm. 6L jlü) [Ar.] “Evet,
dediler.” anlamında Arapça söz;
İslâm inancına göre, Allah evre­
ni yaratırken insanlara “Ben
Rabbiniz miyim?” diye sordu; on­
lar da, “kâlû belâ” (Evet, Rabbi-
mizsin.) dediler, olgusunu ifade
eden bir terim (bk. bezm-i
elest). İslâm inancma göre,
“mîsâk” (bk. bu madde) olarak
da adlandırılan bu olay, Kur’ân-
ıKerîm’de “A'râf suresi” (7)nin
172. ayetinde açıkça anlatılmak­
tadır.
kamerî sene a. bk. kamerî yıl
kamerî takvim a. bk. kamerî yıl
kamerî yıl a. Bazı İslâm devletle­
rinde, Ay’ın hareketine göre ay-
larm ve yıhn önemli gün ve
olaylannın belirlenmesi amacıy­
la kullanılan takvim yılına veri­
len ad ve terim. Hz. Ömer’in ha­
390
lifeliği zamanmda Hicret’in esas
alınması sonucu Muharrem ayı
yılbaşı olarak kabul edilmiş,
öteki aylar buna göre yeni aym
doğması easma bağlı olarak tes­
pit edilmiştir.
Kameriyye a. (<i^ [Ar.] Hz. Ali’yi
Tanrı mesabesinde gören ve
Ay’da bulunduğuna inanan Nu­
sayri fırkası, bk. Nusayrîlik
Kamer suresi a. (^» [< Ar.
“Sûretü’l- Kamer” (^Jl sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in elli dördün­
cü, iniş sırasına göre otuz yedin­
ci suresi olup “Târik suresi”
(86)nden sonra ve “Sâd suresi”
(38)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve elli beş
âyetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayetteki “Ay’ın iki par­
çaya bölünmesi.” ibaresinden
almıştır. Surenin özünde pey­
gamberlere inanmayan ve on­
lardan mucizeler isteyen inkâr-
cılardan söz edilir. Nitekim baş­
langıçtaki “Ay’ın iki parçaya bö­
lünmesi.” ibaresi Hz. Peygam­
berden mucize isteyen müşrik­
lere karşı söylenmiştir. Hz. Pey­
gamber’in bu sureyi sıkça ve
özellikle bayram namazlarında
okuduğu kaynaklarda zikredil­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“Kamer suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4809-4820.
kamet a. (c-ü) [Ar.] Farz namazla-
rmdan önce namaza başlanaca-
ğmı bildirmek üzere ezan oku-
 391
ma, ancak ezandan farklı olarak
“Hayya ale’l-felâh” sözünden
sonra iki defa “Kad kameti’s-
salât” ibaresinin eklenmesi ile
oluşan “namaza başlama eza-
nı”nı okuma için kullanılan te­
rim, Arapça aslı “ikâmet”tir, bk.
ikâmet
kamet getirmek a. dey. İslâmî
ibadetlerin en önemlilerinden
olan namazın farzı kılınırken
namazm başlamak üzere oldu­
ğunu cemaatle kılmırken müez­
zinler tarafmdan, bireysel kılı­
nırken namazı kılanm kendisin­
*- ce okunan kamet sözü. İster tek
başına ister cemaatle kılmsın
farz namazlarından önce “ka­
met getirmek” sünnet olarak
nitelenmiştir.
t Kâmiliyye a. (û«lS) [Ar.] Hz. Ali’yi
ilk halife olarak görmeyen veya
ona karşı çıkan ashabın kâfir
olduğunu ileri süren ve Ebû
Kâmil adlı bir kişiye bağh oluşan
ve gelişen fırka için kullanılan
terim.
kamîs a. (^^ [Ar.] fik. Ölünün
kefeninin bir parçası için, boyun
hizasmdan ayaklara kadar uza­
nan, yeni ve yakası olmayan bol
gömlek için kullanılan terim.
kandil a. Müslüman dünyasmda
kutsal sayıhp kutlanan özel ge­
celer. Bu söz ilk defa Osmanlı
padişahı İkinci Selim (1566-
1574) döneminde camilerin ay­
dınlatılıp minarelerin kandiller­
karâbet bi’n-nikâh
le ışıklandırılması üzerine yay­
gınlaşmış ve Mevlid (rebîülevvel
ayının on ikinci), Regaib (receb
ayının ilk cuma), Mi'râc (receb
aymın yirmi yedinci), Berat (Şa­
ban ayının on beşinci), Kadir
(Ramazan ayının yirmi yedinci)
geceleri için kullanılmıştır.
kandil gecesi a. bk. kandil
kan hısımlığı a. fik. bk. nesep
kânit a. (oiU) [Ar.] (ç. b. kânitîn ve
kânitât) “Alçak gönüllülük içre
ibadet ve itaat etme.” anlamın­
daki bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de on üç yerde geçmek­
tedir (M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“kut” maddesi).
karâbet a. (oJji) [Ar.] fik. Hısımlık,
yakmlık anlammda terim.
§ tam. karâbet-i eb a. (J
“!>0 fik. Dedeler ve babalar
kanahyla oluşan yakınlık.
karâbet-i nesebbiyye a.
(ûuj o? I» fik. Nesep kana­
hyla oluşan yalanlık.
karâbet-i sıhrıyye a. (<î>^
oJ» fik. Evlilik kanahyla
oluşan yakınlık.
karâbet-i üm a. (p oJjî) fik.
Nineler ve anneler kanahyla
oluşan yakınlık.
karâbet-i vilâd a. (^j cJ>5)
fik. Usul ve füru, yani ikinci
dereceden oluşan yalanlık
karâbet bi’n-nikâh a. (c^ü
çul» fik. Nikâh yolu üe olu­
şan akrabalık.
karâbet bi’l-velâ
karâbet bi’l-velâ a. Mj^
o?ljî) fik. Kölelikten azat olma
veya kölenin hür olması son­
rası oluşan akrabalık.
kâri' a. (^jü) [Ar.] Hadis biliminde,
bir hocanın hadislerini veya ha­
dis kitaplarını onun huzurunda
okuyan öğrenci.
kâri'a a. (^jtî) [Ar.] “Kapıyı vur­
mak, ansızın gelmek, tenha kal­
mak.” anlamlarına gelen bu söz,
terim olarak ansızın gelen belâ,
felâket için kullanılmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Kâri'a su­
resi” (101 I 1-3) inde kıyamet
alâmetleri olarak geçerken,
“Ra’d suresi” (13 / 31) nde “bir­
den bire gelen felâket ve belâ”
için ifade edilmiştir. Bu tür felâ­
ketler için başlı başına bir sure,
“Kâri'a suresi” (101) nazil ol­
muştur.
Kâri'a suresi a. <^(3) [<
Ar. “Sûretü’l- Kâri'a” (tejlill Sj
>«)] Kur'ân-ı Kerîm’in yüz bi­
rinci suresi olup Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve on bir
âyetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayetteki “kapıyı çarpan,
çalan” anlammdaki “el-kâri'a”
(^(ill) sözünden almıştır. Sure­
nin özünde kıyamet gününün
dehşeti anlatılmaktadır.
karib a. (uj» [Ar.] Sözlük anlamı,
“Yakın, hısım, akraba.” olan bu
söz, terim olarak “İhsanı, lütfü ve
392
iyiliği ile kula yakınlığı” anla­
mında Allah’ın bir sıfatı olarak
Kur'ân-ı Kerîm’de yirmi beş
ayette geçmektedir (M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “krb”
maddesi). Buralarda, “karib”,
kullannın yaptıklarım, eylemle­
rini, zikirlerini, düşündüklerini,
dualarını anlaması, duyması,
bilmesi, şahit olması anlamla-
rmdaki yakınlık olarak ifade
edilmiştir.
karin a. (<>>) [Ar.] İsnad ve yaş
bakımından birbirine yakın
olan raviler.
karine a. (üj» [Ar.] “Maksada doğ­
rudan doğruya ulaştırmayıp yal­
nızca işaret eden, sözün gelişin­
den, akışından anlaşılan durum.”
anlamında kelâm terimi.
karz a. GAâ) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda, altın ve gümüş benzeri
para değerinde bir malı veya
buğday, arpa gibi eşdeğer bir
malı geçici bir süre için eşdeğe­
rinin geri verümesi ilkesine bağ­
lı olarak birine veya birilerine
ödünç verilmesi konusunda kul­
lanılan terim. Buna benzer bir
nitelikte ve “hasene” (.hayırlı ve
güzel) sözüyle birlikte terkip
oluşturarak Kur'ân-ı Kerîm’in
“Bakara suresi” (2 / 245) nde
mealen “Yalnız Allah rızası için
güzel bir şekilde ödünç veren
kimdir.” ifadesiyle yer alan
“karz”, “Mâ'ide suresi” (5 / 12)
nde mealen “Allahyolunda güzel
 393
nafaka verirseniz...” biçiminde,
“Hadîd suresi” (57 / 11) nde
mealen “Kim ahretteki mükâfa­
tını bekleyerek Allah yolunda ma­
lını sarf ederse, Allah da onun
karşılığını kat kat verir.” ve yine
aynı surenin 18. ayetinde "...
mallarını Allah yolunda sürfeden
kimselerin amellerinin karşılığı
kat kat arttırılır.” biçiminde ve
“Müzemmil suresi” (73 / 20)
nde mealen “... Allah yolunda
mallarınızı güzelce sarf ediniz... ”
ibaresiyle geçmektedir. Yine İs­
lâm inancma göre, muhtaç olan­
lara karşılıksız yardım güzel bir
ahlâkî davranış olarak nitelen­
miş, bunun yanmda ihtiyacı
olanlara da borç veya ödünç yo­
luyla yardımda bulunmak er­
demli bir davranış olarak kabul
edilmiş; üstelik bu yolla yapılan
bir yardım sadakadan daha ha­
yırlı sayılmıştır. Hz. Peygamber,
“karz” yoluyla yapılan yardım
için bir hadisinde şunları söy­
lemiştir: “Miraç gecesi cennetin
kapısı üzerinde, sadaka on misli
sevapla, borç ise on sekiz misli
karşılanır yazılmış olduğunu
gördüm ve Cebrail’e sordum:
Ödünç vermenin sadakadan üs­
tün olmasının sebebi nedir? Ceb­
rail, çünkü dilenci yanında para
veya mal olduğu hâlde dilenir,
oysa borç isteyen kimse ancak
muhtaç olduğu için dilenir, dedi.”
(İbn Mâce, “Sadakat”, 19) Öte
yanda bu tarz bir yardımm Al­
Kasas suresi
lah rızası için yapılması, bir kar-
şılığı veya bir menfaat beklen­
memesi de tavsiye edilmiştir.
Paranm veya malın değer kay­
bettiği durumlarda ise bu kay­
bın telâfisi Allah rızası için güzel
bir şekilde karşılanması caiz gö­
rülmüştür.
§ tam. karz-ı hasen a. fy^
uAjî) (güzel borç) Faiz alın­
madan verüen borç.
kâs a. G^tî) [Ar.] Hadis rivayetinde
kıssa anlatan veya vaazlannda
kıssalardan örnekler veren ravî.
kasâme a. (<«M [Ar.] fık. Şeriat
hukukuna göre, öldürüldüğü bi­
linen, ancak katili belli olmayan
bir olaym aydınlatılması için o
bölge halkmdan elli kişinin bu
cinayetle ilgüi olarak yemin etti­
rilmesi işlemi.
Kasas suresi a. 0^u^aül) [<
Ar. “Sûretü’l- Kasas” (j^l Sj
3^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yirmi
sekizinci, iniş sırasına göre kırk
dokuzuncu suresi olup “Nemi
suresi” (27)nden sonra ve “İsrâ
suresi” (17)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
seksen sekiz ayetten meydana
gelmektedir. Admı Hz. Musa ile
Firavun arasmda geçen kıssa­
dan almaktadır. Sure Kur'ân-ı
Kerîm’in yol gösterici değerin­
den söz ettikten sonra tama­
mında Hz. Musa’nm hayat hikâ­
yesi ve Firavunla olan mücade-
kasem
leşini anlatmaktadır. Hz. Pey­
gamberin “Kasas suresi”rım
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4639-4644.
kasem a. ({^) [Ar.] fık. îslâm
inancına göre, bir işi yapmak
veya yapmamak konusunda Al­
lah’ın adını vererek yemin etme.
bk. yemin
Kâsâniyye a. (^UK) [Ar\ îslâm
dünyasmda Nakşibendiyye
tarikatinin Ahmed el-Kâsânî (öl.
949 / 1542) ye nispet edilen bir
kolu. Bu tarikat usul ve adabı
Nakşibendî geleneğinden almak­
ta, bununla beraber her iki tari­
kat arasında zikir, halvet, sema
gibi unsurlar çerçevesinde bazı
farklılıklar söz konusu olmakta­
dır.
kasr-ı emel a. (JJj^â) [Ar.] Dünya
işlerini bir kenara bırakarak
hemen ölecekmiş gibi ahret için
çalışmak, kendini ibadete ver­
mek anlamında kullanılan bir
terim, “tûl-i emel” (bk. bu mad­
de) karşıtı.
kasr-ı salât a. (oil^ j^) bk.
kasru’s-salât
kasru’s-salât a. (syjlj^i) [Ar.] fık.
“Namazın kısaltılmış biçimi.” an­
lamında olan bu terim, yolculuk
sırasında öğle, ikindi ve yatsı
namazlarınm farzlarının kısaltı­
larak iki rekât olarak kılınması
anlammda bir terim. Bu konuda
İlâhî hüküm, Kur'ân-ı Kerîm’de
394
“Nisâ suresi” (4 /101) nde mea­
len şöyle ifade edilmiştir: “ (Ey
iman edenler) yeryüzünde sefere
çıktığınız zaman kâfirlerin size
bir kötülük yapmalarından kor­
karsanız namazı kısaltmanızda
bir sakınca yoktur.” Bu ayette kı­
saltmanın sayısı verilmemekle
beraber, Hanefî ve Mâlikî mez­
hebi bunu iki rekât olarak kı-
İmmasını caiz görmüştür. Han-
belî ve Şafiî Mezhebi ise ihtiyarî
görmüştür; yani isteyen iki, iste­
yen dört rekât kılabilir diye ser­
best bırakmıştır. Hadis kaynak­
ları ise Hz. Peygamber’in seferde
dört rekâtlı farz namazlarmı iki
rekât olarak kıldığını belirtmiş­
tir. Buhârî, “kasru’s-salât” ko­
nusunu kitabmın “Ebvâbu
Taksîri’s-Salât” bölümünde
topladığı hadislere dayanarak
incelemiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 3, s. 1052-1077).
kassâs a. LpM [Ar.] Dinî toplantı­
larda veya camilerde hediye top­
lamak ya da ün kazanmak ama­
cıyla hikâyeler anlatarak vaalar
veren kimseler.
kâşif a. (cü© [Ar.] “Allah’ın azabı,
sıkıntıları, belâları, acıları defe­
den, ortadan kaldıran.” anla­
mmda Allah’m bir sıfatı. Bu an­
lamları çerçevesinde Kur'ân-ı
Kerîm’de iki yerde Allah’a nis­
pet edilmiştir (“En'âm suresi”, 6
/17 ve Duhân suresi”, 44 /15).
 395
kâtib a. UlS) [Ar.] “Kullarının
amellerini yazan.” anlamında Al­
lah’ın sıfatı. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Enbiyâ suresi” (21 /
94) nde geçmektedir.
kati a. (Ja) [Ar.] “Adam öldürme.”
§ tam. kâtibü’s-semâ a.
GUI ^Ö Hadis biliminde,
bir kitabı yazarmdan veya
hocasmdan dinleyerek kale­
me alan kimselerin adlarmı
kitabın başına ya da sonuna
koyan kimse.
kâtibü’l-vahy a. (^jll ^(i)
Hz. Peygamber’e inen vahiy­
leri yazan hususî yazıcılar.
katil a. (Jıli) [Ar.] fık. Adam öldür­
me anlammda fıkıh terimi, bk.
kati
§ tam. kâtil-i gayr-i
müte'ammid a. (jLlu ja Jıli)
fik. Bir kimseyi önceden zih­
ninde kurgulamadan öldür­
me. Söz gelişi, kavga sırasın­
da öldürme gibi.
kâtil-i ma'fuvv a. Gk. Jıü)
fik. Bir kimseyi can ve ırzını
koruma amacıyla, yani ken­
disine tecavüze kalkışanı öl­
dürme
kâtil-i ma'zûr a. (jj>- Jjü)
fik. Bir kimseyi, kendini mü­
dafaa etmek üzere öldüren
kişi.
kâtil-i muhtı a. (^U ^H) fik.
Bir kimseyi, hata sonucu öl­
dürme.
katl-i amd
kâtil-i müte'ammid a. (ıku
Jılî) fik. Bir kimseyi önceden
öldürmeyi kurgulama anla­
mmda kullanılan terim.
anlamındaki bu terim, insanı
“ekmel-i mahlûkat” olarak ya­
ratan Allah’m onun yaşama
hakkını koruma altına almasını
ifade etmektedir. İnsanın dün­
yaya gelmesi, yaşama hakkını
sürdürmesi ve ahrete dönmesi
yüce Allah’ın takdiri iledir. Bu
takdiri çiğneyen ve bir insanı
öldüren kimsenin Kur'ân-ı
Kerîm’de “Nisâ suresi” (4 / 93)
nde cehennemlik olduğu mealen
şöyle ifade edümektedir: “Bir
mümini kasden öldürenin cezası
içinde ebedî kalmak üzere cehen­
neme atılmadır. Allah ona gazab
etmişdir, la'net etmiştir ve ona
pek büyük bir azab hazırlamış­
tır.” Buharı, Hz. Peygamber’in
bu konudaki sözlerini ve yorum­
larını kitabınm “Kitâbu’t-
Diyât’ (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi ve Tercemesi, C. 14, s.
6713-6722) bölümünde toplamış­
tır.
§ tam. katl-i âm a. ( ^L ja)
fık. Soykırım.
katl-i amd a. (j^ Ja) fik. Bir
kimseyi, kesici veya delici
aletlerle öldürme.
katl-i hatâ
katl-i hatâ a. (slUja) fik. Bir
kimseyi, yanlışlıkla veya elde
olmayan sebeplerle öldürme.
katl-i nefs a. (^ ju) tas. Ta­
savvuf inancına göre nefsi ıs­
lah etme.
kavâme a. (<ulji) [Âr.] Namaz kılar­
ken her rekâtta rükûdan kalkıp
“sübhâne Rabbiyelazim” denile­
cek kadar ayakta durma.
Kavî öz. a. (^1 [< Ar. kuvvet] 1.
Sözlük anlamı, “Güçlü olmak, bir
işi gerçekleştirmek için aklen ve
bedenen yeterli olmak.” olan bu
söz, Allah’a nipet edildiğinde
“Her şeye gücü yeten, kudret sa­
hibi.” anlammda “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup Kur'ân-ı Kerîm’de
iki yerde Allah’a nispet edilmiş­
tir (“Bakara suresi”, 2 / 255;
“Âl-i İmrân suresi”, 3 / 2). Bu
terim, Allah’m doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
bulunmakta (Tirmizî, “Da'avât”,
82; İbn Mâce, “Du’â”, 10) ve
O’nun zatî isimler gurubunda
yer almaktadır. 2. bk. “hasen” ve
“sahih” hadis.
kavil, -vli a. Q>â) [Ar.] “Söz, lakırdı.”
anlammdaki bu söz başka keli­
me ve terkiplerle birlikte yeni
terimler oluşturur.
§ tam. kavl-i nebî a. (^ J^)
Peygamber sözü; peygambe­
re nispet edilen söz, hadis.
396
kavl-i şer'î a. (^ji Jjj)
Şeriate uygun hüküm, kanun
lafzı.
kavim, -vmi a. (^) [Ar.] 1. İnsan
toplulukları arasmda töre, dil ve
kültür bağı bulunan, boy ve soy
olarak birbirine yakın olan halk.
2. Bir peygamberin gönderildiği
topluluk.
§ tam. kavm-i Lût a. (LJ ^)
Lut peygamberin gönderildi­
ği, fakat bu peygamberin
uyarılarını dikkate almaya­
rak ahlâksızlığın batağına
saplanan ve bundan dolayı
yüce Allah’m gazabına uğra­
yarak yok edilen Sodom ve
Gomore halkı.
kavli örf a. fik. Bir toplumda genel
kabul gören, dildeki yerleşik ve
yaygın kullanımlara, yani lafız­
lara bağlı örf.
kavli sünnet a. Hz. Peygamberin
dinî konularda dile getirdiği söz­
leri için kullanılan bir terim.
kavme a. (<yi) [Ar.] İslâmî ibadette,
namazda rükûdan kalkarken
secdeye gitmeden önce iyice
doğrulma- Bu doğrulma sırasın­
da, “Semiallahülimenhamd” de­
mek gerekmektedir.
kavseyn a. (ö^yd [Ar.] bk. kabe
kavseyn
kavs-i nuzûl a. (Jyp ^jî) [Ar.] tas.
Sufî inancma göre “devir” teri­
mi ile karşılanan ve bir varlığın
 397
değişim ve dönüşüm evrelerin­
den olan, inişe geçüen yarım da­
ire olarak da nitelenen en süfli
mertebe. Bu düzende sırasıyla
“külli akıl, dokuz akıl, dokuz ne­
fis, dokuz felek, dört tabiat, dört
unsur” olarak nitelenen en alt
seviye söz konusudur.
kavs-i su'ûd a. Gj*^ ^jj) [Ar.]
tas. bk. kavs-i urûc
kavs-i urûc a. (^^ ^>0 [Ar.] tas.
Sufî inancma göre “devir” teri­
mi ile karşılanan ve bir varlığın
değişim ve dönüşüm evrelerin­
den olan, yükselişe geçilen ya­
rım daire olarak da nitelenen en
yüksek mertebe. Bu düzende sı­
rasıyla “madde, maden, bitki,
hayvan, insan ve insan-ı kâmil”
mertebeleri söz konusudur.
kayyım a. Çİ) [Ar.] fik. Vakıf müte­
vellisi ve camilerde temizlik gö­
revlisi.
Kayyime suresi a. (^j^ Gl) bk.
Beyyine suresi
Kayyûm a. (^) [< Ar. kıyâm] Söz­
lük anlamı, “Ayakta durmak, se­
bat etmek, gözetip korumak.”
olan bu söz, Allah’a nipet edildi­
ğinde “Ezelî ve ebedî bütün evre­
nin varlığı kendisine bağlı olan,
evreni idare eden.” anlammda
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup Kur'ân-ı
Kerîm’de dokuz yerde Allah’a
nispet edilmiştir (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “kvy”
kazf
maddesi). Bu terim, Allah’ın
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
Üstede bulunmakta (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10) ve O’nun zatî isimler guru­
bunda yer almaktadır.
kazâ (I) a. GUî) [Ar.] İslâm inancı­
na göre İlâhî takdirin zamanı ge­
lince tecelli edeceği anlamında
bir terim. Bu söz genellikle “ka­
der” (bk. bu madde) terimi ile
birlikte kullanılır.
kazâ (II) a. GLü) [Ar.] l.fik. Yargı­
lama hukukunda ve yargı kara-
rmda bir borcun yerine getiril­
mesi gerekirken bunun vakti dı-
şmda ifa edilmesi için kullanılan
bir fıkıh terimi. 2. Dinî ibadetler
çerçevesinde zamanında yerine
getirilemeyen veya eda edile­
meyen ibadetlerin vakit çıktık­
tan sonra uygun bir zamanda
eda edilmesini ifade eden bir te­
rim.
kazâ namazı a. Vaktinde kılınama-
yan farz namazları ile vitir na-
mazmm daha sonra ileride bir
müsait vakitte aynen kılınması­
nı ifade eden terim.
kazf a. (Jji) [Ar.] fik. İffetli bir
kimseye zina iftirasmda bulun­
ma. İslâm inancına göre, ağır bir
suç ve ahlâksızlık olarak kabul
edilen zinanın iffetli bir kadına
yakıştırılması veya iftira edilme­
si büyük bir günah olarak nite­
lendirilmiştir. Bu konuda en
kazf-ı mu'allak
açık ifade, Kur’ân-ı Kerîm’de
“Nûr suresi” (24 / 4) nde mealen
şöyle ifade edilmektedir: “Na­
muslu kadınlara zina iftirasında
bulunup sonra ispat için de dört
şahit getiremeyenlerin her birine
seksener sopa vurun; onların
ebediyen şahitliklerini kabul et­
meyin, onlar yoldan çıkmış kim­
selerdir.”
§ tam. kazf-ı mu'allak a.
(jL ja) fık. Belli bir şarta
bağlı isnat edilen zina. Söz
gelişi, “Filân şu eve giderse
zina yapmış olur.” gibi isnat
edilen suç.
kazf-ı muzâf a. (jLi» jjî)
fık. Herhangi bir zamana
bağlı isnat edilen zina. Söz
gelişi, “Filân şu eve gideceği
gün zina yapmış olur.” gibi
isnat edilen suç.
kazf-ı sarîh a. (^ Aü) fık.
Zinayı açıkça ifade eden bir
sözle isnat edilen zina.
kazıyye a. (<Lü) [Ar.] İki veya daha
çok kavram arasında belirli ilin­
tiler bulunduğunu ifade eden
söz, ispat edilmesi gereken hü­
küm, iddiayı kanıtlamak ama­
cıyla ortaya konulan delil an-
lamlarmda kullanılan kelâm te­
rimi.
§ tam. kazıyye-i hükmiyye a.
G»<^ <ûaî) fik. Dava konusu
olan olay.
kazıyye-i külliyye a. (di
<Lü) fik. Dava konusunun
398
bütün ayrmtıları için kullanı­
lan terim.
kazıyye-i muhkeme a. G x..
üAî) fık. Kesinleşmiş hüküm.
kebâ'ir a. (^LS) [Ar. kebîre’nin ç.
b.] Büyük günahlar, bk. kebîre
Kebîr a. (j^) [< Ar. kiber] Sözlük
anlamı, “Bifyük ve cüsseli, ulu ve
yüce olmak.” olan bu söz, Allah’a
nipet edildiğinde “Zatının ve sı­
fatlarının niteliği keşfedilemeye-
cek kadar büyük ve ulu.” anla­
mında “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah'ın güzel isimleri)dan olup Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki üstede bulunmakta
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10) ve O’nun zatî isimler
gurubunda yer almaktadır.
kebîre a. Gj^) [< Ar. kiber] (ç. b.
kebâ'ir) İslâm inancma göre
“bifyük günah” anlamında terim,
“sagîre” (bk. bu madde) karşıtı.
“Kebîre” sözünün Kur'ân-ı
Kerîm’de çokluk biçimiyle iki
yerde (Nisâ suresi, 4 / 31; Şûrâ
suresi, 42 / 36 - 37) “büyük gü­
nahlar” anlammda kullanıldığı­
nı görmekteyiz. Hadislerde ise
büyük günahlar olarak “Allah’a
şirk koşmak, adam öldürmek,
anne ve babaya itaatsizlik etmek
ve karşı gelmek, yetim malı ye­
mek, faiz yemek, bifyü yapmak,
savaştan kaçmak, yalancı şahit­
likte bulunmak, yüklenemeyeceği
kadar borca girip bu borcu öde-
 399
yemeden ölmek.” (Müslim,
“îmân”, 143-146) gibi davranış­
lar ve eylemler gösterilmiştir.
kefâ'et a. (oiK) [Ar.] fik. îslâm
hukukunda karı-koca arasında
dinî, sosyal ve ekonomik bakım­
dan denkliği konusunu ele alan
ve inceleyen fıkıh dalı.
kefaret a. UjliS) [< Ar. küfr] îslâm
inancma göre, günah ve hataları
örtücü nitelikte olan kurban, sa­
daka, oruç gibi malî ve bedenî
ibadetler. Kur'ân-ı Kerîm’de bu
terim, üç ayette geçmektedir.
“Mâide suresi” (5 / 45) nde kısa­
sa kısas hükmündeki kusurlar
için kefaret ödenmesi; “Mâide
suresi” (5 / 89) nde bilerek yapı­
lan yeminin bozulması için ke­
faret ödenmesi; yine “Mâide su­
resi” (5 / 95) nde avlanma yasa­
ğının ihlâli için kefaret ödenme­
si biçiminde ifade edümektedir.
Ayrıca yine Kur'ân-ı
Kerim’deki pek çok ayette de
kefarete atıf söz konusudur. Söz
gelişi, “yemin kefareti” (bk. bu
madde), “ihram kefareti” (bk.
bu madde), “zıhâr keffâreti”
(bk. bu madde) bu konuda
önemli kefaretler arasmda gös­
terilmiştir. Ayrıca bunlar ve
benzeri ibadetlerin yerine geti­
rilmemesi konusunda hadisler­
de de açık yorumlar ve açıkla­
malar yapılmıştır.
§ tam. kefâret-i cimâ fi’l-
hayz a. ( ^aJI (/ ^ojlâÖ
kefen-i kifâye
fik. Karısı hayız hâlinde iken
cinsel ilişkiye giren kimsenin
ödemesi gereken kefaret.
kefâret-i kati a. (Jü ojLâS) fik.
Bir Müslüman’ı veya azmlık-
lardan birini kasten değü, ha­
ta sonucu öldüren kimsenin
ödemesi gereken kefaret.
kefâret-i savm a. (^ ojlâÖ
fik. Özürsüz olarak bozulan
ramazan orucu için ödenme­
si gereken kefaret.
kefâret-i yemîn a. (^ ojüS)
ftk. Bir Müslüman’ın yaptığı
yemini bozması sonucu
ödemesi gereken kefaret.
kefâret-i zıhâr a. (jl^ ojliS)
fik. Bir kimsenin kansına
zıhar yapması ile oluşan du­
rumda ödemesi gereken ke­
faret.
kefen a. (jiS) [Ar.] İslâm inancma
göre, ölüm sonrası cenazenin
dinî usullere göre yıkanıp kuru­
landıktan sonra gömülmek üze­
re sarıldığı belli ölçülere göre
kesilmiş, erkek için üç, kadın
için beş parça bez. Cenazenin
kefenlenmesi “farz-ı kifâye”
(bk. bu madde) olarak nitelen­
miştir.
§ tam. kefen-i kifâye a. GuLiS
jiÖ Cenaze için yeterli kefen
anlammdaki bu söz, baştan
ayağa kadar cenazeyi örten
beyaz renkli pamuk bez ve
baştan ayağa kadar olan ve
kefen-i sünnet
kefenin en üstünde bulunan
parça için kullanılan terim.
kefen-i sünnet a. (d^ >5)
Erkekler için üç parçadan
oluşan kefen için kullanılan
terim. Kadınlardan farklı
olarak buna bir baş örtüsü ile
bir göğüs örtüsü eklenmek­
tedir.
kefen-i zarûret a. (oj^
jiS) Kefenleme sırasmda ke­
fen bezi bulunamaması ne­
deniyle bütün bedeni örtebi­
lecek sıradan bir bez için kul­
lanılan terim.
keffâret a. (ojliS) [Ar.] bk. kefâret
kefil a. (J^) [Ar.] “Bütün canlıların
rızıklarını veren, kullarını koru­
yup gözeten.” anlammda Al­
lah’ın sıfatı. Bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’in “Nahl suresi” (16 / 91)
nde geçmektedir.
kehânet a. (oil^) [Ar.] Gelecekte
meydana gelebilecek gizli şey­
lerden ve gaipten haber verme
anlamında kelâm terimi.
Kehf suresi a. (^J^) [< Ar.
“Sûretü’l- Kehf’ Ç-i^l sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in on sekizinci,
iniş sırasma göre altmış doku­
zuncu suresi olup “Gâşiye sure­
si” (88)nden sonra ve “Nahl su­
resi” (16)nden önce Mekke dö­
neminde nazü olmuştur ve yüz
on âyetten meydana gelmekte­
dir. Admı 9 - 12; 16 - 18 ve 25.
ayetlerdeki “kehf’ ve “ashâh-ı
400
kehf’ sözlerinden almaktadır.
Surenin özünde Allah’a inanma
ve O’nu inkâr edenlerin uğraya­
cağı gazap anlatılan hikâyelerle
ifade edilmektedir. Bu surenin
fazüeti hakkında pek çok hadis
rivayet edilmiştir, (bk. Kur’an
Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir, III,
Ankara 2005-2008, s. 535.) Hz.
Peygamber’in “Kehf suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Bühârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4526-4503.
kelâm (I) a. ÇöK) [Ar.] Allah’a nis­
pet edilen “subûtî” sıfatlardan
biri. Bu terim, manada “Allah'ın
konuşma yetkinliğine sahip oldu­
ğu.” biçiminde ifade edilmekte­
dir. Nitekim Kur'ân-ı Kerîm’de
AUah’m melekler, iblis ve pey­
gamberlerle konuştuğu ve bu­
nun ulûhiyete ait bir yeti olduğu
üzerinde durulmuştur. Söz gelişi
Hz. Musa ile doğrudan konuşma,
Tur Dağı’nda “Ey Musal” denile­
rek gerçekleştirilmişi'râ/ su­
resi, 7 /144; “Meryem suresi, 19
/ 52); bunun yanmda vahiy yo­
luyla veya elçileri olan peygam­
berler aracıhğıyla konuştuğu,
“A'râf suresi, 7 /143; Şûrâ su­
resi, 42 / 51” gibi ayetlerde dile
getirilmiş, bundan dolayı da va­
hiylere “kelimetullah” (Allah’ın
kelâmı) adı verilmiştir. Hadis­
lerde de buna ilişkin rivayetlerle
karşılaşmaktayız. Söz gelişi Hz.
İsa, AUah’m kelimesi, Kur’ân-ı
Kerîm ise AUah’m kelâmı olarak
ifade edilmiştir. Bazı hadislerde
 401
ise Allah’ın ulu kişilerle perde
arkasından konuştuğu (İbn
Mâce, “Mukaddime”, 13), O’nun
ahirette arada vasıta olmadan
gerçek müminlere hitap edeceği
(Buhârî, “Rikak”, 49), İlâhî emir­
lere uymayan günahkârlar ile
müşriklere bu erdemi sunmaya­
cağı (Müsned, II, 253) rivayet
edilmiştir.
kelâm (II) a. ÇıiS) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Söz, deyiş, lâkırdı.” olan
bu terim, Allah’ın ululuğundan,
yüceliğinden, birliğinden söz
eden ve İslâm dininin temel ilke­
lerini konu edinen bilim dalı
için kullanılmıştır.
§ tam. kelâm-ı Hakk a. (ja.
^ (Allah sözü) Kur'ân-ı
Kerîm
kelâm-ı kadîm a. Çaji ^
(en eski söz) Kur'ân-ı Kerîm.
kelâm-ı nefsî a. (,^01 ^)
Gerçek İlâhî kelâm.
kelâmî tefsir a. Kelâm bilimine
göre, inanç bütünlüğü, Allah’m
sıfatları, peygamberlik, ahret
inancı, AUah-kul münasebeti ve
büyük günah işleyenleri bekle­
yen trajik son gibi konuları içe­
ren bilim dalı. Bu bilim dah ile
uğraşan ulema, Kur'ân-ı Kerîm
ayetlerini bu ilkeler doğrultu­
sunda incelemişler ve yorum­
lamışlar; bu çahşmalar sonu­
cunda “Cebriyye, Matûridiyye,
Eş'arîlik, Mû'tezile, Hâricilik,
kelime
Şi'â” (bk. bu maddeler) gibi ekol­
ler ortaya çıkmıştır.
kelâm ilmi a. İlk olarak öteki din,
kültür ve felsefî görüş ve düşün­
celere karşı İslâm dininin temel
esaslarmı savunmak amacıyla
Allah’m zatmdan, sıfatlarmdan,
nübüvvet konularmdan, evrenin
oluşum ve sonucunun ne olaca-
ğmdan İslâm akideleri çerçeve­
sinde söz eden bilim dalı.
kelâmiyyûn ç.a. 0^) [Ar.] Ke-
lâmcılar, inanç ve din konusu
üzerine tartışma ve müzakere
yolu açan zümreler.
kelâmullah a. («dili piS) [Ar.] “Al­
lah’ın sözü.” anlamında bir te­
rim. Bundan amaç, Kur’ân,
Tevrat, İncil gibi İlâhî kitapla-
rm ayetleridir. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de üç ayette
geçmektedir: “Bakara suresi”
(2 / 75), “Tevbe suresi” (9 / 6) ve
“Fetih suresi” (48 /15).
kelime a. (US) [Ar.] (ç. b. kelimât,
kelim, kilem) 1. Kur'ân-ı
Kerîm’de Allah sözü karşılığm-
da kullanılan bir terim. Bu söz,
Kur’ân’da teklik ve çokluk bi­
çimiyle veya başka söz varlıkla­
rıyla oluşturduğu tamlama şek­
linde kırk altı ayette geçmekte­
dir (M. F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“kim” maddesi). 2. Hz. İsa’nm
“Allah’tan bir kelime.” olduğunu
ifade eden bir terim. Bu söz,
Kur'ân’da bu anlamıyla üç ayet­
te yer almaktadır (Âl-i İmrân
kelime-i şehâdet
suresi, 3 / 39 ve 45; Nisâ suresi,
4/171).
§ tam. kelime-i şehâdet a.
UjI^ Ui) İslâm’ın temel
şartlarından olan ve “eşhedü
en-lâ-ilâhe illallah ve
eşhedü enne Muhammedün
abduhu ve rasûlühi” (Şüp­
hesiz ki Allah’tan başka Tanrı
yoktur ve Muhammed’in de
O’nun elçisi olduğuna inan­
dım ve şahadet ederim.) sözü­
nün özü olan terim.
kelime-i tayyibe a. (<â> ü^)
“Zikrullah” (bk. bu madde).
kelime-i tevhîd a. (^.y US)
1. İman esaslarmm özünü ve
Allah’ın birliğini ifade eden
“Lâ ilahe illallah
Muhammedün rasulullah”
(Allah’tan başka Tanrı yok,
Muhammed de O’nun elçisi­
dir.) sözünü ifade eden terim.
2. tas. Sufîlere göre “kelime-i
tevhîd”in üç ifadesi: a) Al­
lah’tan başka mabut yoktur,
b) Allah’tan başka maksut
yoktur, c) Allah’tan başka
varlık yoktur.
kelime-i şehâdet-nâme a.
(<-ü ojI^ US) ) [< Ar. keli­
me (-i) şehâdet + F.nâme]
tas. ed. Tasavvufî edebiyatta
mutasavvıf şairlerin “keli­
me-i şehâdet” (bk. bu mad­
de) in faziletini şiirleştiren
402
eserler için kullandıkları or­
tak ad.
kelimetân ç.a. (jlUS) [Ar. kelime
sözünün tesniye (ikilik) biçimi.]
“İki kelime” anlamında olan bu
söz bazı kelime ve terkiplerle
yeni terimler oluşturur.
§ tam. kelimetân-ı şehâdet
a. (ojI^ jlUS) “Lâ ilâhe il­
lallah Muhammedün rasû-
lullah” sözünün “Lâ ilâhe il­
lallah” ve “Muhammedün
rasûlullah” şeklinde olması.
kelimeteyn ç.a. (yy^) bk. keli­
metân
Kelimetullah öz.a. WJI US) [Ar.] 1.
Hz. İsa’nın “Allah’tan bir keli­
me.” olduğunu ifade eden bir te­
rim. bk. kelime 2. “insân-ı kâ­
mil” (bk. bu madde)
Kelimullah öz.a. (dil fJS) [Ar.] Al­
lah ile konuşan kişi olduğu için
Hz. Musa’ya izafe edilen terim.
kemâl a. (JLS) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında ve ehli arasında
sufînin zat, vücut ve sıfat bakı­
mından yetkin bir konuma gel­
mesini ifade eden terim.
kenz a. (y^) [Ar.] “Define” anlamın­
da olan bu söz, başka kelime ve
terkiplerle yeni terimler oluştu­
rur.
§ tam. kenz-i câhili a. (J4L.
y^) İslâm öncesi bir döneme
ait bulunan bir define.
 403
kenz-i İslâmî a. (^jLul^)
İslamdan sonraki bir döneme
ait bulunan bir define.
kenz-i mahfî a. (^>0 tas.
Tasavvuf inancında Allah’ın
zatinin mutlak bilinmezliği.
kerâhet a. (oaI_£) [Ar.] fik. Şer'î
hükümlere göre, bir fiilin ya­
pılmamasını normal şartlar al­
tında, yani bağlayıcı olmayan
tarzda isteyen hüküm. Kesin ve
bağlayıcı hükme “mekrûh” de-
nilir, bk. mekrûh
§ tam. kerâhet-i tahrîmiyye
a. (iLj^ çuljS) (harama ya­
kın mekruh) bk. tahrîmen
mekrûh
kerâhet-i tenzîhiyye a.
(4j>i cjlj$)(helale yakın
mekruh) bk. tenzîhen mek­
rûh
kerâhet vakti a. İbadetlerin yapıl­
ması “mekruh” (bk. bu madde)
sayılan vakitler. Bu vakitler şun­
lar: Güneşin doğuşu sırası, gü­
neşin tam tepe noktasmda oluş
zamanı, akşam güneşin kavuş­
ma zamanı.
kerâmet a. (c-l£) [Ar.] İslâm inan­
cına göre, salih, takva sahibi,
velî olarak adlandırılan ermiş
kişilerden zuhur eden olağanüs­
tü hâl, eylem ve fikirler.
§ tam. kerâmet-i kübrâ a.
(^^ c«l>) “Büyük keramet”
olarak adlandırılan bu terim,
Kerîm
ermiş kişinin veya velînin hâl
ve hareketlerinin Kur'ân-ı
Kerîm’e ve sünnete uygun
olması, doğru yol üzre olma­
sını ifade eder.
kerâmet-i sugrâ a. (^j^
O-a IjS) “Küçük keramet” ola­
rak adlandırılan bu terim,
ateşe dayanıklı olma veya
yanmama, su üzerinde bat­
madan yürüme, uzun mesa­
feyi kısa sürede katetme gibi
hafif kerametler için kulla­
nılmıştır. Sufîler bu tür ke­
ramete pek itibar etmemiş­
ler, küçük görmüşlerdir.
Çünkü onlara göre keramet
göze hitap etmemeli, ruhen
olgunlaşmalı.
Kerbelâ-nâme a. (uLıbjS) [< Ar.
Kerbelâ + F.nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta mutasavvıf
şairlerin Kerbelâ hadisesini şiir­
leştiren eserler için kullandıkla­
rı ortak ad.
Kerîm öz.a. (^^.) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Cömert olmak, iyi, güzel
ahlâklı ve asil olmak.” olan bu
söz, Allah’a nipet edildiğinde
“Lütuf ve ihsanı bol.” anlamında
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup AUah’m dok­
san dokuz ismini veren îbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede bulunmakta (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; îbn Mâce, “Du’â”,
10) ve O’nun zatî isimler guru­
bunda yer almaktadır. Hz. Pey-
kerîme
gamber, bir hadisinde de “Allah
kerîmdir, keremi sever.” (Tirmizî,
“Edeb”, 41) diyerek yüce Allah’m
“kerîm” sıfatına vurgu yapmış­
tır.
kerîme ol (<^) [Ar.kerîm sözü­
nün müennes (dişil) biçimi.] (ç. b.
kerâ'im) 1. Kur’ân-ı Kerîm’in
ayetlerinin her birisi: “Kerîme-i
tnnâ fetahnâ leke fethan
mubînâ” 2. Kız, kız çocuğu.
§ tam. kerîme-i târîh (j^jt
kjS) mec. Yurt.
Kerrâmiyye öz.a. (<Lljö [Ar.] İslâ­
mî tarikatlerden 9. yüzyıl ortala-
nnda Muhammed b. Kerrâm (öl.
255 / 869) tarafindan kurulan
itikadî bir mezhep için kullanı­
lan terim. Bunlara göre Allah,
arşta mekân tutmuştur, dolayı­
sıyla cisimdir; ayrıca O, hayat,
ilim, kudret, irade gibi sıfatlara
sahiptir. Peygamber ise doğuş­
tan masum değüdir; o da günah
işleyebilir bir kuldur.
kerremallahu vecheh öz.a. (<^j
«dJI ^jS) [Ar.] “Allah yüceltsin, üs­
tün tutsun ve yüzünü ak etsin.”
anlammda dua sözü olup Hz.
Ali’nin adı anıldığı sırada söyle­
nen bir terim.
kerrûbiyyûn a. (j^S) [Ar.] tas.
Tasavvuf inancına göre, melek­
lerin uluları, bk. melâ'ike-i
mukarrabûn / mukarrabîn
kesb cl (u*^) [Ar.] İslâm inancına
göre, bireyin dinî, ahlâkî ve
404
ekonomik hayatmdaki her türlü
kazanımını ifade eden kelâm te­
rimi.
keşf a. (aiS) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, aklın ve duyularm
algılamada yetmediği ilâhiyat
konularmda direkt bilgi sahibi
olma veya bilgi edinme yolu.
keşt ol (US) [Ar.] Hadis biliminde,
yanlış yazılan veya metinde bu­
lunmayan bir ek bilgiyi kazıya­
rak veya çizerek düzeltme yön­
temi.
ketebe ol (<^) [Ar.] Bir yazmanm
sonuna veya bir hat yazısının al­
tına yazanı tarafindan konulan
eserin tanıtımını (admı, yazarı­
nı, yazıldığı tarihi vb.) içeren
bilgi yazısı.
ketebe kaydı a. bk. ketebe
kevn a. (jjS) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, evrende var olan,
“kün” (bk. bu madde) emriyle
yaratılan her şey, her varlık ve­
ya her oluşum.
kevn u (ve) fesad a. Evrende ya­
ratılış, oluş ve bozuluşu ifade
eden bir terim, “kevn” (bk. bu
madde) evrende var olan, “kün”
(bk. bu madde) emriyle yaratı­
lan her şey, her varhk veya her
oluşum için kullanılan bir terim
iken “fesad” (bk. bu madde) ise
“Kokuşma, çürüme ve bozulma.”
anlamlarını ifade etmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm’de “kevn” sözü
bu anlamıyla olmamakla bera-
 405
ber “fesad” sözü türevleriyle
birlikte pek çok ayette yer al­
makta (M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “fsd” maddesi) ve “sa­
lâh” karşıtı kullanılmaktadır. İki
kelimeden oluşan karşıt anlamlı
bu terimin ortaya çıkışı kaynak­
larda Yunan felsefesine kadar
götürülmektedir. İslâm bilginle­
ri ise evrendeki oluşum ve bozu­
luşu ya da yok oluşu Allah’m
kudreti ve hikmeti ile açıklamış­
lar; çünkü evrendeki oluş ve bo­
zuluş dengesinin en inandırıcı
ve gerçek sebebi Allah ve O’nun
“Hikmetinden sual olunmayan.”
yaratıcı gücüdür.
kevser a. bk. havz-ı kevser
Kevser suresi a. (^jj-, >jS) [<
Ar. “Sûretü’l- Kevser” (j^Jl Sj
^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yüz seki­
zinci, iniş sırasına göre on be­
şinci ve en kısa suresi olup
“Âdiyât suresi” (100)nden son­
ra ve “Tekâsür suresi”
(102)nden önce Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve üç
âyetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayetteki “Sütten daha
beyaz, kokusu miskten daha gü­
zel suyun aktığı nehir.” anlamına
gelen “kevser” sözünden almak­
tadır. İkinci ayette namaz kıhnıp
“nahr” (kurban kesme) yapılma­
sı emredilmektedir. Üçüncü ayet
ise Hz. peygamber’in erkek ço­
cuğu olmadığı için soyunun kesi­
leceği yolunda O’nu küçük dü­
keylî
şürücü ifadeler kullanan müş­
riklere bir cevap niteliği taşı­
maktadır. Burada esas soyu kesi­
lecek olanlarm Hz. peygamber’e
dil uzatan soysuzlar olduğu vur­
gulanır. Hz. Peygamber’in “Kev­
ser suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
11, s. 5049-5051.
keyd a. (jâ) [Ar.] İslâm inancma
göre, müşriklerin İlâhî vahyi ve
daveti engellemeleri ve Allah’ın
bunları yapan azgınların ortaya
koymaya çalıştığı hileleri ve dü­
zenleri bozması anlammda kul­
lanılan bir Kur’ân-ı Kerîm te­
rimi. Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de
hem Allah’a hem şeytana hem
de onun yandaşları olan inkarcı­
lara nispet şeklinde otuz iki
ayette yer almaktadır (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “kyd”
maddesi). Bu yolda en çarpıcı
örnek ve ayetler “Fil suresi”
(105) nde karşımıza çıkmakta­
dır. Burada Mekke’ye saldırarak
bu şehri yakıp yağmalamak ve
insanları öldürmek girişiminde
bulunan müşrikler ordusunun
nasıl dağıtıldığı, planlarının ve
hilelerinin nasıl bozulduğu ve
onların nasıl cezalandırıldığı
açıkça anlatılmaktadır.
keyfiyyet a. (cûi£) [Ar.] Bir varlığın
yapısını ve nasıl olduğunu belir­
leyen özellik anlamında kelâm
terimi.
keylî a. yz) [Ar.] bk. melal
Keysâniyye
Keysâniyye a. (^LjS) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 7. yüzyıl sonlann-
da Muhammed b. Keysân (öl. 67
/ 686) a tabi olan ve Muhammed
b. Hanefiyye’nin imam ve mehdî
olduğunu savunan ilk ve en aşırı
Şiî gruplarının ortak adı.
Keyyâliyye a. (ÛLS) [Ar.] AUah’m
insanı “Ahmed” admın özüne ve
şekline uygun yarattığını ve
kendisinin “kâ'im” (bk. bu mad­
de) olduğunu ileri süren Ahmed
b. Keyyâl (öl. 3. /10. yy) e nispet
edilen aşırı Şiî grup.
kezâ a. (1^) [Ar.] Hadis biliminde,
bir hadisi kaydederken anla­
mında bir kusur söz konusu
olan metnin üzerine aslının öyle
olduğu anlamma gelen ve
müntensih tarafından yazılan
bir söz.
kezib a. (^jS) [Ar.] Bir konuda ger­
çeğe aykırı haber veya bilgi
vermek, söz gerçeğe uymamak
anlamında terim; sıdk karşıtı.
Bu söz türevleriyle birlikte
Kur'ân-ı Kerîm’de 280 ayette
geçmektedir (M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “kzb” maddesi). Aynı
sıklık hadis mecmualarında da
görülmektedir (Wensinck, el-
Mu'cem, “kzb” maddesi).
kezzâb a. ÇljS) [Ar.] (ç. b.
kezzâbûn) Hadis biliminde,
“cerh” () in birinci ve ikinci de­
recesinde bulunan ravî için kul­
lanılan siga. Böyle bir ravînin
406
rivayet ettiği hadis kesinlikle
kullanılmaz.
kezzâbûn a. (j^ijS) [Ar. kezzâb’ın
ç. b.] Hadis biliminde, aşırı dere­
cede yalan kullanarak rivayet
eden ravîler için kullanılır.
kıble a. (dJ) [Ar.] Müslümanların
başta namaz olmak üzere bazı
ibadetlerini yaparken yönelme­
leri gereken tarafı ifade eden te­
rim, Kâbe. Namaz yanında ezan
okurken, kamet yaparken, cena­
zeyi gömerken, kurban keser­
ken, dua ederken sürekli olarak
kıbleye yönelmek esastır.
Kur'ân-ı Kerîm’de bu mekân,
“Bakara suresi” (2)nin 150.
ayetinde mealen, “Her nereden
çıkarsan çık, yüzünü Mescid-i
Harama çevir.” denilerek ifade
edümiştir.
§ tam. kıble-i hakîkî a. 1^.^
<U) tas. Tasavvufta müminin
kalbi.
kıble-gâh a. (»IS dJ) [< Ar.kıble +
F.gâh] Kıble yönü.
kıble-nâme a. (c«L <U) [< Ar.kîble
+ F.nâme] Kıbleyi okuyan veya
gösteren pusula.
kıble-nümâ a. (Li <Li) [< Ar.kîble +
F.nümâ] Kıbleyi göstermeye ve­
ya belirlemeye yarayan alet, pu­
sula, kıble-nâme.
kıbletân ç.a. (jtLi) [Ar.kıble’nin ç.
b.] bk. kıbleteyn
 407 kırâ'at ve semâ kaydı

kıbleteyn ç.a. (j^M (Ar- kıble ayetlerini tevatür yoluyla

sözünün tesniye (ikilik) biçimi.] gerçekleştirilen okuma tarzı.
(iki kıble) Kâbe ile Küdüs’teki kırâ’at-ı seb'a a. (4axu> Cu I»
Beytü’l-Mukaddes için kullanı­ “Yedi kıraat” anlamma gelen
lan terim. bu terim, yedi kırâat imamı-
kıdem a. Q.jî) [Ar.] Allah’ın varlığı­ nm Kur'ân-ı Kerîm’i yedi
nın başlangıcınm bulunmaması farkh okuyuş biçimi.
ve başkasına ihtiyaç duymaksı­ kırâ'at (II) a. (^i>) [Ar.] Namazın
zın varlığını sürdürmesi, anla­ her bir rekâtında kıyam duru­
mmda Allah’a nispet edilen munda iken Kur'ân-ı Kerîm’-
“selbî” sıfatlardan biri. den ayetler okuma için kullanı­
kılâde a. (»jsü) [Ar.] Hac veya umre lan terim. Namazda bu okuma,
ibadeti sırasmda kurban edile­ sesli veya sessiz olmak üzere iki
cek hayvan (hedy) için belirleyi­ şekilde yapılmaktadır. Namazda
ci olsun diye boynuna takılan “kırâ'at”ın okunması farz olup
nal, bez, ip, deri parçası gibi en az kısa üç ayet veya bu uzun­
nesneler. lukta bir ayetin okunması uygun
görülmüştür. Hanefi mezhebine
kırâ'at (I) a. Uîjî) [Ar.] İslâmî bi­ göre, farz namazlarının ilk iki
limler içinde, Kur'ân-ı Kerîm’in rekatında ve öteki namazların
okunuş biçimi veya tarzı, sesli her rekâtmda Fatiha ve arka-
ya da sessiz, nağmeli ya da smdan zammı sure okumak va­
nağmesiz tilâvet etme. ciptir; bunun unutulması duru­
munda namaz bozulur.
§ tam. kırâ'at-ı aşere a.
(s^îc. ^jî) “On kıraat” anla­ kırâ'at (III) a. (oiiji) [Ar.] Hadis
mına gelen bu terim, on biliminde, öğrenim ve öğretim
kırâat imammm Kur'ân-ı metotları arasmda yer alan ve
Kerîm’i on farkh okuyuş bi­ öğrencinin hocasına onun riva­
çimi için kullanılmıştır. yetlerini okumak yöntemiyle
hadis biliminde rivayet hakkını
kırâ'at-ı müdrece a. (^^ elde etme.
öiî>) Kur'ân-ı Kerîm ayetle­
kırâ'at ilmi a. Kur'ân-ı Kerîm
rini tefsir ve izah çerçevesin­
ayetlerini kusursuz ve sağlıklı
de eklemeler yaparak gerçek­
okuma konusunda çalışmalar
leştirilen okuma tarzı.
yapan bilim dalı.
kırâ'at-ı mütevâtire a.
kırâ'at ve semâ kaydı a. Hadis
(ijSljio oiijî) Kur'ân-ı Kerîm
biliminde, öğrenim ve öğretim
kırân
sırasında veya hadislerin bir
araya getirilmesi çalışmalarında
bir râvînin bir hadisi okuması
ve hadis alanmda uzman bir ki­
şinin onu dinlemesi, düzeltmesi
ve sağlamlaştırması yöntemi.
kırân a. (jl>) [Ar.] Aynı yıl bir hac
dönemi içinde, hac veya umre
ibadeti sırasmda aynı ihramla
bu iki ibadeti yerine getirme.
Hanefi mezhebine göre en fazi­
letli olarak gösterilen bu ibadet
için önce “kırân” haccına niyet
edilir, Mekke’ye varıhnca önce
umre yapılır; ardmdan ihram­
dan çıkmadan zilhiccenin seki­
zinci günü Arafat’a gider; daha
sonra Arafat ve Müzdelife vak­
fesini yerine getirir; bayram gü­
nü Akabe cemresini (şeytanı)
taşlar; kurbanını keser ve tıraş
olduktan sonra ihramdan çıkar.
Böylece “kırân” haccı tamam­
lanmış olur.
kırân haccı a. bk. kırân
kırk a. Kemale erme, olgunlaşma,
sonsuzluğa ulaşma anlamlarm-
da kullanılan ve kutsal kabul
edilen kırk sayısı için kullanılan
terim. Bu sayı, Kur'ân-ı
Kerîm’de dört ayette geçmekte
olup hadislerde de sıkça kulla­
nıldığı söz konusudur. Bundan
dolayı da kırk ayet ya da hadisin
derlendiği, öğretirdiği ve yorum­
landığı eserlerin meydana geti­
rilmesi bir gelenek hâlini almış­
tır. Ayrıca, özellikle tasavvuf eh­
408
li arasmda bu sayı çok yaygm-
dır; nitekim tekkeye intisap
eden sufîlerin kırk günlük per­
hiz süresi çok önemlidir. Öte
yanda Hz. Ali’nin kırklar mecli­
sinin sakisi sayılması, dünyaya
nizam veren erenlerin sayısının
kırk olması, Bektaşîlikteki kırk­
lar meydanı, kırklar şerbeti, kırk
budak ve kırk makam, insan
mayasmın kırk gün boyunca
rahmet yağmurlarıyla yıkanma­
sı geleneği hep “kırk” sayısmm
kutsal değerini ifade etmektedir.
kırk hadis a. Seçme kırk hadisin
bir araya getirildiği, öğretildiği
ve yorumlandığı eserlerin ortak
adı.
kırk hâl a. Miras hukukunda,
“ashâbü’l-ferâ'iz” adı verilen
miras paylaşmamda belirli pay
sahiplerinin hisselerine ilişkin
durumlar.
kırklar a. Kırk aziz veya evliya.
kırk vezir a. İslâmî edebiyatın or­
tak hikâyelerinin toplandığı
eserler için kullanılan ortak ad.
kısâr a. (jLaî) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’in “Leyi suresi” (92) in­
den “Nâs suresi” (114) ne kadar
olan 32 kısa sureden oluşan
grup.
kısâs a. (^Uî) [Ar.] Şeriat huku­
kuna göre, kasten adam öldür­
me veya işlenen müessir fiil suç-
larmda, suçlunun ya da eylemi
gerçekleştiren kişinin işlediği ey-
 409
leme veya davranışa denk bir
ceza ile cezalandırılması.
Kur'ân-ı Kerîm’de “kısâs” için
önce “Bakara suresi” (2 / 178-
179) nde mealen şu ifadeler: “Ey
iman edenler! Size, öldürülenler
için kısâs farz kılındı. Hür olana
karşı hür, köleye karşı köle, ka­
dına karşı kadın kısâs...” sonra
da “Mâ'ide suresi” (5 / 45) nde
şu bilgi ve açıklamalar yer al­
maktadır: “ (Tevrat’ta) onlara
cana can, göze göz, buruna bu­
run, kulağa kulak, dişe diş ve ya­
ralara karşı kısâsyazdık.”
kısas a. (j^aî) [Ar. kıssa’nın ç. b.]
“Hikâyeler, sergüzetler, kıssalar.”
anlammdaki bu söz, başka keli­
me ve kelime gruplarıyla yeni
terimler oluşturur.
§ tam. kısas-ı enbiyâ a. GLûl
uA^i) İslâmî edebiyatta pey­
gamberlerin hayat hikâyele­
rini ve peygamberlik faaliyet­
lerini anlatan eserler için
kullanılan ortak ad.
kısasu’l- Kur'ân a. (jîjî
jû^ai) Kur'ân-ı Kerîm’de yer
alan ve anlatılan dinî veya
tarihî şahsiyetler ile olaylar
için kullanılan ortak ad.
kısasü’l-enbiyâ a. t^l
jA.ai) bk. kısas-ı enbiyâ
kısâs ve diyet cezaları a. bk. kısâs
kısmet (I) a. G^uS) [Ar.] İnsanlarm
geçim derdi olan rızkın Allah ta­
kıyâmü’l-leyl
rafindan takdir edildiğini ifade
eden bir terim.
kısmet (II) a. U...,») [Ar.] Miras
hukukunda, hisseli mallarm or­
taklar arasında dengeli olarak
bölünmesi, özellikle de tereke­
nin mirasçılar arasında hakka­
niyet ölçülerine göre paylaştı­
rılması işi.
kıssa a. (Goi) [Ar.] (ç. b. kısas) 1.
Kur'ân-ı Kerîm’de yer alan ve
anlatılan dinî veya tarihî şahsi­
yetler ile olaylar. 2. Eskiden “hi­
kâye” için kullanılan terim. 3.
Bir hadisin söylenmesine veya
yazılmasına sebep olan olay.
kıtâl a. (Jlü) [Ar.] bk. cihât
Kıtâl suresi a. bk. Muhammed
suresi
kıyâm a. ÇLî) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Kalkma, ayağa kalkma, ayakta
durma.” olan bu söz, namazda
iftitah tekbiri ile başlayıp her
rekâtta Kur'ân okunması gere­
ken süre ayakta durmayı ifade
eden terim.
§ tam. kıyâm-ı kıyâmet a.
(c«Li ^U) Kıyamet gününde
yeniden dirilme.
kıyâm-ı ramazan a. ( ,y^j
fU) bk. kıyâmü’l-leyl
kıyâmü’l-leyl a. (JJJI ^ü)
“Teravih namazı” için kul­
lanılan bir terim, bk. teravih
namazı
kıyâm bi-nefsihi
kıyâm bi-nefsihi a. (4^ fU) [Ar.]
Allah’ın zatî sıfatlarından biri
olup O’nun varlığının doğrudan
kendisi ile ilgili olduğunu bir
başka güce ihyaç bulunmadığını
ifade eden kelâm terimi.
kıyamet a. (c^U) [Ar.] Dünya varh-
ğmın sona ermesinden sonra
ölülerin dirilmesi ile ahıret ha­
yatının başlayacağmı ve bu ha-
yatm ebediyen devam edeceğini
ifade eden terim. Kur'ân-ı
Kerîm’de “yevme” sözü üe bir­
likte ve “yevmü’l-kıyâme” ter­
kibi biçiminde 400 ayette bu te­
rim yer almaktadır (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “yevme”
maddesi). Ayrıca, “Mülk suresi”
(67)nden sonra gelen kırk sekiz
surenin pek çok yerinde
“kıyâmet” konusu gündeme ge­
tirilmektedir.
kıyamet günü a. bk. kıyamet
kıyâmet-nâme a. (<ub c-Lî) [< Ar.
kıyamet + F. nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta Kur'ân-ı
Kerîm’in. hükümleri doğrultu­
sunda kıyamet günü hakkında
kaleme alınan eserler için kul­
lanılan ortak ad.
Kıyâmet suresi a. (^^j^ <oU) [<
Ar. “Sûretü’l- Kıyamet” (üLill Sj
^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş
beşinci, iniş sırasma göre otuz
birinci suresi olup “Kâri'a su­
resi” (101)nden sonra ve
“Hümeze suresi” (104)nden ön­
ce suresi olup Mekke dönemin­
410
de nazil olmuştur ve kırk
âyetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayetteki “Ölümden son­
ra dirilme, kalkma, ayağa kalkış
günü.” anlamına gelen
“kıyâmet” sözünden almıştır.
Surenin özünde İslâmî inancın
“ulûhiyet, nübüvvet, ahiret”
(bk. bu maddeler) gibi üç temel
iman esasmm dile getirilmesi
söz konusudur. Allah’ın yaratıcı
kudreti “ulûhiyet” ile, Kur'ân-ı
Kerîm’in söz gücü olan vahyin
yine Allah’ın koruması altmda
peygambere ulaştırılması “nü­
büvvet” ile, kıyamet gününden
söz edümesi “ahiret” ile ifadesi­
ni bulmuştur.
kıyâs a. (^Lî) [Ar.] fık. Kitap, sün­
net ve icmâda hükmü bulunma­
yan bir meseleye, aralarmdaki
bağ sebebiyle, bu kaynaklardan
birinde bulunan bir meselenin
hükmünü vermek anlamında fı­
kıh terimi.
§ tam. kıyâs-ı fukahâ a. ( ^
^U) fik. Fıkıh bilginlerinin
üzerinde birleştiği kıyas ko­
nusu.
kızılbaş a. 1. Eski dinî inançları ile
geleneksel hayat tarzlannı
İslâmî kabul etmeye başladıktan
sonra bu yeni dinin temel değer­
leriyle birleştirerek uygulamaya
devam eden Türkmen topluluk­
ları içinde batmî-Şiî anlayışı
çerçevesinde oluşan inançlar
bütünü. 2. Bu anlayışı benim-
 411
semiş olan kişi ya da topluluk­
lar.
kirâmen kâtibin ç.a. LJjö
İnsanlann hayır ve şer, iyi ve
kötü bütün yaptıkları iş, eylem
ve davranışları amel defterleri­
ne kaydederek onları korumak­
la görevli melekler. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Kaf suresi”
(50 / 17-18) ile “İnfitâr suresi”
(82 /11) nde geçmektedir.
kitabe a. (^LS) [Ar.] 1. Yerleşim
merkezlerinde, önemli binalarm
kapı veya kemer üzerlerine, ca­
mi veya türbelerin cephelerine
oyma veya kabartma yöntemiy­
le işlenmiş yazılı levha ile mezar
taşlarının üzerine nakşedilmiş
mezar yazısı. 2. bk. kitâbet
§ tam. kitâbe-i seng-i mezar
a. (jl> eL, <jK) Mezar taşla-
rının üzerine nakşedilmiş
ölen kişinin kimliği ile dua
içeren yazı, mezartaşı kitabe­
si.
kitâbet a. (cuK) [Ar.] 1. Hadis bili­
minde Hz. Peygamber’in hadis­
lerinin sahabe veya tâbiîn dö­
neminde yazılı olarak tespit
edilmesi işi. Sonradan bu terim,
bir hadis hocasınm rivayet hak­
kına sahip olduğu hadisleri ya
bizzat kendisinin yazarak veya
bir öğrencisine söyleyerek yaz­
dırması ya da uzakta bulunan
bir başka öğrencisine gönder­
mesi işi için de kullanılmıştır.
kitâp
Buna “kitâbe” de denilmiştir. 2.
fık. İslâm hukukunda kölenin
belirli bir ücret ödenerek ser­
best kalması konusunda köle üe
efendisi arasmda yapılan akit
(sözleşme). 3. huk. Muhakeme
usulü hukukunda mahkemede
dava sırasında delil olarak sunu­
lan yazılı belgeler veya mahke­
meler arası yapılan yazışmalar.
kitâp, -bı a. UtS) [Ar.] (ç. b. kütüb)
l.fık. “Yazılmış ve basılmış eser.”
anlamındaki bu söz, İslâmî lite­
ratürde Kur'ân-ı Kerîm, vahiy,
mektup, belge, bir eserin ana
konularından her biri gibi kav­
ramlarda da kullanılmıştır.
Kur'ân-ı Kerîm için en açık iba­
re, “Bakara suresi” (2)nin ba-
şmda, “Elif, lâm mim; zâlike’l-
kitâb” biçiminde ve “En'âm su­
resi” (6)nin 92 ve 155. ayetlerin­
deki “Hazâ kitâbün enzelnâhü
mübârekün” olarak ifade edil­
mektedir. 2. Kur'ân-ı Kerîm’de
“vahiy” (bk. bu madde), “amel
defteri” (bk. bu madde), “levhi
mahfuz” (bk. bu madde) gibi an­
lamlarda kullanılmış bir terim.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de altısı
çokluk biçiminde olmak üzere
261 yerde geçmektedir (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “ktb”
maddesi). 3. Hadis kitabında,
genellikle Kur'ân-ı Kerîm’de
yer alan bir konuya dayanılarak
oluşturulan yeni bölüm.
kitâb-ı câmi
§ tam. kitâb-ı câmi a. (^L.
uli) (toplayan kitap) tas.
Kâmil veya olgun insan.
kitâb-ı İlâhî a. (^ÇK) (İlâhî
kitap) 1. tas. Allah’ın yarattığı
bütün varlıklar. 2.
Evliyaullah için kullanılan
terim.
kitâb-ı kebîr a. (^ ^LS) (en
büyük kitap) tas. Evren, kâi­
nat.
kitâb-ı levh-i mahfûz a.
(lyk* ^ uK) (ezel kitabı)
tas. Kusursuz ve olgun insan,
insân-ı kâmil.
kitâb-ı mahv ü isbât a. b^l
j ^ uK) tas. kitâb-ı levh-i
mahfuz
kitâb-ı meknûn a. (jy^ uK)
(yazılmış kitap) bk. levh-i
mahfûz
kitâb-ı mestûr a. (jjUu
uK) (yazılmış kitap) bk. levh-
i mahfûz
kitâb-ı mukaddes a. (^ai»
uK) (kutsal kitap) “Ahd-i
Atîk (Tevrat) ” (bk. bu made)
ile “Ahd-i Cedîd (İncil) ” (bk.
bu made) den oluşan
Hristiyanlığm kutsal kitabı.
kitâb-ı mübîn a. (j^
(açık kitap) tas. 1. bk. Levh-i
mahfuz. 2. bk. Kur’ân-ı
Kerîm Bu terim, aynı za­
manda Kur’ân-ı Kerîm’in
“En’âm suresi” (6)nin 59.;
412
“Yûnus suresi” (10)nin 61.;
“Hûd suresi” (ll)nin 6.;
“Nemi suresi” (27)nin 1. ve
“Sebe suresi” (34)nin 3. ayet­
lerinde de geçmektedir.
kitâb-ı Rabb a. Çj uK) (Al­
lah'ın kitabi) tas. Tasavvuf
inancma göre insan.
kitâb-ı sâkit a. (c^L uli)
Kur’ân-ı Kerîm için kullanı­
lan terim.
kitâb-ı semâviyye a. (^Lu,
uti) Yüz dört kitap için kul­
lanılan terim.
kitâbüT-âmâl a. (JWI ^K)
“Amel defterleri” anlamında
bir terim, bk. amel defteri
kitâbü’l-irsâl a. (JL^l ^K)
Hadis biliminde, sağlıklı ha­
dis öğrenme yöntemleri neti­
cesinde oluşan kitap.
kitâbü’l-magâzî a. (^UJI
v(i) Hz. Peygamber’in gazve­
lerini anlatan eserler için
kullanılan bu terim, hadis ki­
taplarında da önemli bölüm­
lerden biri olarak dikkati
çekmektedir, bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 8, s.
3705 - C. 9, s. 4155. Bu bölüm­
lerde sadece gazveler değil,
Hz. Peygamber’in Medine’de
kurduğu İslâm Devleti’nin
dinî, siyasî, hukukî ve sosyal
hayatı ve faaliyetleri de anla­
tılmıştır.
 413
kitâbü’s-semâ a. (^lji
ç,K) Hadis biliminde, sağlıklı
hadis öğrenme yöntemleri
arasında işitme yöntemiyle
oluşan kitap.
kitâbü’s-siyer a. (_^Jl utö
bk. siyer
kitâp ehli a. bk. ehl-i kitâb
kitaplara iman a. “îmânın şartı”
(bk. bu madde), yani İslâm’m
temel ilkelerinden olan “farz”
(bk. bu madde) m şartları içinde
yer alan ve altı farzdan oluşan
ve de “amentü” olarak adlandı­
rılan imanm esaslarmdan biri
olan “âmentü billâhi ... ve
kütübihi...”, yani “Allah’a ve ...
kitaplarına... inandım.” sözü.
kizb a. Lj$) [Ar.] bk. kezih
kizb a. Lİ) [Ar.] Hadis biliminde,
ravînin adalet sıfatma sahip ol-
madığmı ifade eden bir terim.
Ehil olmayan veya Hz. Peygam-
ber’e yalan isnat ederek uydur­
ma hadis söyleyen kimselerin
hadislerindeki tutarsızlıklar şöy­
le tespit edilmiştir: Bir hadisin
Kur’ân’a veya sahih hadise ya
da akla aykın olması, his ve göz­
lemlerle uyuşmaması, tarihî bil­
gi ve gerçeklerle ters düşmesi,
mevcut hadis kaynaklarmda yer
almaması, rivayet edilen metni­
nin bozuk olması veya anlam
bütünlüğünün bulunmaması ya
da kendi içinde tutarsızhlar arz
etmesi, çok bilinen bir olayı sa­
köle
dece kendisinin ortaya çıkardı-
ğmı iddia etmesi gibi durumlar
“kizb” konusu içinde gösteril­
miştir.
korku namazı a. bk. salâtü’l-havf
köle a. Sosyal tarihte hukukî ve
ekonomik bakımdan özgür kim­
selere göre daha aşağı tabakada
ve statüde kabul gören bir smıf
insan. Erkek köleler için “abd”
(bk. bu made) “rakabe” (bk. bu
made) ve “memlûk” (bk. bu
made) terimleri kullanılırken
kadın köleler için “cariye” (bk.
bu made), “eme” (bk. bu made),
“memlûke” (bk. bu made), “oda­
lık” (bk. bu made) gibi terimler
kullanılmıştır. İslâm dini köle
konusunu İnsanî vasıflar bakı­
mında ele almıştır. Hz. Peygam­
ber, bir hadisinde, “Köleler sizin
kardeşlerinizdir. Onun için onla­
ra yemekte olduğunuz yemekler­
den yediriniz.” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 5, s. 2347) derken
bir başka hadisinde de “Kendisi
köle bir kıza mâlik olup da onun
ihtiyaçlarına harcama yapan -
diğer bir rivayette- ona ilim öğre­
ten, ona ihsan edip güzelleştiren,
sonra da onu hürriyete kavuştu­
ran ve onunla evlenen kimsenin
iki ecri vardır.” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 5, s. 2347) diye­
rek kölenin bir insan olarak top­
lum içindeki yaşama hakkına
işaret edilmiştir.
kölelik
kölelik a. Tarihî süreç içinde sos­
yal, hukukî ve ekonomik açılar­
dan özgür insana göre daha aşa­
ğı tabakadan ve sınıftan bir in­
san muamelesi gören kimselerin
statüsünü ve konumunu ifade
eden bir terim. Tarihin en eski
çağlarmdan başlayarak her dö­
nemde varlığını sürdürmüş olan
bu kurum, İslâm’ın doğuşu sıra­
sında da sosyal hayatta yer et­
miş; başta savaş esirleri olmak
üzere, zorla kaçırmalar, alım as­
tım veya hediye etme yoluyla ya
da yöntemiyle el değiştirmeler
ile borçları yüzünden alacaklı-
nm kulluğuna girenler köleliğin
esas kaynağmı oluşturmuştur.
İslâm dini kölelere iyi davranıl-
ması, kölelerin eğitilmesi, hürri­
yetlerine kavuşturulması ve öz­
gür insan olarak topluma ka­
zandırılması konularını teşvik
etmiş ve bu yolda çeşitli tedbir­
ler öngörmüştür. Ayrıca köle
azat edilmesi Kur’ân ve hadis­
lerde sık sık gündeme getirilmiş,
bu konu İslâm fıkhmın önemli
konu başlıkları arasında yerini
almıştır.
kubbe a. (û) [Ar.] İslâm inancına
göre, önemli din ve devlet adam-
larmın gömüldüğü yer. bk. me­
zarlık
kuddise sırruhu a. (^ ^J) bk.
kaddesallahu sırrahu
Kuddûs a. (^jji) [< Ar. kuds] Söz­
lük anlamı, “Temiz olmak.” olan
414
bu söz, Allah’a nipet edildiğinde
“Tertemiz, kusurdan arınmış, her
türlü eksikliklerden arınmış, kut­
sallıklarla övülen.” anlamında
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimlerî)dan olup AUah’m dok­
san dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede bulunmakta (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10) ve O’nun zatî isimler guru­
bunda yer almaktadır. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de iki ayette
(Haşr suresi, 59 / 23 ve Cum’a
suresi, 62 / 1) Allah’a izafe
edilmiş; bir ayette (Bakara su­
resi, 2 / 30) ise meleklerin Al­
lah’ı kutsama sırasında geçmek­
tedir.
kudret (I) a. Ujjî) [Ar.] Allah’a
nispet edilen “subûtî” sıfatlar­
dan biri için “Dilediğini eksik ya
da fazlasını düşünmeksizin hik­
met kimliği ile yapmak.” anla­
mında kullanılan terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de 103 ayette
Allah’a nispet edilmektedir (M.
F. Abdülbâkî, el-Mu'cem, “kdr”
maddesi).
§ tam. kudret-i İlâhiyye a.
(^11 oj-ıi) AUah’m yaratıcı
gücü. bk. kudret (I)
kudret (II) a. Ujjj) [Ar.] fık.
İnsanın maddî, bedenî veya
malî bakımlardan güçlü ola­
bileceği anlamında bir fıkıh
terimi.
 415
kudsî hadis a. Hadis biliminde,
Hz. Peygamber’in Kur’ân dışın­
da Allah’a isnat ederek söylediği
hadisler. Bu hadisler, “merfû”
olarak da adlandırılmış ve ge­
nellikle Allah’ın ululuğu, rahme­
tinin genişliği, ihsanının bolluğu
yanında bazı ibadetlerin fazileti
ile güzel ahlâk konuları üzerin­
de yoğunlaşmıştır.
kudüm tavafı a. Hac ibadetini
yapmak üzere Mekke’ye ulaşan
kimselerin ilk iş olarak abdest
ahp Kâbe’yi tavaf etme işlemi.
kûfiyyûn a. (^jS) [Ar.] Fasih
Arapçayı Müslümanlara öğret­
mek amacıyla Küfe şehrinde 8.
yüzyılda ortaya çıkmış dil eko­
lüne mensup Arap bilginleri için
kullanılan ad.
kul hakkı a. bk. hukûku’l-ibâd ve
hukûk-ı ibâd
Kul hüvallahu ahad suresi a. (^
»j^ ja.1 ilil >» Jî) İhlâs sure-
si’nin bir başka adı; bk. İhlâs
suresi
kunût a. (o>ü) [Ar.] Sözlükte, “İba­
det etmek, itaatte bulunmak,
ayakta durmak.” gibi anlamları
verilen bu söz, “Dua etmek, kötü­
lüklerden korunmak veya hayır
elde etmek için namaz kılarak Al­
lah’a sığınmak.” anlamında bir
fıkıh terimi niteliğini kazanmış­
tır. Kunut duası olarak namazm
neresinde okunacağı konusunda
mezhepler arasmda farklı görüş
kunût tekbiri
ve yorumlar yapılmıştır. Ancak
bütün mezhepler, bu duanın
okunması konusunda fikir birli­
ği içinde olmuştur. “Allahümme
innâ neste'înüke ve nestağ-
firüke ve nestehdîk, ve
nü’minübike ve netûbü ileyk,
ve netevekkelü aleyke ve nüsnî
aleykel hayra küllehü
neşkürüke ve lâ nekfurük, ve
nahle'u ve netrükü men
yefcürük.” veya “Allahümme
iyyâke na'büdü ve leke nusallî
ve nescüdü ve ileyke nes'â ve
nahfidü nercü rahmeteke ve
nahşâ azâbeke, inne azâbeke
bi’l-küffâri mülhık” dualarının
“kunût” olarak okunması fakih-
lerce önerilmiştir. Ayrıca salgın
hastalık, kıtlık, sel, düşman sal­
dırısı gibi toplumsal felâketlere
karşı da bu duanın okunmasmı
yine fakihler uygun bulmuştur.
Öte yanda Hanefî mezhebine
göre “vitir namazı” (bk. bu
made) nın üçüncü rekâtında bu
duayı okumak vaciptir.
kunût duası a. bk. kunût
kunût tekbiri a. “Vitir namazı”
(bk. bu made) kıhnırken üçüncü
rekâtta “Fâtiha suresi” (bk. bu
madde) ni ve “zamm-ı sure”
(bk. bu madde) yi okuduktan
sonra rükâ'a varmadan önce
alınan tekbir. Bu tekbirden son­
ra “kunût duası” (bk. bu madde)
okunur.
Kur’ân
Kur’ân a. (Ji>) [Ar.] İslâm dininin
kutsal kitabı için kullanılan bu
terim, bilginlerin ortak görüşü
olarak “Kur’ân, Allah tarafın­
dan Cebrâ'il aracılığıyla son
peygamber Hz. Muhammed’e
gönderilen, kitaplarda yazılı
olarak toplanan, namazlarda
ve başka ibadetlerde okunan,
başkalarının bir benzerini ve­
ya örneğini getiremeyeceği
kabul edilen, “Fatiha suresi”
ile başlayıp “Nâs suresi” ile
sona eren Arapça muciz bir
söz hâzinesidir.” biçiminde ta­
nımlanmıştır. Bu söz, “gufrân”
vezninde, “okumak” anlammda
bir isimdir. Bu anlamıyla Allahu
te'âlâ, Hz. Peygamber’e bu kut­
sal kitabı şöyle ifade etmektedir:
"... Hem onu bir Kur’ân olmak
üzere ayet ayet ayırdık ki insan­
lara okuyasın dfye. Biz onu pey­
derpey indirdik.” (İsrâ suresi, 17 /
106). Buna benzer pek çok ayet­
te Kur'ân-ı Kerîm’irı indirilmesi
ve insanlara okunması konusu
dile gelmekte, O’nun Hz. Cebrâ'il
vasıtasıyla düzenli olarak mü­
minlere ulaştırılması öğütlen-
mektedir. Kur'ân’m isimleri
konusunda pek çok görüş ileri
sürülmüş; ellinin üzerinde isim
dile getirilmiş; ancak bunlann
çoğu sıfat niteliği taşıdığından
pek benimsenmemiştir. En yay-
gm ve muteber isimler olarak
kaynaklarda şunlar gösterilmek­
tedir: Kur’ân, Tenzil, Kitâb,
416
Furkân, Hüdâ, Zikr, Vahy,
Mushaf, Kelâmullah. Kur’ân
pek çok ayette de belirtildiği
üzere Arapça olarak indirilmiş­
tir. Söz gelişi, “Kur'ânen
Arabiyyen” (Yûsuf suresi, 12 /
2; Tâhâ suresi, 20 /113; Zumer
suresi, 39 / 28; Şûrâ suresi, 42 /
7; Zuhruf suresi, 43 / 3);
“lisânün Arabiyyün mübîn”
(Nahl suresi, 16 / 103) “Bi-
lisânin Arabiyyin mübîn”
(Şu'arâ suresi, 26 t 195)
“lisânen Arabiyyen” (Ahkaf
suresi, 46/12) bunların en çar­
pıcı örnekleridir. Kur’ân ayetle­
rinin Hz. Peygamber hayatta
iken bir araya getirilerek kitap
biçiminde düzenlendiğine dair
bilgi yoktur. Ancak O’nun ölü­
münden sonra özellikle Yemame
Savaşı sırasmda Kur'ân’ı ezber
bilen sahabî hafızların şehit
düşmeleri Hz. Ömer’i karamsar­
lığa itmiş, kutsal kitabın unutu­
labileceği düşüncesine kapılmış­
tır. Bu düşüncesini Hz.
Ebubekir’e açan Ömer,
Kur’ân’m toplanarak kitap hâ­
line getirilmesi konusunda fikir
birliğine varmışlardır. Bu görev,
Zeyd b. Sabit’e verilmiş ve iki
şahit eşliğinde sureler ve ayetle­
rin tespiti ve yazımı işine giri-
şümiştir. Yapılan bu çalışmalar
neticesinde tespit edilen metin,
Hz. Ebubekir’e teslim edilmiştir,
îki kapak arasmda yazılmış bu
metne “mushaf’ (bk. bu madde)
 417
adı verilmiştir. Hz. Osman’m ha­
lifeliği sırasında da bu metin ki­
tap olarak çoğaltılmış; Mekke,
Küfe, Basra, Şam, Yemen ve
Bahreyn emirliklerine gönderi­
lerek kıra'atin bu metne göre
yapılması buyurulmuş; bunlarm
dışındaki metinlerin imha edil­
mesi istenmiştir. Nitekim o dö­
nemde tespit edilen ve kitap hâ­
line getirilen Kur'ân günümüze
kadar tek harfi bile değişmeden
korunarak ulaşabilmiş tek İlâhî
kitaptır. Sıklıkla Kur’ân-ı Kerîm
olarak da anılan bu kutsal kitap,
114 sureden, 6236 ayetten, 77
439 kelimeden, 323 015 harften
oluşmaktadır. En kısa sureler,
üçer ayetlik “Asr”, “Kevser” ve
“Nasr” sureleridir; en uzun sure
ise 286 ayetten meydana ge-
len“Bakara suresizdir. Sureler
de kendi içinde nazil olduğu ye­
rin adına göre “Mekki sureler”
(Mekke’de nazil olan sureler) ve
“Medenî sureler” (Medine’de
nazil olan sureler) olarak iki
grupta toplanmaktadır. Kur'ân-
ı Kerîm’de Allah’ın bu muciz ki­
tap ile ilgüi özlü sözlerin
başlıcalarını ve en önemlilerini
şöyle sıralayabiliriz: Allah tara­
findan (Şu'arâ suresi, 26 / 192
ve Hakka suresi, 69 / 43), Hz.
Muhammmed’e Cebrail vasıta­
sıyla nazil olan (Şu'arâ suresi,
26 / 193-195), insanlar ve cinler
bir araya gelseler, birbirlerine
yardımcı olsalar onun bir ben­
Kur'ân
zerini meydana getiremez (İsrâ
suresi, 17 / 88). O, hakkı batıl­
dan, doğruyu yanlıştan, helâlı
haramdan ayırandır (Bakara
suresi, 2 /185); insanlan karan­
lıktan aydınlığa çıkarır (İbra­
him suresi, 14 /1); Allah’m em­
rinden vahiy yoluyla gelen bir
ruhtur (Şûrâ suresi, 42 / 52);
Müminler, Müslümanlar için bir
rahmet, müjde ve sıkıntılara şi­
fadır (Yûnus suresi, 10 / 57;
Nahl suresi, 16 / 89; Nemi sure-
si, 27 / 2); insanları hakka, doğru
yola götürür (İsrâ suresi, 17 / 9;
Ahkâf suresi, 46 / 30). Hz. Pey­
gamber de Kur'ân-ı Kerîm’in.
faziletini şöyle vurgulamıştır:
“Sizin en hayırlınız, Kur’ân-ı
Kerîm’i öğrenen ve O’nu
öğretndir.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C.
II, s. 339); “Kalbinde hiçbir ayet
bulunmayan kimse, harap olmuş
bir ev gibidir.” (Riyâzü’s-Sâlihîn,
C. II, s. 343). Buharî ise
“Kur'ân”m faziletlerini kitabm-
da “Kitâbu Fadâ'ili’l-Kur'ân”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
11, s. 5073-5155) başlıklı bölü­
münde Hz. Peygamberin sözle­
rine dayanarak ayrıntılı olarak
incelemiştir.
Kur’ân-ı Kerîm, Allah’ın insan­
lık âlemine gönderdiği son dinin
ve son peygamberin O’nun adı­
na vahiy yoluyla ilettiği son kut­
sal kitabıdır. O, insanm dünya
ve ahret huzurunu, saadetini,
mutluluğunu, ruh dinginliğini
kurb
sağlayan rehber bir kaynak ki­
taptır. Hangi milletten veya din­
den olursa olsun, bütün insanla­
ra doğru yolu göstermek, onları
aydmlatmak, cehaletten, sapık­
lıktan, küfürden, karanlık dün­
yalardan kurtarmak için gönde­
rilmiş İlâhî bir kitaptır. O, te­
melde insan içindir. Allah ile kul
arasında bir iletişimdir, köprü­
dür, sımsıkı bir bağdır. Bir yan­
da kullarma Allah’ın emir ve ya­
saklarını, helâl ve haramı, öğüt
ve tavsiyelerini verirken bir
yandan da onlarm sahih amelle­
rinin, Allah’a bağlılıklarınm iyi
Müslüman olmalarmın karşılık­
sız kalmayacağı, büyük mükâ­
fatlarla taltif edileceği anlatılır;
öte yandan da Allah’a karşı ge­
len, şirk koşanlarm da büyük
ceza ve azap görecekleri vurgu­
lanır. Kur'ân hiçbir zaman din
ve dünya işlerini ayırmaz, yani
dünya ve ahret bir bütündür.
Bütün öğütler, dünya ve ahret
huzuru içindir, insanın ebedî
mutluluğu içindir.
Kur'ân kursu a. Kur'ân-ı
Kerîm’i doğru ve aslına uygun
biçimde, yani “tecvid” (bk. bu
madde) usullerine göre okumayı
öğretmek, ezberletmek amacıyla
oluşturulan kurumlar için kul­
lanılan terim. Bu kurum başlan-
gıcmdan beri “dârü’l-Kur'ân,
dârü’l-kurrâ, küttâb, dârü’l-
küttâb, mekteb” gibi adlarla
anılmıştır. Hz. Peygamber, Mek­
418
ke’de Müslümanların Kur'ân-ı
Kerîm’i okuyup öğrenmeleri
için sahabeden Erkam b. Ebu’l-
Erkam’m evini mektep hâline
getirmiş ve ona “Dârü’l-Erkam”
adı verüerek bu mektep ilk
Kur'ân kursu örneğini oluş­
turmuştur. Sonradan yeni açılan
mekteplere yukarıda adlarını
saydığımız farklı isimler veril­
miştir. Selçuklular döneminde
“küttâb”, OsmanlIlarda ise
“mekteb-i sıbyân”, “mahalle
mektebi” veya kısaca “mekteb”
adı kullanılmıştır. Son dönem­
lerde bu adlardan en çok kulla­
nılanı “mahalle mektebi” ol­
muş; onlar da “ Kur'ân kur-
su”na dönüştürülmüştür.
kurb a. Lji) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, Allah’a yakın ol­
ma. Sufî inancına göre Allah’a
yakınlık, ebedî mutluluğun bir
ifadesidir. Bunun karşıtı olan
“bu'd” (uzaklık) (bk. bu madde)
ile birlikte kullanılan ve değer­
lendirilen bu terim, daha çok
olumlu manada düşünülmüştür.
kurbân a. (^y) [Ar.] Allah’a ya­
lanlık sağlama ve ibadet amacıy­
la kurban kesme ve kesilen bu
kurbana verilen ad. Bu ibadet,
hemen hemen bütün dinlerde
ortak nitelik taşımaktadır.
İslâmiyette ise ibadet amacıyla
kesilene “udhiyye” adı verilmiş­
tir. Hac ve umre sırasmda kesi­
len hayvana “hedy” (sevk edilip
götürülen, sunulan) (bk. bu mad-
 419 kusûf

de) denilirken büyük baş hay­ sunda uzman kişiler anlammda

van için “bedene” (bk. bu mad­ bir terim.
de), küçük baş hayvan için
kurrâ hâfız a. Esas mesleği Kur’ân
“dem” (bk. bu madde) terimi
okumak olan ve geçimini bu yol­
kullanılmıştır. Türkçede genel­
la sağlayan deneyimli hafızlar.
likle “kurbân” sözü, kuran bay-
rammın ilk üç gününde ibadet kurtuluşa erenler a. Kur'ân-ı
amacıyla kesüen hayvanı ifade Kerîm’de “felâh, iflâh, fevz,
ederken, bunun dışmda kesilen mefâze” kavramlarıyla geçen
hayvanlara ise “adak kurbanı” bu terim, kurtuluşa ermek, tasa
(bk. adak) veya “kefâret kur­ ve kaygılardan armmak, nimet
banı” (bk. kefâret) gibi adlar ve rahata ulaşmak, ahirette
verilmiştir. cennete kavuşmak amaçlarını
ifade etmektedir.
kurbân bayramı a. bk. bayram
kussâs ç. a. (jaüî) [ < Ar. kâss’ın
kurbet a. (cu>) [Ar.] İnşam Allah’a
ç. b.] Halk hikâyecisi ve vaiz an­
yaklaştıran ve sevap kazanmaya
lamında olan bu terim, bir olayı
sebep olan bütün eylemler ve
nakleden, hikâye yazan, destan
davranışlar.
anlatan, dinî öğütler veren,
Kureyş suresi a. Ç^j^ Jt^) [< Kur'ân-ı Kerîm’de yer alan kıs­
Ar. “Sûretü’l- Kureyş” (^jill s^ saları nakledip açıklayan vaizler
^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yüz al- için kullanılmıştır.
tmcı, iniş sırasına göre yirmi
kusûf a. (^^S) [ < Ar. kesf] “Gü­
dokuzuncu suresi olup “Tîn su­
neş ve ay tutulması.” anlamın­
resi” (85)nden sonra ve “Kâri'a
dadır. Arapçada, “kesefe’ş-şems
suresi” (42)nden önce Mekke
u ve’l-kamer” olarak yaygmdır.
döneminde nazil olmuştur ve
Öte yanda, güneş tutulmasma
dört âyetten meydana gelmek­
“kesf’ denilirken ay yutulması­
tedir. Adını ilk ayetteki
na “hasf’ denilmektedir. Buna
“Kureyş” sözünden yani Kureyş
göre bazıları “kesefeti’ş-şemsu
kabilesi adından almaktadır. Su­
ve hasefe’l-kameru” sözünü de
renin özünde Allah’ın bu kabile­
kullanmışlardır. Buhârî, “kusûf’
ye verdiği önem yatmaktadır;
hakkmda Hz. Peygamber’in söz­
karşılığında da kabilenin Allah’a
lerini kitabında “Kitâbu’l-
itaatte ve ibadette kusur etme­
kusûf başıhğı altmdaki bölüm­
meleri tavsiye edilmektedir.
de toplamıştır (Sahîh-i Buhârî ve
kurrâ a. (Jjî) [Ar.] Çok Kur’ân Tercemesi, C. 3, s. 1013-1039).
okuyan ve Kur’ân kıraati konu­
kusûf namazı
kusûf namazı a. “kusûf’ (güneş ve
ay tutulması) gerçekleştiği anda
kılınan müekked sünnet nama­
zıdır. Bu nazmm kılınmasını Hz.
Peygamber şu hadisinde dile ge­
tirmiştir: “Şüphesiz güneş ile ay
hiçbir kimsenin ölümünden dola­
yı tutulmazlar. Siz bunların böyle
tutulduklarını gördüğünüzde ba­
şınıza gelen bu hâl açılıncaya ka­
dar namaz kılın ve dua edin.”
(Sahîh-i Buhârî, C. 3, s. 1014).
kuşluk namazı a. Kuşluk vaktinde,
“revâtib sünnet” (bk. bu mad­
de) lerin dışmda sevap kazan­
mak amacıyla kılman namaz.
Arapça karşılığı “salâtü’d-duhâ”
(bk. bu madde) olan bu namazın
vakti, güneşin doğuşundan 45-50
dakika sonra, bir mızrak boyu­
na eriştiği zaman dilimi olarak
belirlenmiş ve zeval vaktine ka­
dar geçen süre için tespit edil­
miştir. Hz. Peygamber, kuşluk
namazınm kılınmasını tavsiye
etmiş ve bu namazı kılanlann
günahlarmın bağışlanacağını
müjdelemiştir (Buhârî, “Tehec-
cüd”, 33; Müslim, “Müsâfirîn”,
85-86; İbn Mâce, “İkâme”, 187).
kuşluk vakti a Güneşin doğuşun­
dan itibaren 5 derece (bir mız­
rak boyu) yükselmesinden, yani
45-50 dakika geçmesinden baş­
layarak zeval vakti (öğle vakti)
ne kadar olan zaman dilimine
verilen ad.
420
kutup, -tbu a. (çü) [Ar.] tas. Ta­
savvuf inancma göre, veliler
zümresinin en başı ve “insan-ı
kâmil” (bk. bu madde) için kul­
lanılan bir terim.
§ tam. kutb-ı hakîkî a. (Js^.
uü) tas. Tasavvuf inancına
göre, “akl-ı evvel” (bk. bu
madde) için kullanılan terim.
kutb-ı enfüsî a. (^1 Jâ)
tas. Tasavvuf inancma göre,
insanın ruh dünyası için kul­
lanılan terim.
kutbuT-aktâb a. (olLi^luü)
(uluların ulusu) tas. Tasavvuf
ehli arasmda manevî derece­
lerin en yüce makammda bu­
lunan kimse.
Kübreviyye a (4hÖ [Ar.] İslâmî
tarikatlerden olan, 13. yy.da or­
taya çıkan ve EbüT-Cenâb
Necmüddîn-i Kübrâ Ahmed b.
Ömer el-Hîvekî el-Hârizmî (öl.
618 /1221) ye nispet edilen Orta
Asya’ya kökenli Yeseviyye (bk.
bu madde) ve Hâcegân (bk. bu
madde) ile birlikte üç büyük
sünnî tarikatten biri ve
Sühreverdiyye (bk. bu mad-
de)nin bir kolu için kullanılan
terim. Bu tarikatin temelinde
“nübüvvet ve velâyet” inancı ve
görüşü yatmaktadır.
küfür, -frü a. (/) [Ar.] Arapçada
kelime anlamı “örtmek’ olan bu
söz, dinî terim olarak AUah’m
varlığını ve birliğini, O’nun buy-
 421
Hıklarım vahiy yoluyla alıp in­
sanlara tebliğ eden peygamberi
tanımama, inanmama ve onun
sözlerine karşı çıkma işi, duru­
mu veya davranışı ifade etmek­
tedir. Kur'ân-ı Kerîm’de bu söz,
kırk bir yerde geçmekte, türev­
leri ise pek çok ayette isim ve sı­
fat biçimleriyle yer almaktadır
(bk. M. F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“kfr” maddesi). Ayrıca hadis
kaynaklarında ve bu kaynakla-
rm “iman” bölümlerinde çokça
geçmektedir (bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “kff” maddesi), “küfür”
en büyük günahtır ve “iman”
(bk. bu madde) m zıddıdır.
küfüv a. [Ar.] fik. İslâm aile
hukukunda, “Evlenecek eşlerin
birbirlerine denk olması.” anla­
mında bir hukuk terimi.
külbe-i ahzân a. bk. beytü’l-ahzân
külliyât-ı hams a. oÜS) [Ar.]
bk. nevi
kümbet a. Türklerin İslâmiyet’i
kabul etmelerinden sonra din ve
devlet büyükleri adma anıt me­
zar için kullandıkları ve bir
mumyalık üzerinde silindirik ya
da çokgen gövdeli içten kubbe,
dıştan konik veya pramit şeklin­
de çatı ile örtülü yapılar.
kün a. (jS) [< Ar. kevn] Allah’m
yaratma gücünü ve hızını ifade
eden dinî-tasavvufî bir terim.
Kur’ân-ı Kerîm’de bu söz, “Ba­
kürsî
kara suresi” (2 / 117)nde “Gök­
lerin ve yerin yaratıcısı bir emri
murat etti mi yalnızca “ol!” der
ve hemen oluverir.”; yine aynı
mealde “Âl-i İmrân suresi” (3 /
47) nde açıkça ifade edilmekte­
dir. Tasavvuf ehli arasmda ise
bu terim, “künfe-yekûn, künfe-
kân” biçimlerinde kullanılmış­
tır. Tasavvuf inancııun yaradılış
felsefesine göre evrenin yara­
tılmasından önce Allah, kendi
cemalinin yansımasmı, sevilme­
sini ve bilinmesini ister. Bundan
dolayı bir nur yığını yaratır ve
ona “Kün Muhammedâ!” (Olya
Muhammedi) der; nur bu hitaba
cevaben “Lâ ilâhe illallah'.” (Al­
lah’tan başka Tanrı yoktur.) der.
Bunun üzerine Allah, “Muham-
medün rasûlullah” (Muham-
med, Allah’ın rasulüdür.) diyerek
“eflâk” (dokuz felek) i, ardından
da “anâsır-ı erba'a” (dört unsur)
(bk. bu madde) yı ve “mevâlîd-i
selâse” (üç oluşum, yani maden­
ler, nebâtât ve hayvanât) (bk. bu
madde) yi, sonra da “ekmel-i
mahlûkât” (yaratıkların en mü­
kemmeli) (bk. bu madde) olan
insanı yaratır.
künh a. M [Ar.] Bir varlığın veya
nesnenin manevî vasıflanyla zi­
hinde tasavvur edilmesi anla­
mmda kelâm terimi.
kürsî a. (^^ [Ar.] Naslarda, Al­
lah’a atfedilen ve İlâhî hüküm-
küsûf namazı
ranlığı ifade eden manevî veya
nesnel varlık. Kur'ân-ı
Kerîm’de iki yerde geçen bu te­
rim, özellikle “Bakara suresi”
(2 / 255) nde yer almakta ve
“Ayetü’l-Kürsî” (bk. bu madde)
olarak bilinmektedir. Bu terimin
geçtiği ikinci ayet ise “Sâd sure­
si” (38 / 34) nde olup Hz. Süley-
man’ın tahtını ifade etmektedir.
küsûf namazı a. Güneş tutulması
sırasmda cemaatle kılman iki
rekâtlık namaz.
küttâb ç.a. LtS) [Ar.kâtib’in ç. b.]
Hz. Peygamber döneminden iti­
baren Arap ülkelerinde, “Kur'ân
kursu” (bk. bu madde) veya dinî
konularda eğitim veren ilkokul­
lar için kullanılan terim.
kütüb ç.a. (jS) [Ar.kitâb’ın ç. b.]
Kitaplar.
§ tam. kütüb-i erba'a ç.a.
(üjjI ui) İmamiyye Şî'asınm
dört temel din kitabı için kul­
lanılan terim. Bu dört kitap
şunlardır: 1. Küleynî (öl. 329 /
941)nin el-Kâfi fi ilmi’d-dîn.
adlı eseri. 2. İbn Bâbeveyh el-
Kummî (Şeyh Sadûk, öl. 381 /
991)nin Men lâ yahduruhu’l-
fakâh adlı eseri. 3. Ebû Ca'fer
et-Tûsî (Şeyhuttâ'ife, öl. 460 /
1067)nin Tehzîbü’l-ahkâm fî-
şerhi’l-Mukni'a adlı eseri. 4.
Ebû Ca'fer et-Tûsî (Şeyhut­
tâ'ife, öl. 460 / 1067)nin bir
başka eseri olan el-İbtisâr.
422
kütüb-i hamse ç.a. (<L«k ^)
bk. hamse
kütüb-i mukaddese ç.a.
(«Uujia ^) Kutsal kitaplar
(Kur’ân-ı Kerîm, İncil, Tecrat,
Zebur).
kütüb-i münzele ç.a. (<1>
^) Gökten inmiş kitaplar,
yani semavî kitaplar (Kur’ân-
ı Kerîm, İncil, Tecrat, Zebur).
kütüb-i seb'a ç.a. (u^ ^S)
bk. kütübü’s-seba'a
kütüb-i selâse ç.a. («Ğiû ^)
bk. kütübü’s-selâse
kütüb-i semâviyye ç.a.
(«ujl^ çi) Semavî kitaplar
(Kur’ân-ı Kerîm, İncil, Tecrat,
Zebur).
kütüb-i sitte ç.a. (ıiu, ^)
Hadislerin büyük bir kısmını
ve genellikle güvenilir olan­
larını bir araya getiren altı
hadis kitabı için kullanılan
terim. Bu altı kitap şunlardır:
1. Buhârî (öl. 256 / 869)nin el-
Câmi'ü’s-sahîh adlı eseri. 2.
Müslim (öl. 261 / 831) in el-
Câmi'ü’s-sahîh adh eseri. 3.
Ebû Davud (öl. 275 / 888) un
es-Sünen adlı eseri. 4. Nesâ'î
(öl. 303 / 915)nin es-Sünen ad­
lı eseri. 5. Tirmîzî (öl. 279 /
892)nin el-Câmi'ü’s-sahîh adh
eseri. 6. İmam Mâlik (öl. 179 /
795) in el-Muvatta adh eseri.
Bazı araştırmacılar bu son
eserin yerine Abdullah b.
 423
Abdurrahman ed-Dârimî (öl.
255 / 868)nin es-Sünen adlı
eserini veya İbn Mâce (öl. 273
/ 886)nin es-Sünen adlı eserini
göstermişlerdir.
kütüb-i tis'a ç.a. (^» I uî . ı*^)
“kütüb-i sitte” (bk. bu mad­
de) maddesinde adı geçen
sekiz hadis kitabına Ahmed
ibn Hanbel (öl. 241 / 855) in
el-Müsned adlı eserinin ek­
lenmesiyle ifade edilen do­
kuz hadis kitabı için kullanı­
lan terim.
kütüb-i tefâsîr ç.a. (j^l£
^) Tesfir ilmine ait kitaplar.
kütüb-i tevârîh ç.a. (ğjlji
ui) Tarih ilmine ait kitaplar.
kütübü’l-erba'a ç.a. (^1
^) bk. kütüb-i erba'a
kütübü’l-hamse ç.a. («Uu^Jl
uiS) bk. hamse
kütübü’s-seba'a ç.a.
(uıJlui) (yedi kitap) Hadis
biliminde, Buhârî ile Müs­
lim’in “el-Câmi’u’s-Sahîh”
adlı aynı eserleri yanında
Ebû Dâvud, Nesâ'î, İbn Mâce,
Dârimî ve Tirmizî’nin yine
kütübü’t-tis'a
aynı adh “Sünen” kitapları
için, yani yedi hadis kitabı.
kütübü’s-selâse ç.a. (<öğII
^) (yedi kitap) Hadis bili­
minde, Buhârî ile Müslim’in
“el-Câmi'u’s-Sahîh” adlı aynı
eserleri yanmda İmam
Mâlik’in “el-Muvatta” adlı
kitabı, yani üç hadis kitabı.
kütübü’s-sitte ç.a. (cJlç^)
(yedi kitap) Hadis biliminde,
Buhârî ile Müslim’in “el-
Câmi'u’s-Sahîh” adlı aynı
eserleri yanmda Ebû Dâvud,
Nesâ'î, îbn Mâce ve
Tirmizî’nin yine aynı adlı
“Sünen” kitapları için, yani
altı hadis kitabı, bk. kütüb-i
sitte
kütübü’t-tis'a ç.a. (o^ijiS)
(dokuz kitap) Hadis bilimin­
de, Buhârî ile Müslim’in “el-
Câmi’u’s-Sahîh” adlı aynı
eserleri yanmda Ebû Dâvud,
Nesâ’î, îbn Mâce, Dârimî ve
Tirmizî’nin yine aynı adlı
“Sünen” kitapları ile İmam
Mâlik’in “el-Muvatta” adlı
kitabı, yani dokuz hadis kita­
bı. bk. kütüb-i tis'a
lâ'edriyye a. («ÛjjM [Ar.] Allah ve
kâinatın yaratılışı hakkındaki
mutlak gerçeği, insan akimın
kavrayamayacağı, bilemeyeceği
veya çözemeyeceği fikrini ileri
süren felsefî akım.
lafız, -fzı a. (Jal) [Ar.] İnsanm ağ-
zmdan çıkan anlamlı veya an­
lamsız ses ya da ses öbekleri ile
onları ifade eden harf ve harf
gruplarının oluşturduğu işaret
bütünü ya da söz öbeği anla­
mında kelâm terimi.
§ tam. lafzu’ş-şeyh a. (^JJI
Jül) (şeyhin sözü) Hadis bili­
minde, şeyhin kendi öğrenci­
lerine kendi hadislerini doğ­
rudan ve açık bir ifade ile
nakletmesi işi.
lafza a. (<kil) [Ar.] Bir tek söz veya
kelime.
§ tam. lâfza-ı celâl a. (jy^
M Allah’m adı, Allah.
lafzatu’l-lah a. (ilil ikil) [Ar.]
Allah sözü.
lafzıyye a. (ikil) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm sözlerinin ifadesi olan
ayetler ve bunları okumanm
mahlûk olduğunu kabul edenler
için kullanılan terim.
lahak a. (j^J) [Ar.] Hadis biliminde,
bir kitap oluşturulurken unutu­
lan bir kelime, ibare veya bir bö­
lümün sonradan sayfa kenarma
ya da satır aralarına eklenmesi
işi.
lâ havle a. (J^ y) Arapça “Lâ hav­
le ve lâ kuvvete illâ bülâhi’l-
aliyyi’l-azîm” (Her türlü değişim
ve gücün kaynağı sadece yüce ve
lâ havle ve lâ kuvvete
ulu Allah’tır.) cümlesinin ilk söz­
leri, bk. havkale
lâ havle ve lâ kuvvete Arapça
“Lâ havle ve lâ kuvvete illâ bil-
lâhi’l-aliyyi’l-azîm” (Her türlü
değişim ve gücün kaynağı sadece
yüce ve ulu Allah’tır.) cümlesinin
ilk sözleri bk. havkale
lâ havle-gû a. (^ J^ i) [< Ar.lâ
havle + F.gû] (ç. b. lâ havle-
gûyân) “Lâ havle” okuyan, bir
sıkmtı, bir belâ karşısında sab­
rın tükendiğini göstermek için
söylenen söz ve terim.
lahd a. (jJ) [Ar.] bk. lahit
lâhik a. (^i) [Ar.] Namaz ibade­
tinde, imam ile başlanan namaz­
lar sırasında herhangi bir sıkmtı
ve mazeret sebebiyle ara ver­
mek zorunda kalan kimse. Bu
durum sebebiyle namaza ara
veren kimse, hiçbir dünya işiyle
uğraşmadan abdestini tazeleye­
rek namaza kaldığı yerden de­
vam edebilir. Eğer imam namazı
tamamlamış ise imamın arka-
smda namaza durur gibi nama-
zmı tamamlar; Fatiha suresi ve
zammı sure okumaz, ancak
imamın ayakta kaldığı süre ka­
dar ayakta bekler, rükû ve sec­
deye varır, buradaki duaları
okuması yeterli olur.
lahit a. M [Ar.] Kabirde kıble
yönüne açılan oyuk için kullanı­
lan terim, “lahif’in kıble yönüne
açılması sünnettir.
426
lahn a. (>1) [Ar.] 1. “Okumada hata
etmek, lehçe, lügat, nağme.” an-
lamlarma gelen bu söz, dinî ba­
kımdan namazda Kur'ân-ı
Kerîm’den ayetler okurken ya­
pılan hatayı ifade eder. 2. Hadis
biliminde, hadis rivayet ederken
irap hatası yapma.
lâhût a. (c^y) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, insanın üâhî ve
manevî yönü. Bu söz genellikle
“nâsût” (bk. bu madde) terimiy­
le birlikte kullanılmış ve her iki­
si hakikatin iki veçhesi olarak
yorumlanmıştır. Bu yoruma gö­
re, “lâhût”, Allah’ın Hak olan
yönünü, yani bâtmî yönünü;
“nâsût” ise halk olan, yani
zâhirî yönünü ifade etmiştir.
laiklik a. Modern devlet sistemi
düzeninde, din ile devlet işleri­
nin ayrı tutulması ilkesini be­
nimseyen siyasî ve hukukî te­
rim.
lâ ilâhe ill-Allah cüm. (dl«WW)
[Ar.] “Allah’tan başka tapacak
Tanrı yoktur.” anlammda kulla­
nılan bir söz ve terim. İmanm
temel ilkelerinden olan ve ta­
mamı “eş-Hedü enlâ ilâhe illâllah
ve eşhedü enne Muhammedün
abdühü ve rasûlühü.” olarak sık­
ça söylenen bu söz için Hz. Pey­
gamber, zikrin en faziletlisini
ifade ederken şunu söylemiştir:
“Zikrin en faziletlisi Lâ ilâhe illâl­
lah Kelime-i Tevhididir.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. III, s. 39). Bu
 427
konuda Buhârî şu hadisi zikret­
mektedir: “lâ üâhe ill-Allah
deyip de kalbinde bir arpa ağırlı­
ğınca hayr (yani îmân) bulunan
kimse cehennemden çıkacaktır,
lâ ilahe ill-Allah deyip de kal­
binde bir buğday ağırlığınca hayr
(yani îmân) bulunan kimse ce­
hennemden çıkacaktır.” ( Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 196).
lakap a. (ol) [Ar.] (ç. b. elkâb) Bir
devlet adamı, sanatçı veya ule­
manın esas adından başka son­
radan takılan ve kullanılan ikin­
ci bir ad, şeref payesi veya halife
ya da sultanların hâkimiyetini
ifade eden semboller ya da un­
vanlar.
lakît a. (kil) [Ar.] fık. Anne-babası
bilinmeyen sokakta bulunmuş
çocuk için kullanılan bir fıkıh
terimi. İslâm fıkhına göre böyle
bir çocuğun nafakası hâzineden
karşılanır, öldüğünde mirası hâ­
zineye kahr. Eğer bir cinayet iş­
lerse, diyeti yine hâzineden kar­
şılanır; kendisi öldürülürse diye­
ti hâzineye kalır.
lâmelif a. (alî fi) [< Ar.lâm + elf]
Osmanlı alfabesinde “lam” ile
“elif’ harflerinin bir arada ya­
zılmış biçimi için kullanılan ad
ve terim.
lâ min şey a. G^ y) [< Ar.lâ +
min + şey'] bk. ma'dûm (I)
la'net a. (ök) [Ar.] 1. Allah’ın ko­
rumasından, afv ve merhame­
latîfe-i Rabbâniyye
tinden uzak kalması ve ahirette
ise cezalandırılması. 2. Beddua,
ilenç, kargıma, kargış.
§ tam. la'net-ullah a. (<1JM
(Allah'ın lâneti) Allah lânet
etsin ve yargılamasmdan
mahrum bıraksm anlamında
bir beddua sözü.
lâ şey a. Ç^ i) [< Ar.lâ + min +
şeyi bk ma'dûm (I)
Latif öz. a. (Jkl) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Nazik ve yumuşak davra­
nan.” olan bu söz, “Çok merha­
metli, lütufkâr.” karşılığında
“esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan olup Allah’ın sıfatı
olarak Kur'ân-ı Kerîm’de yedi
ayette geçmektedir. Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer alan (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10) “latif’ sözü, habîr sıfatı ile
birlikte kullanılmış olup O’nun
sübutî sıfatları arasmda sayıl­
mıştır.
latife a. (üıU) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasında İlâhî cevhere işaret
eden bir terim.
§ tam. latîfe-i insâniyye a.
G2LuJ WJ) tas. İnsan ve
özellikle kalp için tasavvuf
dünyasmda kullanılan terim.
latîfe-i Rabbâniyye a. (<uLj
üll) tas. İnsanın bütün du­
yularına yönelik ince his.
Lâ uksimu suresi
Lâ uksimu suresi a- (^j>- ^1
'i) bk. Beled suresi
lâ-yüs'el ammâ yefal s. (Jûj Ul
JL^) (yaptığından dolayı sorgu­
ya çekilemez) Allah.
lâ-yezâl s. (J^) “Varlığı nihayete
ermeyen.” anlamında Allah’a
nipet edilen bir terim.
lebbeyk a. (JJ) [Ar.] bk. telbiye
ledün ilmi a. tas. Keşfe dayalı veya
ilham yoluyla öğrenilen sırlar,
gizemli bilgiler bilimi. Tasavvuf
inancına göre, bu bilginin edini-
lebilmesi için önce kalbin temiz­
lenmiş ve nefsin ıslah edilmiş
olması gerekmektedir.
ledünnî s. (^J) [Ar.] tas. Allah ilmi
ile ilgili.
Leheb suresi a. (^^J) [< Ar.
“sûretü’l-Leheb” (.^Ji ij^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in yüz on birin­
ci suresi olup Mekke döneminde
nazil olmuştur ve beş âyetten
meydana gelmektedir. “Tebbet
suresi” olarak da bilinen bu su­
rede Hz. Muhammed’e beddua
eden Ebû Leheb’in Allah tara­
findan lânetlenmesi ve cehen­
neme girmesi söz konusudur.
Hz. Peygamber’in “Leheb sure-
sf’nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
5060-5063.
lem-yezel s. (JjJ) [< Ar.lem +
yezel] “Yok olmaz, bâki, kalıcı,
428
ebedî.” anlammda Allah’m sıfat-
larmdan biri.
lem-yezelî s. (J3J) [< Ar.lem +
yezel + -î] Kalıcılık, ebedîlik.
len-terânî a. (^l_p J) [< Ar.len +
terânî] “Sen beni göremezsin.”
anlammda, Hz. Musa’nın Tur
Dağında Allah ile görüşmesi sı­
rasında, Allah’a “Rabbim, bana
kendini göster, seni göreyim.”
demesi üzerine Allah’m söyledi­
ği söz.
letâ'if-i hamse a. (d.„><, smu) [< Ar.
letâ'if + hamse] tas.
Nakşibendiyye tarikatinde
önemli bir aşama olan “kalp,
ruh, sır, hafi, ahfâ” olarak sıra­
lanan unsurları.
levâ'ih a. QûlJ) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasmda tarikata yeni giren
dervişin gönül dünyasmda ve
marifet güneşinin ışığında yavaş
yavaş belirmeye başlayan yarı
aydınlık yarı karanlık oluşum.
levâmi' a. (^y) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasmda tarikata yeni giren
dervişin gönül dünyasmda ve
marifet güneşinin ışığında şafa­
ğın söküp günün aydınlanması
durumuna benzer hâl için kul­
lanılan terim.
levhaş-Allah a. (dli^jl) [Ar.] “Al­
lah acı göstermesin! Allah kaza
belâ vermesin!” anlamında bir
iyi dilek sözü.
 429
levh-i mahfûz a. (hjU« r j) [< Ar.
levhü’l-mahfûz (İyicil ^)] Kâi­
natta var olacak ve meydana ge­
lecek olayları, değişimleri veya
yok oluşları düzenleyen İlâhî
takdirin kayıtlı bulunduğu kitap
veya yazı, bütün evrendeki bil­
giyi kucaklayan ve saklayan ne­
fis. Bu terim, Kur’ân-ı Kerîm’de
“Bel hüve Kur'ânün mecîd. Fî
levhin mahfûz” (Ey Muham­
med! Bu Kur'ân korunmuş bir
levhada bulunan bir kitaptır.) bi­
çiminde “Burûc suresi” (85 / 22)
nde geçer. Aynca, yine Kur’ân-ı
Kerîm’de “levh-i mahfûz” için
“kitâb” (“En'âm suresi”, 6/38
ve 59; “Yasin suresi”, 36 I 12;
“Kâf suresi”, 50 / 4), “fî-kitâbin
mübîn” (“Yunus suresi”, 10 /
61; “Sebe suresi”, 34 / 3), “fî-
kitâbi mestûr” (“İsrâ suresi”,
17 / 58; “Ahzâb suresi”, 33 / 6),
“fî-kitâbin meknûn” (“Vâkı'a
suresi”, 56 / 78) terimleri de kul­
lanılmıştır.
levh ü kalem a. Çda j CJI) [Ar.] bk
levh-i mahfûz ve kalem-i a'lâ
levlâk a. (J^) [Ar.] “Sen olmasay­
dın ben kâinatı yaratmazdım.”
ibaresinin ük kelimesi olan söz
ve bunu ifade eden terim, bk.
hakîkat-i Muhammediyye
levvâme a. (^1^1) [Ar.] “Çok kına­
yan.” anlammda olan bu söz,
“nefs-i levvâme” (bk bu madde)
teriminde geçer ve nefsin ikinci
mertebesi olarak gösterilir.
leyletü’l-kadr
leyle a. (<U) [< Ar.leyl] “Gece, bir
tek gece.” anlammdaki bu söz,
başka kelime ve terkiplerle yeni
terimler oluşturur.
§ tam. leyle-i arûs a. (^^
UJ) bk. leyletü’l-arûs
leyle-i bedr a. (_>jj UJ) Bedir
gecesi, aym on dördüncü ge­
cesi.
leyle-i berât a. (djj UJ) Ara­
bi aylardan Şaban’m on be­
şinci gecesi ve Berat Kandili.
leyle-i kadr a. (jj3 UJ) (kadir
gecesi) bk. kadir gecesi
leyle-i mi'râc a. (jl>u W)
(miraç gecesi) Hz. Muham-
med’in göğe çıktığı gece olup
kamerî aylardan Receb’in
yirmi yedisine rastlayan ge­
ce, Miraç Kandili.
leyle-i regâ'ib a. (JLj UJ)
(rağbetler gecesi) Hz. Âmi-
ne’nin Hz. Muhammed’e ge­
be kaldığı kamer aylarmdan
Receb’in ilk cuma gecesi,
Regaib Kandili.
leyletü’l-arûs a. (^jj*!! İLİ)
Hz. Mevlâna’nm ölüm günü
olan 17 Aralık gecesi.
leyletü’l-isrâ a. (J^l <JJ)
bk. leyle-i mi'râc
leyletü’l-kadr a. (jjüi iU)
(kadir gecesi) bk. kadir gece­
si
Leyi suresi
Leyi suresi a. (^^^ JJ) [< Ar.
“Sûretü’l- Leyi” (JJJI sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in doksan ikin­
ci, iniş sırasına göre dokuzuncu
suresi olup “A'lâ suresi”
(87)nden sonra ve “Fecr suresi”
(89)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve yirmi bir
âyetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayette geçmekte olan
“leyi” (gece) ibaresinden almak­
ta ve “ve’l-Leyl” veya “ve’l-Leyli
izâ yağşâ” suresi olarak da bi­
linmekte ve anılmaktadır. Sure­
nin özünde, Allah’ın birliği
inancı ile toplumda iyilik ve cö­
mertlik içinde olanlar övülmüş,
bunlar ahret mutluluğu ile müj-
delenmiştir. Öte yanda cimriler,
Allah’a karşı gelenler, büyük
günah işleyecekler, bunun karşı­
lığında da cehennem azabı çe­
keceklerdir. Hz. Peygamber’in
öğle ve ikindi namazlarmda bu
sureyi okuduğu hadis kaynakla-
rmda zikredilmektedir. Hz. Pey­
gamber’in “Yâsîn suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5003-5011.
leys a. (^U) [Ar.] “Yok olma, yok
olan şey.” anlammda kelâm te­
rimi.
leyyin a. Q^J) [Ar.] Hadis biliminde
ravînin sağlam olmadığmı ifade
eden cerh terimi.
li'ân a. (jU) [Ar.] ftk. Evli bir kadı­
nı, kocasmm zina ile suçlaması
neticesinde her iki tarafın ye-
430
minleşmesini ve boşanmalarını
ifade eden terim.
li-eb a. (^) [Ar.] ftk. Ailede baba bir
(kardeş).
li-ebeveyn a. (j^V) [Ar.] ftk. Ailede
ana-baba bir (kardeş).
lifâfe a. («alü) [Ar.] Cenazeyi kefen­
leme sırasında kullanılan, baş­
tan ayağa kadar uzanan ve ke­
fenin en üstünde bulunan parça.
“lifâfe”nin her iki uçtan uzun
bırakılması, baş ve ayak tarafı­
nın bağlanması için söz konusu­
dur.
lihye-i sa'âdet a. (cjLuâJ) “Saadet
sakalı.” anlamındaki bu söz, Hz.
Peygamber’in “sakal-ı şerif’
(bk. bu madde) ine verilen ad.
lihye-i şerif a. (^^ Ui) Hz. Pey­
gamber’in “sakal-ı şerif’ (bk. bu
madde) ine ve saçma verilen ad.
lika a. GUI) [Ar.] Hadis biliminde
hoca ile öğrencinin karşılıkh ve
yüz yüze görüşmesi.
§ tam. likâ'u’l-âhiret a. (s^ l
olu) bk. yevmü’l-âhir
likâ'ullah a. (dil Aü) [Ar.] (Allah ile
buluşmak) bk. yevmü’l-âhir
literal tefsir a. Kutsal metinleri
harfi harfine açıklama veya yo­
rumlama biçimi.
li-ümm a. (JLy) [Ar.] ftk. Ailede anne
bir (kardeş).
 431
livâ a. (JJ) (ç. b. elviye) [Ar.] “Bay­
rak.” anlamındaki bu söz, başka
kelime ve terkiplerle yeni terim­
ler oluşturur.
§ tam. livâ-yı sa'âdet a.
(ojk« ^Ijl) “Hz. Muham-
med’in bayrağı” anlammda
bir terim; eşanlamhsı “san-
cak-ı şerif’.
livâ-yi şerif a. (dy^ ^IjJ) bk.
livâ-yı sa'âdet
livâ'ü’l-hamd a. (aoJI djl)
Hz. Muhammed ümmetinin
mahşer günü altmda topla­
nacakları bayrak anlamında
bir terim, “makam-ı
Ahmedî”.
lohusa a. Doğumdan sonra kadınm
rahminden gelen kan için kulla­
nılan terim; eşanlamlısı “nifas”
[bk. bu madde)
lohusalık a. Bir çocuğun doğma-
smdan itibaren en çok kırk gün
devam eden süre için kullanılan
terim. Bu dönemde kadın, na­
maz kılamaz, oruç tutamaz,
Kur'ân okuyamaz, Kur’ân’a el
süremez, camiye gidemez, Kâ­
be’yi tavaf edemez, cinsel ilişki­
de bulunamaz.
Lokmân suresi a. (^t,jLü) [<
Ar. “Sûretü’l- Lokmân” (jLiUl îj
^u)] Kur'ân-ı Kerîm’in otuz bi­
rinci, iniş sırasma göre elli ye­
dinci suresi olup “Sâffât suresi”
(37)nden sonra ve “Sebe suresi”
lüzûm-ı muhâkeme
(34)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve otuz dört
âyetten meydana gelmektedir.
Adını on birinci ayette geçmekte
olan “Lokmân” adından almak­
tadır ve burada Lokman’m oğ­
luna verdiği öğütler ibret niteli­
ğinde ifade edilmektedir. Sure­
nin özünde Allah’a inanma ve
ibadet söz konusudur ve O’nun
insanlara verdiği nimetler üze­
rinde durulur. Hz. Peygamber’in
“Lokmân suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4654-4657.
lüb a. GJ) [Ar.] tas. Dinî ve tasavvu-
fî makamları ifade eden terim.
§ tam. lübü’l-lüb a. (Jll J)
[Ar.] tas. Nûr-ı İlâhî için kul­
lanılan terim.
lütuf a. (Jkl) [Ar.] Sözlük anlamı,
“İyilik etme, merhamet ve yar­
dımda bulunma.” olan bu söz, in-
sanm kendi iradesiyle Allah’a
inanma ve ibadet ederek O’na
şirk koşmaktan ve isyandan ka-
çmmayı kolaylaştıran İlâhî des­
tek ve fiil için kullanılan kelâm
terimi.
lüzûm-ı muhâkeme a. (<^k. ^J)
[Ar.] fik. Ceza hukukunda, yapı­
lan tahkikat sonucunda bir ko­
nunun mahkemeye şevki lüzu­
munu ifade eden terim. Bu iş­
lemler tamamlandıktan sonra
hâkim karşısma çıkma.
lüzûm-ı vakf
lüzûm-ı vakf e. (jîj ^ [Ar.] fık.
Bir vakfın feshi yapılamayacak
nitelikte olması dururmu. Bir
vakfin oluşmasında ittifak her
zaman mümkündür. Ancak
oluşturulmuş bir vakfin dağıl­
ması kolay olmamaktadır. An­
cak iki hüküm bu konuda zorun­
lu kılınmıştır. Birincisi hâkim
kararı, İkincisi ölüm sonrası va­
432
siyet suretiyle. Birincisinde hâ­
kim vakfin lüzumunu gerekli
görüyorsa vakfin dağılması
mümkün olamıyor. Buna “tes-
cil-i vakf’ da deniliyor. İkinci­
sinde vakıf kuran kimse vasiyeti
üzerinde iken ölürse vakfin da­
ğılması da mümkün görünmü­
yor.
mâ a. GU) [< Ar.mâ'] (ç. b. emvâh,
miyâh) “Su.” anlamındaki bu
söz, başka kelime veya terkipler­
le yeni terimler oluşturur.
§ tam. mâ'-i cârî a (^U. pL)
Akarsu, yani “necis” (bk. bu
madde) su. Bir suyun temiz
olabilmesi için en azmdan
bir saman çöpünü taşıyacak
kadar akmtısı olmalıdır.
mâ'-i dâfık a. (jib »D Meni.
mâ'-i harâciyye a. (<uaJ> «D
Arap toprakları dışında bu­
lunan sular, özellikle Dicle ve
Fırat için kullanılan söz ve
terim.
mâ'-ı ma'în a (^ «D (akar
su) Cennette akan İlâhî ır­
mak.
mâ'-ı meşkûk a (djLi. «D
fik. Temiz olup olmadığı şüp­
heli olan su.
mâ'-ı mukattar a. (jU« ?L)
Damıtılmış su, imbikten geçi­
rilmiş ve arıtılmış su.
mâ'-ı mukayyed a (û. fL)
(kayıtlı su) Herhangi bir katkı
maddesiyle oluşmuş ve tabiî
hâlinden çıkmış su. Söz gelişi,
meyve suları, gül suyu gibi.
Bunlar temiz olmakla bera­
ber abdest ve gusül için kul­
lanılamazlar.
mâ'-ı mutlak a (jlL fL)
Tabiî durumunu kaybetme­
miş, kaynak, pmar, kar suyu
benzeri sular.
mâ'-ı müsta'mel O. (JaâStuA
^L) (kullanılmış su) Abdest
alınabilen ve gusül yapılabi­
len su.
mâ'-i öşriyye a. (^ fL)
Arap topraklarında bulunan
sular.
mâ'ü’l-hayât
mâ'ü’l-hayât a. (oLJi pL)
bk. âb-ı hayât
mâ'ü’l-ineb a. (ui*Jl «U)
“Üzüm suyu, şarap.” anla­
mında terim.
ma'âd a. (jGu) [Ar.] “Dönüş.” anla­
mmda olan bu terim, ahiret ve
hesap günü için kullanılmıştır.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de “Ba­
kara suresi” (2 / 285) inde geç­
mektedir.
ma'âz-AHah a. (dljlu) [Ar.] “Allah
korusun, esirgesin.” anlammda,
herhanbir tehlikeye karşı Al­
lah’m korumasına sığmma. Bu
söz, Kur'ân-ı Kerîm’de “Yûsuf
suresi” (12 / 23 ve 79) inde iki
ayette geçmektedir.
mâ ba'de’t-tabî'a a. (^.klluuL)
[Ar.] Hayat ve varlık ile bunlarm
karşısmda Allah ve varlık ötesi
dünyayı ele alan, bunlarm ya-
nmda tabiî bilimlerin ilkelerini
araştıran bilim dalı için kullanı­
lan kelâm terimi, metafizik (bk.
metafizik). Aristo’nun metafizik
için kullandığı Latince “prote
fhilosophia” teriminin Arapça
karşılığıdır, bk. felsefe-i ûlâ
ma'bet, -di a. (a^) [Ar.] ibadet
etme amacıyla yapılan yer için
kullanılan terim. Bütün dinlerin
temelinde ibadet yattığı için, her
dinin kendine özgü bir ibadet
yeri olmuştur. İslâm dininin en
kutsal mabedi şüphesiz Kâbe’dir
ve yeryüzünde ibadet evi olarak
434
ilk yapmm burası olduğu
Kur'ân-ı Kerîm’de “Âl-i İmrân
suresi” (3)nin 96. ayetinde ifade
edilmektedir. Ondan sonra iba­
det edilecek yer anlamında
Mekke’de “mescid” (bk. bu
madde) 1er yapılmaya ve kulla­
nılmaya başlanmıştır. Nitekim,
“Mescid-i Haram”, “Mescid-i
Nebevi”, “Mescid-i Aksâ” bu an­
lamda ibadet yerlerinin en kut­
salları olarak İslâm dünyasında
yerini almıştır. Sonraları mesci­
din yanında ibadet yeri olarak
“câmi” (bk. bu madde) yapımı
hızla yaygınlaşmıştır.
ma'bûd a. (j^) [Ar.] Kendisine
ibadet edilen varlık. Bu terim,
hem batıl hem de Hak için kul-
lanümaktır. Batıl olanlar, put,
ateş veya şeytan olabilirken Hak
tanrı tektir; o da evreni yaratan
yüce Allah’tır.
Mâcid a. (j^L) [< Ar. mecd] Sözlük
anlamı “Şan ve şeref sahibi, hayrı
ve ihsanı bol, lütfü ve keremi
sonsuz.” olan bu söz, “esmâ’ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup Allah’m sıfatı olarak
Kur’ân-ı Kerîm’de geçmemekle
beraber Allah’m doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
mâcin a. (^L) [Ar.] fık. Sözlük
anlamı “Laubali davranan ve
 435
konuşan.” olan bu söz, genellikle
“müftî” sözü ile birlikte kullanı­
larak insanlara dinin yasakları­
na karşı hileleri öğreten, bu yol­
la haramı helâl veya helali ha­
ram gibi sunan, bilmediği konu­
larda olumlu fetva veren kişi
için kullanılmıştır.
mâddiyye a. (^jL) [Ar.] Maddeyi
varlığm temeli sayan, Allah, ruh
ve âhireti inkâr eden felsefî
akım, materyalizm.
mâddiyyûn a. (j^jL) [Ar.] Evrenin
bir yaratıcısının bulunduğunu
kabul etmeyen görüşü benimse­
yenler için kullanılan kelâm te­
rimi, “ilâhiyyûn” (bk. bu madde)
karşıtı.
ma'dûm (I) a. Çj^) [Ar.] Varlığın
zıddı, yokluk, hiçlik; zihin dışın­
da var olmayan anlamında ke­
lâm terimi, “mevcûd” karşıtı.
ma'dûm (II) a. Çjju) [Ar.] fik. İs­
lâm hukukunda, istisnaî olarak
gelir elde etmek amacıyla “se­
lem” (bk. bu madde) akdinde
mevcut olmayan bir malın satı­
mı veya bir akarın kiraya veril­
mesi konusunu ifade eden te­
rim.
maddî temizlik a. Dinî hayatta
temizliğe büyük önem veren İs­
lâmiyet’in, bedende veya çevre­
de oluşabilecek temizlik. Bu ko­
nuya yeri geldikçe dikkat çekil­
miş ve “necasetten temizlik”
mâ-halak-Allah
(bk. bu madde) terimiyle bu ko­
nu açıkça dile getirilmiştir.
mâ fevka’t-tabî'a a. (üJJI j^L)
[Ar.] bk. mâ ba'de’t-tabî'a, fel-
sefe-i ûlâ
magâzî a. (^üJl) Hz. Peygam­
ber’in gazveleri için kullanılan
bu terim, aynı zamanda hadis
kitaplarınm önemli bölümlerin­
den biri olmuştur, bk. kitâbu’l-
magâzî
mağfiret a. (o>.) [< Ar. gafr] “Ku­
lunun günahlarını örtüp onları
bağışlama.” anlammda Allah’a
nispet edilen bir terim. Kur'ân-ı
Kerîm ve hadis kaynaklarmdan
edinüen bilgiye göre, Allah’tan
mağfiret istenmesi durumunda
“şirk” (bk. bu madde) dışmda
bütün günahlarmm affedilebile-
ceği zikredilmektedir.
mağz a. (>) [E] “Beyin, dimağ.”
anlamındaki bu söz, başka ke­
lime veya terkiplerle yeni te­
rimler oluşturur.
§ tam. mağz-ı hakîkat a.
(olta, yu) tas. Dinin batınî
yönü veya gizemi.
mağz-ı Kur’ân e. (jiy >u)
Kur’ân-ı Kerîm’in özü, sırrı.
mahabbet a. (o^.) [Ar.] bk. mu­
habbet
mâ-halak-Allah a. (dlljUL) [Ar.]
Yaratıklar, Allah’ın yaratmış ol­
duğu her şey.
mahdûm
mahdûm a. (^) [< Ar.hidmet]
(ç. b. mahâdim] “Oğul, erkek ço­
cuk veya hizmet olunan kimse,
efendi ve hanım.” anlamındaki
bu söz, başka kelime veya ter­
kiplerle yeni terimler oluşturur.
§ tam. mahdûm-ı kâ'inât a.
(oLilS jm^) (.kâinatın hizmet
ettiği) Hz. Muhammed.
mahfil a. (Jk*) [Ar.] Camilerde
etrafı parmakla çevrili veya
yerden yüksek yapılmış olan bö­
lümler.
§ tam. mahfil-i kazâ a. Glki
Ji^)/ik Şerî mahkeme.
mahfuz (I) a. (lyk.) [< Ar.hifz] 1.
Hadis biliminde, rivayetleri bir­
birine zıt iki ravîden daha güve­
nilir olanmm rivayet ettiği hadis
için kullanılan söz ve terim. 2.
Sözlük anlamı, “Korunmuş, sak­
lanmış.” olan bu terim, hadis bi­
liminde, “sahih hadis” (bk. bu
madde) anlamındadır. Bu söz,
ayrıca, “ceyyid, müstakim,
nebîl, sâbit, sâlih” (bk. bu mad­
deler) terimleriyle eşanlamh
olarak kullanılmıştır.
mahfuz (II) a. (lyk») [< Ar.hifz]
tas. Tasavvuf inancmda, “ko­
runmuş, esirgenmiş.” anlammda
olan bu terim, “velî” (bk. bu
madde)nin içine düştüğü günah­
tan korunması anlamını taşı­
maktadır. Buna göre, “velî” in­
san olarak günah işleyebilir, an­
cak bu günahta ısrar etmez ve
436
tövbe eder, günahtan annmış
olur.
mâhiyet a. (cLl) [< Ar. mâ + hü-
ve + t] Bir varlığm veya nesne­
nin özünü ya da cevherini oluş­
turan şey anlammda kelâm te­
rimi.
mahkeme a. G^j [< Ar.hükm]
ftk. Sözlük anlamı, “Hüküm veri­
len yer, yargılama yeri.” olan bu
söz, fıkıh terimi olarak kadılarm
davalara baktığı resmî daire ve
makam olarak kullanılmıştır.
§ tam. mahkeme-i kübrâ a.
(^ «< ~<~ .) (En bifyük mah­
keme) Mahşer günü insanla-
rm hesaba çekileceği gün.
mahkeme-i kirdgâr a. (jISj£
t^.) Allah’ın mahkemesi.
mahkeme-i şer'iyye a. (f^^
<X^<>) Şerî hükümlere göre
bütün hukuk ve ceza davala-
rma bakmakla görevli mah­
kemeler.
mahlûk a. (jjk.) [Ar.] (ç. b.
mahlûkât) Sonradan olmuş var­
lık, yaratık anlammda kelâm te­
rimi. Bu anlamıyla Kur'ân va­
hiy yoluyla indiği, yazılı olmadı­
ğı için mahlûk olarak kabul
edilmemiştir. Ancak sonradan
yazıya geçmiş biçimi bu terim
ile karşılanmıştır.
mahlûkât a. (oüjLu) [< Ar.halk;
mahlûk’un ç. b.] Allah tarafin­
dan yaratılmış bulunan bütün
yaratıklar.
 437
mahmasa o. (<^k«) [Ar.] “Şiddetli
açlık.” anlamına gelen bu terim,
böyle bir duruma düşen kimse­
ye haram sayılan yiyeceklere
yönelme iznini ifade etmektedir.
Bu durum, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Mâide suresi” (5)nin üçüncü
ayetinde, mealen “Kim, açlık hâ­
linde (mahmasa) sıkıntıya düşer­
se, zor durumda kalırsa günaha
gönülden yönelmemek şartıyla
(haram kılınan yiyeceklerden yi­
yebilir.) ” diyerek ifade edilmiş­
tir.
mahreç a. (^) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hadisin ilk defa riva­
yet edildiği veya yayıldığı yer.
§ tam. mahrecü’l-hadîs a.
(dujJI jji«) bk. mahreç
mahrem a. Ç._^>) [Ar.] fik. Birbirle-
riyle evlenmeleri dinen yasak­
lanmış bulunan yakın akrabayı
ifade eden fıkıh terimi. Bunlar,
üç kısma ayrılmıştır: 1. Kan hı­
sımlığı olup büyük anne, büyük
baba, anne, baba, torunlar, kar­
deşler, kardeş çocukları ile anne
ve babanın kardeşleri. 2. Sıhrî
Mâ’ide suresi a. O^j^ ^L) [<
hısımlık, eşlerin anne ve baba­
ları, eşlerin çocukları ile anne ve
babanın kardeşleri. 3. Süt hı­
sımlığı, yani süt anne, dede, ba­
ba ve büyük anne, büyük baba;
emzirilen veya eşin emzirdiği
çocuklar ve torunlar ve bunlann
babaları, anneleri vb.
Mâ'ide suresi
mahşer a. (^) [Ar.] Kıyamet
günü veya ahiret günü için kul­
lanılan terim.
mahşername a. (uüjiı*) [< Ar.
mahşer + F. nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta Kur'ân-ı
Kerîm’in hükümleri doğrultu­
sunda kıyametin kopmasından
sonra mahşer gününde bütün
canlılarm yeniden dirilerek top­
lanması konusunu kaleme alı­
nan eserler için kullanılan ortak
ad.
mahv a. (jx«) [Ar.] Hadis biliminde,
hadis metinlerini yazarken yan­
lış yazılan sözleri silip yeniden
yazma işi.
mahv ve isbât a. (o 121 j j^) tas.
Tasavvuf yoluna yeni giren der­
vişin kötü huy ve dünya alışkan­
lıklarını bir yana bırakarak
kendini Allah yoluna adaması ve
iyi huylar edinmesi işi veya du­
rumu.
mahyâ a. (L^) [Ar.] Zikir meclisi,
Hz. Peygamber’e salat ve selâm
getirmek için oluşturulan mec­
lis.
Ar. “Sûretü’l- Mâ'ide” G2UI »_>
^)] Kur'ân-ı Kerîm’in beşinci,
iniş sırasma göre yüz on ikinci
suresi olup Mekke döneminde
nazil olmuştur ve 120 âyetten
meydana gelmektedir. Adını 112
ve 115. surelerde geçen “sofra”
anlammdaki “mâ'ide” sözünden
mâ kable’t-tabî'a 438
almaktadır. Bu sure aynı za­
manda “el-Ukud, el-Münkıze,
el-Ahyâr” olarak da adlandırıl­
maktadır. Konusu itibariyle
“Nisâ suresi” (4)nin devamı ni­
teliğindedir. Özünde, aile kuru­
mu ile ilgili kurallar, inanç ve
ahlâk dersleri, hac uygulamala­
rı, usulüne aykırı hayvan kesi­
mi, abdest alma usulleri, hırsız­
lık, şahitlik etme, içki ve kuma-
rm kötülükleri anlatılmakta; ay­
rıca İsrailoğullan tarihi ile
Yahudilik ve Hristiyanlığın yan-
hş uygulamaları eleştirilmekte­
dir. Sure, Allah’ın mutlak varhğı
ve hükümranlığı ile İlâhî kudreti
anlatılarak son bulmaktadır. Hz.
Peygamber’in “Mâ'ide sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 9, s.
4323-4349.
mâ kable’t-tabî'a a. (auUiJJL)
[Ar.] Varlığın bütün ilkelerini ve
özünü içermesi bakımından ve
de değer bakımından bilimlerin
tamamından önce gelen anla­
mmda kelâm terimi.
makâlât a. (o^ü«) [Ar. makâle’nin
ç. b.] İslâmî bilimler içinde
“itikadî mezhep” için kullanılan
kelâm terimi.
makâm a. (flü) [Ar.] tas. Sözlük
anlamı “Ayakta durulacak yer,
mertebe, mevki.” olan bu söz,
Hak yolunda düzenli ve kararh
gayret sarf ederek ahlâkî değer­
ler ile belli derecelere ulaşma
yanında velîlerin kabirlerini ve­
ya türbelerini ifade etmek için
kullanılmıştır.
§ tam. makâm-ı Ahmedî a.
(^j^.1 fli.) bk. livâ'ü’l-hamd
makâm-ı cem a. (^ ^GU)
tas. Bir olma, bütünleşme,
birleşme makamı.
makâm-ı İbrâhîm a. (^y
^tu) Mekke’de Kâbe’nin ilk
yapımı sırasında Hz. İbra­
him’in duvar ördüğü ve bu­
ranın üzerine çıkıp Allah’a
inananları hac yapmaya da­
vet ettiği yere verilen ad. Bu
konu Kur'ân-ı Kerîm’in iki
ayetinde dile getirilmiştir. Bi­
rincisi, “Bakara suresi” (2)
125. ayette mealen geçen “O
vakit ki Kabe’yi insanlar için
sevap kazanma ve emniyetli
yer yaptık. Siz de İbrahim’in
makamından bir namaz yeri
edinin...” cümleleridir; İkinci­
si ise “Âl-i İmrân suresi” (3)
97. ayet olup “Orada açık de­
lillerle İbrahim’in makamı
vardır...” ibaresiyle ifade
edilmiştir.
makâm-ı kâbe kavseyn a.
(j^jâ uü fil») tas. bk.
makâm-ı vahdet
makâm-ı Mahmûd a. ü^^
fil») İslâm inancma göre, Hz.
Peygamber’in kıyamet gü­
nünde Müslümanlarm içinde
bulunacağı sıkmtılara çare
 439
olmak üzere hazır bulunaca­
ğı ve onlara dua edeceği du­
rumu ve konumu veya “şe­
faat makamı”nı ifade eden
terim. Bu makam, Kur'ân-ı
Kerîm’in “İsrâ suresi” (17)
79. ayetinde şöyle ifade edil­
mektedir: “Gecenin bir kıs­
mında uyanıp sırf sana mah­
sus fazla bir ibadet olmak
üzere namaz kıl. Umulur ki
Rabbin seni makâm-ı
Mahmûda gönderir. ”
makâm-ı samediyyet a.
(cujaus ^11.) tas. Melâikeler
makamı.
makâm-ı vahdet a. (o-u^
fd.) tas. “Âlem-i ceberût”
(bk. bu madde).
makâm-ı vesile a. (<1^ ^IL)
tas. Hz. Peygamber.
makber a. (j^) [Ar.] bk. mezarlık
makbere a. (*ji«) [Ar.] bk. mezar­
lık
makbûl a. (J^a.) [Ar.] Hadis bili­
minde bir hadisin doğru, sağlam
ve güzel, ayrıca ravînin de gü­
venilir olduğunu ifade eden te­
rim.
makbûlât ç. a. [Ar.] Doğru­
luğu söyleyene ait olan
anlmında kelâm terimi.
makbûl hadis a. Hadis biliminde,
sened ve metin bakımmdan sağ­
lam olan, dinde delil kabul edi­
len ve bununla amel edümesi
uygun olan hadisler için kullanı­
maktel-i Hüseyn
lan terim, “merdûd hadis” kar­
şıtı.
makdûr a. (jj-ûJ [Ar.] Kudrete
konu teşkil eden şey anlamında
kelâm terimi.
maklûb a. Çjlh) [Ar.] Hadis bili­
minde, isnadmda ravîlerin isim
veya neseplerinin, metnin için­
de ise söz veya ibarelerin yerle­
rinin değiştirilerek yeni bir
tarzda ifade edilmesini anlatan
terim. Bu tarz hadislere
“ma'kûs” da denilmiştir.
maklûb hadis a. bk. maklûb
makrûnen a. (LjjL) [Ar.] Hadis
biliminde, ravînin zayıflığından
dolayı bir hadisi, sika bir
ravînin rivayetiyle birlikte al­
mak.
maksûr a. (^-^»0 [Ar.] bk. mevkuf
maksûre a. Gjj^u) [Ar.] Bazı bü­
yük camilerde halifelerin veya
devlet başkanlarmm namaz
kılması için yapılmış özel bö­
lümlere verilen ad.
maktel a. (Jü.) [Ar.] Din veya dev­
let büyüklerinden birinin ya da
birkaçınm ölümü üzerine kale­
me alman ve bu tür konuları iş­
leyen eserler için kullanılan or­
tak ad.
§ tam. maktel-i Hüseyn a.
t^.—. JiL) tas. ed. Tasavvuf
edebiyatmda mutasavvıf şa­
irlerin Kerbelâ hadisesini ve
Hz. Hüseyin’in şehit edilmesi
maktû hadis
olayını şiirleştiren eserler
için kullandıkları ortak ad.
maktû hadis a. Hadis biliminde,
senedi düzenli olsun veya olma-
sm tabiînlere dayandırılan söz
ve fiiller.
ma'kûs a. (^j^) [Ar.] bk. maklûb
mâl a. (JL) [Ar.] (ç. b. emvâl) flk.
Bir nesnenin veya eşyanın aynî
haklara sahip olması ve onun
üzerinde her türlü hukukî işle­
min yapılabilmesi işi, konumu
veya durumu.
§ tam. mâl-i bâtın a. (^L JU)
flk. Para ve gümrüğe tabi ol­
mayan mallar.
mâl-i cizye a. (<□> JL) flk.
Araziden alman vergi.
mâl-i harâm a. Çl^ JL) fik.
Kumar, rüşvet, zina, faiz gibi
helâl olmayan yollarla kaza­
nılan mallar.
mâl-i ma'sûm a. (^.^«o JL)
fik. Şeriat hükümlerine göre
dokunulmaz olan veya mü­
saderesi caiz olmayan mal­
lar.
mâl-i mîrî a. (^^ JL) ftk.
Devlet malı veya gelirleri.
mâl-i mütekavvim a. Ç/^
JL) fik. Şeran kullanılması
veya yenilmesi içilmesi
mübah olan şeyler.
mâl-i sadakat a. (oüj^ JL)
ftk. Zekât mallan.
440
mâlâya'nî a. (^ılL) [Ar.] Bir kim­
se için dinî ve dünya hayatı ba-
kımmdan değersiz ve yararsız
görülen söz ve davranışlar.
mâlî yıl a. Yılm zaman dilimlerini
(yıl, ay, gün v.b.) güneşin hare­
ketine göre belirleyen ve yıhn
ilk gününü mart başı olarak tes­
pit eden takvim yılı.
Mâlik a. (dlL) [Ar.] İslâm inancına
göre, cehennemi idare eden me­
leklerden biri için kullanılan ad.
Mâlikîlik a. bk. Mâliki Mezhebi
Mâliki Mezhebi a. Dört büyük fıkıh
mezhebinden biri olup Hicrî yı­
lın ikinci yüzyılında Medine’de
doğan ve İmam Mâlik b. Enes
(öl. 179 / 795) tarafindan oluştu­
rulan ve geliştirilen, ismini de
kurucusundan alan, sonradan
“Mâlikiyye” olarak da adlandırı­
lan sünnî fıkıh mezhebinin adı
ve bu mezhep için kullanılan te­
rim.
Mâlikiyye a. (^L) [Ar.] bk. Mâliki
mezhebi
Mâlikü’l-Mülk a. (dUl dJL) [Ar.]
“Mülkün sahibi.” anlamında bu
söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleri)dan olup Kur'ân-ı
Kerîm’de Allah’a izafe edümek-
tedir. “Âl-i İmrân suresi” (3)nin
26. ayetinde mealen “De ki,
Allahım, ey mülkün sahibi, sen di­
lediğine mülkü verirsin, diledi­
ğinden mülkü alırsın.” biçiminde
ifade edilen bu söz, İslâm bügin-
 441
leri tarafindan Allah’ın zatî isim­
ler gurubunda sayılmıştır ve Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
ma'lûl a. (J>>) [Ar.] bk. mu'allel
ma'lûm s. (^jLu) [< Ar. ilm] Son
dönem kelâm bilimi konusu
içinde değerlendirilen bu terim,
“Bilinen, kendisine beşer bilimi­
nin taalluku mümkün olan şey.”
olarak nitelenmiş ve tanımlan­
mıştır.
manevî kirlilik a. bk. hades veya
hadesten taharet
Mâni a. (fiL) [Ar] Sözlük anlamı
“Mahrum etmek, engel olmak”
olan bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
Allah’m sıfatı olarak “Koruyucu,
kollayan, yardım eden.” anla­
mmda Kur’ân-ı Kerîm’de on al­
tı ayette yer almaktadır (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu’cem, “mn'a”
maddesi). Bu söz, Allah’ın dok­
san dokuz ismini veren Tirmizî
rivayetlerindeki listede de yer
almıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82).
maraz-ı mevt a. (o^ juJ [Ar] fık.
“Maraz” hastalık; “mevt” ölüm
anlamındaki sözlerden oluşan
bu terkip, “ölüm hastalığı” (bk.
bu madde) nı ifade etmektedir.
İslâm fıkhmda, ölümcül veya
ölüm hastalığına yakalanmış bir
ma'rifetullah
kimse için varis ve alacakhlarm
haklarma ilişkin hukukî işlemler
bakmamdan bazı kısıtlamalar
getirilmiştir. Buna sebep olarak
kişinin iç irade-dış irade uyuş-
mazhğı veya iç irade beyanını
gerçek duruma uygun biçimde
kullanamama durumu, haklan
kötüye kullanımı, akitlerde dış
etkenler gibi konular gösteril­
miştir.
ma'rifet a. (d>«) [Ar.] (ç. b.
ma'ârif) 1. Allah ve sıfatlan,
isimleri, eylemleri, ile tecellileri
konusunda mavevî güç sayesin­
de kazanılan ilim ve bilgi anla­
mmda tasavvufî bir terim. 2. tas.
Tasavvuf inancma göre dört
mertebe: şeriat, tarikat, haki­
kat, marifet.
§ tam. ma'rifet-i nefs a. O^ü
ci>u>) İnsanm kendini bilme­
si anlammda tasavvuf terimi.
ma'rifetü’s-sahâbe a.
(<jLJI öijiu) İslâmiyet’in
yayılması ile birlikte sahabe­
nin hayatı ile hadis bilimine
ilişkin eserlerin yayılması
üzerine bu konularda kaleme
alınan eserlere verilen ortak
ad.
ma'rifetullah a. («dilci>u) [Ar] tas.
Tasavvuf inancmda bilimden
İlâhî güce yönelme, kalben ve
ruhen hakikati görme anlamm­
da terim.
mârika
mârika a. (üjL) [Ar] Dinden çıkan­
lar, ayrılanlar anlamında
“Havâric” (bk. bu madde) veya
“Hâricîler” (bk. bu madde) için
kullanılan terim.
ma'rûf a. (Jj>u) [Ar.] 1. İslâm
inancma göre, dinin hükümleri,
genel kuralları ve emirleri çer­
çevesinde yapılması ve söylen­
mesi gereken, insanları yetiş­
tirme, yönlendirme ve kötülük­
lerden uzaklaştırma anlamında
her söz veya davranış için kul­
lanılan terim, bk. “emr-bi’l-
ma'rûf ve nehy ani’l-münker”
2. Hadis büiminde, doğru, sağ­
lam ve güvenilir hadisler,
“münker hadis” zıddı.
ma'rûf hadis a. bk. ma'rûf
mâ-sivâ a. Ç^U / ij^U) [< Ar.mâ
+ siva’l-lah (Allah'ın dışında sa­
yılan her şey)] Sözlük anlamı,
“Bir nesneden başka olan varlık­
ların hepsi.” olan bu söz, Al­
lah’tan başka bütün varlıkları
ifade eden tasavvufî bir terim.
Bu kavram, tasavvuf çevrelerin­
de dokuz smıf olarak gösteril­
miştir. Bunlar, melek, felek,
kevkeb, tabiat, unsur, maden,
nebât, hayvan ve insan.
ma'siyyet a. (ûuai« / i>^u) [Ar.] (ç.
b. ma'âsi) “Başkaldırı, serkeşlik,
isyan; günah, suç.” anlammda
dinî terim. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de otuz iki ayette yer al­
maktadır (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “asy” maddesi). Aynı
442
anlamlarda bu terimi hadis ri­
vayetlerinde görmek mümkün­
dür (bk. Wensinck, el-Mu'cem,
“asy” maddesi).
maslahat a. (oJu.) [< Ar. salah]
fık. Sözlük anlamı “İyi, uygun, el­
verişli, maksada uygun olan, ya­
rarlı.” olan bu söz, şeriat hü­
kümlerine uygun, akıl ve tecrü­
be yoluyla belirlenen değerlere
uyumlu olan yararh işler ve ko­
nular anlamında kullanılan fı­
kıh terimi, “fesâd” (bk. bu mad­
de) ın zıddı.
masnû a. (^j^A Uydurma hadis,
bk. mevzû
masnû hadis a. bk. mevzû hadis
mâşâallah / mâşallah a. ve ünl. (<UI
»LiL) [< Ar.mâ-şâ'a Allah (Al­
lah dileyince her şey olur.)] 1.
“Takdir, övgü, şaşma ve memnu­
niyet” için kullanılan bir terim.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de dört
ayette yer almaktadır (“A'râf
suresi” (7 / 188); “Yûnus sure­
si”, (10 / 49); “A'lâ suresi” (87 /
7) ve “Kehf suresi” (18 / 39). 2.
“Nazardan esirgesin” diye küçük
çocuklara takılan ve üzerinde
“maşallah” yazısı bulunan, yassı
ve ince börek biçiminde altm iş­
lemeli süs eşyası.
matrûh a. (^jJ^) [Ar.] Hadis büi­
minde, rivayet ettiği hadisin
asüsız ve yalan olduğu tespit
edüen ravî ve bu kimsenin nak­
lettiği hadisler.
 443
Mâtüridiyye a. (^^L) [Ar.] Mu­
hammet! b. Muhammet! Ebû
Mansur el-Mâtüridî (öl. 150 /
767)nin kurucusu oladuğu kabul
edilen itikadî bir ekol için kulla­
nılan ad. Maveraünnehir bölge­
sinde “ehl-i sünnet” (.bk. bu
madde) inancmm korunması ve
yayılmasmı sağlayan bu ekol,
aklı ve nakli temel ilke olarak
benimsemiştir.
Mâtüridî mezhebi a. bk.
Mâtüridiyye
Mâ'ûn suresi a. (^j^ (>U [<
Ar. “Sûretü’l- Mâ'ûn” (^Ul Sj
ju,)] Kur'ân-ı Kerîm’in. yüz ye­
dinci, iniş sırasma göre on ye­
dinci suresi olup “Tekâsür su­
resi” (102)nden sonra ve
“Kâfirûn suresi” (109)nden ön­
ce Mekke döneminde nazil ol­
muştur ve yedi âyetten meydana
gelmektedir. Adını son ayette
geçen “mâ'ûn” (zekât veya kom­
şular arasında sıkça ödünç alı­
nan eşya) sözünden alan bu su­
re, aynı zamanda “Eraeyte, Dîn,
Tekzîb, Yetîm” adlarıyla da bi­
linmektedir. Surenin özünde in-
kârcılar ile iki yüzlü insanların
ahlaken bozuk davranışları ve
ahreti inkâr eden bu tip kimse­
lerin en yakm dostlarma bile
yardımcı olamayacağı ve bencil
davranışları üzerinde durul­
maktadır.
ma'ûnet a. (^y^ [Ar.J İslâm inan­
cına göre, bir müminin içinde
me'âd
bulunduğu sıkmtıdan çıkması
için Allah tarafmdan oluşturu­
lan olağanüstü durumlar için
kullanılan kelâm terimi.
mâ verâ'e’t-tabî'a a. (odJ J^L)
[Ar.] Hayat ve varlık ile bunların
karşısmda Allah ve varlık ötesi
dünyayı ele alan, bunların ya­
nında tabiî bilimlerin ilkelerini
araştıran bilim dalı için kullanı­
lan kelâm terimi, metafizik (bk.
metafizik). Aristo’nun metafizik
için kullandığı Latince “prote
fhilosophia” teriminin Arapça
karşılığıdır, bk. felsefe-i ûlâ
mazhar a. (^L) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, Allah’m isim, sı­
fat ve eylemlerinin ortaya çıktığı
veya göründüğü yer.
Mazhariyye a. (4j^k») [Ar.]
Nakşibendiyye-Müceddidiyye
tarikatinin Mazhar Cân-ı Cânân
(öl. 1195 / 1781) a nispet edilen
kolu.
mazmaza a. Cu^^Aa) [Ar.] fık. îslâm
inancma göre, abdest alırken ve
gusül yaparken ağza su alıp çal­
kalama işlemi. Hanefi mezhebi­
ne göre bu işlem, guslün farzları
arasında sayılmaktadır. Ağza
alman suyu yutmak mekruhtur.
me'âd a. (jLu) [Ar.] İslâm inancma
göre, ahret âlemine inanma ve
öldükten sonra dirilme için kul­
lanılan terim. Bu konu Kur'ân-ı
Kerîm’de başta “Kasas suresi”
(28)nin 85. ayetinde olmak üze-
me'âl
re, “Rûm suresi” (30 / 27) ve
“Yasin suresi” (36 / 79)nde açık­
lanmıştır.
me'âl a. (JLu) [Ar.] Kur'ân-ı Kerîm
ayetlerinin bir başka yabancı di­
le kelime kelime, cümle cümle
aynen çevrilmesi değil, çevrildi­
ği dilin anlatım kuralları ve gü­
cüne bağlı kalmarak yapılan ak­
tarma işi.
me'âlî a. QLu>) Hadis biliminde,
atalardan, dedelerden başlaya­
rak hadis rivayet etme yöntemi.
Me'âric suresi a. (ı_f^>^k.) [<
Ar. “Sûretü’l- Me'âric” (jjLull Sj
_^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yetmi­
şinci, iniş sırasma göre yetmiş
dokuzuncu suresi olup “Hâkka
suresi” (69)nden sonra ve “Nebe
suresi” (78)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
kırk dört âyetten meydana gel­
mektedir. Adını üçüncü ayette
geçen ve “ma'rec / mi'rec”
(merdiven) kelimesinin çokluk
biçimi olan “me'âric” (merdiven­
ler) sözünden alan bu sure, aynı
zamanda “Se'ele, Se'ele sâ'ilün,
Mevâkı” adlarıyla da bilinmek­
tedir. Surenin özünde kıyamet
ve ahret inancına karşı çıkanlar
eleştirilirken AUah’m yüceliği ve
inananlarm cennetle ödüllendi­
rileceği üzerinde durulur. Hz.
Peygamber’in “Me'âric sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4907-4908.
444
mebâdî’l-ukül a. (Jji*il^jL) [Ar.]
Aklın sağlıklı bir sonuca ulaş­
mak için yaptığı istidlâlde da­
yandığı temel ilkeler anlamında
kelâm terimi.
mebâdî’l-ulûm a. (^jLJI^jL) [Ar.]
Her bilimin temel ilkelerini
oluşturan konular anlamında
kelâm terimi.
mebde a. Gl.^) [Ar.] 1. Aklın, bilim­
lerin ve varlığm temel ilkesi ve
başlangıcı. 2. tas. bk. kavs-i urûc
§ tam. mebde-i evvel a. (Jjl
Jju) tas. Allah.
mebde-i küll a. (^ Jx^) tas.
bk. mebde-i evvel
mebde'ü’l-mebâdi a. Q$jUJI
flj«) tas. “Âlem-i ceberût”
(bk. bu madde).
mebde'ü’s-sened a. (âJl
Jj«) Hadis biliminde, sene­
din müellif tarafı.
mebde ve me'âd a. (jlu j Jj«)
[Ar.] Evren ve varlığın oluşumu,
başlangıcı ve nasıl bir sona ola-
şacağı konusunu inceleyen bilim
dalı için kullanılan terim ve bu
konuda yazılan eserlerin ortak
adı.
mebrur hac a. Makbul olan hac,
yani içine günah veya riya ka­
rışmamış hac (bk. Sahîh-i Buhârî,
“Kitâbü’l-Hacc”, C. 3, s. 1447).
mecâzü’l-Kur'ân a. y> }k.) [Ar.]
Kur'ân-ı Kerîm’de yer alan me-
 445
cazî ifadelerin tefsiri üzerinde
çalışmalar yapan bilim dalı için
kullanılan terim ve bu konuda
yazılan eserlerin ortak adı.
Mecîd a. (J 1% o) [Ar] Sözlük anlamı
“Soylu, asil” olan bu söz,
“esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup “Çok itibarlı,
şerefli, cömert.” anlammda
Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’a izafe
edilmektedir: “Hûd suresi” (11 /
73). Ayrıca bu terim iki ayette de
“çok şerefli” anlammda
Kur'ân’m sıfatı olarak
“Kur'ânü’l-mecîd” biçiminde
“Kâf suresi” (50 / 1) ve “Burûc
suresi” (85 / 21) nde geçmekte­
dir. “Mecîd”, İslâm bilginleri ta­
rafından Allah’m zatî isimler
gurubunda sayümıştır ve Al­
lah’ın doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
meclis (I) a. (yJ^) [< Ar. cülûs] (ç.
b. mecâlis) 1. Belli bir amaca
yönelik toplu çalışmaların ya­
pıldığı yer. Bu tür meclisler, ça­
lışmanın yapıldığı konulara göre
adlandırılmaktadır: ilim mecli­
si, zikir meclisi, tartışma mec­
lisi gibi. Ayrıca “meclis”ler, ho­
canın adıyla anılmış, meclis-i
Ebussuud gibi; Kur’ân konula­
rını içerenlere “meclisü’l-seb”
denilmiş; bilim dalları için olan­
lara “meclisü’t-tedrîs” adı ve­
rilmiş; camilerde verilen vaazlar
meczûp
“meclisü’l-va’z” olarak adlandı­
rılmış; kelâm veya felsefeye iliş­
kin toplantılar “meclisü’n-
nazar” veya “meclisü’l-münâ-
zara” diye nitelenmiştir. 2. (Hz.
Peygamber’den sonra) Mescit­
lerde yapılan dersler için kulla­
nılan terim.
meclis (II) a. (juLm) [< Ar. cülûs]
(ç. b. mecâlis) Hadis biliminde,
uzman bir kimsenin hadis tespi­
ti üzerine öğrencileriyle yaptığı
toplantı için kullanılan terim ve
bu tür toplantılarda yazılan ha­
dislerden oluşan eserlere veri­
len ad.
mecrûh a. (^j^) [< Ar. cerh] Ha­
dis biliminde, suçlama veya it­
ham sebebiyle eleştiri konusu
olan ravî için kullanılan terim.
meczûp, -bu (I) a. (ujâ^a) [<
Ar.cezb] tas. Tasavvuf inancına
göre, henüz sufîlik yoluna gir­
memişken birdenbire Allah’m
kendine çektiği, dost edindiği ve
sürekli yanmda bulundurduğu
velîler için kullanılan terim. Bu
yüce mertebeyi velîlerin kendi
gayretleri ile kazanmadıkları,
bunun Allah’ın bir lütfü olduğu
fikri mutasavvıflar arasında
yaygın bir kanaattir. îslâm dün-
yasmda “meczûb”lar, büyük bir
saygı ile karşılanmış, üstelik pek
çok sufîye bu ad ile hitap edil­
miş, ölenler için ise türbeler
yaptırılmış, kabirleri ziyaretgâh
olarak yaşatılmıştır.
meczûp
meczûp, -bu (II) a. Uji^) [< Ar.
cezb] tas. Tasavvuf inancına gö­
re, Allah’ın rızasını kazanmış,
her türlü dünyevî heveslerden
arınmış, bundan dolayı manevî
makam ve mertebelere ulaşmış
tasavvuf ehli.
meçhûl a. (J^) [< Ar. cehl] Hadis
biliminde, kimliği hiç bilinme­
yen veya çevresinde pek iyi ta-
nmmayan ravîler.
§ tam. meçhûlü’l-ayn a. (jjJl
ub^-) Hadis biliminde adı
geçmekle beraber hadis öğre­
timinde veya öğreniminde
pek tanınmayan ve “tek
ravîsi olan kimse” diye bili­
nenler için kullanılan terim.
meçhûlü’l-hâl a. (JL=J J^)
Kendisinden iki veya daha
fazla güvenilir ravî tarafın­
dan söz edilen, fakat hadisçi-
ler arasında pek tanınmayan
kimseler.
meçhûlü’l-vasf a. (a^jlı
J^) bk. meçhûlü’l-hâl
meçhûlü’z-zât a. (sljllj^)
bk. meçhûlü’l-ayn
meçhûl hadis a. bk. meçhûl
med a. (a») [Ar.] Arap alfabesinde,
bir harekeli harfin önünde yer
alan ve harfin harekesi türün­
den olan sesin harekesi yönünde
uzatılması işlemi.
Medenî a. (^j-) [Ar.] 1. Hz. Pey­
gamber’in Medine’ye hicreti
446
sonrasında bu şehirde nazil olan
Kur'ân-ı Kerîm’deki sure veya
ayetler; bk. sûre 2. Hz. Peygam­
ber’in Medine’ye hicreti sonra­
sında bu şehirde ortaya çıkan ve
yayılan hadisler.
Medenî ayetler a. bk. Medenî
medfen a. (>a») [Ar.] bk. kabir
medhal a. (J^aJ [Ar.] Hadis kitap-
larmda, esas konuya girerken
eserin yazan, yöntemi gibi ko­
nularda açıklamaların yer aldığı
bölüm.
medhûl a. (J^a.) [Ar.] Hadis kitap­
larında yer alan hadislerin ara­
şma sonradan büerek veya far­
kında olmayarak eklenen hadis­
ler.
Medine sözleşmesi a. Farklı din
ve sosyal gruplar arasındaki
ilişkileri, hukuk düzeni ve karşı-
hklı güven anlayışı temeli üze­
rine kurulmuş ve Hz. Peygam­
ber tarafından Hicret (622) ’in
hemen sonrasında Medine’de
çoğu Yahudi olan farklı kabileler
üe yerli halkın arasında uzlaşma
neticesinde oluşturulmuş bir
antlaşma ve bu antlaşmanm
metni. İslâm’ın oluşum süreci
içinde bu sözleşme, çok kültürlü
ve çok dinli toplumlarda bir
arada yaşama modeli yaratmış
ve bu dönemden sonra bütün
Müslüman toplumlar için bir
örneklik teşkil etmiştir.
 447
medlûl a. (JJa») [Ar.] fik. Delil veya
tanık olarak gösterme.
medrese a. (^^aO [< Ar. ders] (ç.
b. medâris) İslâm dünyasında
gençleri eğitmek ve okutturmak
amacıyla yaptırılmış eğitim ve
öğretim kurumlan, üniversite.
§ tam. medresetü’l-e'imme
ve’l-hutebâ a. (1^11^1^
A») İslâm dünyasmda, imam
ve hatip yetiştirilmek üzere
açılan mektepler.
medresetü’l-hattâtîn a.
(jJalLjl L,jAo) Hüsn-i hat
sanatı ve İslâmî kitap sanat-
larmm eğitimi ve öğretimi
amacıyla açılan mektepler.
medresetü’l-irşâd a. GU^l
UjAo) İslâm dünyasında, vaiz
ve imam yetiştirilmek üzere
açılan mektepler.
medresetü’l-kuzât a. (sL^ül
L,ja>) İslâm dünyasında, şer’î
mahkemelere kadı yetiştiril­
mek üzere şeyhülislâmlığa
bağlı olarak açılan mektep­
ler.
medresetü’l-mütehassisîn
a. (juA.A^dl iuyA.) Medre­
sede uzman yetiştirmek üze­
re kurulan mektepler.
medresetü’l-vâ'zîn a.
(jjktljll L,ji.) Vaiz yetiştir­
mek üzere açılan mektepler.
medrese-nişîn s. (^ «u^aa) [<
Ar. medrese + F.nişîn: “medre­
mefküd
sede oturan”] Medrese öğrencisi
veya medreseli.
mefhar a. (>L) [< Ar.fahr] (ç. b.
mefâhir) “Övünme, iftihar et­
me.” anlammdaki bu söz, bazı
kelime veya terkiplerle birlikte
yeni terimler yapmak için kul­
lanılmıştır.
§ tam. mefhar-ı kâ'inât a.
(olilS >1.) (kâinatın övüncü)
Hz. Muhammed.
mefhar-ı mevcûdât a.
(ûbjş.j4 >i«) (bütün varlıkla­
rın övüncü) Hz. Muhammed.
mefhûm a. ( ^j^) [Ar.] ftk. İslâm
hukukunda, lafzm, sözde dile
getirilmeyen veya ifade edilme­
yen bir hükme delâlet etmesi
için kullanılan terim.
§ tam. mefhûmu muvâfakat
a. (cıâflljj ^ûa) Lafızda söz
konusu olan hükmün, ispat
veya reddi bakımından sözde
dile getirilmeyen veya ifade
edilmeyen hüküm için de ge­
çerli olması durumudur.
mefhûmu muhâlefet a.
(diL» fjıi») Lafzın delâlet
etmiş olduğu hükmün zıddı-
nm, sözde dile getirümeyen
veya ifade edilmeyen durum
için sabit olduğuna delâlet
etmesi durumu.
mefküd a. (jjîl) [Ar.] ftk. İslâm
hukukunda kaybolmuş ya da
mefsedet
yaşayıp yaşamadığı hakkında
kesin bilgi bulunamayan kimse.
mefsedet a. (oj^) [Ar.] fık. İslâm
hukukunda, şeraite göre yasak
işlerin ya da özel hükümlere ta­
bi olmamakla birlikte dinin te­
mel ilkelerini hiçe sayan zarar­
lar ve kötülükler için kullanılan
terim.
megâzî a. QsjUu) [Ar.] 1. Hz. Pey­
gamber’in savaşlarmı konu edi­
nen ve araştıran bilim dah. 2.
Hadis biliminde, Hz. Peygam­
ber’in savaşlarını konu edinen
hadisler.
mehdî a. (^4.) [Ar.] Pek çok dinde
var olan ve dünyanın son za-
manlarmda ortaya çıkıp insanlı­
ğın maddî ve manevî sıkıntıları­
nı sona erdireceğine ve adaleti
sağlayacağına inanılan ve de
kurtarıcı gözüyle bakılan din
adamı. İslâm dünyasmda bu söz,
3. / 9. yüzyıldan itibaren Şiî
inancı içinde “isnâaşeriyye”
(bk. bu madde) ile yerleşmiş ve
yaygınlaşmıştır. Daha sonra bu
inanç, Emevîler ve Abbasîler
döneminde de devam etmiştir.
Ancak bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de geçmediği gibi hadis
kaynaklannm önde gelen iki
eserinde, Buhârî ve Müslim’de
de bulunmamaktadır.
mehdîlik a. bk. mehdî ve
isnâaşeriyye
448
mehir, -hri a. Q-o) [Ar.] (ç. b.
emhâr ve mühür) İslâm inancı­
na göre, evlilik sırasmda nikâh
akdinin sonucu olarak erkek ta­
rafından kadma verilmesi öngö­
rülen ve nikâh bedeli olarak ni­
telenen para veya mal. Bu konu
ile ilgili olarak Kur'ân-ı
Kerîm’in “Bakara suresi” (2 /
236-237), “Nisâ suresi” (4 / 4,24-
25), “Mâ'ide suresi” (5 / 5) ile
Hz. Peygamber’in hadislerinde
açıklayıcı bilgiler verilmiş; özel­
likle hadislerde evlenmeyi zor­
layıcı nitelikte mehirlerden uzak
durulması öğütlenmiştir.
§ tam. mehr-i misi a. (Ji.^)
fik. (emsal mehir) Evlenecek
kızm babası tarafından veya
memleketi halkından akit ta­
rihinde yaş, güzellik, bekâret
gibi özellikleri taşıyan kadın­
ların mehrini örnak alma du­
rumu.
mehr-i mu'accel a. (J^u^)
fik. Evlilik sırasında peşin ve­
rilen ağırlık veya para için
kullanılan terim.
mehr-i mü'eccel a. (S^^)
fık. Ayrılık veya ölüm duru­
munda erkeğin eşine verme­
yi taahhüt ettiği nikâh bedeli.
mehr-i müsemmâ a. (^^
^) fik. Evlenilecek kız için
iki tarafm onayı ile belirlen­
miş olan mehir.
 449
mehrü’l-bagy a. (^Ji^) ftk.
Fahişeye zina karşılığı veri­
len para.
mekîl a. (J^) lAr.] İslâm devletle­
rinde, kile, şinik gibi hacim ölçü­
leriyle alımp satılan mallar. Bu­
na “keylî” adı da verilmiştir.
Mekkî a. (JL) [Ar.] 1. Hz. Peygam-
ber’in Medine’ye hicreti önce­
sinde bu şehirde nazil olan
Kur'ân-ı Kerîm’dekl sure veya
ayetler; bk. sûre 2. Hz. Peygam-
ber’in Mekke yıllarında ortaya
çıkan ve yayılan hadisler.
Mekkî ayetler a. bk. Mekkî
mekr a. (/a) [Ar.] Aldatmak, oyuna
getirmek, hile yapmak ve bunla­
rı yapanları cezalandırmak an­
lamında kullanılan dinî terim.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de 42
yerde geçmektedir (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “mkr”
maddesi).
mekremetlü s. (jl^jL) Osmanlı
devletinde İlmiyede müderris
payesinin resmî unvanı.
mekrûh s. (^) [< Ar. kerh] Söz­
lük anlamı, “Sıkıntılı, hoşa git­
meyen, çirkin ve kötü görünen
şey.” olan bu söz, şâri' (bk. bu
madde) in yapılmasmda kesin
ve bağlayıcı tarzda bir engel
görmediği işler, eylemler ve
davranışlar için kullanılan te­
rim. Kur'ân-ı Kerîm’de bu ma­
nada bir ayet, “İsrâ suresi” (17 /
38) nde yer almaktadır. Hadis­
mektup
lerde de bu sözün çok yönlü ele
alındığı söz konusudur (bk.
Wensinck, el-Mu'cem, “krh”
maddesi).
mektep, -bi a. 0.^) [< Ar. ketb]
İslâm ülkelerinde çocuklara te­
mel eğitim ve öğretimin veridiği
yer. Bugünkü anlamıyla bu söz,
Osmanlı döneminde 19. yüzyıl­
dan itibaren kullanılmaya baş­
lanmıştır. Hz. Peygamber döne­
minden itibaren Arap ülkelerin­
de bu sözün yerine “küttâb” (bk.
bu madde) teriminin kullanıldı­
ğı kaynaklarda zikredilmekte­
dir.
mektûm a. Çjii.) [< Ar. ketm]
Batmî cemaatlerde halktan giz­
lenen imam.
mektup, -bu a. U^) [< Ar. ketb]
“Yazılan şey.” anlamındaki bu
söz, eski dönemlerden beri in-
sanlarm birbirleriyle haberleş­
me vasıtası olarak başvurduğu
yazı türü olarak terim niteliği
kazanmıştır. Arap edebiyatında
bu yazı türü için “risale, kitab,
ahd, kelime, sahife, makale, li­
san, vasıyye” gibi sözler de kul­
lanılmıştır. İslâmiyet öncesinden
başlayarak kullanılan bu yazış­
ma türü, Hz. Peygamber’in biz­
zat kendisi tarafmdan da kulla­
nılmış; O, özellikle arkadaşları­
na, ordu kumandanlarına ve
özellikle İslâm’a davet amacıyla
yabancı devlet adamlarına pek
çok mektup yazdırmıştır. Bun-
mekzûb
lardan en tanınmışı Bizans İm­
paratoru Herakleios’a gönderdi­
ği yazıdır (bk. Buhârî, “İsti'zân”
bölümü). Sonraki dönemlerde
ise “mektup” her milletin yaz­
ma sanatı içinde başlı başına bir
edebî tür kimliğini kazanmış;
hatta eski “inşâ” (nesir) tarzının
önemli bir bölümünü oluştur­
muştur.
mekzûb a Ljj^) [< Ar. kizb] Ha­
dis büiminde, hadis uyduran
ravi veya uydurma olduğu tespit
edilen hadis.
melâ' a. (^^ [Ar.] Evrenin içinde
dolu olan yer, doluluk anlamm­
da kelâm terimi; “halâ” (bk. bu
madde) karşıtı.
melâ'ike a. (^^) [< Ar. melek’in
ç. b. olan melâ'ik sözünün mü-
ennes (dişil) biçimi.] Melekler, bk.
melek
§ tam. melâ'ike-i erba'a a.
(üjjI SıU) Dört melek için
kullanılan terim. Bunlar,
Cebrail, Mikâil, İsrafil ve Az­
rail’dir.
melâ'ike-i hazene a. (<ü>.
^îU) Cennetin kapılarında
cennete girecek müminleri
ve cehennem kapısmda ce­
hennemlik kâfirleri karşıla­
yacak olan meleklere verilen
ad. Cenne kapısındakilere
“rıdvân”, cehennem kapısın-
dakilere “zebânî” adı veril­
mektedir. Bu terim, Kur'ân-ı
450
Kerîm’de “Zumer suresi”
(39)nin 71 ve 73. ayetlerinde,
“Mü'min suresi” (40)nin 49.
ayetinde ve “Mülk suresi”
(67)nin 8. ayetinde geçmek­
tedir.
melâ'ike-i keribiyyûn a.
(j^?^ ^iU) Arşın etrafında
dolaşan melekler. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Mü'min
suresi” (40)nin 7 ve 9. ayetle­
rinde geçmektedir.
melâ'ike-i kirâm a. (eljS
^M«) Büyük melekler. Bu
melekler, kaynaklarda Cebra­
il, Mikâil, İsrafü ve Azrâil
olarak zikredilmektedir.
melâ'ike-i mu'akkıb a. (.X
SıL) İnsanları önlerinden ve
arkalarından izleyen melek­
ler. Bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Ra'd suresi”
(13)nin 11. ayetinde geçmek­
tedir.
melâ'ike-i mukarrabûn /
mukarrabîn a. (j^» I ûoeS1»
^iU) Değeri, şerefi ve fazileti
bakımından Allah’a en yakın
olan melekler. Bu terim,
Kur’ân-ı Kerîm’de “Nisâ su­
resi” (4)nin 172. ayetinde
geçmektedir. Bu melekler,
Cebrail, Mikâil, İsrafil ve
Azrâil olarak zikredilmekte­
dir. bk. kerrûbiyyûn
melâ'ike-i müheyyime a.
(<4^ ^) Bütünüyle ruhtan
yaratılmış olan melekler.
 451
melâ'ike suresi a. (^ »^ıL)
bk.fâtır suresi
melâmet a. (c»ıL) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Ayıplamak, kınamak.”
olan bu söz, 3. / 9. yüzyılda Ho­
rasan bölgesinde ortaya çıkarak
sonradan bütün İslâm dünyası­
na yayılan ve geniş bir taraftar
kitlesi oluşturan bir tarikat için
kullanılan ad. Bu tarikatin temel
felsefesi Allah tarafmdan sevü-
mek, O’nu sevmek ve O’nun yo­
lunda nefsiyle mücahede etmek,
bu yolda kendisini kınayan ya
da ayıplayanlardan çekinme­
mek biçiminde ifade edilmiştir.
Kaynaklar, bu tarikatin oluşu­
munu Kur'ân-ı Kerîm’in
“Mâ'ide suresi” (5)nin 54. aye­
tine dayandırmaktadır. Bu ayet­
te, mealen “Ey iman edenler, içi­
nizden kim dininden dönerse Al­
lah onun yerine sevdiği, onların
da Allah’ı sevdiği, müminlere
karşı alçakgönüllü, kâfirlere kar­
şı acımasız, Allah yolunda cihat
eden, kınayan, kınanmasından
korkmayan bir kavim getirir...”
denilmektedir.
Melâmî öz.a. ve s. (^iU) [<
Ar.melâmet] (ç. b. melâmiy-
yûn) Melâmiyye tarikatinden
olan kimse, bk. Melâmîlik
Melâmîlik öz.a. “Melâmet” (bk. bu
madde) tarikatini benimseyen
tasavvuf ehlinin oluşturduğu ve
her türlü gösterişten armmayı,
dünya işlerini bir kenara bı­
Melâmîlik
rakmayı ilke edinen bir tarikat.
Kaynaklarda bu tarikatin üç
aşama geçirdiği ifade edilmek­
tedir. İlki, “melâmetiye” adını
taşıyan ve 3. / 9. yüzyılda Hora­
san bölgesinde ortaya çıkarak
sonradan Bağdat merkezli ola­
rak yayılan tarikattir. İkincisi,
“Bayrâmî Melâmîliği” olarak
adlandırılmakta ve Hacı
Bayrâm-ı Velî’nin önde gelen
müritlerinden olan Ömer Dede
Sikkînî üe ilim ehli, takva sahibi
Akşemseddin arasında geçtiği
rivayet edilen anekdota dayan­
dırılmaktadır. Buna göre
Akşemseddin, tarikat ehli bir
sufî olan Emir Sıkkînî’nin zikir
meclisine katılmamasım görün­
ce onu eleştirmiş ve hırka ile ta-
cmı alacağını söylemiş. Bunun
üzerine Emir Sikkînî, bir Cuma
namazmm ardmdan cami
önünde yaktırdığı ateşe atlamış;
hırka ve taç ateşte yanarken
Emir Sıkkînî’ye hiçbir şey ol­
mamış. Buna ek bir anekdot ise,
Hacı Bayrâm-ı Velî ölüm döşe­
ğinde müritlerinden su istemiş,
pek çok mürit su için koşuştur­
muş, ancak Hacı Bayrâm-ı Velî
sadece Emir Sıkkînî’nin sunduğu
suyu içmiş. Bundan dolayı Hacı
Bayrâm-ı Velî’nin ölümünden
sonra bu tarikatin mensupları
onun İlâhî aşk ve cezbesini tem­
sil eden Emir Sıkkînî’ye bağlan­
mışlar ve Bayramîlik kolu bura­
dan yayılmıştır. Üçüncü devre
ise “Melâmiyye-i Nûriyye” adı-
Melâmiyye
m almakta ve kurucusu Seyyid
Muhammed Nûrü’l-Arabî (öl.
1305 / 1888) ye izafe edilmekte­
dir. Bu kol, daha çok İstanbul
merkezli olarak Rumeli bölge­
sinde, özellikle Manastır, Üsküp,
Prizren, Tikveş, Doyran gibi yer­
leşim yerlerinde tekkeler kura­
rak varlıklarmı sürdürmeye ça-
hşmışlardır.
Melâmiyye öz.a. (^J bk. Melâ­
mîlik
mele a. GıL) [Ar.] Allah’ın gönder­
diği elçilere veya peygamberlere
karşı çıkan inkâra gruplar.
§ tam. mele'-i a'lâ a. ( fyd
fiU [Ar.] (Yüce, en yüksek)
Peygamber ruhları ile yüce
meleklerin bulunduğu ulvî
topluluk anlammda kelâm
terimi.
melek a. (dh) [Ar.] (ç. b. melâ'ik,
melâ'ike) Allah katmda bulu­
nan, nur olarak yaratılan ve de­
ğişik suretlere girebilen ve de
duyularla algınamayan varlıkla-
rın her biri için kullanılan terim.
Meleklere iman, İslâm’ın beş
şartmdan biridir. Kur'ân-ı
Kerîm’de çok yönlü olarak tav­
sif ve tasvir edilen “melek”ler,
Âdem’in yaradılışmdan önce var
oldukları ve Allah ile konuştuk­
ları (“Bakara suresi” (2 / 30-34),
“Hicr suresi” (15 / 28-29); onla-
nn yiyip içmedikleri (“Hûd su­
resi” (11 / 69-70); iri cüsseli ol­
452
dukları (“Necm suresi” (53 / 5),
“Tahrîm suresi” (66 / 6),
“Tekvîr suresi” (81 / 20), birden
fazla kanatlara sahip oldukları
(“Fâtır suresi” (35 / 1) anlatıl­
mıştır. Ayrıca Allah’ı ululama
(“A'râf suresi” (7 / 206),
“Enbiyâ suresi” (21 / 20), O’na
secde etme (“Nahl suresi” (16 /
49-50), Hz. Peygamber’e salat ve
selâm getirme (“Ahzâb suresi”
(33 / 56) gibi davranışlarda bu­
lundukları ifade edilmektedir.
Türlerini ve sayılarmı Allah’tan
başka kimsenin bilmediği bu
varlıklarm arasında adı en çok
geçen büyük melekler ise şun­
lardır: Vahiy meleği Cebrail,
ölüm meleği (melekü’l-mevt)
Azrail, nzık ve rahmet meleği
Mikâ'il, ahretin habercisi İsra­
fil.
§ tam. melekü’l-mevt a.
(ojJl AU) (Ölüm meleği) Azra-
ü.
meleklere iman a. İslâm inancm-
da, “İmânm şartı” (bk. bu mad­
de), yani İslâm’m temel ilkele­
rinden olan “farz” (bk. bu mad­
de) ın şartları içinde yer alan ve
altı farzdan oluşan ve de
“amentü” olarak adlandırılan
imanın esaslarmdan biri olan
“âmentü billahi ve
melâ'iketihi...”, yani “Allah’a ve
meleklerine inandım.” sözü.
melekût (I) a. (o^L) [Ar.] Evren
üzerinde var olduğuna inanılan
 453
İlâhî güç ve bu gücün hâkimiye­
tini ifade eden terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de dört yerde
geçmektedir. İkisi, mealen “Gök­
lerin ve yerin melekûtu.” anla­
mında “En’âm suresi” (6) 75.
ayette ve “A'râf suresi” (7) 185.
ayette yer almaktadır. Diğer iki
yer ise mealen “her şeyin mele­
kûtu” anlammda “Mü'minûn
suresi” (23) 88. ayet ve “Yâsin
suresi” (36) 83. ayet olarak kar­
şımıza çıkmaktadır.
melekût (II) a. (o£K) [Ar.] tas.
Tasavvuf inancma göre, gayb
âlemini veya vücut mertebele­
rinden birini anlatmak için kul­
lanılan terim.
Melik a. (JL) [Ar] Sözlük anlamı
“Sahip olmak, elinin altında bu­
lundurup tasarruf etmek.” olan
bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
“Görünen ve görünmeyen âlemle­
rin sahibi, bütün evreni ve yara­
tıkları yöneten.” anlammda olup
Kur’ân-ı Kerîm’de kırk yerde
Allah’a nispet edilmektedir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“mlk” maddesi). “Melik” adı, Al-
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10). Ayrıca bu isim, bir­
çok hadis mecmuasında yer al­
makta ve kutsî hadis niteliğinde
Allah’a izafe edilmektedir.
menâfi-i âmme
memlûk a. (JjU) [Ar] Sözlük an­
lamı “Malik olmak.” olan bu söz,
İslâm dünyasmda savaş esirleri
veya köleler arasmdan seçilerek
özel eğitimden geçirilen ve son­
ra saray çevresine veya padişa-
hın muhafız ordusuna alman
ücretli askerler için kullanılan
terim. Bu askerler, özellikle be­
yaz ırktan ve Kafkasya ve Orta
Asya topraklarından devşirilmiş
“Türk” kavimlerinden seçilmiş­
ler, zamanla kendilerine özgü
sosyal ve hukukî bir smıf oluş­
turmuşlar ve İslâm toplumu
içinde siyasî iktidarı ele geçire­
bilecek güç ve ortamı bulabil­
mişlerdir.
memnû a. (^y^) [Ar] Yasaklanmış
şey. bk. haram
memtûre a. (»j^k^) [Ar] İslâm
dünyasmda İmamiyye Şi'ası
içinde yedinci imam olarak ka­
bul edilen Musa el-Kâzım (öl.
183 / 799) m ölümünden sonra
ortaya çıkan bir cemaat. Bu ce­
maat, uzun süre varhğını sürdü­
rememiş, kendilerine benzer iri-
li ufaklı cemaatlerle ve imamî
fırkalarla birlikte unutulmuştur.
menâfi a. (jik) [Ar. menfa'at’ın ç.
b.] “Menfaatler” anlamındaki bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
bir araya gelerek yeni terkipler
oluşturur.
§ tam. menâfi-i âmme a.
(<uk jiL) fık. Kamu yararı.
menâfi-i emîriyye
menâfi-i emîriyye a. (^1
jiL) ftk. Devlet gelirleri, dev­
letin öşür, haraç, ferağ, inti­
kal harç ve rüsumu, yaylak
ve kışlak vergileri gibi pek
çok gelirler için kullanılan
terim.
menâfi-i hazîne a. (<u>.
jiL) fik. bk. menâfi-i
emîriyye
menâfi-i vakf a. (Jîj jiL»)
flk. Vakıf mallarmdan elde
edilen faydalar veya menfa­
atler.
menâkıb a. (JL) [Ar. menkıbe’nin
ç. b.] Hadis kitaplarmda, Hz.
Peygamberler ile öteki peygam­
berlerin ve din ulularının hayat
hikâyelerini, dine hizmetlerini
konu edinen bölümlere verilen
ad.
menâkıb-nâme a (<»L JL) [< Ar.
menâkıb + F. nâme} tas. ed. Ta­
savvuf dünyasında velîlerin ke­
rametlerinden, faziletlerinden
ve yüce kişiliklerinden söz eden
eserler için kullanılan ortak ad.
men-arefe a. Gjjc.^) [< Ar. men +
arefe; “men arefe nefsehu
fekad arafe rabbehu” (Kendini
veya kendi nefsini bilen Allah’ını
da bilir.) (hadis) sözünün kısal­
tılmış biçimi] Kendi özünü bil­
me.
men arefe nefsehu fekad arafe
rabbehu cüm. (^j ^_>₺ ^ÂJ ^Luj^ l c
454
jc. ,>>) [Ar.] “Kendini veya kendi
nefsini bilen Allah’ını da bilir.”
anlamında bir hadis olup insa-
nm özünü bilmesi ve bundan
hareketle Allah’ını tanıması an­
lammda terimleşmiş bir söz.
menâsik ç.a. (eLL) [Ar.mensek,
mensik’in ç. b.; teklik biçimi kul­
lanılmaz.] fik. Hac ve umre sıra-
smda yapılan ibadetler ile belirli
davranışlar.
§ tam. menâsik-i hâcc ç.a.
(^L İ.L) Hac ibadetini ye­
rine getirirken yapılması ge­
reken işleri ifade eder. Bun­
lar: 1. Arafat’ta vakfeye dur­
ma, 2. Kurban kesme, 3. İh­
rama girme, 4. O yolda yü­
rüme gibi ibadetler.
menâzil ç.a. (JjM [Ar.menzil’in ç.
b.] fık. Konaklama yerleri.
§ tam. menâzilü’l-Kur’ân
ç.a. (jîjileti.) Kur’ân-ı
Kerîm’in yedi kısmı anla­
mında terim. Bu kısımlar
şunlar: “Fâtiha suresi” (2)
inden “Mâ'ide suresi” (5) ne
kadar, “Mâ'ide suresi”
(5)nden “Yûnus suresi” (10)
ne kadar, “Yûnus suresi”
(10)nden “İsrâ suresi” (17)
ne kadar, “İsrâ suresi”
(17)nden “Şu'arâ suresi”
(26) ne kadar, “Şu’arâ sure­
si” (26)nden “Vâkı'a suresi”
(56) ne kadar, “Vâkı'a sure­
si” (56)nden “Sâf suresi” (61)
 455
ne kadar, “Sâf suresi”
(61)nden “Nâs suresi” (114)
ne kadar.
menâzilü’ş-şems ve’l-kamer
ç.a. (jâll^^uülJjL) Güneş’in
bir yıl içinde, Ay’ın da bir ay
içinde uğradığı yirmi sekiz
menzil için kullanılan terim.
mendûb a. (^j^) [Ar.] fik. Sözlük
anlamı “Arzu edilen, istenen.”
olan bu söz, İslâm fıkhına göre,
bağlayıcı olmaksızm şer'an ya­
pılması istenen ve terk edilmesi
kınanmayan işler veya davra­
nışlar için kullanılmıştır.
menhî a. 0^) [Ar.] fik. İslâm dini­
nin yasakladığı şey, yasaklanan
bütün maddeler.
menkûl a. (Jjîı») Url fik- İslâm
hukukunda, “Bir yerden başka
bir yere taşınabilen şey (para,
hayvan, elbise, kitap, mobilya
v.b.) ” olarak tanımlanan terim.
men lehü’l-diye a. (Ul «d [Ar.]
ftk. İslâm hukukunda, diyete uy­
gun kimse. Ölüm veya yaralan­
ma karşıhğı alman malm verile­
ceği kimse.
men lehü’l-emr a. (^l <1 >) [Ar.]
ftk. İslâm hukukunda, emir sa­
hibi kimse.
men lehü’l-istiglâl a. (J₺VI d
[Ar.] fik. İslâm hukukunda, bir
vakfın gelirinin kendisine bıra­
kılan kimse.
menzil
men lehü’l-nafaka a. (UiJl <1 >)
[Ar.] fik. İslâm hukukunda, na­
fakası bir başka kimseye bıra­
kılmış kimse.
men lehü’s-süknâ a. (t/^JI d >>)
[Ar.] fik. İslâm hukukunda, bir
vakıfta oturma hakkı kendisinde
bulunan kimse.
Mennân a. (jL) [Ar] Sözlük anlamı
“İyilik etmek, nimet vermek, bir
iyiliği başa kalkmak.” olan bu
söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleri)dan olup “Allah'ın
kullarına olan ihsanının bolluğu
ve sayısız nimet verdiği.” anla­
mında olup Kur’ân-ı Kerîm’de
Allah’a nispet edilmektedir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“mnn” maddesi). “Mennân” adı,
Allah’m doksan dokuz ismini
veren sadece İbn Mâce rivayet­
lerindeki listede yer almıştır
(İbn Mâce, “Du’â”, 10) ve Al­
lah’ın fiilî sıfatları arasmda zik­
redilmektedir.
mensek a. (dL^) [Ar.] fik. Kur’ân-ı
Kerîm’de ibadet yeri anlammda
olmakla beraber, kurban kesile­
cek yer anlamma da gelmekte­
dir.
mensûh a. (^j.,.^) [< Ar. nesh] 1.
Hadis biliminde hükümsüz kı-
lınmış, hükmü kaldırılmış hadis.
2. Benzer durum, Kur’ân ayet­
leri ile sünnetler için de söz ko­
nusudur.
menzil a. (J>) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehlinin mertebeleri veya maka-
menzile beyne’1-menzileteyn
mı için kullanılan terim, bk.
makam
menzile beyne’l-menzileteyn a.
(jjJjiJI ^ <djio) [Ar.] İslâmî
inanç ve fırkalardan biri olan
“Mu'tezile” (Kader inancını in­
kâr eden Hak dininden bir fırka)
fırkasının beş inanç üzerine
kurduğu ilkelerinden biri, yani
iman ile küfür arasında bulunan
fasık konum.
merbûb a. Ç^) [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasmda, eğitilmiş an-
lammda mürit.
merdûd a. Gj^) [Ar.] Hadis bili­
minde, zayıf rivayetler.
merdûd hadis a. Hadis biliminde,
reddedilen ve dinde delil olarak
kabul edilmeyen hadisler,
“makbul hadis” karşıtı.
merdûd rivayet a. bk. merdûd
hadis
merfû a. i^^jA [Ar.] Hadis bili­
minde, Hz. Peygamber’e nispet
edilen söz ve haber.
merfû hadis a. bk. merfû
merhaba a. (L.^) [Ar.] Herhangi
bir kimse ile karşılaşıldığında
huzur, mutluluk, sağlık ve esen­
lik dilemek amacıyla kullanılan
selâmlama sözü. Bu söz, Kur’ân-
ı Kerîm’de “Sâd suresi” (38)nin
59 ve 60 ayetlerinde “lâ
merhaben” (beddua sözü) ola­
rak geçmektedir. Hadislerde ise
456
bu sözün, genellikle selâmlama
ve esenleme amacıyla kullanıl­
dığı zikredilmektedir. Öte yanda
İslâmî Türk edebiyatında na't,
mevlit, mi'râciye türü eserlerde
Hz. Peygamber’i ululama sözü
olarak “merhabâ” teriminin
sıkça kullanıldığı, hatta buna en
çarpıcı örnek olarak Süleyman
Çelebi’nin AfevZifinin “Merha­
ba bahri” gösterildiği söz konu­
sudur.
merhale a. (<L.^) [Ar.] Yaklaşık bir
günlük yol için kullanılan terim.
merhamet a. (o^.^) [Ar.] Sözlük
anlamı “Acıma duygusu, iyilik,
lütuf.” olan bu söz, Allah’ın bü­
tün yaratılmışlara sunduğu lütuf
ve ihsanını ifade etmekte, ayrıca
insanların da çevresine ve diğer
yaratıklara aym duyarlılıkla
acıma duygusunu anlatmak
üzere kullanılan terim. Bu söz,
dilimizde genellikle “rahmet”
(bk. bu madde) terimi ile birlikte
kullanılır. Ancak “merhamet”,
hem Allah’a hem insanlara nis­
pet edilirken “rahmet” sadece
Allah’a nispet edilmektedir.
Kur’ân-ı Kerîm’de bu söz, yal­
nızca “Beled suresi” (90 / 17)
inde geçmektedir. Hz. Peygam­
ber’in “İhsanlara merhamet et­
meyene Allah da merhamet et­
mez.” (Buhârî, “Edeb”, 18) hadisi
hem çok bilinen, hem dilden dile
dolaşan, hem de İslâm ahlâkınm
en güzel örneklerinden biridir.
 457
merhûm s. (ej=>.>«) [Ar.] Allah’ın
rahmetine kavuşmuş, ölmüş
(kimse).
mersiye a. (^ [Ar.] tas. ed. Din,
tarikat ve devlet büyüklerinin
ölümü üzerine kaleme alınan
kaside tarzı eserler.
mertebe a. (<u^l [Ar.] Makam,
rütbe, derece anlamında terim.
§ tam. mertebe-i ahadiyyet
Cl. (cud^ı I ip^) tas. 1. Birliğin
ifadesi olan terim. 2. “Âlem-i
lâhût” (bk. bu madde).
mertebe-i insâniyye a.
(iiLil üj.) tas. Velilik ma-
kamma ermek için aşılması
gerekn mertebeler.
mertebe-i ulûhiyye a. (ÇajİI
ü^.) tas. “Âlem-i ceberût”
(bk. bu madde).
mertebe-i vâhidiyye a.
(^tolj ü^) tas. bk. mertebe-i
ulûhiyye
merve a. ( b^ [Ar.] bk. safâ ve
Merve
mervî a. (^) [Ar.] Hadis bilimin­
de, rivayet edilen anlamında te­
rim.
merviyyât ç. a. (oLj^) [Ar.] Hadis
biliminde, rivayet edilenler veya
hadis kitapları ile mecmualar.
Meryem suresi a. (^^^) [<
Ar. “Sûretü Meryem” (^ sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in on dokuzun­
cu, iniş sırasma göre kırk dör­
mesâ'il
düncü suresi olup “Fâtır sure­
si” (35)nden sonra ve “Tâhâ su­
resi” (20)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve dok­
san sekiz âyetten meydana gel­
mektedir. Admı 16-40. ayetlerde
kıssası anlatılan “Meryem”den
alır. Özünde Allah’ın birliği,
peygamberlik, ahret inancı, öl­
dükten sonra dirilme, Allah’m
çocuk sahibi olmaktan ve ortağı
bulunmaktan tenzih edilmesi
konuları ağır basar. Ayrıca pek
çok peygamber kıssası yanında
özellikle Meryem ve İsâ kıssası
en dikkate değer örneklerden­
dir. Hz. Peygamber’in “Meryem
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4551-4559.
mes a. Ev içinde giyilen bir ayak­
kabı türü. bk. mesh (I)
mes'â a. t^) [Ar.] fik. Hac ve
umre ibadetleri sırasmda, Safâ
ile Merve tepeleri arasmda yedi
defa gidip gelme işleminin ya­
pıldığı yer.
mesâ'ib a. (JL«) Hadis biliminde,
uydurma hadisler.
mesâ'il a. (JiL«) [Ar. mes'ele’nin ç.
b.] “Sorulan ve irdelenen konular
veya şeyler.” anlammda fıkıh ve
kelâm terimi. Fıkıh dalmda hem
fetvaya konu olan sorunlar hem
de mezhepler içinde veya mez­
hepler arasında ortaya çıkan so­
runlar bu terim ile ifade edil­
miştir. Kelâmda ise bu bilimin
mesâlih
maksatları için kullanılmıştır.
Klasik kelâmda bu konu, büyük
ölçüde ulûhiyet, nübüvvet ve
sem'iyyât çerçevesinde odak­
laşmışken modern kelâmda dinî
dışlama eğüimindeki dünyevî
konulara ağırlık verme düşün­
cesinden kaynaklanan dini yoz­
laştırma hareketlerine engel ol­
mak için temel İslâmî ilkeler
“zarûrât-ı dîniyye” (bk. bu
madde) başlığı altmda toplan­
maya ve irdelenmeye çalışılmış­
tır.
mesâlih a. QJL^) [Ar. maslahat’ın
ç. b.] Sözlük anlamı “îyi, uygun,
elverişli, maksada uygun olan,
yararlı.” olan “maslahat” (bk. bu
madde) teriminin çokluk biçimi
olan bu söz, ayet ve hadislerin
yorumlanması sırasmda içtihat
gözetilirken dinî bakımdan mu­
teber kabul edilen faydalar an­
lammda kullanılmıştır.
§ tam. mesâlih-i mu'tebere
a. (ojûu jdLu) Dinin, canm,
aklın, neslin, malm korun­
ması konusu.
mesâlih-i mülga a. (^
[JLm) Hakkında muteber
olmadığına dair şerî bir delil
bulunan mesâlih. Buna göre,
mesâlih üzerinde değiştirme
yapılamayacağı ve bunlar
üzerine hüküm verilemeye­
ceği söz konusudur.
mesâlih-i mürsele a. (tL,^
jlLu) fık. İnsanlar için yarar­
458
lı olan ve onlarm herhagi bir
zararara uğramasmı ortadan
kaldıran, ancak bunların mu­
teber olup olmadığı konu­
sunda delil bulunmayan
mesâlih.
mesânî a. (^L) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de ayet sayısı yüzden az
olan sureler için kullanılan te­
rim.
mesbûk a. (jj^) [< Ar. sebk] fık.
İslâm inacına göre, imamm ar­
kasında cemaatle kılman nama-
zm ilk rekâtını kaçıran mümin
anlammda kullanılan terim. İlk
rekâtı kaçıran kimse, imamın se­
lâm vermesinden sonra ayağa
kalkarak kaçırmış olduğu rekâtı
kendisi tek başma tamamlar.
mescit, -di a. (j?...a) [< Ar.sücûd]
(ç. b. mesâcid) Sözlük anlamı,
“Secde edilen yer.” olan bu söz,
Müslümanların bireysel veya
toplu olarak ibadet ettikleri ca­
miden küçük ibadet yeri. bk.
câmi Kur'ân-ı Kerîm’de çokluk
biçimiyle birlikte yirmi sekiz
yerde geçen “mescid”, ibadet,
zikir, dua, eğitim-öğretim, sosyal
dayanışma ve kaynaşma, kar­
deşlik, birlik ve beraberlik me­
kânı olarak İslâmiyet’in sembolü
konumundadır. Kur’ân-ı Ke­
rîm’de iki mescidin adı özellikle
zikredilmiştir (Bakara suresi, 2
/ 144, 149; İsrâ suresi, 17 / 1);
bunlardan biri “Mescidü’l-
Harâm” (bk. bu madde), öteki
 459
“Mescid-i Aksâ” (bk. bu madde)
dır. Hz. Peygamber ilk mescidi
hicret sırasmda Medine yakınla­
rında konakladığı Kubâ’da yap­
tırmıştır. Daha sonra yapımında
bizzat kendisinin de çalıştığı ve
Medine’de inşa ettirdiği
“mescid-i nebevi” (bk. bu mad­
de) Müslüman dünyasının kut­
sal yerleri arasmda sayılmıştır.
§ tam. Mescid-i Aksâ a.
(^l '? -a) (en uzak mescit)
Kudüs’te bulunan ve Müslü-
manlann ilk kıblesi ve de
kutsal sayılan üç mescitten
biri.
mescid-i cin a. Q>. j^)
Mekke’de cinlerin Hz. Pey-
gamber’den Kur'ân-ı Kerîm
dinledikleri ve Müslüman ol­
dukları yere (“Cin suresi”
(72 /1 ve 16. ayetler) 18. yüz­
yılda yapılan cami için kulla­
nılan ad.
mescid-i kıbleteyn a. (jjiLi
'■a...a) (iki kıbleli mescit) Hz.
Peygamber’in “Bakara sure­
si” (2)nin 144. ayeti uyarınca
kıblesini “Mescid-i Aksâ”
(bk. bu madde)dan Kâbe’ye
çevirerek içinde öğle ve ikin­
di namazlarını kıldırdığı Me­
dine’deki Benî Selime Mesci-
di’ne verilen ad ve bu olay
için kullanılan terim.
mescid-i nebevi a. (^^
J^ ın n) (Peygamber mescidi)
mesmu
Medine’de Hz. Muhammed’in
yaptırdığı ve içinde kabrinin
de bulunduğu mescit.
mescid-i takvâ a. (^^ . I ... a)
(takva mescidi) Takva yeri.
mescidü’l-harâm a. (.IjJI
ja—) Mekke’de, ortasında
Kâbe bulunan ve yeryüzünde
en eski ve en büyük ibadet
evi olan mekân.
Mesed suresi bk. Leheb suresi
mesh (I) a. (^J [Ar.] fik. İslâm
inancma göre, abdest ahrken
veya teyemmüm yaparken mest,
sargı ve benzeri bazı organlarm
üzerinden yapılan hükmî temiz-
lik. Bir gün boyunca alman ab-
destler sırasmda ayakları tekrar
yıkamak, sargı veya bezleri her
seferinde çıkararak yeniden yı­
kamak gereksiz görülmüştür.
mesh (II) a. (^) [Ar.] Allah’m
inkâra bazı kimselerin şekille­
rini ve ahlâkını çirkin bir duru­
ma dönüştürmesi için kullanılan
Kur'ân terimi.
mesîh a. (rJ..,n) [Ar.] Bazı dinlerde
dünyanın sonuna doğru gelmesi
beklenen kurtarıcı, İslâmiyet’te
ise Hristiyanlıkta olduğu gibi Hz.
İsâ’nın ölümünden sonra dirilişi
üzerine değü doğumundan iti­
baren onun için kullanılan te­
rim.
mesmû a. Q ja^) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hocadan semâ veya
mesnevî
kırâat yöntemi ile öğrenilen ha­
disler.
mesnevi a. (<^^1 [Ar.] 1. ed. Divan
edebiyatmda her beyti kendi
arasında kafiyeli ve aynı vezinli
uzun manzum hikâye. 2. Mevlâ-
na’nın ünlü eserinin adı.
mesnevî-hân s. (jlj^) [< Ar.
mesnevî + F.hân] Mevlâna’nm
“Mesnevî” adlı eserini okuyan
ve okutan uzman kişi.
mesneviyyât ç.a. (oL>L>) [Ar. mes-
nevî’nin ç. b.] Mesneviler
mesrûk a. (jj^um) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hadisin bilinen bir
ravîsi dışında başka bir kimseye
nispet edilmesini ifade eden te­
rim.
mest a. Türkçede “mes” de denilen
ve ev içinde giyilen bir ayakkabı
türü. bk. mesh (D
mestûr (I) a. (jj1l«) [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadisin ravîsi için
kullanılan bu terim, kendisin­
den iki veya daha fazla güvenilir
ravî rivayette bulunmasına kar­
şın hadis rivayetiyle fazla uğ­
raşmadığı için hadis bilimi çev­
relerince pek tanmmayan ravî
için kullanılmıştır.
mestûr (II) a. (j>—) [Ar.]
İsmailiyye tarikatinde, bazı siya­
sî ve sosyal durumlardan dolayı
mezhep ileri gelenlerince şahsı
ve yeri bilinmesine karşın düş­
manlarından veya yoğun ilgiden
460
dolayı gizlenmiş veya gizli kal­
ması gerekli görülmüş imamlar.
meşâ'ir ç.a. (jcli«) [Ar.meş'ar’ın ç.
b.] Hac töreninde yapılması ge­
rekenler veya durulması gere­
ken yerler.
§ tam. meşâ'irü’l-hacc ç.a.
ÇfJIjtli.) Hac töreni sıra-
smda durulması gereken yer­
ler.
meş'ar a. (>uio) [Ar.] (ç. b. meşâ'ir)
Hac töreninde durulacak yer.
§ tam. meş'arü’l-harâm a.
(jiljJljtiu) Hac töreni sıra-
smda Kâbe’de durulacak yer
anlamında terim. Burada
haccın gereklerinden olan
gecelemek, vakfe yapmak,
namaz kılıp dua etmek,
Kur'ân-ı Kerîm’in “Bakara
suresi” (2)nin 198. ayetinde
mealen “Arafat’tan ayrılıp
topuluca gittiğinizde Meş'ar-ı
Harâm’da Allah’ı zikredin ve
O’nu size gösterdiği şekilde
anın...” biçiminde ifade edil­
miştir.
meşâyîh ç.a. (^Uio) [Ar.şeyh’in ç.
b.] Şeyhler, ulular.
meşhed (I) a. (jj.t..) [< Ar.
şahâdet] Hazır olunacak yer ve­
ya meclis anlammda terim. Bu
söz, Kur'ân-ı Kerîm’in bir ye­
rinde “Meryem suresi” (19)nin
37. ayetinde “meşhedi yevmin
azîm...” (toplanılacak, hazır olu-
 461
nacak büyük gün...) biçiminde
geçmektedir.
§ tam. meşhed-i yevm a. ^
^t.n) Kıyamet günü.
meşhed-i hüsn a. (5^ 4i.)
Allah’m güzelliğinin tecellisi
olmasmdan dolayı bu âlem
için kullanılan terim.
meşhed (II) a. (jjAj [Ar.] îslâm
inancma göre, din ulularmın
veya topluma mal olmuş din ve­
ya devlet büyüklerinin şehit
düştüğü ya da defnedildiği yer.
bk. mezarlık
meşhûd a. ûj^) [Ar.] 1. “Şahit
olunan veya şahadet edilecek...”
anlammda terim. Kur’ân-ı
Kerîm’de kıyamet gününde, bü­
tün insanlarm hazır bulunacağı
ve melekler ile insanların uzuv-
lannm yaptıkları ameller için
şehadet edeceği gün anlamında
“yevm-i meşhûd” (“Hûd suresi”
(11 / 103) terimi kullanılmıştır.
2. Kur'ân-ı Kerîm’in bir yerinde
“İsrâ suresi” (17)nin 78. ayetin­
de sabah namazı için kullanılan
terim.
meşhûr a. (j^) [Ar.] Hadis bili­
minde, her dönemde en az üç
kişinin rivayet etmiş olduğu ha­
dis.
meşhûrât a. (ol>5^0) [Ar.] Toplum
fikir hayaünda büyük çoğunlu­
ğun doğruluğunu kabul ettiği
meşkûk
hükümler anlamında kelâm te­
rimi.
meşhûr hadis a. “Çok tanınmış
hadis.” anlammda, her aşamada,
ravîleri üçten aşağı düşmeyen
hadisler, müstefîz hadis.
meşhûr sünnet a. Hz. Peygam­
ber’den bir veya iki ya da teva­
tür sayısma ulaşmamış sayıda
sahabe tarafından rivayet edü-
miş sünnet.
meşî'et a. (emi») [Ar.] Buyrukları,
verdiği hükümler ve eylemleri
bakımmdan hür olduğunu ifade
eden Allah’m sübutî sıfatları.
meşihat a. (çili») [Ar.] 1. Şeyhühs-
lâm makamı. 2. Şeyhlik, ululuk.
§ tam. meşîhat-i İslâmiyye a.
(iujUlciıi.) İslâmiyet’in en
büyük dinî makamı, şeyhülis­
lâmlık.
meşıyyet a. (cuüm) [Ar.] tas. İrade
gücü anlammda tasavvuf terimi.
§ tam. meşiyyet-i ilâhiyye a.
(^Jl olio) tas. İlâhî güç.
meşk a. (ji«) [Ar.] Hüsn-i hat, tez­
hip ve dinî musikî gibi İslâmî
sanatlarm eğitim ve öğretimi
yöntemlerini ifade eden terim.
meşkûk a. (JjÜl») [Ar.] Hadis bili­
minde, kime nispet edildiği bi­
linmeyen hadis.
meşreb
meşreb a. Ly«) [Ar.] tas. Tasav­
vuf inancında, tarikate yeni
girmiş veya yol almış bir sufînin
yaşayış, anlayış ve hayatı uygu-
layış biçimi.
meşrû a. (^ jj^) [Ar.] fık. Din, mez­
hep, siyasî düzen, ideoloji ve ah­
lâkî sistemler gibi değerlerin
sosyal ve toplumsal değer yargı­
larıyla uyuşması veya örtüşmesi
konusu.
meşrûbât-ı kü'ûliyye a. (ûjjS
olyj^) [Ar.] fık. Alkollü içecek­
ler.
meşrûbât-ı müskire a. (4
üLjji.) [Ar.] fık. Sarhoşluk ve­
ren içkiler.
meşrû müdafaa a. huk. Bir kimse­
nin kendisine karşı haksız ve
kanunsuz yapılan bir saldırıdan
korunmak için ani ve zorunlu
tepki göstermesi veya ondan
kurtulmak için belirli ölçüde ve
oranda güç kullanmasını ifade
eden terim.
meşrûtun leh a. (tlL^i») [Ar.] ftk.
Bir vakfin menfaatleri kendisine
şart olunan kimse.
meşveret bk. şûra
meşyeha a. (•u^i») [Ar.] Hadis bi­
liminde, bir ravînin hadis aldığı
hocalarını ve onlardan aldığı
hadisleri topladığı kitabı.
metâ a. Q tu) [Ar.] (ç. b. emti'a) 1.
Dünyada insanm elde edip ya­
rarlanması için kullanılan her
462
türlü maddî değer ya da ihtiyaç
maddeleri. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de otuz beş ayette geç­
mektedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “met'a” maddesi.) 2. fık.
Giyim kuşam, mefruşat, süs eş­
yası gibi insanlarm sosyal ve
günlük ihtiyaçlarını doğrudan
karşılayan mallar için kullanılan
fıkıh terimi.
metâf a. (JIL) [Ar.] “Tavaf edilen
yer.” anlammda ve “mescidü’l-
harâm” (bk. bu madde) içerisin­
de bu ibadet için ayrılan yere
verilen ad ve bu yer için kullanı­
lan terim
metafizik a. Hayat ve varlığı konu
edinen, yine hayat ve varlık
sonrası ya da fizik veya tabiat
ötesi sebepler ile bilginin ilkele­
rini gündeme alan ve araştıran
bilim dalı ya da felsefe kolu.
metâvile a. WjL) [Ar.] Lübnan’da
yerleşik hayatta, özellikle de bü­
yük şehirlerin varoşlarmda bu­
lunan ve İmâmî İsnâaşerî Şiileri
için o bölgede kullanılan ad.
Metîn a. (jji») [Ar.] Sözlük anlamı
“Sağlam, kuvvetli, dayanıklı.”
olan bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
“Çok kuvvetli, çok dayanaklı.”
anlamında olup Kur’ân-ı
Kerîm’de bir yerde “Zâriyât
suresi” (51)nin 58. ayetinde me-
alen “Gerçekten rızık veren, güç
ve kuvvet sahibi, metîn olan an­
cak Allah’tır.” ibaresiyle Allah’a
 463
nispet edilmektedir. “Metin”
adı, Allah’ın doksan dokuz ismi­
ni veren İbn Mâce ve Tirmizî ri­
vayetlerindeki listede de yer al­
mıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10). Ayrıca bu
isim. Peygamberimizin bir hadi­
sinde İslâm dininin bir vasfı ola­
rak ifade edilmiştir (Müsned, III,
199). Yine bu terim, “kudret” sı­
fatıyla Allah’ın zatî-subutî sıfat­
ları içinde sayılmaktadır.
metîn a. (j^) [Ar.] (ç. b. mütûn)
Hadis biliminde, hadisin sene­
dinin ardından gelen, sünnet
veya hadis tanımının çerçevesi­
ne giren Hz. Peygamber’in sözü
veya davranışını anlatan söz ve­
ya ifade.
metrûk a. (Jj^) [Ar.] Hadis bili­
minde, yalan söylemekle suçla­
nan bir ravîyi ve onun tek başı­
na naklettiği rivayeti ifade eden
terim.
metrûk hadis a. bk. metrûk
me'vâ cenneti a. bk. cennetüT-
me'vâ
mevâcib a. (^1^) [Ar.] Osmanlı
devleti döneminde yeniçerilere
üç ayda bir ödenen maaş.
mevâli ol. (JIj.) [Ar. mevlâ’nın ç. b.]
İslâm dünyasmda, Arap olma­
yan Müslüman halk. Buna kar-
şm bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de
“Meryem suresi” (19)nin 5. aye­
tinde “akraba” anlammda,
“Ahzâb suresi” (33)nin 5. aye­
mevbikât
tinde “dostlar” anlamında,
“Nisa suresi” (4)nin 33. ayetin­
de “mirasçılar” anlamında kul­
lanılmıştır.
§ tam. mevâli’l-i'tâka a.
(■üMlJljı) Savaş yoluyla el­
de edilen kölelerin daha son­
ra efendileri tarafmdan azat
edilmesi veya serbest bıra­
kılması durumu veya işi.
mevâli’l-İslâm a. Ç.WIJI>«)
Savaş yoluyla fethedilen ül­
kelerin halkından köle olma­
yıp bir Arap kabilesinin hi­
mayesine giren ve İslâmiyeti
kabul eden ve de Arap olma­
yan halk.
mevâli’l-ahd a. (jjjJIJI^) bk.
mevâli’l-İslâm
mevâli’l-muvâlât a. (oil^Jl
Jljx) bk. mevâli’l-İslâm
mevâli’t-tibâ'a a. (tLII Jlj^J
bk. mevâli’l-İslâm
mevâlîd ç.a. (Jl>«) [Ar.mevlûd’un
ç. b.] Var olanlar, yaratılmışlar.
§ tam. mevâlîd-i selâse ç.a.
(^ Jlj») (Üçyaratılmış şey)
Cemâdât, nebâtât, hayvanât.
mevâlîd-i siflî ç.a. (J^,
jJIj«) bk. mevâlîd-i selâse
mevbikât ç.a. (oli^) [Ar.
mevbik’in ç. b.] “Tehlikeli yer­
ler.” anlammdaki bu söz bazı ke­
lime veya terkiplerle yeni terim­
ler oluşturur.
mevbikât-ı seb'a
§ tam. mevbikât-ı seb'a ç.a
(üju, oli><>) “Yedi büyük gü­
nah” için kullanılan terim. Bu
yedi günah ise şunlar: 1. Al­
lah’ı inkâr, 2. İnsan öldürme,
3. Yetim malı yeme, 4. Savaş­
tan kaçma, 5. Namuslu kim­
selere (özelikle kadınlara) if­
tira etme, 6. Büyücülük yap­
ma, 7. Tefecilik yapma.
mevcûd a. (j^jj) [Ar.] Bütün ev­
rende var olan şey, yaratılmış­
lar, varlıklar, “ma'dûm (I) ”
karşıtı.
mevkuf a. [Ar.] Hadis bili­
minde, sahabenin sözü, eylemi
ve davranışı anlammda kullanı­
lan terim.
mevkûfun aleyh a. (Ut Jjîj») [Ar.]
ftk. Bir vakfm menfaatleri ken­
disine şart olunma durumu.
mevkûlun ileyh a. («uLı Jjî>«) [Ar.]
fik. Bir işe vekil tayin edilen
kimse.
mevkuf hadis a. bk. mevkuf
Mevlâ a. ("i^A [Ar.] Sözlük anlamı
“Bir kimsenin yakın dostu, yar­
dımcısı.” olan bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Sevme, koruma, yar­
dım etme, himayesi altına alma.”
gibi anlamlarda Allah’a nispet
edilmektedir. AUah’m doksan
dokuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
yer almayan bu söz, İbn Hacer
el-Askalânî tarafından “esmâ’
464
ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle­
ri) içinde gösterilmiştir.
mevlâ a. (^) [Ar.] (ç. b. mevâlî) 1.
ftk. Kul, köle veya cariye azat
eden efendi veya sahip. 2. fik.
Azat edilen köle veya “velâ” (bk.
bu madde) sözleşmesinin taraf­
larından biri için kullanılan te­
rim. 3. tas. Tasavvuf ehli arasm­
da şeyh, pir, mürşit veya velî
için kullanılan terim.
mevlânâ a. (L^) [Ar.] 1. “Efendi­
miz, büyüğümüz.” anlammda bir
terim. 2. Ulu kişi, hazret.
mevle’l-islâm a. (^^1 [Ar.]
Kendisi veya dedelerinden birisi
bir zatm teşvikiyle Müslüman
olan kimse.
mevle’l-itâka a («atuJi [Ar.]
Özgürlüğüne kavuşturulmuş ve­
ya birini azat etmiş kimse.
mevle’l-musâhabe a. (^LaJl
[Ar.] Eğitim öğretim veya çahş-
ma amacıyla birinin yanında
bulunan kimse.
mevle’l-muvâlât a. (o^ijJi J^.)
[Ar.] fik. İslâm hukukunda, Bir
gayrimüslimin iman ederek bir
Müslüman ile ihtiyaç olursa
Müslüman’m diyet borcunu
ödemesi, buna karşılık kendisi­
ne mirasçı olması konusunda
yapılan bir anlaşma. Bu, bir an­
lamda yeni girdiği bir Müslü­
man çevrede kendisine yardımcı
ve destekçi bulma anlaşması
olarak da nitelenegelmiştir.
 465
mevle’r-rahm a. (^Ji J^) [Ar.]
Bir kabilenin azatlı kölelerinden
biri ile evlenen azath köle.
Mevlevi s. ve a. (^j.) [Ar.] Hz.
Mevlâna’nın izinde olanların
kurduğu tarikat, bk. Mevleviyye
mevlevîhâne a. (<üLyl>«) [< Ar.
mevlevî + F.hâne] Mevlevi tek­
kesi veya “mevleviyye”
tarikatine ait zaviye, dergâh ve
asitâneler.
Mevlevîlik s. ve a. bk. Mevleviyye
Mevleviyye s. ve a. (^^i [Ar.
mevlevî sözünün müennes (dişil)
biçimi.] Mevlânâ Celâled-din-i
Rûmî (öl. 672 / 1273) ’ye nispet
edilen ve onun ölümünden son­
ra Hüsameddin Çelebi (öl. 683 /
1284) ve oğlu Sultan Veled (öl.
712 I 1312) in öncülüğü ve giri­
şimleriyle Anadolu’da oluşturu­
lan ve hızla yayılan, temelde zi­
kir, sema ve sohbet meclisleriyle
aşk ve cazibesini genişleten, Sul­
tan Veled’in oğlu Ulu Arif Çelebi
(öl. 719 / 1320)nin tarikatin ba­
şına geçmesiyle Konya’daki Der-
gâh’m dışında Sivas, Tokat, Bay­
burt, Erzurum, Tebriz, Irak, Kas­
tamonu, Kütahya, Denizli gibi
Anadolu Selçuklularının merke­
zî bölgelerinde şubeler oluştu­
ran; 14. yüzyılm başmdan itiba­
ren kuruluşunu tamamlayarak
büyük bir tarikat konumunu
mevlithan a. (jl^k JjA [ < Ar.
alan dinî ve sufî teşkilâtm adı ve
mevlid + F.hân] “Mevlid” (bk.
bu tarikat için kullanılan terim.
bu madde) manzumesinin her
mevlithan
mevleviyyet a. (cyl>.) [Ar.] 1. bk.
Mevleviyye 2. Osmanlı ilmiye
smıfinda yüksek dereceli kadılar
veya müderrislik sonrası kişile­
re verilen bir rütbe.
mevlidiyye a. (4ıl>.) [< Ar.velâdet]
İslâmî edebiyatta, özellikle
Mağrib ve Endülüs bölgesinde 5.
/ 11. yüzyıldan başlayarak Hz.
Peygamber’in doğum yıldönüm-
leri münasebetiyle sultan saray-
larmda düzenlenen törenlerde
okunmak üzere saray şairleri
tarafindan kaleme almıp oku­
nan ve muhteva bakımmdan
öteki mevlid metinlerine benze­
yen övgü şiirleri için kullanılan
terim. Bu tür övgü şiirlerine
“mîlâdiyye, îdiyye, mûlûdiyye”
gibi adlar da verilmiştir.
mevlit, -di a. (J^) [< Ar.velâdet]
(ç. b. mevâlid) “Doğum yeri ve
zamanı.” anlamındaki bu terim,
İslâm edebiyatı ve sanatmda Hz.
Muhammed’in doğumunu anla­
tan eserlere ve her yıldönü­
münde yapılan törenlere verilen
ad için kullanılmaktadır. Bu ko­
nuda en tanmmış ve kendisin­
den sonra yazılanlara kaynaklık
etmiş eser, Süleyman Çelebi (öl.
752 / 1351)nin asıl adı
Vesîletü’n-Necât (kurtuluş yolu)
olan Mevlididir.
mevzû'u’l-isnâd
bölümünü bestelenmiş biçimiyle
okuyan uzman kimse,
musıkîşinaş veya hafızlar.
mevlit kandili a. Hz. Muham-
med’in 571 yılmın kamerî aylar­
dan rebi'ü’l-evvelin on ikinci ge­
cesinde gerçekleşen doğum gü­
nünü anmak, o mübarek geceyi
ibadetle geçirmek anlammda
kullanılan terim.
mevsûl a. (J^j.) [Ar.] bk. muttasıl
mevsul hadis a. bk. muttasıl
mevt a. (o>«) [Ar.] “Ölüm.” anla-
mmdaki bu söz, insanın dünya
hayatmm sona ermesini ifade
eder. Bu sözün en çarpıcı ifadesi
Kur’ân-ı Kerîm’de “Küllü nef­
sin zâ'ikatü’l-mevt” (Âl-i
imrân suresi, 3 / 185) olarak
karşımıza çıkmaktadır; yani
“Her nefis ölümü tadacaktır.” bk.
ölü
§ tam. mevt-i ahdar a. (j^l
öj«) (yeşil ölüm) tas. Nefsin
tutkularına dur demek, nefse
hâkim olmak.
mevt-i ahmer a. (j^l ey-)
(kırmızı ölüm) tas. İbadete ve
taata düşkün olma.
mevt-i ebyaz a. (^1 o>«)
(beyaz ölüm) tas. Açlık ile
nefsi terbiye etme.
mevt-i esved a. (j^l o>>) (si­
yah ölüm) tas. Fenafillah
mertebesine ulaşma, Hak yo­
lunda cefaya katlanma.
466
mevt-i hakîkî a. (Lîı?ix oj-) 1.
Organlardan birinin yetersiz­
liği sonucu olan ölüm. 2. huk.
Miras bırakan kimsenin ger­
çekten vefat etmiş olması du­
rumu.
mevt-i hükmî a. (^^^ c^)
huk. Ortadan kaybolan kim­
senin vefatına hâkimin karar
vermesi işi veya durumu.
mevt-i irâdî a. (^jljl o^) (is­
teyerek ölüm) tas. Ölmeden
önce ölüme nefsi hazırlama.
mevt-i takdirî a. (^jü o»)
huk. Düşük durumunda olan
ve gurre (beş yüz şert dir­
hem) ödenmesi gereken ce­
ninin sanki sağken öldürül­
müş gibi sayüması durumu.
mev'ûde a. Ga^) [Ar.] İslâmiyet
öncesi, Câhüiyye döneminde diri
diri toprağa gömülen kız çocuğu.
mevzû a. Q [Ar.] Hadis bili­
minde, Hz. Peygamber’e ait ol­
mayan, ancak O’nun düinden
çıkmış gibi gösterilen uydurma
hadisler.
§ tam. mevzû'u’l-isnâd a.
(jUI pj^o) Geçerliliğini
sağlamak amacıyla zayıf olan
senedin yerine sahih bir
sened bulup ona nispet edi­
len hadis.
mevzû'u’l-metn a. (jiJi
f ^>0) Hadis biliminde, met­
ni önceki peygamberlerin,
 467
bilge kişilerin veya uyduran
kişinin kendi sözlerinden
alınarak Hz. Peygamber’e is­
nat edilen hadis.
mevzû'ât a. (üL.^) [Ar. mevzû’
un ç. b.] Hadis biliminde, Hz.
Peygamber’e ait olmayan, ancak
O’nun dilinden çıkmış gibi gös­
terilen uydurma hadisleri bir
araya getiren kitaplar.
mevzû hadis a. bk. mevzû
mey a. y [F] tas. Tasavvuf inan­
cında, sufîyi kendinden geçiren
İlâhî aşk. bk. sekr
meyhane a. (cku) [< F. mey +
hâne] tas. Tasavvuf dünyasında
“mürşid-i kâmil” (bk. bu mad­
de) in gönlü.
meyt a. (om) [Ar.] bk. ölü
meyyit a. (ol°) [Ar.] bk. ölü
meyte a. (tu) [Ar.] İslâm inancına
göre, eti yenilebilir olmasma
karşın dinî usullere göre kesil­
memiş hayvan. Bu tür hayvan
etinin yenmesi ve akde konu
olması dinen haram kılınmıştır.
mezâhib a. (^lâu) [Ar. mezheb’in
ç. b.] bk. mezhep
mezâlim a. ((JIL) [Ar.] İslâm dev­
letlerinde en yetkili idâri ve adlî
yargı ya da denetleme kurumla-
rı.
mezâmîr ç.a. (jul>) [Ar.mizmâr,
mezmûr’un ç. b.] Davut pey­
mezhep
gambere inen Zebur’un bölüm­
lerinin adı.
§ tam. mezâmîr-i Dâvud ç.a.
(jjb jxJ>) Zebur'un âyin sı-
rasmda musikî ile söylenen
surelerinin adı.
mezâr a. (jl>) [Ar.] bk. kabir
mezârhk a. Ölülerin gömüldüğü
yer, “kabir” (bk. bu madde),
medfen, makber, makbere.
Arapça “mezâr” sözüne “-lık”
yapım ekinin getirilmesi ile
oluşturulan bu yer adı Türkçede
yaygm olarak kullanılmakta;
önemli din ve devlet adamları-
nm gömüldüğü yere “ravza,
meşhed, kubbe, türbe, küm­
bet” (bk. bu maddeler) adı ve­
rilmekte; cami, tekke, türbe gibi
yapılarm bitişiğinde yer alan
mezarlıklara ise “hazîre” (bk. bu
madde) denilmektedir.
mezhep, -bi a. (^ı.) [< Ar.zehâb]
(ç. b. mezâhib) Bir dinin inanç
esaslarını ve uygulama yöntem­
lerini iyi anlama, anlatma ve yo­
rumlama konusunda kendine
özgü ilkeleri, sistemleri ve usul­
leri bulunan dinî düşünce hare­
keti, ekolü veya sistemi.
İslâmiyetin kabulünden ve özel­
likle Hz. Peygamber’in ölümün­
den sonra ortaya çıkan ve can­
lanan pek çok zümre olmuş; an­
cak bunlar dini aşan nitelikte
olmayıp tam tersine İslâm’ın
inanç ve siyaset sisteminin yer-
mezheb-i cedîd 468
leşmesine katkıda bulunmuşlar,
hatta İslâm’ı anlama ve uygula­
mada yol gösterici bir ekol kim­
liği kazanmışlardır. Nitekim bu
hareketlerin neticesinde oluşan
ve kesin kimliğini kazanan dört
büyük mezhep, “Hanefî Mezhe­
bi, Mâliki Mezhebi, Hanbelî
Mezhebi, Şâfiî Mezhebi” (bk. bu
maddeler) günümüze kadar var-
lığını sürdürmüştür. İslâm inan­
cı çerçevesinde mezhepler,
itikadî ve amelî (veya fikhî) ol­
mak üzere ikiye ayrılmıştır.
İtikadî mezhepler arasmda ge­
nellikle Mürci'e, Mu'tezile,
Şi'îlik (Zeydiyye, İsmâ'iliyye,
İmâmiyye), Eş'âriyye,
Mâtüridiyye (bk. bu maddeler)
sayılmıştır. Amelî veya fikhî
mezhepler olarak Hanefî Mez­
hebi, Mâlikî Mezhebi, Hanbelî
Mezhebi, Şâfiî Mezhebi,
Ca'feriyye Mezhebi” (bk. bu
maddeler) kabul edilmiştir.
§ tam. mezheb-i cedîd a.
(jajş. uaâ.) İmam Şafiî’nin
Mısır’a geldikten sonra oluş­
turduğu mezhep.
mezheb-i kadîm a. (^jj çji.)
İmam Şafiî’nin Mısır’a gel­
meden önce savunduğu gö­
rüşlerinin oluşturduğu mez­
hep
meziy a. k>) [Ar.] fık. Görme, do­
kunma veya düşünme etkisiyle
erkeklerin tenasül uzvundan ge­
len ince beyaz sıvı. Bu sıvınm
gelmesi kişiyi cünup etmemekle
birlikte abdesti bozar. Namaza
veya abdestin gerekli olduğu
ibadete başlamak için gusül ge­
rekmez, ancak abdest tazelemek
uygun görülmektedir.
mezmûr a. (j^>) [Ar.] İslâm bilgin­
lerince Dâvûd peygambere ve
onun kitabı olan “Zebûr” (bk. bu
madde) içinde bulunan İlâhî,
dua ve münacatlara verilen ad.
mısbâh a. (^L^) [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasmda çerağ ve kandil
için kullanılan terim.
Mısrıyye a. (Cj.^ [Ar.] Halvetiyye
tarikatinin Niyazî-yi Mısrî (öl.
1105 /1694) ’ye nispet edilen ko­
lu için kullanılan ad.
Mızraklı ilmihâl a. İslâm inancı
çerçevesinde, Osmanlı dinî öğre­
timinin önemli bir yöntemi olan
“ilmihâl” (bk. bu madde) gele­
neğinin ilk örnekleri arasmda
yer alan anonim eserler ve öğre­
tim tarzı için kullanılan terim.
İlk örneklerinin 16. yüzyüdan
başlayarak düzenlendiği bilinen
bu öğretici eserlerde, genellikle
abdest, gusül, teyemmüm, na­
maz, oruç, hac ibadeti yanmda
Allah’m isim ve sıfatları, pey­
gamberlerin sıfatları, kitaplara
ve meleklere iman, elli dört farz,
küfür ve şirk konuları işlenmek­
tedir.
Mi'cen a. (>u) [Ar.] Kâbe’nin ku­
zeydoğusu duvannın önünde

Rüknülırâkî ile Kâbe’nin kapısı
arasındaki çukur yer için kulla­
nılan ad.
Miftâhü'l-Cenne a. (<Lji ^ti.) [Ar.]
Mızraklı ilmihâl in Arapça adı.
bk. Mızraklı ilmihâl
mihne a. (üm) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Şiddet, sıkıntı, belâ, eziyet, zah­
met, işkence.” olan bu terim, Ab­
basî halifelerinden bir kısmının
(özellikle de Me'mûn
Mu'tasım döneminde) “Halku’l-
Kur’ân” (Kur’ân’ın mahlûk ol­
ması, yani yaratılmış olması)
meselesinde önde gelen bazı bi­
lim adamlarını sorguya çekerek
eziyet etmeleri ve işkenceye tabi
tutmaları konusu ve olayları için
kullanılan. İslâm âlimlerinin
önde gelen Ahmed b. Hanbel,
Ebû Müslim, Ahmed ibn
Devrâkî, Yahya ibn Main gibi fı­
kıh ve kelâm bilginleri “Kur’ân-
’ın mahlûk olması, yani yaratıl­
mış olması” konusuna karşı
çıkmışlar, “Kur’ân’ın vahiy yo­
luyla Hz. Peygamber’e indirilme­
sini” savunmuşlar, bu görüşle­
rinden dolayı da ağır işkenceler
ve eziyetler görmüşlerdir. Daha
sonra itidara gelen Mütevekkil,
bu tartışmaları yasaklayarak
konunun kapanmasını sağlamış­
tır.
mihrâp, -bı a. Çl_^) [Ar.] İslâm
mimarî sanatmda cami, mescit
ve benzeri namaz kılman me­
kânlarda kıbleye doğru durulan
469 milel ve nihai
yer ve imamm namaz kıldırır­
ken duracağı yer. Cami ve mes­
citlerin bu yerlerinin üzerinde,
genellikle “Bakara suresi”
(2)nin 144. ayetindeki “... fevelli
vecheke şatre’l-mescidi’l-
harâm...” ibaresi veya “Âl-i
İmrân suresi” (3)nin 37. aye­
tindeki “... küllemâ dehale
aleyhâ zekerfyye’l-mihrâbe...”
ibaresi yazıhdır.
ve
Mîkâ'îl öz.a. (J2I£m) [Ar.] Allah’ın
verdiği rızık ile ilgilenen ve
Kur’ân-ı Kerîm’de mealen “Kim
Allah’a, meleklerine, rasullerine,
Cebrâil ve Mikâil’e düşman olur­
sa bilmelidir ki Allah kâfirlerin
düşmanıdır.” (“Bakara suresi”
(2 / 98) biçiminde adı geçen dört
büyük melekten biri.
mîkât (I) a. (olı^) [Ar.] Hac ve um­
re ibadeti için ihrama girilecek
yer ve zaman.
mîkât (II) a. (otlu) bk. ilm-i mîkât
milâdî takvîm a. îsâ’nın doğumu­
nu esas alan ve “1 Ocak”ı yılın
ilk günü kabul eden takvim.
mîlâdiyye a. (-ujiL) [Ar.] bk.
mevlidiyye
milel ve nihai a. (J^ JL) [< Ar.
milel “millet” (“din ve şeriat”
anlamında) in ç. b.; nihai “nihle”
(“dinî zümre, mezhep” anlamın-
da)nin ç. b.] İslâmî edebiyatta
dinler ve mezhepler tarihini ko­
nu edinen eserler için kullanılan
ortak ad.
millet
millet a. (cL) [< Ar. < îbr. melel]
(ç. b. milel) 1. “İşitilen veya oku­
nan şey veya yazılan.” anlamın­
da “din” için kullanılan terim.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de on
beş ayette geçmektedir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “mil”
maddesi). Hadislerde ise
Kur’ân-ı Kerîmdeki anlamlar
ve nsipetler yanında “Doğuştan
gelen fıtrat, meleke.” anlamında
da kullanılmıştır (bk. Wensinck.
el-Mu'cem, “mil” maddesi). İslâ­
mî edebiyatta bu terim, din ve
şeriat ile eşanlamlı olarak değer­
lendirilmiş ve kullanılmıştır. 2.
Son dönemde, modern toplum-
larda, “Aynı dil, din ve mezhepte
olan topluluk, bir yönetim altında
bulunan halk.” anlamında kulla­
nılan terim Fr. nation
§ tam. millet-i beyzâ a. (^
oU) (temiz ulus) Müslüman-
lar için kullanılan terim.
millet-i İslâm a. (,cO *L) İs­
lâm toplumu veya cemaati
için kullanılan terim.
millet-i mesîhiyye ol («^..n
cl«) Hristiyan toplumu ve
cemaati için kullanılan terim.
millet-i mu'azzama a. (^
d.) 1. Osmanh toplumu için
kullanılan terim. 2. İslâm
cemaati.
milletü’l-İslâmiyye a.
( <1«WI oh) bk. millet-i İs­ minber-nâme a. («uü^) [< Ar.
lâm
470
milletüT-Muhammediyye a.
(^jkJI oL) bk. millet-i İs­
lâm
milletü’l-Nasrâniyye a.
(^1^1 d.) bk. millet-i
mesîhiyye
milletü’l-Yehûdiyye a.
(<ljj<Jl ci.) Yahudi milleti.
minâ a. (L) [Ar.] Kutsal topraklar­
da Arafat’a giden yol üzerinde
Müzdelife ile Mekke arasında
bir bölgenin adı. Büyük, orta ve
küçük “cemre” (bk. bu madde)
burada bulunmaktadır. “Tevri­
ye günü” (bk. bu madde) güneş
doğduktan sonra ihramlı olarak
buraya gelinir ve öğle-ikindi-
akşam-yatsı namazı burada kılı­
nıp sabah namazmı eda ettikten
sonra Arafat’a gitmek sünnettir.
minâre a. (»jL) [Ar.] Cami veya
mescitlerde, namaz vaktinin
geldiğini duyurmak için müez­
zinin ezan okuduğu, sala verdiği
genellikle taştan ve silindirik bi­
çimde çoklukla şerefesi de bulu­
nan üst kısmı konik ve tepesinde
hilâl olan taştan yapı.
minber a. (^1 [Ar.] Cuma ve bay­
ram namazlarmın kılmdığı ca­
milerde imamm veya hatibin
herkesçe iyi görünmesi ve yük­
sek sesle hutbe okuması için ya­
pılan yüksekçe ve basamaklı
süslü mimarî yer.
minber + F.nâme] tas. ed. Ta-
 471
savvufî edebiyatta mutasavvıf
şairlerin “minber” (bk. bu mad­
de) in faziletini şiirleştiren eser­
ler için kullandıkları ortak ad.
minnet a. (oL) [Ar.] 1. Allah’a nis­
pet edilen bu söz, “O’nun evren­
deki bütün yaratıklara dönük lü­
tuf ve keremi, ihsanı ile insanlara
hidayet etmesi.” anlammda te­
rim. 2. İnsan nispet edildiğinde
bu söz, “Başkalarına yaptığı iyi­
liği, yardımı, desteği için karşılık
beklemesi ve yeri gelince bunları
başa kakması.” anlammda kul­
lanılan terim.
mîr-i alem a. (fk ^) [< Ar. mîr
“emîr”in kısaltması + alem (bay­
rak, sancak)] İslâm ve İslâmi­
yet’ten sonra Türk devletlerinde
hükümdarm bayrağını taşımak­
la görevli kumandan.
mi'râç, -cı a. (Elju) [Ar.] (ç. b.
ma'ârîc) “Basamak, merdiven;
yükselme, göğe çıkma.” anlamla­
rındaki bu söz, Hz. Peygam­
ber’in Kâbe’de bulunan
“Mescid-i Harâm”dan Kudüs’te
bulunan ve Müslümanlarm ilk
kıblesi ve de kutsal sayılan
“Mescid-i Aksâ”ya yapılan ma­
nevî yolculuğu, oradan da göğe
doğru seyahat ettirilerek kendi­
sine geçmiş ve geleceğe ait bazı
bilgilerin veridiği yüce makamı,
yani Allah katma yükselmeyi
ifade eden terim. Hz. Peygam­
ber’in bu kutsal yolculuğu
Kur’ân-ı Kerîm’de “İsra sure­
si” (17)nin ilk ayetinde açıkça
mîrâs
ifade edilmektedir. Arap kay-
naklarmda bu terim, “isrâ ve
mi’râc” olarak geçerse de Türk-
çede yalnızca “mi'râc” olarak
yaygın bir kullanım kazanmış­
tır.
§ tam. mi'râcü’n-nebiyy a.
(^l fl^) Hz. Muhammed’in
Allah katına ve göğe çıkması
veya yükselmesi.
mi'râc gecesi a. bk. Mi'râc Kandili
mi'râciyye a. («u^l^) [Ar.] “Miraç
ile ilgili.” anlamındaki bu terim,
İslâm sanatı ve edebiyatmda
“mi'râc” konusunu işleyen eser­
ler için kullanılan ortak ad ol­
muştur.
Mi'râc Kandili a. îslâm inancma
göre, yılın mübarek gecelerin­
den biri olan ve Hicrî Takvimin
Recep aymın 27. gecesinde iba­
detle geçirilen kutsal gece.
mi'râc-nâme a. (<«141 ^l [< Ar.
mi'râc + F.nâme] tas. ed. Tasav­
vuf! edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin miracın faziletlerini şiirleş­
tiren eserler için kullandıkları
ortak ad. bk. mi'râciyye
mîrâs a. (il[< Ar. “verâset” ve
“irs”] (ç. b. mevârîs) Ölen bir
kimsenin arkada bıraktığı mal,
mülk veya değerli eşya. Mîrâs
hukuku, İslâm dininin önemli
konularından biridir. Bu önem,
Kur’ân-ı Kerîm’den ileri gel­
mektedir. Şöyle ki yüce Allah,
“Nisâ suresi” (4)nin on bir ve
mîrâs
on ikinci ayetierinde ölen bir
kimsenin mirasçılarının tereke­
den alması gereken hisseleri
oranlarma göre açık bir ifade ile
izah etmektedir. Konunun öne­
mine binaen bu iki ayeti mealen
buraya aktarmayı uygun bul­
duk: “Allah size mîrâs taksimini
şöyle tavsfye eder. Çocuklarınız
hakkında erkeğe iki dişinin payı
mikdarıdır. Eğer çocuklar ikiden
fazla kadınlar iseler, ölünün bı­
raktığının üçte ikisi anlarındır.
Dişi evlâd bir tek ise o zaman
terikenin yarısı onundur. (Ana
babaya gelince) Ölenin çocuğu
varsa, ana-babadan her birine
terikenin altıda biri verilir. Çocu­
ğu olmayıp da ona ana ve babası
mirasçı olduysa üçte biri anası-
nındır. (Erkek, dişi) kardeşleri
varsa, o vakit altıda biri anası-
nındır. (Fakat bütün bu hüküm­
ler) ölenin edeceği vasiyetin yeri­
ne getirilmesinden veya borcu­
nun ödenmesinden sonradır. Siz
babalarınızdan veya oğullarınız­
dan hangisinin fâide yönünden
size daha yakın olduğunu bil­
mezsiniz. Bunlar Allah’tan birer
farizadır. Şüphesiz ki Allah hak­
kıyla bilicidir. Yegâne hüküm ve
hikmet sahibidir. Zevcelerinizin
çocuğu yoksa, terikesinin yarısı
sizindir. Eğer onların çocuğu
varsa size terikesinden dörtte bir
vardır. (Fakat bu da) onların ede­
cekleri vasiyet ve borçtan sonra­
dır. Eğer çocuğunuz yoksa, bırak­
472
tığınızdan dörtte biri onlarındır
(yani zevcelerinizindir). Şayet ço­
cuğunuz varsa, terikenizden se­
kizde biri -edeceğiniz vasiyet ve
borcun ödenmesinden sonra-yine
onlarındır. Eğer mîrâsı aranan
erkek veya kadın, çocuğu ve ba­
bası olmayan bir kimse olur ve
onun erkek veya kızkardeşi bulu­
nursa, bunlardan her birinin
hakkı altıda birdir. Eğer onlar da
bu mikdardan çok iseler, o hâlde
onlar ölünün edeceği vasfyet ve
borçtan sonra üçte birde ortak­
tırlar. (Gerek vasiyette, gerek
borç ikrarında mîrâsçılara asla)
zarar verici olmamalıdır. (Bu
emirler ve hükümler) Allah’tan
bir vasiyettir. Allah hakkıyla bi­
lendir, halimdir.” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 14, s. 6597).
Buharî’nin “Sahîh-i Buhârî”sinde
bu ayetlerin yorumu şöyle ifade
edilmektedir: “Kur’ân-ı Kerîm’­
in “mîrâs” hükümleri, bu iki
ayette görüldüğü üzere pek sade­
dir. Bunların özeti şudur: Bir
ölünün evvelâ borcu ödenir, vasi­
yeti varsa yerine getirilir. Sonra
zevç ve zevcelere hisseleri verilir.
Ölenin çocukları yoksa, ana-
babanın hisseleri arttırılır ve bi­
raderlerle hemşirelere hisseler
ayrılır. Çocukları da ana-babası
aynı olmayan bir ölünün kardeş­
leri ve hemşireleri bütün mirasını
alırlar.” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 14, s. 6598).
 473
§ tam. mîrâsü’l-mükâteb a.
UHJI ilji<>) huk. Köle ile sa­
hibi arasında yazılı anlaşma­
ya bağlı olarak elde edilen
malların kölenin varislerine
kalması durumu veya konu­
su.
mir'ât a. (d^) [Ar.] (ç. b. merâ'î,
merâyâ) tas. "Ayna, gözgü.” an-
lammdaki bu terim, tasavvuf
inancmda “Yokluk.” için kulla­
nılmıştır.
§ tam. mir'âtü’l-ayn a. (jjjdl
ol>) Dış görünüş.
mir'âtü’l-hazreteyn a.
(jjîjJuJl ol>>) (iki hazretin
aynası) tas. İnsan-ı kâmil,
ermiş kişi.
mir'âtü’l-kevn a. (j^i ol^)
(oluş aynası) tas. Tek olan
mutlak varlık, Allah.
mir'âtü’l-vücûd a. (jj^ll
ol>>) (varlık aynası) tas. Dış
suretlerin görünümü.
Mîrganiyye a. (iiju) [Ar.] Hicaz
bölgesinde yayılan ve Muham-
med Osman el-Mîrganî (öl. 1268
/ 1852)’ye nispet edilen bir
tarikatin adı. Bu tarikatin temel
ilkesi, şeraite bağlanma, doğru
yolu şeraitle bulma, hakikate ise
ancak tarikatle ulaşma, buna
inanmayanın zmdık olduğunu
savunma biçiminde ifade edil­
miştir.
miskîn
mirzâ a. (\y^ [Ar.] İslâm devletle­
rinin bazılarmda hükümdarın
erkek çocuklarma, yani şehzade­
lere, hanedan soyundan olanla­
ra veya devletin ileri gelenlerine
verilen unvan.
mîsâk a. (jlL>) [Ar.] 1. “Antlaşma,
sözleşme.” anlammdaki bu te­
rim, dinî metinlerde “Allah ile
peygamberler ve kullar arasında
söz konusu olan ahit.” için kul­
lanılmıştır. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de yirmi beş ayette yer
almaktadır (bk. M.F. Abdülbâkî.
el-Mu'cem, “msk” maddesi). 2.
Cenab-ı Allah’m “Kâlû belâ” (bk.
bu madde) olarak da bilinen ve
kendisini Rab olarak kabul et­
meleri konusunda insanlardan
almış olduğu söz için kullanılan
terim, bk. bezm-i elest
miskîn s. (j£«) [< Ar.meskenet]
(ç. b. mesâkîn) “Zavallı, aciz, be­
ceriksiz, uyuşuk (kimse) ” anla­
mmda olan bu söz, dinî terim
olarak zekât, ganimet, kefâret
gibi konularda gözetilmesi gere­
ken, yardım yapılabilecek yok­
sul kişi olarak nitelen kimseler
için kullanılmıştur. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de terim anla­
mıyla teklik biçimiyle on bir
yerde, çokluk biçimiyle on iki
ayette yer almaktadır. Aynı kul­
lanım, hadislerde de sıkça geç­
mektedir (bk. Wensinck. el-
Mu'cem, “miskîn” maddesi).
miskînâne
miskînâne zf. (cLL».) [< Ar.
miskin + F.-âne] Zavallılaşarak,
acizane, miskincesine.
miskînhâne a. (cLlL«) [< Ar.
miskin + F.hâne] Cüzamlıların
barmdırıldığı yer olan ve halk
arasında miskinler tekkesi, mis­
kinler dergâhı olarak da adlan­
dırılan, Üsküdar Karaca Ahmet
Mezarlığı ortasmda önce Üçün­
cü Selim döneminde 9 hane ola­
rak yapılan, sonra İkinci Sultan
Mahmut döneminde 11 hane
dahi eklenerek geliştirüen cü­
zamlı bakım evi. İslâm devletleri
arasında ilk örneği Emevî hali­
fesi Velîd b. Abdülmelik’in
Şam’da kurduğu Bimaristan’ın
bir bölümünde yer alan ve
“miskînhâne” olarak adlandırı­
lan cüzamlılar tedavi merkezi
gösterilmektedir.
miskinler tekkesi a. bk.
miskînhâne
misvâk a. (jlj^) [Ar.] Genellikle
“erak” (salvadora persicd)
ağacmdan yapılan, bir ucu fırça
biçiminde olan ve dişlerin te­
mizlenmesi ya da fırçalanması
için kullanılan çubuk parçası
için kullanılan terim. Dört sünnî
mezhep ile Caferiyye ve
Zeydiyye tarikatine göre misvak
kullanmak sünnetir. Özellikle
Hz. Peygamber pek çok hadisin­
de misvak kullanımını önerir­
ken, “Eğer ümmetime zorluk çı­
karacak olmasaydım her abdest
474
alınışında misvak kullanmayı
emrederdim.” (Müsned, II, 460,
517) rivayeti O’nun bu temizliğe
ne kadar değer verdiğini ifade
etmektedir.
mişkât a. (ilü.) [Ar.] tas. Yanan
çerağ veya fanusun bulunduğu
yer.
mitvâlî a. (Jly^) bk. metâvile
mi'ûn a. (yy^) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de yer alan ve “es-
seb'u’t-tuvel” dışmda kalan,
ayet sayısı yüz üzerinde olan su­
reler.
mîzân a. (jl^) [Ar.] “Tartı, ölçü.”
anlamında olan bu söz, İslâm
inancına göre mahşerde yeni­
den dirildikten sonra herkesin
amellerinin tartılacağı alet.
mollâ a. 0>Uo / ıL) [< Ar.mevlânâ]
1. Bazı İslâm devletlerinde veya
topluluklarında ünlü din bilgin­
lerine veya din adamlarma ya
da iyi düzeyde din eğitimi ve öğ­
renimi görmüş kimselere veri­
len unvan. 2. Osmanlı eğitim
düzeninde medreseye devam
eden öğrenci.
§ tam. mollâ-yı rûm a. (MJ
(^U) Hz.Mevlâna’nın unvanı.
mu'accel a. (jLu) [Ar.] fık. Sözlük
anlamı, “Peşin ödenen, ilk anda
verilen şey.” olan bu söz, evlilik
hukukunda, erkek tarafından
kadma peşin ödenen mehri ifa­
de etmektedir.
 475
mu'addel a. (J^o) [Ar.] Hadis bili­
minde, adalet ve zabt nitelikle­
rini taşıdığı, hadis rivayetinde
güvenilir bir ravî olduğu bilinen
kimse.
mu'âhât a. (oLJ>) [ < Ar. uhuvve]
Hz. Peygamber’in Medine’ye göç
ettikten sonra şehrin ileri gelen­
lerini bir araya getirerek sosyal
iletişim ve paylaşım konusunda
kardeşlik duygusunun gelişmesi
yolunda attığı adımlar ve bunla-
rm neticesinde elde edilen olum­
lu sonuçlar.
mu'âhede a. (»jaGu) [Ar.mu'âhede]
“Karşılıklı sözleşme, antlaşma,
ahitleşme.” anlamındaki bu te­
rim, Kur’ân-ı Kerîm’de gerek
Allah’a gerekse insanların bir­
birlerine karşılıklı olarak verdi­
ği söze sadık kalmması konu­
sunda öğütler verilmiş; ahdine
sadık kalanlar mükâfatla müjde-
lenmiştir (bk. “A’râf suresi” (7 /
23), “Mü’minûn suresi” (23 / 8),
“Fetih suresi” (48 / 10), “Nahl
suresi” (16 / 95).
mu'âhedename a. (uİİjaLu) [<
Ar.mu'âhede + F. nâme] bk.
ahid-nâme
Mu'ahhir a. (jl>) [Ar.] Sözlük an­
lamı “Sonraya kalan.” olan bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de “Geriye
bırakan.” anlammda “esmâ'ü’l-
hüsnâ”dan olup Allah’a nispet
edilmektedir. Allah’ın doksan
dokuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
mu'âmelât
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10). “Mukaddim” karşıtı.
mu'allak a. (jL) [Ar.] Hadis bili­
minde, senedinin kimin tarafin­
dan yazıldığmı belirten bölü­
münde bir veya birkaç ravîsi be­
lirtilmeyen ya da “küle fulân,
zekera fulân, yurvâ, yüzker”
gibi kapah ifadelerle rivayet edi­
len hadisler.
mu'allak hadis a. bk. mu'allak
mu'allel a. (jL) [Ar.] Hadis bili­
minde, senedinin veya metninin
özünde uzman olmayan kimse­
lerce fark edilemeyen bir kusur
ya da hata içeren hadisler. Bu
tür hadisler, özünde gizli bir illet
(sakatlık, kusur) bulunmasmdan
dolayı kusurludur.
mu'allil a. (JL) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadisin illetli olduğunu
söyleyen ve illeti tespit eden
âlim.
mu'allel hadis a. bk. mu'allel
mu'allim a. (jlu) [Ar.] Hac rehberi
veya delîl (bk. bu madde).
mu'âmelât a. biLLu) [Ar.] fık.
Sözlük anlamı, “alış veriş yap­
mak.” olan bu terim, insanlar
arası ilişkilerde ticaret, kira, şir­
ketler, hibe, evlilik, miras, vekâ­
let, kefalet, vasiyet gibi hukukî
işlemleri düzenleyen kuralların
tamamı için kullanılmıştır.
mu'ânaka
mu'ânaka a. tek.) [Ar.] Müslü­
man toplumlarda, sevgi ve say-
gmın bir ifadesi olarak kucak­
laşma eylemini ifade eden bu te­
rim, “âdâb-ı mu'âşeret” kuralla-
rmdan biri olarak îslâm dünya-
smda Hz. Peygamber dönemin­
den beri yerleşmiş bulunmakta-
dır.
mu'âraza a. (<j>jGu) [Ar.] Kavga ve
çekişme niteliği taşıyan müna­
zara için kullanılan kelâm teri­
mi.
mu'âsara a. (»j^Lu) [Ar.] Hadis
biliminde, iki ravînin aynı çağda
yaşaması.
mu'attıla a. (dLu) [Ar.] Allah’m
zatını sıfatlarmdan armdırmaya
çalışan, daha çok dünyevî görüş­
lere sahip kimseler. Bunlara
sonradan “ehl-i ta'tîl” terimi de
kullanılmıştır.
mu'avvizât a. (olj>u) [Ar.] Kur’ân-
ı Kerîm’de “İhlâs suresi” (112),
“Felak suresi” (113) ve “Nâs
suresi” (114)nin üçünün bir
arada zikredilmesi ve koruyucu
olarak nitelenmesi dolayısıyla
kullanılan terim. “İhlâs suresi”,
Allah’ı anlatmaktadır; öteki iki
sure ise yaratıklarm, karanlık
gecelerin, büyücülerin ve vesve­
se içinde olan cin ve insanlar­
dan Allah’a sığınmaları öğüt-
lenmektedir. Hz. Peygamber,
sabah ve akşam olunca bu üç
sureyi okunayı tavsiye etmiş;
bunlarm her kötülüğe kaşı ko­
476
ruyucu olduğunu vurgulamıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 117).
mu'avvizetân a. (jt^) [Ar.] bk.
mu'avvizeteyn
mu'avvizeteyıı a. (j^j^) [Ar.] (iki
sığındırıcı sure) Kur’ân-ı
Kerîm’de “Felak suresi” (113)
ve “Nâs suresi” (114)nin birlikte
“koruyucu” olarak nitelenmesi
ve zikredümesi için kullanılan
terim. Hz. Peygamber, yakm
kimselerden birinin göz değme­
sine uğraması veya hastalanma­
sı durumunda bu iki surenin
okunmasmı tavsiye etmiştir
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
11, s. 5109). Müfessirler, bu sözü
çokluk sigasıyla yorumladıkları
ve bunu üç çokluk üe nitelen­
dirdikleri için bu iki sureye
“Kulhuve’allahu ahad” suresi­
ni de eklemişlerdir. Nitekim
Kur’ân-ı Kerîm bu üç sure ile
son bulmaktadır. Ayrıca müfes­
sirler bu konuda Hz. Âişe’nin şu
rivayetini delil olarak almışlar­
dır: “Peygamber (S) her gece ya­
tağına geldiği zaman iki elini bir­
leştirir, sonra bunlara nefes
ederdi. Şöyle ki iki eline ‘Kul
huve’allahu ahad’, Kul e’ûzu
bi-Rabbi’l-felâk’ ve Kul e’ûzu
bi-Rabbi’n-nâs’ surelerini okur
(ellerine nefes eder), sonra bun­
larla vücudundan yetişebildiği
yerlere sıvazlardı...” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
5109)
 477
mu'âyede a. ( »jjLu) [< Ar. lyd]
Bayramlaşma.
mu'azzib s. Çiu) [Ar.] “Suçluları
veya günah işleyenleri cezalandı­
ran, acı çektiren.” anlammda Al­
lah’m sıfatı olarak kullanılan bu
terim, Kur’ân-ı Kerîm’de teklik
ve çokluk biçimiyle dört yerde
geçmektedir (“A’râf suresi” (7 /
164; “Enfâl suresi” (8 / 33; “İsrâ
suresi” (17 /15 ve 58).
mubâh a. (;-M [< Ar. bevh] fık.
İslâm hukukunda, dinî yüküm­
lülükler konusunda mükellefi
bazı fiilleri yapıp yapmamakta
özgür bırakan anlayış, davranış
veya eylemler için kullanılan te­
rim.
mu'cem a. (^) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadis konusunu
ravîlerin adlarma göre alfabetik
olarak sıralayan eserlere verilen
ortak ad.
mu'cize a. (»>ju) [Ar.] Peygamber­
lik iddiasında bulunan kimsele­
rin, bu yoldaki gücünü kanıtla­
mak için Allah’m yaratıcı gücü
sayesinde ortaya koyduğu ola­
ğanüstü hadise. Kur’ân-ı
Kerîm’de “mu'cize” olarak de­
ğerlendirilebilecek pek çok olay
zikredilmektedir. Söz gelişi, Hz.
Muhammmed’in Kâbe’de bulu­
nan “Mescid-i Harâm”dan Ku­
düs’te bulunan ve Müslümanla-
nn ilk kıblesi ve de kutsal sayı­
lan “Mescid-i Aksâ”ya yapılan
manevî yolculuğu, oradan da
mu'dil
göğe doğru seyahat ettirilerek
kendisine geçmiş ve geleceğe ait
bazı bilgilerin veridiği yüce ma­
kama, yani Allah katma yüksel­
me olayı; Hz. Musa’nm asasııun
yılana dönüşmesi olayı; Hz. İb­
rahim’in kâfirlerce ateşe atılma­
sı ve ateşte yanmaması olayı;
Hz. İsa’ıun beşikte konuşması
olayı gibi pek çok hadise buna
örnek gösterilmektedir.
mu'cizâtü’n-nebî a. (^l oM
tas. ed. Tasavvuf! edebiyatta mu­
tasavvıf şairlerin Hz. Peygam-
ber’in mucizelerini ve faziletle­
rini şürleştiren eserler için kul-
landıklan ad.
mu'dal a. (J^u) [Ar.] Hadis bili­
minde, senedinde arka arkaya
iki ravî bulunan hadis.
mu'dal hadis a. bk. mu'dal
mudârabe a. (^Li.) [Ar.] fik. İs­
lâm hukukunda, bir ticarî şirke­
tin oluşturulabilmesi için bir ta­
rafın sermaye, bir başka tarafin
emek ve çahşma ile katkıda bu­
lunması işlemi için kullanılan
terim. Bu usule göre taraflarm
vekâlet verme, vekil olma ehli­
yetini haiz olması, emek ve ser­
mayenin şirket olabilmeye elve-
rişli bulunması ve elde edilecek
kârm nasıl taksim edileceğinin
önceden belirlenmesi gerekmek­
tedir.
mu'dil a. (J^) [Ar.] Hadis bili­
minde, senet veya metninde an-
mudrec
laşılması veya açıklanması güç
olan ifadeler.
mudrec a. (^a») [Ar.] Hadis bili­
minde, senet veya metnine as-
İmda bulunmayan söz veya söz
öbekleri eklenmiş hadis.
mufaddıla a. GLAin) [Ar.] “Üstün
tutanlar, tercih edenler.” anla­
mında kelâm terimi. Bu konuda
Hz. Ali’nin Hz. Peygamber tara-
fmdan vasi tayin edilmesi, bun­
dan dolayı da onun halifeliğe en
lâyık kimse olduğuna inanan
cemaat için kullanılmıştır.
mufassal a. (jlai») [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de “Kâf suresi” (50) ile
başlayıp “Nâs suresi” (114) ile
sona eren kısa sureler. Bu sure­
ler de kendi aralarmda üçe ay­
rılmıştır: “Hucurât suresi” (49)
inden “Burûc suresi” (85) ne
kadar olan otuz altı sureye
“tıval-ı mufassal”, “Burûc su­
resi” (85)nden “Leyi suresi”
(85) ne kadar olan yedi sureye
“evsat-ı mufassal”, “Leyi sure­
si” (85)nden “Nâs suresi” (114)
ne kadar olan yirmi iki sureye
de “kısar-ı mufassal” adı veril­
miştir.
mugalata a. (41Lu) [Ar.] Vesvese
gücünün duyularla algılanan bir
şeye dayanarak duyular ötesi
konusunda hüküm verme anla­
mmda kelâm terimi.
mugayyebât ç.a. (oLû) [Ar.
mugayyeb’in ç. b.] Akıl ve duyu­
478
lar yoluyla bilinemeyen varlık
ve olaylar için kullanılan terim,
bilinmezler.
§ tam. mugayyebât-ı hams
ç.a. C^^k cLı«) (beş bilinmez)
Kur’ân-ı Kerîm’in “Lokman
suresi” (31) nde bildirilen
beş bilinmez hadise: 1. Kıya­
metin kopacağı zaman. 2.
Anne karnında olanlar. 3. Ge­
leceğin ne olacağı. 4. Yağmu­
run yağacağı zaman. 5. Ecelin
geleceği zaman.
Muğnî a. (^o) [< Ar. gmâ] Sözlük
anlamı “Zenginlik veren.” olan
bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de “İn­
sanlara mal ve mülk veren.” an­
lammda “esmâ'ü’l-hüsnâ”dan
olup Allah’a nispet edilmektedir.
Bu isim, Allah’ın doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce üstesinde
bulunmazken Tirmizî rivayetle­
rindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82).
muhabbet a. (oj») [< Ar. hubb] 1.
“Sevgi” anlamındaki bu söz, dinî
hayatın temel ve aslî değeri ve
unsuru olarak kabul edilen bir
terim olmuştur. Kur’ân-ı
Kerîm’in “Tâhâ suresi” (20)nin
39. ayetinde geçen bu söz, hem
Aüah’a hem de insanlara nispet
edilerek hadislerde de çokça
zikredilmiştir (bk. Wensinck. el-
Mu'cem, “hbb” maddesi). 2. tas.
Tasavvuf inancında “muhab­
bet”, manevî bir hâl olarak be­
nimsenmiş ve bunun üç özelüği
 479
ifade edilmiştir. Birincisi, halkın
muhabbeti, İkincisi hakikat ehli
dürüst insanların muhabbeti,
üçüncüsü ise ariflerin ve velile­
rin muhabbetidir.
muhabbetullah a. (<UI j [Ar.]
tas. Tasavvuf inancında Allah
sevgisi.
muhâcir a. (^l^) [< Ar. hicret] (ç.
b. muhâcirîn) 1. Mekke’den
Medine’ye göç eden sahabe.
Kur’ân-ı Kerîm’de “muhâcir”-
lerden iki ayette, “Âl-i İmrân
suresi” (3 / 195) ile “Tevbe su­
resi” (9 / 20) nde söz edilmiş
olup onlardan hayırla yad edü-
mektedir. 2. Mekke’den Habeşis­
tan’a göç eden sahabe için kul­
lanılan terim.
muhâcirîn a. (j^LpO [Ar.
muhâcir’in ç. b.] bk. muhâcir
muhâdara a. (^k.) [Ar.] tas.
Tasavvuf yoluna gönül vermiş
sufînin kalbinin Allah’m huzu­
runda bulunması durumu. Bu
durum, İlâhî ve manevî âlemin
kapalılığının ortadan kalkması
veya “ilmeT-yakîn” (bk. bu
madde) derecesi olarak da nite­
lenmiştir.
muhaddis a. CA^) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis bilgi ve yetene­
ğine sahip uzman kişi ve topla­
dığı hadisleri rivayet etmekle
uğraşan kimse. İyi yetişmiş bir
“muhaddis”in şu meziyetlere
sahip olması aranmıştır: Hadis
muhâfazakâr
okutma işini yaparken önce ab-
dest alarak mecliste başköşeye
oturması, Kur’ân-ı Kerîm’in
okunmasından sonra besmele,
hamdele, salâtü selâm getirerek
söze başlaması ve dua okuyarak
rivayete girmesi, dersin sonun­
da da yine dua ve hamdele ile
dersi bitirmesi, hadisleri anlaşı­
lır bir dille açıklaması ve düz­
gün telaffuza özen göstermesi.
Her “muhaddis”, “ravî” (bk. bu
madde) olarak kabul edilmiş ve
“şeyh” (bk. bu madde) olarak da
anılmıştır; eşanlamhsı: “hâkim,
hüccet, hâûz, imâm” (bk. bu
maddeler).
muhadram CL. (^*AAn) [Ar.] (ç. b.
muhadramûn) bk. muhad-
ramûn
muhadramûn a. t,»^) [Ar.
muhadram’ın ç. &.] Arap yarı­
madasında “Câhiliyye” (bk. bu
madde) döneminde ve İslâmi­
yet’in ilk çıkış yıllarında yaşa-
masma karşın Hz. Peygamberi
Allah’m elçisi olarak kabul et­
meyen kimseler.
muhâfazakâr a (jK «kik.) [< Ar.
muhâfaza + F. kâr] İslâmî lite­
ratürde, dinî inanç ve davranış­
lar ile eylemlere sıkı sıkıya bağh
olan, bu konularda taviz verme­
yen, inançlara ve ortak değerle­
re saygılı olan, millî ve manevî
değerlerin yok olmasını isteme­
yen, çağın ve bilimin getirdiği
yenilikleri inkâr etmeyen, doğ-
muhâkale 480
ru, dürüst ve prensip sahibi
kimseler.
muhâkale a. (dik.) [Ar.] Hadis
bilimi çerçevesinde hadislerde
yasaklanan bir akit veya söz­
leşme türü.
muhakkak a. (jL.) [Ar.] İslâm hat
sanatında “sülüs” (bk. bu mad­
de) kalemi kalınlığında, harf çu­
kurları düz ve geniş ve de
“aklâm-ı sitte” (altı çeşit yazı)
(bk. bu madde) den biri olan ya­
zı tarzı.
muhâl a. (Jk.) [Ar.] Yokluğu tabiî
olarak karşılanan ya da konu­
nun özü bakımından yokluğunu
gerektiren anlammda kelâm te­
rimi.
muhâle'a a. (ülk.) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, karı ile kocanm
karşılıklı anlaşması neticesinde
evliliklerine son verilmesi konu­
su.
muhâlefet a. (oilk») [Ar.] Hadis
biliminde, zayıf ravînin güveni­
lir ravîye göre veya güvenilir
sayılan bir ravînin kendisinden
daha güvenilir ravîye karşı ay­
kırı rivayette bulunması.
muhâlefetün li’l-havâdis a.
UjIjJJ <ü(i«) [Ar.] Allah’ın ev­
rende yaratmış olduğu mahluk­
lara benzemediğini ifade eden
ve O’nun “selbî” (bk. bu madde)
sıfatlarından biri olan terim.
Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’ın bu
vasfı şöyle ifade edilmektedir:
“O (Allah) ’nun benzeri yoktur; O
her şeyi işitendir, görendir.”
(“Şûra suresi” (42 /11).
Muhammedi s. (^^) [< Ar. Mu­
hammed + -î] Hz. Muhammed
ümmeti veya Müslüman olan
kimse için kullanılan terim.
Muhammediyye a. (-üa^) [Ar.] Hz.
Muhammed’in hayatı ve kişili­
ğini anlatan eserlerin ortak adı
ve bu konuda kullanılan terim.
Muhammediyyûn ç. &' (ûj^*^5^) [Ar.
muhammedî’nin ç. b.] Hz. Mu­
hammed ümmetinden olanlar,
Müslümanlar.
Muhammed suresi a.
ju.jk«) [< Ar. “Sûretü Muham­
med” (jk« sjj^)] Kur'ân-ı
Kerîm’in kırk yedinci, iniş sıra-
sma göre doksan beşinci suresi
olup “Hadîd suresi” (57)nden
sonra Medine’de döneminde na­
zil olmuştur ve otuz sekiz ayet­
ten meydana gelmektedir. Adını
Hz. Peygamber’in adından al­
maktadır. Surenin özünde, sava-
şm toplum için bir felâket oldu­
ğu ve barış içinde yaşamanın en
erdemli ortam olduğu ifade
edildikten sonra, Allah’a itaat
edenler ile etmeyenlerin durum-
lan karşılaştırılmaktadır. Hz.
Peygamber’in “Muhammed su-
resi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Terce-mesi, C. 10, s.
4758-4762.
 481 muhayyelât

muhammire a. Gj»^) [Ar.] Dinî günde, Hz. Hüseyin üe aüe fert­

inançlarının bir sembolü olarak lerinin Kerbelâ’da şehit edilmesi
kırmızı elbise giyerek dolaşan ve (10 Muharrem 61 /10 Ekim 680)
değişik coğrafyalarda aşırı dinî ve bundan dolayı da bu günün
faaliyetleriyle ve farklı isimle­ “âşûrâ” (bk. bu madde) günü
riyle tanman bir fırka için kul­ olması bu aym kudsiyetini bir
lanılan ad, bk. gâliyye kat daha arttırmaktadır. Ayrıca
Hz. Peygamber, bir hadisinde,
muhammise a. (<JL») [Ar.] Hz.
bu ayı “Allah’m ayı” olarak ni­
Peygamber ailesinden Hz. Mu­
telemesi ve ramazandan sonra
hammed, Hz. Ali, Fâtıma, Haşan
tutulacak en fazüetli orucun bu
ve Hüseyin için ulûhiyet merte­
ayda olduğunu vurgulaması
besi veren aşırı din fırkası için
(Müslim, “sıyâm”, 202-203) dik­
kullanılan ad.
kate değer niteliktedir.
muharref a. (u^) Wr-1 Hadis
muharremât ç.a. (oL^) [Ar.] fik.
biliminde, senedi veya metni
1. İslâm hukukunda, evlenümesi
üzerinde oynanmış veya deği­
haram olan kadmlar. 2. Şerî hu­
şiklik yapılmış ya da metnin ha­
kuka göre yapüması yasak ve
rekeleri üzerinde değişiklikler
haram küınan işler veya davra­
söz konusu olmuş hadisler, bk.
nışlar.
musahhaf
muharremiyye a. (4>j»-«) [Ar.] tas.
muharref din a. Allah tarafindan
ed. İslâmî Türk edebiyatmda Hz.
peygamberler aracılığı ile bildi­
Hüseyin üe aüe fertlerinin
rilmesine, İlâhî vahye dayan­
Kerbelâ’da şehit edilmesi (10
makla birlikte insanların elinde
Muharrem 61 / 10 Ekim 680)
değişikliğe uyrayan ve bozulan,
olaymı anlatan mersiyeler üe
yani orijinalitesini kaybetmiş
bunlarm bestelenmiş biçimin­
dinler. Bu dinlere, Yahudüik ve
deki eserler için kuüanüan ortak
Hristiyanlık örnek olarak göste­
ad.
rilmektedir.
muharremname a. («ub 4^) ^
muharref hadis a. bk muharref
muharrem + F. nâme] bk.
muharrem a. (e4=>-) [Ar.] “Yasakla­ muharremiyye
nan, haram kılınan veya kutsal
muhayyelât a. (c^) [Ar.] Doğru
sayılan.” anlamına gelen ve Hic­
olsun veya olmasın, insanda hu­
rî takvimin ilk ayı için kullanı­
zur ve mutluluk ya da sevinç
lan ad. İslâmî inançta “haram
veya nefret uyandıran fikirler
aylar” (bk. bu madde) arasmda
için kuüanüan kelâm terimi.
zikredilen bu ay içinde, onuncu
muhayyerlik
muhayyerlik a. fık. Ticarî bir alış
verişte tarafların kendi anlaş­
maları üzerine veya akdin ken­
disinden kaynaklanan sebeple
bazı akitlerin bağlayıcı olmayıp
taraflardan birisine seçme hak­
kının verilmesi.
muhâzât a. ULM [Ar.] fık. İslâm
inancmda, cemaatle namaz kılı­
nırken aynı hizada saf tutmak
için kullanılan fıkıh terimi.
§ tam. muhâzât-ı nisa a. GL;
ûljke) Cemaatle namaz kılı­
nırken kadının erkeklerle
aynı hizada veya aynı safta
durmak ya da erkeklerin
önünde saf tutmak için kul­
lanılan fıkıh terimi.
muhdesûn ç. a. (^^] [Ar.] Arap
edebiyatında, şiirleri gramer ve
sözlük biliminde şevahid (tanık)
olarak kabul edilmeyen şairler
topluluğu. Bunlar “müvelledûn”
olarak da anılmışlardır.
muhdis (I) a. Uiw) [Ar.] “Yaratan,
icat eden.” anlammda Allah’ın
sıfatı.
muhdis (II) a. (oa^) [Ar.] fik. İslâ­
mî inanca göre, namaz abdesti
olmayan veya abdesti bozulmuş
olan kimse. Bu durumda olan
kimselerin namaz kılması ve
Kâbe’yi tavaf etmesi uygun bu­
lunmamıştır.
muhih a. (^4 [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasmda sayılmadıkları
482
hâlde sufîliğe ve tasavvuf gele­
neğine yakınlık duyan veya ya­
km davranan kimseler.
muhit a. (kx«) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de Allah’a nispet edilen
bir isimdir. “O her şeyi kuşatan
ve koruyan.” anlamıyla hem
“Nisa suresi” (4 / 126) hem de
“Fussilet suresi” (41 / 54) nde
geçen bu söz, aynı zamanda “bi­
len” anlammda sekiz ayette kul­
lanılmıştır (M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “htv” maddesi). Bu isim
İbn Mâce ve Tirmizî’nin liste­
sinde bulunmamakla beraber
İbn Hacer’in Kur’ân-ı
Kerîm’den derlediği isimler üs­
tesinde yer almaktadır.
muhkem a. (e^) [Ar.] 1. Ayet ve
hadisler üzerinde herhangi bir
şüpheye yer vermeyen sağlam
metinler. Kur’ân’m “muhkem”
olması, “Âl-i İmrân suresi”
(3)nin yedinci ayetinde ve “Hûd
suresi” (ll)nin ilk ayetinde,
özellikle vurgulanmaktadır. Öte
yanda İslâm bilginleri,
Kur’ân’m iman edilip amel edi­
len ayetlerinin tamammm
“muhkem” olduğu konusunda
fikir birliği içinde olmuşlardır.
2. fık. Fıkıh literatüründe açık ve
sağlam lafızlar veya ifadeler için
kullanılan terim.
muhkem hadis a. Hadis biliminde,
her türlü şüpheden ve çelişme­
den uzak, sağlam olan ve onlarla
amel edilen hadisler.
 483
muhlis s. (yJi.) [Ar.] İslâm inan-
cma göre, iman ve ibadetinde
samimi olan, Allah’a şirk ve kü­
fürden kaçman, nifak ve riya­
dan uzak duran, dinî yükümlü­
lüklerini Allah rızası için yerine
getiren, davranışlarmda ve ey­
lemlerinde özüyle sözüyle bir ve
dosdoğru olan kimselerin vasfı.
muhric a. (&>^) [Ar.] “Bir şeyi
ortaya çıkaran, oluşturan veya
yaratan.” anlamında Allah’m sı­
fatı olarak Kur'ân-ı Kerîm’de üç
ayette geçmektedir [“Bakara
suresi” (2 / 72); “En'âm suresi”
(6 / 95); “Tevbe suresi” (9 / 64).
Bunlara göre yüce Allah, bir var­
lıktan başka bir varlık yaratan,
gizli şeyleri ortaya çıkaran, ol­
mayan bir nesneyi ya da bitkiyi
yaratan bir vasfa sahiptir.
muhrim s. (^) [Ar.] İslâm inan-
cma göre, hac veya umre ibade­
tini yapmak üzere “ihram” (bk.
bu madde) a giren ve belli bir
süre orada kalan mümin.
muhsan a. (j^^J [Ar.] fik. Müs­
lüman olup hür ve ergenlik ça­
ğma ulaşarak yasal evlilik yap­
mış olan kimse.
Muhsî a. Ç^^) [Ar.] Sözlük anla­
mı “Sayarak ayrıntılarıyla tespit
eden.” olan bu söz, “Her şeyi bü­
tün ayrıntılarıyla bilen.” anla­
mıyla “esmâ'ü’l-hüsnâ”dan
olup Allah’a nispet edümektedir.
Allah’ın doksan dokuz ismini
veren sadece Tirmizî rivayetle­
muhtasar
rindeki listede de yer almaktadır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82)
muhsin s. (>«) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “İyilik eden, iyi ameller iş­
leyen, yaptığını iyi yapan.” olan
bu terim, Kur’ân-ı Kerîm’de
namazını doğru kılan, zekâtları­
nı veren, ahrete iman eden kim­
seler için kullanılmıştır (“Lok­
man suresi” (31 / 2-5). Ayrıca
“Bakara suresi” (2)nin 112 ve
195. ayetlerinde, “Nisâ suresi”
(4)nin 125. ayetlerinde bu kim­
seler çok övülmüştür.
muhtâl a. (JtL.) [Ar.] “Kendini
beğenmiş, kibirlenen.” anlamın­
da Kur’ân-ı Kerîm’de “fahûr”
(bk. bu madde) sözü ile birlikte
kullanılan bu terim, üç ayette
geçmektedir (“Nisâ suresi” (4 /
36), (“Lokman suresi” (31 / 18)
ve (“Hadîd suresi” (57 / 23).
muhtâr a. (jtL>) [< Ar.hayr] (ç. b.
muhtârân) “Seçilmiş olan, seç­
kin.” anlammda Hz. Muham-
med.
§ tam. muhtâr-ı hakk s. (,>.
jtk») Hz. Muhammed.
muhtasar a (y^d [Ar.] “Bir ese­
rin veya konunun özet olarak kı­
saltılmış biçimi.” anlamındaki bu
söz, tefsir, hadis, fıkıh, kelâm
gibi bilim dallarmda kaleme
almmış önemli ve çok tanman
eserlerin kısaltılmış biçimleri
için kullanılan ortak terim.
muhtazar 484
muhtazar a. (j.^.) [Ar.] İslâm
inancma göre ölmek üzere olan,
ölümü yaklaşmış veya ölüm hâ­
linde olan kimse.
muhtedî a. (^) [Ar.] tas. Hida­
yete eren kimse.
muhtekir a. (j&a^) [Ar.] fik. Haksız
kazanç elde eden, yolsuzluk ya­
pan kimse.
muhtelak hadis a. bk. mevzu ha­
dis
muhtelifün fîh a. (<u Jtü-) [Ar.]
Hadis biliminde, güvenilirliği
konusunda tartışmalı olan ravî
veya hadis.
muhtelifü’l-hadîs a. (iüjJi ahL.)
[Ar.] Hadis biliminde, birbirine
zıt gibi görünen hadisleri ince­
leme konusu içine alan bilim da­
lı. bk. müşkilü’l-hadîs
muhtelit a. C-J^ ■) [Ar.] Hadis bili­
minde, yaşlılık veya hastalıktan
dolayı rivayet ettiği hadisleri ka­
rıştıran ravîler.
Muhyî a. (lX^>) [< Ar. hayy] Sözlük
anlamı “Yaşatan, dirilten.” olan
bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleriydin olup
“Varlıklara hayat veren, can ve­
ren.” anlamında olup Allah’a
nispet edilmektedir. “Muhyî”
adı, Allah’ın doksan dokuz ismi­
ni veren İbn Mâce ve Tirmizî ri­
vayetlerindeki listede de yer al­
mıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10). “mümît”
(bk. bu madde) in karşıtı.
muhyi’l-mevtâ a. (t^ı^) [Ar.]
Ölüleri yeniden dirilten, anla­
mında Allah’ın sıfatıdır.
muhzî’l-kâfirîn s. (j^ISJI ^3^)
[Ar.] “Rezil rüsva eden, utandı­
ran.” anlammda Allah’m sıfatı
olan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Tevbe suresi” (9)nin
ikinci ayetinde geçmektedir.
Mu'îd a. (jju) [Ar.] Sözlük anlamı
“Güvenliği sağlayan.” olan bu
söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleriydin olup “Ölüm­
den sonra diriltecek.” anlammda
Allah’a nispet edilmektedir.
“Mu'îd” adı, Allah’m doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
Mu'iz a. (>) [Ar.] Sözlük anlamı
“Aziz ve kutsal kılan.” olan bu
söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah’ın
güzel isimleriydin olup “Dilediği
kimseyi yücelten, değerli kılan.”
anlamında Allah’a nispet edil­
mektedir. Bu isim, Kur’ân-ı
Kerîm’de geçmemekle beraber,
aynı kökten gelen “aziz” ve tü­
revlerinden hareketle “esmâ’
ü’l-hüsnâ” arasında zikredildiği
kaynaklarda belirtilmektedir.
mukâbele a. (<L11>) [Ar.] 1. Toplu
şekilde Kur’ân-ı Kerîm okuma-
 485
larında birinin sesli olarak oku­
duğu ayetleri onun önünde baş­
kalarının takip etmesi ve bu yol­
la Kiır’ân’nın hatminin tamam­
lanması işi; eşanlamlısı “arza”
(bk. bu madde). 2. Hadis bili­
minde, hocanın yazdığı hadisleri
öğrencilerin temize çekerek kar­
şılaştırma yapması işi.
mukabele kaydı a. Yazma eserle­
rin kaleme alınma geleneğinde
temize çekilen veya baştan sona
yazıldıktan sonra kontrol edildi­
ğini ifade eden ve genellikle de
eserin sonundaki “ketebe kay­
dı” (bk. bu madde) devamına
veya onun “der-kenar”ma ekle­
nen ibare.
mukâbele bi’l-misl a. (JUL <L(L)
[Ar.] fık. İslâm hukukunda, bir
davranışa aynıyla veya benzer
tarza karşılk verme.
mukadder s. (jk) [Ar.] Alında
yazılmış bulunan, kaderde olan.
mukadderât ç.a. (oj^) [Ar. mu-
kadder’in ç. h] Yazgı, alınyazısı,
kader.
mukaddes s. (^Ll) [Ar.] Kutsal,
tertemiz, ayıplardan ve noksan­
lardan armmış.
mukaddesât ç.a bLk) [Ar. mu-
kaddes’in ç. b.] Kutsal sayılan
her türlü inanç ve davranışlar.
mukaddes emanetler a. Başta Hz.
Peygamber olmak üzere öteki
peygamberler ile dört hailfe ve
mukarrep
sahabe veya İslâm büyüklerine
ait olduğu bilinen eşyalar. Bu
emanetler, Yavuz Sultan Se-
lim’in Mısır seferi ile toplanma­
ya ve İstanbul’a getirilmeye baş­
lanmıştır. Bugün bu değerli eş­
yalar, Topkapı Sarayı’mda “Mu­
kaddes Emanetler Dairesi” adı
verilen ayrı bir bölümde 605
parça olarak muhafaza edilmek­
tedir.
Mukaddim a. (^i.) [Ar.] Sözlük
anlamı “Öne geçiren veya alan.”
olan bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
“Dilediği şeyi öne alan, öncelik
veren.” anlammda Allah’a nispet
edilmektedir. Bu isim, Allah’ın
doksan dokuz ismini veren sa­
dece Tirmizî rivayetlerindeki lis­
tede yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82).
mukarrebîn / mukarrebûn a.
(â*^ I ^^ Wr mukarreb’in
ç. b.] Melekler ve insanlar ara­
sında Allah’a en yakın olanlar
için kullanılan terim. Allah’a en
yakm olanlar, arşın en yüksek
mertebesinde bulunan melekler,
Cebraü, İsrafil, Mikâil, Azrail ile
peygamberler ve salih mümin­
lerdir.
mukarrebûn melekler a. bk.
mukarrebîn / mukarrebûn
mukarrep, -bi a. Ç>) [< Ar.
kurb] “Yakınlık’ anlammdaki
bu terim, zaman ve mekân, ne-
mukassimât
sep, itibar, güç bakımından kul­
lanılmaktadır.
mukassimât ç.a. (oilh) [Ar. mu-
kassim’in ç. b.] Rızık verme, do­
ğum, ölüm gibi konularda Al­
lah’m buyruklarını yerine geti­
ren melekler (Zâriyât suresi,
51/4).
mukâvele a. (üjLU) [Ar.] Hadis bi­
liminde, şeyhin meclisinde hadis
rivayetinde bulunmamış da olsa
sohbet, konuşma veya vaaz sıra­
sında hadis işitme veya alma işi.
mukâyaza a. (Uulı.) [Ar.] fik. Söz­
lük anlamı, “Değişmek, değiştir­
mek.” olan bu terim, İslâm hu­
kukunda bir malın başka bir
mal ile değiş tokuş, yani trampa
edilmesi anlammda kullanılmış­
tır.
mukayyed su a. bk. mâ-ı
mukayyed
mukıll ç.a. (Ji.) [Ar.] (ç. b.
mukıllûn) bk. mukıllûn
mukıllûn ç.a. tJi) [Ar. mukıll’in
ç. b.] Hadis biliminde, az sayıda
veya binden az hadis rivayet
eden sahabîler.
mukîm a. (^aA [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda, asıl vatanında ikamet
eden kimse. Bu terim, Hanelile­
re göre 90 km uzakta bir yere
gidip orada on beş gün ve daha
fazla kalanlar için, Şafiîlere gö­
re, gidiş ve geliş hariç dört gün
ve daha fazla kalanlar için, Ca-
486
ferîlere göre, 45 km ve daha faz­
la uzaklıkta on günden fazla ka­
lanlar için kullanılmıştır.
Mukît a. (cui.) [Ar.] Sözlük anlamı
“Vücudun ve ruhun gıdasını ve­
ren, gücüyetip koruyan.” olan bu
söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah’ın
güzel isimleri)dan olup “Her şeye
gücü yeten.” anlamında Allah’a
nispet edilmektedir. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Nisa suresi” (4)nin
85. ayetinde geçmektedir. Bu
isim, Bu isim, Allah’ın doksan
dokuz ismini veren sadece
Tirmizî rivayetlerindeki listede
yer almıştır (Tirmizî, “Da'avât”,
82). Bu terim, “Vücudun ve ruhun
gıdasını veren, gücü yetip koru­
yan.” anlamıyla Allah’m fiilî sı­
fatlan arasında, “Her şeye gücü
yeten.” anlamı ile zatî-subutî sı­
fatları arasmda zikredilmekte­
dir.
Muksıt a. (ki«) [Ar.] Sözlük anla­
mı “Adaletli davranan, adaletli.”
olan bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
sözlük anlammda Allah’a nispet
edilmektedir. Bu isim, Kur’ân-ı
Kerîm’de doğrudan geçmemek­
le birlikte, müfessirler “Âl-i
İmrân suresi” (3)nin 18. aye­
tinde geçen “kâ'imen bi’l-kıst"
ibaresini Allah’a nispet etmişler
ve bundan dolayı da bu terim,
“esmâ’ü’l-hüsnâ” arasmda zik­
redilmiştir. Nitekim, “Muksıt”
adı, Allah’m doksan dokuz ismi­
ni veren İbn Mâce ve Tirmizî ri-
 487 munkalib

vayetlerindeki listede de yer al­ izleyen ümmet, yani Müslüman)

mıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; ibaresi de yer almaktadır.
İbn Mâce, “Du’â”, 10). Bu terim,
muktesimîn ç.a. (jj^üo) [Ar.
Allah’ın kevnî-fiilî isim ve sıfat­
muktesim’in ç. b.] “Bölücüler,
ları arasında zikredilmektedir.
ayırımcılar.” anlammdaki bu te­
muktedî a. (^jü.) [Ar.] İslâmî iba­ rim, Kur’ân-ı Kerîm’in “Hicr
dette, cemaatle namaza duru­ suresi” (15)nin seksen doku­
lurken imama uyan mümin. zuncu ayetinde geçmektedir.
Burada sözü edilenler, yani bö­
Muktedir a. (jjii.) [Ar.] Sözlük an­
lücüler, Yahudî ve Hristiyan
lamı “Gücü yeten.” olan bu söz,
inancını benimsemiş olanlardır.
“esmâ’ü’l-hüsnâ” [Allah’ın güzel
Çünkü onlar, Kur’ân’da geçen
isimleri)dan olup “Her şeye gücü
Tevrat ve İncil ile ilgili hüküm­
yeten, kuvvetli.” anlamında Al­
leri doğru bulup benimsemişler,
lah’a nispet edilmektedir.
onlarm dışında yer alan hüküm­
Kur’ân-ı Kerîm’de dört ayette
leri batıl olarak nitelemişler;
(M.F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
böylece hem ayrımcılık hem de
“kdr” maddesi) geçmekte olan
bölücülük yapmışlardır. Bunlar
bu isim, Allah’ın doksan dokuz
Kureyşli müşrikler olarak göste­
ismini veren sadece Tirmizî ri­
rilmiştir.
vayetlerindeki listede yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82). Bu te­ mûlûdiyye a. («ûoM) [Ar.] bk.
rim, “Her şeye gücü yeten.” an­ mevlidiyye
lamı ile zatî-subutî sıfatları ara-
mûm a. Ç^) [F.] tas. Mum Allah’ı
smda zikredilmektedir.
onun etrafında dönen kelebek
muktesıd a. (.u^u) [< Ar. kasd] de âşığı sembolize eder.
İslâmî inançta, ifrat ve tefritten,
mûm alayı a. Ramazanda teravih
yani aşırılıklardan sakman, orta
namazmdan sonra Ravza-i
yolda hareket eden, metevazi ve
Mutahhara (Hz. Muhammed’in
mutedil kimseler. Bu söz,
türbesi) çevresinde yapılan tö­
Kur’ân-ı Kerîm’de “Lokman
ren.
suresi” (31)nin otuz ikinci ayeti
ile “Fâtır suresi” (35)nin yine munfasıl a. (Mı.) [Ar.] Hadis
otuz ikinci ayetinde, “Doğru ve biliminde, senedinden iki veya
orta yolda hareket eden.” anla­ daha fazla ravî düşürülmüş ya
mmda geçmektedir. Ayrıca, da atlanmış hadis.
“Mâ'ide suresi” (5)nin altmış al- munkalib a. (Jü.) [Ar.] Hadis
tmcı ayetinde, “ümmetün biliminde, ravî tarafından bazı
muksidetün” (mutedil, orta yolu
musahhaf 488
sözleri değiştirilerek anlamı bo­
zulan hadis.
munkatı hadis a. Hadis biliminde,
senedinin başmdan veya so­
nundan bir ya da birden fazla
ravîsi düşen hadis. Bu tür hadis­
lere zayıf veya merdud adı da
verilmiştir. Bununla birlikte, bu
tür hadis başka bir senetle
uyumlu olur ve kopuk senette
düşen râvînin güvenilir olduğu
belgelenirse “sahih hadis” ola­
rak kabul edilir ve dinî hüküm­
ler için delil olarak kullanılabi­
lir.
murâbaha a. (<^J[Ar.] fik. İslâm
hukukunda, bir malm ahş mali­
yeti üzerine belli bir miktar kâr
eklenmesiyle güvence altma alı­
nan satış sözleşmesi.
murâkabe a. (ul^1 [Ar.] tas. Söz­
lük anlamı, “Derin düşünceye
dalma.” olan bu söz, Tasavvuf
inancında, sufînin dış dünyadan
iç dünyasma dönmesi, nefsi ve
kalbi üzerinde yoğunlaşması,
sonra da kendini bütünüyle Al­
lah’a vererek derin düşüncelere
dalması, O’ndan başka her şeyi
unutması, bunun neticesinde de
Allah’m gözetimi ve koruması
altmda olduğunun bilincine
varması anlammda kullanılan
terim.
murdar a. (ji^) [Ar.] fik. İslâm
inancına göre, besmele çekilme­
den kesilmiş veya kendiliğinden
ölmüş hayvanlar ve yenmesi ke­
sin olarak yasaklanan ve haram
kılman hayvanlar.
musaddık a. (jk^) [Ar.] 1. “Tasdik
edici.” anlammda paeygamber
ve müminlerin sıfatı olarak kul­
lanılan terim. Peygamberler,
kendilerinden önce gelen kitap­
ları ve peygamberleri doğrula­
yarak “musaddık” olarak nite­
lenmişler (Bakara suresi, 2 /
101; Âl-i İmrân suresi, 3 / 81);
müminler de din gününü
(Me'âric suresi, 70 / 26) ve
Kur’ân’ı (Zümer suresi, 39 /13;
Leyi suresi, 92 / 6) doğrulayarak
bu terim ile nitelenmişlerdir. 2.
İslâm devletlerinde, zekât işleri
üe ilgili konularda görevli kimse
için kullanılan terim.
musâfaha a. G->il^) [Ar.] 1. Karşı­
lıklı saygıyla el ele vererek toka­
laşma. 2. Hadis biliminde, çok
tanınmış bir hadis musannifle­
rinden birinin rivayet ettiği ha­
disin senedindeki ravî sayısı ile
daha sonra aynı hadisi rivayet
eden bir başka muhaddisin ri­
vayetindeki ravî sayısının eşit
olması durumu.
musâhare a. G^L^.) bk. sıhriyet
musahhaf a. (jL^) [Ar.] Hadis
büiminde, birbirine benzeyen
harfleri yanhş okuma veya ke­
limelerdeki noktalarm değişme­
si neticesinde yanlış nakledilen
hadisler.
musahhaf hadis a. bk. musahhaf
 489
musâlahaname a. (<.LJLu) [<
Ar.musâlaha + K-nâme] bk.
ahid-nâme
musallâ a. (J-a.) [Ar.] 1. Namaz
kılmaya elverişli yer için kulla­
nılan terim, namazgâh. 2. Cami
avlusunda veya çevresinde ce­
naze namazı kılmak için ayrılan
yer.
musallâ taşı a. Cami avlusunda
veya çevresinde cenaze namazı
kılmak için ayrılan yerde tabu­
tun üzerine konulan taşa verilen
ad. Bu taş, camilerde genellikle
yönü kıbleye olan avluda; eğer
burası müsait değilse ya yan av­
luda ya da son cemaat yerinin
önünde bulunan açık alanda yer
alır.
musallî a. (Jl«) [Ar.] İslâm inan­
cına göre, beş vakit namazı dü­
zenli kılmaya özen gösteren
mümin.
musannef a. Li;^.) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis rivayetlerini
konulanna göre tasnif ederek
sıralama yapan eserler için kul­
lanılan ortak ad.
musannif a. (uİLaû) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis rivayetlerini
konulanna göre tasnif ederek
sıralama yapan muhaddisler
veya hadis bilginleri için kulla­
nılan ortak ad.
Musavvir a. (j^) [Ar.] Sözlük
anlamı “Şekil ve özellik veren.”
olan bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
Mûseviyye
(Allah'ın güzel isimleri)dan olup
sözlük anlammda Allah’a nispet
edilmektedir. Bu isim, Kur'ân-ı
Kerîm’de “tasvir” kavrammda,
beş ayette Allah’a nispet edilmiş
(M.F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“svr” maddesi) ve bundan dolayı
da bu terim, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
arasında zikredilmiştir. Bu ko­
nuda çahşan İslâm bilginleri,
Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’a nis­
pet edilen tasvir kavramlarının
insana yönelik olduğunun, yüce
Rabb’m suret güzelliğini sadece
insana verdiğini, onu en güzel
biçimde yarattığmı “Tîn suresi”
(95 / 4) nde “lekad halekne’l-
insâne fi ahseni takvim” diye­
rek açıkça ifade etmektedir. Ni­
tekim, “Musavvir” adı, Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; îbn Mâce, “Du’â”,
10). Bu terim, Allah’m fiilî isim
ve sıfatlan arasında zikredil­
mektedir.
Mûsevî / Mûsevîlik a. bk.
Yahudilik
Mûseviyye a. (<ıW) [Ar.]
İsnâaşeriyye’nin yedinci imamı
olan Mûsâ el-Kâzım (öl. 183 /
799) ın imametini benimseyen,
onun hâlâ hayatta olduğuna
inanan ve kıyamet gününden
önce tekrar ortaya çıkacağmı
ileri süren bir fırkanın adı ve bu
fırka için kullanılan terim.
mushaf 490
mushaf a. ç ^^-) [Ar.] Sözlük
anlamı “Bir araya getirilmiş ve
bağlanmış yazılı sayfalar toma­
rı.” olan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm ayetlerinin iki sert kapak
arasına yerleştirilmiş biçimi için
kullanılmıştır. Bu terimin ortaya
çıkışı şöyle olmuştur: Kur'ân
ayetlerinin Hz. Peygamber ha­
yatta iken bir araya getirilerek
kitap biçiminde düzenlendiğine
dair kaynaklarda kesin bir bilgi
yoktur. Ancak O’nun ölümünden
sonra özellikle Yemame Savaşı
sırasında Kur’ânh ezber bilen
sahabî hafızların şehit düşmele­
ri Hz. Ömer’i karamsarlığa itmiş,
kutsal kitabm unutulabileceği
düşüncesine kapılmıştır. Bu dü­
şüncesini Hz. Ebubekir’e açan
Ömer, Kur'ân’ın toplanarak ki­
tap hâline getirilmesi konusun­
da fikir birliğine varmışlardır.
Bu görev, o dönemde Kur'ân’ı
ezber olarak en iyi bilen saha­
beden Zeyd b. Sabit’e verilmiştir.
Zeyd b. Sabit başkanlığında ve
iki şahit eşliğinde başlatılan ça-
lışmalar ile surelerin ve ayetle­
rin tespiti ve de yazımı işine gi­
rişilmiştir. Yapılan bu çalışmalar
neticesinde tespit edilen metin,
Hz. Ebubekir’e teslim edilmiştir.
İki kapak arasmda yazılmış bu
metne “mushaf’ adı verilmiştir.
Hz. Osman’m halifeliği sırasında
da bu metin kitap olarak çoğal­
tılmış; Mekke, Küfe, Basra, Şam,
Yemen ve Bahreyn emirliklerine
gönderilerek kıra'atin bu metne
göre yapılması buyurulmuş;
bunların dışmdaki metinlerin
imha edilmesi istenmiştir. Nite­
kim o dönemde tespit edilen ve
kitap hâline getirilen Kur'ân,
günümüze kadar tek harfi bile
değişmeden korunarak ulaşa­
bilmiş tek İlâhî kitaptır.
musî a. 1^^) [Ar.] (ç. b. mûsi'ûn)
“Genişleten, alabildiğine yayan.”
anlamında Allah’m sıfatı olarak
kullanılan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de hem teklik biçimiyle
hem de çokluk biçimiyle iki yer­
de geçmektedir. “Zârfyât sure­
si” (51)nin 47. ayetinde, Allah’m
gücü ve kudreti, “gökleri sürekli
genişletme.” ifadesi ile anlatıl­
maktadır.
musibet a. (oj^o) [Ar.] “İnsanın
beklemediği bir anda başına ge­
len ve kendi iradesi dışında geli­
şen olay ve durum.” için kullanı­
lan terim. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de pek çok yerde geç­
mektedir (M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “svb” maddesi). Özellik­
le “Tevbe suresi” (9)nin 50. aye­
tinde “belâ, felâket” anlamında
kullanılmakta, “Tegabun sure­
si” (64)nin 11. ayetinde de mea-
len “Allah'ın izni olmayınca hiç­
bir musibet başa gelmez.” denil­
mekte, “Âl-i İmrân suresi”
(3)nin 165. ayetinde ise mealen
“Her musibetin insanın kendin­
den geldiği” şeklinde vurgulan­
makta, benzer bir ifade “Şurâ
 491 Mu'tezile

suresi” (42) nde mealen “Başı­ peygambere ve ahret inancma

nıza gelen her musibet, kendi el­ inanmanın önemi üzerinde du­
lerinizle işleyip kazandığınız (gü­ rulmaktadır.
nahlar) yüzündendir.” (30. ayet)
mutasavvıf a. (Jj.au) [Ar.] tas.
biçiminde yer almaktadır. Ben­
Tasavvuf inancı doğrultusunda
zer anlamlar ve yorumlar çer­
sufîlik mertebesine ulaşan, bu
çevesinde bu terim, pek çok ha­
inanç doğrultusunda hayat tar­
dislerde de geçmektedir
zını şekillendiren ve bu yolda
(Wensinck, el-Mu'cem, “svb”
Allah’ın yakınlığını ve dostluğu­
maddesi).
nu kazanmaya çalışan kimseler,
muska a. [< Ar. “nüsha” sözünün ehl-i tasavvuf.
Türkçeleşmiş biçimi.] İçinde dinî
mutavvıf a. (Jju) [Ar.] “Tavaf etti­
ve büyüleyici bir gücün var ol­
ren.” anlamında, hac veya umre
duğuna inanılan ve taşıyanı ko­
ibadeti sırasında, bu kutsal gö­
ruduğu sanılan özel olarak ya­
revi yerine getirmek üzere Mek­
pılmış, ciltlenmiş veya teneke
ke ve Medine’ye, kutsal toprak­
kutuya konulmuş yazılı kâğıt
lara giden müminlere kılavuz­
için kullanılan terim, hamaylı.
luk eden, onlara ibadetin ilkele­
mut'a a. (<xu) [Ar.] bk. müt'a rini ve inceliklerini gösteren
kimseler. Bu anlamda “hac reh­
Mutaffîfîn suresi a. (^
beri, delil, muallim, şeyhü’l-
jjİL) [< Ar. “Sûretü’l-Mutaffifin
hac” (bk. bu maddeler) gibi te­
(jikjl sjj-)] Kur'ân-ı
rimler de kullanılmaktadır.
Kerîm’in seksen üçüncü, iniş sı-
rasma göre seksen altıncı suresi mu'tekif a. (J^O [Ar.] İtikâfa çe­
olup “Ankebût suresi” (29)nden kilmiş, bir cami veya ibadetha­
sonra ve “Bakara suresi” neye kapanarak kendini Allah’a
(2)nden önce Mekke döneminde ve ibadete adamış kimse.
nazil olmuştur ve otuz altı ayet­
Mu'tezile a. W>.) [Ar.] İslâm
ten meydana gelmektedir. Admı
inancı çerçevesinde, itikadî ko­
ilk ayette geçen ve “ölçüde tartı­
nuların veya sorunlarm çözümü
da hile yapanlar.” anlamma ge­
ve yorumlanması aşamasında
len “mutaffifîn” sözünden alır.
akla ve iradeye öncelik veren,
Özünde alış verişte, ölçüde tar­
aklın dışına çıkmayan itikadî ke­
tıda hile yapanlarm kmandığı ve
lâm mezhebi için kullanılan te­
bunların elbette cezasız kalma­
rim. Kurucusu Vâsıl b. Ata, ho­
yacağı, dürst, itaatkâr kimsele­
cası Haşan Basrî ile “büyük gü­
rin ahirette mutluluğa kavuşa­
nah” (bk. günâh) konusunda fi­
cağı anlatılan bu surede Allah’a,
kir ayrılığma düşmüş ve arka-
Mu'tî
daşlarıyla o meclisi terk ettiği
için “ayrılanlar, muhalif olanlar1’
anlamında “mu'tezile” olarak
nitelenmişler ve bu isimle anı­
lan ekolü oluşturmuşlardır. Bu
mezhep, büyük günah işleyenle­
rin ebediyen cehennemde kala­
cağım savunmuş; bundan dolayı
da kendilerine “ashâbü’l-va'îd”
(kötülük ve ceza sahipleri) de­
nilmiştir.
Mu'tî a. Ç^U.) [Ar.] Sözlük anlamı
“veren.” olan bu söz, “esmâ’ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup sözlük anlamında
Allah’a nispet edilmektedir.
“Mu'tî” adı, sadece Allah’ın
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce rivayetindeki listede de
yer almıştır (İbn Mâce, “Du’â”,
10). Bu terim, Allah’ın fiilî isim
ve sıfatları arasmda zikredil­
mektedir.
mutkin a. (jSu) [Ar.] Hadis bili­
minde, ravînin ehliyetli, titiz,
ciddi, dikkatli ve güvenilir olma
özelliğini ifade eden terim. Bu
vasıflan taşıyan ravîlerin hadis­
leri sahih olarak kabul görmüş­
tür.
mutlak a. (jLU) [Ar.] fik. Kur'ân-ı
Kerîm ayetlerinin ve hadis me­
tinlerinin yorumu usulünde ön­
yargıdan uzak ve kayıt altına
almmamış lafız veya hüküm an­
lammda fıkıh terimi.
mutma'inne a. (<Lk.) [Ar.] “Emin,
kararlı, korkusuz.” anlammda
492
olan bu söz, “nefs-i
mutma'inne” (bk. bu madde) te­
riminde geçer ve nefsin dördün­
cü mertebesi olarak gösterilir.
Bu mertebeye ulaşmış olan ne­
fis, kalp nurlan ile aydınlanmış
ve kötü unsurlardan armmıştır
ve güzel huylarla bezenmiştir.
muttaki a. (^iL) [Ar.] İslâm inancı­
na göre, “takvâ” (bk. bu madde)
sahipleri için kullanılan terim.
Bu kimseler, Allah’a, meleklere,
kitaplara, peygamberlere, âhiret
gününe iman eden, namazlarını
kılan, oruçlarını tutan, zekât ve
sadakasını veren, kimsesizlere
ve yakm akrabaya arka çıkan,
insanlara yardımcı olan, din ve
Allah yolunda malını ve canmı
feda etmeye hazır olan salih
amel sahipleri olarak Kur'ân-ı
Kerîm’de zikredilmektedir
(“Bakara suresi” (2 / 3-5, 14,
177), “Âl-i İmrân suresi” (3 /
134 ve 135), “Tevbe suresi” (9 /
44).
muttasıl a. (J^.) [Ar.] Hadis bili­
minde, senedinde veya metnin­
de başlangıç bölümünden sonuç
bölümüne kadar her ravînin ho-
casmdan alıp veya öğrenip riva­
yet ettiği hadis.
muttasıl hadis a. bk. muttasıl
muvâde'a a. (tjl^) [Ar.] fik. Bir
savaş aşaması içinde belli bir
süre için savaşa ara veren barış
antlaşması.
 493 mübeyyen / mübeyyin

muvâfakat a. (oül>>) [Ar.] Hadis mübâh a. (f L) [Ar.] bk. mubâh

biliminde, çok tanmmış bir ha­
mübâre'e a. (^jL) [Ar.] flk İslâmî
dis musanniflerinden birinin ri­
evlilik hukukunda, kadmın evli­
vayet ettiği hadisi bir başka se­
likten doğan malî hakları veya
netle onun şeyhine ulaşmak ve­
belirli bazı hakları çerçevesinde
ya onunla birleştirmek.
kocasıyla anlaşarak evliliğin so­
muvahhid s. (Âl>«) [Ar.] Allah’a na erdirilmesi durumu.
inanan, Allah’ın birliğine iman
mübârek s. (JjL) [Ar.] İslâm inan­
eden, İslâm dininden olan (kim­
cma göre, maddî ve manevî an­
se).
lamda saygın, aziz, hürmetli ve­
muvâlât a. (o^j«) [Ar.] flk Sözlük ya kutlu, kıdemli anlamında kul­
anlamı, “Akrabalık bağlarını lanılan kelâm terimi.
güçlendirme, yardımlaşma ve
mübâşeret a. (ojiL) [Ar.] flk. İs­
dayanışma.” olan bu söz, din de­
lâm hukukunda, haksız fiil ile
ğiştiren bir gayrimüslimin bir
bu fiilin neticesinde ortaya çı­
Müslüman ile yaptığı mirasçıhk
kan münasebet.
sözleşmesi, bk. mevle’l-muvâlât
Mübdi a. (m^ [Ar.] Sözlük anlamı
muztarib a. Çjk^) [Ar.] Hadis
“Bir işe başlamak, yaratmak.”
biliminde, rivayet edilen hadisin
olan bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ”
senet veya metinleri arasmda
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
uyum bulunmayan veya konu­
“Varlıkları ilk yaratan.” anla­
lan içinde ihtilâflar bulunan
mmda bu sözün türevleri ile Al­
hadisler. Bu tür hadislerle amel
lah’a nispet edilmektedir. Bu
edilmesi din bilginlerince caiz
isim, Kur’ân-ı Kerîm’de doğru­
görülmemiştir.
dan geçmemekle birlikte onun
muztarib hadis a. bk muztarib türevlerinden olan “bed'” ve
“i'âde'” sözleri Allah’a nispet
mübâh a. (r M ^ mubâh
edilmektedir (M.F. Abdülbâkî, el-
mübâdele a. WjL) [Ar.] flk. Mal Mu'cem, “bd'e” maddesi).
veya esir değişimi olarak ifade “Mübdi” adı, Allah’ın doksan
edilen bu terim, İslâm huku­ dokuz ismini veren İbn Mâce ve
kunda savaşta ele geçirilen esir­ Tirmizî rivayetlerindeki listede
lere nasıl muamele edilmesi ge­ de yer almıştır (Tirmizî,
rektiğini; mal ahş verişinin ise “Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
“akit” (bk. bu madde) çerçeve­ 10).
sinde gerçekleşmesini ifade et­
mübeyyen / mübeyyin s. te)
mektedir.
[Ar.] Bir sözü söyleyenin her-
mübhem
hangi bir açıklaması olmadan ve
ne anlama geldiği bilinemeyen
hafi (gizli) ve müşkil (anlaşılma­
sı zor) sözlerin kapanıklılığının
giderilmesi ve kolay anlaşılabi­
lirliğinin sağlanması.
mübhem s. ve ol f^) [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadisin isnadmda
veya metninde adı açıkça geç­
meyen bir ravînin bulunduğunu
ifade eden terim.
mübhem hadis a. bk. mübhem
mübhemâtü’l-Kur’ân a. (jijill
oL^) [Ar.] Kur’ân-ı Kerîm’de
içeriği ve özü kapalı olan veya
açık bir ifade taşımayan lafızla­
rın açıklanması ve yorumlan­
ması konusunu işleyen eserler
için kullanılan ortak ad.
mübin a. (j^) [Ar.] “Açıklığa ka­
vuşturan, açık seçik olan, gerçek­
leri açıkça ortaya koyan.” anla­
mmda Allah’m bir sıfatıdır.
Kur’ân-ı Kerîm’de 119 ayette
geçmektedir (M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “byn” maddesi).
mübrim ol (e^ [Ar.] “Hile ve kötü­
lük düşünenleri büen, onlarm
kötülüklerini boşa çıkaran ve
onları cezalandıran.” anlammda
Allah’ın sıfatı. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Zuhruf suresi” (43 /
79) nde geçmektedir.
mübtedi' a. (^sl^) tas. Tasavvuf
inancına göre, “sülük” (bk. bu
madde) e yeni başlayanlar,
494
“nihayet” (bk. bu madde)
karşıtı.
mübtedi'a a. (^s^ bk. ehl-i bid'at
mübtelâ a. (y^ tas. bk. âşık
Mücâdele suresi cl (^j^ djL^)
[< Ar. “Sûretü’l-Mücâdile (iİjLJI
sjj—)] Kur’ân-ı Kerîm’in elli se­
kizinci, iniş sırasma göre yüz
beşinci suresi olup “Münâfîkûn
suresi” (63)nden sonra ve
“Hucurât suresi” (49)nden önce
Medine döneminde nazü olmuş­
tur ve yirmi iki ayetten meyda­
na gelmektedir. Havle bint
Salebe adlı bir kadmm kocası
tarafından boşanması durumu­
nu Hz. Peygamber’e gelerek an­
latması ve kadının bu boşanma
kararına karşı çıkması, yani bo­
şanmak istememesi konusunu
Allah’m elçisi ile tartışması üze­
rine nazil olan bu sure, adını
“Mücâdile”, Hz. Peygamber ile
tartışmasından dolayı
“Mücâdele” sözünden almıştır.
Surenin özünde Müslüman top­
lumun o dönemde yaşadığı bazı
sorunlar gündeme gelmekte ve
Allah’m bu tür sorunlara mü­
minlerin alet olmaması ve doğ­
ruluktan ayrılmaması öğütlen-
mektedir. Bu sure, ayrıca “Kad
semi’a suresi” ve “Zıhar sure­
si” olarak da anılmaktadır. Hz.
Peygamber’in “Mücâdele sure-
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4840-4841.
 495
mücâhede a. G^l^) [< Ar. cehd]
tas. Tasavvuf inancında, sufînin
hem nefsi ile, hem dümanla hem
de şeytanla mücadele etmesi.
mücâhit, -di a. Uk«) [< Ar. cehd]
“Gayret gösteren, savaşan.” an-
lammdaki bu terim, İslâm inan­
cına göre Allah yolunda malıyla,
canıyla, kısacası tüm varlığıyla
mücadele eden, savaşan kimse­
ler anlamındadır. Ömer ibn
Hattâb, “Allahumme’r-rızuk-
ni’l-cihâde” (Yâ Allah beni cihât
ile rızıklandır) diyerek Allah yo­
lunda iyi bir mücahit olma ör­
neği sergilemiştir (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 6, s. 2637).
mücâvir a. (jjLu) [Ar.] Aslen Mek-
keli olmayan, fakat bu kutsal
beldeye yerleşmek için oraya
göç eden ve orada ikamet eden
Müslümanlar. Bu tür kimseler
için “cârullah, el-mücâvir bi-
Mekke, el-mücâvir bi-
Haremillah” gibi terimler de
kullanılmıştır.
Müceddidiyye a. (Z^^) [Ar.] Nak­
şibendî tarikatinin İmam-ı
Rabbânî (öl. 1034 / 1624) ye nis­
pet edilen kolu için kullanılan
ad.
mücerrebât a. (oL^) ^r-l Dış
duyular yardımıyla sıkça yapı­
lan duyumların yaratmış olduğu
bilgiler anlamında kelâm terimi.
mücerred a. (j^.) [Ar.] 1. tas. Ta­
savvuf çevrelerinde bekâr kal­
mayı veya yaşamayı yeğleyen
mücmel
salik için kullanılan terim. 2.
Bektaşîlik tarikatinde önemli bir
makam olarak kabul edilen te­
rim. Nitekim bu tarikatte “de-
debaba” mertebesine genellikle
“mücerred” olanlar seçilmekte­
dir.
mücessime a. (<u>L^o) [Ar.] Allah’ı
cisim olarak düşünenlere veya
cenâb-ı Hakk’a cismanî özellik­
ler yakıştırmaya yeltenen kimse­
ler.
Mücîb d. (u ^ j [Ar.] Sözlük anlamı
“Dua ve dileklere iyi karşılık ve­
ren.” olan bu söz, “esmâ’ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup “Duaları, istekleri
kabul eden.” anlammda Allah’a
nispet edilmektedir. Bu isim, Al­
lah’ın doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10) ve Allah’m fiilî sıfat­
ları grubu içinde zikredilmekte­
dir.
mücmel a. Ch^J [Ar.] ftk. Özünde
veya anlammda birden fazla
hükmü ihtiva eden, neyi anlat­
maya çalıştığı kolayca anlaşıla-
mayacak derecede kapalı olan,
ancak açıklayıcı bir unsur ile
kavranabilen sözler. Bu konumu
itibariyle “mücmel” sözü, üç şe­
kilde ortaya çıkabilmektedir. Bi­
rincisi, birden fazla anlama ge­
len bir sözün hangi anlamda
kullanıldığı açık değilse; İkincisi,
mücrim
bir sözün direkt anlamından
başka özel bir anlamda kulla­
nılması; üçüncüsü ise, sözün
özündeki garabet. Bunlarm or­
tadan kalkabilmesi veya anla­
tılmak istenen lafzm açık ve net
anlaşılabilmesi için yanmda
açıklayıcı bir unsurun olması
gerekmektedir.
mücrim a. (^J [< Ar. cürm]
“Büyük veya ağır günah işleyen
kimse.” anlamma Kur'ân-ı
Kerîm terimi. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de, “suç, günah, şirk, kü­
für, nifak, isyan ve zalimce dav­
ranışlar.” anlammda elli iki
ayette geçmektedir (M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “crm”
maddesi).
müctehid a. (4^) [Ar.] fik.
Kur'ân-ı Kerîm ayetlerinden ve
hadislerden hükümler çıkarma
ve onları yorumlama bilgisine
sahip kimseler için kullanılan
terim, fıkıh bilgini. Bu ehliyete
sahip olabilmek için Kur'ân-ı
Kerîm’i, sünneti, İslâm hukuku­
nun temel ilkelerini ve fıkıh usu­
lünü, ayrıca Arapçayı da iyi bil­
mesi gerekmektedir. Bu vasfı ta­
şıyan kimselere “fakîh” (bk. bu
madde) veya “müftî” (bk. bu
madde) de denilmiştir.
müdâhene a. (oh) [Ar.] Birilerine
hoş görünerek çıkar peşinde ko­
şan kimselerin kullandıkları söz
ve başvurdukları davramşlar
için kullanılan ahlâk terimi.
496
müdârâ a. (^jb) [Ar.] Toplumda
davranışlarıyla çevresine şer
görünen birine karşı normal öl­
çüler çerçevesinde iyi davranıl-
ması, iltifat edilmesi anlammda
ahlâk terimi.
müdde'â aleyh a. («uL. ^1») [Ar.]
Davalı.
müdde'î a. (^±A [Ar.] Davacı.
Müddessir suresi a. (^JL»)
[< Ar. “Sûretü’l-Müddessir (jLlI
i^J] Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş
dördüncü, iniş sırasma göre
dördüncü suresi olup
“Müzemmil suresi” (52)nden
sonra ve “Fâtiha suresi”
(69)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve elli altı
ayetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayette yer alan
“müddessir” (örtüsüne bürünüp
sarınan) sözünden alan bu sure­
nin özünde, Hz. Peygamber’in
elçilik görevine başlaması, onla­
rı AUah’m dinine davet etmesi,
onlann kötülüklerinden sakm-
ması konusunun işlendiği söz
konusudur.
müdebbec a. ^) [Ar.] Hadis bi­
liminde, çağdaş olan veya aynı
hocadan ders alan ravîlerin bir­
birinden hadis rivayet etmesi
durumu.
müdebbec hadis a. bk. müdebbec
müdebber a. ^) [Ar.] fık. İslâm
hukukunda, azat edilmesi sahi-
 497
binin ölümü şartına bağlanmış
köle.
müdebbirât ç.a. (ol^) [Ar.] Ev­
renin düzenli işleyişinde kendi­
lerine verilen işleri yerine geti­
ren melekler için kullanılan te­
rim (Nâziat suresi, 79 / 5).
müdelles a. (jJj.) [Ar.] Hadis bili­
minde, ravînin hocasmı zikret­
meyerek veya çağdaşı olan kim­
selerin admı anmayarak hadis
rivayet etmesi durumu veya işi.
müdelles hadis a. bk. müdelles
müderris a. (^j^) [Ar.] Medrese­
lerde ders veren kıdemli hoca­
lar.
müdrec a. (jtjaA [< Ar. dere] 1.
Kur'ân-ı Kerîm ayetlerinin as-
İmda bulunmadığı hâlde bazı
sahabenin konunun iyi anlaşıl­
ması amacıyla metnin araşma
ekledikleri kelime veya ibare. 2.
Hadis biliminde, bir hadisin se­
nedinde veya metninde bulun­
mayan, sonradan eklenen keli­
me veya ibare.
müdrec hadis a. bk. müdrec
müdric a. (pjAo) [< Ar. dere] Hadis
biliminde, bir hadisin senedine
veya metnine eklemeler yapan
ravî.
müdrik a. Uja.) [< Ar. derk] Ce­
maatle kılman namazlarda,
imamm tekbiri ile birinci rekâta
yetişen ve namazı imamla bir­
likte tamamlayan kimse.
mü’ezzin
mü'ekked sünnet a. “Kuvvetli sün­
net.” anlammdaki bu terim, Hz.
Peygamber’in sürekli işlediği,
fakat bağlayıcı olmasm diye za­
man zaman terk ettiği veya eda-
smm vacip olmadığmı göster­
mek amacıyla yerine getirmedi­
ği sünnetler için kullanılmakta­
dır.
mü'ellefe-i kulûb a. Ljli <ii>>) [Ar.]
İslâm inancmda, gönüllerin dine
ısmdırılması arzu edilen kimse.
Bu tür kimseler Müslüman ola­
bileceği gibi kalplerini kazan­
mayı amaçlamak için gayrimüs­
limlerden de olabilmektedir.
mü'ellihe a. (^1 [Ar.] Şi'â inancı
içinde, Hz. Ali’ye ulûhiyet nispet
eden aşırı fırkalar.
mü’ennen a. (,>î>) [Ar.] Hadis bi­
liminde, bir hadisin senedinde
veya metninde “enne” sözü bu­
lunan hadisler.
mü'ennen hadis a. bk. mü’ennen
mü'essesât-ı hayriyye a. (.C^A.
cL^,) [Ar.] fik. Hayırh kurum­
lar. Mabetler, medreseler, mek­
tepler, hastaneler, imaretler ve
benzeri toplum yayarı için yap­
tırılan kurumlar.
mü'eyyide a. GjŞ>) [Ar.] Dinî hü­
kümlerin uygulanması ve sosyal
düzenin sağlanması yolundaki
kurallar.
mü’ezzin a. Q,i>) [Ar.] “Ezan oku­
yan, kamet getiren kimse.” anla-
mü'ezzin-i câmi-i miyâne
mmdaki bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de “münâdî” anlammda
iki ayette yer almaktadır (“A'râf
suresi” (7 / 44) ve “Yûsuf sure­
si” (12 / 70). Müslümanların ük
“mü'ezzin”i ezanı ve kameti Hz.
Peygamber’den öğrenen Bilâl-i
Habeşî’dir.
§ tam. mü'ezzin-i câmi-i
miyâne a. (üL ^k jj>) Or­
ta cami müezzinleri.
mü'ezzin-i hâssa a. (c^L
^ Hünkâr müezzini, padi-
şahm namaz kılacağı cami­
lerde görevli müezzin.
müfekkire a. (s^1«) [Ar.] Aklın
aktif yönetimine giren muhayyi­
le gücü için kullanılan kelâm te­
rimi.
müfesser a. (jli) [Ar.] fik. Bir
hükmü açıkça ifade eden, her­
hangi bir te'vü veya farkh yo­
ruma ihtimal vermeyen söz an­
lammda fıkıh terimi.
müfessir a. (J^) [Ar.] fık. Kur’ân-
ı Kerîm’i yorumlama ve açıkla­
ma ehliyetine sahip bilim adam­
ları.
müfevvida (I) a. (<ui>) [Ar.] fık.
Koruma altına almak amacıyla
mehir tayin edilmeksizin evleni­
len kız veya kadm.
müfevvida (II) a. (<uX^) [Ar.] Şi'a
inancmda, kâinatın yaratıhşı ve
düzenin kurulması işinin Hz.
Peygamber’e, Hz. Ali’ye ve on iki
498
imama verildiğini ileri süren
aşırı fırka.
müfîd a. (jâi) [Ar.] Hadis bilimin­
de, muhaddis mertebesinden üs­
tün kabul edüen, fakat hafız de­
recesine ulaşamayan hadis bil­
ginleri.
müfred a. (j>) [Ar.] Hadis bili­
minde, sadece bir ravî tarafın­
dan rivayet edilen hadis.
müfredât ç. a. (ob>) [Ar.] Hadis
biliminde, isim, takma ad ve la­
kapları başkalarına benzemeyen
veya ender görülen muhaddis-
ler.
müfsit a. (ju-â«) [Ar.] 1. Allah’ı inkâr
edenler ve O’nun emir ve yasak­
larına uymayanlar için kullanı­
lan bu terim, Kur’ân-ı Kerîm’de
yirmi bir ayette geçmektedir
(M.F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“fsd” maddesi). 2. fık. İslâm
inancına göre, bir ibadeti veya
bir hukukî meseleyi bozan ey­
lem ve davranışlar için kullanı­
lan terim. Söz gelişi, namaz kı­
larken konuşmak, oruçlu iken
yemek içmek gibi.
müftî a. f^) [Ar.] fık. Dinî veya
hukukî konularda derin bilgisi
olan, bazı meselelerin halli için
fetva veren kimse, bk. müctehid
§ tam. müftî’l-enâm a. (fWl
j^ fık. Şeyhülislâm için kul­
lanılan bir terim, bk. “şeyhü­
lislâm”.
 499
Müheymin a. (y^) [Ar.] Sözlük
anlamı “Bir şeyi korumak, kol­
lamak, yönetmek.” olan bu söz,
“esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri)dan olup “Bütün hadise­
leri bilen, evrendeki bütün işleri
idare eden.” anlammda Allah’a
nispet edilmektedir. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Haşr suresi” (59)nin
23. ayetinde geçen bu isim, Al­
lah’ın doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10) ve Allah’m fiilî sıfat­
ları grubu içinde zikredilmekte­
dir.
mühlik a. (Jl^) [Ar.] (ç. b.
mühlikûn) “Günaha giren, asi
davranan, zulmeden kişi ve top­
lumlun cezalandırarak yok eden,
helak eden.” anlamında Allah’ın
sıfatı olan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de teklik biçimiyle üç
ayette, çokluk biçimiyle dört
yerde geçmektedir.
mühmel a. (J^.) [Ar.] Hadis bili­
minde, kendine özgü kimliği
olan veya belirtilmeyen ravî an­
lammda kullanılan terim.
mühtedî s. (^jip) [< Ar.hidâyet]
İhtida eden, Hak yoluna giren,
Müslüman olan, dönme.
mühür, -hrü a. (>.) [< f.mühr]
“İmza, damga, kaşe veya yetki,
iktidar.” anlamlarına gelen bu
söz, bazı kelime ve terkiplerle
yeni terimler oluşturmuştur.
mükâtebe
§ tam. mühr-i hümâyûn a.
(jjjUj^) Padişahlarm mut­
lak vekilliğini gösteren ve
sadrazamlara verilen mühür
için kullanılan terim, mühr-i
şerîf, hâtem-i vekâlet.
mühr-i nübüvvet a (cyıi ^
Hz. Muhammed’in iki omuz
başı arasında bulunan et be­
ni için kullanılan terim.
mühr-i sadâret a (oj^ ^
bk. mühr-i hümâyûn
mühr-i Süleymân a. (jLL
>«) Hz. Süleyman’m güç ve
iktidarınm sembolü olan yü­
zük veya mühür için kullanı­
lan terim.
mühr-i şerîf a. (^^ >) bk.
mühr-i hümâyûn
mühr-i zâtî a. (^Ij _^) Kişiye
özgü imza.
mükâşefe a. (üill.) [Ar.] tas. Ta­
savvuf yolunda, salikin nefsiyle
yaptığı mücadele sonucunda
manevî dereceleri bir bir aşarak
ulaştığı en yüksek mertebe ile
kalp gözünün açılması ve gayb
âlemeninin görülmesi durumu.
mükâtebe a. (<ul£o) [Ar.] 1. fik.
Kölenin efendisi tarafından azat
edilmesi ve bu konuda araların­
da anlaşma yapılması konusun­
da terim. 2. Hadis biliminde
şeyhin ister kendi el yazısıyla is­
ter başkalarma yazdırarak oluş­
turduğu hadisleri uzaktaki kim­
selere gönderme işi.
mükellef
mükellef a. Uk.) [Ar.] İslâm
inancma göre, bireyin dinî ve
hukukî sorumluluk taşıma çağı­
na ve ehliyetine sahip olduktan
sonra söz ve davranışlarına bir­
takım dinî, hukukî, dünyevî ve
manevî sorumluluklar yüklenen
kimse.
mükezzib a. (Ş^A [Ar.] îslâm’m
temel ilkelerini, ayetleri ve dinî
hükümleri inkâr eden kimse.
müksirûn a. (jj>L) [Ar.] Binden
fazla pek çok hadis rivayet eden
sahabe. Bunlar arasmda Ebû
Hureyre, Hz. Âyişe, Abdullah b.
Abbas, Abdullah b. Ömer, Câbir
ibn Abdillah, Enes b. Mâlik gös­
terilmektedir.
mülâ'ane a. (ütiL) [Ar.] fik. Evlilik
hukukunda, kocanın eşi için zi­
na suçlaması yapması sebebiyle
hâkim huzurunda yemin edüe-
rek yapılan lânetleşme ve evlilik
bağma son verme durumu.
mülci ikrâh a. fik. Bir kimseyi ölüm
veya bir uzvunu keserek yok
etme gibi bireyin carıma yönelik
bir tehdit savurarak zorla iste­
mediği bir işi yaptırma için kul­
lanılan terim.
mülhid a. (jJj) [Ar.] Hak’tan sapıp
batıl bir mezhebe bağlanan ve
Allah’m birliğine varhğma
inanmayan kimse.
mülhime a. (t^L) [Ar.] “İlham ve­
ren.” anlammda olan bu söz,
“nefs-i mülhime” (bk. bu mad­
500
de) teriminde geçer ve nefsin
üçüncü mertebesi olarak göste­
rilir.
mülk a. (d.) [Ar.] (ç. b. emlâk) Söz­
lük anlamı, “Bir kimsenin tasar­
rufu. altında olan mal.” olan bu
söz, dinî terim olarak “Varlığın
veya evrenin yönetimindir. Bu
yönetimde de mutlak egemenlik
Allah’a aittir. Bütün evreni, ya­
ratılmış âlemi yöneten ilim,
kudret ve hikmet sahibi Al­
lah’tır. Bunun en çarpıcı ifadesi
Kur’ân-ı Kerîm’de geçen
“mâlikü’l-mülk” (Âl-i İmrân
suresi, 3 / 26) ifadesidir.
Mülk suresi a. (^dL) [< Ar.
“Sûretü’l-Mülk (dldl sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmış yedin­
ci, iniş sırasına göre yetmiş ye­
dinci suresi olup “Tür suresi”
(52)nden sonra ve “Hakka su­
resi” (69)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve otuz
ayetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayette yer alan “mülk”
(hükümranlık) sözünden almış­
tır; yine bu ayetin ilk sözü olan
“tebâreke” kelimesinden dolayı
da “Tebâreke suresi” olarak ad­
landırılmaktadır. Özünde, Al­
lah’m varlığı, birliği, âlemi yara­
tıp belli bir düzen içinde yönet­
tiği ve ahret inancmın gerçek
olduğu ifade edilmektedir. Bu
surenin fazileti, Hz. Peygam­
ber’in onu her gece yatmadan
önce ve yolculuk sırasmda oku­
duğu, yine bu sureyi okuyanla-
 501
rm kabir azabından korunacağı
rivayet edilmektedir. Hz. Pey­
gamber’in “Mülk suresi”nin tef­
siri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4898-4899.
mülkiyet a. (cu£U [Ar.] fik. İslâm
hukukunda bireyin eşya veya
malı üzerinde düşünülebilecek
en kapsamlı hak için kullanılan
terim.
mültezem a. t^) [Ar.] Kutsal
topraklarda, “Hacerülesved” ile
Kâbe kapısı arasında dua etme­
nin makbul olduğu anlamında
terim.
mümâselet a. (diU) [Ar.] Evrende
iki varlığın birbirine benzemesi
anlammda kelâm terimi.
mümeyyiz a. (^») [Ar.] 1. “Temyiz
eden, iyiyi kötüden, faydalı olanı
zararlı olandan ayıran.” anla­
mında fıkıh terimi. 2. Hadis bi­
liminde, ergenlik çağına gelmiş
ve hadis işlerine girebilecek
kimse.
mü'min a. (j») [< Ar. emn] Al­
lah’m birliğine, Hz. Muham-
med’in peygamberliği ile öteki
din büyüklerine inanan kimse
için kullanılan terim, müslim.
İnsanm sıfatı olarak bu terim,
Allah’a ve O’nun emirlerine,
peygamberlerine, kitaplarma,
meleklerine ve âhiret gününe
inanıp itaat eden, bir başka de­
yişle imanm esaslarma inanan
kimseleri ifade etmektedir. Bu
Mü'min suresi
konuyu Kur’ân-ı Kerîm’in “Ba­
kara suresi”nin 2-4. ayetleri
açıkça dile getirmektedir.
Mü'min a. (j») [< Ar. emn] Söz­
lük anlamı “İnanıp iman eden,
başkalarının güvenliğini sağla­
yan.” olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup “Yaratıklarına güven
veren.” anlammda Allah’a nispet
edilmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’
de “Haşr suresi” (59)nin son
ayetinde geçen bu isim, Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; îbn Mâce, “Du’â”,
10) ve Allah’ın fiilî ve zatî sıfat­
lan grubu içinde zikredilmekte­
dir.
Mü'min suresi a. Ç^j^ ») [<
Ar. “Sûretü’l-Mü'min (»II îj
>«)] Kur’ân-ı Kerîm’in kırkma,
iniş sırasma göre altmışmcı su­
resi olup “Zümer suresi”
(39)nden sonra ve “Fussüet su­
resi” (41)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve sek­
sen beş ayetten meydana gel­
mektedir. Adını Firavun’un aile­
sine mensup olan mümin bir ki­
şiden bahsedildiği için o kişiden
almıştır. Özünde, İslâm’a inan-
manm, ona karşı çıkmayıp sa­
mimiyetle bağlanmanm fazileti
üzerinde durulmaktadır. Hz.
Peygamber’in “Sâd suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4715-4719.
Mü'minûn suresi
Mü’minûn suresi a. (^^^
^5») [<Ar. “Sûretü’l-Mü'minûn
(j^jjl sjj^)] Kur'ân-ı Kerîm’in.
yirmi üçüncü, iniş sırasma göre
yetmiş dördüncü suresi olup
“Enbiyâ suresi” (21) nde sonra
ve “Secde suresi” (32)nden önce
Mekke döneminde nazil olmuş­
tur ve 118 ayetten meydana
gelmektedir. Admı ilk ayetteki
“mü'minûn” (müminler) sözün­
den almıştır. Özünde, İslâm’a
karşı çıkanların içine düştüğü
durum anlatılır, peygambere ve
ahrete inanmanm önemi üze­
rinde durulur. Bu surenin fazile­
ti hakkmda Hz. Ömer şunları
söyler. Bir Hz. Peygamber kıble­
ye dönerek, “Allah’ım, bize ni­
metini arttır, eksiltme, bizi onur­
landır, aiçaltma, bize ihsan et,
mahrum etme, bizi düşmanla­
rımıza karşı seçkin kıl, zayıf du­
ruma düşürme, bizden hoşnut ol
ve bizi senden hoşnut kıl.” diye
dua eder. Sebebi olarak, “Şu an­
da bana on ayet indi, kim bu
ayetlerin gereğini yaparsa cen­
nete girecektir.” buyurmuştur;
ardından da bu surenin on aye­
tini okumuştur (Kur'an Yolu
Türkçe Meâl ve Tefsir, IV, s. 8.).
Hz. Peygamber’in “Hac sure-
si”nin tefsiri için bk. Şahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4580-4582.
Mümît CL (cuaa) [Ar.] Sözlük anlamı
“Öldüren, helak eden.” olan bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
502
güzel isimlerı)dan olup “Yaratık­
ların hayatına son veren.” anla­
mmda Allah’a nispet edilmekte­
dir. Bu isim, Allah’m doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10) ve Allah’ın fiilî sıfatları gru­
bu içinde zikredilmektedir;
“muhyî” (bk. bu madde)nin kar­
şıtı.
mümkin a. (jiu) [Ar.] (ç. b.
mümkinât) Varhğı da yokluğu
da zatmm gereği olmayan an­
lammda kelâm terimi.
mümkinât a. (oL^) [Ar. mümkin’
in ç. b.] Var olmak için başka bir
varhğa muhtaç olanlar. Evrende
her varlığm oluş sebebi mutlaka
başka bir varlığa bağlıdır. Bu
bağlılık her varlık için gereklidir
ve geçerlidir.
Mümtehine suresi ol (^^
Caiu) [< Ar. “Mûretü’l-
Mümtehine (c^ıJl sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmışıncı,
iniş sırasma göre doksan birinci
suresi olup “Ahzâb suresi”
(33)nden sonra ve “Nisâ suresi”
(4)nden önce Medine dönemin­
de nazil olmuştur ve on üç ayet­
ten meydana gelmektedir. Admı
onuncu ayetteki “fe'mtehinû-
hünne” (Onları imtihan edin.)
sözünden almıştır. Özünde, İs­
lâm’a karşı direnenlere yardım­
da bulunulması ve onlara yakm-
 503
lık gösterilmesi, barış içine gi­
rilmesi tavsiye edilmekte, buna
karşın Allah’m gazap ettiği in­
sanlardan da uzak durulması
uyarılmaktadır. Hz. Peygam-
ber’in “Mümtehine suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4851-4860.
mümteni a. (jüu) [Ar.] “Varlığı
asla düşünülemeyen veya yoklu­
ğu zatının tabiî durumu olan.”
anlammda kelâm terimi. Söz ge­
lişi, Allah’ın yokluğunun asla
düşünülemeyeceği gibi.
münâcât a. (cLL) [Ar.] 1. İslâmî
edebiyatlarda, konusu Allah’a
yakarış olan O’nun birliğini ve
ululuğunu işleyen manzumeler
ile bestelenmiş eserler için kul­
lanılan terim. 2. tas. Kulun dua
yoluyla Allah’a yakarması ve
yalvarması, istek ve dileklerini
O’na arz etmesi, O’nu övmesi gi­
bi tasavvufî inancm temel de­
ğerleri için kullanılan terim.
münâfese a. (<nâL) [Ar.] Toplum
içinde, bir başkasınm elde ettiği
başarıları örnek alarak onun
benzerini yaşamaya çaba gös­
terme ve olumlu bir rekabet içi­
ne girme anlammda kullanılan
terim, “haset” (bk. bu madde).
münâfik a. (jiL) [Ar.] Çevresinden
yapmış olduğu kötülükleri gizle­
yerek kendini sağlam bir mümin
gösterme gayreti içine giren, Al­
lah’m birliğine, Hz. Muham­
münâkehât
med’in peygamberliği ile öteki
din büyüklerine inanmadığı
hâlde inanmış gibi görünen ve
iman ile küfür arasında bocala­
yan kimse için kullanılan kelâm
terimi. Hz. Peygamber, münafık­
lar için şunları söylemiştir:
“Münâfıkı alâmeti üçtür: Söz söy­
lerken yalan söyler; va'd ettiği
vakit sözünde durmaz; kendisine
bir şey emniyet edildiği zaman
hıyânet eder.” ( Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 1, s. 189).
Münâfıkûn suresi a. (^
jüt.) [< Ar. Sûretü’l-Münâfıkûn
(j^Ulsj^)] Kur'ân-ı Kerîm’in.
altmış üçüncü, iniş sırasma göre
yüz dördüncü suresi olup “Hac
suresi” (22)nden sonra ve
“Mücâdele suresi” (58)nden
önce Medine döneminde nazil
olmuştur ve on bir ayetten mey­
dana gelmektedir. Adını sürekli
münafıklardan bahsettiği için
bu sözden almaktadır. Özünde,
münafıkların Müslüman düş­
manı olduğu, onlardan sakınıl­
ması gerektiği, toplum düzenin­
de bu tür kimselerin hem dine
hem de insanhğa zarar vereceği
üzerinde durulmuştur. Hz. Pey-
gamber’in “Münâfıkûn sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî, C. 10, s. 4867-4880.
münâkehât a. (oLSL) [Ar.] fik.
İslâm hukukunda evlilik, bo­
şanma ve nafaka benzeri konu-
münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver
lan içine alan bölümler için kul­
lanılan terim.
münâsebâtü’l-âyât ve’s-süver a.
(jpJI j oWI ûL.L) [Ar.] İslâmî
bilimlerde tefsir konusu içinde
ayetler ile sureler arasmdaki an­
lam uyumunu ve bağını incele­
yen bilim dalı için kullanılan te­
rim.
münâsebe a. (<il.L) [Ar.] fık. İslâm
hukukunda, olayla hüküm ara­
sındaki uyumluluk ya da uygun­
luk, denge ile verilen hükmün
sağlıklı olup olmadığını tespit
etme yolunda ve yönteminde
kullanılan bir metot için kullanı­
lan terim.
münâseha a. (^L) [Ar.] fık. İslâm
hukukunda, bir mirasm payla-
şılmasmdan önce ölen bir mi-
rasçmm üzerine düşen paym
kendi varisleri arasında bölüş­
türülmesi anlammda kullanılan
terim.
münâvele a. (<JjM [Ar.] Hadis bi­
liminde, hadis elde etme yolla-
rmdan biri, hocanın kendi kita­
bını veya hadis yazılı birkaç
asyfayı öğrencisine vermesi an­
lamında kullanılan terim.
münâzara a. (»/U) [Ar.] Gerçeğin
ortaya çıkarılması yönteinlerini
veya ilkelerini araştırarak belli
bir disiplin altında irdeleme ve
inceleme konusunu benimseyen
bilim dah için kullanılan terim.
504
müneccî a. (JLu) [Ar.] “Kurtaran.”
anlammda Allah’m sıfatı olan
terim. Kur'ân-ı Kerîm’in. “Hicr
suresi” (15 / 59) nde geçmekte­
dir.
müneccim a. Ç^d [Ar.] İslâmî
bilimlerden, insanları ve olayla­
rı etkilediği inancına dayanan
ve gökbilimi adıyla anılan bilim
dalı uzmanı için kullanılan te­
rim, astrolog.
müneccimbaşı a. İslâmî bilimler­
den olan yıldız falcılığı konula­
rında uzman olan ve Osmanh
devleti döneminde bir kurum
hâline gelen astroloji ve astro­
nomi dahnda çalışan kimselere
verilen ad ve terim.
münezzil a. (J>) [Ar.] “Kitap ve
peygamber gönderen.” anlamm­
da Allah’m sıfatı olan terim.
Kur'ân-ı Kerîm’in “Mâ'ide su­
resi” (5 /114) nde geçmektedir.
Münfekkîn suresi a. .^ü.)
bk. Beyyine suresi
münferit a. (j>>) [Ar.] Hadis bili­
minde, kendisinden sadece bir
ravînin rivayette bulunduğu
kimse.
mün'im s. Çiu) [< Ar.ni'met] 1.
“Nimetlendiren, iyilik eden, rızık
veren.” anlammda Allah’ın sıfat-
larmdan. 2. “Besleyici, yedirip
içeren, velinimet.” anlamında
olup başka kelime ve terkiplerle
yeni terimler yapan bir söz.
 505
§ tam. mün'im-i mîrâs a.
(ölju (>jlu) Miras yiyen, miras
yedi anlamında terim.
münîr a. (jii.) [Ar.] “Aydınlatan.”
anlammda Allah’ın sıfatı olan
terim.
münkatı a. (jLii«) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hadisin senedinde
sahabeden sonra gelen bölü­
münde birkaç ravînin atlanarak
rivayet edilen hadis anlammda
terim.
münker (I) a. (jS^) [Ar.] bk. emr-
bi’l-ma'rûf ve nehy ani’l-
münker
münker (II) a. (jîı.) [Ar.] Hadis
biliminde, zayıf ravînin güveni­
lir ravîye muhalefetinden dolayı
zayıf olarak nitelenen hadis için
kullanılan terim, “ma'rûf ha­
dis” zıddı.
münker hadis a. bk. münker (II)
münker ve nekîr a. (^ j ^ı.) [Ar.]
İslâm inancına göre, ölümden
sonra insanları sorguya çekece­
ğine inanılan iki sorgu meleği
için kullanılan ad ve terim.
münkir a. (_£u) [Ar.] bk. küfür
münşi a. (^^ [Ar.] “İcat eden, inşa
eden.” anlammda Allah’ın sıfatı
olan terim. Kur'ân-ı Kerîm’in
“Vâkı'a suresi” (56 / 72) nde
geçmektedir.
Müntakım a. Çjıio) [Ar.] “Suçluları
cezalandıran.” anlammda olan
mttrâhik
bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur’ân-ı Kerîm’de on üç ayette
Allah’a nispet edilmektedir (M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “nkm"
maddesi). Bu isim, Allah’ın dok­
san dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10) ve Allah’ın fiilî sıfatlan gru­
bu içinde zikredilmektedir.
müntehi a. Ç^) [Ar.] tas.
Tasavvuf inancma göre, sülûkun
sona geldiğini ifade eden terim,
“mübtedi'” (bk. bu madde)
karşıtı.
münzil a. (J>) [Ar.] bk. münezzil
mürâ'ât-ı hılâf a. ve s. (jjü oLljJ
[Ar.] fık. İslâm hıkukunda, belli
bir gerekçeye dayanarak ortaya
konulan karşı görüşün deliline
göre amel etme anlammda
Mâlikî mezhebine ait bir fıkıh
terimi.
mürâfa'a a. (<ûl^A [Ar.] fık. İslâm
hıkukunda, adil yargılama.
mürâhik a. (jıi^) [Ar.] fık. İslâm
hukukunda, ergenlik çağma
girmek üzere olan çocuk. Bir
başka ifadeyle, dokuz yaşma
ulaştığı hâlde henüz âdet gör­
meyen kızlar, on iki yaşma gir­
diği hâlde henüz ihtilâm olma­
yan erkekler için kullanılmakta­
dır.
Mürci'e
Mürci’e a. f^) [Ar.] İslâm dini­
nin ilk yıllarında ortaya çıkan ve
aşırı fırkalara karşı daha ılımlı
veya uzlaşmacı fikir ve davra­
nışlarıyla dikkati çeken siyasî
fırka. Bunlara göre, iman esas­
tır, amel sonraya bırakılabilir,
bundan dolayı böylelerine bir
ceza uygulamak gereksizdir, bu
konu âhirete bırakılmalıdır, gö­
rüşü hâkimdir. İlk defa, Hârici
Nâfi b. el-Ezrâk (öl. 65 / 684) ta­
rafindan kullamlan bu terim,
Ebû Hanife (öl. 150 / 767)nin ön­
derliğinde en olgun kimliğine
kavuşmuştur. Bunlara göre, Al­
lah’ın birliğine, Muhammed’in
onun kulu ve elçisi olduğuna ve
O’nun getirdiklerinin doğrulu­
ğuna şahitlik eden ya da kalbiyle
bunu doğrulayan kimse hem
mümin hem de Müslüman’dır.
Bu gibi kimseler, ne kadar bü­
yük günah işlerlerse işlesinler,
imanm temel hükümlerini inkâr
etmedikçe İslâm dininden çık­
maz. Onlar hakkında verilecek
hüküm ve ceza Allah’a aittir,
takdir yüce Allah’ındır.
mürebbî a. (J>^) [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasmda, eğitici anla­
mında şeyhler.
mürekkeb a. (Jİj.) [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadise ait bir
metnin başka bir hadisin sene­
diyle rivayet edilmesi durumu.
mürekkeb hadis a. bk. mürekkeb
506
mürîd a. (^) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli araşma yeni girmeye karar
veren ve bir şeyhe bağlanan ki­
şi-
mürsel a. (J-^) [Ar.] 1. Peygamber
karşılığı Arapça olan ve Kur’ân-
ı Kerîm’de sıkça geçen terim, bk.
peygamber 2. Hadis biliminde,
hadisin çıkış kaynağı
sahabîlerden veya başka
ravîlerden birinin zikredilme-
mesi ya da tabiînin doğrudan
Hz. Peygamber’den rivayet ettiği
hadis için kullanılan terim.
mürsel hadis a. bk. mürsel
Mürselât suresi a. (^
[< Ar. Sûretü’l-Mürselât tıUjJl
sj^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş
yedinci, iniş sırasma göre otuz
üçüncü suresi olup “Hümeze
suresi” (52)nden sonra ve “Kaf
suresi” (50)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve el­
li ayetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayetteki “mürselât”
[gönderilenler) sözünden alan bu
surenin özünde, evrenin idare­
sinde görevli olarak melekler,
rüzgârlar, peygamberler ve
Kur'ân-ı Kerîm’in ayetleri gös­
terilir, inkârcıların uğrayacağı
hüsran üzerende durulur. Yine
ilk ayette geçen “ve’l-mürselâtı
urfen” sözünden dolayı bu su­
renin “Urf suresi” olarak da
anıldığı söz konusudur.
mürsil a. (J—ja) [Ar.] “Gönderen,
serbest bırakan.” anlamında Al-
 507
lah’m sıfatı. Bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Duhan suresi” (44 /
5) nde geçmektedir.
mürşid a. ve s. (^^ [< Ar.rüşd]
(ç. b. mürşidin) tas. “Doğru yolu
gösteren, kılavuz, rehber.” anla-
mmdaki bu söz, Tasavvuf ehli
arasına yeni girmeye karar ve­
ren müritlere tarikatı öğreterek
tasavvuf yolunda sırları göste­
ren ve onlara rehberlik yapan
tarikat şeyhi için kullanılan te­
rim.
§ tam. mürşid-i a'zam a.
ÇJUİ ii^) tas. Hz. Muham­
med.
mürşid-i Rûm a. l^j ^^
tas. Tasavvuf ehli arasında
Hz. Mevlâna.
mürşid-i kâmil a. (J^K ^^)
tas. Tasavvuf ehli arasında
veli mertebesine ulaşmış
mürşit.
mürşid-i nâtık a. (LL ii^)
tas. “İnsân-ı kâmil” (bk. bu
madde).
mürşid-i sâmit a. (c^L^ j^
^ tas. Tasavvuf ehli arasın­
da kitap için kullanılan te­
rim.
mürtekib-i kebîre a. (t,^ ^^
“Büyük günah işleyen kimse.” an-
lamındaki bu terim, İslâm bil­
ginleri arasmda “Hangi fiillerin
büyük günah olduğu” konusunda
görüş ayrılıkları yaşanmıştır. Bu
mürtekib-i kebîre
görüşlerden biri, “büyük gü­
nah” kavramı nedir? sorusu;
İkincisi bu günahı işleyen kim­
senin statüsü nedir? sorusu. Bi­
rinci konuda yaygın kanaat,
“İlâhî emirlere aykırı olan bütün
davranış ve eylemler.” büyük
günah sayılmıştır. Bunlar ara­
sında büyük günahlar olarak
“Allah’a şirk koşmak, adam öl­
dürmek, anne ve babaya itaatsiz­
lik etmek ve karşı gelmek, yetim
malı yemek, faiz yemek, büyü
yapmak, savaştan kaçmak, ya­
lancı şahitlikte bulunmak, yükle-
nemeyeceği kadar borca girip bu
borcu ödeyemeden ölmek.” (Müs-
lim, “îmân”, 143-146) gibi dav­
ranışlar ve eylemler gösterilmiş­
tir. Bunların başında da
“Hâricîler” gelmiştir. Buna kar-
şm bazı görüşler, küçük günah
niteliğindeki davranış ve eylem­
lerin büyük günahlardan ayrı
tutulmasmı savunmuştur. “Bü­
yük günah işleyen kimse.” statü­
sü konusunda da farklı görüşler
ileri sürülmüştür. Bunların ba-
şmda Hâricîler’in görüşü geli­
yor. Onlara göre büyük günah
işleyen kimse tövbe etmezse
dünya ve ahirette “kâfir” olarak
nitelenmelidir. Bazılarma göre
ise günah işleyen kimsenin so­
rumluluğu kendisi ile sınırlıdır.
Zararları müminleri ilgilendir­
mez; zira Kur'ân’da Allah’a şirk
koşmanın dışmdaki günahların
bağışlanabileceği ifade edilmiş-
mürtet
tir (Nisa suresi, 4 / 48; Leyi su­
resi, 92 /15). Bazılarına göre de
“Büyük günah işleyen kimse.”
imandan çıkar, fakat küfre gir­
mez, iman ile küfür arasmda bir
konumda bulunur, inancı söz
konusudur.
mürtet, -di a. U^) [Ar.] “Dinden
çıkan kimse.” anlamında olup
din değiştiren, İslâm dinini terk
eden (kimse) için kullanılmıştır.
mürtezika a. (üjij«) [< Ar. rızk]
Fakir, yersiz ve yurtsuz, aç ve
muhtaç kimselere yardım et­
mek, onlarm günlük ihtiyaçları­
nı karşılamak üzere kurulmuş
vakıfların himayesine girmiş,
geçimini bu tür vakıflardan sağ­
layan kimselere verilen ad. Bu
vakıflar zaman içinde böylesi
kimselerin çoğalması ve sosyal
hayat içinde yaygınlaşması ile
“mürtezika” adı verilen bir sos­
yal sınıfın oluşmasmı sağlamış­
tır.
mürüvvet a. (o^) [Ar.] İslâm
inancmda, İnsanî değerlere ve
erdemlere dayalı davranışlar
için kullanılan ahlâk terimi.
müsâdere a. GjjLm) [Ar.] fik. İs­
lâm hukukunda, devlet tarafın­
dan hâzineye gelir kaydedilmek
veya bir süre için koruma altma
almmak üzere ceza verilmesi ya
da tedbir olarak bir mala el ko­
nulması.
508
müsakkafât ç.a. (oliL.) [Ar.] fik.
İslâm hukukunda, herhangi bir
vakfa gelir sağlayan ev, dükkân,
han, hamam gibi üstü kapalı
akar.
§ tam. müsakkafât-ı mev­
kufe ç.a. («ijij. öUL«) ftk.
Hayır kurumlarınm veya ha­
yır için kurulan bir vakfm ge­
lirlerini artırmak için vakfe­
dilmiş binalar.
müsâmaha a. (^Lu) [Ar.] Toplum
içinde insanlara yükümlülükle­
rini karşılayabilme konusunda
kolaylık gösterme, toleranslı
davranma veya sosyal ahlâkı
zedeleyici nitelikte olamayan
yanlışlıkları ya da hataları hoş
görme, değişik düşünce, inaç
veya davranışları özgürce ifade
edebilme konusu.
müsâvât (I) a. (oljL-^) [Ar.] fik.
İslâm hukukunda, bireylerin
temel haklarmı kullanabilme
noktasmda, insan olma kimliği
ile özgür ve eşit kabul edilmesi­
ni ifade eden terim.
müsâvât (II) a. (oljLuJ [Ar.] Hadis
biliminde, çok tanmmış bir ha­
dis musannifine göre daha de­
ğerli bir dayanağa sahip hadis.
müsâveme a. (^jU.) [Ar.] fik. Bir
malm maliyeti ile kâr oranı ara-
smdaki durum söz konusu ol­
madan pazarlık yöntemiyle ya­
pılan satış.
 509
müsebbihât a. (oLİ") [Ar.]
Kur'ân-ı Kerîm’de yer alan ve
Allah’ı tespih için kullanılan
“sebh” sözünün türevleriyle
başlayan altı sure (“Hadîd su­
resi” (57), (“Haşr suresi” (59),
{“Saf suresi” (61), (“Cum'a su­
resi” (62), {“Teg&bün suresi”
(64), (“A'lâ suresi” (87) ye veri­
len ortak ad.
müsellemün fîh a. («uî fL«) [Ar.]
fik. Ticaret işinde satılan mala
verilen ad. bk. selem ve semen
müsellemün ileyh a. (dİ ^L.,..«) [Ar.]
fik. Ticaret işinde satıcıya veri­
len ad. bk. selem ve semen
müsellemât a. (öLL«) [Ar.] Bilim­
sel bir tertışma ortammda karşı
görüşü savunan kimsenin doğ­
ruluğunu benimsediği karşı ta-
rafin ortaya koyduğu veya sa­
vunduğu tezler anlammda ke­
lâm terimi.
müselsel a. (JJL«) [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadiste yer alan
Hz. Peygamber’in bir davranışı­
nı veya sözünü ravîlerin birbi­
rine vererek yaydıkları ve riva­
yet ettikleri hadis.
müselsel hadis a. bk. müselsel
müsennâ a. ^î,,,.) [Ar.] İslâm hat
sanatmda, yazıya konu bir sö­
zün çift ve karşılıklı yazılmış bi­
çimi. Buna “aynalı yazı” da de­
nilmiştir.
müskir a. (/...a) [Ar.] bk. içki
Müslümanlık
müskirât a. (ol£^) [Ar.] bk. içki
Müslim a.ve s. t^) [< Ar. selâ­
met] (ç. b. Müsilmîn,
Müslimûn) Müslüman ve imân
konusunu benimseme.
Müsliman a. ve s. (jLU») [< Ar.
selâmet] (ç. b. müslimânân) İs­
lâm dinine inanan, hayatmı bu
dinin temel inanç ve ilkelerine
göre yönlendiren ve imanm ge­
reklerini yerine getiren kimse,
Müslim. Müslüman olmarun gü­
zelliği konusunda Hz. Peygam­
ber şunları dile getirmektedir:
“Bir kul Müslüman olur ve Müs­
lümanlığı da güzel olursa, Allah
onun evvelce işlemiş olduğu her
kötülüğü örter...” ( Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 193).
Müslimânân ç.a. (jüLU.) [Ar.
Müslimân’ın ç. b.] Müslümanlar.
Müslimât a.ve s. (oLU») [<
Ar.silm] Müslüman (kadın ve
kız).
Müslime a. ve s. (O^) [Ar.müslim
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
Müslüman (kadm, kız).
Müslimin ç.a. ^»1^) [Ar.
müslimin ç. b.] Müslümanlar.
Müslimûn ç.a. (>!—) bk.
Müslimin
Müslümanca zf. [Ar.] Müslümana
yakışır biçimde.
Müslümanlık a. [Ar.] Müslüman
olma durumu, İslâmiyet’e
inanma ve onu benimseme.
müsned
müsned a. (al-A [Ar.] 1. Hadis
biliminde, bir hadisin ilk kayna­
ğına kadar eksiklik ya da hata
bulunmayan hadis. 2. Toplanan
hadislerin adlarma göre alfabe­
tik sırada tasnifinin yapıldığı ki­
tap için kullanılan ortak ad.
müsned hadis a. bk. müsned
müsnid a. (â—) [Ar.] Hadis bili­
minde, genellikle hadis çalışma­
sına ve yeni yeni rivayete başla­
yan kimseler.
müstahil a. (Jj^t.,.») [Ar.] Yokluğu
zatınm gereği olan veya konu­
nun özü itibariyle yokluğunu
gerektiren anlamında kelâm te­
rimi.
müstahrec a. (^>iu«) [Ar.] Hadis
biliminde, bir araya getirilen ri­
vayetleri değişik isnadlar çerçe­
vesinde toplayan hadis kitapları.
müstakim a. Çuüuu) [Ar.] Sözlük
anlamı “Doğru, doğruluktan
şaşmayan.” olan bu söz, hadis bi­
liminde “sahih hadis” karşılı-
ğmda bir terim. Bu söz, ayrıca,
“ceyyid, mahfûz, nehîl, sabit,
sâlih” (bk. bu maddeler) terim­
leriyle eşanlamlı olarak kulla­
nılmıştır.
müstaz'af a. (a^Ji^) [< Ar. za'f]
Kur’ân-ı Kerîm’de yer alan ve
sosyal hayat içinde ezüen, aşağı­
lanan, horlanan veya kensini öy­
le hisseden ya da sayılarının az-
lığmdan dolayı arkasız ve güç­
süz olan kimseleri iafde etmek
510
üzere kullanılan terim,
“müstekbir” (bk. bu madde)
karşıtı.
müste'ân a. (jlüuu) [Ar.] “Kendi­
sinden yardım istenen.” anla­
mmda Allah’m sıfatı olan terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Yûsuf su­
resi” (12 /18) nde geçmektedir.
müstecâbü’d-da've a. (»jcJl
uLi^) [Ar.] Allah katmda duası
geri çevrilmeyen, duası kabul
olunan kimse.
müstecâr a. (j(ai«) [Ar.] Kâbe’nin
güneybatı duvarı ile
Rüknülyemânî arasmda bulu­
nan yer için kullanılan ad.
müstedrek a. ÜjjLm) [Ar.] Hadis
biliminde, musannifin şartları
uygun olmasına karşın kitabma
almadığı hadisler veya bu tür
hadislerin toplandığı kitap için
kullanılan ortak ad ve terim.
müstefîz a. [Ar.] Hadis
biliminde, “haber-i vâhid” (bk.
bu madde) in en üst aşaması için
kullanılan terim.
müstefîz hadis a. bk. meşhur ha­
dis
müstehab a. (.^'■■■•) [Ar.] Hz. Pey­
gamber’in bazen yapıp bazen
terk ettiği sünnetlerinden olup
ibadetlerin ve beşerî ilişkilerin
daha güzel ve daha verimli ol-
masmı sağlayan ahlâkî değerler
için kullanılan terim. Bu söz,
“mendub, nâfile, âdâb” (bk bu
 511
maddeler) gibi terimlerle eşan­
lamlı olarak kullanılmıştır.
müstekbir a. G^) [< Ar. kiber]
Kur'ân-ı Kerîm’de yer alan ve
sosyal çevre içinde aşırı kibir
gösteren ve gerçekleri göz ardı
eden kimse, “müstaz'af’ (bk. bu
madde) karşıtı.
müste'men a. (j^Hun) [< Ar. emn]
Sözlük anlamı, “Kendisine gü­
vence verilen kimse.” olan bu
söz, bir İslâm ülkesine “emân”
(bk. bu madde) alıp giren yaban­
cı gayrimüslimler.
müstemî a. (^l^) [Ar.] “İşiten.”
anlamında Allah’ın sıfatı olan
terim. Kur’ân-ı Kerîm’de
“Şu'arâ suresi” (26 / 15) nde
geçmektedir.
müstemlî a. GLi«>) [Ar.] Hadis
yazmak isteyen veya bu konuda
hevesli olan kimse.
müstensih a. (^^A [Ar.] Bir el
yazması kitabı aynen kopya
eden veya yeniden yazan kimse­
ler.
müstevfî a. (j/ji^) [Ar.] İslâm
devletlerinde, malî işlerle ilgili
resmî dairenin başı ve ona bağlı
görevliler.
müşâ a. (^Li.) [Ar.] ftk. İslâm hu­
kukunda, müşterek bir malda
ortak hisseye sahip kimselerin
belirli orandaki paylarını ifade
eden terim.
müşkilü’l-Kur'ân
müşâhedât a. (ûlwli«) [Ar.] Duyu­
larla elde edilen bilgiler ve onlar
üzerinde değerlendirmeler an­
lamında kelâm terimi.
müşâhede a. G^Lta) [Ar.] tas.
“Allah’ın zuhur ve tecellisini
görme, seyir ve temaşa etme.”
anlamında tasavvuf terimi.
müşebbihe a. (^î.^) [Ar.] İslâm
tarihinde, Allah’ın sıfatlarını in­
sanın sıfatlarına benzeterek in­
san biçimli (antropomorfist) bir
tanrı düşüncesi yaratmaya çah-
şan bir akım için kullanılan te­
rim. Bu inanca göre Allah’m eli,
kolu, gözü, kulağı gibi organları
olduğu, hatta bir tahtta oturan
kral olduğu tezini savunmuşlar­
dır. Kimi İslâm bilginleri, Al­
lah’m sıfatlarmın makhlûk ol­
duğunu benimseyen “mu'tezile”
(bk. bu madde) yi de bu katego­
ride değerlendirmişlerdir.
müşkil a. (Jü>) [Ar.] ftk. Fıkıh usu­
lünde, metninde bulunan kapa­
lılıktan dolayı ifadenin başka
manalarından hareketle veya
“karîne-i ma'nâ” denilen yön­
temle anlaşılabilmesi durumu.
§ tam. müşkilü’l-hadîs a.
(ijiJl ^t.) Hadis biliminde,
güvenilir iki hadis arasında
görünürde zıtlık bulunması.
müşkilü’l-Kur'ân a. (jî>11
Jü.) Ayetler arasında var
olduğu sanılan çelişkili veya
uyumsuz durumları ya da
müşrif
konuları inceleyen bilim dalı
ve bu konuda yazılan eserle­
rin ortak adı.
müşrif a. MjJıJ [Ar.] İslâm devlet­
lerinde, askerî ve adlî hizmetle­
rin verildiği kurumlann dışmda
bulunan devlet dairelerini de­
netleyen ve “Dîvân-ı İşrâf’ adı
verilen başkan ile ona bağlı gö­
revliler.
§ tam. müşrif-i vakf a. (Jij
jp-) Bir vakfın yönetimin­
de, “mütevelli” (bk. bu mad-
de)nin tasarruflarını incele­
me ve denetleme amacıyla
tayin olunan kimse; eşanlam­
lısı “nâzır” (bk. bu madde).
müşrik a. (dj«) [Ar.] Allah’a şirk
koşan, O’nun sıfat ve fiillerinde
eşi ve benzeri veya ortağı bu­
lunduğunu kabul eden ve savu­
nan kimse. İslâm inancma göre,
“müşrik” kâfirdir. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de pek çok ayet­
te yer almaktadır (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “nfa”
maddesi). Ancak her “kâfir” (bk.
bu madde) müşrik değildir. Söz
gelişi, Mecûsîlik’te olduğu gibi
iki ilâhm olduğunu kabul etmek
hem şirktir hem de küfürdür.
Oysa ahret gününe inanmamak
sadece küfürdür, bk. şirk
müştebih a. (ai.) [Ar.] Hadis bi­
liminde, bir hadisin isim, nisbe
veya künyelerinin yazılışı aynı,
512
fakat okunuşları farklı olduğu
için karıştırılan ravîler.
müştehir a. (j^i.) [Ar.] Hadis bi­
liminde, bir hadisin sağlamlığı
veya zayıflığına bakılmaksızın
halk arasmda yaygınlaşmış veya
şöhret bulmuş hadis.
müşteki a. (,/ii.) [Ar.] fik. bk. da­
vacı
müşterek a. (d^) [Ar.] fik. Bir
sözün özünde birden fazla an­
lamın bulunması anlamında fı­
kıh usulü terimi. Söz gelişi,
“mevlâ” sözünün, hem “efendi”
anlammı hem de “kul veya köle”
anlammı özünde bulundurması
gibi.
müt'a a. (ül) [Ar.] ftk. Şî'a’nm
Ca'feriyye kolu mensuplarmca
meşru görülen ve aralarında di­
nen evlilik engeli bulunmayan
bir erkekle bir kadınm, erkeğin
verdiği belli bir bedel karşılığın­
da karı-koca hayatı yaşamasma
imkân veren, sıkça başvurulan
geçici ve süreli evlilik.
mütâba'at a. (o^M [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadisin tek veya
garip olmasma karşm başka is­
natlarla rivayet edilmesi anla­
mmda kullanılan terim.
mütâvile a. WjL) bk. metâvile
müte'ahhırîn ç.a. (j^lLo) [Ar.]
Ebu Müslim, Ebu Hanife, İmam
Yusuf, İmam Muhammed gibi
“mütekaddimîn” (bk. bu mad-
 513
de) olarak nitelenen din büyük­
lerinden sonra gelen nesil.
Müte'âlî a. (Jbı.) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Şan, şeref, güç ve kuvvet
sahibi olmak.” biçiminde tanım­
lanan bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
“Pek yüce, ulu, kusursuz.” ifade­
siyle Kur'ân-ı Kerîm’de yirmi
yedi ayette Allah’a nispet edil­
mektedir (M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “alv” maddesi). Bu isim,
Allah’ın doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki üstede de yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn
Mâce, “Du’â”, 10) ve Allah’ın zatî
sıfatlan grubu içinde zikredil­
mektedir.
mütebahhirin-i ulemâ ç.a. (»Lk
jujluio) [Ar.] Din bilginlerinin en
büyükleri, alanmda en derin
bilgiye sahip din bilginleri.
mütedeyyin a. t«£.) [Ar.] Dinîn
koyduğu kuraüarı eksiksiz yeri­
ne getiren, dini bütün kimse.
mü'tefike a. (dü>) [Ar.] (ç. b.
mü'tefikât) Kur'ân-ı Kerîm’de
Lût kavminin yok edüişi aşama-
smda yerle bir edilen yerleşim
birimleri için kullanılan terim.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de biri
tekil (“Necm suresi” (53 / 53),
ikisi de çokluk biçimiyle (“Tevbe
suresi” (9 / 70) ve “Hâkka sure­
si” (69 / 9) üç ayette geçmekte­
dir.
mütekellim-i ale’l-vakf
mütekaddimîn ç.a. (j^Züia) [Ar.]
Ebu Müslim, Ebu Hanife, İmam
Yusuf, İmam Muhammed gibi
din büyükleri; "mütekaddimîn”
(bk. bu madde) in karşıtı.
mütekaddimîn ve müte'ahhirîn
a-İslâmî bilimlerin kuruluş aşa-
masmdaki bilim adamları ile on­
lardan sonra gelen ulemâ için
kuüanılan kelâm terimi.
Mütekebbir a. (jkı») [< Ar. kiber]
Sözlük anlamı, “Görkemli, ulu ve
yüce.” biçiminde tanımlanan bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın
güzel isimleri)dan olup “Pek yü­
ce, ulu.” ifadesiyle Kur'ân-ı
Kerîm’de dokuz İlâhî ismin top­
luca verildiği “Haşr suresi”
(59)nin 23. ayetinde geçmekte­
dir. Bu isim, Aüah’ın doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki üstede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10) ve Allah’ın zatî-selbî sıfatlan
grubu içinde zikredümektedir.
mütekellim a. t^) [Ar.] 1. Al­
lah’ın isim ve sıfatları, evren ve
yaratılışı bilimiyle uğraşan kim­
se. 2. Şeriat ilmine dayanarak
inançların ve ibadetlerin aklî
melekelere göre izahına çalışan
ve kelâm büimiyle uğraşan kim­
se.
§ tam. mütekellim-i ale’l-
vakf a. (Jijll ^ ^ [Ar.]
Bir vakfm müteveüisi; eşan-
mütekellimîn
lamlısı “mütevellî” (.bk. bu
madde), “kayyım” (bk. bu
madde).
mütekellimîn a. (jJiL) [Ar. mü-
tekellim’in ç. b.] Kelâm bilimi ile
uğraşanlar.
müteseyyid a. (^l) [Ar.] Hz. Pey­
gamber soyundan geldiğini idda
eden ve “seyyitlik” (bk. bu
madde) taslayan kimse.
müteşâbih a. (<ul.tr>») [Ar.] İslâm
bilginleri arasında, ayetleri gü­
zel, belâgatli, doğru, veciz ve
muciz olmaları özelliği ile değer­
lendiren ve niteleyen görüşe gö­
re Kur'ân’ırı tamamı
“müteşâbih” terimi ile karşı­
lanmıştır. Kur'ân’ırı bu vasfı
“Zümer suresi” (39)nin yirmi
üçüncü ayetinde açıkça dile ge­
tirilmektedir.
mütevâtir a. (>l>u) [Ar.] Hadis
biliminde, kalabalık bir toplulu­
ğun yine kalabalık bir gruptan
rivayet ettiği hadisler.
mütevâtir hadis a. bk. mütevâtir
mütevâtir sünnet a. Hz. Peygam-
ber’den yalan üzerine birleşme­
leri asla mümkün olmayan bir
sahab grubunun rivayet ettiği,
daha sonra bu gruptan “tâbiûn”
(bk. bu madde) ve “etbâu’t-
tâbiîn” (bk. bu madde) devirle­
rinde aynı grubun rivayet ettiği
haberler.
514
müteveffî a. (^ji.) [Ar.] “Yaratıkla­
rın canını alan.” anlamında Al­
lah’m sıfatı olan terim. Kur'ân-ı
Kerîm’de “Âl-i İmrân suresi” (3
155) nde geçmektedir.
mütevekkil a. (^ji«) [< Ar. tevek­
kül] 1. İslâmî inanca göre, insa-
nm kendi iradesine sahip çık­
ması, Allah’a sarılması, kul ol­
duğunun bilincine varması, işle­
rinin hayırla sonuçlanması için
Allah’tan yardım bekleyen ve
O’na güvenen mümin kimse. 2.
Allah’tan gelen her şeye rıza
gösteren veya her işini Allah’a
havale eden kimse.
mütevekkilen alellah zf. (dl^
îliji.) [Ar.] Allah’a tevekkül ede­
rek, O’na güvenerek.
mütevellâ a. (Jjl) [Ar.] İslâm dev­
letlerinde, yerel yönetim içinde­
ki bir hâkimin bakmasına mani
bir hukukî davayı veya dava
konusu olan bir ihtilâfı çözmek
üzere “veliyyü’l-emr” (bk. bu
madde) tarafından tayin olunan
özel hâkim.
mütevellî (I) a. (JjL>) [Ar.] İslâm
devletlerinde, vakıf işlerini yü­
rütmekle görevli kimseler için
kullanılan terim, “kayyım” (bk.
bu madde), “nâzır” (bk. bu
madde). Eşanlamlısı “mütekel-
lim-i ale’l-vakf’tır.
mütevellî (II) a. (JjL.) bk. metâvile
müvelledûn ç. a. (^J^) bk.
muhdesûn
 515
müteverrî a. (J^) [Ar.] fik. Şeriat
hükümlerine göre yasak, günah
ve haram olan veya haram olma
şüphesi bulunan şeylerden sa-
kınan kimse.
mütkın a. (jîL>) [Ar.] Hadis bili­
minde, sağlam, dikkatli, güveni­
lir ravi veya muhaddis anla­
mmda kullanılan terim.
müttefîkun aleyh a. 3^0) [Ar.]
Hadis biliminde, bir hadisin
hem Buhârî hem de Müslim’in
aynı adlı “el-Câmi'u’s-
Sahîh”lertnde bulunduğunu an­
latan terim.
müttefik ve müfterik a. (j>« j
jL) [Ar.] Hadis biliminde, aynı
isimleri taşıyan ravîler ve bu
konuda yazılan kitaplar için kul­
lanılan ortak ad.
müttehem a. Ç^L) [Ar.] Hadis bili­
minde, “cerh” (bk. bu madde) in
ikinci derecesinde, yani yalancı­
lıkla suçlanan ravîler için kulla­
nılan terim.
müttekî a. t^) [Ar.] fık. Şeriat
hükümlerine göre yasak, günah
ve haram olan şeylerden sakı­
nan kimse. Bunlarm
“müteverrî” (bk. bu madde) den
farkı, “haram olma şüphesi bu­
lunan şeylerden” sakınan kimse
olmasıdır.
mütûnu erba'a a. Hanefi fıkhında
güvenilir ve değerli kaynak ola­
rak nitelenen dört kitap için kul­
lanılan terim. Bu dört kitap şun­
Müzill
lar: Ebû’l-Berekât Nesefî’nin
Kenzü’d-Deka'ik; Ebû’l-Fadl
Abdullah b. Mahmud el-
Mevsılî’nin Muhtâr; Tâcu’ş-
Şerî'a Mahmud’un Vikaye;
Ahmed ibn Sa'âtî’nin Mecma ad­
lı eserleri.
müzâbene a. (<üJ>) [Ar.] Hurma
ağacmdaki taze ürünün kuru
hurma ile, asma dalmdaki taze
üzümün kuru üzüm ile, başa­
ğındaki yeni yetişen hububatın
kurusu ile aynı ölçüde satılması
işlemi.
müzahrefât a. Uli») [Ar.
müzahrefin ç. b.] Pislikler, içine
yalan dolan şeyler katılmış olan
unsurlar, boş yalanlar ve sözler.
Müzdelife a. (<ib>) [Ar.] Kutsal
topraklarda, hac mevsiminde,
Arafat’tan inen Müslümanlarm
toplanarak zikir, dua ve vakfe
ile Allah’a yaklaşmalarından do­
layı bir araya geldikleri yere ve­
rilen ad.
Müzill a. (Jlo) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Zelil, aşağılık.” olan bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimlerimin, olup “Zelil eden, al­
çaltan.” ifadesiyle Kur’ân-ı
Kerîm’de Allah’a nispet edil­
mektedir (M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “zil” maddesi). Bu isim,
Allah’m doksan dokuz ismini
veren İbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn
Müzemmil suresi 516

Mâce, “Du’â”, 10) ve Allah’m zatî kimse) sözünden almaktadır. Su­

sıfatları grubu içinde zikredil­ renin özünde Hz. Muhammed’e
mektedir. peygamberlik görevinin veril­
mesi, bu görevin ağırlığı ile Hz.
Müzemmil suresi a. jl>)
Peygamber’in bir rivayete göre
[< Ar. “Sûretü’l-Müzemmil (Jİ>JI
evinde bir başka rivayete göre
sj^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş
Hira mağarasmda korku ve he­
üçüncü, iniş sırasına göre üçün­
yecandan örtüye bürünmesi
cü suresi olup “Kalem suresi”
olayı anlatılır.
(68)nden sonra ve “Müdessir
suresi” (74)nden önce Mekke müznib a. (ui.) [Ar.] “Günah işle­
döneminde nazil olmuştur ve yen kimse.” anlammda kullanı­
yirmi ayetten meydana gelmek­ lan terim.
tedir. Admı ilk ayetteki
“müzemmil” (örtüsüne bürünen
nâbite a. (<uü) [< Ar. nebt] (ç. b.
nevâbit) Dinin temel akidelerini
ve konularını akılcı bir yapıya
oturtamayan ve dinî metinleri
veya lafızları yalnızca sözün ba­
sit yönüyle anlamlandıran, de­
rin konulara giremeyen, yüzey­
sel bir anlam vermekle yetinen
kimseler için kullanılan kelâm
terimi.
nâf a. (JL) [F.] “Göbek; orta, vasat.”
anlamındaki bu söz, başka keli­
me ve terkiplerle yeni terimler
oluşturur.
§ tam. nâf-ı âlem a. ÇJL. JL)
(âlemin ortası veya merkezi)
Mekke-i Mükerreme için kul­
lanılan terim.
nâf-ı hefte a. (üü JL) (hafta
ortası) Sah günü.
nâf-ı rûz a. (3^ uü) Öğle, gün
ortası.
nâf-ı şeb a. (^ JL) Gece ya­
rısı.
nâf-ı zemîn a. (j^j Jli) (yer­
kürenin ortası veya merkezî)
bk. nâf-ı âlem
nafaka a. (üü) [Ar.] ftk. Sözlük an­
lamı, “Azık, ihtiyaçların temini
için harcanan para veya maddî
değerler.” olan bu söz, aile hu­
kukunda hayatm zarurî ihtiyaç­
larım ve devamlıhğını sağlamak
için gerekli olan harcamalar için
kullanılmaktadır. Bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Talâk su­
resi” (65 / 7) nde mealen şöyle
ifade edilmektedir: “İmkânı ge­
niş olan nafakayı imkânlarına
göre versin. Fakir olan da ancak
Allah’ın kendisine verdiğinden
versin. Çünkü hazreti Allah bir
kimseyi ancak ona ihsan ettiği
nimetin nispetinde mükellef tu­
tar.” İslâm hukukçuları evlilik
nafakasmda, erkek fakir, hasta
nafaka-i akârib
veya düşkün bile olsa nafaka
ödemekle yükümlü; kadın ise
zengin dahi olsa nafaka alma
hakkına sahip olduğu konusun­
da fikir birliği içinde olmuşlar­
dır. Eşlerin dışında çocuğun na­
fakası da babaya aittir. Bu ko­
nuda “Bakara suresi” (2 / 233)
ile “Talâk suresi” (65 / 6-7) nde
de öğütler verilmektedir. Buhârî
ise bu konuda kitabınm
“Kitâbu’n-Nafakât” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 12, s.
5449-5471) bölümünde Hz. Pey­
gamber’in hadislrinden çokça
örnekler vererek açıklamalarda
bulunmuştur.
§ tam. nafaka-i akârib a. (w
lk &is) fık. Usul ve füru ile
yakın hısımlarm nafakaları.
nafaka-i iddet a. Ujc Uü)
fık. Boşanan kadın için iddet
süresince ödenmesi gereken
nafaka.
nafaka-i makdiyye a. («Şal»
Uü) fik. Nafaka alacaklısınm
müracaatı üzerine hâkim ta-
rafmdan tayin edilen nafaka.
nafaka-i marzıyye a. («û^^o
Alil) fik. Tarafların karşılıkh
anlaşmaları çerçevesinde be­
lirlenen nafaka.
nafaka-i mefrûda a. (u>j>
Uü) fik. Kaza veya rıza yön­
temi ile belirlenen nafakalar.
518
nafaka-i memâlik a. (dlL.
üii) fik. Köle ve cariye nafa­
kaları.
nafaka-i mu'accele a. (tiLu
un) fık. Peşin verilen nafaka­
lar.
nafaka-i müstedâne a.
(ülji^ un) fik. Borç ahnarak
ödenen nafakalar.
Nâfi a. Qjü) [< Ar. nef] Sözlük
anlamı, “Fayda veren.” olan bu
söz, Allah’a nispet edildiğinde
“Faydalı olan, dilediği kimseye
hayırlı ve faydalı olanı veren.”
anlamıyla “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur'ân-ı Kerîm’de pek çok ayet­
te yer almış ve Allah’a izafe
edilmiştir (bk. M.F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “nfa” maddesi). Bu
isim, Allah’m doksan dokuz is­
mini veren İbn Mâce ve Tirmizî
rivayetlerindeki listede de yer
almıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10). Bu terim,
“Faydalı olan.” anlamı ile Al­
lah’ın zatî sıfatları arasmda zik­
redilmektedir.
nâfile a. (UâU) [< Ar. nefl] (ç. b.
nevâfîl) fik. Sözlük anlamı, “İlâ­
ve, fazlalık, ziyade.” olan bu söz,
dinen farz ve vacip niteliğinde
olmayan, bireyin daha çok se­
vap kazanmak için kendi isteği
ve iradesi ile yaptığı malî ve be­
denî ibadetler. Kur'ân-ı
Kerîm’de bu söz, “ilâve ibadet”
 519
anlamında “İsrâ suresi” (17 /
79)nde geçmektedir. İslâmî
inanca göre, büluğ çağma ermiş
kimselerden yapılması istenen
fiil ve davranışlar, “farz” (bk. bu
madde), “vacip” (bk. bu madde),
“sünnet” (bk. bu madde) ve
“nâfile” olarak adlandırılmak­
tadır. Bu tasnife göre, yapılması
delâlet ve subût yönünden kesin
ve bağlayıcı nitelikte istenen fiil
ve davranışlar, “farz”; zannî de­
lillerle kesin ve bağlayıcı nitelik­
te istenen fiil ve davranışlar,
“vacip”; kesin ve bağlayıcı nite­
likte olmaksızm istenen ve ya-
panm sevap kazanması, yapma­
yanın sorumlu tutulmayacağı,
ancak kınanacağı fiil ve davra­
nışlar, “sünnet” olarak nitele­
nirken “nâfile” ise yapanın se­
vap kazanacağı, yapmayanın ise
sorumlu tutulmayacağı veya kı-
nanamayacağı fiil ve davranış­
lar, “nâfile” olarak nitelenmiş­
tir. Bu konuda Hz. Peygamber,
“Nâfile ibadet yapanların Allah’ın
sevgili kulları olduğunu” vurgu­
lamıştır (Buhârî, “Rikak”, 38).
Nafile ibadetler olarak da kay­
naklarda “nafile namaz” (bk. bu
madde), “nafile oruç” (bk. bu
madde), “nafile sadaka” (bk. bu
madde) ve “nafile hac” (bk. bu
madde) gösterilmektedir.
nafile hac a. İslâmî inanca göre,
farz ve vacip olan hac ibadetleri
dışında yapılan hac ibadeti.
nafile oruç
nafile ibadet a. İslâm inancma
göre, farz ve vacip dışında yapı­
lan ibadetler. Hz. Peygamber, bu
ibadetlerin faziletini şöyle dile
getirmiştir: “Her kim ramazanda
îmânı sebebiyle ve ecrini yalnız
Allah’tan umarak nafile ibadet­
lerle uğraşırsa, kendisi lehine,
geçmiş günahları mağfiret olu­
nur.” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 1, s. 190).
nafile namaz a. İslâm inancına
göre, farz ve vacip dışmda yapı­
lan namaz ibadeti. Bu ibadet,
“mukayyet” ve “mutlak” olarak
ikiye ayrılmıştır. Mukayyet nafi­
le namazlar, ay ve güneş tutul­
ması, yağmur duası, tövbe, ta­
vaf, ihrama girme, teşbih, istiha­
re, hacet namazları, yolculuk
namazları, gusül ve abdest na­
mazları bu türdendir. Cuma
namazı öncesinde ve beş vakit
namaz öncesi ve sonrası kılınan
sünnet namazları, teravih, kuş­
luk, evvâbîn, teheccüd namazla­
rı da bu nitelikte sayılan bir
başka namaz grubudur. Mutlak
nafile namazlar ise vakte bağlı
olmayan ve rekât sayıları belir­
lenmeyen namazlar olarak nite­
lenmiştir.
nafile oruç a. İslâmî inanca göre,
farz ve vacip olan oruçlar dışm-
da yapılan oruç ibadeti. Bu iba­
det, “mukayyet” ve “mutlak”
olarak ikiye ayrılmıştır. Mukay­
yet nafile oruç, muharrem ayı­
nın dokuz veya onuncu ya da
nafile sadaka
onuncu ve on birinci günü; şev­
val ayının Ramazan bayramını
takip eden altı gününde; haram
aylarda yani zilkade, zilhicce,
muharrem ve recep aylarında,
özellikle de zilhiccenin ilk dokuz
gününde, şaban anmda ve ra­
mazan ayı dışında her kamerî
aym on 13, 14 ve 15. günleriyle
haftanın pazartesi ve Perşembe
günlerinde tutulan oruçlar, bu
nitelikte kabul görmüş ibadet­
lerdir. Mutlak nafile oruçlar ise
bunlarm dışmda kalan ve mek­
ruh ya da haram olmayan gün­
lerde tutulan oruçlar olarak ni­
telenmiştir.
nafile sadaka a. İslâmî inanca
göre, farz ve nafile olarak nite­
lenen sadaka ibadetinin farz
olanları zekât olarak adlandı­
rılmış, vacip olanı ise “fitır sa­
dakası” olarak adlandırılmıştır.
Bunların dışında kalan ve yapa-
nm büyük sevap kazanacağı be­
lirtilen malî yardımlar “nafile
sadaka” olarak adlandırılmıştır.
nafile tavaf a. Hac ve umre ibadeti
amacıyla Mekke’de bulunan sü­
re içinde farz ve vacip tavaflar
dışında yapılan tavaflar.
nâfiz a. (jiL) [Ar.] fık. İslâm huku­
kunda, kurulmasıyla birlikte
derhal işlerlik kazanan akit an­
lammda bir fıkıh terimi.
nahil, -hli a. (J^g) [Ar.] (ç. b. nühûl)
“Hurma ağacı.” anlamındaki bu
520
söz, başka kelime ve terkiplerle
yeni terimler oluşturur.
§ tam. nahl-i Meryem a. (^
Jü) Hz. İsa’nm doğumu sıra-
smda Hz. Meryem’in altında
oturduğu hurma ağacı.
nahl-i mâtem a. ÇıL Jü) bk.
nahl-i tâbût
nahl-i tâbût a. (o^lL J^) Es­
kiden İran’da ölen çok yaşh
kimselerin tabutu üzerine
konulan bir çeşit süslü taç.
nahl-i tûr a. (j^ Jü) Hz. Mu-
sa’nm Eymen Vadisi’nde üze­
rinde ortaya çıkan İlâhî nur­
ları gördüğü kutsal ağaç.
Nahl suresi a. (<^6J^) [< Ar.
“Sûretü’n- Nahl” (j2ii Sj>J]
Kur'ân-ı Kerîm’in on altmcı,
iniş sırasma göre yetmişinci su­
resi olup “Kehf suresi” (18) in­
den sonra ve “Nûh suresi”
(71)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve 128 âyetten
meydana gelmektedir. Adını
68ve 69. ayetlerinde geçen “bal
arısı” anlamındaki “nahl” sö­
zünden almaktadır. Ayrıca bu
sure, dünya nimetlerinden söz
ettiği için “Ni'âm suresi” olarak
da adlandırılmıştır. “Nahl sure­
sinin özünde, şirkin lânetlen-
mesi, kıyamet gününün olacağı-
nm bildirilmesi, dünya düzeni­
nin oluşumu, insan, hayvan ve
bitkilerin nimet olarak değeri,
Allah’a ve âhirete inanmayanla-
 521
rın göreceği azap ile dünya ha­
yatının düzenli ve erdemli ol­
ması, adaletten sapılmaması, iyi­
likler içinde olunması, fenalık­
lardan ve azgınlıklardan kaçı­
nılması (üç emir ve üç yasak),
akrabaya yardımda bulunulma­
sı üzerinde durulmaktadır. Hz.
Peygamber’in “Nahl suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4500-4503.
nahr a. G^) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Hayvanı boğazından kesmek,
göğüs göğse karşılamak.” olan
bu söz, bir hayvanın göğsü üze­
rinden bıçak vurarak boğaz da-
marlarmı keserek kurban etmek
anlamında terim olarak kulla­
nılmıştır. Kur'ân-ı Kerîm’in
“Kevser suresi” (108)nin ikinci
ayetinde “ve’n-nahr” biçiminde
geçen bu söz, ulemâ arasında ih­
tilâfa yol açmıştır. Hanefi mez­
hebi bilginleri bu kavramı “kur­
ban kesmek’ olarak yorumlar­
ken, bazı mezhep mensupları ise
namazda kıbleye yönelmek, el­
leri göğüs üzerinde bağlamak,
rükûdan sonra tamamen doğ­
rulmak gibi anlamlarda kullan­
mışlardır. Öte yanda kurban
kesme usulünde bu terim, deve
kesimi için sünnet olarak kabul
edilmiş, diğer hayvanlar için ise
“mekruh” (bk. bu madde) olarak
nitelenmiştir.
nahs a. G^j) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Uğursuzluk.” olan bir terim
“sa'd” (bk. bu madde) karşıtı.
nakîbü’l-eşrâf
nâ'ib a. (JL) [Ar.] 1. İslâm devletle­
rinde, hükümdar, vali, kadı gibi
devletin ileri gelen kademele­
rinde vekillik veya yardımcılık
görevini üstlenen kimselerin
konumu için kullanılan terim. 2.
fik. Hukukî konularda, başkası
adına veya hesabma iş gören,
dinî konularda ise yine başkası
adına bazı ibadetleri yerine ge­
tiren kimse.
§ tam. nâ'ib-i saltanat a.
(.-.-.Lt... jl) İslâm devletle­
rinde, yönetim merkezinde
sultana vekâlet eden veya
atandığı yerde onu temsil
eden kimse.
na'îm a. (^ [Ar.] “Yüksek derece­
de huzur, refah ve mutluluk.” an­
lammda “cennet” (bk. bu mad­
de) için kullanılan adlardan biri.
nakd a. (jii) [Ar.] Hadisleri sağlam­
lık ve zayıflık bakımmdan ayınp
güvenilirlik derecelerini tespit
etme işi.
nakîb a.ve s. (^Ai) [< Ar.nekâbet]
(ç. b. nukabâ) 1. Bir kavmin ve
kabilenin başkanı, reisi veya
başkan vekili. 2. tas. Bir tekkede
şeyhe yardım veya vekâlet eden
kıdemli derviş veya dede.
§ tam. nakîb-iimâret a.(o,lJ
çJi) İmaret şeyhinin yardım­
cısı olan kimse.
nakîbü’l-eşrâf a. (Jl^il
^ü) 1. Hz. Muhammed’in şe­
ceresi, özellikle de Hz.
nakkâş-ı ezel
Fâtıma’dan doğma Hz. Haşan
ve Hz. Hüseyin soyundan ge­
lenler ile ilgili işlerle görevli
kimse. 2. Devlet katmda ileri
gelen kimselerin işlerine ba­
kan veya yardımcı olan dev­
letçe görevlendirilmiş kimse.
3. tas. Tekkelerde şeyh vekili
olan kimse.
nakkâş-ı ezel a. (Jji jili) [Ar.]
Allah.
Nakşibendiyye a. (^jiıüi) [Ar.]
İslâm coğrafyasında, “Kâdiriy-
ye” (bk. bu madde) tarikatinden
sonra en yaygm ve en çok men­
subu bulunan, Orta Asya’da
Kübreviyye ve Yeseviyye yöre­
sinde doğup Arap yarımadası,
Mağrib, Sahra Afrikası ve Orta
Avrupa’ya kadar uzanan ve
Bahâeddin Nakşibendî (öl. 791 /
1389) ye nibpet edilen tarikatin
adı ve bu tarikat için kullanılan
terim. Bizde, “Nakşibendîlik”
adıyla yaygın olarak bilinen bu
tarikat, yüzyıllar boyu varlığını
sürdürmüş, son yüzyılda Hi­
caz’daki tarikat aleyhindeki faa-
liyetlerin artması, Türkiye’de
tekke ve zaviyelerin kapatılma­
sı, Sovyetler Birliği döneminde
ateist faaliyetlerin yaygınlaşma­
sı sebebiyle büyük ölçüde baskı
altına almmış olmakla beraber
günümüze kadar varlığını
sürdüregelmiştir. Kaynaklarda,
üç koldan Hz. Peygamber’e ka­
dar ulaştığı zikredilen bu
tarikatin özünde, dinî akidelere
522
uyarak zahirî, tarikat ile batınî
temizliği sağlamak, hakikat ile
Allah’a ulaşmak ve Kur’ân ile
sünnete bağh kahnarak da ha­
ramdan, kötü alışkanlıklardan
kurtulmak, töbe, istiğfar, zikir,
tefekkür ve nafile namazlar ile
meşgul olmak yatmaktadır.
nakşibendîlik a. bk. nakşiben­
diyye
nâkûr a. G_^L>) [< Ar. nakr] Kıya­
metin kopmasını ve haşrın baş­
ladığını bildirecek olan iki mele­
ğin üfleyeceği “sur” (bk. bu
madde) için kullanılan bir başka
terim.
na'l-i şerîf a. L%^ J*s) [Ar.] Hz.
Peygamber’e nispet edilen
ayakkabı.
nâmahrem a. Ç>^L) [< F. nâ + Ar.
mahrem] Sözlükte “Haram ol­
mayan.” anlamında tanımlanan
bu terim, evlilik hukukunda ev-
lenilmesi meşru, yani helâl olan
kimseleri ifade etmek için kul-
lanıhr. “Mahrem” (bk. bu mad­
de) terimi ise evlenilmesi yasak
olan kimseler için kullanılmak-
tadır.
namâz a. (jM [f.] Arapça “salât”
(bk. bu madde) kelimesinin kar­
şılığı olarak Farsçadan geçen bu
söz, Türkçede beş vakitte kılm-
ması Müslümanlar için farz olan
ibadet için kullanılan bir terim
olarak yerleşmiştir. İslâm’m beş
şartından biri olan bu terim,
 523
Kur'ân-ı Kerîm’de “salât” an­
lamıyla doksan dokuz ayette
geçmektedir (bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “slv” maddesi). Na­
maz, Allah ile kul arasmda en
sağlam ilişkiyi ifade eden dinî ve
ahlâkî hükümler çerçevesinde
amelî bir ibadettir. Bu ibadet, ki­
şiye özgü olduğu için bizzat bi­
reyin kendisinin eda etmesi yü­
kümlülüğü söz konusudur; yani
bir başkasmın o bireyin yerine
namaz kılması caiz değildir.
Namazın rükünleri şunlardır:
“İftitah tekbiri” (.bk. bu madde),
“kırâ'at” (bk. bu madde), “rükû”
(bk. bu madde), “sücûd” (bk. bu
madde) ve “tahiyyata oturmak”
(bk. bu madde). İslâm dinine gö­
re, namazın kişiye farz olması­
nın üç kuralı vardır. Bunlar,
Müslüman olmak, buluğ çağına
ulaşmış olmak ve akıllı olmak
biçiminde ifade edilmiştir. Bu
ibadet, temelde üç önemh kate­
goride toplanmıştır: Farz na­
mazları, vacip namazları, nafile
namazları.
Farz namazları, iki grupta nite­
lenmektedir. Bunlar, “farz-ı
ayn” (bk. bu madde) ve “farz-ı
kifâye” (bk. bu terim)dir.
Vacip namazları, Hanefi Mezhe­
bine göre vitir ve Ramazan ile
Kurban Bayramı namazları gös­
terilirken Hanefi Mezhebinin dı-
şmdakiler bu namazları sünnet
olarak nitelemişlerdir.
namazın farzı
Nafile namazları, Farz ve Vacip
namazları dışmda kalan namaz­
lar olarak nitelemişlerdir. Bun­
lar da Farz namazlarından önce
ve sonra kılınan sünnetler ola­
rak nitelemişlerdir.
Bir de İslâm inancına göre na-
mazın olmazsa olmazı “nama­
zın şartlan” (bk. bu terim) dır.
Bunlar ise “hadesten taharet,
necâsetten taharet, istbâl-i kıble,
vakit ve niyet”tir. Namazın sıfat­
ları konusunu Buhârî, kitabınm
“Ebvâbu Sıfati’s-Salât” bölü­
münde topladığı hadislere da­
yanarak incelemiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 2, s. 749-
848).
namâz bezi a. Kadınların namaz
kılarken başlarma örttükleri ör­
tü.
namâz-gâh a. (»(SjU) [< F.namâz +
gâh] 1. Arapça “musallâ” (bk.
bu madde) sözü yerine kullanı­
lan ve bazı yerlerde açıkta na­
maz kılmak için yapılan ve mih­
rap yerine dikili bir taş konulan
mescit için kullanılan terim. 2.
Namaz kılınan yer, cami, mescit.
namâz-güzâr s. (ji^jU) [<F.
namâz + güzâr] Namaz kılan,
namaz ibadetini yerine getiren
(Müslüman).
namazın farzı a. Müslüman olan,
ergenlik yaşma gelmiş ve akıllı
olan için farz kılman namazm
eda edilmesi sırasmda gerekli
namazın kısaltılması 524

şartları taşıması için kullanılan minin sağlıklı bir ibadet için ge­
terim, bk. namazın şartları rekli koşulları ya da durumları
yerine getirmesi için kullanılan
namazın kısaltılması a. bk.
terim. Bu şartlar ikiye ayrılmak­
kasru’s-salât
tadır. Birincisi, namazm dışın­
namazm mekruhları a. Namaz daki şartlar; İkincisi namazm
kılarken “mekruh” (bk. bu içindeki şartlar.
madde) şeylerle uğraşma için
Namazm dışındaki şartlar altı
kullanılan terim. İlmihal kitap­
olup şunlardır: “hadesten taha­
larında bu konuda elliye yalan
ret, necâsetten taharet, setr-i
madde sayılmaktadır. Bunlar­
avret, istikbâl-i kıble, vakit ve
dan en önemlileri şöyle sırala­
niyet” (bk. bu maddeler).
nabilir: Namazda esnemek veya
Hadesten taharet, cünüp olan
gülmek, elbise ile oynamak,
veya boy abdesti bulunmayan
boynu çevirerek etrafa bakın­
kimsenin boy abdesti ve namaz
mak, tükürmek, bağdaş kurmak,
için şart olan abdesti alması iş­
ikinci rekâtta birinci rekâtta
lemidir; necâsetten taharet, be­
okuduğu sureden uzun sure
denen veya elbise üzerinde bu­
okumak, birinci ve ikinci rekâtta
lunabilecek maddî kirlerden
aynı sureyi okumak, gözlerini
armmak durumudur; setr-i av­
yukarıya dikmek, ağzına yiyecek
ret, namaz sırasmda vücutta di­
almak, düzgün olmayan elbise
nen örtülmesi gereken ve başka-
giymek, hamam veya mezarlık
larınm görmesi haram kılman
gibi uygun olmayan yerlerde
yerlerin için kullanılan terim;
namaza durmak, önünden insan
istikbâl-i kıble, kıbleye yönele­
geçebüecek yerlere sütre koy­
rek namaza durma işlemi; vakit,
mamak, kor hâlindeki ateşe kar­
farz ve sünnet namazları ile vi­
şı namaza durmak, önünde
tir ve teravih ile bayram namaz-
uyuyan bir kimse bulunmak gi­
larmm kılmabilmesi için vaktin
bi.
gelmiş veya girmiş olmasını ifa­
namazın rükünleri a. Namaz iba­ de eden terim; niyet ise “Yalnız­
detini eda ederken yapılması ca Allah rızası ve hangi namaza
zorunlu davranışlar. Bunları durulacağını belirtmek için na­
şöyle sıralayabiliriz: “iftitah maz kılmayı ifade eden.” terim­
tekbiri, kıyam, kırâ'at, rükû, dir.
sücûd, ka'de-i ahire” (bk. bu
Namazm içindeki şartlar da yine
maddeler)
altı olup şunlardır: “İftitah tek­
namazın şartları a. Namaz ibade­ biri, kıyâm, kırâ'at, rüku,
tini eda etmeden önce bir mü­ sücûd, tahiyyatıya oturmak”
 525 namaz vakitleri

(bk. bu maddeler). îftitah tekbiri, ma ve namazda susma (“Fâtiha

namaza “Allahu ekber” diyerek suresi” ile “zamm-ı sure”yi
başlamak; kıyâm, ayakta dur­ okumama), namazın sonunda
mak; kırâ'at, ayakta dururken selâm verme ve yanılma olmuş­
“Fâtiha suresi” (bk. bu madde) sa “sehiv secdesi” (bk bu mad­
ni ve “zamm-ı sure” (bk. bu de) yapma gibi.
madde) yi okumak; rükûya
namazsız s. 1. Üzerine namaz farz
eğilmek ve üç defa “sübhâne
olmayan (kimse). 2. Aybaşı du­
Rabbiyel aliyyü’l-azîm” sözünü
rumunda olan (kadm, kız).
okumak; secdeye varmak ve üç
defa “sübhâne Rabbiyel aliyyü’l- namaz vakitleri a. Müminlere
a'lâ” sözünü okumak; her iki re­ farz kılınan namazın hangi saat­
kâtta bir oturarak lerde veya vakitlerde kılınacağı­
“ettahfyyatü” (bk. bu madde) nı ifade eden terim. Bunlar şöy­
duasını okumak. le, “sabah namazınm vakti”
(Sabaha karşı tan yerinin ağar­
namazın vacipleri a. Namaz kı­
maya başlamasından itibaren
larken “vâcip” (bk. bu madde)
güneşin doğuşuna kadar olan
olan konuları yerine getirme.
zaman dilimi), “öğle namazmm
İlmihal kitaplarmda bu konuda
vakti” (Güneşin tam tepede ol­
yirmiye yalan madde sayılmak­
duğu andan itibaren gölge Doğu
tadır. Bunlardan en önemlileri
tarafına uzamaya başladığı za­
şöyle sıralanabilir: Namaza
man dilimi), “ikindi namazmm
“Allahu ekber” diyerek başlama
vakti” (Öğle vaktinin sona erme­
ve “Fâtiha suresi” (bk. bu mad­
si ile güneşin kavuşmasına kadar
de) ni okuma, farz namazlarmm
uzanan zaman dilimi), “akşam
ilk iki rekâtmda ve vitir namazı
namazmm vakti” (Güneş kavuş­
ile nafile namazlarının her rekâ­
tuktan sonra oluşan kızıllık ile
tmda “zamm-ı sure” (bk. bu
beyazlığın kayboluncaya kadar
madde) okuma, üç ve dört rekât-
uzanan zaman dilimi), “yatsı
h namazların her iki rekâtında
namazmm vakti” (akşam na­
bir “tahiyyata oturma” (bk. bu
mazı vaktinin sona ermesinden
madde) ve “ettehiyyatü” (bk. bu
sabah namazının başladığı tan
madde) okuma, “vitir namazı”
yerinin ağarmasına kadar süren
(bk. bu madde) nda “kunut tek­
zaman dilimi), “vitir namazmm
biri” (bk. bu madde) ni alma ve
vakti” (yatsı namazının hemen
“kunut duası” (bk. bu madde)nı
arkasından kılınan namaz vakti),
okuma, bayram namazlarmda
“Cuma namazmm vakti” (öğle
fazla tekbirleri alma, cemaatle
namazı vaktinin ayni).
kılınan namazlarda imama uy­
namus
namus a. G^L) [Ar. < Gr. nomos]
(ç. b. nevâmîs) 1. İslâmî kaynak­
larda vahyin gelişiyle ilgili riva­
yetlerde Cebrâil için kullanılan
terim. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de doğrudan doğruya
geçmemekle birlikte “iffet,
muhsanât, muhsinûn, fere,
takvâ” gibi kavramlar ile ifade­
sini bulmuş ve toplum hayatına
girmiştir. Zaman içinde bu te­
rim, “cinsellik” çerçevesinde yo­
ğun bir anlam zenginliği ka­
zanmıştır; eşanlamlısı “iffet”
[bk. bu madde) 2. Grek kaynaklı
felsefî eserlerin Arapçaya çev­
rilmeye başlanmasmdan sonra
“kanun veya İlâhî kanun” [kişi­
nin nefsine hâkim olma, her türlü
işte adil davranmaya özen
göstreme) anlammda kullanıl­
mış olan terim. 3. Grekçede “Hz.
Musa’ya gönderilen şeriat? [Tev­
rat) için kullanılan terim.
§ tam. nâmûs-ı ekber a (jjSI
^L) [en büyük namus) Ceb­
rail.
nâr a (jü) [< Ar. nevr] (ç. b. nîrân,
envâr) Kur'ân-ı Kerîm’de ve
hadislerde söz konusu edilen
cehennem ateşi. Bu söz, Kur'ân-
ı Kerîm’de 145 ayette geçmekte
olup bunlardan 118 ayette ce­
hennem ateşini ifade etmekte­
dir. Buralarda, cehennem yakı-
tmm kâfirler ve taşlar olduğu
[“Bakara suresi” (2 / 24), “Âl-i
tmrân” (3 / 10-131), bu ateşin
526
onları her taraftan saracağı
[“Zümer suresi” (39 / 16), şid­
detli alev saçan bir ateş olduğu
[“Tevbe suresi” (9 / 68), “Leyi
suresi” (92 / 14), “Kari'a sure­
si” (101 / 14), “Hümeze suresi”
(104 / 6) açıkça dile getirilmiştir.
§ tam. nâr-ı cehennem a.
(^ jL) “Cehennem ateşi.”
anlammdaki bu terim,
“Tevbe suresi” (9 / 68-81) nde
açıkça ifadesini bulmaktadır.
narh a (^>) [Ar.] Ticaret hayatın­
da, çarşıda veya pazarda satılan
her türlü mal için devletin resmî
makamlarınca fiyat belirlenme­
si.
nas a (^) [< Ar. nass] (ç. b.
nusûs) 1. İslâmî bilimlerde,
Kur'ân ve sünnetin tevile yol
açmayan lafızları veya kesin
hükümleri. 2. fık. Anlamına açık
bir biçimde delâlet eden ve ken­
disinden çıkarılan hüküm ile sö­
zün asıl sebebini oluşturan lafız
için kullanılan fıkıh terimi.
nasârâ a (^L^) [Ar.] İslâmî kay­
naklarda Hristanhğı ve
Hristiyan toplumunu ifade et­
mek için kullanılan terim.
nasb a (,_,..->•<) [Ar.] Hz. Osman taraf­
tarlığı yaparak Hz. Ali’yi sevme­
yen, ona düşman gözüyle bakan
cemaat.
Nâs suresi a (^ »^L) [< Ar.
“Sûretü’n- Nâs” (^Ul sj^)]
 527
Kur'ân-ı Kerîm’in yüz on dör­
düncü ve son, iniş sırasına göre
yirmi birinci suresi olup “Felâk
suresi” (113)nden sonra ve “İh-
lâs suresi” (113)nden önce
Mekke veya Medine döneminde
mi nazil olduğu konusunda tar­
tışmalar söz konusu olsa da bi­
lim adamları surenin özü itiba­
riyle Mekke döneminde nazil
olduğunu benimsemişlerdir ve
altı âyetten meydana gelmekte­
dir. Admı her ayetin sonunda
geçen “nâs” (insanlar) sözünden
alan bu sure, “Felâk suresi” (bk.
bu madde) ile birlikte
“mu'avvizeteyn” (her türlü kö­
tülükten Allah’a sığınmayı anla­
tan iki sure) (bk. bu terim);
“Felâk suresi” (bk. bu madde)
ve “İhlâs suresi” (bk bu madde)
ile birlikte de “mu'avvizât” (bk.
bu madde) adını almaktadır. Su­
renin özünde, cin ve şeytanın
şerrinden Allah’a sığınılması
buyurulmaktadır. Fazileti olarak
ise rahatsızlık zamanmda ve ge­
ce gelen sıkmtılara karşı “İhlâs
suresi” ve “Felâk suresi” ile
birlikte okunması sünnetten sa­
yılmıştır. Hz. Peygamberin “Nâs
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.
5070-5071.
nâsıbe ç.a. («u^L) [Ar.] (ç. b.
nevâsıb) îmamiyye Şî'ası inancı
çerçevesinde Hz. Ali yolunda
yürüyen kimseler veya
tarikatler için düşmanlık besle­
nasihat
yen inaçlara veya gruplara, yani
Hz. Osman taraftarlığı yapan
kimselere verilen ad.
nâsıbî a. (^L) [Ar.] bk. nâsıbe
nasır a. (^U) [Ar.] “Yardım eden.”
anlamında Allah’a ve insana
nispet edilen bu söz, “Âl-i
İmrân suresi” (3 / 150) nde,
mealen “Doğrusu Allah sizin
mevlânızdır. O, yardım edenlerin
en hayırlısıdır.” olarak kullanıl­
maktadır. Allah’ın yardımı sınır­
sızdır; insanın yardımı ise sınır­
lıdır.
Nâsırıyye a. (ç^L) [Ar.]
“Şâziliyye” (bk. bu madde)
tarikatinin İbn Nâsır Ebû Abdul­
lah Muhammed ed-Derî (öl. 1085
/1674) ye nispet edüen kolu için
kullanılan ad ve terim.
nâsî a. (^L) [Ar.] Hadis biliminde,
hadis rivayet ettikten sonra onu
unutan kimse.
nâsib a. (j—D [Ar.] 1. Hadis bili­
minde, önceden konulmuş şerî
bir hükmü ortadan kaldıran bir
hadis. 2. Bir kitabı veya defteri
bir başka yere aktaran kimse
için kullanılan terim, müstensih.
nasihat a. (ca^) [< Ar. nush]
Başkalarınm hatalarmı ve ku­
surlarını örtmek için ortaya ko­
nulan çaba ve gösterilen iyilikler
ile bu yolda sarf edilen öğütler
için kullanılan ahlâkî ve dinî te­
rim. Kur'ân-ı Kerîm’de bu söz
isim ve fiil biçimleriyle on iki
nasîhatname
ayette geçmektedir (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “nsh”
maddesi).
nasîhatname a. (<uU cm^i) [< Ar.
nashîhat + F. nâme] ed. İslâmî
edebiyatta toplumun ve bireyin
ahlâkî ve dinî değerlerini yük­
seltmek, onları eğitmek, dirlik
ve düzenliği sağlamak amacıyla
gerekli öğütleri örnekleriyle sı­
ralamak amacı ile kaleme ahn-
mış olan didaktik nitelikli edebî
eserler için kullanılan ortak ad.
nâsik a. (eLL) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmın oluşum sürecinde
“âbid” (bk. bu madde) ve
“zâhid” (bk. bu madde) için kul­
lanılan ad.
nasıp, -bi a. Ç^û) [Ar.] İslâm
inancına göre, Allah’m bir kimse
için verdiği huzur ve mutluluk
unsuru ve değeri için kullanılan
kelâm terimi.
Naşir a. (j^) [< Ar. nasr] Sözlük
anlamı, “Yardım etmek, destek
vermek, sıkıntıdan kurtarmak.”
olan bu söz, Allah’a nispet edil­
diğinde bu anlamlann bütün in­
celikleriyle kullanıldığı söz ko­
nusudur. Kur'ân-ı Kerîm’de
yirmi iki ayette fiil biçimiyle, on
beş ayette de “nasr” biçiminde
Allah’a izafe edilmiştir (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “nsr”
maddesi). Bu isim, Allah’ın dok­
san dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede bulunmamakla birlikte,
528
İbn Hacer’in Kur’ân-ı
Kerîm’den derlediği Allah’ın
isim ve sıfatları listesinde yer
almaktadır.
nasrânî a. (^1^) [Ar.] (ç. b.
nasârâ) Hristiyan.
Nasr suresi a. (^j^ ^i) [< Ar.
“Sûretü’n- Nasr” G^ll »j^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in yüz onuncu,
iniş sırasma göre yüz on dör­
düncü suresi olup “Tevbe sure­
si” (9)nden sonra Kur’ân-ı
Kerîm’in en son inen suresi ka­
bul edilmektedir ve Medine dö­
neminde nazil olmuştur. Üç
âyetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayette geçmekte olan
“nasr” (yardım etme} sözünden
alan bu sure, ayrıca “İzâ câ’e
Nasrullahi” ve Hz. Peygam-
ber’in vefatma işaret etmesin­
den dolayı “Tevdî” (veda) suresi
olarak da adlandırılmaktadır.
Surenin özünde, İlâhî yardım­
dan ve ondan dolayı gelen fetih­
ten söz edilmekte, bundan dola­
yı da Allah’a dua ve hamd edil­
mesi buyrulmaktadır. Hz. Pey-
gamber’in “Nasr suresi”nin tef­
siri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5055-5059.
Nasûhiyye a. (ık^) [Ar.]
Halvetiyye - Şâbâniyye tarikati-
nin Mehmed Nasûhî Üsküdârî
(öl. 1130 /1718) ye nispet edilen
bir kolu için kullanılan ad.
 529
nasûh tövbesi a. Şartlan uygun
olarak içtenlik ve ihlâs ile yapı­
lan tövbe.
nâsût a. (oj—U) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, insanoğlunun bi­
reysel ve cismanî yönünü anla­
tan terim. Bu söz genellikle
“lâhût” (bk. bu madde) terimiyle
birlikte kullanılmış ve her ikisi
hakikatin iki veçhesi olarak yo­
rumlanmıştır. Bu yoruma göre,
“nâsût”, AUah’m halk olan yö­
nünü, yani zâhirî yönünü;
“lâhût” ise bâtmî olan, yani Hak
olan yönünü ifade etmektedir.
na't / na'at a. (o*i) [Ar.] ed. İslâmî
edebiyatta, Hz. Peygamber’e öv­
gü için yazılan manzum eserle­
rin ortak adı. İlk örneklerini
Arap edebiyatında ve geneUikle
“medih” başlığı altında toplu
olarak gördüğümüz bu tarz şiir,
Fars edebiyatmda özellikle de
yeni Farsça ile beraber düzenle­
nen eserlerde geneUikle
“tevhid” (.bk. bu madde) bölü­
münün sonrasmda yer almıştır.
Bu edebiyatta mensur
“na’at”lerin de kaleme alındığı
söz konusudur. Türk edebiya­
tmda ise “esmâ-ı nebî, sîre,
mevlid, mi'râc-nâme, mu'ci-
zât-ı nebî, hilye, kırk hadis”
gibi müstakü türler yanmda
“Dîvân” geleneği içinde
“kasâ’id” bölümünde bu tür
eserlerin olmazsa olmaz örnek­
leri arasmda yer almıştır. Ayrıca
“na'at”ler, cami ve tekkelerde
nâtık
dinî ve özel günlerde okunmuş;
bu eserlerin en beğenilen beyit­
leri veya “mısrâ-ı berceste” ni-
tehğinde olanlan hattatlar eUyle
kaleme alınmış, cami, mescit,
dergâh, konak, dükkân gibi özel
yapıların en müstesna yerlerine
asılarak hat sanatmm güzel ör­
nekleri olarak yaşatılmıştır. Öte
yanda cami ve tekke musikîsinin
en önde gelen ve ortak şekille-
rinden olan “na'at’Ter, camüer-
de Cuma ve Bayram namazla-
nndan önce veya sonra Kur’ân-
ı Kerîm’in okunması, ardmdan
“ta'rîfhân” (bk. bu madde) m
ayağa kalkarak Hz. Peygamber’e
selât ü selâm getirip camiyi yap­
tıranlara hayır dua etmesinden
sonra “na'thân” (bk. bu madde)
lar tarafmdan bestelenmiş ola­
rak okunmuş; bu gelenek gü­
nümüze kadar süregelmiştir.
na't-hân a. (jljiiû) [< Ar. na't + F.
hân] Hz. Peygamber’e övgü için
yazdan manzum eserlerin beste­
lenmiş biçimlerinin camilerde
Cuma ve Bayram namazlarm-
dan önce veya sonra Kur’ân-ı
Kerîm’in tilâvet edilmesinin ar­
dmdan okunması işini yapan
kimse.
nâtık a. (jLL) [< Ar. nutk]
“İsmâ'iliyye” (bk. bu madde)
mezhebinin “yedi devir inancı”
çerçevesinde her devir bir nâtık
nebîyi ifade eder; sonra bir vâsi
imam ve altı sâmit imam ile bu
sistem tamamlanmış olur. Bu
Nâvûsiyye 530

sistem içinde, “nâtık” terimi, bu olaya karşı korunma anla­

yeni devri başlatan peygamber mında şu duanın okunması salık
anlamındadır. verilmiştir: “U'îzü bi-kelimâti’l-
lâhi’t-tâmmâti min külli
Nâvûsiyye a. (4»jyL) [Ar.] Şi'î
şeytanin ve hâmmetin ve min
mezhebi inancma göre,
külli aynin lâmmeti.”
“isnâ'aşeriyye” (bk. bu mad-
de)nin altıncı ve “İsmâ'iliyye” nazariyyetü’l-tatavvur a. (j^kJI
(bk. bu madde) kolunun beşinci İjki) [Ar.] bk. tekâmül nazari-
imamı ve Ca'ferî fıkhının kuru­ yesi
cusu olan Ca'fer es-Sâdık (öl. 148
nâzır a. (jjü) [Ar.] 1. îslâm devlet
/ 765)m ölümünden sonra ortaya
teşkilâtı içinde çeşitli kurum ve
çıkan ve onun ölümüne inan­
kuruluşlarm yönetim ve dene­
mayan, hatta hayatta olduğunu
tim makammda bulunan kimse­
ve dünyaya yeniden hâkim ola­
ler. 2. bk. mütevellî (I) (bk. bu
cağını savunan Basralı Nâvûs
madde) 3. Herhangi bir nesneye
isimli bir şahsm etrafında top­
bakarak kayıp veya çalmtı eşya
lanan kimselerin başlattığı ha­
hakkında bilgi veren ya da ke­
rekete verüen ad ve bu hareket
hanette bulunan, geçmiş veya
için kullanılan terim.
gelecek ile ilgili olaylar hakkın­
nazar a. (^) [Ar.] 1. tas. Tasavvuf da yorumlar yapabilen kimse
inancında şeyhin, mürşidin mü­ anlamında kelâm terimi, “bakı­
ridine, salikine manevî yolla cı” (bk. bu madde)
bakması ve feyz vermesi. 2.
Nâzi'ât suresi a. (^oL;L) [<
Türk kültüründe göz değmesi
Ar.“Sûretü’n- Nâzi'ât” (oLjUl 5j
olarak nitelenen olay için kulla­
_^)] Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş
nılan terim. Osmanh Türkçesin-
dokuzuncu, iniş sırasma göre
de “isâbet-i ayn”dır. 3. Bir ke­
seksen birinci suresi olup “Nebe'
lâm terimi olarak “nazar”, du­
suresi” (78)nden sonra ve
yular ve doğru haber ile insan
“İnfitâr suresi” (82)nden önce
için bilgi edinme yolları içinde
suresi olup Mekke döneminde
gösterilen üç unsurdan biridir.
nazil olmuş ve kırk altı âyetten
Bu yolla elde edilen bilgi, ilim
meydana gelmektedir. Adını ük
olarak nitelenmiş; bunu akaid
ayette geçmekte olan “nâzi'ât”
alanında kullananlara “ehl-i na­
(şiddetle çekip alanlar) sözünden
zar” denilmiştir.
almıştır. Bu sure, 14. ayetten do­
nazar duası a. Türk kültüründe göz layı “Sâhire” (mahşer yeri) ve
değmesi, Osmanh Türkçesinde 34. ayetten dolayı da “Tâmme”
“isâbet-i ayn” olarak terimleşen (bifyük felâket) adıyla anılmak-
 531
tadır. Surenin özünde, kıyame­
tin muhakkak gerçekleşeceği,
dünyada iyi amel edenler üe kö­
tü davrananlarm ahirette yap-
tıklarının karşılığını alacakları
anlatılmaktadır.
nazîf a. (jJü) [Ar.] “Temiz, pak,
terbiyeli, iffetli, ahlâklı, namus­
lu.” anlamında olan bu terim, Al­
lah’m sıfatı olarak Tirmizî’nin
rivayet ettiği bir hadiste geç­
mektedir: “Allah nazîftir, nezafe-
ti sever...” (Tirmizî, “Edeb”, 41).
nâzil a. (Jjls) [Ar.] Hadis rivayetin­
de en son ravî ile Hz. Peygamber
veya hadis imamlarından biri
arasındaki ravî sayısının azhk
veya çokluğuna, yine ravînin
erken veya geç vefat etmesine,
isnadın uzunluk veya kısalığına
göre kazandığı vasıf.
nazmüT-Kur'ân a. (jîjül ^) [Ar.]
Kur'ân-ı Kerîm’in söz ve anlam
gücü ile tertip bakımından bir-
biriyle sıkı bir bağ ve düzen
oluşturduğu konusunu incele­
yen bilim dalı ve bu konuda ka­
leme alınan eserler için kullanı­
lan ortak ad.
Nazzâmiyye a. (ÛIL) [Ar.] Bas­
ra’da oluşturulan Mu'tezile eko­
lünün kelâmcılarından olan
Nazzâm (öl. 231 / 845) ın görüş­
lerini benimseyenlere verilmiş
olan ad ve bunlar için kullanılan
terim.
nebî
Nebe' suresi a. (^ »j^ ’u) [< Ar.
“Sûretü’n-Nebe'” (Ull sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş seki­
zinci, iniş sırasına göre sekse­
ninci suresi olup “Me'âric sure­
si” (70)nden sonra ve “Nâzi’ât
suresi” (79)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuş ve kırk
âyetten meydana gelmektedir.
Admı ikinci ayette geçmekte
olan “nebe'” (haber) sözünden
almaktadır. Surenin özünde, öl­
dükten sonra dirilmenin, yani
kıyamet gününün gerçekleşeceği
ve ahret hayatmın muhakkak
yaşanacağı anlatılmaktadır. Bu
sure ile beraber “Mürselât su-
resi”ni Hz. Peygamber’in nama­
zın bir suresinde okuduğu riva­
yet edilmektedir.
nebevî hadis a. Hz. Peygamber’e
ait olan söz, fiil, takrir ve sıfatlar
için kullanılan terim. Bu tür ha­
diste, sözün mesnedi Hz. Pey­
gamber’dir.
nebî a. (^1 [Ar.] (ç. Z?. enbiyâ) Pey­
gamber karşılığı olarak Kur’ân-ı
Kerîm’de sıkça geçen ve Al­
lah’ın, dinî kurallarmı, emir ve
yasaklarını, öğüt ve tavsiyelerini
insanlara bildirmesi için görev­
lendirdiği kimseler için kullanı­
lan terim, bk. peygamber. “Ba­
kara suresi” (2 / 213) nde mea­
len “...müjdeci ve uyarıcı olarak
nebileri gönderdi.” denilerek ne­
bilerin konumunu açıkça ifade
etmektedir. Aynca, “Nisâ sure­
si” (2 /163-164) nde nebilere va-
nebîl
hiy indirildiği, bunlara resul de­
nildiği ifade edilmektedir.
nebîl a. CJ^) [Ar.] Hadis biliminde,
“sahih hadis” [bk. bu madde)
anlamında kullanılan bu söz,
ayrıca, “ceyyid, müstakim,
sâlih, mahfûz” (bk. bu madde­
ler) terimleriyle eşanlamlı ola­
rak nitelenmektedir.
necâset a. (o-Li) [Ar.] fik. Bazı
nesnelerin dinen pis sayılması
veya hakikî ve maddî pislik an­
lammda bir fıkıh terimi.
§ tam. necâset-i galîza a.
(<lUi c^Uj) “Ağır necaset.”
anlamma gelen bu terim, in­
san dışkısı veya idrarı, vücu­
dun herhangi bir yerinden
kan, irin, meni, âdet veya lo-
husalık kanı, kusmuk yanm-
da eti yenmeyen hayvanların
dışkı, idrar ve salyaları, eti
yenen hayvanlardan ise kü­
mes hayvanlaruun pislikleri,
akan kanı; aynca şarap, leş
gibi unsurlan kapsamakta­
dır.
necâset-i hafîfe a. (tUa.
c^Uj) “Hafif necaset.” anla­
mma gelen bu terim, eti ye­
nen ehlî hayvanlarm dışkıla-
n veya idrarları ile kuşlarm
pisliklerini kapsamaktadır.
necâsetten tahâret a Namazın
dışındaki şartlarından biri olan
hakikî ve maddî pislik veya kirli­
lik anlamında terim. Namazm
532
sağlıklı olabilmesi için beden,
elbise ve namaz kılınacak yerle­
rin temizliği şarttır.
necât a. (0L4) [Ar.] Bir müminin
dinî yükümlülüklerini yerine ge­
tirmesi ile dünyada ve âhirette
ulaşacağı ebedî huzur ve mutlu­
luğu ifade eden kelâm terimi, eş
anlamlısı, “felâh, fevz, halâs”
(bk. bu maddeler). îslâm bilgin­
lerine göre “necât”, insanoğlu
için önceden belirlenmiş veya
hazırlanmış bir olgu değil, tam
aksine insanın onu kazanması
gereken bir başandır.
Neccâriyye a (^Lâ) [Ar.] İslâmî
bilimler alanmda 9. yüzyılda
Hüseyin b. Muhammed en-
Neccâr (öl. 230 / 845) tarafmdan
kurulan ve ilkeleri tespit edilen
kelâm ekolü için kullanılan ad
ve terim. Kurucusunun admdan
dolayı “Hüseyniyye (II) ” (bk. bu
madde) olarak da anılmaktadır.
İnanç ilkeleri olarak “tevhid”
(bk. bu madde), sıfatlar konu­
sunda “Mu'tezile” (bk. bu mad­
de), kader meselesinde “ehl-i
sünnet” (bk. bu madde) anlayı­
şım benimsemiş, İlâhî kelâmm
“hâdis” olduğunu savunmuşlar­
dır.
neceş a (J^ [Ar.] “Müşteri kızış­
tırarak bir malın fiyatını yük­
seltmek.” anlammda olan bu te­
rim, ticari hayatta çok sık görü­
len bir hareket olmuştur. Hz.
Peygamber, bu hareketi şiddetle
 533
kınamış ve yasaklamıştır. Bun­
dan dolayı da İslâm bilginleri bu
hareketin haram olduğu konu­
sunda fikir birliği içinde olmuş­
tur.
necis a. O^aJ) [Ar.] bk. necâset
Necm suresi a. (^ tj^ ^) [<
Ar.“Sûretü’n-Necm'” (^1 s^)]
Kur'ân-ı Kerîm’irı elli üçüncü,
iniş sırasma göre yirmi üçüncü
suresi olup “İhlâs suresi”
(112)nden sonra ve “Abese sure­
si” (80)nden önce Mekke döne­
minde nazil olmuş ve altmış iki
âyetten meydana gelmektedir.
Admı ikinci ayette geçmekte
olan “necm'” (yıldız) sözünden
almaktadır. Surenin özünde, İs­
lâm inancının temel ilkelerin­
den olan “nübüvvet, tevhid,
âhiret” (bk. bu maddeler) konu-
larmın ele almması ve işlenmesi
söz konusudur. Tefsir kaynakla­
rına göre, içinde “secde” (bk. bu
madde) ayeti bulunan ilk sure,
“Necm suresi”dir. Hz. Peygam­
ber’in “Necm suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4798-4807.
nedvetüT-ulemâ a. GLUI îji) [Ar.]
Hindistan’da 1894 yılmda İngüiz
hâkimiyetinin yayılması üzerine
Müslüman halk üzerinde sosyal,
siyasal ve ekonomik şartlarm
ağırlaşması, eğitimde İngiliz sis­
teminin benimsenmesine karşı
nefis
oluşturulan kurul için kullanılan
ad.
nefâz a. (jlü) [< Ar. nefs] fık. Bir
akdin işlerlik kazanması anla­
mında kullanılan bir fıkıh teri­
mi.
nefha a. (<iü) [< Ar. nefh] İslâm
inancma göre, kıyametin kop­
ması aşamasmda oluşacak koz­
mik değişimin başladığmı bildi­
recek olan ve bir defa üfürme
anlammda kullanılan kelâm te­
rimi.
nefis, -fsi a. i,^) [< Ar. nefs] (ç.
b.enfüs, nüfûs) 1. “Öz, iç, ruh,
can; ben, benlik, kendilik.” anla­
mında insanm yaşama vasıflan,
biyolojik özelliklerini ifade eden
terim. Bu kavram, Kur'ân-ı
Kerîm’de 295 ayette “İnsanın
hem maddî varlığı hem de onda
gözle görülemeyen ve iyi ile kötü­
yü arzu eden manevî varlık.” an­
lammda kullanılmıştır (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “nfs”
maddesi). 2. tas. Tasavvuf inan­
cma göre, kendisinde iradeye
bağlı hareket, duygu ve yaşama
gücü bulunan sıcak bir cevher
anlamında terim. Aynı zamanda
bu terim, insandaki heva, heves
ve şehvetin mayası olarak da ni­
telenmektedir. Sufîlere göre bu
nefsin yedi mertebesi vardır.
Bunlar da şöyle adlandırılmış:
“nefs-i emmâre” (bk. bu mad­
de), “nefs-i levvâme” (bk. bu
madde), “nefs-i mülheme” (bk.
nefs-i cüz’
bu madde), “nefs-i mut-
ma'inne” (bk. bu madde),
“nefs-i râziyye” (bk. bu madde),
“nefs-i marziyye” (bk. bu mad­
de), “nefs-i zekiyye” (bk. bu
madde).
§ tam. nefs-i cüz' a. (^ ^)
tas. Her insanın ayrı ayrı var-
hğı veya nefsi; “nefs-i küll”
karşıtı.
nefs-i emmâre a. (»jLI ^ai)
(baskıcı nefis) tas. İnsanı gü­
nah işlemeye ve kötülüğe
zorlayan tutku.
nefs-i hayvânî a. (^Ij^. (^âi)
1. psikol Cinsel içgüdü. 2. tas.
Canlı yaratıkların hareket
kaynağı olarak gösterilen un­
suru.
nefs-i insânî a. (^Ul ^^
tas. İnsandaki bütün yetileri
kavrama ve akıl yürütme gü­
cü.
nefs-i kâmile a. (<LIS ji)
tas. “Olgun nefis.” anlamm-
daki bu söz, tasavvuf inan­
cında bütün olgunluk özellik­
lerini kazanmış, irşat duru­
muna geçmiş nefis.
nefs-i kudsiyye a. (amü ^^
tas. İlâhî nefis.
nefs-i küll a. (JS ^j^) tas. Bü­
tün evreni ve “dokuz felek”
(bk. bu madde) i ifade eden
terim; ayrıca “levh-i
mahfuz” (bk. bu madde)da
534
bu söz ile karşılanmıştır;
eşanlamhsı “akl-ı küll” (bk.
bu madde).
nefs-i levvâme a. (<«1^)
tas. “Kınayıcı nefis.” anla-
mmdaki bu söz, tasavvuf
inancında ruh dünyasını
ezen, baskı altmda tutan ne­
fistir.
nefs-i mardiyye a. («L_^
tas. “Hoşnut olunan nefis.”
anlamındaki bu söz, tasavvuf
inancında bütün benliği ile
kendini Allah’a veren ve Al­
lah’m kendisinden razı olan
nefis.
nefs-i mutma'inne a. (4iX
^J tas. “Doyuma ulaşmış,
huzura ermiş nefis.” anla-
mmdaki bu söz, tasavvuf
inancında kötülüklerden
armmış, güzel ahlâk ile be­
zenmiş, Allah ile manevî bağ
kurabilmiş nefis.
nefs-i mülheme a. (<«<L
tas. “İlham edilmiş nefis.” an­
lamındaki bu söz, tasavvuf
inancmda insana iyiliği ve
kötülüğü, hayır ve şerri bir­
birinden ayırt edebilecek ye­
teneğin verildiği nefis.
nefs-i nâmiye a. (<Xâlj ^>uij)
tas. Ana rahmine düşen bir
nutfeden oluşan tabiî kuvvet.
nefs-i nâtıka a. (ükü ^1
tas. İnsanı öteki canlılardan
 535
ayıran ve konuşma yeteneği­
ni gösteren nefis.
nefs-i nefise a. (<uuaj <B>u^)
tas. Kişinin zatı.
nefs-i rahmânî a. (^laj
^J tas. Tanrı’ya özgü nefis.
Tanrısal güç.
nefs-i radıye a. (<^j u-ü)
tas. “Razı olan nefis.” anla-
mındaki bu söz, tasavvuf
inancında her yönüyle Al­
lah’a yönelen ve O’ndan razı
olan nefis anlamındadır.
nefs-i sâfiyye a. (ÛL» ^^
tas. bk. nefs-i kâmile
nefs-i zekiyye a. (^j ^1
tas. bk. nefs-i kâmile
nefsü’l-emr a. G-oV l ^) İşin
özü, gerçeği.
nefes a. (^^) [Ar.] 1. tas. Tasavvuf
yoluna giren bir kimsenin üze­
rinde yoğunlaşmış olan tasavvu-
fî hâlin giderek normale dönme­
si ve ruhen hafiflemesi, içinin
ferahlanması, velîlerin himme­
tine mazhar olması durumr. 2.
Bektaşî tekkelerinde okunan
bestelenmiş İlâhiler.
nefha a. (<ii) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen ve kıyametin
kopması, ölmüş ruhlarm yeni­
den diriltilmesi için “sûr” (bk.
bu madde) a yapılacak üfleyiş.
nefir a. Gü) [Ar.] Hac ibadeti sıra-
smda Mina’dan ayrılma duru­
mu.
nemîme
nefîy a. (^) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, kulun fiillerinin
Hakk’ın fiilleri karşısmda fani
olması.
nefse zulüm a. Bir insanın dünya
ve ahrette kendisine zarar vere­
cek inanca sahip olması, söz, ey­
lem veya davranışlar içinde bu­
lunması. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de yirmi dokuz ayette
geçmektedir (bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “nfs” maddesi).
nefsi müdafaa a. huk. bk. meşrû
müdafaa
nehiy, -hyi a. (^) [< Ar.nehy] (ç. b.
nevâhâ) fık. Yasaklama, yaptır­
mama, engelleme, menetme an­
lamında kullanılan fıkıh terimi;
“emir” (bk. bu madde) karşıtı.
nehrü’l-hayât a. (cLJlj^) bk. âb-ı
hayât
nehy ani’l-münker a. (j^ıJljc ^
Şeriatm yasakladığı şeyleri yap­
tırmama anlamında kullanılan
terim.
nekâret a. (ojl£) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadis veya ravînin
münker olması durumu.
nemâ a. (eL) [Ar.] fık. İslâm huku­
kunda, zekâta konu olan malla-
nn artma özelliğine sahip olma­
sını ifade eden fıkıh terimi.
nemîme a. (^ [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Hafif gürültü veya ses.”
olan bu söz, insanları kırıcı ve
üzücü nitelikteki sözleri farklı
Nemi suresi
kimselere taşıma anlammda te­
rim, kovculuk. Kur'ân-ı
Kerîm’de bu davranış, şiddetle
kınanmış ve haram kılınmıştır
(“Kalem suresi ”, 68 /10-14). Hz.
Peygamber de “Kovculuk yapan
cennete giremez.” (Buhârî,
“Edeb”, 50; Müslim, “îmân”, 169)
demiştir.
Nemi suresi a. I^^jj bjjMi J^)
Ar.“Sûretü’n-Nemr” (JJI »j^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi yedin­
ci, iniş sırasma göre kırk seki­
zinci suresi olup “Şu’arâ sure­
si” (26) inden sonra ve “Kasas
suresi” (28)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuş ve dok­
san üç âyetten meydana gelmek­
tedir. Admı on sekizinci ayette
geçmekte olan Hz. Süleyman’m
ordusuna yol gösteren karmcay-
la ilgili kıssadan almaktadır.
Bundan dolayı da "Süleyman
suresi” olarak anılmaktadır. Su­
renin genelinde peygamber kıs­
saları anlatılmakla beraber, öz
olarak da Allah’a şirk koşmanm
ne kadar günah olduğu üzerinde
durulm aktadır. Hz. Peygam­
ber’in “Nemi suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4636-4638.
neseb bi’l-amûd a. (jjJL
[Ar.] fik. Aşağı doğru inen soy
kütüğü. Buna göre anne-baba,
çocuklar, torunlar ile bunlarm
çocukları.
536
neseb bi’l-arz a (>jJL cuıû) [Ar.]
ftk. Yatay nesep, yani erkek kar­
deşler ile bunlann oğullan ve
amca oğullan arasmda oluşan
bağ.
neseb bi’t-tûl a. (JjkL ^ui) [Ar.]
fik. Dikey nesep, yani babalar ile
babalarm yukanya doğru baba­
ları ile oğullarm aşağıya doğru
oğullan arasındaki bağı ifade
eden nesep.
neseb-nâme a. (<uü ^) [< Ar.
neseb + F.nâme] tas. ed. Tasav-
vufî edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin başta Hz. Peygamber ol­
mak üzere öteki din ve devlet
büyüklerinin soylarmı şiirleşti­
ren eserler için kullandıkları or­
tak ad.
nesep, -bi a. C.^) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, bireyin soy bağı
yani çocuk-anne-baba arasmda-
ki bağı ifade eden terim, kan hı­
sımlığı. Bu terim, genellikle baba
tarafından akrabalık üzerinde
kullanılmıştır.
§ tam. neseb-i gayr-ı sahîh a.
(»_■— jjc ««;) fik. İslâm hu­
kukunda, evlilik dışı doğan
çocuklar.
neseb-i sahîh a. (çy^ u«i)
İslâm hukukunda, evlilik sı-
rasmda veya evliliğin sona
ermesinden itibaren üç yüz
gün içinde doğan çocuklar.
 537
neseb-i vâkıf a. (uîlj ^
Bir vakfı kuran kimsenin ço­
cukları.
nesep bilgisi a. bk. ensâb
nesih, -hi (I) a. (^-ı) [Ar.] 1. fik.
İslâm hukukunda, şer'î bir hük­
mün daha sonra gelen şer'î bir
delil ile kaldırılması. 2. Allah’ın
önceki peygamberlere gönder­
diği vahiylerde bulunan bir
hükmü, sonradan gelen pey­
gamberler için gönderdiği va­
hiylerden tamamen kaldırması
veya değiştirerek ona yeni bir
biçim vermesi ya da yerine bir
başka benzerini yerleştirmesi
anlammda kelâm terimi. Bu ko­
nu, Kur'ân-ı Kerîm’de “Nahl
suresi” (16)nin 101. ayetinde
açıkça ifade edilmektedir. 3.
Hadis biliminde, şerî bir hüküm
ifade eden bir hadisin hükmü­
nün bir başka şerî hüküm ifade
eden hadisle ortadan kaldırıl­
ması durumu.
nesih, -hi (II) a. (j^) [Ar.] İslâm
hat sanatmda, “aklâm-ı sitte”
(bk. bu madde) içinde yer alan
bir yazı çeşidi.
nesîkeu. (dıuâ) [Ar.] fik. İslâm
inancma göre, yeni doğan çocuk
için Allah’a şükür ifadesi olarak
kesilen kurban.
nesil, -sli a. (k) [< Ar. nesi] (ç. b.
ensâl) “Soy, kuşak, zürriyet” an­
lammdaki bu söz, ailenin çocuk­
nestûrî
ları ile onlarm soyunu ifade
eder.
§ tam. nesl-i vâkıf a. (Jilj
cM) Bir vakfı kuran kimsenin
çocuklan.
nesr (I) a. (j^ü) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen ve Nuh kavmi-
nin taptığı putlardan birinin adı
olarak zikredilen söz.
nesr (II) a. [Ar.] İyi uçabilen
avcı bir kuş türü adı. Türkçede
buna “kerkenez” denilmektedir.
§ tam. nesr-i tâ'ir a^lL ^J
“Uçan kuş.” anlammda olan
bu terim, kuzey kutbu taraf­
larında bulunan iki yıldız
kümesinden biri için kulla­
nılmıştır.
nesr-i vâki a. (jjlj^) Kuzey
kutbu taraflarında bulunan
iki yıldız kümesinden birinin
adı.
nessâb a. (oü) [Ar.] Nesep konusu
ile uğraşan kimse, nesep bilgini.
nesta'lîk a. (İU4 [< Ar. nesh-i
ta'lîk < nesh ü ta'lîk] İslâm hat
sanatmda, “aklâm-ı sitte” (bk.
bu madde) dışında kalan ve çok
sık kullanılan bir tür yazı.
nestûrî s. (^^J [Ar.] Süryanî
papazlarmdan Nestur
(Nastorius, öl. 451) ’un kurduğu
mezhep yanhsı olan veya bu
mezheple ilgili olan kimse.
nestûrîlik 538

nestûrîlik a. Nestûrî (bk. bu mad­ nevâsıb a. (^Iji) [Ar. nâsıbe’nin ç.

de) mezhebi yanlüarmın oluş­ b.] bk. nâsıbe
turduğu ekol.
nevâzil a. CJjly) [Ar. nâzile’nin ç.
nestûriyye a. ve s. (>u^k^) [Ar. b.] fık. İslâm inancında, mezhep
nestûrî sözünün müennes (dişil) imamlarından sonra ortaya
biçimi.] bk. nestûrî çıkan ve fıkıh üe ügüi konuları
ifade eden fıkıh terimi; “fetâvâ”
neşak a. (jü) [Ar.] Bir yazının veya
üe eşanlamlı.
metnin aslında olmayıp
yanlışlıkla metnin içine nevbet a. (cup) [Ar.] Orta Çağ
kaydedilmiş söz veya söz döneminde, Türk-İslâm devlet
öbeklerinin üzerine onların geleneğinde hükümdarlık nişanı
hatalı yazı olduğunu ifade olarak benimsenen ve
etmek amacıyla çekilen çizgi. hükümdarm sarayının veya
otağmm önünde davul
neşir, -şri a. (pû) [Ar.] Âhirette
vurularak icra edüen musikî. Bu
hesaplar görüldükten sonra
gelenek, Hunlar ve Kök Türkler
cennet veya cehenneme
döneminden başlayarak
gideceklerin ayrılması ve
yerleşmiş, özeüikle Selçuklular­
oralara gönderilmesi anlamında
da üç namaz vakti (sabah,
kelâm terimi.
akşam, yatsı) sırasmda icra
ne'ûzü-billâh cüm. (dJL j>ı) [Ar.] 1. edümesi uygun bulunmuş; beş
“Allah'a sığınırız veya Allah nebet çalınması isyan olarak
korusun.” anlamında bir dua nitelenmiştir. Öteki Türk-İslâm
sözü. devletlerinde de yaklaşık aynı
nevâbit a. (cul>) [Ar.] bk. nâbite gelenek devam etmiş, OsmanlI­
lardan sonra kaybolmaya yüz
nevâdir ç.a. (jJji) [Ar. nâdire’nin ç. tutmuştur.
b.] 1. Çok ender kullanılan söz
varlıkları ve bunları derleyen nevi a. (^) [Ar.] Varlık âleminde,
sözlükler. 2. fık. İmam cins çerçevesinde tasnif edüen
Muhammed’e nispet edüen ve ve cinsin öz bakımmdan
“Zâhirü’r-Rivâye” olarak tanman yüklendiği şeyler anlamında
kitaplarda yer almayan kelâm terimi, külliyât-ı hams.
mezhebe ilişkin görüşler. nevniyâz a. (jUjs) [< F. nev +
nevâ'ib ç.a.(jlji) [Ar.] fık. İslâm nfyâz] tas. Mevlevîlikte, semaa
devletlerinde olağan üstü yeni başlayanlara verüen ad.
durumlarda konulan düzensiz nevvâb s. Çlji) [< Ar.nevb] 1.
vergiler. “Naiplik eden, vekillik yapan
 539 nihâyet

(kimse) ” anlamında bir terim. 2. da değerlendirilen şey

Hindistan’m Babürlü devletinin anlammda kelâm terimi.
idari yapısmda siyasî makamı
nifâk a. (d üs) [< Ar. nefk] Sözlük
ve erki ifade eden veya
anlamı, “Ara bozuculuk,
Müslüman bölgelerindeki
kovculuk, fitnecilik.” olan bu
saraylarda bulunan vali veya
terim, kâfir olup Müslüman
büyük kumandan. görünme anlammda kelâm
nevvâh s. (^Iji) [< Ar.nevh] sahasmda kullanılmıştır. Böyle
“Ağlayan, çığlık atan.” görünen kimselere de
anlamındaki bu terim, ölünün “münâfık” (bk. bu madde)
arkasmdan ağıt yakmak üzere denilmiştir.
para ile tutulan kimse için nifâs a. (^üs) [An] flk. İslâm
kullanılmıştır. hukukunda, doğum sırasında
nevvâhe s. GeJ^) [Ar.nevh sözünün kadınm rahminden gelen ve
müennes (dişil) biçimi.] 1. bk. bundan dolayı bazı dinî
nevh 2. a. Ağıtçı kadın. hükümler içeren kan.

neyyir-i a'zam a. ÇJsc.1^i) [Ar.] “En nifâs kanı a. Doğumdan ve

büyük ışık.” anlamında güneş
için kullanılmıştır.
hezîr s. Gji) [< Ar.nezr] (ç. b.
nüzerâ, nüzür) 1. “Gözdağı
vererek korkutma.” anlammda
bir terim, beşîr karşıtı. 2. Hz.
Muhammed’in adlarından biri.
3. Adak, bk. adak.
nezir akçası a. Devlete veya
hükümete karşı olaylar yaratan
ülke veya belde halkından ceza
olarak toplanan para.
nezir tavâfı a. Hacca veya umreye
gitmeden önce Kâbe’yi tavaf et­
meyi adak olarak niyetine alan
kimsenin oraya gittiği zaman
yaptığı tavaf.
nid a. (i) [An] Benzeri veya dengi
olmakla beraber rakibi olarak
organları belirmiş ceninin
düşürülmesinden sonra görülen
kan. Bu kan, normal şartlarda
kırk gün sürmektedir; bu süreyi
aşan durumda kan gelmesi
“nifâs kam” olarak
nitelenmemektedir.
nigâhdâşt a. (&ıijı(i) [< F. nigâh
+ dâşt] tas. Nakşibendiyye
tarikatinde ve hâcegân silsilesi
içinde salikin “kelime-i tevhîd”î
zikrederken bütün varhğı ile
kendini Allah’a ve zikre vererek
dünyevî düşüncelerden uzak
kalması anlamında kullanılan
terim.
nihâyet a. (oulp) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, sülûkun sonu,
“mübtedi'” karşıtı.
nikâb 540

nikâb a. Çlü) [Ar.] tas. Tasavvuf Buhârî ve Tercemesi, C. 11, s.

inancına göre, Allah ile kul 5157-5324).
arasına giren, âşığı maşuktan
ayıran engel ve İlâhi § tam. nikâh-ı bâtıl a. ( JLL
hakikatlerin salikin kalbine Çİ&) fik. Yasal koşullara
yansımasını engelleyen dünyevî uymayan nikâh.
suretlerin izi. nikâh-ı dâhilî a yib £&)
nikâh a. (£&) [An] (ç. b. enkiha) fik. Akraba evliliği, içgüveği
fık. “Bir araya getirme, olarak yapılan nikâh,
birleştirme, evlilik, cinsel ilişki.” endogami.
anlammda olan bu söz, İslâm nikâh-ı fâsid a. (i-ü qI£) fik.
hukukunda “Şer'an aralarında bk. nikâh-ı bâtıl
evlenme engeli bulunmayan bir nikâh-ı fuzûlî a. (J^ü ^l£)
erkek ile bir kadının hayatlarını fik. Asıl veya vekil olmayan
birleştirme imkânını sağlayan kimsenin başkası adına
evililik bağı.” anlamında kıydığı nikâh.
kullanılan terim, evlilik akdi. Bu
konuda Kur'ân-ı Kerîm’in nikâh-ı hârici a (^jL q&)
“Nisa suresi” (4)nin üçüncü fik. Aile veya akraba dışı
ayetinde mealen şöyle denil­ yapılan nikâh, egzogami.
mektedir: “Sizin için helâl olan nikâh-ı mevkûf a Ujij.
kadınlardan ikişer, üçer, dörder £&) fik. Başkasmm iznine
olmak üzere nikâh edin. Şâyet bağh olan nikâh.
adelet yapamayacağınızdan en­ nikâh-ı mu'allak a (jbu
dişe ederseniz bir ile yahut mâlik ^li) fık. Belli şartlara
olduğunuz cariye ile yetinin. Bu, bağlanmış nikâh.
sizin eğilip sapmamanıza daha
yakındır.” Hz. Peygamber ise şu nikâh-ı muvakkat a (q>.
öğütte bulunmuştur: “Sizden j-ü) fik. Geçici nikâh.
kimin evlenmeye gücü yeterse nikâh-ı müt'a a. (<ıL ^li) fik.
evlensin. Çünkü evlenmek gözü Şiî mezhebince uygun
(aharamdan) en çok men görülen ve belli sürelere
eder...” (.Sahîh-i Buhârî ve bağh olan nikâh.
Tercemesi, C. 11, s. 5161). Ayrıca
nikâh-ı rakîk a. (^j cli)
Buharî, “nikâh” konusunu kita-
fik. Kölelere caiz görülen
bının “Kitâbu’n-Nikâh” bölü­
nikâh.
münde Hz. Peygamber’in hadis­
lerine dayanarak ayrıntılı bir nikâh-ı sahîh a. (j^ £&)
biçimde incelemiştir (Sahîh-i fik. Yasal nikâh.
 541 niyâbet

nikâh bi’l-kitâbe a. (<jML Buhârî ve Tercemesi, C. 9, s.

çl£ı) fik. Uzak yerde bulunan 4283-4322.
iki kişinin yazışma yoluyla ve
nisâp, -bı a. ÇL»;) [Ar.] ftk. Fıkıh
bu yazışmayı şahitlerin
usulünde, üzerine zekât, sadaka-
huzurunda yaparak gerçek­
ı fıtr, kurban gibi yükümlülüğü
leştirilen nikâh.
farz olan kimsenin zenginlik
ni'met a. (cm»;) [Ar.] “Maddî ve ölçüsü.
manevî imkânlar, bolluk.”
nisbe a. (<^) [< Ar. neseb] (ç. b.
anlammda olan bu terim,
niseb) Bir kimsenin veya bir şe­
Kur'ân-ı Kerîm’de seksen altı
yin bir yere, aileye, kabileye, din
ayette Allah’a izafe edilmektedir
veya mezhebe, meslek veya sa­
{bk. M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
nat ekolüne bağlı olması veya
“n'am” maddesi).
bunlarla ilişkilendirilmesi.
Nisâ suresi a. Ç^j^ »U) [<
nisyân a. (jL«i) [Ar.] “Bir şeyi ka­
Ar.“Sûretü’n-Nisâ” GUll s^)]
yıtsız olarak unutmak veya bir
Kur’ân-ı Kerîm’in dördüncü,
görevi bilinçli olarak terk etmek.”
iniş sırasma göre doksan ikinci
anlammda olan bu terim,
suresi olup Medine döneminde,
Kur’ân-ı Kerîm’de türevleriyle
“Mümtehine suresi” (60) inden
birlikte kırk beş ayette Allah ve
sonra nazil olmuş ve yüz yetmiş
insan için söz konusu edilmek­
altı âyetten meydana gelmekte;
tedir. Allah’m hiçbir şeyi unut­
adını ise pek çok ayette geçmek­
madığı “Meryem suresi”
te olan “nisâ” (kadınlar) sözün­
(19)nin 64. ayetinde geçerken,
den almaktadır. Ayrıca,
“Kehf suresi” (18)nin 24 ve 63.
“Suretü’n-nisâ es-suğrâ” deni­
ayetlerinde sözlük anlammda
len ve yaygm adı “Talâk suresi”
kullanılan “nisyan”, “Kasas su­
(65) olarak bilinen sureden ayırt
resi” (28)nin yetmiş yedinci aye­
edilmek için buna, “Suretü’n-
tinde ise ihmal etmek anlamm­
nisâ el-kübrâ” adı da verilmiş­
da geçmektedir.
tir. Kur'ân-ı Kerîm’in uzun su­
relerinden biri olan bu surede niyâbet a. (cuL) [Ar.] l.fik. Hukukî
kadm erkek ilişkilerinden, evli­ konularda, başkası adma veya
lik faziletinden, çocuklara ve ye­ hesabma iş görmeyi, dinî konu­
timlere adil davranılmasından larda ise yine başkası adma bazı
söz edilir ve son peygamber ile ibadetleri yerine getirmeyi ifade
son kitaba uymaları öğütlenir. eden fıkıh terimi; eşanlamlısı
Hz. Peygamber’in “Nisâ sure­ “vekâlet” (bk. bu madde). 2. Şi'a
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i toplumunda, imamiyye anlayı-
şma göre imamm “gaybet” (bk.
 niyâha
bu madde) olması durumunda
yetkilerini onun adına kullanma
ve ona vekâlet etme.
niyâha a. (<^U) [Ar.] bk. ağıt
niyâz a. (jLû) [F.] tas. 1. “Allah’a
yalvarma, yakarma, dua.” anla­
mmda bir tasavvuf terimi. 2. Ba­
zı büyük tarikatlerde dervişlerin
yolca kendilerinden büyük olan­
lara gösterdikleri bağlüık. 3.
Mevlevi ve Bektaşî geleneğinde
Allah’m huzurunda kula özgü
âşığm makamı anlammda kul­
lanılan terim.
niyâz akçası a. tas. Mevlevîlikte,
Mevlevî mukabelesinin biraz
daha devam etmesini isteyen
ulu veya saygm kişinin gönder­
diği hediye.
niyâz âyini a. tas. Mevlevîlikte,
Mevlevî mukabelesinin biraz
___ daha devam etmesini isteyen
ulu veya saygın kişinin gönder­
diği hediye üzerine mukabele­
nin uzaması veya devam etmesi.
niyâz etmek a. tas. Mevlevîlikte,
ayin sırasında şeyh üe müridin
aynı anda birbirinin elini öpe­
rek oturmaları ve biri ötekine
“aşk olsun!” dediği sırada yeri
öperek şükür secdesinde bu­
lunması ve başkestikten sonra
sağ elin şahadet parmağmm ağ­
za götürülüp öpülmesi hareketi.
niyâz hâli a. tas. Mevlevîlikte, şey­
hin veya velînin sandukasmm
huzurunda sağ ayağmın baş
parmağını sol ayağının başpar-
542
mağmm üzerine koyarak eller
düz ve parmaklar açık şekilde
sağ kol sol kolun üzerine gelecek
biçimde elleri çapraz olarak
omuz başlarma götürerek belini
bükmeden başmı göğüs hizasma
kadar eğme durumu için kulla­
nılan terim; eşanlamlısı
“başkesmek” (bk. bu madde).
niyâz İlâhisi a tas. Mevlevîlikte,
Mevlevî mukabelesinin ve
âyininin sonunda konunan İlâhî.
niyet a. (cû) [Ar.] fik. 1. Bireyin
istenilen veya düşünülen amaca
ulaşma yolunda bir yarar
sağlayacağma veya bir zararı
defedeceğine dair hükmettiği ve
sarf ettiği irade anlamında bir
fıkıh terimi. Her şeyin özü ve
başı olan “niyet”, amellerin
ruhu demektir; çünkü ameller
niyete göre değer kazanır. Hz.
Peygamber de “niyet”in
önemine şöyle vurgu yapmıştır:
“Ameller ancak niyetlere göredir.
Herkesin niyet ettiği ne ise eline
geçecek şey ancak odur. Artık her
kim nâil olacağı bir dünya (malı)
veya nikâh edeceği bir kadından
dolayı hicret etmiş ise onun
hicreti (Allah’ın ve Rasulünün
rızasına değil) hicret etmiş
olduğu şeyedir.” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 1, s. 143). 2. Na­
mazın dışmdaki altı şartından
biri olup hangi vaktin namazı
kılmacak ise ona niyet etmek.
 543
nizâm a. Çliü) [Ar.] Evrenin olu­
şumunda ve yapısmda ahenkli
bir düzen ve bilinçli bir tasarı­
mın bulunduğunu ifade eden te­
rim.
§ tam. nizâm-ı âlem a. (^L
flkı) Evrenin ahenkli ve dü­
zenli bir biçimde oluşumu.
nizâmü’l-âlem a. ÇJUI ^üü)
bk. nizâm-ı âlem
Nizâriyye a. (<O>) [Ar.]
“İsmâ'iliyye” (bk. bu madde)
mezhebinin iki kolundan biri
olan ve günümüze kadar varlı­
ğını sürdüren tarikatin ve ce­
maatin adı ve de bunun için kul­
lanılan terim.
Nûh suresi a. ^) [<
Ar.‘‘Sûretü’n-Nûh” (^1 ij^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in yetmiş birin­
ci, iniş sırasına göre yine yetmiş
birinci suresi olup “Nahl sure­
si” (16)nden sonra ve “İbrahim
suresi” (14)nden önce suresi
olup Mekke döneminde nazil
olmuştur. Yirmi sekiz âyetten
meydana gelen bu sure adını Al­
lah’ın elçisi olarak gönderilen
Hz. Nûh’tan almaktadır. Surenin
özünde, tevhit inancına davet,
Allah’a saygıh olma ve O’nun el­
çisi olan Hz. Nûh’a inanma ve
uyma konusu işlenmektedir.
nukabâ ç. a. GLü) [Ar. nakîb’in ç.
b.] tas. Tasavvuf ehli arasmda,
Allah’m batm isminin mazharı
oldukları için kendilerinden bü­
nûr
tün hicapların kalktığı, yaratık­
lara ait bütün sırlarm açıldığı
velîler grubu.
nukûd ç. a. (j>ü) [Ar.nakd’in ç. b.]
Nakit olan paralar, kıymetli eş­
yalar.
§ tam. nukûd-ı mevkûfe ç. a.
(<üjîjx jjü) Vakıf için verilen
nakit paralar. Vakfın kurulu­
şunda örf hukukuna göre pa­
ra veya kıymetti eşyanın da
vakfı gerekli görülmüştür.
Bundan amaç, bu tür hazır
paranın çalıştırılması ve ne­
masının vakfa kazandırılma­
sıdır.
nun a. (j^s) [Ar.] 1. Kur'ân-ı
Kerîm’in 68. suresinden dolayı
mürekkep hokkası için kullanı­
lan terim. 2. Hicrî takvimde ra­
mazan ayının sembolü.
Nûn suresi a. ,>)
[<Ar.“sûretü’n-Nûn” (jyJl s^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmış seki­
zinci suresi olup ilk ayetteki
“nûn ve’l-kalem” sözünden do­
layı “Kalem suresi” olarak bi­
linmektedir; bk. Kalem suresi
Hz. Peygamber’in “Nûn sure-
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4900-4903.
nûr a. (j>) [< Ar. nevr] (ç. b.
envâr, nîrân, nûrân) tas. İnsan­
ların ufkunu aydmlatıp doğru
ve gerçek olanı, Hak ile bâtılı,
hayır ile şerri ayırt etmeye ya-
nûr-ı akdem
rayan manevî ve İlâhî ışık anla-
mında kullanılan terim; “zul-
mef’in zıddı. Bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de kırk üç ayette geçmek­
tedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “nvr” maddesi). Ayrıca
“Nûr suresi” (24) bütünüyle bu
kavram üzerine kurulmuştur.
§ tam. nûr-ı akdem a. Çyâl
_y) Hz. Muhammed’in nuru,
yaratılan ilk nur.
nûr-ı ayn a. Çyc jy) Göz nu­
ru, sevgili kimse.
nûr-ı çeşm a. (^i^. ^y) bk.
nûr-ı ayn
nûr-ı dîde a. (»w jy) bk. nûr-
layn
nûr-ı Hak a. (y. _y) tas.
“Vücûd-ı mutlak” (bk. bu
madde) için kullanılan terim,
nûr-ı hâssa a. (Û»U. jy) tas.
Yüce Allah’ın zatı ve vash
için kullanılan terim.
nûr-ı İlâhî a. (^1 ^y) tas.
İlâhî nur, Allah’a özgü nur.
nûr-ı merşûş a. (Jyij» ^y)
bk nûr-ı Hak
nûr-ı Muhammedi a. (^j n-^.o
_y) Hz. Muhammed’in nuru,
yaratılan ilk nur.
nûr-ı mübîn a. (y^ y) Hz.
Muhammed’in kutsal nuru.
nûr-ı nübüvvet a. (oy _y)
bk. nûr-ı mübîn
544
nûr-ı vücûd a. (jjaj jy) tas.
“Vücûd-ı mutlak” (bk. bu
madde) için kullanılan terim.
nûre’d-dîn a. (yJly) (dinin
nuru) Kırım hanlarınm kü­
çük veliahtı; büyüğüne
kalgay deniliyordu.
nûrü’l-envâr a. (jlyîiy)
(nurların nuru) tas. Tasavvuf
inancmda Allah için kullanı­
lan terim.
nûrü’n-nûr a. (ylljy) (nurun
nuru) tas. Tasavvuf inancın­
da Allah için kullanılan te­
rim.
nûrü’s-semâvâti ve’l-arz a.
(y>jîl j *l>Jly) (yerin ve
göğün nuru) 1. Allah için kul­
lanılan terim. 2. Kur’ân-ı
Kerîm için kullanılan terim.
Nûr a. Qy) [< Ar. nevr] (ç. b. envâr,
nîrân, nûrân) Sözlük anlamı,
“Aydınlık, ışık, ziya.” olan bu söz,
“Aydınlatan, ışık veren.” anla­
mmda “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur’ân-ı Kerîm’de pek çok ayet­
te yer almış ve Allah’a izafe'
edilmiştir (bk. M.F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “nvr” maddesi). Ayrı­
ca, Kur’ân-ı Kerîm’in. yirmi
dördüncü suresi “Nûr” olarak
adlandırılmıştır. Bu isim, Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
 545
“Du’â”, 10). Bu terim, “Aydınla­
tan, ışık veren.” anlamı ile Al­
lah’m zatî sıfatları arasmda zik­
redilmektedir.
Nûr suresi a. {^^^ [<Ar.
“Sûretü’n-Nûr” (j^Jl s□>-)]
Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi dör­
düncü, iniş sırasına göre 102.
suresi olup “Haşr suresi”
(59)nden sonra ve “Hac suresi”
(22)nden önce Medine döne­
minde nazil olmuştur. Altmış
dört ayetten meydana gelen bu
sure, admı otuz beşinci ayetteki
“Allah’ın gökleri ve yeryüzünü
aydınlatan nurunu tasvir eden.”
sözlerden almaktadır. Özünde,
birey, aile ve toplum hayatı ile
ilgili kurallar ve öğütler yer al­
makta; ayrıca iman, küfür ve ni­
fak, köle ve cariyelere iyi dav­
ranma, fuhşun yasaklanması,
şeytanın tuzakları gibi konular
üzerinde durulmakta; surenin
sonunda da manevî yönü güçlü
devlet ve bilim adamlarma itaat
etmenin fazileti ile Allah’m bü­
yüklüğü anlatılmaktadır. Hz.
Peygamber’in “Nûr suresi”nin
tefsiri için bk Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4583-4619.
nurculuk a. Said Nursî (öl.
1960)nin önderliğinde Doğu ille­
rinde başlayıp Anadolu’ya yayı­
lan dinî-fikrî hareketin adı.
Nusayrîlik a. Hz. Ali’nin hizmetçisi
Nusayr veya Lazkiye bölgesin­
deki Nusayriye dağlarma nispet
nücebâ
edilerek ortaya çıkan ve Hz.
Ali’ye ilâhlık isnat eden batmî
bir fırkanın adı ve bunu ifade
eden terim. Bu fırkanm inancına
göre, Ali “mana”, Muhammed
“isim”, Salman Fârisî “bâb”dır.
Ayrıca bunlar “ayn, mim, sin”
harfleriyle sembolize edilmiştir;
yani “ayn” Ali, “mim” Muham-
med’i, “sin” Salman Fârisî’yi
ifade etmektedir.
Nûsayriyye a. (^j^) [Ar.] bk. Nu­
sayrîlik
nübüvvât a. (cf>û) [Ar.nübüvvet’in
ç. b.J Îslâmî inanç esaslarından
olan peygamberlik ile peygam­
berler ve özellikle de Hz. Mu­
hammed ile ilgili konuların ağır-
lıkh olarak işlendiği bilim dah.
nübüvvet a. (oS^) [Ar.] (ç. b.
nübüvvât) Allah ile kul arasmda
dünya ve ahret ile ilgili konula­
rın aydınlatılması, Allah’a
inanma ve ibadet etme yolunda
elçilik görevinin yerine getiril­
mesi işi veya konumu; peygam­
berlik.
nübüvvet mührü a. Hz. Muham-
med’in iki kürek kemiği arasm­
da bulunan ve peygamberlik ni­
şanı olarak gösterilen ben için
kullanılan terim.
nücebâ ç. a. (eLaJ) [Ar. necîb’in ç.
b.] tas. Tasavvuf ehli arasmda,
insanların ağır yüklerini taşı­
mada sıkmtıya düştükleri anda
imdadına yetişen merhametli
velîler.
nücûm ilmi
nücûm ilmi a. bk. ilm-i felek
nüfât ç. a. (ûlü) [Ar. neft’in ç. b.]
Tabiatin Allah’ın yaratıcı gü­
cünden bağımsız olarak oluştu­
ğunu ve varlığını sürdürdüğünü
savunan, bundan dolayı da Al­
lah’ı inkâr eden taife için kulla­
nılan kelâm terimi.
nüfûs a. (^jü) [< Ar. nefs’in ç. b.]
tas. Ruhlar anlammda terim.
Ayrıca ruhlar âlemindeki melek­
ler de bu terim ile ifade edilmiş­
tir.
§ tam. nüfûs-ı mücerrede a.
Gj^ ^ji^) tas. Yaratılmışla­
rın dıştan görünen biçimleri,
doğruyu eğriyi, iyiyi kötüyü
ayırt edebilen insan ruhu,
yani insan aklı.
nüfûs-ı nâtıka a. (<1LU ^^
tas. İnsana özgü ruhlar.
nüfûs-ı nâtıka-i felekiyye a.
(<^Li <11=11 ^jü) tas. Gökyü-
zündeki bulunan melekler.
nüfûs-ı hayvâniyye a. (iilj^
^jü) tas. Hayvanlar âleminin
ruhaniyeti veya bütün cardı­
lar için canlılık maddesi,
hayvani ruh, yani can.
nüh felek a. bk. dokuz felek
nükûl a. (Jji) [Ar.] fik. Davacı veya
davalırun kendisine teklif edilen
yemini yapmaktan kaçınması
anlammda fıkıh terimi.
546
nükür a. (ji) [Ar.] (Görülmedik ve
bilinmedik şey) bk. yevm-i
kıyâmet
nüsük a. GUı) [Ar.] Allah’a yakınlık
sağlamak amacıyla her türlü
ibadet ve taat niyetiyle kurban
kesme.
nüşûz a. (3^) [Ar.] ftk. Evlilik hu­
kukunda, eşlerin özellikle de
kadının geçimsiz davranması,
evlilik kurallarına uymamasmı
ifade eden fıkıh terimi.
nüzûl (I) a. Qj>) [Ar.] İlâhî kitapla­
rın, özellikle de Kur'ân-ı
Kerîm’in Allah katmdan vahiy
yoluyla indirilmesini ifade eden
terim.
§ tam. nüzûl-i îsâ a. ^..nc
J£p) Hz. İsa’nın kıyamet alâ­
metlerinden biri olarak âhir
zamanda yeniden dirilerek
dünyaya gelmesi ve bazı uy­
gulamalarda bulunduktan
sonra herkesle birlikte
haşrolacağı, öleceği anlamın­
da kullanılan terim.
nüzûl (II) a. Gb>) [Ar.] 1. Hadisler­
de, Allah’a nispet edilen
“haberi” sıfatlardan biri. 2. Ha­
dislerin senedlerindeki ravî sa-
yısmın diğer senedlere oranla
fazla olması durumu.
§ tam. nüzûlü’l-isnâd a.
Glk-il Jj>) bk. nüzûl (II)

oğul, -ğlu a. Ana babanın birinci
dereceden erkek çocuğu. Bu sö­
zün Arapça karşılığı “ibn”dir. İs­
lâm hukukunda, oğlun öz anne­
si, üvey annesi ve süt annesiyle
evlenmesi kesinlikle haram kı-
hnmıştır.
on emir a. [< Lat. decalogus, Ar.
el-evâmirü’l-aşere] Hz. Mu­
sa’ya Sinâ’da taş tabletler üze­
rinde yazılı olarak verilen ilk
İlâhî emirler.
on iki imâm a. Hz. Muhammed
soyundan olup peygambere va­
ris olduğu kabul edilen kişiler;
bunlarm adları şöyle: 1. Hz. Ali
2. Hz. Haşan 3. Hz. Hüseyin 4.
Ali Zeynelâbidin 5. Muham­
med Bâkır 6. Ca’fer-i Sâdık 7.
Musa Kâzım 8. Ali Rıza 9. Mu­
hammed Takıyyüddin 10. Ali
Nalâ 11. Hasan-ı Askerî 12.
Mehdî.
ordu a. Türkçede sözlük anlamı,
“Hakanın oturduğu şehir, otağı­
nın kurulduğu yer.” (Dîvânü Lü-
gati’t-Türk) olan bu söz, “Sa­
vaşmak için bir araya gelen in­
san topluluğu ve yardımcıları.”
olarak terimleşmiştir. Arapçada,
“çeyş, cünd, hamîs, asker” ola­
rak ifade edilen bu terimler, İs­
lâm tarihinde ilk defa Medine’ye
hicretin ardından Mekke müş­
riklerine karşı savaşmaya izin
çıkması ile askerî anlamda kul­
lanılmaya başlanmıştır. İslâmî
devletlerin oluşması ve şekil­
lenmeye başlaması ile bu teşki­
lât sürekli kendisini yenilemeye
ve geliştirmeye çalıştırmış; gü-
ortaklık
nümüze kadar varlığını sür­
dürmüştür.
ortaklık a. Ticarette veya herhangi
bir işte iş birliği yapma veya eş
değerde sermaye koyma duru­
mu; eşanlamlısı müşareket, şir­
ket.
orta namazı a. Gün ortasmda kı­
lınması gereken namaz için kul­
lanılan bu terim, bazı müfessir-
lerce öğle namazı, bazılarına gö­
re de ikindi namazı olarak yo­
rumlanmıştır; eşanlamlısı “asr-ı
sânî” (bk. bu madde).
oruç, -cu a. İslâm’m beş şartmdan
biri olan bu terim, Arapça
“savm, sıyâm”, Farsça “rûze”
sözünün karşılığı olarak Türkçe-
leşmiştir. İslâm inancına göre,
“Tan yerinin ağarmasından baş­
layarak gün batımına kadar ge­
çen süre içinde yeme, içme, ve
cinsel ilişkiden uzak kalman em­
reden ve müminlere farz kılınmış
olan.” bu ibadet, hicretin ikinci
yılı (Şubat 624) Şaban ayında
Ramazan ayı boyunca tutulması
farz kılmmıştır. Bu ibadetin
önemi Kur’ân-ı Kerîm’de “Ba­
kara suresi” (2)nin 183. ayetin­
de mealen “Ey iman edenler, siz­
den evvelki (ümmet) lere yazıldığı
gibi sizin üzerinize de oruç tut­
mak yazıldı, ta ki korunasınız.”
denilmiştir. Aynca, pek çok ha­
diste (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 1, “Kitâbu’l-
îmân”, 34, 40; Ebû Davûd, “Sün­
548
net”, 16) özellikle vurgulanmış­
tır. Bunlardan biri, çok bilinen
ve yaygm olanı Ebû Hureyre’nin
rivayet ettiği şu hadistir: “Oruç
bir kalkandır. Oruçlu kimse kötü
söz söylemesin ve cahillik yap­
masın. Eğer herhangi bir kimse
kendisiyle dövüşmeye yahut
söğüşmeye girişirse ona iki defa
‘Ben oruçluyum.’ desin. Nefsim
elinde olan Allah’a yemin ederim
ki oruçlu ağzın kokusu, yüce Al­
lah’ın katında misk kokusundan
daha temizdir. Yüce Allah: Oruç­
lu kimse benim için yemesini iç­
mesini, cinsî arzusunu terk eder.
Oruç doğrudan doğruya bana
edilen bir ibadettir. Onun ecrini
de doğrudan doğruya ben veri­
rim. Hâlbuki diğer amellerin hep­
si on misli ile ödenir.” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 4. , s.
1769). Oruç, bilhassa Allah için
veya Allah’m rızası için tutuldu­
ğu ve doğrudan O’nun buyruğu
olduğu için önemli ibadetlerin
başında gelmektedir. Ramazan
orucu dışmda farz ve vacip ol­
mayan fakat tavsiye edilen oruç
türleri de vardır. Ayrıca örücün
farz ve vecibeleri, kefaretleri
veya kaza gerektiren durumlan
dört mezhebe göre farklı yorum­
lanmaktadır. Buhârî, oruç konu­
sunu kitabmda “Kitâbu’s-
Savm” başlığı altında Hz. Pey­
gamber’in hadislerine dayana­
rak etraflıca incelemiştir (Sahîh-i
 549 otuz iki farz

Buhârî ve Tercemesi, C. 4. , s. çimleri, ilmihâl bilgisi olarak da

1766-1861). nitelenmiştir. Her Müslüman’m
bilmesi ve uygulaması gereken
Osmâniyye a. (<2lA) [Ar] Başlan­
bu kuralları veya inançlar man­
gıçta, Hz. Osman’a bağlı olanlar
zumesini şöyle sıralayabiliriz:
anlamında kullanılırken sonra­
“namazın farzı” (bk. bu madde)
dan Müslüman çoğunluğu oluş­
on iki farzdır; “İslâm’m şartı”
turan “ehl-i sünnet” [bk. bu
(bk. bu madde) beş farzdır;
madde) cemaati için kullanılan
“îmanın şartı” (bk. bu madde)
bir terim durumuna gelmiştir.
altı farzdır; “abdestin farzı” (bk.
otuz iki farz a. İslâm’m temel bu madde) dört farzdır; “guslün
inançlarmdan olan “farz” (bk. farzı” (bk. bu madde) üç farzdır;
bu madde) ın şartları için kulla­ “teyemmümün farzı” (bk. bu
nılan terim. İslâm ümihâlinin madde) iki farzdır.
özeti niteliğinde olan bu otuz iki
kural, günlük hayatın ibadet bi­

öfke a. bk. gazap
öğle namazı a. Güneşin tam tepe
noktasma ulaşıp hafif hafif Doğu
tarafa yöneldiği vakitte başlar
ve ikindi vaktine, yani güneşin
eşyalar üzerinde yarattığı göl­
genin iki katma ulaştığı ana ka­
dar geçen süre içinde on rekât
olarak kılınan namaz. Önce dört
rekât sünnet niyetiyle kılınır,
ardmdan dört rekât da farz ola­
rak eda edilir. En sonunda da iki
rekât son sünnettir.
öğüt a. bk. nasihat
öksüz a. Yetim, kimsesiz çocuk için
söylenen bu söz, yetimden farklı
olarak annesi veya hem annesi
hem de babası ölmüş çocuk için
kullanılmaktadır.
ölü a. Ruhunu teslim etmiş, hayati­
yet özelliğini kaybetmiş canlılar
için kullanılan terim. Arapça,
“meyyit, meyt, müteveffâ” gibi
sözlerle karşılanan bu terim, İs­
lâm hukuku bakımından iki
önemli vasıf ile nitelenmektedir:
“hakîkî ölü” (gerçek anlamda,
vadesi ile olan ölü), “hükmî ölü”
(yargı kararıyla öldüğüne hük­
medilen ölü). Ölünün yıkamp ke-
fenlenmesi, namazmm kılınma­
sı ve kabre kadar taşınıp gö­
mülmesi dinen “farz-ı kifâye”
(bk. bu madde) olarak nitelen­
mektedir.
ölüm a. “Ruhun bedenden ayrılması
ve dünya hayatının sona ermesi.”
anlamında olan bu terim, Arap­
ça “mevt, vefât, helak” gibi söz­
lerin Türkçedeki karşılığı ve
“hayât” (bk. bu madde) karşıtı
olan kavramdır.
ölüm cezası a. İslâm hukukuna
göre, “cinâyât, hudûd, cirâh,
dimâ, ta'zîr” gibi suçları sabit
ölüm hastalığı
görülenler için uygun bulunan
cezaî müyyide için kullanılan te­
rim. Arapçada “ukûbetü’l-katl”
veya “ukübetü’l-i'dâm” terim­
leriyle karşılanan bu söz, infaz
şekillerine göre de “recm, salb,
kısâs” olarak da ifade edilmek­
tedir.
ölüm hastalığı a. Çaresi buluna­
mamış bir hastalığa yakalanma
ve bunun neticesinde ölüm hâ­
linin yaklaşmış olması durumu,
bk. sekerât-ı mevt
ölüm meleği a. bk. Azrâ'il
ölümsüzlük a. “Ebedî hayatın varlı­
ğı ve sonsuzluğu.” olarak ifade
edilen bu terim, İslâmî inançta
“âhiret” (bk. bu madde) hayatı
ile ifadesini bulmuştur. Geçici,
yani fani olan bu dünya hayatı­
na karşılık ahret hayatı kalıcıdır.
Yani bu dünya ölümlüdür,
âhiret ölümsüzdür ve ebedîdir.
Ömeriyye a. (^) [Ar] Başlangıçta,
Hz. Ömer’e bağlı olanlar anla­
mmda kullanılan bir terim. Hz.
Ebubekir ile Hz. Osman için
“şeyhayn” (bk. bu madde) de-
nümiştir.
ömür, -mrü a. (j^) [Ar] Hayat bo­
yu, yaşama süresi.
örf a. Gjjt) [< Ar. urf] Bir toplum­
da genel kabul gören, sosyal ha­
yat içinde sürekli veya baskın
uygulamalan bulunan davranış
biçimleri ile dildeki yerleşik ve
552
yaygın kullanımları için kullanı­
lan terim, bk. an'ane
§tam. örf-i âmm a. (^L J^A
fik. bk. örfü’l-âmm
örf-i hâss a. GaL Jjt) fik.
bk. örfü’l-hâss
örfü’l-amelî a. (^Ldl Jje)
fik. bk. amelî örf
örfü’l-âmm a. ÇlJUjc) fik.
Herhangi bir dönemde, bü­
tün Müslüman ülkelerde hal-
km bir davranışı veya bir sö­
zü özel bir anlamda ve ortak
nitelikte kullanmasını ifade
eden terim. Söz gelişi camile­
re ayakkabı ile girilmesinin
saygısızlık olduğunu kabul­
lenme gibi.
örfü’l-hâss a. G»UUjt) fik.
Belirli bir bölge veya ülke
halkının bir davranışı veya
bir sözü o bölgeye özgü an­
lamda ve söyleyiş biçimiyle
kullanmasını ifade eden te­
rim. Söz gelişi Irak halkının
“hayvan” sözünü at için kul­
lanması gibi.
örfü’l-kavlî a. (JjüUjt) ftk.
bk. kavli örf
örtünme a. bk. tesettür
özür, -zrü a. [Ar.] fik. îslâm huku­
kunda, dinen veya hukuken
meşru sayılan mazeret için kul­
lanılan terim.

Panislâmizm a. bk. İslâmcılık
pençe-i âl-i abâ a. GL. Jî <^) [F.]
tas. Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz.
Haşan ve Hüseyin ile Hz. Fat-
ma’nm adlarını içeren avuç içi
biçiminde resmedilen levha.
peygamber a. (jx.Ulu) [< F. peygâm
+ ber I peyâm + ber] Allah’m
elçisi, Allah’tan vahiy yoluyla
aldığı bilgileri ve buyrukları in­
sanlara bildirmek ve onları Hak
dinine davet etmekle görevli ve
yükümlü Allah katmda saygm
ve müstesna bir kimse için kul­
lanılan terim, Arapça “nebî, re­
sul, mürsel” (bk. bu maddeler)
karşılığı.
peygambere iman a. “İmânm şar­
tı” (bk. bu madde), yani İslâm’m
temel ilkelerinden olan “farz”
(bk. bu madde) m şartları içinde
yer alan ve altı farzdan oluşan
ve de “amentü” olarak adlandı­
rılan imanın esaslarmdan biri
olan “âmentü billahi ... ve
rasûlühi...”, yani “Allah’a ve pey­
gamberlerine inandım.” sözü.
peygamberlerin sıfatları ç.a Pey­
gamberler Allah’m seçkin kulla­
rı olduğu için birtakım sıfatlar
taşıyordu; sıdk, emanet, tebliğ,
fetanet, ismet olarak takdir edi­
len sıfatlar, hem Kur’ân-ı
Kerîm’de hem de hadislerde söz
konusu edilmektedir..
peygamberlik a. bk. nübüvvet
pîr s. ve a (j^) [F.] tas. Sözlükte,
“Koca, yaşlı adam, ihtiyar.” ola­
rak tanımlanan bu söz, bir
tarikatin kurucusu veya öncüsü
anlammda terim, eşanlamlısı
“mürşid, velî, şeyh” (bk. bu
maddeler).
pîr-i çarh
§ tam. pîr-i çarh a. (^^
(dönen pir) 1. tas. Tasavvuf
ehli arasında “Dünya” için
kullanılan söz. 2. astr. Satürn.
pîr-i çihl-sâle a. (üL- J^. ^)
Kırkına gelmiş kimse, yaşlı.
pîr-i dumû a. (^j^j) 1. Saç­
ları ağarmış yaşlı adam. 2.
mec. İyi ve kötü günleri olan
insanı güldüren ve ağlatan
hayat, dünya.
pîr-i fertût a. (lytjijü) Düş­
kün, zayıf kimse, bunak ihti­
yar.
pîr-i fânî a. (^li^) 1. Pek
yaşlı ve zayıf ihtiyar kimse. 2.
Velîler için kullanılan terim.
pîr-i Ken'ân a. (jl*£ ^)
(Ken’an ilinin piri) mec. Hz.
Yakub.
pîr-i kühen-sâl a. (JL 5^
^ Yaşlı, kocamış.
pîr-i serendîb a. G-u-u^ ^
Hz. Âdem.
554
pîr-i tarîkat a. (ci> _>jj) tas.
Tarikatin kurucusu.
post a. (o^) [F.] tas. Sözlük anla­
mı, “Deri, kabuk, cilt veya hayvan
derisi.” olan bu söz, tasavvufta
şeyhlik makammı ifade eden te­
rim olarak yaygınlaşmıştır.
pûr a. (^ [E] (ç. b. pûrân) Oğul.
§ tam. pûr-i Arabî a. (^^ ^1
Hz. Muhiddîn-i Arabî.
pûr-i Âzer a. Gjl j^) Hz. İb­
rahim.
pûr-ı duht a. U^j ^ Hemşi­
rezade, yeğen.
pûr-ı Hacet a. (j^ j^) Hz.
İsmail.
pûr-ı Meryem a. (^ _^) Hz.
İsa.
pûr-ı Zâl a. (Jlj jjj) Zaloğlu
Rüstem
 almaktadır (DİA, XI, s. 407-408).
Rab, -bbi a. LJ [< Anrabb] (ç. b.
Hadislerde ise bu terim, “efendi,
erbâb) Allah’ın sıfatı olarak kul­
sahip” anlamında kullanılmıştır
lanılan ve “Efendi, sahip, seyyid,
(bk. Wensinck, el-Mu'cem, “rbb”
malik, terbiye eden, yetiştiren,
maddesi).
gözeten ve kollayan, yöneten, ni­
met veren” gibi anlamlara gelen § tam. Rabb-i bâkî a. (^L ^J
terim. Bu söz, Kur'ân-ı Ebedî olan Allah.
Kerîm’de 969 ayette geçmekte
ve hepsi de Allah’a nispet edil­ Rabb-i celîl a. (J^k uj Ulu
mektedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el- Tanrı.
Mu'cem, “rbb” maddesi). Bu te­ RabbüT-âlemîn a. (jJLJI ^j)
rim, Kur’ân-ı Kerîm’de İlâhî (bütün âlemlerin efendisi) Al­
isim olarak hem tek başma hem lah.
de başka söz varlıkları ile birlik­
rabbü’l-beyt a. (oJl VJ) Ev
te terkip biçiminde Allah sözün­
sahibi.
den sonra en çok kullanılan isim
durumundadır. Buna karşm rabbü’d-dâr a. (JJI uj bk.
İbni Mâce ve Tirmizî’nin rivayet rabbü’l-beyt
ettiği ve listelediği Allah’m
Rabbü’l-erbâb a. (uL^I ^j)
“esmâ-ı hüsnâ”smda bu isim
Allah.
bulunmamaktadır. Buna karşm,
İbn Hâcer’in Kur'ân-ı rabbü’l-mâl a. (JUl w) Mal
Kerîm’derı çıkardığı “esmâ-ı sahibi, sermayedar.
hüsnâ” listesinde bu isim yer
rabbu’s-selem
rabbu’s-selem a. Çuı ^J
[Ar.] 1. Ticaret işinde müşte­
riye verilen ad. bk. selem ve
semen 2. huk. Müşteri, satm
alan.
râbbânî a. (44) [< ^rrabb] (ç. b.
rabbâniyyûn) İslâm inacı çer­
çevesinde, kendini Allah’a ada­
yan kimse.
râbbânî hadis a. bk. kudsî hadis
rabbâniyye s. (^y [Ar. râbbânî
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
bk. râbbânî
rabbâniyyûn ç.a. (j^Lj) [Ar.
rabbâni’nin ç. b.] 1. tas. Rabba­
niler, kendilerini Allah’a ada­
yanlar. 2. Yahudi din bilginleri
ve liderleri için Kur'ân-ı
Kerîm’de zaman zaman kullanı­
lan terim.
Rabbenâ a. (LJ [Ar.] Rabbimiz,
cümle yaratıkların rabbi olan
Hak teâlâ, Allah.
Rabbi a. Çj [Ar.] Rabbim, Allahım.
Yâ-RabbU: “Ey Rabbim!”
râbıta a. (<LIJ [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasmda, müridin şeyhine
gönlünü bağlaması ve onunla
derin ilişki kurması durumu.
§ tam. râbıta-i muhabbet a.
(ok. 4^) tas- Tasavvufta
bazen müridin şeyhinden
feyz almak için kendisini
onun şeklinde tahayyül et­
mesi durumu.
râbıta-i kalbiyye a. (4u u^ıj
556
tas. Tasavvufta gönüllerin bir
ve bütün olması, birleşmesi
durumu.
râcife a. (4.IJ [< Ar. recf] Kıyamet
alâmeti olarak “sûr” (bk. bu te­
rim) un bütün canlıları yok ede­
cek olan ilk üflenişini ifade eden
terim. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de yalnız bir ayette,
“Nâzi’ât suresi” (79)nin altmcı
ayetinde, mealen “O gün ilk üfü-
rüşte yerler şiddetle sarsılır.” bi­
çiminde ifade edilmektedir.
râcih a. (j^lJ [Ar.] Hadis bilimin­
de, birbirine zıt olan iki hadisten
birinin sağlandığı bakımından
ötekine göre üstün olması.
radâ a. (^LiJ [Ar.] fık. Evlilik hu­
kukunda, yeni doğan bir çocu­
ğun annesi veya başka bir kadın
tarafindan emzirilmesi konusu­
nu içeren fıkıh terimi.
radıyallahu anh a. (<k UJI^j)
[Ar.] (Allah ondan razı olsun.)
Hadis biliminde, hadis okunur­
ken ismi geçen sahabenin adınm
zikredilmesinden sonra dua ni­
teliğinde söylenen söz ve terim.
Ra’d suresi a. (^jj^ jc;) [< Ar.
“Sûretü’l-Ra'd” Ujll s^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in on üçüncü,
iniş sırasma göre doksan altmcı
suresi olup Mekke döneminde
nazil olmuştur ve kırk üç
âyetten meydana gelmektedir.
Bu sure admı on üçüncü ayette
geçen ve “gök gürültüsü.” anla-
 557
mına gelen “ra'd” sözünden al­
maktadır. Özünde, ulûhiyet, nü­
büvvet ve Hz. Peygamber’in
risaleti, evlenme ve çocuk sahibi
olma, vahiy, Kur'ân-ı Kerîm’in
özellikleri, kıyamet günü, cennet
ve cehennem söz konusu edil­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“Ra’d suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
10, s. 4480-4489.
raffâ a. (^lij [Ar.] Hadis biliminde,
bir hadisi Hz. Peygamber’e nis­
pet etmekte titiz bir araştırma
yapmadan aceleci davranan
kimse.
râfiza a. (uilJ [< Ar. rafz] (ç. b.
revâfiz) 1. Bir fikrî topluluktan
veya cemaatten ayrılan fırka an­
lammda kelâm terimi. 2. bk.
Râfizî
Rafızî a. (^IJ [âr.] Hz. Peygam­
ber’in ölümünden sonra Hz. Ebû
Bekir ve Hz. Ömer’in hilâfetleri­
ni kabul etmeyerek reddeden
Şi'î eğilimli cemaat.
Râfi a. (filj) [Ar.] Sözlük anlamı
“Yücelten, yükselten, değerini ar­
tıran.” olan bu söz, “esmâ’ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup “Peygamber ve mü­
minlerin itibarını, şanını yücel­
ten.” anlamında Kur'ân-ı
Kerîm’de Allah’a nispet edil­
mektedir. Bu söz, İbni Mâce ve
Tirmizî’nin rivayet ettiği ve liste­
lediği Allah’m “esmâ-ı hüsnâ”-
râh-ı fenâ
smda yer almaktadır. Ayrıca bu
isim, Allah’ın fiilî isim ve sıfatla-
n grubu içinde gösterilmektedir.
râfi a. (jiij) [Ar.] Hadis biliminde,
bir hadisi “merfû” (bk. bu mad­
de) olarak rivayet eden kimse.
rağbet ve rehbet a. (c^j j cuij
[Ar.] tas. “Arzu etme, ihlâs ile
yalvarıp yakarma.” anlammdaki
“rağbet” sözü üe “Korkma, çe­
kinme, endişelenme.” anlamm­
daki “rehbet” sözünün oluştur­
duğu bu terim, Allah’ı arzulama
ve O’ndan çekinme kaygısı ola­
rak tasavvuf ehli arasmda kul­
lanılmaktadır. Bu söz, “havf ü
recâ, kabz ü bast, heybet ü
üns” gibi benzer yapıda kulla­
nımlara eşdeğerde görülmüştür.
Bazı sufîler, “rağbef’i recadan
daha güçlü bir ümit hâli olarak
nitelemişler; “rehbet”i de
recanın neticesi olarak görmüş­
lerdir.
râh a. (»IJ [f.] 1. Yol, iz, tarik. 2.
Meslek, uğraşı, usul, ayin.
§ tam. râh-ı adem a. Çat «IJ
Yokluk, ölüm.
râh-ı aşk a. (y^. »IJ Aşk ve
sevda yolu.
râh-ı bekâ a. (lı »IJ Ebedî
yol, ölümsüzlük yolu.
râh-ı cennet a. (oia. »Ij) Cen­
nete giden yol.
râh-ı fenâ a. (lü »IJ bk. râh-ı
adem
râh-ı gül-dâr
râh-ı gül-dâr a. (jUS JJ 1.
Zaman. 2. Hayat. 3. Dünya.
râh-ı gürîz a. (j.> JJ Kaçış
yolu.
râh-ı hakk a. (jp. JJ Hak yo­
lu, doğru yol, Allah yolu.
râh-ı kehkeşân a. (jLi^ »IJ
astr. Samanyolu.
Rahîm a. (^J [< Ar. rahm] Söz­
lük anlamı, “Merhamet etmek,
acımak, esirgemek.” olan “rahm”
kelimesinden türeyen bu söz,
“Çok merhametli.” anlammda
“fsmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)dan olup Kur'ân-ı
Kerîm’de yüz on dört yerde Al­
lah’a nispet edilmiştir (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “rhm”
maddesi). Bu söz, zatî isimler
gurubunda sayılmış ve Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; îbn Mâce, “Du’â”,
10). Özellikle pek çok yerde
“rahmân” (bk. bu madde) sözü
ile birlikte kullanılan “rahîm”
ismi, “rahmân”dan farkh bir ni­
telikte, “yalnızca iman edip salih
amel işleyenlere yönelik.” bir an­
lamda değerlendirilmiş; böyle
müminlere kucak açmış ve cen­
netini nasip etmiş yüce Allah’m
sıfatı olarak nitelenmiştir. Ayrı­
ca “besmele” (bk. bu madde)nin
özünde bulunan üç isimden bi­
ridir (Allah ve Rahman ile bir­
likte).
558
rahimehullah a. (<UI «^J [Ar.]
Hadis biliminde, hadis üzerinde
yorum yapılırken veya hadis ya­
zımı yapılırken sahabenin dı-
şmda hadis bilginlerinden biri­
nin adı geçmesi üzerine söyle­
nen dua sözü.
rahle a. (d^j) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in okunması sırasında,
Kur'ân’a saygı göstermek, onu
yüksekçe tutmak ve rahat oku­
yabilmek amacıyla ağaçtan yapı­
lan küçük kürsü için kullanılan
terim.
Rahman a. (jL^J [< Ar. rahm]
Sözlük anlamı, “Merhamet et­
mek, acımak, esirgemek.” olan
“rahm” kelimesinden türeyen
bu söz, “Çok merhametli, şefkatli
olan.” anlamında “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup Kur'ân-ı Kerîm’de
elli yedi yerde Allah’a nispet
edilmiştir (M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “rhm” maddesi). Bu söz,
zatî isimler gurubunda sayılmış
ve Allah’ın doksan dokuz ismini
veren îbn Mâce ve Tirmizî riva­
yetlerindeki listede de yer almış­
tır (Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn
Mâce, “Du’â”, 10). Özellikle pek
çok yerde “rahîm” (bk. bu mad­
de) sözü ile birlikte kullanılan
“rahmân” ismi, Allah’tan başka
varlıklar için kullanılmamıştır.
Ayrıca “besmele” (bk. bu mad-
de)nin özünde bulunan üç isim­
den biridir (Allah ve Rahîm ile
 559
birlikte). Yine “rahîm” sıfatın­
dan farklı olarak bu söz, âlemde
yaratılmış bütün varlıklar için
geçerlidir ve merhamet edicidir.
Oysa “rahîm” ismi, “yalnızca
iman edip salih amel işleyenlere
yönelik.” bir anlamda değerlen­
dirilmiştir. Yani, mümin veya
kâfir ya da inanan veya asi ayı­
rımı yapılmadan herkes için
merhamet sahibi olan yüce Al­
lah’tır. Nitekim pek çok ayetinde
O, bütün insanları yaratan, ya­
şatan, kucaklayan, sağlık ve akıl
veren, rızık ihsan edendir; dün­
ya nimetlerini insanlar için ve­
rendir; güneşi, ayı, yüdızları,
havayı, suyu, bitkileri, ağaçları,
hayvanları, geceyi gündüzü hep
insanların yaşaması ve fayda­
lanması için yaratmıştır (bk. Ba­
kara suresi, 2 / 29; İbrahim su­
resi, 141 32; Lokman suresi, 31
/ 30). Kısacası “rahmân” olan Al­
lah, bütün kâinatın yaratıcısı ve
merhamet edicisidir. O’nun bu
vasfı Kur’ân-ı Kerîm’de
“Rahmân suresi” (55; bk. bu
madde) inde ayrmtılı bir biçim­
de ifade edilmektedir. Öte yan­
da, “rahmân” adı, değişik pek
çok hadiste de Allah’a nispet
edilmiştir (Wensinck, el-Mu'cem,
“rhm” maddesi).
rahmânî s. (^LaJ [< Ar.rahmân
+ -î] (ç. b. rahmâniyyûn) Allah’a
özgü, Allah ile ilgili, şeytânî kar­
şıtı.
Rahmân suresi
Rahmâniyye a. (<^1^) [Ar.
rahmânî sözünün müennes (di­
şil) biçimi.] 1. bk. rahmânî 2. tas.
İslâmî tarikatlerden 18. yüzyılda
ortaya çıkan, Cezayir bölgesinde
yaygm olan Halvetiye-Şâbâniyye
tarikatının Seyyid Muhammed
b. Abdurrahman el-Gaştûlî (öl.
1208 /1794) ’ye nispet edilen bir
kolu.
rahmâniyyûn ç.a. 0^1^) [Ar.
rahmânî’nin ç. b.] tas. Allah’m
sırrma ererek bilinmez âlemden
haber getirenler, evliyalar.
Rahmân suresi a. jLu.J
[< Ar. Sûretü’r- Rahmân (jLaJI
sj^»)] Kur'ân-ı Kerîm’in elli be­
şinci, iniş sırasına göre doksan
yedinci suresi olup “Ra'd sure­
si” (13)nden sonra ve “İnşân
suresi” (76)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
yetmiş sekiz âyetten meydana
gelmektedir. Admı ilk ayette ge­
çen “rahmân” (Çok merhamet
eden) sözünden alır. Surenin
tamammda İlâhî rahmetin ev­
renin bütününe yansıdığı için
böyle bir adlandırılma yapılmış­
tır. Nitekim, Kur'ân-ı Kerîm’de
her surenin başındaki “beşme-
le”lerle birlikte 169 kez tekrar­
lanan ve bütün evreni kucakla­
yan ve kuşatan “rahmân” adı
surenin en belirgin vasfıdır. Ni­
tekim bir başka adı olan
“Arûsü’l- Kur'ân” denmesinin
başlıca sebebi bududur. Hz.
Peygamber’in “Rahmân sure-
rahmet
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4821-4830.
rahmet a. (o^J [< Ar.rahm ve
ruhm] “Esirgeme, koruma, kol­
lama, merhamet.” anlamında Al­
lah’ın günahları af buyurması,
bağışlaması için kullanılan
Kur'ân terimi. Kur’ân-ı
Kerîm’de 114 ayette geçen bu
terim, Allah’m zatma nispet
edilmiştir ve O’nun daha çok bu
dünyadaki tecellî eden sıfatıdır.
Bundan dolayı da müminler her
işe başlarken “besmele” (bk. bu
madde) çekerler. Çünkü bu sö­
zün özünde Allah’ın “rahmet”
sıfatı yatmaktadır.
§ tam. rahmet-i Hudâ a. (lai
Allah’m rahmeti, bağış­
c*aa.j)
laması.
rahmetli s. Allah’ın rahmetine
muhtaç, yeni ölen kimse için
kullanılan terim, merhum.
rahmetlik a. ve s. 1. Allah’m rah­
metine ermesi için dua edilen
kimse. 2. Rahmete muhtaç, mer­
hum (yeni vefat eden kimse).
rahmetlü s. bk. rahmetli
rahmetsiz s. Allah’m rahmetinden
uzak kalmış, lânetlenmiş (kim­
se).
rahmet-ullah a. (dlL^j) Kur’ân-ı
Kerîm’de cennet için kullanılan
terim (“Âl-i İmrân sürfesi” (3 /
107).
560
rahmet-ullahi aleyh cüm. (dx
dlbttj) Allah’m rahmeti onun
üzerine olsun anlammda kulla­
nılan terim.
rakabe a. (■uJ) [Ar.] fık. îslâm hu­
kukunda, mülkiyete konu olan
mahn yalnızca maddî yönünü
ifade eden bir fıkıh terimi.
Rakîb a. C_Uj) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Gözetlemek, kontrol etmek, bek­
lemek.” olan bu söz, “Herkesin
hâl ve hareketlerinden haberdar
olan, bilen, koruyan, hiçbir şey
kendisinde gizli kalmayan.” an­
lamında “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur'ân-ı Kerîm’de beş yerde
geçmektedir (M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “rkb” maddesi). Bu söz,
zatî isimler gurubunda sayılmış
ve Allah’m doksan dokuz ismini
veren Tirmizî rivayetindeki lis­
tede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da’avât”, 82). Ayrıca İbn
Hâcer’in Kur’ân-ı Kerîm’den
terlediği isim listesinde bulun­
maktadır (DİA, XI, s. 408).
rakş a. (^J [Ar.] Hadis metinlerini
noktalama işi.
ramazan a. (jL^>J [Ar.] İslâm’m
temel inançlarmdan ve her
mümin için farz olan oruç iba­
detinin yerine getirildiği ve Hic­
rî takvimde dokuzuncu ay için
kullanılan terim, oruç ayı.
Kur'ân-ı Kerîm’de adı açıkça
belirtilen ve geçen tek ay (Ba­
kara suresi, 2 /185).
 561
Ramazan Bayramı a. Türk-İslâm
kültüründe oruç ayı olan rama­
zan günlerinin sonunda kutla­
nan bayram günleri.
ramazânî a. i (^LâoJ [< Ar.
ramazân + -î] Ramazana özgü,
bu ay ile ilgili.
Ramazan İlâhîsi a. Türk-İslâm
geleneğinde ramazan ayı bo­
yunca, cami ve tekkelerde kılı­
nan teravih namazlannın her
bir dört rekâtı arasmda okunan
İlâhîler için kullanılan terim.
ramazaniyelik a. Türk-İslâm gele­
neğinde Ramazan ayı için alman
yiyecek ve içecek.
ramazâniyye a. (<ûLa^J [Ar.] tas.
ed. Türk-İslâm Divan edebiya­
tında şairlerin ramazan ayla-
rmda padişaha veya devlet bü­
yüklerine sundukları, “nesib”
bölümünü ramazan konusuna
ayırdığı kaside veya manzume
için kullanılan terim.
Ramazâniyye a. (^L^oJ [Ar.] İs­
lâmî tarikatlerinden 17. yüzyılda
ortaya çıkan, Halvetiyye-
Ahmediyye tarikatinin Ramazan
Efendi (öl. 1025 /1616) ye nispet
edilen kolu.
ramazanlık a. Ramazan ayı için
yapüan hazırlık, bu ay boyunca
tüketilecek yiyecek ve içecek
için kullanılan terim.
ramazanname a. (^IüLâ.J [Ar.
ramazân + F. nâme] bk.
ramazâniyye
Ra'ûf
ramazan orucu a. İslâm’ın temel
inançlarmdan ve her mümin
için farz olunan ve Hicrî tak­
vimde dokuzuncu ay boyunca
tutulan oruç ibadeti. Bu ibadetin
fazileti hakkmda Hz. Peygamber
şunları dile getirmiştir: “Her kim
ramazan orucunu îmânı sebebiy­
le ve ecrini yalnız Allah’tan uma­
rak tutarsa, geçmiş günahları
mağfiret olunur.” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 1, s. 190).
râsih a. (^>lj) [Ar.] (ç. b. râsihîn)
Sözlük anlamı, “Yerinde sabit ve
sağlam olmak, sağlam bilgiye sa­
hip olmak.” olan bu söz, “Her­
hangi bir şüpheye yer vermeye­
cek derecede sağlam bilgiye sahip
olan, Allah’a, Kur'ân’a ve ahret
gününe iman eden kimse.” için
kullanılan bir terim.
rasûl a. (J^J [Ar.] bk. resûl
râşid a. (jilj) [Ar.] “Doğru yolda
olan, akıllı, baliğ.” anlamında Al­
lah’m sıfatı olarak geçen terim.
Ra'ûf a. (ûjjj) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Merhamet etmek, şefkat gös­
termek.” olan “re'fet” kelime­
sinden türeyen bu söz, “Çok
merhametli, şefkatli olan.” anla­
mmda “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur'ân-ı Kerîm’de on bir yerde
Allah’a nispet edilmiştir (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “r'ef’
maddesi). Bu söz, çoklukla Al­
lah’m isimleri arasmda yer alan
“rahîm” ismi ile birlikte kulla­
nılmış ve O’nun zatî isimler gu-
Ra'ûfiyye
ruhunda sayılmıştır. Bu isim, Al-
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
Ra'ûfiyye a. (4“w) [Ar.] Halvetiyye
tarikatinin Ramazaniyye koluna
bağlı Ahmet Ra'ûfî (öl. 1170 /
1757) ’ye nispet edilen bir şube­
sinin adı.
râvî a. (^IJ [Ar.] (ç. b. ruvât) Hadis
biliminde, öğrendiği veya üze­
rinde çalıştığı hadisi usulüne
uygun olarak rivayet eden kim­
se. Bu kimselerde aranması ge­
reken üç özellik şunlardır: 1.
Adalet, yani ravînin Müslüman
olması, fısktan uzak durması,
toplumun örf ve adetlerine uy­
gun davranması. 2. Zabt, yani
hadisi iyi ezberlemiş veya titiz­
likle yazıya geçirmiş olması. 3.
Akılh ve ergenlik çağma erişmiş
olması.
ravza a. (<^jJ) [Ar.] (ç. b. ravzât,
riyâz) İslâm inancına göre, din
ulularının veya topluma mal
olmuş din veya devlet büyükle­
rinin şehit düştüğü ya da defne­
dildiği kabir veya yer. bk. me­
zarlık
§ tam. ravza-i mutahhara a.
(»j|L UjJ (temiz bahçe)
Mescid-i Nebevî içinde Hz.
Muhammed’in kabrinin ile
minberi arasmda bulunan
yer.
562
ravza-i Rıdvân/ a. (jjl^j
i^jj) Cennet. /
râzık a. (33 lj) [Ar.] rRızık veren.”
anlammda Allah’ın sıfatı olan bu
terim, canlı varlıkların yaşaması
için gerekli olan nimetleri, ilim,
şeref, makam gibi manevî değer­
leri de kapsamaktadır. Bu teri­
min “ism-i tafdil”i (mübalâğah
biçimi) “Rezzâk” (bk. bu madde)
olup Allah’ın isimleri olan
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimleri)da yerini almıştır.
re'âyâ a. (LL.J [Ar.] İslâm devlet
teşkilâtı içinde yönetici konu­
mundaki asker sınıfı ile ulema
dışında kalan halk kesimi. Bu te­
rim, Osmanlı döneminde devlete
vergi ödeyen gayrimüslim halk
için kullanılmıştır.
rebî a. (^J [Ar.] “Bahar, ilkyaz.”
anlamında hicri takvimde kul­
lanılan ad.
§ tam. rebî-i evvel a. Cb1 ^J
İlkbahar.
rebî-i sânî a. (^ü ^) Son­
bahar.
rebî'ü’l-âhır a. (ji.yi ^^
(sonbahar) Hicrî takvimde
dördüncü ay.
rebî'ü’l-evvel a. (J^i ^j)
(ilkbahar) Hicrî takvimde
üçüncü ay.
recâ s. Gkj) [Ar.] tas. Tasavvuf ehli
arasında AUah’m rahmetine gü­
venerek ve O’na bağlanarak hu­
zur içinde yaşama. Bu söz, ge-
 563
nellikle “havf” (bk. bu madde)
terimiyle birlikte kullanılmıştır.
rec'at a. (o^j) [Ar.] Şiî inancına
veya bazı Şiî gruplarma göre, bir
imamın ölümünden veya
gaybete düşmesinden, yani or­
tadan kaybolmasmdan sonra
yeniden ortaya çıkması ya da
kıyametin kopmasmdan önce
imamlarm dünyaya dönmeleri.
Bu söz, Türkçede “ric'at” biçi­
minde kullanılmaktadır.
receb a. (^j) [Ar.] (ç. b. recebân,
recebiyyûn) a. Arabî aylarm,
yani Hicrî takvimin yedincisi ve
kutsal sayılan üç aylarm birinci­
sinin adı.
§ tam. recebü’l-ferd a. (j>ll
^J Hicrî takvimde recep ayı
için kullanılan terim.
recebü’l-mürecceb a. (çl^Jl
^J Mübarek Recep ayı.
recebân ç.a. (jL^j) [Ar.receb’in ç.
b.] Recep ile şaban ayları.
recebiyyûn ç.a. (jj^J [Ar.receb’in
ç. &.] tas. Mutasavvıflara göre,
Allah’m izniyle gaybı bilen, pek
çok kerametler göstererek recep
ayında kendilerinde olağanüstü
bir durum sezen ve her yüz yıl­
da bir sayüarı kırk olan
evliyaullah, bir tür manevî kuv­
vet ve kudret sahipleri.
recec a. (^J [Ar.] Hicrî takvimin
rebi'ü’l-âhir, cemâziye’l-evvel ve
cemâziye’l-âhir aylarının kı-
refik
saltmalarmdan oluşan bu terim,
kapıkulu askerlerine üç ayda bir
verilen maaş için kullanılmıştır.
recm a. (^J [Ar.] fik. Sözlük anla­
mı, “Taşla öldürmek, taşa tut­
mak, lânet etmek, defetmek.”
olan ve İslâm fıkhında zina su­
çunu işleyen evli erkek ve ka­
dınlar için uygulanan ceza.
recül a. (J^j) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, erkek olsun kadın
olsun, Allah’m dostluğunu ve
yakınlığını kazanmış adaletli ve
erdemli kimseler.
reddâde a. UjIjJ [Ar.] İslâm yazma
eserlerinde, bugünkü sayfa nu­
maraları yerine kullanılan ve
birbirlerini takip eden sayfaları
göstermek için açılmış durum­
daki bir kitabm sağ sayfasının
altlarma konulan ve sol sayfa-
nm ilk kelimesinin yazılması iş­
lemi.
reddiyye a. (<uj_>) [Ar.] İslâmî edebi­
yatta, bir inanç veya düşünceye
karşı çıkarak onların delil ve
kaynaklarmı çürütmek amacıyla
kaleme alman eserlerin genel
adı.
ref a. (fij [Ar.] Hadis biliminde,
bir hadisi senetli veya senetsiz
Hz. Peygamber’e nispet etme.
refik a. (Jjj) [Ar.] Allah’m sıfatı
olarak, “O’nun her işinde yumu­
şak olduğunu ve merhametsiz
refî'ü’d-derecât
olmadığım” ifade eden terim.
Ayrıca bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de bir yerde “Nisâ sure­
si” (4 / 69) nde Allah ve Hz. Pey-
gamber’e itaat eden müminler
için de kullanılmıştır.
refî'ü’d-derecât a. bLjjiı
[Ar.] “İnsanların manevî derece­
lerini yükselten.” anlamında Al­
lah’m sıfatı.
refref a. (u>j) [Ar.] Islâm inancına
göre, Hz. Peygamber’in Mi'rac
gecesinde bindiği kabul edilen
binek hayvanının adı.
regâ'ib gecesi a. bk. leyle-i regâ'ib
regâ'ib gecesi namazı a. Recep
ayının ilk Cuma gecesi olan
“Regâ'ib kandili” gecesi on iki
rekât olarak kılman namaz.
regâ'ibiyye a. («1^J WrJ Hz. Pey­
gamber’in anne rahmine düştü­
ğü regâ'ib kandilinde okunmak
üzere kaleme alman bestelen­
miş manzum eserlere verilen or­
tak ad.
Regâ'ib kandili a. bk leyle-i
regâ'ib
rehin a (jj*j) [Ar.] fık. Bir malm bir
alacağa karşılık olarak teminat
niteliğinde olmasmı sağlayan
akit ve bu akde konu olan mal.
re'is a. (^ÎJ [< Ar.re's] (ç. b. rü’ûs,
er'ûs) “Baş, kafa, ser veya baş­
kan, lider.” anlammdaki bu söz,
başka kelime veya terkiplerle
564
yeni terimler oluşturmayı sağ­
lar. /
§ tam. re's-i kâr a. (jlS ^ÎJ
Devlet yönetimi anlammda
kullanılan terim.
re's-i sene-i efrenciyye a.
(üşâjil U ^îj) Efrencî yılı
başı, 1 Ocak.
re's-i sene-i hicriyye a. («u^
üu. ^ÎJ Hicrî yılm başı, 1
Muharrem.
re's-i sene-i mâliyye a. (dL
üu, ^ÎJ Malî yılbaşı, 1 Mart.
re's-i sene-i milâdiyye a.
(95L Llu ^ÎJ Milâdî yılın
başı, 1 veya 14 Ocak.
re's-i sene-i rûmiyye a. (^
tu, ^ÎJ Rumî yılm başı, 1
Ocak (Efrencî takvimini ka­
bul etmemiş olan doğulu
Hristiyanlar için).
re'sü’l-câlût a. (ojllJl ^ÎJ
İslâmî dönemde Yahudileri
devlet katmda temsil eden
cemaat liderleri için kullanı­
lan terim.
re'sü’l-mâl a. (JUlJj) İslâm
hukunda, bir malm kâr veya
fazlalık içermeyen kısmı için
kullanılan terim, anapara,
sermaye.
re'îs a. (^J) [Ar.] (ç. ö.rü'esâ)
“Başkan, baş, amir, lider.” anla­
mmdaki bu söz, başka kelime
 565
veya terkiplerle yeni terimler
oluşturmayı sağlar.
§ re'îs-i rûhânî a. (^Ljj
^fi Azmlıklarm dinî reisi,
başrahip.
re'îsü’l-kurrâ a. (J>il ^fi
İslâmî bilimler arasmda, kı­
raat ilminde icazeti olanlarm
başkanı.
re'îsü’l-küttâb a. LKll ^fi
(menâsıb-ı sittederi) 1. Osman­
lI yönetiminde Dışişleri Ba­
kanı veya makamı. 2. Osman-
h yönetiminde yazı işlerini
yürüten “Divan Kalemi”nin
başkanları.
re'îsü’l-müneccim a. Çy.Jl
^fi Müneccimlerin reisi,
müneccimbaşı, takvim, sal­
name ve benzeri konuları
düzenleyenlerin başkanı.
re'îsü’l-ulemâ a. (LUI ^fi
(kıdem bakımından) 1. Ule-
manm, yani bilim adamları­
nın başı. 2. Bosna-Hersek’te
Diyanet İşleri Başkanlığı.
rek'at a. (ö^J [< Ar. rükû'] İslâmî
inanç sistemlerinin en başmda
gelen “namaz” ibadetinin “kı­
yam, kıraat, rükû ve iki sec-
de”den oluşan her bir unsuru
için kullanılan terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de geçmemekle
beraber, bu kelimeden türeyen
pek çok farklı söz varlıkları ora­
da yer almaktadır (M. F.
resûl
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “rk'a”
maddesi).
remel a. (fi.fi [Ar.] Sözlük anlamı,
“Koşmak, süratli gitmek.” olan
bu terim, hac ibadeti sırasmda
Kâbe’yi tavaf ederken kısa adım­
larla hızh ve omuzları silkeleye­
rek alımlı ve çalımlı bir tarzda
yürümek için kullanılmaktadır.
Bu tarz yürüyüş sünnet olarak
günümüze kadar devam
edegelmektedir.
remy-i cimâr a. (jlu. ^>fi [Ar.]
İslâmî inanca göre, hac sırasm-
da kurban bayramı günlerinde
Mina’da şeytanlara küçük küçük
taş atma işi veya hareketi.
resim, -smi a. Çu«J [Ar.] Osmanlı
mâlî sistemi içinde genel olarak
vergi için kullanılan terim.
resmu’l-hadîs a. (öjjJI ^ufi [Ar.]
Hadis biliminin dayandığı temel
ilkeler ve usul özellikleri.
resmu’s-sahîh a. ^->.»11 ^J [Ar.]
Sahih hadisin dayandığı temel
ilkeler ve usul özellikleri.
resûl a. (J^J [Ar.] (ç. b. rüsül,
rüselâ, ersül) 1. Peygamber
karşılığı Arapça olan ve Kur’ân-
ı Kerîm’de sıkça geçen, “Allah
tarafindan yeni bir kitap ve yeni
bir şeriat düzenlemesi ile insanlık
için gönderilen kimse.” anlanun-
da terim, bk. peygamber 2.
Cibril veya Cebrâ'il için kullanı­
lan bir söz. bk. Cebrâ'il
resûl-i Ekrem
§ tam. resûl-i Ekrem a. (^_£l
J^j) (en saygın peygamber)
Hz. Muhammed.
re'su’l-mâl a. (JUl J^ÎJ bk. semen
ve selem
resûlullah a. (<UI J^J (Allah’ın
elçisi) Hz. Muhammed.
reşen a. (>iJ [Ar.] Hicrî takvimin
recep, şaban ve ramazan ayları-
nm kısaltmalarından oluşan bu
terim, Osmanh devleti döne­
minde kapıkulu askerlerine üç
ayda bir verilen maaş için kul­
lanılmıştır; bk. mevâcib
Reşîd a. (j^J [Ar.] Sözlük anlamı,
“Doğru yolda bulunan, doğru ile
yanlışı ayırabilen.” olan bu söz,
“Doğru yolu en iyi gösteren, irşat
eden.” anlammda “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup Kur'ân-ı Kerîm’de
Allah’a nispet edilmiştir (M. F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “rşd”
maddesi). Bu söz, Allah’m zatî
isimler gurubunda sayılmıştır.
Bu isim, Allah’m doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
ret, -ddi a. (jJ [Ar.] fık. İslâm miras
hukukunda, belirlenmiş hisse
sahiplerinden arta kalan payla-
rm yine mirasa hak kazanmış
kimseler arasmda bölüştürül­
mesi.
566
revâfiz a. (^ijf) [< Ar. râfiza’nın
ç. b.] bk. râfıza
revâtip sünnetler ç. a. Belirli vakit­
lerde ve düzenli bir şekilde kıh-
nan namazlar içinde sünnet
olanları ifade eden terim. Bun­
lar, sabah namazının farzmdan
önce kılman iki rekât, öğle na­
mazının farzından önce kılınan
dört ve sonrasmda kılman iki
rekât, ikindi namazınm farzm­
dan önce kılınan dört rekât, ak­
şam namazmm farzından sonra
kıhnan iki rekât ve yatsı nama-
zınm farzından önce kılınan
dört ve sonrasında kılman iki
rekât olmak üzere toplam yirmi
rekât namazdır. Bunlardan
ikindi ve yatsı namazı öncesinde
kılmanlar “gayr-i mü'ekked
sünnet” (bk. bu madde), ötekiler
“mü'ekked sünnet” (bk. bu
madde) olarak nitelenmektedir.
revm a. ÇjJ [Ar.] Kur'ân-ı Kerîm
tilâvetinde, kelime sonlarındaki
harekeyi hafif bir sesle belli et­
me anlammda kullanılan kıraat
ve tecvit terimi.
Revşeniyye a. (4>1jj) [Ar.] Afganis­
tan bölgesinde Bâyezid-i Ensârî
(öl. 980 / 1573)nin başlattığı ta-
savvufî-siyasî hareketin adı.
re'y a. (JİJ [Ar.] İslâm bilimlerin­
de, şefî ve amelî bir konuda gö­
rüş, düşünce ve kıyas yöntemiy­
le kanaat bildirme.
 567
reyhânî a. Çy^fi [< Ar. reyhân +
î] İslâm hat sanatında, genellikle
Kur'ân-ı Kerîm yazımında kul­
lanılan altı yazı çeşidinden biri­
nin adı. bk. aklâm-ı sitte
rezîlet a. (oLjJ [Ar.] Kötü huy ve
erdem dışı davranışlar için kul­
lanılan ahlâk terimi, “fazilet”
(bk. bu madde) karşıtı.
Rezzâk a. (jl^) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Çokça rızık veren.” olan bu söz,
“Bol nimet veren, bedenlerin ve
ruhların gıdasını yaratıp veren.”
anlammda “esmâ'ü’l-hüsnâ”
(Allah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur'ân-ı Kerîm’de Allah’a nis­
pet edilmiştir (M. F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “rzk” maddesi). Bu
söz, AUah’m fiilî isimleri ve sıfat­
lan gurubunda sayılmıştır. Bu
isim, AUah’m doksan dokuz is­
mini veren İbn Mâce ve Tirmizî
rivayetlerindeki üstede de yer
almıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10).
Rıdvân a. (jl^J [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de “rıza” anlammda kul-
lanılan ve cennetin muhafızı
olarak gösterüen melek.
Rıdvân Bi'âtı a. Hz. Muhammed’in
hac yapmak üzere Hicret’in 6.
yıhnda (M. S. 628) kendisine bağ-
h bir grup Müslüman Ue Mek­
ke’ye giderken önünün kesilme-
si üzerine yanında bulunan bu
Müslüman grup Hz. Peygam­
ber’e ve İslâm’a sadık kalacakla-
ribbiyyûn
nna dair Rıdvan adı verilen bir
ağacm altında biat verdüer. Bu
olaya istinaden bu terim, İslâmî
gelenekte “Rıdvân Bi'âtı” olarak
amlagelmiştir.
rıfk a. (jiJ [Ar\ Nezaket ve yumu­
şaklık anlammda kuUamlan ah­
lâk terimi.
rık a. (jj [Ar.] fik. İslâm hukukun­
da, kölelik.
rızâ a. (LâJ [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de AUah’a nispet edüen
ve “Allah’ın kulundan, kulun da
Allah’ından hoşnut ve razı olma­
sı.” anlammda kuUamlan Al­
lah’ın haberi sıfatlarmdan biri.
Bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’de
yetmiş üç ayette geçmektedir.
rızâen lillah a. (dil pLâJ [Ar.] AUah
rızası içini bir karşılık bekle­
meksizin anlammda iyi dilek sö­
zü.
rızık a. (yfi [Ar.] AUah’m canhlar
için verdiği maddî ve manevî
nimetler. Bundan dolayı da yüce
AUah “Rezzâk” (bk. bu madde)
olarak adlandınlmıştır ve bu ad
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimleri) arasmda yerini almış­
tır.
ribâ a. (LJ [Ar.] Arapçada “faiz”
(bk. bu madde) için kuUamlan
terim; bk. faiz
ribbiyyûn a. (â^fi [Ar.] Yahudi
geleneğinde öğretici veya yöne­
tici konumundaki “Rabbâniy-
yûn” (bk. bu madde) a tabi olan
ricâl
sıradan halk için kullanılan bir
Kur'ân terimi.
ricâl ç.a. (JLj) [Ar.recül’ün ç. b.] 1.
“Erkekler, ileri gelenler, saygın
kimseler.” anlammda bir terim.
2. Hadis biliminde, hocalar, ha­
dis rivayet edenler, çok tanmmış
kimseler için kullanılan terim.
§ tam. ricâl-i devlet a. (cip
JLJ Devlet ricali, devletin
ileri gelenleri.
ricâl-i dûdmân-ı bektâşiyân
a. ÇjLuUa^ı jLöJjj J^jJ tar.
Yeniçeri ocağının yüksek
rütbeli subayları.
ricâl-i gayb a. (^ Jkj) bk.
ricâlü’l-gayb
ricâl-i ilâhiyye a. («l^I Jkj)
tas. Allah’ın manevî kudret
ve kuvvetine sahip olan evli­
ya, ricalullah.
ricâl-i ilmiyye a. (û«k J^j)
Ulema smıû, bilim çevresinin
ileri gelenleri.
ricâlü’l-feth a. (pül JLj) tas.
Bir kısım evliya hakkında
kullanılan bir terim. Bazı
mutasavvıflar bunları yirmi
dört olarak göstermiş ve
mümin kulların kalplerine
nüfuz ederek maarif ve gizli
bilgileri onlara verdiğini ifa­
de etmiştir. Bunların ikisi
sağda, altısı mağripte, dördü
maşrıkta, kalanı değişik yer­
lerde olarak gösterilmiştir.
568
ricâlü’l-gayb a. (uâil JU.J Al­
lah’m emirlerine göre insan­
ları yönlendiren ve gözle gö­
rünmeyen kutsal kimseler
veya gizli ya da aşikâr velîler
topluluğu için kullanılan bir
terim, bk. abdâl
ricâlü’l-hadîs a. (^xJi JLj)
Hadis biliminde, ravîleri ve
güvenilirliklerini belirlemeye
yarayan yan dallar için kul­
lanılan bir terim.
ricâlü’l-hannân a. (jlkilJLj)
tas. Bir kısım evliya hakkında
kullanılan bir terim. Bazı
mutasavvıflar bunları on beş
olarak gösterir. Onlarm mü­
minler ve kâfirler üzerinde
baskm güçleri olduğu ifade
edilmiştir.
ricâlü’l-kuvve a. (»jül JLJ
Tasarruf sahibi cezbeliler, de­
liler için kullanılan bir terim.
ricâlü’l-mennân a (jUl Jk)
tas. Bir kısım evliya hakkında
kullanılan bir terim. Bazı
mutasavvıflar bunlan on bir
olarak gösterirken bazıları
bu saymm her asırda değişti­
ğini ifade etmişlerdir. Onla­
rın gıdaları olarak Hakk’m
nefesi gösterilmiştir.
ricâlü’t-taht el-esfel a. (Ji^Vl
caJI JLj) bk. ricâlü’l-
mennân
ricâlü’l-ulâ a. (^LJI JL^) tas.
Bir kısım evliya hakkında
 569
kullanılan bir terim. Bazı
mutasavvıflar bunları
“abdâl-ı seb'a” (bk. bu mad­
de) nm dışında göstermişler
ve onlarm her nefeste Allah’a
miraç ederek “ilm-i hâs” tah­
sil ettiklerini ifade etmişler­
dir.
ricâlü’l-eyyâmi’s-sitte a.
(üjı ^ı JLJ Bir kısım evli­
ya hakkında kullanılan bir
terim. Bazı mutasavvıflar
bunları altı olarak göstermiş
ve bunu “eyyâm-ı sitte” (bk.
bu madde)nin oluşumundaki
sırrı temsil eden güçler ola­
rak ifade etmişlerdir.
ricâlû’l-mâ a GUI JUJ tas.
Bir kısım evliya hakkında
kullanılan bir terim. Bazı
mutasavvıflar bunları deniz­
ler ve ırmaklar kenannda
yerleşmiş bulunan ve de
Hakk’a ibadet eden taife ola­
rak göstermişlerdir.
ricâlullah a. (<UJl jy [Ar.] tas.
Allah’m manevî kudret ve kuv­
vetine sahip olan evliya.
ric'at a. (c^fi [Ar.] bk. rec'at
ric'î talâk a. ftk. İslâm hukukuna
göre, evlilikte erkeğe, yeni bir
nikâha ihtiyaç olmadan tek ta­
raflı irade beyanı ile boşadığı
eşine dönebilme imkânı veren
fıkıh terimi.
rics a. G^J [Ar.] “Pis olan şey”
anlamında kullanılan ve
Rifâ'iyye
Kur'ân-ı Kerîm’de on yedi ayet­
te geçen bir terim.
ridâ a. GbJ [Ar.] Hac veya umre
ibadeti sırasmda, ihrama girmek
için günlük elbiselerini çıkara­
rak büründükleri ve havlu cinsi
örtüden baş hariç vücudun bel­
den yukarı bölümünü kapatan
iki parça giysi.
ridde a. (»jJ [Ar.] fik. Bir Müslü-
man’m İslâm dininden çıkması
anlammda kullanılan bir fıkıh
terimi.
rifâde a. (»jliJ [Ar.] Hac ibadeti
sırasmda ihtiyaç sahibi hacılara
yemek dağıtma görevi ve işi için
kullanılan terim. Bu görev,
Mekke’de cahiliye döneminde
başlamış, Hz. Peygamber bunu
kurumsallaştırmış, kendisinden
sonra yaşamasına ön ayak ol­
muştur. -
Rifâ'îlik a. bk. Rifâ'iyye
Rifâ'iyye a. (ZLüJ [Ar.] İslâm dün-
yasmm ve inancmm ilk
tarikatlerinden biri olan ve
Ahmed er-Rifâ'î (öl. 578 / 1182)
ye nispet edilen tarikatin adı.
Irak’m güneyindeki Batâih böl­
gesinde kurulan ve oradan Ana­
dolu’ya kadar uzanan geniş bir
coğrafyaya yayılan bu tarikat,
Türkiye’de “Rufâiyye” olarak da
anılmaktadır. Temelde kitap ve
sünnete dayanan, tevazu ve al­
çakgönüllülüğün esas almdığı
bir inanç sistemine bağlı kalan
rihle
bu tarikat, varlığını günümüze
kadar Endonezya’dan Hindis­
tan’a, Kuzey Afrika’dan Balkan­
lara kadar bütün İslâm dünya-
smda tanınmış ve benimsenmiş
bulunmaktadır.
rihle a. (<kj) [Ar.] Hadis biliminde,
hadis öğrenmek için yapılan se­
yahatler ve yolculuklar.
rikâ' a. (^üj [Ar.] İslâm hat sana­
tında, genellikle önceden belir­
lenmiş aym ebatlarda kâğıt veya
parşömen parçaları üzerine hız-
hca yazılan yazmın adı ve bu
yazı için kullanılan terim. Bu
yazı türü, altı yazı çeşidi
(aklâm-ı sitte) arasmda yer al­
maktadır; bk. aklâm-ı sitte
rik'a a. (<ûj) [Ar.] İslâm hat sana­
tında, genellikle çabuk, kolay
yazma ve okuma ihtiyacmdan
doğmuş, özünde divâni özellik­
ler dç taşıyan ve sıklıkla günlük
hayatta kullanılmış olan bir tür
yazı çeşidinin adı ve bu yazı için
kullanılan terim.
rikâb a. LISJ [Ar.] Bazı Türk-İslâm
devletlerinde, özellikle de Os­
manlIlarda padişaiun huzurunu
ve maiyetindeküeri ifade eden
terim.
rikâbdâr a. (jhISJ [< Ar. rikâb +
F. dâr] Bazı Türk-İslâm devletle­
rinde saray ve çevresindeki
ahırlarda, özellikle de OsmanlI­
larda padişahm maiyetinde gö­
rev yapan kimseler.
570
rikâk a. (jL5j [Ar.] Bir zühde, yol
gösteren veya ahrete yönelmeyi
teşvik eden ve kötülüklerden
uzak durmayı öğütleyen hadis­
ler.
rikket a. (&J [Ar.] Bir hadis met­
ninde dilbilgisi kurallarının bo­
zukluğu sebebiyle anlam yeter­
sizliğinin veya karışıklığmın bu-
lunmasmdan dolayı hadisin
“merfû” (bk. bu madde) özellik
taşıması anlamında terim.
rind a. (jij [F.] Kendini hiçbir kayıt
ve dinî kurallara bağlamayan,
yalnızca Allah inancı üe yetinen
ve dünyevî işlerle gününü geçi­
ren kimseler.
risâlet a. (cJLj [Ar.] 1. “Peygam­
berlik, elçilik, nebîlik.” anlamm­
da kullarulan terim; bk. nübüv­
vet 2. fik. Bir kimsenin kendi
irade beyanını bir başka kimse­
ye ifade etme anlammda kıüla-
nüan fıkıh terimi.
risâlet-me'âb a. ÇldLJ [<Ar.
risâlet + me'âb] 1. Peygamber­
lik eden, nebî. 2. Hz. Muham­
med.
risâlet-penâh a. GLüILJ [<Ar.
risâlet + pemâh] Hz. Muham­
med.
rivayet a. (culj [Ar.] Hadis bili­
minde, üzerinde çalışüan veya
konuşulan hadisi kaynağına da­
yanarak ve senedli olarak nak­
letmek. Bir rivayette üç temel
 571
unsur aranmıştır: “râvi, sened,
metin” (bk. bu maddeler)
§ tam. rivâyet ale’l-vech a.
(tş.jll^k liy Hadisleri usu­
lüne göre rivayet etme.
rivâyet bi’l-lafz a. (JüUL <JjJ
Hadislerin orijinal biçimle­
riyle, yani Hz. Peygamber’in
ağzından çıktığı biçimde ri­
vayet edilmesi.
rivâyet bi’l-ma'nâ a. (^L
<>iy Hadislerin orijinal bi­
çimleriyle değil, ancak hadi­
sin asıl manasını bozmadan
kısaltılarak rivayet edilebile­
ceğini ifade eden terim.
rivâyet asn a. Hadis biliminde,
hadis rivayetlerinin sağlamlığı
bakımından hicretten sonra ilk
üç asır için kullanılan terim.
rivâyeten a. (tlj [Ar.] Hadis bili­
minde, hadis rivayetlerinin Hz.
Peygamber’e nispet edildiğini
ifade eden terim, bk. merfû ha­
dis
riyâ a. Gy [Ar.] Allah adına ya­
pılması kabul edilen bir ibadeti
başkalarmm önünde gösterişe
dönüştürerek ifa etme. Bu dav­
ranış, bireyin kişilik ahlâkının
ifadesi olarak yorumlanmış ve
nitelenmiş; Türkçede “iki yüzlü­
lük” olarak ifadesini bulmuştur.
riyâzet a. (c^Lj [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasında nefis terbiyesi
rûh-ı insânî
için kullanılan terim. Büyük mu­
tasavvıflar nefsi terbiyesini fark-
h yorumlamışlardır. Bunlardan
en yaygmı, “az yemek, az uyu­
mak, az konuşmak, başkalarının
eziyetlerine hoşgörü ile yaklaş­
mak.” olarak ifade edilmiştir.
Buna göre az yemek, şehveti öl­
dürür; az uyumak, iradeyi saf­
laştırır; az konuşmak, tehlikeyi
defeder; eziyetlere hoşgörü ile
yaklaşmak, amaca ulaşmayı sağ­
lar olarak yorumlanmıştır.
rubâ'î a. yy [Ar.] bk. rubâ'iyyât
rubâ'iyyât ç.a. (oLy [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadisi kaydeden
derleyiciden veya onu kaleme
alan ravîden Hz. Muhammed’e
varıncaya kadar senedinde dört
ravî bulunan hadisler.
Rufâ'iyye a. bk. Rifâ'iyye
rûh a. (^J [Ar.] (ç. b. ervâh) 1.
“İnsanda ve hayvandaki hayatın
özü, can, nefes.” anlammda te­
rim. İnsana yüce Allah tarafin­
dan “rûh”un verilmesi Kur'ân-ı
Kerîm’de iki ayette açıkça ifade
edilmektedir (“Secde suresi”, 32
/ 9; “Sâd suresi”, 38 / 72). 2.
Cibril veya Cebrâ'il için kullanı­
lan bir söz. bk. Cebrâ'il
§ tam. rûh-ı a'zam a. ÇJul
Cju) (en büyük ruh) tas. İlâhî
tecellî yeri olan insan ruhu.
rûh-ı insânî a. yLjl £jJ
İnsan ruhu, can.
rûh-ı İlâhî
rûh-ı İlâhî a. (^1 ^jJ tas.
Tecellînin özü anlamında te­
rim.
rûh-ullah a. (dil ^jJ tas. bk.
rûhullah
rûhuT-emîn a. (û-^tjJ
Kur’ân-ı Kerîm’de Hz. Ceb­
rail için kullanılan terim. Bu
söz ve “rûhu’l-kudüs”,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Bakara
suresi” (2 / 87, 253), “Nahl
suresi” (16 / 102), “Şu’arâ
suresi” (26 / 193) inde geç­
mektedir. bk. Cibrîl öz.a.
(JyJ bk. Cebrâ'il
rûhu’l-kudüs a. (^âll rjfi
(mukaddes ruh) bk. rûhu’l-
emîn, ve Cebrâ'il
rûhu’r-rûh a. (^l ^fi tas.
Tasavvuf inancına göre
“insân-ı kâmil” (bk. bu mad­
de) için kullanıldığı kadar
“rûh-i İlâhî” (bk. bu mad-
de)nin yansıması olarak da
gösterilmiştir.
rûhânîlik a. bk. rûhâniyyet
rûhâniyyet a. (oûLjj) [Ar.] 1. Ölen­
lerin ruhlar âlemindeki yeri. 2.
Bütün dinlerdeki mezhep lider­
lerinin konumu.
rûhâniyyûn ç.a. (j^Ljj) [Ar.] tas.
Tasavvuf inancma göre, cisimle
ilgisi olmayan, cisimden sıyrıl­
mış ruhtan ibaret olan varlıklar,
yani melekler.
572
ruhbân a. (jUj) [Ar. râhib’in ç. b.]
Kendisini ibadete adayan
Hrıstiyanlar için Kur'ân-ı Ke­
rîm’de geçen bir terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de dört ayette
geçmektedir (“Mâ'ide suresi” (5
I 82), “Tevbe suresi” (9 / 31 ve
34), “Hadîd suresi” (57 / 27).
ruhsat a. (c-»^J [Ar.] fik. Birtakım
mazeretlerden dolayı aslî hük­
mün yerine getirilmemesini
meşru sayan ve kolaylaştırma
esasına dayanan bir fıkıh terimi.
Buna örnek olarak, hasta kimse­
lerin oturarak namaz kılması
gibi veya hasta veya seferî kim­
senin orucunun kazaya bırak­
ması gibi durumlar “ruhsat”
olarak gösterilmektedir.
rûhullah a. (dil ^^ tas. Müslü­
manlar tarafmdan Hz. îsa için
kullanılan bir söz.
rukbâ a. (^fi [Ar.] fik. İslâm hu­
kukuna göre, mal bağışı yapıhr-
ken mal bağışlanan kimsenin
ölümü durumunda bağış yapı­
lan malın aslî sahibine dönmesi
anlammda kullanılan bir fıkıh
terimi.
rukye a. (cjj) [Ar.] İslâm geleneği
içinde oluşan, hastalık ve kötü­
lüklerden korunmak veya kur­
tulmak amacıyla dua okuyup üf­
leme.
Rûmiyye öz.a. («uj [Ar.rûmî sö­
zünün müennes (dişil) biçimi.]
tas. İslâmî tarikatlerden 16. yüz-
 573
yılda ortaya çıkan, Kadiriyye
tarikatinin bir kolu olup İsmail
Rûmî (öl. 1041 /1631) tarafmdan
kurulmuştur. Bu tarikatin silsi­
lesi Abdülkadir Geylânî’ye kadar
ulaştığı kaynaklarda zikredil­
mektedir. İsmail Rûmî Efendi
bizzat kendisi Anadolu’nun pek
çok beldesini dolaşmış ve her
gittiği yerde tekkeler kurmuş,
hatta Mısır’a kadar giderek
tarikatini oralara taşımıştır.
Sonra 1611 yılında İstanbul’a
dönerek Tophane’de yaptırdığı
Kadirîhane’de faaliyetini devam
ettirmiştir. Bu tarikat, İsmail
Rûmî’nin adından dolayı
“Rûmiyye” olarak anılmış ve
1925 yılında çıkarılan tekke ve
zaviyelerin kapatılması kanu­
nunun yürürlüğe girdiği tarihe
kadar Türkiye Cumhuriyeti sı­
nırlan içinde faaliyetlerini sür­
dürmüştür.
Rûm suresi a. (^ *[< Ar.
“Sûretü’r-Rûm” ( (ijl s^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in. otuzuncu,
iniş sırasına göre seksen dör­
düncü suresi olup “İnşikak su­
resi” (84)nden sonra “Ankebûd
suresi” (29)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
altmış âyetten meydana gelmek­
tedir. Admı ilk ayetlerde geçen
ve Bizans’tan söz eden “Rûm”
sözünden almıştır. Surenin
özünde Allah’m birliğinden, il­
minden, kuretinden ve âhirete
imandan söz edilmektedir.
rükû
Rûşeniyye öz.a. (ûiyj) [Ar. sözü­
nün müennes (dişil) biçimi] İs­
lâmî tarikatlerinden 16. yüzyılda
ortaya çıkan, Halvetiyye
tarikatinin Ömer el-Rûşenî
(01.892 / 1487) ’ye nipet edilen
bir büyük kolunun adı. Bu tari­
kat, daha çok Azerbaycan bölge­
si ve Tebriz çevresinde yayılmış­
tır ve “Halvetiyye” (bk. bu mad­
de) tarikatinin temel ilkelerine
bağlı kalarak faaliyetini sür­
dürmüştür.
rûz a. (jjj) [F.J “Gün” anlamındaki
bu söz, başka kelime ve terkip­
lerle yeni terimlerin oluşmasmı
sağlar.
§ tam. rûz-ı belâ a. Gç ^J
tas. Tasavvuf ehli arasında
“kal ü belâ” (bk. bu madde)
için kullanılan terim.
rûz-ı elest a. (oJl jjJ bk.
bezm-i elest
rûz-ı Hızr a. (^ j^J Halk
arasmda “Hıdrellez” (bk. bu
madde) olarak kullanılan te­
rim.
rûz-ı kâr a. G& jjJ tas. Ta­
savvuf ehli arasında yaşanı­
lan zaman anlammda kulla­
nılan terim.
rücû a. (f^j) [Ar.] tas. bk. kavs-i
urûc
rükû a. (^jSJ [Ar.] İslâmî ibadetle­
rin temel unsurlarından olan
“namaz” (bk. bu madde) m aslî
bölümlerinden olan ve “kırâ'at”
rükün
(.bk. bu madde) in tamamlanma­
sından sora baş ve sırt düz bir
konum oluşturacak ve eller diz­
lere destek olacak ve dayanacak
biçimde öne doğru eğilme işi
veya hareketi.
rükün, -knü a. (^J \Ar.] ftk. İslâmî
inanca göre, bir ibadetin hukukî
fiil veya işlemini oluşturan ana
unsur anlamında kullanılan fı­
kıh terimi. Söz gelişi, namazm
rükünlerinden biri Kur'ân tilâ­
veti olması gibi.
rüşd a. (^ft [Ar.] 1. Hak yolunda
yürüme, iyiyi kötüden ayırt
edebilme yetisi olarak tanımla­
nan ve Kur'ân-ı Kerîm’de geçen
bir terim. Kur'ân-ı Kerîm’de bu
sözden türemiş on dokuz söz
geçmektedir (M. F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “rşd” maddesi). 2. fik.
İslâmî inanca göre, bireyin mül­
kî, hukukî ve fikrî olgunluğa
ermesi anlamında bir fıkıh te­
rimi.
rüşvet a. (&^J [Ar.] ftk. Bir yetkiyi,
bir görevi veya nüfuzu kendi
menfaati için kötüye kullanma
ve bundan çıkar sağlama anla­
mmda kullanılan bir fıkıh teri­
mi.
rü'yâ a. (LjJ [< Ar. rü'yet] 1. Uyku
sırasmda zihinde oluşan görün­
tülerin bütünü anlamında terim.
Bu söz, “hulm” (korkucu düş) ile
birlikte değerlendirilmiş; hatta
Hz. Peygamber bir hadisinde
“Rüyâ Allah’tan, hulm ise şey­
574
tandan.” (Buhârî, “ta'bîr, 3, 4;
Müslim, “rüyâ”, 2; Tirmizî,
“rüyâ”, 5) diyerek her iki söz
arasındaki farkı vurgulamıştır.
Kur'ân-ı Kerîm’de ise bu söz,
pek çok yerde geçmektedir. Söz
gelişi, “Yûsuf suresi” (12 / 4 ve
5, 43, 100) nde Hz. İbrahim,
Yûsuf ve Mısır hükümdarlarının
gördüğü rüyalardan söz edil­
mektedir; “Feth suresi” (48 / 27)
nde Hz. Peygamber’in gördüğü
bir rüya anlatılmaktadır;
“Sâffât suresi” (37 / 100) nde
Hz. İbrahim’in rüyasında oğlunu
kurban etmesi tavsiye edilmek­
tedir. 2. tas. Tasavvuf inancına
göre, insanlann kalplerinde olu­
şan ve karar kılan şeyin tahay­
yül ve tasavvur yoluyla zihinde
idrak edilmesi için kullanılan te­
rim. Sufîlere göre, âlem bir ha­
yal, rüya da bu hayal âleminin
yansımasıdır. Öte yanda “rü'yâ”
ve rüya tabirleri konusunda Hz.
Peygamber de bazı hadislerinde
gündeme getirmiş; bunları sa­
habeleriyle yorumlamıştır. Nite­
kim Buhârî, “rü'yâ” konusunu
kitabmm “Kitâbu’t-Ta'bîr” baş­
lıklı bölümünde Hz. Peygam­
ber’in hadislerine dayanarak et­
raflıca incelemiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 15, s.
6854-6920).
rü'yâ tabiri a. bk. rü'yâ
rü'yet a. (cujJ [Ar.] tas. “Görülme,
izlenme.” anlammdaki bu söz,
tasavvuf inancma göre, Allah’ı,
 575
Hz. Peygamberi, melekleri,
velîleri ruh dünyasında görme
anlamında kullanılan terim.
§ tam. rü'yet-i hilâl a. (Jyu
üyj) “Hilâlin görülmesi.” an­
lamındaki bu söz, dinî terim
olarak kamerî ayların tespi­
tinde ayın hareketinin göz­
lenmesi anlamında kullanıl­
rü'yetullah
maktadır. Buna göre oruç,
hac, fıtır sadakası, kurban gi­
bi ibadetlerin ne zaman baş­
layacağı ayın hareketlerine
göre tespit edilmektedir.
rü'yetullah a. (dJlljj) [Ar.] Mü­
minlerin âhirette Allah’ı görme­
si anlamında kullanılan bir ke­
lâm terimi.
sâ'a / sâ'at a. («L, / ^L) [Ar.]
Kıyametin kopma zamanı ve kı­
yamet günü anlammda Kur'ân-ı
Kerîm’de kırk sekiz ayette geçen
bir terim. Bu ayetlerden kırkı,
doğrudan terim niteliğindeki an­
lamı içermektedir, bk. kıyamet
günü
sabah namazı a. Sabaha karşı tan
yerinin ağarması ile başlayan ve
güneşin doğuş anma kadar ge­
çen süre içinde dört rekât olarak
kılınan namaz. İlk iki rekâtı
sünnet, son iki rekât ise farz ni­
yeti ile eda edilir. Yatsı namazı-
nm fazüeti için Hz. Peygamber,
şunları söylemiştir: “Eğer onlar
ateme (yatsı) ve fecr (sabah) na­
mazlarındaki fazileti bilir olsa­
lardı (muhakkak ona emekleye­
rek gelirlerdi) buyurdu” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, 2 / 626).
sâbbe a. (<ÛM [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in ölümünden sonra, Hz.
Ali’yi desteklemeyen ve sahabe­
nin pek çoğunu kusurlu sayan
ve onlara dil uzatan Şiî grupları.
sâbık a. (j^M [Ar.] (ç. b. sâbıkât,
sâbıkln, sâbıkün) 1. Sözlük an­
lamı, “Üstün olan, önceliği bulu­
nan, öne geçen.” olan bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de iki ayette
teklik biçimiyle, beş ayette de
çokluk biçimleriyle geçmekte
(bk. M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“sbk” maddesi) ve salih ameller
işleyen, haram ve günahlardan
sakman mümin anlammda kul­
lanılmaktadır. 2. Hadis bilimin­
de, aynı hocadan rivayet eden
iki ravîden birinin ölümü öte­
kinden çok önce olan kimse için
kullanılan terim.
sabır, -brı a. f^) [Ar.] Sözlük
anlamı, “Dayanma, dayanıklılık.”
sâbık u lâhık
olan bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
yetmiş ayette geçmekte (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “sbr”
maddesi) ve başa gelen kötülük­
lerden şikâyet etmeyen, sızlan­
mayan, ruhî dengeyi bozmamak
için dayanma gücünü ön planda
tutan mümin anlammda kulla­
nılmaktadır. Kur'ân-ı Kerîm’irı
“Âl-i İmrân suresi” (3)nin 200.
ayetinde “sabır”ın önemi şöyle
vurgulanmaktadır: “Ey iman
edenler! Sabrediniz ve sabırda
düşmanları geçiniz.”
sâbık u lâhık a. (j^.V j j^M [Ar.]
Hadis biliminde, aynı kaynaktan
hadis rivayet eden iki ravînin
ölüm tarihleri arasmda uzun bir
zaman aralığmm geçmesini ifa­
de eden terim.
sâbıka a. (AL) [Ar.sâbık sözünün
müennes (dişil) biçimi.] (ç. b.
sevâbık ve sâbıkât) 1. Geçmiş
olay veya durum. 2. Bir kimse­
nin daha önce bir mahkemeye
düşüp ceza almasma sebep olan
suç ve kabahat.
§ tam. sâbıka-i meşiyyet-i
ilâhiyye a. (<ayi cu.L AL)
Alın yazısı, kader veya mu­
kadderat.
sâbihât ç.a. ULL) [Ar.] Allah’ın
buyruklarmı yerine getirmek
için gökyüzünde yüzer gibi do­
laşan melekler (Nâziât suresi,
191 A).
578
sâbi'in ç.a. (jLLs) [Ar. sâbi”m ç.
b.] Kur'ân-ı Kerîm’de “ehl-i
kitâb” (bk. bu madde) arasında
sayılan, ancak haklarında hiçbir
bilgi verilmeyen bir dinî grup.
“Bakara suresi” (2)nin 62. aye­
tinde mealen, “Mü'minler, Yahu-
diler, Hristiyanlar, Sabitlerden
Allah’a ve ahret gününe inanıp
yararlı iş yapanların ecirleri Rab-
lerinin katindadır.” denilerek bu
dinî grubun adı zikredilmekte­
dir.
sâbikûn ç.a. (j^L) [Ar.sâbık’ın ç.
b.] Mekke’den Medine’ye hicret
edenler ve Medine’de bunları
ağırlayanlar arasında İslâmiyet’i
ilk kabul eden Müslümanlar.
§ tam. sâbikûn-i evvelûn ç.a.
(jjljl jjLL) İlk Müslüman
olan Hz. Ebubekir, Hz.
Hadice, Hz. Ali, Hz.Ömer gibi
Hz. Peygamber’in yakınları­
nın da aralarmda bulunduğu
40 kişilik bir sahabe grubu.
sâbit s. (^li) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Değişmeyen, sağlam.” olan ve
hadis biliminde, “sahih hadis”
(bk. bu madde) anlammda kul­
lanılan bu söz, aynca, “ceyyid,
mahfuz, müstakim, nebîl,
sâlih” (bk. bu maddeler) terim­
leriyle eşanlamlı olarak değer
kazanmıştır.
Sabûr a. (j^) [< Ar. sabr] Sözlük
anlamı “Kendine hâkim olmak,
tahammül etmek.” olan bu söz,
 579
Kur'ân-ı Kerîm’de “Günahkâr­
ları cezalandırma konusunda
acele etmeyip lütfuyla ve iyilikle
muamele eden, çok sabırlı.” an­
lamında Allah’a nispet edilmek­
tedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “sbr” maddesi). Bu isim,
Allah’ın doksan dokuz ismini
veren îbn Mâce üstesinde bu­
lunmazken Tirmizî rivayetle­
rindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82).
sa'd a. (au,) [Ar.] “Kutluluk, uğur.”
anlamında bu söz başka kelime
ve terkiplerle yeni terimler oluş­
turur, nahs (bk. bu madde) kar­
şıtı.
§ tam. sa'd-ı asgar a. (>^»1
a*xu) astr. Zühre yıldızı.
sa'd-ı ekber a. (/I j*-,) astr.
Müşteri yıldızı.
sa'dü’d-dîn a. (j^Jl^^) “Di­
nin uğuru.” anlamında bu
söz, erkek adı olarak kulla­
nılmaktadır.
sa'du-llah a. (dlljıu») “Al­
lah’ın mübarek kıldığı (kim­
se).” anlammda bu söz, genel­
likle erkek adı olarak kulla­
nılmaktadır.
sadaka a. (dj^) [Ar.] (ç. b. sadakat)
Allah rızası için veya dinin veci­
belerini yerine getirmek üzere
fukaraya verilen para veya yapı­
lan yardım. Bu ibadet, belirli bir
gelir düzeyinin üzerinde kazan­
cı bulunan ve “zekât” (bk. bu
sadaka-i muharreme
madde) ile “fitır” (bk. bu madde)
sadakası dışmda Müslümanlar
için gönüllü olarak yoksullara
verilmesi söz konusu olan malî
yardım için kullanılmaktadır. Bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’de beş ayet­
te teklik biçimiyle, sekiz ayette
ise çokluk biçimiyle geçmekte­
dir. Özellikle de “Bakara sure­
si” (2)nin 264. ayetinde sadaka­
nın nasıl verilmesi gerektiği
açıkça ifade edilmektedir. Ayrı­
ca pek çok hadiste de bu sözün
varhğı söz konusudur. Bunun
bir örneği şu hadistir: “Sadaka
malı eksiltmez.” (Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. I, s. 577)
§ tam. sadaka-i câriyye a.
(₺jk üü) Cami, okul, yol,
köprü yaptırmak gibi devam­
lı hayır getiren sadaka.
sadaka-i fıtr a. (>i Uj^)
Ramazan aymda verilen ve
ihtiyaçtan fazla mah bulunan
müminler için vacip olan sa­
daka.
sadaka-i mahbûse a. («u-^.
üju») huk. Şeriat hukukuna
göre vakfedilen sadaka, sa­
daka-i mevkufe.
sadaka-i mevkûfe a. (<ij^.
üa^) huk. Şeriat hukukuna
göre vakfedilen bina için kul­
lanılan terim.
sadaka-i muharreme a.
(<u^ ^) bk. sadaka-i
mevkufe.
sadaka-i muhbese
sadaka-i muhbese a. (^
Uj^) huk. bk. sadaka-i
mevkûfe
sadakatü’l-fıtr a. Oill üj^)
fik. bk. sadaka-i fitr
sadakallahü’l-azîm cüm. (^.11 <UI
j.u^) [Ar.] “Allah doğru söyledi.”
anlamındaki bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’den bir veya daha fazla
ayet okunduktan sonra söylenir;
AUah’m kelâmmı tasdik anla-
mmdadır.
sader a. (j^) [Ar.] Hac ibadeti
sırasmda, veda veya ziyaret ta­
vafı.
sâdât ç. a. (oLM [Ar. seyyid’in ç.
b.] Hz. Peygamber’in soyundan
gelenler.
§ tam. sâdât-ı kirâm ç. a.
Çljî obL) Hz. Peygamber’in
soyundan gelen saygm ve şe­
ref sahibi kimseler.
sader tavafı a. bk. veda tavafi
sâdık s. (jjL>) [Ar.] “Söz ve vadinde
doğru olan ve her sözünü yerine
getiren.” anlamında AUah’m sı­
fatı. Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
“En'âm suresi” (6 / 146) nde
çokluk biçimiyle “sâdıkûn” (sa­
dık olanlarız) diye geçmektedir.
Sa'diyye a. (L^^ [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 12. yüzyılda or­
taya çıkan, Sadeddin el-Cebâvî
(öl. 575 / 1180) ye nispet edilen
ve Şam merkez olmak üzere
Hamâ, Humus, Halep, Akkâ,
580
Nablus, Sayda bölgesinde kuru­
lan, sonra Anadolu’ya yayılan ve
İstanbul’a kadar uzanan geniş
bir coğrafyada taraftar bulmuş
olan bir tarikatin adı. Bu tarikat,
İslâm dünyasmda kurulan ilk
örneklerinden olup Abdülkadir
Geylânî’nin Kâdiriyye ve Ahmed
er-Rifâ'iyye’nin Rifâ'iyye tari-
katleri üe çağdaş olduğu ve ge­
niş bir coğrafyaya yayıldığı kay­
naklarda zikredümektedir.
sadr a. (j.u^) [Ar.] 1. “Baş, göğüs.”
anlamında bu söz, başka kelime
ve terkiplerle yeni terimler oluş­
turur. 2. tas. Tasavvuf inancm-
da, Uâhî bilginin kaynağı olan
kalbin yedi mertebesinden biri­
ni ifade etmektedir.
§ tam. sadru’l-evvel a. (Jj^l
jj^) Hadis büimi tarihinde,
hayırla anılan ilk üç nesü.
Bunlar: sahabeler, tâbiîler,
tebe-i tâbiîn
sadru’l-hadîs a. (iujJl jj^)
Hadis büiminde bir hadisin
metninin baş tarafmı ifade
eden terim.
sadru’s-sened a. (jUI jj^)
Hadisin senedinde bulunan
yazar tarafmı ifade eden te­
rim.
sadrî a. (^j^) [Ar.] Annenin
sülbünü devam ettiren çocuklar.
sadriyye a. (^j-u^) [Ar.] bk. sadrî
Sâd suresi a. '^ [< Ar.
“Sûretü Sâd” ("^ sj^)] Kur’ân-
 581
ı Kerîm’in otuz sekizinci, iniş sı­
rasına göre otuz sekizinci suresi
olup “Kamer suresi” (54)nden
sonra ve “A'râf suresi” (7)nden
önce Mekke döneminde nazil
olmuştur ve seksen sekiz ayet­
ten meydana gelmektedir. Admı
ilk söz olan sâd ("^dan almak­
tadır. Surenin özünde İslâm
inancınm üç temel vasfı olan
“tevhid, nübüvvet, âhiret” (.bk.
bu maddeler) konuları gündeme
gelmekte ve insanların bunlara
inanmaları tavsiye edilmektedir.
Hz. Peygamber’in “Sâd sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buharı ve Tercemesi, C. 10, s.
4701-4706.
sadûk s. (jjj^) [Ar.] Hadis bili­
minde, çoklukla ravînin güveni­
lir olduğunu ifade eden bir te­
rim.
saf a. ( Lu>) [< Ar. şaft] ftk. İslâmm
temel ibadetlerinden olan “na­
maz” (bk. bu madde) ın aslî rü­
künlerinden olan ve cemaatin
yan yana sık ve düzgün biçimde
bir sıra oluşturmasını ifade eden
bu terim, namaz ibadeti sırasın­
da üzerinde titizlikle durulan
bir konumdadır.
Safâ ve Merve a. Hac ve umre iba­
deti sırasında, hacıların uğrak
yeri olarak nitelenen iki tepe
için kullanılan ad ve terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de bu iki tepe­
nin Allah tarafından konulmuş
sembollerden olduğu “Bakara
safka
suresi” (2 / 158) nde ifade edil­
mektedir.
Sâffât suresi a. (^ 6j^w öULo)
\<Ar. “Sûretü’s-Sâffât” (olîLJI »j
^u)] Kur'ân-ı Kerîm’in otuz ye­
dinci, iniş sırasına göre elli al­
tıncı suresi olup “En'âm suresi”
(6)nsen sonra ve “Lokman su­
resi” (31)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve yüz
seksen iki ayetten meydana
gelmektedir. Admı ilk ayetin ba-
şmdaki “ve’s-sâffât” (saf saf di­
zilenler) sözünden almaktadır.
Surenin özünde İslâm’m temel
iki ilkesi olan “tevhîd” ve
“âhiret” inancı işlenmektedir.
Hz. Peygamber’in “Sâffât sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4697-4700.
safî a. (^) [Ar.] fik. Hz. Peygam­
ber’in ganimetten seçerek aldığı
özel pay için kullanılan fıkıh te­
rimi.
safir a. (^A^) [Ar.] Arap dil bilimi­
ne özgü bu terim, bazı harflerin
veya seslerin telâffuzu sırasmda
ıshğa benzer bir sesin çıkışı için
kullanılmaktadır.
safîyullah a. (dl^La) [Ar.] îslâm
inancı çerçevesinde, “seçkin
dost” anlamında Hz. Âdem için
kullanılan terim.
safka a. (üu>) [Ar.] ftk. “Akid” an­
lamında kullanılan fıkıh terimi.
Saf suresi
Saf suresi a. (^j^ >.».«) [< Ar.
“Sûretü’s-Saf” (lUI âj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmış birin­
ci, iniş sırasına göre yüz doku­
zuncu suresi olup “Tegâbün su­
resi” (64)nden sonra ve “Cum'a
suresi” (62)nden önce Medine
döneminde nazil olmuştur ve on
dört ayetten meydana gelmek­
tedir. Adını Müslümanlarm Al­
lah adma saf tutarak savaştıkla­
rını ifade eden dördüncü ayette
yer alan “safî” sözünden almak­
tadır. Surenin özünde müminle­
rin İslâmî yayma konusunda
büyük bir dayanışma içinde ol­
maları öğütlenmekte ve Kur'ân-
ı Kerîm’in fazileti ve öteki kitap­
lardan üstünlüğü anlatılmakta­
dır. Hz. Peygamber’in “Saf su­
resinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4861-4863.
sagâ'ir a. (jiM [Ar. sagîre’nin ç.
b.] Küçük günahlar.
sagîre a. (»jâ^) [Ar.] (ç. b. sagâ'ir)
İslâm inancına göre “küçük gü­
nah” anlamında kullanılan te­
rim, “kebîre” (bk. bu madde)
karşıtı.
sahâbi ç.a. (^ka) bk. sahâbe
sahâbe ç.a. (₺L^) [Ar.sâhib ve
sahâbî’in ç. b.] Sözlüklerde “Sa­
hipler.” anlamında olan bu te­
rim, Hz. Peygamber’in yakmm-
da bulunan ve onunla görüşüp
sohbet eden kimseler, çoklukla
da erkek ve kadm Müslümanlar
582
için kullanılmıştır. Hz. Peygam­
ber’in en yakmında bulunanlar,
Hz. Âişe, Hz. Ebubekir, Hz.
Ömer, Hz. Ali, Hz. Osman olarak
nitelenmiş; bunlar, “ehl-i sün­
net” (.bk. bu madde) tarafmdan
güvenilir kimseler olarak kabul
edilmiş ve onlarm görüşleri ve
rivayetleri fıkıh biliminde birin­
ci elden kaynak olarak değer­
lendirilmiştir.
sahâbî a. (^k^) (ç. b. sahâbe ve
ashab) Hz. Peygamber döne­
minde yaşamış, O’nu görmüş,
O’nun sohbetinde bulunmuş,
örfen O’nunla arkadaş veya ya­
kın dost olabilecek kadar uzun
süre yakm olmuş ve Müslüman
olarak ölmüş kimseler için kul­
lanılan terim. Bu kimliğe sahip
kimseler arasmda ve önde ge­
lenler olarak kaynaklarda
Hulefâ-i Râşidîn, Hz. Peygam­
ber’in hanımları, Ebû Hureyre,
Abdullah b. Mes'ûd, Abdullah b.
Abbâs, Zeyd b. Sâbit gösterilmiş­
tir.
sahâbî kavli a. Hz. Peygamber
öldükten sonra, Müslümanların
karşılaştıkları sorunlar üzerinde
fetva verme ve aralarmda çıkan
anlaşmazlıkları giderme işinde
baş vurdukları delilleri ve fıkhî
konulardaki görüş ve düşünce­
lerini ifade eden terim.
sahâbiyye a. (<uku>) [Ar.sahâbî
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
Hz. Muhammedi görmüş, onun-
 583
la görüşüp sohbet etmiş olan
kadın.
sâhâf a. (Jl^) [< Ar. sahhâf] İs­
lâm dünyasında kitap alış verişi
işlerini yürüten kimselere Os­
manlI döneminde verilen ad ve
terim.
sahâfî a. bk. musahhaf
sâhha a. (<XLa) [Ar.] (Şiddetli ses)
bk. yevm-i kıyâmet
sahhâf a. (JL*a) [Ar.] bk. sahâf
şahın, -hnı a. (j-^) [Ar.] (ç. b.
suhûn) “Alan, meydan, gösteri
yeri, saha.” anlammda olan bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
yeni terimler oluşturur.
§ tam. sahn-ı semân a. (jl2
>^1 (sekiz medrese meyda­
nı) 1. “Fatih Medresesi.” de
denüen ve Fatih Sultan
Mehmet tarafindan 875 /
1470 tarihinde İstanbul’da
kurulan medrese. 2. Medrese
eğitiminde bir derece.
sahnü’d-dâr a. (jUl ja^a)
“Evin büyüğü, ulusu.” olan ki­
şiler.
sâhıt s. (UL) [Ar.] “Kırgın, dargın.”
anlammda kullanılan bir terim.
sahî s. (^J [Ar.] (ç. b. eshiyâ) “Eli
açık, cömert.” anlamında kulla­
nılan ve Allah’m sıfatlarından
olan bir terim.
sâhih a. (laU) [Ar.] (ç. b. sahâbe,
sahb ve ashâb) 1. Bir mal, mülk
sâhib-i işâret
ve benzeri eşyayı elinde bulun­
duran kimse, ıssı, mutasarrıf,
malik. 2. Efendi, hami veya hi­
maye eden kimse.
§ tam. sâhib-i arz a. Ga>
uiLa) Osmanlı devleti toprak
sisteminde kendüerine tahsis
edilen timar arazilerinin ge­
lirleriyle geçinen kişiler.
sâhib-i asâ a. (Lü ^a.La) Hz.
Musa.
sâhib-i ayâr a. (jL ua.U)
Darphanede kesilen parala-
rm ayar ve ölçülerini düzen­
leyen kimse.
sâhib-i basiret a. (ojaaj
ua.U>) tas. Tasavvuf dünya­
smda ince düşünen, engin
görüşe sahip sufî.
sâhib-i beyân a. (jU ^.L»)
Hz. Muhammed.
sâhib-i hayrât a. (JjA
çaL») Sosyal hayatm içinde
hayırlı işler yapmış olan kim­
se (cami, çeşme gibi).
sâhib-i hurûc a. (^j>. ^Ua)
İslâm dinine göre dünyayı,
düzene sokmak için günün
birinde ortaya çıkacak olan
kimse.
sâhib-i hût a. Uj» çaL») (ba­
lık adam) Yunus Peygamber.
sâhib-i işâret a. UjUl
^aLa) tas. Konuşması ile en­
gin bilgi, derin mecaz ve zen­
gin nükteyi yansıtan sufî.
sâhib-i kadîb
sâhib-i kadîb a. (^j ^L^)
(kılıç sahibi) Hz. Muhammed.
sâhib-i kâ'inât a. (oks£
ua.L») (evrenin sahibi) Hz. Al­
lah.
sâhib-i nâmûs a. (^ü
ça.L>) 1. Kanun yapıcısı ve
koyucu için kullanılan terim.
2. Hz. Muhammed.
sâhib-i nazar a. (Jü «aL»)
tas. Müridini bakışıyla yön­
lendiren, etkileyen ve ona
güç veren mürşit.
sâhib-i rüşd a. ^Ua)
Rüşdünü ispat etmiş olan
kimse.
sâhib-i Sıffîn a. (j^u uâ.U)
1. Siftin savaşmın ulu kişisi
veya kişileri. 2. mec. Hz. Âli.
sâhib-i sûr a. (j^ ^U)
Dört büyük melekten kıya­
met gününde “sûr”u üfleye­
ceğinden ötürü İsrâfil için
kullanılan terim.
sâhib-i tarikat a. (ci^L.
wa,La) tas. Hz. Muhammed.
sâhib-i tertîb a. (^_p ^L»)
İslâm inancma göre, düzenli
namaz kılan ve kazaya kalan
namaz sayısı beş vakti geç­
meyen veya kaza namazı
varsa önce onu sonra içinde
bulunduğu vaktin namazını
kılan mümin.
584
sâhib-i Vâsin a. QZ ^L-a) 1.
Yasin okutularak kendisine
çağrıda bulunulan kimse. 2.
Hz. Muhammed.
sâhib-i yed-i beyzâ a. (^^
jj uaL>) (beyaz elli kimse) Hz.
Musa.
sâhib-i zamân a. (jUj uaL»)
bk. sâhibü’z-zamân
sâhibü’l-bid'at a. (ücjJI
uaLa) Genellikle bidat kabul
edilen ameller ve görüşlere
sahip kimseler.
sâhibü’l-hadîs a. (i.jJi
yaka) 1. Davranışları, eylem­
leri ile hadisten öğrendiği il­
keleri uygulamaya çalışan
kimse. 2. İslâmî bilimlerde,
hadis bilgisi derin olan kim­
se.
sâhibü’s-sünnet a. (cLll
wa.L>) Davranışları, eylemle­
ri ile sünnete uymaya gayret
gösteren kimse.
sâhibü’z-zamân a. (jLj
uaLa) 1. tas. Tasavvuf dün­
yasında zamanı aşmış, ima­
nın kutbu olmuş kimse. 2.
İmamiyye’nin on ikinci ima­
mı Muhammed el-Mehdî için
“Kendisi görünmese de dün­
yanın hâkimi.” anlamında
kullanılan terim.
sâhibeyn a. (j^La) [Ar. sâhib’in
tesniye biçimi] bk. imâmeyn
 585
sâhib-dil s. (Jj ^M [< Ar.sâhib
+ F.dil] 1. Gönül sahibi, gönül­
den seven (kimse). 2. Kutsal,
ermiş (kimse).
sahîf a. (aâ-m) [Ar.] Hadis bilimin­
de, sağlıklı hadis niteliğini taşı­
mamakla birlikte “mevzû” [bk.
bu madde) olduğu söylenmeyen
hadis.
sahîfe a. (ü^) [Ar.] (ç. b. suhûf)
1. “Sayfa veya defter.” anlamında
olan bu söz başka kelime ve ter­
kiplerle yeni terimler oluşturur.
2. Hadis biliminde, eskiden üze­
rine hadis veya ayet yazılan
malzeme anlammda kullanılan
bu terim, sonradan ayet ve hadis
kitapçıklarına da ad olmuştur.
§ tam. sahîfetü’l-a'mâl a.
(J^l îi;-^) “Amel defterle­
ri” anlamında bir terim, bk.
amel defteri
sahih a (^) [Ar.] 1. Hadis bili­
minde, sağlam olduğunu kesin
delillerle ifade eden ve gerekli
koşullan bünyesinde bulundu­
ran hadisler. Bu söz, “ceyyid,
mahfuz, müstakim, nebîl,
sâbit, sâlih” [bk. bu maddeler)
terimleriyle eşanlamlı olarak
kullanılmıştır. 2. Bu tür hadisleri
bünyesinde toplayan kitaplar.
sahih hadis a Hadis biliminde,
adalet ve zabt özelliklerini taşı­
yan ravîler tarafından sürekli
bir isnatla rivayet edilen, şaz ve
illetli olmayan hadis; bk. sahih
sâî
“sahih hadis”in özünde şu beş
vasıf aranmaktadır: 1. Senedi
muttasıl olmalıdır. 2. Ravîler
adaletli olmalıdır. 3. Ravîler zabt
sahibi olmalıdır. 4. Hadis şaz
olmamalıdır; yani güvenilir ol-
malıdır. 5. Hadis illetli (kusurlu)
olmamahdır.
sahîhân a (^L^o) [Ar.] bk.
sahîheyn
sahîheyn a (ji^^ [Ar.] (İki sa­
hih) Hadis biliminde, çok tarım­
mış iki hadis uzmanı ve derleyi­
cisi olan Buhârî (öl. 256 / 870) ile
Müslim (öl. 261 / 875) in aynı adı
taşıyan el-Câmi'u’s-sahîh kitap­
ları için kullanılan terim.
Sâhiliyye a (dLU) [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 14. yüzyıl başla-
rmda ortaya çıkan ve Ebû Ab­
dullah Muhammed b. Ahmed b.
Abdurrahman es-Sâhilî el-Ensârî
(öl. 736 / 1335) ye nispet edilen
bir tarikatin adı.
sahûr a. (jj^) [Ar.] İslâm’m temel
ibadetlerinden olan “oruç” (bk.
bu madde) için hazırlık yapma,
imsak vaktinden önce yemek yi­
yerek ağzı temizleme ve oruca
başlama.
sahv a (^) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, cezbe, vecd, aşk ile
kendinden geçen sufînin ayıla­
rak günlük hayata dönmesi du­
rumu.
sâ'î a. (^L.) [Ar.] Zekât toplamakla
görevli kimse.
sa'îd
sa'îd a. (amu-) [< Ar. sa'd] İslâmî
inançta, iman ederek iyi ameller
işleyen ve yaptığı ibadetler ile
ahrette huzura ve mutluluğa
kavuşacak ve de Allah’ın rızası­
na erecek olan müminler.
sa'îr a. (j^) [Ar.] “Yakılmış veya
tutuşturulmuş alevli ateş.” anla-
mma gelen bu kelâm terimi, ce­
hennemin adlarından biri ola­
rak kullanılmıştır.
sakal-ı şerîf a. Hz. Peygamber’e ait
saç ve sakal telleri için kullanı­
lan terim.
sakaleyn a. (jJL£) [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasmda, “ins ü cinn”
(bk. bu madde) için kullanılan
terim.
sakâlibe a. (dtL») [Ar. sakleb’in ç.
b.] Orta Çağ İslâm kaynaklarm-
da zikredilen Slavlar ile Slav kö­
kenli köleler.
sâkıt a. (JüL) [Ar.] Hadis biliminde,
ravînin kusurunu veya hadis
metninden kelime ya da kelime
gruplarının düşmesini ifade
eden terim.
sakîm a. Çjl-) [Ar.] bk. sahîf
salâ a. GjU) [Ar.] Arapçada sözlük
anlamı, “dua ve namaz” olan,
daha çok Hz. Peygamber’e Al­
lah’tan rahmet ve selâm
temennî eden, O’nun şefaatini
dileyen, ayrıca aile büyüklerine
dua ifadeleri içeren besteli veya
serbest tarzda cuma günleri öğle
586
ezanı öncesinde okunan veya
cenaze olduğunu duyuran salâ-
vat sözü. Bunlar okunduğu za­
mana veya yere göre değişik ad­
larla anılmıştır: sabah salâsı,
Cuma salâsı, bayram salâsı, ce­
naze salâsı, salât-ı ümmiyye, sa-
lât ü selâm gibi.
salâh a. (CjLa) [Ar.] “Düzelme, iyi­
leşme, iyilik, iyi hâl üzre olmak.”
anlamında bu söz, başka kelime
veya terkiplerle yeni terimler
oluşturur.
§ tam. salâh-ı hâl a. (Jk
^iU) Durumun düzelmesi,
işlerin iyiye gitmesi.
salâhü’d-dîn a. (j^Jl CiL») 1.
Dine bağlılık. 2. Erkek adı.
salâ-hân s. (yljiiU>) [< Ar.salâ +
F.hân] 1. Cuma günleri cumaya
veya cenaze namazma davet
için salavat okuyan (kimse), mü­
ezzin. 2. Genellikle savaş veya
dövüş sırasmda nara atan, mey­
dan okuyan (kimse).
Salâhiyye a. (4^) [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 18. yüzyılda or­
taya çıkan, Halvetî-Uşşâkıyye
tarikatinin Abdullah Salâhî
Efendi (öl. 1197 /1783) ’ye nispet
edilen bir kolunun adı.
salât a. (»jU / s^La l^y^ [Ar.] (ç.
b. salavât) 1. Namaz; beş vakitte
kılmması Müslümanlar için farz
olan ibadet için kullanılan ve İs-
lâm’m beş şartmdan biri olan bu
 587
terim, Kur'ân-ı Kerîm’de bu an­
lamıyla doksan dokuz ayette
geçmektedir (bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “slv” maddesi), bk.
namâz Buhârî bu konuyu ese­
rinde “Kitâbu’s-salât” başlığı
altında incelemiş ve Hz. Pey-
gamber’in pek çok hadisini bu
bölümde zikretmiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 445-
C. 2, s. 594). 2. Peygambere
okunan dua.
§ tam. salât-ı asr a. (^^
oil^) İkindi namazı.
salât-ı aşâ a. (Lk oiL») Ak­
şam namazı.
salât-ı cum'a a. (a«. oiL»)
Cuma namazı.
salât-ı evvâbîn a. (j^Qi
ûiU) Akşam namazından
sonra kılman altı rekâtlık na­
file namaz.
salât-ı fecr a. (^ oii^) Sa­
bah namazı.
salât-ı hamse a. (-u^ ciU)
Beş vakit kılınan namaz.
salât-ı havf a. (Jji o>Ua) bk.
salâtü’l-havf
salât-ı hayr a. (j^ oiU) Be­
rat gecesinde kılınan nafile
namaz.
salât-ı husemâ a. (Lu»i
ciLo) Ahirette hasımlarm
gönlünü almak ve sevabmı
onlara hibe etmek amacıyla
salât-ı tavâf
kılman dört rekâtlık nafile
namaz. Bu namazm ilk rekâ-
tmda bir Fatiha ve on ihlâs
okunması, ikinci rekâtında
bir Fatiha ve üç “Kul yâ
eyyühe’l-kâfirûn’’ ve on ih­
lâs okunması, üçüncü rekâ-
tmda bir Fatiha ve üç
“Elhâkümüttekâsür” ve on
ihlâs okunması, son rekâtta
da bir Fatiha ile üç “âyete’l-
kürsî” ve yirmi beş ihlâs
okunması ile tamamlanan
namazdır. Arkasmdan yetmiş
kere “salavât-ı şerîfe” (bk.
bu madde) getirmek de söz
konusudur.
salât-ı îd a. (j^ öiLo) Bay­
ram namazı.
salât-ı istiskâ a. (duiu,i ûiLa)
Yağmur duası sırasında kılı­
nan namaz.
salât-ı işâ a. (Lit oiU) Yatsı
namazı.
salât-ı işrâk a. (jl^il cdL»)
Kuşluk namazı.
salât-ı leyi a. (JJ oiU) Gece
kılınan nafile namaz.
salât-ı mağrib a. Ljb ûjL>)
Akşam namazı.
salât-ı sefer a. (>» öiU)
Yolculuk için kılınan namaz.
salât-ı tavâf a. (Jljk ciU)
Hac veya umre ibadeti sıra­
sında tavaf tamamlandıktan
sonra kılman iki rekâtlık
namaz.
salât-ı tevbe 588

salât-ı tevbe a. (^ c^) salâtüT-aşâ a. (Udi SjU) bk.

Tövbe namazı denilen ve salât-ı aşâ
Cuma günü öğle ile ikindi
salâtüT-cum'a a. (<uuJl »jU)
arasında on iki rekât olarak
bk. salât-ı cum'a
kılman namaz. Bu namazm
her rekâtında bir Fatiha, bir salâtü’l-evvâbîıı a. yGül
“âyete’l-kürsî”, bir ihlâs ve üiU) bk. salât-ı evvâbîn
bir “muavvizeteyn” {bk. bu
salâtüT-fecr a. yıll ijU)
madde) okunması söz konu­
bk. salât-ı fecr
sudur.
salâtüT-havf a. (jyll û^L»)
salât-ı ümmiyye a. (<L l oju)
müz. Hz. Peygamber’e, aile Savaşa çıkmadan önce kılı­
nan namaz veya korku ya da
fertlerine dua ifadelerini içe­
tehlike anlarında tek imama
ren ve mevlit merasimleri,
uyularak nöbetleşe kılınan
tarikat zikirleri, sakal-ı şerif
farz namazları için kullanı­
veya hırka-i saadet ziyareti,
lan terim. Hz. Peygamber’in
teravih namazı sırasmda ya
bu konudaki hadislerini
da değişik amaçlı dinî tören­
Buhârî, kitabmm “Ebvâbu
lerde belirli güfte ve beste­
Salâti’l-Havf” bölümünde
lenmiş biçimiyle okunan
toplamıştır; bk. Sahîh-i Buhârî
Türk-İslâm dinî musikîsi
ve Tercemesi, C. 2, s. 900-910.
formu.
salâtüT-hayr a. (jdJI o^Ua)
salât-ı vitr a. (jij cöL^) Yatsı
bk. salât-ı hayr
namazının sonrasında üç re­
kât olarak kılınan bu namaz, salâtüT-husemâ a. (U^JI
Ebû Hanife’ye göre vacip, oiba) bk. salât-ı husemâ
öteki mezheplere göre “sün-
salâtüT-îd a. (j^I s^L^) bk.
net-i mü'ekkede” {bk. bu
salât-ı îd
madde) dir. bk. vitir namazı
salâtü’l-leyl a. (JdllSjU) bk.
salât-ı vusta a. y^j oiL>)
salât-ı leyi
“Orta namaz veya en hayırlı
namaz.” anlammda Kur'ân-ı salâtüT-mağrib a. L>JI
Kerîm’de geçen bir terim. sjU) bk. salât-ı mağrib

salât-ı zuhûr a. (^ öjU) salâtüT-tavâf a. Uljül o^L»)

Öğle namazı. bk. salât-ı tavâf

salâtü’l-asr O. yad I âjLâ) salâtü’t-tevbe a. («upli oju»)

bk. salât-ı asr bk. salât-ı tevbe
 589
salâtü’l-vitr a (>JI SjL») bk.
salât-ı vitr
salâtü’z-zuhûr a. (jj^ül
sjL>) bk. salât-ı zuhûr
salât ü selâm a. Ç3L j o^)
Hz. Peygamber’in manevî
şahsiyetini selâmlama ve
O’na dua etme amacıyla
okunan ve “salvele” olarak
da adlandırılan dua cümlele­
ri için kullanılan terim.
salât-nâme a. Gu^ 5jlJ [< Ar. sa­
lât + F. nâme] tas. ed. Tasavvufî
edebiyatta mutasavvıf şairlerin
“salât” (bk. bu madde) m fazile­
tini şiirleştiren eserler için kul­
lanan ortak ad.
salavât ç. a. (sljU) [Ar. salât’ın ç.
b.] Hz. Peygamber’in adı geçti­
ğinde veya yazıldığmda O’na
dua etmek ve O’nu selâmlamak
amacıyla okunan dua cümleleri.
En sık okunan veya okunması
tavsiye edilen ve “Sallı ve
Bârik’ dualan olarak bilinen
salavât duası şudur: “Allahümme
salli alâ Muhammedin ve alâ âli
Muhammedin kemâ salleyte alâ
âli Îbrâhîme inneke hamîdün
mecîd. Allahümme bârik alâ
Muhammedin ve alâ âli
Muhammedin kemâ bârekte alâ
âli îbrâhîme inneke hamîdün
mecîd.”
§ tam. salavât-ı şerife ç. a.
(j^ jijU) “Lâ üâhe illallah
salvele
Muhammedün rasûlullah” sö­
zü.
sâlih (I) a. (jlL») [Ar.] “Yararlı, iyi,
doğru, güzel, işe yarar, uyumlu.”
anlamlarma gelen bu terim,
“fâsid” ve “sû”’ sözlerinin karşıt
kavramı olarak yaygın bir kul­
lanım arz eder. Nitekim Kur’ân-
ı Kerîm’de sözlük anlamıyla 125
ayette geçmektedir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “slh”
maddesi).
sâlih (II) a. QJLa) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Yetkili, elverişli.” olan bu
söz, hadis biliminde, “sahih ha­
dis” (bk. bu madde) anlammda
kullanılan bir terim. Bu söz, ay­
rıca, “ceyyid, mahfûz, müsta­
kim, nebîl, sahih” (bk. bu mad­
deler) terimleriyle eşanlamlı
olarak kullanılmıştır.
sâlik a. (dlL) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Yolcu.” olan bu söz, tasavvuf
ehli arasmda Allah’a giden yolu
tutan kimse için kullanılmıştır;
ehl-i sülük.
Sâlimiyye a. (ûl) [Ar.] İslâmî
maçlardan olan ve 10 yüzyılda
Ebû Abdullah Muhammed b.
Ahmed b. Sâlim el-Basrî (öl. 297 /
909) tarafmdan kurulmuş olan
ve tasavvufî özellikler taşıyan
bir kelâm ekolü için kullanılan
ad.
salvele a. (djL^) [Ar.] bk. salât ü
selâm
Samed
Samed a. (j^») [< Ar. samd] “Sı­
kıntıya düşüldüğü zaman kendi­
sine baş vurulan kimse.” anla­
mında olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup Kur'ân-ı Kerîm’de
“İhlâs suresi” (112 / 2) nde “Her­
kesin sığınacağı yegâne varlık”
olarak geçmektedir. Bu söz, Al-
lah’m fiilî isimleri ve sıfatlan
gurubunda sayılmıştır ve Al­
lah’ın doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
sâmit a. (cuU) [Ar.] Bâtınî
İsmâ'ilîlerin yedili sisteminde
“nâtık” ismi verilen peygam­
berden sonraki altı imamdan
her birine verilen ad.
sancak-ı şerif a. (^^ jLjM bk.
livâ-yı sa'âdet
sâni a. (jiL^) [Ar.] İslâm dünyasın­
da, daha çok kelâm bilginleri ta­
rafından Allah ve hâlik ismi ye­
rine kullanılan terim.
sarihan merfû a. Hadis biliminde,
isnadı Hz. Peygamber’e ulaşan
hadis.
sarih icmâ a. fık. Herhangi bir za­
manda bütün müctehitlerin bir
konunun hükmüne dair görüş­
lerini tek tek açıklamak suretiy­
le kendi aralarmda görüş birli­
ğine varmalarını ifade eden fı­
kıh terimi.
590
sârik a. (jjL) [Ar.] Hadis bilimin­
de, görüşmediği veya irtibat
kurmadığı bir ravîden hadis ri­
vayet eden kimse.
savaş a. bk. cihât
Sâviyye a. (^La) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 18. yüzyılda ortaya
çıkan, Halvetiyye-Derdîriyye
tarikatinin Ahmed b. Muham­
med es-Sâvî (öl. 1241 / 1825) ’ye
nispet edilen bir kolunun adı ve
bunun için kullanılan terim.
savm a. Çj^») [Ar.] Müslümanlar
için farz olan ibadet için kullanı­
lan ve İslâm’ın beş şartından bi­
ri olan terim, bk. oruç
§ tam. savm-ı dâvud a. (jjb
^) Bir gün tutup ertesi gün
tutmamak, yani gün aşırı
oruç tutmak anlammda bir
terim.
savm-ı dehr a. (>»j ^) fik.
Yasaklanan günler dışmda,
tam bir yıl boyunca tutulan
oruç.
savma'a a. Glm^) [Ar.] (ç. b.
savâmi) 1. “İbadet yeri, tekke.”
anlamında kullanılan terim. 2.
Hristiyan papazlarınm inzivaya
çekildikleri özel yapılmış hücre.
savtiyye a. («i^) [Ar.] Arap dil
biliminde, harflerin ses değerle­
rini inceleyen ve bu konuda eser
veren büim dalı.
sa'y a. (^1 [Ar.] ftk. Hac ve umre
ibadetleri sırasında, Safâ ile
 591
Merve tepeleri arasında
Safâ’dan başlayıp Merve’de ta­
mamlanmak üzere yedi defa gi­
dip gelmeyi ifade eden fıkıh te­
rimi. Bu ibadet, İslâmî inanca
göre vacip olup ihramlı bir bi­
çimde yapılması uygun görül­
mektedir.
saye a. (■üL) [F.] “Gölge” anlamın­
daki bu söz, başka kelime ve
terkiplerle yeni terimler oluştu­
rur.
§ tam. sâye-i Hudâ a. (iji
4jLlu) tas. Tasavvuf çevrele­
rinde evliyaullah için kullanı­
lan bir terim.
sâye-i Yezdân a. (jL^ <,L)
bk. sâye-i Hudâ
sayfî a. (^1 [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in yaz mevsiminde nazil
olan ayet ve sureleri için kulla­
nılan terim.
Sayyâdiyye a. (^jllm) [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 13. yüzyılda or­
taya çıkan, Rifâiyye tarikatinin
İzzddin Ahmed es-Sayyâdî (öl.
670 / 1271) ’ye nispet edilen bir
kolunun adı ve bunun için kul­
lanılan terim.
seb'a a. Gu^) [Ar.] (yedi kitap) 1.
Ruhânî ve kutsal sayılan üç sayı­
sı ile cismânî sayılan dört sayı-
smm birleşmesinin ifadesi olan
yedi (7) sayısı. 2. Hadis bilimin­
de, Buhârî ile Müslim’in “el-
Câmi'ü’s-Sahîh” adlı kitapları
ile Ebû Dâvûd, Nesâ'î, Tirmizî ve
Sebe' suresi
İbn Mâce’nin “es-Sünen” adh
eserleri ve Ahmed b. Hanbel’in
“el-Müsned”i için kullanılan or­
tak terim.
§ tam. seb'a-i ıklîm s. ÇJil
Um,) Yedi bölge.
seb'a-i mesânî s. (^L Um,)
Fatiha suresi, “seb'u’l-
mesânî” (bk. bu madde) te­
riminin eşanlamhsı.
seb'a-i mu'allaka s. (uk«
Ucum) Yedi askı.
sebât a. (o 12) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, yola yeni giren
“sâlik” (bk. bu madde) in tövbe
ve Allah’a giden yoldan sapma­
ması ve ısrarlı davranması an­
lammda terim.
Sebbih suresi a. bk. A’lâ suresi
Sebe' suresi a. (^j^ im,) [Ar.
“Sûretü’s-Sebe'” (LJI ij^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in otuz dördün­
cü, iniş sırasma göre elli sekizin­
ci suresi olup “Lokman suresi”
(31)nden sonra ve “Zümer su­
resi” (39)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve elli
dört ayetten meydana gelmek­
tedir. Admı 15. ayette geçen
“Sebe'” (bir kavmin adı) sözün­
den almıştır. Surenin özünde,
Allah’ın birliği ve âhiret inancı
işlenmektedir. Hz. Peygamber’in
“Sebe' suresV’nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
10, s. 4685-4690.
Sebe’iyye
Sebe’iyye a. (4^-) Wr] Şi'â dünya­
sında, Abdullah b. Sebe'ye nispet
edilen ve Hz. Ali’nin ilâhlığı,
ölümsüzlüğü, Hz. Peygamber ta­
rafindan vasi tayin edüdiği, öl­
meyip geri döneceği gibi konu­
larda düşünce ve görüşler ileri
süren aşırı bir firkanm adı ve
bunun için kullanılan terim.
sebep, -bi a. (wJxu) [Ar.] fik. Varlığı
ve yokluğu şer’î hükmün varh-
ğma veya yokluğuna bağlanan
durum veya nitelik anlammda
kullanılan fıkıh terimi.
sebil a. (J^) [Ar.] “fi sebîlillah”
(Allah yolunda, Allah rızası için)
sözünden gelen bu terim, büyük
şehirlerin işlek yol kavşakların­
da ve genellikle de camilerin
çevresinde bedava içme suyu
dağıtmak amacıyla inşa edilen
mimarî yapılar için kullanılmış­
tır.
§ tam. sebîlü’r-reşâd a. (J^)
“Doğru yol.” anlammda olan
bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’in
iki ayetinde geçmektedir
(“Mü'min suresi” (40 / 29 ve
38).
Seb'iyye a. G».* •) Wr.] Şi'â inancın­
da, yedili devir inancmı benim­
seyen eski İsmâ'ilî doktirinini
devam ettirenler için kullanılan
terim.
sebt a. (*2) [Ar.] Hadis biliminde,
adalet ve zabt sahibi güvenilir
kimse.
592
Sebtiyye a. (<ku.) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 13. yüzyılda ortaya
çıkan, Medeniyye tarikatinin
Ahmed b. Ca'fer es-Sebtî (öl. 601
/ 1205) ye nispet edilen bir kolu
için kullanılan terim.
seb’u’l-mesânî a. (^lUI^) [Ar.]
Naslarda, Kur'ân-ı Kerîm ve
“Fâtiha suresi” (1) için kullanı­
lan terim, bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 9, s. 4165-4166
seb'u’t-tuvel a. (jyji j_^) [Ar.]
Naslarda, Kur'ân-ı Kerîm’in
uzun surelerinden “Bakara, Âl-
i İmrân, Nisâ, Mâ'ide, En’âm,
A'râf, Tevbe” (bk. bu maddeler)
surelerinin ortak adı.
secâvend a. UjL*») [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’in tilâvetinde, anlam bü­
tünlüğünü sağlama bakmamdan
durulacak veya durulmasma ge­
rek olmayan yerleri belirtmek
üzere konulmuş bulunan işaret­
ler.
seccade a. (»jl^) [Ar.] Üzerinde
namaz kılmak üzere hah veya
kilim tarzmda örülen yaygılar
veya sergiler, namazlık.
secde a. (ı,^A [Ar.] 1. İslâmî iba­
detlerin temel rükünlerinden
olan namazm kılmması sırasm-
da ahn, burun, el ayaları, dizler
ve parmakları zemine değecek
şekilde yere kapanmayı ifade
eden terim. 2. Kur'ân-ı
Kerîm’in on dört veya on beş
ayetinde bulunan ve okuyanm
 593
da dinleyenin de secde etmesi
gereken ayetleri sırasında ya­
pılması gereken secde. Buhârî,
“secde” hakkmda Hz. Peygam­
ber’in sözlerini kitabında
“Ebvâbu sucûdi’l-Kur'ân” baş­
lığı altındaki bölümde toplamış­
tır (Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 3, s. 1040-1051).
§ tam. secde-i kübrâ a. (^^
6 J^ < <l) Âlemlerin yaratılışı es-
nasmda bütün meleklerin
Hz. Âdem’e secde etmesi
(şeytan dışmda).
secde-i şükr d. (j^MI ö JâUUl)
(şükür secdesi) Bir nimete
kavuşması veya bir felâket­
ten kurtulması üzerine bir
müminin kıbleye yönelerek
ve tekbir alarak secdeye
varması, hamd ile teşbih
okuması.
secde ayeti a. bk. tilâvet secdesi
Secde suresi a. (^>jj^ >';■■■) [Ar.
“Sûretü’s-Secde'” G.ı^xJI sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in otuz ikinci,
iniş sırasma göre yetmiş beşinci
suresi olup “Mü'minûn suresi”
(23)nden sonra ve “Tür suresi”
(52)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve otuz ayet­
ten meydana gelmektedir. Admı
15. ayette geçen “sücced” (secde
edenler) sözünden almaktadır.
Surenin özünde, Allah’m varlığı,
Kur’ân-ı Kerîm’in. vahiy ürünü
olduğu, kıyamet gününe inanma
sefer
konuları işlenmektedir. Surenin
fazileti olarak Hz. Peygamber’in
gece uyumadan önce ve Cuma
günlerinin sabah namazmda bu
sureyi okuduğu kaynaklarda ri­
vayet edilmiştir. Hz. Peygam­
ber’in “Secde suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4658-4661.
seciye a. («û?^) [Ar.] İslâmî toplum-
larda tabiat, huy, karakter, mi­
zaç anlammda kullanılan ahlâk
terimi.
sedd-i zerâ'i' a. (^Ijj L.) [Ar.] ftk
İslâm fıkhmda, şer'an sakıncalı
bir sonuç ortaya çıkması veya
çıkacağı muhtemel olan durum­
larda mubah fiillerin yasaklan­
ması anlammda terim. Bu du­
rum, özellikle Mâlikî usulünde
“edille-i şer'iyye” (bk. bu mad­
de) den biri olarak nitelenmiştir.
sefeh (I) a. (a») [Ar.] ftk. Fıkıh usu­
lünde, sözde ve fiilde tutarsızlık
veya isabetsizlik anlammda te­
rim, “hikmet’in karşıtı.
sefeh (II) a. (<M [Ar.] Ergenlik
çağma gelmiş bir kimsenin, kı-
sıth sayılmasmı gerektirecek de­
recede ölçüsüz harcamalar
yapması durumu.
sefer (I) a. (>>) [Ar.] flk. Şer'an
aranan şartlar doğrultusunda
belirli bir uzak yolculuğa çıkma
anlamında terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de yedi ayette
sefer
geçmektedir (.bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “sfr” maddesi).
sefer (II) a. (jk,) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, sufîlerin nefsi terbiye
etmek ve Allah’a ulaşmak için
bedenle veya kalb yoluyla yaptı­
ğı yolculuk.
sefer der-vatan a (jL, > >,) [Ar.]
“Hâcegân” (bk. bu madde) silsi­
lesi ve “Nakşibendiyye” (bk. bu
madde) tarikati usulünde salikin
beşerî sıfatlardan sıyrılarak
kendini ulûhiyet sıfatlanna
ulaştıracak manevî yolculuğa
yönelmesi.
sefîh a. (u«) [Ar.] Ergenlik çağma
girmiş olup ölçüsüz harcamalar
neticesinde kısıtlı sayılan kimse­
ler.
sefir a. (jA—) [Ar.] Şi'â inancma
göre, “İsnâ'aşeriyye”nin on
ikinci imamının gaybubeti sıra­
sında onun adına faaliyetleri
devam ettiren kimseler.
sehiv a. (^) [Ar.] Unutma veya
dalgınlık sonucu hata yapma.
sehiv secdesi a. Namaz kılmırken
unutma veya dalgmlık sonucu
yapılan hatalan telâfi etmek
amacıyla namazm son
tahiyyatmdan ve selâmdan son­
ra yeniden ve iki defa secdeye
giderek namazı tamamlama iş­
lemi. Bu işlem, dört mezhep için
farklı uygulanmaktadır. Hanefî-
ler selâmdan sonra, Şâfiîler se­
lâmdan önce, Hanbelîler selâm­
594
dan önce veya sonra bu secdeyi
yaparken, Mâlikîler ise iki şekil-
de uygulamayı tercih etmekte­
dir. Eğer hata namazda yapılan
eksiklik ise selâmdan önce, hata
namazda yapılan fazlalık ise se­
lâmdan sonra, her iki durumda
yapılan hata sonucunda hem se­
lâmdan önce hem de selâmdan
sonra secdeye gidilmesi tavsiye
edilmektedir.
se'îr a. (j^) [Ar.] Sözlüklerde
“Tutuşturulmuş alevlive yakıcı
ateş.” anlamındaki bu söz, ce­
hennem için kullanılan terim­
lerden biridir ve Kur'ân-ı
Kerîm’de on dokuz ayette geç­
mektedir.
sehliyye a. (d^,) [Ar.] tas. Tasav­
vuf dünyasında, tanmmış muta­
savvıf Sehl et-Tüsterî (öl. 283 /
896) ye nispet edilen bir tasav­
vuf akımı için kullanılan terim.
Bu akımın temel ilkeleri
Kur'ân'a sarılmak, sünnete uy­
mak, helâl lokma yemek, günah­
lardan uzak kalmak, tövbe et­
mek olarak sıralanabilir.
sekaleyn a. (jj£) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm ve hadislerde insanlar ve
cinler, bazı hadislerde ise
Kur'ân-ı Kerîm ve “Ehl-i Beyt”
(bk. bu madde) için kullanılan
terim.
sekar a. (^) [Ar.] Sözlüklerde
“Şiddetli bir ateş ile yakıp kavu­
ran alevli ateş.” anlamındaki bu
söz, cehennem için kullanılan
 595
terimlerden biridir ve Kur'ân-ı
Kerîm’de dört ayette geçmekte­
dir.
sekerât-ı mevt a. (o>« ol/^) [<
Ar. sekerât + mevt ] Ölüm
anında çekilen acı ve ıztırap an­
lammda kullanılan terim.
sekine a. G•■_■< ■) [Ar.] Allah’m mü­
minlere sunduğu sükûnet ve gü­
ven anlamında Kur'ân-ı
Kerîm’de altı ayette geçen bir
terim (bk. Bakara suresi (2
248); Tevbe suresi (9 / 26, 40);
Fetih suresi (48 / 4,18,26).
sekînet a. (.-.•■_■< ■) [Ar.] Tasavvuf
inancma göre, sufînin kalbine
gaybm ve manevî feyzin gelişi
sırasındaki huzur hâli.
sekr a. (jiw) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, sufînin kendisine
gelen ruhî cezbenin etkisiyle ya­
şadığı manevî anlamda kendin­
den geçme.
sekte a. (<£—) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm tilâvet edilirken iki keli­
me veya harf arasında nefes alıp
vermeden çok kısa bir süre du­
raklama, anlamında kıraat ve
tecvit terimi.
Selâm a. Ç^U) [Ar.] “Kullarına sağ­
lık, selâmet ve güven veren.” an­
lammda olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup Kur'ân-ı Kerîm’de
pek çok ayette geçmektedir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “slh”
selâm
maddesi). Bu söz, Allah’ın fiilî
isimleri ve sıfatları gurubunda
sayılmıştır ve Allah’ın doksan
dokuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
selâm (i) a. (fiU) [Ar.] Müslüman­
ların herhangi bir yerde karşı-
laştıklarmda birbirlerine sağlık
ve esenlik dilemek amacıyla kul­
landıkları sözü ifade eden terim.
Kur'ân-ı Kerîm’de bu söz, kırk
ayette değişik anlamları ile kar­
şımıza çıkmaktadır. Söz gelişi,
“Nisâ suresi” (4 / 94) ile “En'âm
suresi” (6 / 54) nde “insanların
birbirlerini esenlemesi veya se­
lâmlaması” anlamında geçerken
“Ra'd suresi” (13 / 24) ile “Nahl
suresi” (16 / 32) nde “meleklerin
birbirlerini esenlemesi” için kul­
lanılmıştır. Ayrıca “Yûnus sure­
si” (10 /10) ile “A'râf suresi” (7
/ 46) ise “cennettekilerin birbirle­
rini selâmlaması” söz konusu­
dur. Öte yanda bu sözün fazile­
tini Hz. Peygamber şöyle dile ge­
tirmiştir: “İnsanların Allah nez-
dinde en makbul olanı önce se­
lâm verenleridir.” (Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. II, s. 234)
selâm (II) a- (fM-) [Ar\ İslâmî iba­
detlerin rükünlerinden olan
“namaz” kılarken son tahiyyatta
Selâmiyye
namazdan çıkarken sağa ve sola
verilen dua sözü.
Selâmiyye a. (4»ıU) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 17. yüzyılda ortaya
çıkan, Celvetiyye tarikatinin
Selâmî Ali Efendi (öl. 1103 /
1691)’ye nispet edilen bir kolu­
nun adı ve bunun için kullanı­
lan terim.
selâmlık a. Padişahların Cuma
namazını kılmak üzere camiler­
den birisine gitmek için yola çı­
karken yapılan merasim.
selâmlama a. İnsanların birbirle-
riyle karşılaştığı, bir cematin
içine girildiği veya oradan ayrıl­
dığı sırada karşılıklı olarak yapı­
lan dua, esenleme ve vedalaşma
sözü. Bu yolda ilk sözü alan
kimse, “Selâmün aleyküm.” der­
ken, buna karşılık veren ise “ve
aleyküm selâm.” ibaresini kul­
lanmak durumundadır. Kimi fa-
kihler, selâm vermenin sünnet,
selâmı almanm farz olduğunu
ifade etmişlerdir, bk selâm
selâse a. Wıli) [Ar.] 1. Hadis bili­
minde, Buhârî, Müslim ile İmâm
Mâlik’in kendileri veya Buhârî
ve Müslim’in “el-Câmi'ü’s-
Sahîh” adlı kitaplan ile İmâm
Mâlik’in “el-Muvatta” adlı eseri
için kullanılan terim. 2. Hadis
biliminde, Ebû Dâvud, Nesâ'î,
Tirmizî’nin kendileri veya “es-
Sünen” adlı eserleri için kullanı­
lan ortak terim.
596
selâtîn câmi'î a. Sultanlar tarafın­
dan yaptırılan camiler.
selbî ve tenzîhî sıfatlar a. Allah’ın
ne olmadığını, neler yapmadığı­
nı, hangi niteliklere sahip olma­
dığım ifade eden terim. Allah’m
bu sıfatları şöyle özetlenebil­
mektedir: Allah’ın anası, babası,
eşi, çocuğu ve benzeri yoktur; O
hiçbir şeye muhtaç değildir. Bu
nitelikler, Kur'ân-ı Kerîm’in
“İhlâs suresi” (112) nde sayıl­
maktadır. Bunlardan bazıları
şunlardır: “Allah’ın anası babası,
eşi ve çocuğu yoktur”, “Allah
hiçbir şeye benzemez.”, “Mülkün­
de ortağı yoktur.”, “Allah’ın uy­
kusu, uyuklaması yoktur.”, “Al­
lah’ın yemesi içmesi veya bes­
lenmesi yoktur.”, “Allah zalim
değildir.”, “Allah, ölümlü değil­
dir”, “Allah, korunmaya ve yar­
dıma muhtaç değildir.”, “O’nun
yaptığından asla sorgulanmaz.”,
“O’nun hükmünü kimse boza­
maz.” “zâtî sıfatlar” karşıtı.
seleb a («L.) [Ar.] fık. Savaşta öl­
dürülen düşman askerinin ya-
nmda bulunan ganimet niteli­
ğindeki eşyalar.
selef a (^iKJ [Ar.] Hadis bilimi
tarihinde, hayırla anılan ilk üç
nesil için kullanılan terim. Bun­
lar: sahabeler, tâbiîler, tebe-i
tâbiîn
§ tam. selef-i sâlihîn a.
(jjJLı JU) [Ar.] Hz. Pey-
 597
gamber’in dönemine en ya­
kın yaşayan Müslümanlar.
selefîlik a. bk. selefiyye
selefiyye a. (ÛL.) [Ar.] Sözlük an­
lamı, “Eskiden olmak, evvelce bu­
lunmuş olmak, yerine geçmek,
önde olmak.” olan bu söz, dinî
terim olarak sahabe, tâbiûn ve
onlann yolunu benimseyerek
onlar gibi düşünen ilk dönem İs­
lâm anlayışmı sürdürme anlayı­
şını ifade etmektedir.
selem a. ÇJU) [Ar.] fik. Peşin ödeme
yoluyla veresiye mal ahm satı-
mmı konu edinen ticaret terimi.
Fıkıh kitaplarında bu alış veriş
akdinin delili olarak Kur'ân-ı
Kerîm’de “Bakara suresi”
(2)nin 282. ayeti gösterümiştir.
Fakihler örfünde satılan mala
“müsellemüm fih”, satış bede­
line “re'su’l-mâl”, satıcıya da
“müsellemün ileyh” denilirken
müşteriye ise “rabbu’s-selem”
adı verilmiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 5, s. 2073). Hz. Pey­
gamber de bu konuya hadisle­
rinde yer vermiştir. Nitekim
Buhârî, “selem” konusunu kita-
bmın “Kitâbu’s-Selem” başlıklı
bölümünde Hz. Peygamber’in
hadislerine dayanarak incele­
miştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 5, s. 2072-2085).
Selmâniyye a. (^LL) [Ar.]
Sahâbeden Selmân-ı Fârisî (öl.
36 / 656) yi yücelten ve hakikate
giriş kapısının sembolü olduğu­
semâh
nu savunan, ayrıca “Sîniyye”
(bk. bu madde) olarak da adlan­
dırılan aşırı cemaat.
selsebîl a. (J_»?...t...) [Ar.] İslâmî
inanca göre, cennetin içinde bu­
lunan pmarlardan birinin adı ve
sıfatı.
sem' a. (^^ [Ar.] “Allah’ın işitilme­
ye konusunu içeren her şeyi tam
ve kusursuz işitmesi.” anlamında
Allah’a nispet edilen subutî sıfat-
larmdan biri. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de pek çok ayette geç­
mektedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “sm'” maddesi).
semâ' a. GL^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de gökyüzü için kullanı­
lan terim.
semâ' (i) a. (^L^) [Ar.] tas. Tasav­
vuf inancına göre, sufînin dış
dünya ile ruh dünyasmda olu­
şan bütün değerleri işitmesi du­
rumu.
semâ' (il) a. (^Lu,) [Ar.] tas. Mevle­
vi dergâhlarında sufînin dış
dünya ile ruh dünyasında olu­
şan bütün değerleri işiterek ve
cezbeye kapılarak dönmesi du­
rumu.
semâ' (m) a. (^Lu.) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis öğrenmeyi ho­
cadan bizzat işiterek onun riva­
yet etme hakkını elde etme işi.
semâh a. (^L^) [Ar.] tas. Bektaşi­
lik’te tarikat ve yol arkadaşlığı
çerçevesinde, yabancıların veya
semâhâne
yoldaş olmayan kimselerin katı­
lamayacağı cem törenleri sıra-
smda yapılan raks.
semâhâne a- («aLuUj [Ar.] tas.
Mevlevi dergâhlarmda semâ tö­
renlerinin yapıldığı yer.
semâvî din a. İlâhî vahye dayanan
ve tek Allah’a inanan dinler.
semâzen a. (jyLu,) [Ar.] tas. Mev­
levi dergâhlarında, dış dünya ile
ruh dünyasında oluşan bütün
değerleri işiterek ve cezbeye ka­
pılarak dönme hareketini yapan
sufî.
semen a. (^) [Ar.] ftk. Ticaret ak­
dinde satış bedeli ve tedavülde
olan para anlamında kullanılan
fıkıh terimi; bk. selem, eşanlam­
lısı “re'suT-mâl”dir.
§ tam. semen-i hâl a (JL. >5)
ftk. Peşin satışlar.
semen-i misi a. (JL >î) ftk.
Satılan şeyin emsaline göre
bilirkişinin taktir ettiği karşı­
lık.
semen-i müsemmâ a. (^
C^) ftk. Satış için belirlenen
fiyat.
semi a. (g^) [Ar.] “İşiten” anla­
mında Allah’ın sıfatlanndan bi­
ri.
sem'iyyât a. (oü^-) [Ar\ İslâmî
inançların imanm temel değer­
leri çerçevesi içinde yer alan
“âhiret” (bk. bu madde) hayatıy­
598
la ilgili konularm genel admı
ifade eden terim.
semûm a. (^) [Ar.] “Dokunduğu
yeri zehir gibi yakan sıcak rüz­
gâr.” anlamındaki bu söz, ce­
hennem için kullanılan terim­
lerden biridir ve Kur'ân-ı
Kerîm’de “Tûr suresi” (52 / 27)
nde geçmektedir.
senâ a. Glâ^) [Ar.] Bir kimseyi iyi
veya kötü yönleriyle ya da sade­
ce iyi yönlerini sayıp dökerek
övme.
senet (I), -di a. (x^) [Ar.] ftk. İslâm
hukukunda, bir işlemi veya ola­
yı belgelemek için yazılmış, ta­
raflarca veya kendi aleyhine de­
lil oluşturan kimse tarafından
imzalanmış, bazen de resmî
makamlarca onaylanmış yazılı
belge anlammda fıkıh terimi.
senet (II), -di a. (^) [Ar.] Hadis
biliminde, bir hadisi Hz. Pey-
gamber’den itibaren onu nak­
leden kimseye kadar getiren
ravîlerin ismi veya isimleri an­
lamında terim.
senetü’l-hüzn a. (j>Ji ü-) [Ar.]
Hz. Peygamber’in eşlerinden Hz.
Hatice ile amcası Ebû Talib’in
vefat ettiği nübüvvetin onuncu
yılı için kullanılan terim. Aynı
zamanda “âmü’l-hüzn” olarak
da adlandırılan bu terimin biz­
zat Hz. Peygamber tarafmdan
kullanıldığı kaynaklarda zikre­
dilmektedir.
 599
senetü’l-vüfûd a. (jjîjlı M [Ar.]
İslâmiyet’in ilk yıllarında yaşa­
nan bazı önemli olaylara ad ve­
rilmesi geleneği çerçevesinde,
Hz. Peygamber ile Medine’ye gö­
rüşmeye gelen pek çok kabile
heyetinin bu yılda, yani Hic­
ret’in 9. (630) yılmda yaşanan bu
olaydan dolayı bu yıl için kulla­
nılan terim.
seneviyye a. (4^) [Ar.] Kâinatı nur
ve zulmet olmak üzere birbirine
iki zıt aslın yarattığı ve yönetti­
ğine inanan din ve mezhepler.
seniyyetü’l-vedâ a. (^IjJI Ü) [Ar.]
Sözlük anlamı, “Geçit yeri, dağ
yolu.” olan bu söz, Medine’nin
kuzey ve güney tarafında bulu­
nan ve şehre gelenlerin karşı­
landığı, giderken de uğurlandığı
iki tepe.
Senûsiyye a. (Z^y^ [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 19. yüzyılda ortaya
çıkan ve Muhammed b. Ali es-
Senûsî (öl. 1276 /1859) ’ye nispet
edilen tarikatin adı ve bunun
için kullanılan terim.
seriyye a. (^) [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in hicretten kısa bir süre
sonra başlattığı ve İslâmiyet’in
yayılması için mücadele verdiği
yıllarda, kendisinin bizzat ka­
tılmayıp görevlendirdiği ku­
mandanlarla yapılan seferler
veya savaşlar için kullanılan te­
rim.
sevâp
serlevha a. (g.^) [ F. ser + Ar.
levha] “Bir yazının başlığı.” an­
lammdaki bu terim, İslâm yaz­
ma sanatı içinde, bir el yazması
eserin “zahriyye”sinden sonra
gelen sayfa veya karşılıklı iki
sayfanın baş kısmma bezemeli
tezhiplenmiş başlıklar için kul­
lanılmıştır.
server a. (j^) [K] (ç. b. serverân)
Başkan, başbuğ, reis, ulu kişi.
§ tam. server-i enbiyâ a. (Lil
jj^) (peygamberler serveri)
Hz. Muhammed.
server-i kâ'inât a. (oü£
jjj^) (kâinatın serveri) Hz.
Muhammed.
setr-i avret a. (o^. >) [Ar.] fık.
İslâm inancma göre, namazm
dışındaki altı şartmdan biri olup
hem namaz kılarken hem de
namaz dışında dinen örtülmesi
gereken yerleri usulüne uygun
olarak örtmek anlammda kulla­
nılan ortak ad.
sevâd-ı a'zam a. (fkl jlj») [< Ar.
sevâd + a'zam] Müslüman dün-
yasmın büyük çoğunluğunu
oluşturan “ehl-i sünnet” (bk. bu
madde) için kullanılan kelâm
terimi.
sevâp, -bı a. Ul^) [< Ar. sevb]
Dinen makbul sayılan ibadetle­
rin veya davranışlarm karşılığı
olarak kıyamet gününde mü­
minlere verilecek mükâfat.
sevâ’ü’s-sebîl
sevâ'ü’s-sebîl a- (lHI «M [Ân]
Kur'ân-ı Kerîm’de geçen ve
“Hedefe ulaştıran en kısa yol.”
anlamına gelen bir terim.
seyfullah a. (dil ■ i,..,) [Ar.] (Allah’ın
kılıcı) Allah yolunda, dîn-i İslâm
için gaza yapma anlammda te­
rim. Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’in
“Bakara suresi” (2)nin 191.
ayetinde yer alan mealen, “On­
ları (müşrikleri) nerede yakalar­
sanız öldürün.” ve “Tevbe sure­
si” (9)nin 36. ayetinde geçen
mealen, “Müşriklere karşı toplu­
ca savaşın.” ibarelerinden kay­
naklanmıştır.
seyr a. (^ [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, Allah’a ulaşmak için
bir sâlikin bir mürşidin kılavuz­
luğunda manevî yolculuğa çık­
ması.
seyr anillah a. (dlljt j^m) [Ar.] (Al­
lah’tan seyir) tas. Tarikat yolun­
da vahdette kesreti, kesrette
vahdeti görme derecesi olan
dördüncü mertebe.
seyr fillah a. (dJl^j*-) [Ar.] (Al­
lah’ta seyir) tas. Tarikat yolunda
manevî yolculuğun ikinci mer­
tebesi.
seyr ilallah a. (diyij^,) [Ar.] (Al­
lah’a seyir veya yönelme) tas. Ta­
rikat yolunda manevî yolculu­
ğun ilk mertebesi.
seyr ma'allah a. (<UI^> j^ (Allah
ile seyir) tas. Tarikat yolunda
600
manevî yolculuğun üçüncü mer­
tebesi.
seyr ü sülük a. (j^L j j^) [Ar.]
tas. Tasavvuf yolunda, Hakk’a
ulaşmak için bir mürşit öncülü­
ğünde manevî ve ruhî yolculuk.
Bu yola çıkmaktan amaç, sufînin
bireysel tutkularını ve cinsel ar­
zularını dizginleyerek, bunlar­
dan sıyrılarak kendisini bütü­
nüyle Tanrısal gücün hâkimiye­
tine teslim etmek ve bu çığırda
yürüyerek “insan-ı kâmil” (bk.
bu madde) mertebesine ulaş­
maktır.
seyyid a. (j^) bk. seyyit
seyyidân ç.a. (jlj^J [Ar.seyyid’in ç.
b.] Hz. Muhammed’in iki torunu
olan: Hz. Haşan ve Hüseyin.
seyyi'e a. (<iu>) [Ar.] İslâmî inançta,
kötülükler, ceza ve musibetler
için kullanılan terim; “hasene”
(bk. bu madde) karşıtı. Bu söz
Kur'ân-ı Kerîm’de yirmi bir
yerde teklik biçimiyle, otuz beş
yerde de çokluk biçiminde geç­
mektedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “sy"” maddesi). Aynı
kullanım zenginliği hadisler için
de geçerlidir (bk Wensinck, el-
Mu'cem, “sy”’ maddesi).
seyyit, -di a. (j^) [Ar.] (ç. b. sâde,
sâdât, seyyidân) “Efendi, ağa,
bey, mevlâ, ileri gelen, baş, reis,
server.” anlammdaki bu terim,
Hz. Peygamber’in kızı Hz.
Fatıma ile onun kocası Hz.
 601
Ali’nin soyundan gelen Hz. Ha­
şan ve Hz. Hüseyin için kulla­
nılmıştır. Bazı kaynaklar, bu te­
rimi hem Hz. Haşan hem de Hz.
Hüseyin için ortak olarak ifade
ederken bazıları da özellikle Hz.
Hüseyin’in soyundan gelen kim­
seler için kullanmıştır.
§ tam. seyyidü’l-beşer a.
G4JI (insanların efendisi)
Hz. Muhammed.
seyyidü’l-ebrâr a. (jl^l j^)
(bulutların efendisi) Hz. Mu­
hammed.
seyyidü’l-enâm a. ÇWI a«)
(bütün insanların efendisi) Hz.
Muhammed.
seyyidü’l-kevneyn a. (jjijSll
^) (iki dünyanın, dünya ve
ahiretin efendisi) Hz. Mu­
hammed.
seyyidü’l-muhâcirîn a.
(jjjaLJI j^) (göçmenlerin
efendisi) Hz. Muhammed.
seyyidü’s-sâdât a. (obUl
ja«) (efendilerin efendisi) 1.
Hz. Muhammed. 2. Hem baba
hem anne tarafindan Hz.
Ali’nin soyundan gelen kim­
seler için kullanılan terim.
seyyidü’s-sakaleyn a. (jjfll
j^) (iki dünyanın efendisi)
Hz. Muhammed.
seyyitlik a. Hz. Hüseyin vasıtasıyla
Hz. Peygamber’e soyca bağlan­
ma.
sıfat-ı fi'liyye
sıbgatullah a. (dJI <»?.^) [Ar.]
Kur'ân-ı Kerîm’de, “Hak din ve
sağlam yaratılış.” anlammda
kullanılan bir terim (bk. “Baka­
ra suresi”, 2 /138).
sıddîk a. (j.^) [< Ar.sıdk] (ç. b.
sıddîkîn, sıddîkün) 1. “Pek doğ­
ru, sözünün eri olan (kimse).” an­
lammda Kur'ân-ı Kerîm’de ge­
çen terim. Bu söz dört ayette tek­
lik biçimiyle, iki ayette de çokluk
biçimiyle yer almaktadır (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “sdk'”
maddesi). 2. Hz. Muhammed’in
halifesi olan Hz. Ebû Bekir’in lâ­
kabı olup hadislerde sıkça geç­
mektedir (Tirmizî, “Tefsir”, 30 /
4; Müsned, IV, 4).
sıddîka a. (<L^) [Ar.sıddîk sözü­
nün müennes (dişil) biçimi] 1.
Doğru ve namuslu kadın. 2._Hz.
Ayşe. 3. Hz. Meryem.
Sıddikıyye a. (41;^) [Ar.] İslâmî
tarikatlerin en esküernden olan
Hz. Ebû Bekir (öl. 13 / 634) ’e
nispet edilen ve “Bekriyye” ola­
rak da adlandırılan tarikatin adı
ve bunun için kullanılan terim.
sıfat a. (cika) [Ar.] (ç. b. sıfât) “Al­
lah’ın zatına nispet edilen mana.”
anlamında kelâm terimi.
§ tam. sıfat-ı fi'liyye a. (<A»i
oLa) Allah ile âlem ve Allah
ile insan münasebetlerini
ifade eden kelâm terimi.
sıfat-ı haberiyye
sıfat-ı haberiyye a. (<4_>u.
oi^) Nas yoluyla sabit olan
sıfatlar için kullanılan kelâm
terimi.
sıfat-ı hâliyye a. (ÛL ci->)
Varlığı zatıyla ilgili bulunan
sıfatlar için kullanılan kelâm
terimi.
sıfat-ı ma'ânî a. (^Lu cA^)
Allah’m altı sıfatı olan hayat,
ilim, sem, basar, kudret, ira­
de ve kelâm için kullanılan
sübûtî sıfatlar.
sıfat-ı ma'neviyye a. (^>.
olu») Allah’m hay, âlim, semi,
basîr, kadir, mürîd sıfatları
için kullanılan kelâm terimi.
sıfat-ı nefsiyye a. (L^
ö».^) Allah’m yokluğu düşü-
nülemeyen vücûd sıfatı için
kullanılan kelâm terimi.
sıfat-ı selbiyye a. (ıX< oî.^)
Allah’m ne olmadığını ifade
eden ve hepsi de “tevhid” il­
kesini kucaklayan sıfatlar
için kullanılan kelâm terimi.
sıfat-ı sübûtiyye a. (<4^2
oka) Allah’m zatına nispet
edilen ve O’nun ne olduğunu
ifade eden sıfatlar için kulla­
nılan kelâm terimi. Bunlar
“sıfat-ı ma'ânî” (bk. bu mad­
de) ve “sıfat-ı ma'neviyye”
(bk. bu madde) olarak iki ni­
telikli olarak tasnif edilmiştir.
Bunlann tamamı sekizdir:
602
hayat, ilim, sem', basar, kud­
ret, irade, kelâm, tekvin.
sıfat-ı tenzîhiyye a. (4j>:
oâ.^) bk. sıfat-ı selbiyye
sıfat-ı zâtiyye a. («ilâ ok»)
“sıfat-ı fi'liyye”nin dışında
kalan, yani hayat, ilim, kud­
ret, izzet, azamet gibi sıfatlar
için kullanılan kelâm terimi.
Allah’ın “esmâ-ı hüsnâ” (bk.
bu madde) içinde zikredilen
kavramlarm yarısı zâti isim
ve sıfat niteliğindedir.
sıfâtıyye a. (ilu) [Ar.] İlâhî sıfat-
larm Allah’a nispet edilmesini
benimseyenler için kullanılan
kelâm terimi.
sıfâtullah a. («dJI olu) [ArJAHah’ın
zatma nispet edilen ve O’nun za­
tını niteleyen anlammda kelâm
terimi.
sıhah a. (^) [Ar.] Hadis bilimin­
de, bir hadisin doğruluğunu,
sağlamlığını ve güvenilirliğini
ifade eden terim.
§ tam. sıhah-ı sitte a. (<u
^-..a) Hadislerin büyük bir
kısmmı ve genellikle güveni­
lir olanlarını bir araya geti­
ren altı hadis kitabı için kul­
lanılan terim. Bu altı kitap
şunlardır: 1. Buhârî (öl. 256 /
869)nin el-Câmi'ü’s-sahîh adlı
eseri. 2. Müslim (öl. 261 / 831)
in el-Câmi'ü’s-sahîh adlı eseri.
3. Ebû Davud (öl. 275 / 888)
 603
un es-Sünen adlı eseri. 4.
Nesâ'î (öl. 303 / 915)nin es-
Sünen adlı eseri. 5. Tirmizî
(öl. 279 / 892)nin el-Câmi'ü’s-
sahîh adlı eseri. 6. İmam
Mâlik (öl. 179 / 795) in el-
Muvatta adlı eseri. Bazı araş­
tırmacılar bu son eserin ye­
rine Abdullah b. Abdurrah-
man ed-Dârimî (öl. 255 /
868)nin es-Sünen adlı eserini
veya İbn Mâce (öl. 273 /
886)nin es-Sünen adh eserini
göstermişlerdir, bk. kütüb-i
sitte
sıhriyyet a. (<^j^) [Ar.\ fık. İslâm
hukukunda, evlilik sonucu olu­
şan akrabalık veya hısımlık.
sıla-i rahm a. (^j <U) [Ar.} İslâmî
inançta, kan bağı veya evlilik
sonucu oluşan akrabalık veya
hısımlık bağlarını canlı tutma,
onlarla ilişkiyi sürdürme, onla­
rm haklarını ve hukukunu kol­
layıp gözetme, onlara destek
olma ve yardımda bulunma, on­
ları sık sık ziyaret etme anla­
mmda kullanılan terim.
sır, -rrı a. (^) [< Ar.sırr] (ç. b.
esrâr, serâ'ir) 1. Bilinmesi veya
açıklanması istenmeyen, gizli
kalan şey, anlammda bir terim,
giz. 2. İnsan akimın eremediği
veya çözemediği olgu. 3. tas. Ta­
savvuf inancına göre, sadece Al­
lah’m bildiği veya az sayıda in-
sanm bilebileceği ya da kavra­
yabileceği özel bügi.
sırât
§ tam. sırr-ı hâl a. (JL ^)
tas. Hak taalânın muradınm
büinmesi konusu.
sırr-ı istivâ a. (ljiu.1 ^ tas.
Mevlevîlikte Mevlâna’dan ka­
lan ve yüksek değeri olduğu­
na inanılan iki yollu şerit.
sırr-ı kader a. (jji ^) tas. Al­
lah’ın ezelde takdir olunan
kaderin gizliliğine vakıf ol­
ması durumu.
sırr-ı lâhûtî a. (^^ >») İlâ­
hî sır.
sırr-ı rubûbiyyet a. (cu^j
^ tas. Tanrılık sırrı.
sırr-ı tecelliyât a. ULLşj ^)
tas. Kalbe ilk doğan tecellinin
oluşumuyla ve bütün isimle­
rin arasmdaki birlikle müşa­
hede edilen sır.
sırrü’s-sırr a. (^Jl ^) (sırrın
sırrı) tas. Allah’ın birliğinde
öz olarak bulunan gerçeklere
özgü engin bilgi.
sırât a. (Llj-») [Ar.] “Yol.” anlamın­
da olan bu söz, üstünden geçilip
Cennete gitmek üzere Cehen-
nem’in üzerine kurulacak olan
çok dar ve güç geçilir köprü için
kullanılan terim, sırat köprüsü.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de kırk
altı ayette geçmektedir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “srt”
maddesi). Ayrıca, “Cehennemin
üzerine kurulmuş köprü.” anla­
mıyla pek çok hadiste de yer al-
sırât-ı müstakim
maktadır (.bk. Wensinck, el-
Mu'cem, “srt” maddesi).
§ tam. sırât-ı müstakim a.
ÇuİXum Ll^^0 “Mümini geçeğe
ulaştıracak doğru yol.” anla­
mmda Kur'ân-ı Kerîm’de
otuz üç ayette geçen terim.
sıvış yılı a. Bazı İslâm devletlerin­
de, özellikle de OsmanlIlar dö­
neminde hicri ve mâlî yıllar ara-
smdaki eşitliğin korunması için
her otuz üç yılda bir defa düşü­
len hicri sene için kullanılan te­
rim.
siccîl a. (J^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de, “Hûd suresi” (11 / 82-
83) üe “Hicr suresi” (15 / 74)
nde Lût kavminin çektiği azap
ve “Fîl suresi” (11 / 82-83) nde
Fil hadisesi anlatılırken kullanı­
lan ve İlâhî cezanın bir neticesi
olarak gösterilen taşları ifade
eden terim.
siccîn a. (ûjLu,) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen ve kötülerin
amel defterlerinin bulunduğu
yeri ifade eden terim.
sidre-i kürsî a. (^jS »jj—) [Ar.] Hz.
Peygamber’in Mi’râc gecesi ya­
nında üâhî sırlara mazhar oldu­
ğu ağaç ve makam. Buraya Ceb­
rail ile birlikte ulaşmış, ötesine
Cebrail geçme cesaretini göste­
rememiş; Hz. Peygamber yoluna
yalnız devam etmiştir. Bu ma-
kamm sonrasında gayb âlemi­
nin olduğu, oraya hiçbir melek
604
veya yaratığm giremediği söz
konusudur.
sidretü’l-müntehâ a. (^l 5^)
[Ar.] “Son noktada bulunan sidre
ağacı.” anlamındaki bu terim,
Hz. Peygamber’in Mi’râc gecesi
yanmda İlâhî sırlara mazhar ol­
duğu ağaç ve makam anlammda
kullanılmıştır. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de, “Necm suresi” (53 /
14)nde “inde sidreti’l-
müntehâ” (sidreti’l-müntehânın
yanında) ifadesiyle yer almakta­
dır.
sifr a. (>.) [Ar.] (ç. b. esfâr)
Kur'ân-ı Kerîm’de “Cum'a su­
resi” (62 / 5)nde mealen “Tev­
rat’la yükümlü tutulup da onunla
amel etmeyenlerin durumu cilt­
lerce kitap taşıyan merkebin du­
rumu gibidir.” ayetinde çokluk
biçimiyle kullanılan bu terim,
“kitap, Tevrat’ı ifade etmektedir.
sîga a. (<i^) [Ar.] Hadis biliminde,
belli bir anlamı ifade eden klişe
söz.
sihâk a. (jM [Ar.] fık. İslâm hu­
kukunda, “sevicilik, lezbiyenlik”
anlammda kadmlar arasmdaki
cinsel ilişkiyi ifade eden terim.
sihir, -hri a. (j^l») [Ar.] “Bir olayı,
durumu, hareketi gerçek olgu­
sundan başka bir konumda gös­
terme, aldatma, göz boyama.”
anlammda olan bu terim, ilkel
çağlardan ve toplumlardan baş­
layarak günümüze kadar varh-
 605
ğnu sürdüregelmiştir. Bu söz ve
türevleri Kur’ân-ı Kerîm’de 60
ayette yer almaktadır (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “shr”
maddesi).
sika a. (<£) [Ar.] (ç. b. sikât) Hadis
biliminde, hadis rivayet eden
ravînin sağlam ve güvenilir ol­
ması durumu; yani adâlet ve
zabt sıfatlarmı eksiksiz taiıyan
ravînin durumu veya konumu.
sikât ç.a. (ol£) [Ar. sika’nın ç. b.] bk.
sika
sikâye a. (<j(Lu) [Ar.] Hac veya um­
re ibadeti için Mekke’ye gelen
ziyaretçilerin zemzem veya su
ihtiyaçlarını karşılamak üzere
görevlendirilen kimseler ve bun-
lann görevleri için kullanılan
terim.
sikke a. (<ıL) [Ar.] tas. Keçeden
yapılmış Mevlevî külâhı.
silsile a. (<UL) [Ar.] tas. Bir tarikat
içinde birbirine icazet veren
şeyhlerinin adlannı ihtiva eden
liste.
§ tam. silsiletü’l-kizb a. Çjül
<LL) Hadis biliminde,
sahabîden sonraki bütün
ravîleri yalancı gösterilen
sened.
silsiletü’z-zeheb a. (uijll
<Llu>) Hadis biliminde, hadis
rivayetinde en güvenilir
isnad anlammda kullanılan
terim.
sîretü’n-nebî
silsile-nâme a. (uL <UU) [<Ar.
silsile + F.nâme] tas. ed. Tasav­
vufî edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin başta Hz. Peygamber ol­
mak üzere öteki din ve devlet
büyüklerinin soylarını veya bir
tarikat içinde birbirine icazet
veren şeyhlerinin faziletlerini şi­
irleştiren eserler için kullandık-
ları ortak ad.
simsâr a. (jL^) [Ar.] ftk. İslâm
hukukunda, kendi adma ancak
müvekkili hesabma aldığı ko­
misyon karşılığı ticaret yapan
kimse.
Sîniyye a. (4u») [Ar.] Selmân-ı
Fârisî (öl. 36 / 656) ’yi ululayarak
kendilerine rehber edinen fırka­
lar.
sipehsâlâr a. (ji»...^) [< F. sipeh
+ sâlâr] Orta Çağ İslâm devlet­
leri askerî düzeninde başku­
mandan.
sirâc a. (ç\yj [Ar.] bk. kandil
sîre a. Gj^) [Ar.] Hadis biliminde,
tarih, siyer ve Hz. Peygamber’in
hayatı ile ilgili hadisler.
sîret a. (o^,) [Ar.] bk. siyer ve
megâzî
§ tam. sîretü’n-nebî a. (^1
5^) tas. ed. Tasavvufî edebi­
yatta mutasavvıf şairlerin Hz.
Peygamber’in doğumundan
ölümüne kadar ahlâkmı, mu­
cizelerini ve faziletlerini şiir-
sitteti eyyâmi
leştiren eserler için kullanı­
lan ortak ad.
sitteti eyyâmi a. ÇU L,) [Ar.]
“Altı gün” anlamındaki bu terim,
Kur'ân-ı Kerîm’de evrenin ya­
ratılış süresi için geçmektedir:
“A'râf suresi” (7 / 54) nde,
“İnne rabbikümu’llahu ellezi
halaka’s-sevâvâti ve’l-arda fi
sitteti eyyâmi... ” (Sizin Rabbi-
niz gökleri ve yeri altı günde ya­
ratan...) ve “Furkân suresi” (7 /
54)nde, “Ellezi halaka’s-
sevâvâti ve’l-arda ve mâ
beynehümâ fi sitteti eyyâmi...”
(Gökleri, yeri ve ikisi arasındaki-
leri altı günde yaratan...) biçi­
miyle açıkça ifade edilen bu söz,
kesin bir zaman dilimi karşılığı
olmasa gerek. Nitekim yüce Al­
lah, bu zaman kavramını, “Hacc
suresi” (22)nin 47. ayetinde, “...
Rabbin katında bir gün, sizin
saymakta olduğunuzdan bin yıl
gibidir.” diyerek soyut bir an­
lamda ifade etmiştir. Öte yanda
bazı müfessirlerin, bu altı gün
kavrammı evreninin yaratılışı­
nın altı evresi olarak yorumla­
mış olduklarmı kaynaklar zik­
retmektedir.
Sivâsîler a. Halveti şeyhlerinden
olup Kadzâdeliler hareketine
karşı çıkan Abdülmecid Sivâsî
(öl. 1049 / 1639)nin yolundan gi­
denler.
siyâdet a. (ojL«) [Ar.] Seyyitlik, Hz.
Hüseyin vasıtasıyla Hz. Pey-
gamber’e soyca bağlanma.
606
siyâkat a. (JL») [Ar.] İslâm hat
sanatında, genellikle Osmanlı
Devleti idari ve malî kayıtlar.
siyak u sibâk a (jLu j jUu,) [Ar.]
Bir metinde, anlam bütünlüğü­
nün sağlanmış olması, anlatımın
sağlam ve kusursuz olması, me-
tinsel bağlam.
siyâset a. (c»L») [Ar.] Toplum
işlerine çeki düzen verme, sağ-
hkh yürütüp yönetme sanatı.
§ tam. siyâset-i şer'iyye a.
( 4>i İluLxu) İslâm devlet dü­
zeninde, kamu otoritesinin
dinin genel ilkelerine ters
düşmeyecek düzenlemeler ve
uygulamalar yapılmasını ifa­
de eden terim.
siyer a. (^J) [Ar.sîret’in ç. b.] 1. Hz.
Peygamber’in hayatı, davranış­
ları ve şahsiyeti ile bu konuda
araştırmalar yapan bilim dalı ve
bu çerçevede kaleme alman
eserler için kullanılan ortak ad.
2. fık. Fıkıh kitaplarının devlet­
ler hukuku hükümlerini içeren
bölümlerine ve bu konuda yazı­
lan eserlere verüen ortak ad.
§ tam. siyer-i nebevi a. (^^
jaxu)Hz. Peygamber’in hayatı,
davranışları ve şahsiyeti ile
bu konuda araştırmalar ya­
pan bilim dalı ve bu çerçeve­
de kaleme ahnan eserler için
kullanılan ortak ad.
siyer ve megâzî a. (^jLu j j^) [Ar.]
Hz. Peygamber’in hayatı, davra-
 607
nışları ve şahsiyeti ile tebliğ faa­
liyetlerini, siyasî ve askerî mü­
cadelelerini konu alan bilim dalı
ile bu alanda yazılmış eserlerin
ortak adı.
softa a. (<üj^) [< f.sûhte] 1. Os­
manlI eğitim sistemi içinde
medrese öğrencisi. 2. mec. Bir
inanca veya görüşe körü körüne
bağlanan, geri kafalı veya tutucu
kimse.
sofu a. Gi>i) [< Ar. sûfî] 1. Bilir
bilmez kendisini ibadete veren,
hayatın nimetlerine itibar etme­
yen ve kendisi gibi olmayanları
hoş görmeyen kimse. 2. bk. sufî
son cemaat mahalli a. Camilerin
dışında, namaza gecikenler için
yapılmış yüksekçe ve revaklı
namaz kılma yeri.
sû' a. Gj^) [Ar.] bk. seyyi'e
§ tam. sû'-i hâtime a. (^L
f^) İslâmî inanca göre, bu
dünyadan imandan yoksun
olarak göçüp gitme anlamın­
da kelâm terimi.
sû'ü’d-dâr a. (JJI ^j^) “Yur­
dun kötüsü.” anlamındaki bu
söz, cehennem için kullanı­
lan terimlerden biridir ve
Kur'ân-ı Kerîm’de iki ayette
(Mü'min suresi, 40 / 52 ve
Ra'd suresi, 13 / 25) geçmek­
tedir.
sûfiyye
su'âl a. (Ji>) [Ar.] fik. İslâm inan­
cma göre, ergenlik çağına ermiş
ve dinî yükümlülükleri bulunan
kimselerin dünyadaki davranış­
ları ve inançlarmdan dolayı ka­
birde ve kıyamet gününde sor­
guya çekileceklerini ifade eden
terim.
suç a. fik. İslâm inancma göre, işle­
yene cezâî yaptırımlar uygu­
lanması öngörülen yasak eylem­
ler için kullanılan terim.
suffe a. (<L^) [Ar.] Medine’de
Mescid-i Nebevî’nin bitişiğinde
Hz. Peygamber’e yakm yoksul
kimselerin barmması için yapı­
lan ve sonraları bir eğitim ku-
rumuna dönüşen mekân.
sûfî a.ve s. (^j^) [Ar.] (ç. b.
sûfiyân ve sûfiyyûn) 1. tas. “Ta­
savvufa ait, tasavvuf bilimiyle
uğraşan (kimse), tasavvuf ehli.”
anlamında kullanılan terim. 2.
Dinin emir ve yasaklarma sıkı
sıkıya bağlı olan kimse, sofu, za­
hit, muttaki.
sûfiyân ç.a. (jUj^) [Ar. sûG’nin ç.
b.] bk sûfî
sûfiyâne zf. (<âLij^) [< Ar.sûfî + F.-
âne] Mutasavvıflara yakışan
yolda, tasavvufla ilgili.
sûfiyye ç.a. (üi^a) [Ar. sûfî’nin
müennes (dişil) biçimi] Tasavvuf
ehli olan kimse.
sûfiyyûn
sûfiyyûn s.ve a. (jj^) [Ar.
sûfi’nin ç. b.] bk. sûfi
sugûr a. (j^) [Ar.] İslâm devletieri
ile gayrimüslim devletlerin sı-
nırlannı oluşturan yerler veya
uç bölgeler.
sûhte a. (<ü.j^) [E] bk. softa
suhuf a. (jxu») [Ar. sahîfe’nin ç. b.]
İslâm inancına göre, Kur'ân-ı
Kerîm’i, Kur'ân-ı Kerîm’ten
önceki kutsal kitapları veya in-
sanlarm kayıt altma alman İlâhî
metinleri içine alan belgeler an­
lammda kullanılan terim. Bu söz
Kur'ân-ı Kerîm’te pek çok ayet­
te yer almaktadır (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “shf’
maddesi). Ayrıca bu terim,
“amel defteri” (bk. bu madde)
için de kullanılmıştır.
sulehâ a. GkLı) [Ar.] bk. ahyâr
sulh a. (jU) [Ar.] flk. 1. İslâm hu­
kukuna göre, karşılıklı nza so­
nunda iki toplumun veya birey­
lerin arasındaki anlaşmazlığı
sona erdiren akit. 2. fık. Görül­
mekte olan bir davanm anlaş­
mayla sona ermesi durumu.
sultân (I) a. (jlkL-) [Ar.] İslâm
dünyasmda ve devletlerinde, 11.
yüzyıldan itibaren genellikle
hükümdar ve hükümdar soylu
hanımlar için kullanılan unvan.
sultân (II) a. (jlkU) [Ar.] “Güçlü
delil, yetki ve otorite.” anlammda
Kur'ân-ı Kerîm’te otuz yedi
608
yerde geçen bir terim (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “slt"”
maddesi).
sultâniyye a. GuJULj [Ar.] Memlûk
devleti askerî düzeni içinde ka­
pıkulu birlikleri.
sûr a. (j>«a) [Ar.] “Ses çıkaran eğri
boynuz.” anlammda olan bu te­
rim, kıyamet gününün alâmeti
olarak üflenecek boru için kul­
lanılmıştır.
sûre a. (4^) [Ar.] (ç. b. süver)
Kur'ân-ı Kerîm ayetlerinden
meydana gelen ve Hz. Peygam­
ber tarafmdan belirlenen 114
bölümden her birine verilen ad.
Her bir sure, kendi içinde hem
uyumlu hem de anlamlı ve
ahenkli bir bütünlük oluştur­
makta; aynı zamanda Kur'ân-ı
Kerîm’in binasmı meydana ge­
tirmektedir. Bu söz, Kur’ân’te
dokuz ayette teklik biçimiyle, bir
yerde de çokluk biçimiyle geç­
mektedir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “svr"” maddesi). Sure­
ler, indikleri yere göre, “Mekkî”
ve “Medenî” olarak adlandırıl­
mıştır. Hz. Peygamber’in Mek­
ke’de yaşarken inen surelere
“Mekkî”, hicretten sonra Medi­
ne’de inen surelere de “Medenî”
adı verilmiştir. Ayrıca her bir
sure, peygamberler, müminler,
kâfir ve münafıklar, önemli ta­
rihî olaylar, ahret üe ilgili olan­
lar, hayvanlar, tabiat olayları,
güneş, ay ve yıldızlar ile ilgili
 609
olmaları sebebiyle kendi içinde
müstakil adlandırmalara tabi tu­
tulmuş ve Kur'ân-ı Kerîm’de bu
adlar altmda yer almıştır.
sûret a. (oj>^) [Ân] (ç. b. suver) 1.
Duyu veya akılla algılanan bir
nesneyi bizzat kendisi yapan öz
ve ilke anlamında terim. 2. tas.
“Bir nesnenin duyularla algıla­
nan dış görüntüsü ve varlığı” an­
lamındaki bu terim, mana ile
söz, gerçeklik ile görüntü, ruh ile
beden, öz ile şekil ve bâtın ile
zahir arasmdaki durum ve mü­
nasebeti ifade etmektedir.
§ tam. sûret-i ilâh a. («dl
ûjh») (İlâhın sureti) tas. Kâ­
mil insan.
sûret-i irâde a. (4jljl c^)
tas. Allah’ın tecellisi.
sûret-i Hakk a. (ja oj^)
(Hakk’ın sureti) tas. Hz. Mu­
hammed.
sûret-i Muhammediyye a.
(«□a^ oj>^) tas. bk. suret-i
Hakk
sûret-i tecelliyât a. (oUaj
o^) tas. Allah’ın tecellisi
olan bütün yaratıklarm sure­
ti.
sûretü’l-cevâhir a. (>ljJl
oj>a) tas. “Âlem-i mülk” (bk.
bu madde) için kullanılan te­
rim.
sûretü’l-heyûlâ a. Qj^l
oj>^>)tas. “Âlem-i mülk” (bk.
sübhân
bu madde) için kullanılan te­
rim.
surre a. (*_>—») [Ar.] (ç. b. sürer) Hac
zamanlarında kutsal yerlere da­
ğıtılmak üzere padişah tarafin­
dan Mekke ve Medine’ye her yıl
gönderilen para ve benzeri de­
ğerli eşya için kullanılan terim.
Bu söz, bu tür eşyayı yerlerine
götüren kimseler için de kulla­
nılmıştır.
surre alayı a. Hac zamanlarında
padişah tarafmdan Mekke ve
Medine’ye her yıl gönderilen pa­
ra ve benzeri değerli eşyayı yer­
lerine götürmekle görevli kafile.
surre emini a. Hac zamanlarmda
padişah tarafmdan Mekke ve
Medine’ye her yıl gönderilen pa­
ra ve benzeri değerli eşyayı yer­
lerine götürmekten sorumlu
kimse.
subûtî sıfatlar a. AUah’m ne oldu­
ğunu, neler yaptığmı, hangi nite­
liklere sahip olduğunu ifade
eden terim.
sübâ'iyyât a. ULuL-) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis derlemesi ya­
pan bir müellifin Hz. Peygam­
ber’e kadar ulaşan dönem içinde
yedi ravinin senedi veya rivayeti
bulunan hadisler için kuUanılan
terim.
sübhân a. (jK...,) [Ar.] “Her kusur­
dan ve noksandan uzaktır.” an­
lammda AUah’m adlarmdan bi­
ri.
sübhânallah
sübhânallah a. (dliûL^ [Ar.] 1.
Allahı ululama ve tebcil. 2. mec.
Hayret ve şaşkınlık ifade etmek
için kullanılır: Subhanallah! Bu
nasıl iş!
Sübhaneke a. (Jsl^J [Ar.] İslâmî
inacm temel ibadetlerinden biri
olan namazm her rekâtında
“iftitâh tekbiri” (bk. bu mad-
de)nin hemen ardmdan okun­
ması gereken dua. Bu duanm
tamamı şöyle: Sübhaneke
allahümme ve bi-hamdik ve te'âlâ
ceddük ve lâ ilâhe gayrük. Bu
dua, aynı zamanda, “cenâze
namazı” (bk. bu madde) kılmır-
ken araya “celle senâ'üke” sözü
eklenerek okunur. Bu durumda
dua şöyle okunur: Sübhaneke
allahümme ve bi-hamdik ve te'âlâ
ceddük ve celle senâ'üke lâ ilâhe
gayrük.
sübhânî a. (^Lu«) [< Ar.subhân +
-î] İlâhî, rabbânî.
sübûtî sıfatlar a. Allah’ın hangi
nitelik ve özelliklere sahip oldu­
ğunu ifade eden sıfatlar. Bu sı­
fatlardan başhcaları şunlardır:
“Hayat” (Allah'ın diri ve canlı
olması), “ilim” (Allah'ın bilgi sa­
hibi olması), “basar” (Allah'ın
her şeyi görebilmesi), “irade” (Al­
lah’ın dilemesi), “semi” (Allah'ın
her şeyi işitmesi) “kudret” (Al­
lah’ın her şeye gücünün yetmesi),
“kelâm” (Allah’ın kolayca ko­
nuşması), “tekvin” (Allah’ın ya­
ratıcı olması).
610
sücûd a. (j^) [Ar.] İslâmî ibadet­
lerin temel rükünlerinden olan
namazın kılınması sırasmda
alın, burun, el ayaları, dizler ve
parmakları zemine değecek şe­
kilde yere kapanmayı ve alnın
yere konmasını, bu sırada dua
okunmasmı ifade eden terim.
südâsiyyât a. bLl^) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis derlemesi ya­
pan bir müellifin Hz. Peygam-
ber’e kadar ulaşan dönem içinde
altı ravinin senedi veya rivayeti
bulunan hadisler.
Sühreverdiyye a. (^>«) [Ar.]
İslâmî tarikatlerinden 13. yüz­
yılda ortaya çıkan, Ebû Hafs
Şehâbeddin Ömer es-Sühreverdî
(öl. 632 / 1234) ’ye nispet edilen
bir tarikatin adı ve bunun için
kullanılan terim. Kuruluş yılla­
rını Bağdat yöresinde gerçekleş­
tiren bu tarikat, önce Şam ve
Halep bölgesinde tamndı, sonra
İran’dan Hindistan ve Türkis­
tan’a kadar uzandı. Özellikle
Hindistan’da “Çiştiyye, Kâdiriy-
ye, Nakşibendiyye” ile birlikte
ve Keşmir bölgesinde en çok faa­
liyet gösteren tarikatler arasın­
da yer aldı. Özünde zikir, otura­
rak ve sesli “kelime-i tevhîd”
çekme adabı yaygm bir gelenek
olarak yayılmış ve gelişmiştir.
süknâ a. [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda, bir evden veya oturu­
lan evin bir bölümünden mes­
ken olarak yararlanma hakkı.
 611
süknâ hakkı a. bk. süknâ
sükut a. (oj^) [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda, susma hakkı.
sükûtî icmâ a. fik. Herhangi bir
konuda, bir veya birkaç
müctehidin görüşlerini ortaya
koyduktan sonra bu görüşe o
dönemdeki başka müctehitlerin
ne karşı çıkmamalarını ne de
desteklemelerini, sadece sus­
makla yetinmiş olmalarını ifade
eden terim.
sülâsiyyât a. (oti^) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis derlemesi ya­
pan bir müellifin Hz. Peygam-
ber’e kadar ulaşan dönem içinde
üç ravinin senedi veya rivayeti
bulunan hadisler.
sülbî a. Ç^lu,) [Ar.] Bir kimsenin
soyunu oluşturan erkek veya kız
çocukları. Bu terim, babaya özgü
olarak ifade edümektedir. Anne
sülbi için ise “sadrî” (bk. bu
madde) veya “sadriyye” (bk. bu
madde) terimleri kullanılmıştır.
sülbî sıfatlar a. bk. selbî ve tenzîhî
sıfatlar
sülbiyye a. (û*.) bk. sülbî
sülük a. (djU) [Ar.] tas. Tasavvuf
ehli arasında, yola yeni giren
sufînin bir mürşit kılavuzluğun­
da yaptığı manevî yolculuk.
sülüs a. (iü) [Ar.] Sözlük anlamı,
“üçte bir” olan bu terim, İslâm
hat sanatmda ağzı 3 mm. geniş­
sünen
liğindeki kamış kalemlerle yazı­
lan yazı türü.
§ tam. sülüs-i leyi a. (JJ ifi)
tas. Gecenin üç bölüğünden
son bölüğü için kullanılan te­
rim. Genellikle imsak ile gü­
neşin doğuş anı arasmdaki
vakit için kullanılır.
sümâniyyât a tÇilB) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis derlemesi ya­
pan bir müellifin Hz. Peygam-
ber’e kadar ulaşan dönem içinde
sekiz ravinin senedi veya riva­
yeti bulunan hadisler.
sümeniyye a (û«) [Ar.] Hindistan
bölgesinde, Budist inancım be­
nimsemiş kimseler için Müslü­
man tarihçi ve yazarların kul­
landığı bir terim.
sünâ'iyyât ç.a. ULûM [Ar.] Hadis
biliminde, yalnız iki ravîli
isnadlarla Hz. Peygamber’den
rivayet edilen hadisler.
Sünbüliyye a.,(û^) [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 13. yüzyılda or­
taya çıkan ve Halvetiyye-
Cemâliyye tarikatinin Sünbül
Sinan (öl. 936 / 1529)’a nispet
edilen bir kolu için kullanılan
terim.
sünen ç. a Oa^) [Ar. sünnet’in ç.
b.] Hadis biliminde, ahkâm ha­
dislerini bir araya getiren çalış­
malar veya bu çalışmalar neti­
cesinde ortaya çıkan eserler için
kullanılan ortak ad ve terim. Bu
sünen-i erba'a
kitaplar genellikle “kitâb” adı
verilen bölümlere ve her bölüm
de “bâb”lara ayrılmış olarak dü­
zenlenmiştir.
§ tam. sünen-i erba'a a.Guuji
jİL.) Dört büyük sünen kitabı.
Bunlar, Ebû Davud, Nesâî,
İbn Mâce ve Tirmizî’nin sü-
nenleri.
sünen-i hudâ a. (Iji jiu.)
Ezan, ikamet, cemaate devam
gibi dinî anlam içeren sün­
netler.
sünen-i zevâ'id a. Uljj ^^
Hz. Peygamber’in günlük yi­
yip içme, oturup kalkma, gi­
yim kuşam gibi sünnetleri.
sünnet (I) a. (d^) [Ar.] (ç. b. sü­
nen) Hz. Muhammed’in ehl-i İs­
lâm için örnek olan veya ders
alman sözleri, davranışları ve
onaylarmın ortak adı, şer’î delil­
lerin İkincisi. Bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de iki yerde çokluk biçi­
miyle olmak üzere on dört yerde
de teklik biçimiyle kullanılmıştır
(bk. M.F. Abdulbâkî, el-Mu'cem,
“snn” maddesi). Bu ayetler ışı­
ğında O’nun peygamberlik dö­
nemi boyunca Kur'ân-ı Kerîm’i
açıklamaları, yorumlamaları ve
uygulamaları İslâm dininin
ikinci temel kaynağı (birincisi
Kur'âri) olarak algılanmış ve
kabul edümiş; sonra bütün İs­
lâm mezheplerinin üzerinde bir­
leştikleri ve benimsedikleri te­
612
mel ilkeler ve değerler manzu­
mesi olmuştur. Bir başka basit
ifade ile sünnet, Kur'ân-ı
Kerîm’in. müminlere ilettiği
inanç değerlerini ve ibadet ilke­
lerini tamamlayan bir hazine
olarak nitelenmiştir. Bundan do­
layı da bu terim, başlı başına bir
bilim dalı olarak benimsenmiş,
“hadis” terimiyle eş değerde tu­
tularak bu konuda pek çok eser
ortaya konulmuştur (bk. sünen,
hadîs). Bunlardan en çarpıcı ör­
nek ve örnek alman kitap,
Buharî’nin Sahîh-i Buhârî adlı
eseridir. Ayrıca Buhârî, bu konu
ile ilgili hadisleri ve yorumları
kitabının “Kitâbu’l-İ’tisâm bi’l-
Kitâbi ve’s-Sünneti” başlıklı bö­
lümünde Hz. Peygamber’in söz­
lerini bir araya toplamıştır (bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
15, s. 7136-C. 16, s. 7243).
§ tam. sünnet-i mâdiyye a.
(^jL oL.) Herkesçe bilinen
Hz. Peygamber’in sünnetleri.
sünnetü’l-fi'liyye a. (û*ill
oL-) Hz. Peygamber’in fiille­
ri, davranışları, hayat tarzı
ve uygulamaları için kullanı­
lan terim.
sünnetü’l-kavliyye a. (ûjill
ciu.) Hz. Peygamber’in sözle­
ri.
sünnetü’n-nebeviyye a.
(ijjl oLu,) Hz. Peygamber’in
 613
hayatta iken yaşayış tarzı ve
uygulamaları.
sünnetü’t-takrîriyye a.
(İjjjEIIoL,) Hz. Peygamberin
hayatta iken huzurunda söy­
lendiği veya huzurunda ol­
mayıp gıyabmda söylenen
sözleri duyduğu zaman itiraz
etmediği konular için kulla­
nılan terim.
sünnet (II) a. (ok-) [Ar.] ftk. İslâm
inancmda, farz veya vacip dere­
cesinde olmaksızm eda edilmesi
ve uygulanması dinen uygun bu­
lunan davranış ve ibadetler için
kullanılan fıkıh usulü terimi.
§ tam. sünnet-i gayr-i
mü'ekkede a. (»^ ^ ok-)
Hz. Peygamber’in zaman za­
man terk ettiği veya ara sıra
yaptığı sünnet için kullanılan
terim. Söz gelişi, ikindi ve
yatsııun ilk sünnetleri, pazar­
tesi ve perşembe günü tutu­
lan oruç gibi. Bunlara nafile
veya müstehap da denümiş-
tir. Bunları yapanlar sevap
kazanırken yapmayanlar için
herhangi bir cezaî yaptırım
söz konusu edilmemiştir.
sünnet-i mü'ekkede a. G^L*
oi«) Hz. Peygamber’in sürek­
li veya çoğu zaman yaptığı
sünnet için kullanılan terim.
Söz gelişi, Hz. Peygamber’in
nadiren terk ettiği sabah, öğ­
le ve akşam namazlarınm
sünnî
sünnetleri bu konuda örnek
gösterilmiştir.
sünnetü’l-Hudâ a (ikJl cûuı)
Hz. Peygamber’in ibadet
amacıyla yaptığı hareketler
ve uygulamalar. Kimi fakih-
ler, bayram namazı, ezan,
kamet, cemaatle namaz kıl­
ma gibi ibadetleri bu tür
sünnet için örnek göstermiş­
lerdir. Kimi fakihler de bun­
ları vacip derecesinde veya
vacibe benzer diye nitelemiş­
lerdir.
sünnetü’z-zevâ'id a. UljjJI
ok,) İbadetlerle ilgisi olma­
yan ya da dinî anlam taşıma­
yan ve Hz. Peygamber’in
günlük hayatta yeme, içme,
yatıp kalkma gibi hareketleri
fakihlerce bu grupta
deperlendirilmiştir.
sünnet (III) CL, (oL-u) [Ar.] İslâm
inancmda ve geleneğinde, erke­
ğin cinsiyet organının ucunda
bulunan fazla derinin bir ope­
rasyonla almması işlemi için
kullanılan fıkıh ve tıp terimi.
sünnetullah a. (dil <k) [< Ar. sün­
net + Allah] “Allah’ın evrenin
yaratılışı ile birlikte ortaya koy­
duğu kanun ve nizam.” anlamm­
da Kur'ân-ı Kerîm terimi; eşan­
lamlısı “âdetullah” (.bk. bu
madde).
sünnî a. (^k-) [Ar.] İslâm inancm­
da, “ehl-i sünnet” (bk. bu mad-
Sünnîlik 614

de) için kullanılan terim, “Şi'â” den doğan ve sıkça görülen ak­
(bk. bu madde) karşıtı. Hz. Pey­ rabalık durumu.
gamber’in ve dört imamdan bi­
sükût orucu a. Oruç tutup bununla
rinin, yani Ebu Hanife, İmam
birlikte bu konuda herhangi bir
Şafiiî, İmam Malik ve İmam
yorum yapmayarak sükut etme
Hanbel’in mezheplerinden biri­
durumu için kullanılan fıkıh te­
ni benimsemiş ve onların gös­
rimi.
terdiği yolda yürümüş kimse.
sütre a. (451^) [Ar.] fik. İslâm inan-
Sünnîlik a. bk. sünnî
cma göre, bir müminin namaz
Süreyyâ a. (Ç^) [Ar.] tas. Görünür­ kılarken önünden geçilmesini
de yedi olan, ancak tasavvuf ehli engellemek için konulan engel
arasında on iki olarak ifade edi­ anlammda fıkıh terimi.
len, özellikle de Şam üzerinde
süvâ a. Gl>-) [Ar.] Kur’ân-ı
doğduğuna inanılan uğurlu ve
Kerîm’de geçen ve Nuh kavmi-
kutlu yıldız kümesi için kullanı­
nin taptığı olarak gösterilen Ca-
lan ad ve terim.
hiliye dönemi putlanndan biri­
Süryânî öz.a. (^L^) [Ar.] Eski nin adı.
Suriye denilen Şam ülkesi ahali­
süveydâ a. (Aj^) [Ar.] Kalpte
sinden ve bu bölgede oturan ka­
bulunduğuna inanılan küçük si­
vim ve bu kavimden olan kimse.
yah nokta. Bu yer, basiret ve
süt akrabalığı a. îslâm inancına inanç merkezi olarak nitelen­
göre, evlenmeye devamlı engel miştir. Ayrıca bu terim, kalpteki
olan ve aynı çocuğun ilk iki yaş gizli günah anlammda da kulla­
içerisinde süt anneyi emmesin­ nılmıştır; eşanlamlısı “habbe-
tü’l-kalb” (bk. bu madde)

şa'bân a. (jLi) [Ar.] Hicri yılın
sekizinci ayı. Müslüman dünya-
smda kutsal sayılan “üç aylar”
(bk. bu madde) m İkincisidir.
§ tam. şa'bânü’l-mu'azzam
şâfi s. (jiü) [< Ar.şefâ'at] 1. “Şifa
a. Çk. Jl jLui) Şaban ayı için
kullanılan terim.
şa'bân orucu a. Şaban ayanda tutu­
lan, müstehap olarak görülen ve
Hz. Peygamber’in sünnetleri
arasında yer alan oruç ibadeti.
Şa'bâniyye öz. a. GuL*^) [Ar.] İs­
lâmî tarikatlerinden 16. yüzyüda
ortaya çıkan, Halvetiyye
tarikatinin Şabân-ı Velî (öl. 976 /
1569) ’ye nispet edilen bir kolu­
nun adı ve bunun için kullanı­
lan terim.
şadırvan a.(jljjjLi) [< F. şâdurbân
< şâdurvân] Çoklukla cami avlu-
larınm içinde, abdest almak için
yapılan ve kullanılan etrafı çok
musluklu duvarla çevrili, genel­
likle ortası fıskiyeli ve süslemeli
ve de üstü kapalı su çeşmesi.
ve deva veren, hastalıkları iyileş­
tiren, ruhsal sıkıntıları gideren.”
anlammda Allah’m sıfatı. 2. “Şe­
faat eden, kabahatli kimsenin affı
için araya girip yalvaran.” anla­
mmda olan bu söz, başka kelime
ve terkiplerle birleşerek yeni te­
rimler oluşturur.
§tam. şâfî-i rûz-ı ceza s. (Ija.
^j jiLi) (kıyamet gününün şe­
faatçisi) Hz. Peygamber.
şâfi-i yevm-i ceza s. (l> ^
jjLi) (kıyamet gününün şefa­
atçisi) Hz. Peygamber.
şafiî
Şâfi'î öz.a. (^ü) [< Ar.şâfi’ + -î]
Dört büyük fıkıh mezhebinden
biri olup Ebû Abdullah Mu­
hammed ibn İdrîs eş-Şâfiî (öl.
204 / 820) tarafmdan Hanefî ve
Maliki mezhebinden sonra oluş­
turulan ve mezhepler tarihi
içinde üçüncü büyük mezhepten
olan kimse.
Şâfi'îlik öz.a. bk. Şâfi'î Mezhebi
Şâfi'î Mezhebi a. Dört büyük mez­
hepten biri olup Hicrî yılın ikin­
ci yüzyılında Medine’de doğan
ve îmam Ebû Abdullah Mu­
hammed ibn Îdrîs eş-Şâfiî (öl.
204 / 820) tarafindan oluşturu­
lan ve geliştirilen, ismini de ku­
rucusundan alan mezhep için
kullanılan ad ve bu doktirin için
kullanılan terim. Genellikle Orta
Doğu ve kuzey Afrika ülkelerin­
de yaygmlaşan bu mezhep, kay­
nak ve deliller olarak “kitap,
sünnet, kıyas, icmâ” konularını
esas almaktadır.
şâfi'iyye a. (<j*iü) [Ar.şâfi sözünün
müennes (dişil) biçimi] Şafiîlik,
İmâm-ı Şâfiî mezhebinden olma;
bk. Şâfi'î mezhebi
şâh a. (»Li) [FJ (ç. b. şâhân) “Padi­
şah, hükümdar.” anlamında olan
bu söz, başka kelime ve terkip­
lerle birleşerek yeni terimler
oluşturur.
§ tam. şâh-ı Kerbelâ a. 6LjS
»U) (Kerbelâ’nın şahı) mec.
Hz. Hüseyin.
616
şâh-ı Kevneyn a. (j^ »Li)
(îki cihan şahı) Hz. Peygam­
ber.
şâh-ı levlâk a. (^y «Li) (Al­
lah'ın “levlak” hitabına eren
şahı) Hz. Peygamber için kul­
lanılan terim.
şâh-ı mârân a. (jl^L «Li) (yı-
lanların şahı) İslâmî edebi­
yatta gövdesi yılan ve başı
insan olan efsanevî yaratık.
şâh-ı merdân a. (jl^ »Li)
(Mertlerin, yiğitlerin şahı)
mec. Hz. Ali
şâh-ı necef a. (a^ »ü) (Ne-
cef şehrinin şahı) mec. Hz. Ali
(mezarı Necefte olduğu için).
şâh-ı risâlet a. (ollwj &Li)
(peygamberler şahı) Hz. Pey­
gamber.
şâh-ı velâyet a. ( ^j ’U)
(veliler şahı) Hz. Ali.
şâh-ı zü’l-fekâr a. (jlülljj »Li
) Kılıcının adından dolayı Hz.
Ali.
şâhâ ünL (liU) [F.] Ey efendim! Ey
padişahım!
şahâdet a. (öj(^) [Ar.] bk. kelime-i
şehâdet ve kelime-i tevhîd
şâhid a. (aıLi) (ç. b. şâhidîn,
şâhidûn, şuhûd, eşhâd) [Ar.] 1.
“Tanık, bilen, muttali olan, hazır
olan.” anlamında Allah’m sıfatı.
Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de teklik
ve çokluk biçimleriyle yirmi
 617
ayette yer almaktadır. 2. Hadis
biliminde, ferd veya garîb bir
hadisin başka bir isnadla gelen
rivayeti.
§ tam. şâhid-i asi a. (J^l
AiU) Herhangi bir davada
mahkemenin huzurunda asıl
davaya şehadet eden şahit.
şâhid-i fer' a. (^> jiLi) Ken­
disine asıl şahit tarafindan
şehadeti uygun bulunan kim­
se.
şâhid-i zûr a. (^ a^Li) Ya­
lancı şahit.
şâhid ve meşhûd a. tas. Hz. Mu-
hammed ve ümmeti için kullanı­
lan terim. “Şâhit”, Hz. Peygam­
ber, “meşhûd” O’nun ümmeti
olarak nitelenmiştir.
şak a. (ji) [Ar.] Bir kitapta yanlış
veya fazladan yazılmış bir iba­
renin ya da bir bölümün çıka­
rılması anlamında, daha çok
Mağripli bilim adamları tarafın­
dan kullanılan terim.
şakk-ı sadr a. (ja^ j«) [Ar.] İslâmî
inanca göre, Hz. Peygamber’in
göğsünün melekler tarafmdan
açılıp kalbinin bezenmesi için
kullanılan terim.
şaki a. Ç^i) [Ar.] İslâmî inanca
göre, inkârcılığı ve kötü ameller
işlemesinden dolayı ahirette ce­
henneme girecek kâfirler veya
fasıklar.
şâri
şakku’l-kamer a. G>öll ja) bk.
inşikâku’l-kamer
şarap, -bı a. GJ[Ar.] 1. Helâl ve
haram olan bütün içilen şeyler
için kullanılan bu terim, Türk-
çede nass ile haram olan
“hamr” (bk. bu madde) ve diğer
sarhoş edici içkiler için de söz
konusu olmuştur. 2. tas. Tasav­
vuf ehli arasında “ma'rife-
tullah” olarak nitelenen terim­
dir; bunun neticesi “muhabbe-
tullah” olarak nitelenmiştir.
§ tam. şarâb-ı aşk a. (j^
ulj-i) tas. Tasavvuf inancında
“Aşk şarabı” anlamındaki bu
terim, sevgi ve muhabbet va­
sıtası olarak nitelenmiş,
maddî dünyadan sıyrılarak
manevî dünyaya yönelme ve
İlâhî aşka kavuşma için bir
vasıta olarak görülmüştür.
şarâb-ı cennet a. (d?. lJ^)
tas. Tasavvuf inancında
“Cennet şarabı” anlammdaki
bu terim, zahiri, yani dış
dünyayı terbiye etme anla­
mmda kullanılmıştır.
şarâb-ı tahûr a. (^ ^lji)
tas. Tasavvuf inancında “Ter­
temiz şarap” anlammdaki bu
terim, İlâhî aşka kavuşma
için kullanılmıştır.
şâri a. (^jü) [Ar.] fik. Din ve huku­
kun temel ve ilk kaynağım, hü­
küm koyma yetkisinin asıl sahi-
şârih
bini belirtmek için kullanılan fi-
kıh terimi.
şârih a. (^ü) [Ar.] Bir ayeti, bir
hadisi veya bir kitabı şerh eden
kimse.
şart a. (Lp) [Ar.] 1. Bir hadis hoca-
sınm bir hadisi yorumlarken
veya kitabma ahrken uyulması
gereken kuralları ifade eden te­
rim. 2. fik. Bir ibadetin içinde
varlığı, kendi varlığı için gerekli
olmakla beraber onun yapısm-
dan bir unsur olmayan iş ve va­
sıf için kullanılan terim. Söz ge­
lişi, “Abdest namaz için şarttır,
ancak namazın varlığı içinde de­
ğildir.” hükmü buna en güzel
örnek olarak gösterilmektedir.
şathiyye a. (<lki) [Ar.] tas. Tasav­
vuf ehli arasmda, sufînin vecd
ve istiğrak hâlinde söylediği tezli
ve hikmetli söz demeti veya şür
için kullanılan terim.
şavt a. (Lji) [Ar.] İslâmî inanca
göre, hac veya umre ibadeti sı­
rasında “Hacerü’l-esved” (bk.
bu madde) den başlayarak Kâ-
be’nin etrafını bir defa dolaşma
ve aynı amaçla Safa ve Merve
arasını gidiş gelişlerle “sa'y” (bk.
bu madde) anlammda katetme.
şâz a. (jüt) [Ar.] Hadis biliminde,
güvenilir bir ravînin kendisin­
den daha güvenilir ravîye aykırı
olarak rivayet ettiği hadis.
Şâzeliyye öz. a. (<JjLi) [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 13. yüzyılda or­
618
taya çıkan ve Eb’ül-Hasan
Takiyiyüddin-i Ali bin
Abdullahü’ş-Şâzelî (öl. 656 /
1258) ’ye nispet edilen tarikat.
Mısır merkezli olarak doğan,
oradan Mağrib bölgesine yayı­
lan ve sonradan dünyanın pek
çok bölgesinde müritleri bulu­
nan bir konuma dönüşen bu ta­
savvuf içerikli tarikatin özünde
marifet kavramı önemli bir un­
sur olarak dikkati çekmektedir.
şeb-i arûs a. (ju^ ^i) [< F. şeb +
Ar. arûs] (Düğün gecesi) Mevlevî
tarikatinin lideri olan Mevlânâ
Celâleddin-i Rûmî (öl. 670 /
1273)nin İlâhî aşka kavuşmasını
ifade eden ve öldüğü gece için
kullanılan terim. Bu geceyi Mev-
levîler, genellikle Kur'ân-ı
Kerîm, zikir ve dua okuyarak
geçirirler. Ayrıca bunlar, toplu
olarak “semâ” (bk. semâ'n
maddesi) yapmayı gelenek hâli­
ne getirmişlerdir.
şecâ'at a. («Lui) [Ar.] İslâmî inanç
doğrultusunda gazaya çıkmak,
yapılan savaşlarda kahramanlık
göstermek ve üstün meziyetler
ortaya koymak.
şecere a. (*>^) [Ar.] Soyağacı veya
soykütüğü de denilen akrabalık
bağlarmın bilinen en eski atala­
ra kadar uzanan durumunu ifa­
de etmek için kullanılan terim.
§ tam. şecere-i mübâreke a.
(djL *jşJ.) tas. Tasavvuf ehli
 619
arasında zeytin ağacı için
kullanılan terim.
şed a. (^) [Ar.] Fütüvvet ehli ve
tarikat mensuplarının düzenle­
nen özel bir törenle kişinin fü­
tüvvet yoluna kendini adadığını
ya da tasavvuf ehlinin “seyr ü
sülük” (bk. bu madde) yoluna
girdiğini ifade eden kemer veya
kuşak kuşanma işinin gerçekleş­
tirilmesi töreni. Bu törenlerle
yapılan iş Türkçede “kuşak bağ­
lamak, şed kuşanmak, bel bağ­
lamak” gibi deyimler ile de ifa­
de edilmektedir.
şedîd s. (jj^) [Ar.] “Şiddetli, kuv­
vetli” anlamındaki bu söz, başka
kelime ve terkiplerle yeni terim­
ler oluşturur.
§ tam. şedidü’l-azâb a.
(JjJhii) “Azabı şiddetli
olan.” anlammda Allah’ın sı­
fatı olan bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de “Bakara suresi”
(2)nin 165. ayetinde açıkça
ifade edilmektedir.
şedîdü’l-ikâb a. (üli*lbxi)
“Azabı çok şiddetli olan.” an­
lamında Allah’m sıfatı olan
bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’de
on dört ayette yer almaktadır
(bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “şdd” maddesi).
şedîdü’l-mibâl a. (JLJLii)
“Azabı, kuvveti, cezalandır­
ması şiddetli olan.” anlamm­
da Allah’m sıfatı olan bu te­
şeff-i müznibîn
rim, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Ra’d suresi” (13)nin 13.
ayetinde geçmektedir.
şedîdü’z-za'f a. (duuâlhji)
Hadis biliminde, senedinin
tamamı yalan veya yalan ile
itham edilen hadis.
şefâ'at a. (oclü) [Ar.] İslâmî inanç
çerçevesinde, kıyamet gününde
kendilerine “şefi” (bk. bu mad­
de) denilen peygamberler veya
Allah katında itibarlı kimseler
tarafından müminlerin günah-
larmın bağışlanması için Allah’a
niyazda bulunması durumu.
şefâ'at-nâme a. («uU otlü)) [< Ar.
şefâ'at + F.nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta mutasavvıf
şairlerin Hz. Peygamber’in kı­
yamet gününde ümmetinin gü-
nahlarma şefaatçi olacağına
ilişkin konulan şiirleştiren eser­
ler için kullandıkları terim.
şefi s.ve a. (j^) [Ar.] (ç. b. şüfe'â)
1. “Şefaat eden, şefaatçi.” anla­
mmda Allah’m sıfatı olan bir te­
rim; Kur'ân-ı Kerîm’de “Secde
suresi” (13) nde geçmektedir.
bk. şefâ'at 2. Yine aynı anlamda
peygamberlerin veya din ulula-
rmın ahirette mümin kullarm
günahlarmm bağışlanması için
Allah’a niyazda bulunması ve
şefaatçi olması.
§ tam. şefî'-i müznibîn a.
(j^> £jü) Hz. Peygamber.
Şehîd
şefi'-i rûz-ı cezâ a. (Ijş. ^
yü) Kıyamet gününde suçlu-
larm şefaatçisi Hz. Peygam­
ber.
Şehîd a. (j^) [Ar.] “Her şeyi gören,
bilen, haberdar olan, her yerde
hazır nazır olan.” anlammdaki
bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
Kur’ân-ı Kerîm’de on dokuz
yerde Allah’a nispet edilmekte­
dir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “şhd” maddesi). “Şehîd”
adı, Allah’m doksan dokuz ismi­
ni veren İbn Mâce ve Tirmizî ri­
vayetlerindeki listede de yer al­
mıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10). Ayrıca bu
isim, birçok hadis mecmuasmda
yer almakta ve kutsî hadis nite­
liğinde Allah’a izafe edilmekte­
dir.
şehîd s. (j^) [Ar.] “Gören, bilen,
şahit olan, haber veren.” anla­
mmda insanın sıfatı olarak kul­
lanılan bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de şu anlamlarda yer
almaktadır: 1. Bir olaya tanıklık
eden kimseler (“Bakara suresi,
2 / 282”; “Nisâ suresi, 4 /35”;
“Mâ'ide suresi, 5 /8”; “Nûr su­
resi, 24 / 4”); 2. Gerçekleri gören,
gafil olmayan kimseler (“Kâf
suresi, 50 / 37”); 3. amelleri iti­
bariyle doğru, âdil, iyi ahlâkh
kimseler (“Bakara suresi, 2 /
143”).
620
şehir, -hri a. (>i) [< Ar. şehr] (ç. b.
eşhür, şühûr) Yılın on ikiye ay­
rılmış olan zaman diliminden
her biri, otuz günlük zaman bi­
rimi.
§ tam. şehr-i ramazan s.
(jLiij j^i) Ramazan ayı,
oruç ayı.
şehît, -di a. (j^) [Ar.] Allah yo­
lunda kendini feda eden, ölen
anlammda terim. Bunlar da üç
kategoride değerlendirilmekte­
dir: “hakiki şehit” (İslâm’ın yü­
celmesi yolunda şehit olanlar.),
“hükmî şehit” (Hakikî şehidin
bir vasfını taşıyan şehit olanlar.),
“dünyevî şehit” (Müslümanların
yanında savaşırken ölen müna­
fıklar.). Bu konuda Hz. Peygam­
ber’in pek çok hadisi kaynaklar­
da zikredilmektedir. Bunlardan
en çarpıcı olanlarmdan biri şu­
dur: “Allah yolunda şehid olmak,
kul borcundan başka, her günaha
keffârettir.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C.
II, s. 548). Ömer ibn Hattâb, “Yâ
Allah Rasulünün beldesinde beni
şehît olmakla rızıklandır” diye­
rek Allah yolunda şehit olmanın
güzel bir örneğini sergilemiştir
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
6, s. 2637).
şek, -kki a. (A^) [Ar.] Bir konuda,
birbirine zıt iki durumun eşit
derecede bulunup birinin öteki­
ne üstün tutulmaması anlamm­
da kelâm terimi.
 621
Şekûr a. G£a) [Ar.] “Sadık kulları­
na şefaat eden, her ibadeti ödül­
lendiren.” anlamındaki bu söz,
“esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın güzel
isimlerOdan olup Kur'ân-ı
Kerîm’de dört yerde Allah’a
nispet edilmektedir (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “şkr”
maddesi). “Şekûr” adı, Allah’ın
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10). Ayrıca bu isim, birçok hadis
mecmuasmda yer almakta ve
kutsî hadis niteliğinde Allah’a
izafe edilmektedir.
şemâ'il ç.a. (JiU) [Ar.şimâl’in ç.
b.] “Huylar, alışkanlıklar, tabiat­
lar.” anlamındaki bu terim, Hz.
Peygamber’in fizikî ve ahlâkî
güzellikleri ve özellikleri için
kullanılmıştır.
§ tam. şemâ'il-i şerîfe a.
(«^A JiLi) Peygamber’in
şekil ve sureti ile ahlâk ve
sünnetini anlatan kitaplar
için kullanılan ortak ad ve te­
rim.
şemâ'il-nâme a. (^LELi) [<
Ar.şemâ'il + F. nâme] Bir büyük
veya ulu kimsenin dış görünü­
şünü ve özelliklerini anlatan
eserlere verilen ortak ad.
Şems suresi a. (^^«A) [< Ar.
“Sûretü’ş- Şems” (,_,■>«Ali Sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in doksan bi­
şer
rinci, iniş sırasına göre yirmi al­
tıncı suresi olup “Kadir suresi”
(97)nden sonra ve “Bürûc sure­
si” (85)nden önce Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve beş
âyetten meydana gelmektedir.
Adını ilk ayette geçmekte olan
“ve’ş-şems” (güneş) ibaresinden
almakta, bazen de “ve’ş-şemsi”
veya “ve’ş-şemsi ve’d-duhâhâ”
suresi olarak da anılmaktadır.
Bu surenin özünde varlıkların
üzerinde yaşadığı yer kürenin
güneş sistemi içindeki durumu
ve işleyişi ile yüce Allah’ın bu
konudaki yaratıcı gücü işlen­
mektedir. Hz. Peygamber’in
“Şems suresf’nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
11, s. 5012-5014.
Şemsiyye öz.a. (<^1 [Ar. şemsî
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
Ömer el-Halvetî (01.800 / 1398)
’ye nipet edilen bir büyük
tarikatin kolu.
şe'n-i küllî-i câmi a. (^L Ji jti)
tas. Hakikat-i Muhammediye’nin
ash için kullanılan terim.
şer (I) a. (Sa) [Ar.] Allah’ın emri ve
insanın selim fıtratıyla bağdaş­
mayan kötü ve zararlı şey anla­
mmda kelâm terimi.
şer (II) a. ^) [< Ar.şer'] Allah’m
emri doğrultusunda dinî inanç­
lara göre belirlenmiş kurallar,
İlâhî kanun.
şerefe
§ tam. şer'-i şerif a. (Aj^a
£>a) Kutsal kabul edilen İlâhî
kanun.
şerefe a. (u^i) [Ar.] Minarelerde
bulunan ve müezzinin ezan
okumak üzere çıktığı balkon bi­
çiminde yapılmış mimarî yer.
şerh a. (^) [Ar.] İslâmî edebiyat­
ta, bir eserin daha geniş bir ba­
kış açısıyla irdelenmesi ve açık­
lanması amacıyla kaleme alm-
mış eserler için kullanılan ortak
ad ve terim.
şer'î a. (^jA) [Ar.] fik. İslâm dini­
nin esaslarına ve dünya nizamı­
na uygun; hukuka uygun, huku­
kî.
şerî'at a. (&uA) Lir.] 1. İslâm
inancına göre, kaynağmı
Kur'ân-ı Kerîm ve sünnetten
alan dinî, ahlâkî ve hukukî hü­
kümler silsilesi. 2. tas. Tasavvuf
inancmda Hz. Peygamber’in sö­
zü.
şerîf a. (Aj^A) ^r-l (?• b. eşrâf,
şürefâ) İslâm inancına göre, Hz.
Peygamber’in kızı Hz. Patıma ile
Hz. Ali’nin soyundan gelenler
için kullanılan terim. Bazı kay­
naklar, bunu hem Hz. Haşan
hem de Hz. Hüseyin için ortak
terim olarak kullanırken bazıla­
rı da özellikle Hz. Haşan soyun­
dan gelen kimseler için kullan­
mıştır. bk. seyyid
622
şer'u men kablenâ a. (LU j« ^^A)
[Ar.] Hz. Muhammed’den önce
gönderilen peygamberlerin ge­
tirdiği dinî hükümler anlammda
kullanılan terim. Söz gelişi, Hz.
İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa gibi
peygamberler vasıtası ile
Kur'ân-ı Kerîm'de bildirilen
hükümler.
şevâhidü’n-nübüvve a. (»AilwlA)
[Ar.] bk. a'lâmü’n-nübüvve,
delâ'ilü’n-nübüvve
şevvâl a. (JIÂ) [Ar.] Hicri yıhn
onuncu ayı.
şevvâl orucu a. Şevvâl aymda tutu­
lan, müstehap olarak görülen ve
Hz. Peygamber’in sünnetleri
arasmda yer alan oruç ibadeti.
şeyh (I) a. (jA) [< Ar. şeyhûhet] (ç.
b. eşyâh, meşâyih, şüyûh) “Ya­
şını başını almış kimse, ihtiyar.”
anlamında olan bu söz, tarikat
kurucusu, bir tekke veya zavi­
yede en üst makamda bulunan
kimse.
§ tam. şeyh-i fânî a. (^U ^A)
fık. Savaşta, ölüm kalım mü­
cadelesinde “mededl” demeye
gücü yetmeyecek ve bundan
dolayı da katli caiz olmaya­
cak kadar yaşlı olan kimse.
şeyh-i imâret a. (ojLl jA)
İmareti idare eden, yoksul ve
kimsesizleri kollayıp gözeten
kimse.
 623
şeyh-i necdi a. ^ j^)
mec. Şeytan.
şeyh-i kebir a. (j^ ^i) tas.
Mevlevîlik tarikatinde
Sadreddin Konevî için kulla­
nılan terim.
şeyhü’l-cebel a. (J^JI j^)
Haşhaşîler olarak nitelenen
İsmâîlî tarikatinin lideri.
şeyhü’l-ekber a. (^1\ j^)
tas. Muhuddin-i Arabî için
kullanılan terim.
şeyhü’l-hacc a. ^Jl j^) bk.
delil
şeyhü’l-harem a. Ç-^l j^)
Mescid-i Harâm, Mescid-i
Nebevî’de ders veren bilim
adamlarma, buralarda görev
yapan hizmetlilere, ayrıca
Mekke ve Medine’de görev
alan üst düzey yöneticilere
verilen unvan ve terim.
şeyhü’l-islâm a. ÇöL-VI j^)
İslâm dünyasmda din işleri­
ne bakmakla görevli ve en
üst düzeyde yetkili kimse,
şeyhülislâm.
şeyh (II) a. (j^) [< Ar. şeyhûhet]
tas. Tasavvuf ehli arasında, mü­
ritlere rehberlik yapan ve onları
irşat eden olgun ve tasavvuf
inancmda “insan-ı kâmil” (bk.
bu madde) mertebesine ulaşmış
sufî.
şeyh (III) a. (pi) [< Ar. şeyhûhet]
(ç. b. şüyûh) 1. Hadis biliminde,
şeytân
hadis rivayet eden veya kendi­
sinden hadis alman uzman kim­
se. 2. Hadis rivayetinde ravinin
zayıflığını ifade eden terim.
şeyhân a. (jK4 [Ar.] fik. Hanefî
fıkıhçılarına göre İmâm-ı Ebu
Hanîfe ile imâm-ı Ebu Yusuf.
şeyhayn a. (jAıi) [Ar.şeyh sözü­
nün tesniye (dişil) biçimi.] İki
şeyh (Siyerle ilgili kitaplara göre
Hz. Ebu Bekr ile Hz. Ömer; İslâm
hukukuna göre ise Hz. İmâm-ı
Yusuf).
şeytân a. (jlki) [Ar.] (ç. b.
şeyâtîn) “Hayırdan uzaklaşmış,
Allah’ın rahmetinden mahrum
olmuş, yanıp helâk olmuş yara­
tık.” anlammda terim. Kur'ân-ı
Kerîm’de yetmiş ayette teklik
biçimiyle, on sekiz yerde de çok­
luk biçiminde yer alan bu söz,
Âdem’in yaratılışmdan sonra
meleklerin ona secde etmesi ve
bu emre itaat etmeyen yaratık
olarak (Bakara suresi, 2 / 34;
A'râf suresi, 7 /11-22; Sad su­
resi, 38 / 71-72) “iblis” adıyla,
insanları çeşitli hile ve oyun ile
aldatan anlamıyla “şeytan”
(Fâtır suresi, 35 / 5; Kasas su­
resi, 28 /15; Nâs suresi, 114 /1-
4; Lokmân suresi, 31 / 33 gibi)
biçiminde kullanılmıştır. Bun­
lardan en çarpıcı örnek Allah ile
İblis arasmda söz konusu olan
mealen şu diyalogtur: “Hani
Rabbin meleklere şöyle demişti:
Ben çamurdan bir insan yarata-
şeytâniyye
cağım. Onu yapıp ruhumdan ona
üflediğim zaman ona secdeye ka­
panın. İblisten başka bütün me­
lekler topluca secde etmişlerdi O
bifyüklük taslamış ve nankörler­
den olmuştu. Allah: Ey İblis, be­
nim kendi ellerimle yarattığıma
secde etmekten seni alıkoyan ne­
dir? dedi İblis: Ben ondan daha
üstünüm. Beni ateşten yarattın,
onu ise çamurdan yarattın dedi
Allah: Çık oradan, sen artık ko­
vulmuş birisin. Ceza gününe ka­
dar lânetim senin üzerinedir, bu­
yurdu. İblis: Rabbim, dirilecekleri
güne kadar beni beklet, dedi Al­
lah: Sen bilinen güne kadar bek­
letileceklerdensin, dedi İblis: Se­
nin kudretine and olsun ki onlar­
dan Sana içten bağlı olanlar bir
yana onların hepsini azdıraca­
ğım, dedi. Allah: İşte bu doğru;
ben de gerçeği söylüyorum, seni
ve sana uyanları cehenneme dol­
duracağım, dedi.” (Sad suresi,
38/71-85).
şeytâniyye a. (<İM [Ar.] Şiî
dünyasında Ebû Ca'fer Mu-
hammed b. Ali b. Nu'mân el-
Ahvel (öl. 160 / 777) e nispet edi­
len Nu'mâniyye fırkasının bir
kolu.
şeytân taşlama a. bk. cemre
Şî'a a. (<^) [Ar.] Hz. Peygamber’in
ölümünden sonra devlet yöne­
timinin, imametin ve halifeliğin
Hz. Ali ve onun soyundan gelen
belli kimselere verilmesi ilkesi
624
ve düşüncesi etrafında birleşen
gruplar için kullanılan ad ve te­
rim. Bu düşünce zaman içinde
mezhep niteliği kazanarak ve
kendi içinde “İmâmiyye-isnâ-
aşeriyye, İsmâiliyye, Gâliyye”
(bk. bu maddeler) gibi birtakım
firkalar oluşturmuş ve varhğmı
tarih boyunca sürdürerek gü­
nümüze kadar sürdüregelmiştir.
şi'âr a. G^) [Ar.] İslâm inancma
göre, Allah’a kulluk etme yolun­
da kutsal kabul edilerek saygı
gösterilmesi, benimsenmesi ve
kollanıp gözetilmesi düşüncesi
üe ortaya çıkmış belli ibadet,
işaret ve semboller.
şifâ a. Glü) [Ar.] İslâm inancma
göre dinî, ahlâkî, bedenî ve sos­
yal hastalıkların tedavisi veya
ilâcı anlammda kullanılan te­
rim. Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
altı ayette yer almaktadır. Bun­
lardan dördü (“Tevbe suresi, 9 /
14; Yunus suresi, 10 / 57; İsrâ
suresi, 17 / 82; Fussilet suresi,
41 / 44”) dinî ve ahlâkî değerle­
rin ifadesi olarak karşımıza
çıkmaktadır; ikisi ise bedenî
hastalıklarm tedavisini anlat­
maktadır (“Nahl suresi, 16/69;
“Şu'arâ suresi, 26 / 80). Bunla-
rm yanında bazı müfessirler
Kur’ân-ı Kerîm’in bütünüyle
bizzat kendisinin “şifâ” olduğu­
nu savunmuşlardır.
Şi'î öz. a. (^) [Ar.] bk. Şî'a
Şi'îlik öz. a. bk. Şî'a
 625
şikâk a. (jlü) [Ar.] “Hak yolundan
sapmak, tefrikaya düşmek, düş­
manlık etmek.” anlamlarında
Kur'ân-ı Kerîm’de on dört
ayette geçen bir terim.
şikeste a. (<LXi) [F.] İslâm hat
sanatmda, “aklâm-ı sitte” (bk.
bu madde) dışında kalan ve çok
sık kullanılan “nesta'lîk” (bk. bu
madde) adlı yazı türünün kural­
ları bir kenara bırakılarak hızlı
yazmayı amaçlayan biçimi için
kullanılan terim.
şîr a. (j4i) [E] “Arslan.” anlamın­
daki bu söz, başka kelime ve
terkiplerle birleşerek yeni terim­
ler oluşturur.
§ tam. şîr-i Hakk a. (j^Jû
(Allah’ın arslani) Hz. Ali için
kullanılan terim.
şîr-i Hudâ a. (faA.^) bk. şîr-i
Hakk
şîr-i Yezdân a. (jla^ j^) bk.
şîr-i Hakk
şirk a. (d^) [Ar.] İslâm inancma
göre, evreni yaratan, idare eden
yüce Allah’a, O’nun sıfat ve fiil­
lerinde eşi ve benzeri veya orta­
ğı bulunduğunu kabul etme ve
savunma anlamında kullanılan
terim. İslâma göre, şirk koşmak
en büyük günahtır (bk. “Nisâ
suresi” (4), 48 ve 116. ayetler) ve
bu günahı işleyenlere de “müş­
rik” (bk. bu madde) denilir.
şirk-i takrîb
§ tam. şirk-i asgar a. (>.1
A^) Riya sözü ya da hareket­
leri ile şirke yönelme.
şirk-i a'zam a. (^1 dji) bk.
şirk-i ekber
şirk-i esbâb a. ÇUJ d>i)
Eşyanm ve tabiatın gerçek
yaratıcı güç olduğunu ifade
etmek ve savunmak, bunu
inanç hâline getirmek; Allah’ı
yaratıcı güç olarak kabul et­
memek.
şirk-i ekber a. (/I d^i) Söz­
leri ve davranışları ile küfre
delâlet eden şeylere yönelme
anlamında olup bu durum­
dan kurtulmak için “tecdîd-i
imân” ve “tecdîd-i nikâh”ın
gerekli olduğunu ifade eden
terim.
şirk-i istiklâl a. (JMLu>I d^)
Birden fazla ilâhın varlığını
kabul etme anlammda kulla­
nılan terim. Mecûsî ve müş­
riklerin şirkleri ile “seneviy-
ye” (dualist) lerin şirkleri
buna örnek gösterilmektedir.
şirk-i taklîd a. (jdü dp)
Başka birinin peşinden gide­
rek Allah’ı tanımama ve put­
lara ibadet etme.
şirk-i takrîb a. (^y^ dyt)
Allah’ı tanımakla birlikte put­
lara ve başka ilahlara da
inanma.
şirk-i teb'îz
şirk-i teb'îz a (^ J^)
Allah’ın birliğine inanmakla
birlikte, O’nun birden fazla
ilâh olduğuna inanma.
Hristiyanlığm “teslis” inancı
buna örnek gösterilmektedir.
şitâ'î a. (^Li) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in kış aylarında inen ayet
ve sureleri.
şöhret a. (o>i) [f.] Hadis bilimin­
de, çok bilinen veya mehur ol­
muş hadis.
Şu'arâ suresi a. (^u*j^ l^i) [<
Ar. “Sûretü’ş- Şu'arâ” (lj*«ll Sj
^)] Kur’ân-ı Kerîm’in yirmi al-
tmcı, iniş sırasına göre kırk ye­
dinci suresi olup “Vâkı'a sure­
si” (56)nden sonra ve “Nemi su­
resi” (27)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve 227
âyetten meydana gelmektedir.
Adını 224. ayetteki “ve’ş-şu'arâ”
(şairler) sözünden almaktadır.
Aynı zamanda “Câmi'a suresi”
olarak da adlandırılan bu sure,
“Tavâsîn” (bk. bu madde) olarak
adlandırılan surelerin içinde de
yer almaktadır. Özünde Kur’ân-
ı Kerîm’in İlâhî bir kitap olduğu,
peygamberlerin de Hak dinini
tebliğ eden birer elçi oldukları
ve bunların en üstününün Hz.
Muhammed olduğu anlatılmak­
tadır. Hz. Peygamber’in “Şu'arâ
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4629-4635.
626
şuf a a. (<*!£) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Bir şeyi bir başka şeye zam ve­
ya ekleme.” olan bu söz, şeriat
örfünde satılan bir mülk üze­
rinde ortaklık veya komşuluk
sebebiyle, satılan bu mala müş­
teri üzerinde oluşan şartlar çer­
çevesinde cebren malik olma
hakkını haiz olmaktır. Bir başka
deyişle, bu terim, satılan bir mal
müşteriye kaça verildiyse o fi­
yatla mah edinme hakkı olarak
tanımlanmıştır. Taşınmaz mal­
lar üzerinde şufa hakkı, o mal
taksim olununcaya kadar devam
eder. Söz gelişi, bir tarla veya
bahçe taksim edilip de sınırlar
ayrılarak yollar tayin edildiği
zaman şufa sona ermiş olur. Hz.
Peygamber bu konuda sahabeye
zaman zaman gerekli açıklama­
larda bulunmuştur. Buhârî,
“şufa” konusunu kitabınm
“Kitâbu’ş-Şufa” başlıklı bölü­
münde Hz. Peygamber’in hadis­
lerine dayanarak incelemiştir
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
3, s. 2082-2085).
şufa hakkı a. bk. şufa
şûra a. (^j^) [Ar.] Bir konu üze­
rinde ortaklaşa görüş bildirilen
iş veya bu görüşü temsil eden ya
da irdeleyen2 meclis.
§ tam. şûrâ-yı saltanat a.
(cûİJUm ^j^i) İslâm devletle­
rinde savaş ilânı, banş ya­
pılması, olağanüstü hâl du­
rumu gibi konuları görüşmek
 627
ve karara bağlamak üzere
devlet, din ve bilim adamla­
rından oluşturulan ve devlet
başkanmm huzurunda ger­
çekleştirilen toplantı, saltanat
meclisi.
Şûra suresi ol (^t,^^^ [<
Ar. “Şûretü’ş- Şûra” (^j^UI sj^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in. kırk ikinci,
iniş sırasma göre altmış ikinci
suresi olup “Zuhruf suresi”
(43)nden önce ve “Fussılet su­
resi” (41)nden sonra Mekke dö­
neminde nazil olmuştur, elli üç
âyetten meydana gelmektedir.
Adını otuz sekizinci ayette geç­
mekte olan “şûrâ” (dayanışma)
sözünden almaktadır. Aynı za­
manda surenin “hâ mim ayn sin
kâf ” harfleriyle başlamasından
dolayı, “hâ mim ayn sîn kâf’
veya sadece “ayn sîn kâf’ ola­
rak da anılmaktadır. Özünde Al­
lah’m varlığı ve birliğiyle ahret
hayatı anlatılmakta, vahyin in­
san için taşıdığı hayatî önem
vurgulanmaktadır. Hz. Peygam­
ber’in “Şûrâ suresi”nin tefsiri
için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4731-4734.
şu'ûbiyye a. («ûi^) lAr.] Arap ol­
mayan uluslann Araplardan üs­
tün olduğu tezini savunan siya­
sî, fikrî ve edebî hareket.
şuf a a. (<uixi) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda, belli bir sözleşme karşı­
lığı satm alınan bir taşmmaz ve­
ya taşmmaz hükmündeki özel
şükür secdesi
mülkiyeti müşteriye mal olduğu
bedelle zorla alıp mülkiyetini
üzerine geçirme.
şuf a hakkı a. fik. bk. şuf a
şuyûh kitapları ç. a. Yalnız bir
hocanın rivayet ettiği hadisleri
içeren kitaplar.
şühedâ a. GM) lAr.] Allah yolun­
da ölen veya öldürülen kimseler
için Kur'ân-ı Kerîm’de (“Âl-i
imrân suresi, 3 t 140”; “Nisâ
suresi, 4 / 69”; “Zümer suresi,
39 / 69”) kullanılan terim.
şühûr-ı selâse a. (^ j^) [Ar.] bk.
üç aylar
şükür, -krü a. (p.) [Ar.] Allah’tan
veya insanlardan gelen yardım,
lütuf, iyilik ve nimetten dolayı
minnettarlığını ifade etmek üze­
re söz, davranış veya ibadetle
bunlara karşılık verme. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de yetmiş beş
ayette yer almaktadır (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “şkr”
maddesi).
§ tam. şükür-i vuzû a. (&^j
jü) Her abdestten ve gusül-
den sonra “abdeste şükür.”
niyetiyle kılanan iki rekâthk
namaz.
şürb a. (u>i) [Ar.] tas. Tasavvuf
yolunda, bir salikin İlâhî aşkı
yoğun olarak yaşayabilmesi du­
rumu.
şükür secdesi a. İslâm inancma
göre, beklenmedik bir nimete
şüzûz 628

kavuşma veya bir kazayı defet­ rudan secdeye varılır, orada üç

me, atlatma neticesinde yapılan defa “sübhane Rabbiye’l-a’lâ”
“secde” (bk. bu madde). Bu sec­ duası okunur ve “allahu ekber”
deyi yamak için önce abdest alı­ denilerek ayağa kalkılır.
nır, namaz kılınır gibi kıbleye
şüzûz a. (jjü) [Ar.] bk. şâz
dönülerek tekbir almır ve doğ­
ta'abbüdiyyât a. (öÇjLû) [Ar.] fık.
İslâm inancma göre, “ta'lîle”
(bk. bu madde) sapmayan doğ­
rudan doğruya Allah’a bağlılık
anlayışıyla ortaya çıkan hüküm­
ler.
ta'addî a. (^^ [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’de geçen ve Allah’ın kul­
lan için çizdiği smırları aşma
anlamında terim.
ta'addüd-i zevcât a. (oL-jj jjjû)
[Ar.] bk. çok evlilik
ta'alluk a. (jLû) [Ar.] Allah’ın fiilî
sıfatlarınm zatının dışmda tecel­
li etmesi anlamında kelâm teri­
mi.
ta'assup, -bu a. (çlaü) [Ar.] Kendi
soyuna ve inancma körü körüne
bağlamak anlamında bir ahlâk
terimi.
tâ'at a. (oclL) [Ar.] Allah’a ibadet
etme, bağlanma.
ta'ayyün a. (jk) [Ar.] tas. Varhğm
Hakk’m zatından yaratıldığı ve
tecelli yoluyla ortaya çıkması
inancmı ifade eden tasavvuf te­
rimi.
tab' a. (jl) [Ar.] İnsanın ahlâkî ve
psikolojik özelliklerinin bütü­
nünü kapsayan, tabiat veya huy.
§ tam. tab'-ı kalb a. (Ua çl)
Bireyin dinî gerçekleri kav­
rayıp benimsemesini sağla­
yan ruhsal yeteneğin körel-
tilmesi anlammda kelâm te­
rimi.
tabâ'i'iyyûn a. (j^üLL) [Ar.] Mad­
deden oluşan ve duyularla algı­
lanabilen tabiat ezelîdir, onun
üstünde yaratıcı ve etkileyici
herhangi bir güç yoktur, anla­
mmda terim.
tabaka a. (<a) [Ar.] (ç. b. tabakât)
Hadis biliminde, sahabeden baş-
tabakât
layarak daha sonraki dönemlere
ulaşmcaya kadar hadis bilimi ile
uğraşan kimselerin oluşturduk­
ları gruplar.
tabakât ç.a. (ûüû) [Ar. tabaka’nın
ç. b.] 1. bk. tabaka 2. tas. Tasav­
vuf literatüründe sufî inancını
inceleyen ve başlangıcından
kendi dönemlerine kadar olan
zaman dilimi içinde ünlü muta­
savvıfları ve eserlerini tasnif
ederek yorumlayan eserlerin or­
tak adı.
tabî'at a. (aul) [Ar.] 1. Yaratılış,
seciye, bir varhğm aslî yapısı ve
maddî dünya anlamında bir te­
rim. 2. “Gökler ve yer.” anlamın­
da bütün evreni ifade eden
Kur’ân terimi.
tabî'atçılar a. Tabiat bilimlerine
dayah bir metafizik kurma eği­
limi ve gayreti içinde olan İslâm
feylezoflannm oluşturduğu
ekol.
tâbi'î a. (^t) [Ar.] (ç. b. tâbi'în ve
tâbi'ûn) Hz. Peygamber ile gö­
rüşmeleri nasip olmayan, ancak
büyük sahabeden herhangi biri­
siyle karşılaşıp görüşen ve Müs­
lüman olarak ölen kimseler. Bu
kimselerin, gerek hadis rivayet­
lerinde, gerekse sonraki nesille­
re İslâm’m iyi öğretilmesi ve ak-
tarılmasmda büyük emekleri ve
rolleri olmuştur.
tâbi'în a. (j^t) [Ar.] bk. tâbi'î
tâbi'ûn a. (j^t) [Ar.] Müslüman
olarak büyük sahabelerle görü­
630
şüp onlardan hadisler dinleye­
rek nakleden kimseler. Bunlar,
ikinci nesil “ravîler” (bk. bu
madde) olarak nitelenmişler ve­
ya İslâm inancmın yayılmasında
büyük emekleri geçmiş kimse­
lerdir.
tabî'iyyât ol. Ulkl) [Ar.] Dersleri­
ni Aristo yöntemi ile gezinerek
veren felsefe ekolünün tabiat bi­
limleri alanına giren konulan ve
bu konuda kaleme alman eser­
leri.
ta'bîr ol G^) [Ar.] Rüya yorumu
yapmak, görülen rüyanın dış gö­
rünüşünden iç dünyasına eğil­
mek anlammda kelâm terimi.
ta'bîmâme a. («uü^ü) [< Ar.
ta'bîr + F. nâme] İslâm edebiya­
tında rüya tabirlerine dayah
eserlerin genel adı ve bu ad için
kullanılan terim.
tablhâne a. (üLU>) [< Ar. tabi + F.
hâne] İslâm devletlerinde askerî
ve resmî musikî takımı ve teşki­
lâtı.
Tâciyye a. (^Ö [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 17. yüzyılda or­
taya çıkan, Nakşibendiyye-
Ahrâriyye tarikatinin Tâceddin
b. Zekeriyyâ (öl. 1050 / 1640) ’ya
nispet edilen bir kolunun adı ve
bunun için kullanılan terim.
ta'dîl a. (Jjjü) [Ar.] 1. “Değişim,
dönüşüm.” anlamında bu söz,
başka kelime ve terkiplerle yeni
terimler oluşturur. 2. ftk. Şahi-
 631
din güvenilir olduğunun bildi­
rilmesi anlammda hukuk terimi.
§ tam. ta'dîl-i erkân a (3^1
Jj-uü) fik. İslâmî ibadetin te­
mel unsurlarından olan na­
mazm rükünlerini hakkıyla
yerine getirme anlammda fı­
kıh terimi. Bunlar, ayakta
iken dosdoğru durmak, rü-
kûda dümdüz olmak ve kal-
kmca iyice doğrulmak, sec­
dede uzuvlar sakinleşinceye
kadar beklemek, her iki sec­
deden sonra tam olarak
tahiyyatıya oturmaktır.
ta'dîl ve tecvîr a Allah’ın mutlak
adalet sahibi oluşunun insanla­
ra yönelik eylemlerinde bir sı­
nırlama getirip getirmediği tar­
tışmalarım ifade eden kelâm te­
rimi.
tafdîl a. (Jı^) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Bir kimseyi veya bir şeyi diğerle­
rinden üstün tutmak.” olan bu
terim, insan-melek, peygamber­
ler, sahabe ve öteki insanlar
arasında üstünlük açısından
tercih yapmayı ifade eder.
tafsîlî iman a İslâmiyetin temel
inançlarmm her birine ayrı ayrı,
açık ve net, ayrmtılı bir biçimde
inanma ve bunları uygulama.
Bu imanm üç mertebesi vardır:
Birincisi Allah’ın birliğine, Hz.
Muhammed’in peygamberliğine
ve âhiret gününe imandır; İkin­
cisi, “îmânın şartı” (bk. bu
tâgüt
madde) na, öldükten sonra çü­
rümeye, cennet ve cehennemin,
sevap ve azabın hak olduğuna
inanma; üçüncüsü ise Hz. Pey­
gamber’in Allah’tan vahiy yoluy­
la getirdiği bütün ayetlere ve
haberlere inanma.
Tağlibiyye a (^lü) [Ar.] İslâmî
tarikatlerinden 12. yüzyüda or­
taya çıkan, Sadeddin el-Cebâvî
(öl. 575 / 1180) ye nispet edüen
Sa'diyye tarikatinin Ebû Tağlib
Muhammed eş-Şeybânî (öl.
17.yy?) ye nispet edüen kolu için
kuüanüan ad.
tağrîr a. (;□>□) [Ar.] fik. Sözlük an­
lamı, “Bir kimseyi aldatmak, ya-
nütmak.” olan bu terim, alım sa­
tım ve icare gibi ivazlı sözleşme­
lerde taraflardan birinin veya
bu konu üe ügüi üçüncü bir ki­
şinin söz ve hareketleriyle karşı
tarafi aldatması anlamında kul-
lanüan fıkıh terimi.
tâgüt a. (cjilL) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Sınırı aşmak, çok azgınlık gös­
termek, çoğalmak, su taşmak.”
olan bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
geçen ve Aüah’m kulları için
çizdiği sınırlardan saptıran, ba-
züarmca yaratümışlık üstü ko­
numunda tutulan varlık anla­
mında terim. “Bakara suresi”
(2 / 257) nde mealen “... İnkâr
edenlere gelince, onların dostları
tâgûttur. Onları aydınlıktan alıp
karanlığa götürür. İşte bunlar
cehennemliklerdir.” tarzmda ifa-
tâhâ
de edilen bu söz, “tuğyan” ola­
rak da nitelenmiş; Firavun’un
tavrı, Nuh kavminin inkârı, Lût
kavminin taşkınlığı, Semûd
kavminin nankörlüğü buna ör­
nek olarak gösterilmiştir.
tâ hâ a. (d.) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in “Tâ hâ suresi” (20)nin
başmda bulunan ve kendi adla­
rıyla okunan harfler; bk. hurûf-ı
mukatta'a
Tâ-hâ suresi a. (^j^ «d») [<Ar.
“Sûretü Tâ-hâ” (d sj^)] Kur'ân-
ı Kerîm’in yirminci, iniş sırasma
göre kırk beşinci suresi olup
“Meryem suresi” (19)nden son­
ra ve “Vâkı'a suresi” (56)nden
önce Mekke döneminde nazil
olmuştur ve 135 ayetten meyda­
na gelmektedir. Adını ilk ayette­
ki harflerden almaktadır. Sure,
Hz. Musa’nm Firavun ile müca­
delesini anlatmakta, sonunda da
ahret inancı ve Kur'ân’nın Hak
din oluşunu vurgulamaktadır.
Genellikle Hz. Musa’nm etrafin-
da oluşan hadiseleri anlatma-
smdan dolayı da sureye ayrıca
“Kelîm suresi” de denilmekte­
dir. Hz. Peygamber’in “Tâ-hâ
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4560-4567.
tahallül a. (Jk) [Ar.] fik. Hac ve
umre ibadeti sırasmda ihram
yasaklarının kalkması, yani ih­
ramdan çıkma anlammda bir fı­
kıh terimi. Bu durum ise iki
632
aşamada gerçekleşir: Birincisi,
Kurban bayrammın birinci gü­
nü tıraş olduktan sonra, cinsel
ilişki dışındaki bütün yasaklarm
kalkması ile olur; İkincisi ziyaret
tavafindan sonra cinsel ilişki ya-
sağmın da kalkması ile gerçekle­
şir.
tahammül a. (Jk) [Ar.] Hadis bi­
liminde, hadislerin sağlam bir
ravîden veya iyi bir hocadan öğ­
renilmesi, başkalarına öğretil­
mesi ve sonra da rivayet edilme­
si konularını işleyen bilim dalı.
tahâret a. (ojlp=) [Ar.] fik. “Maddî
kiri (necâset, habes) veya manevî
pisliği (hades) temizlemek.” an­
lamında kullanılan terim.
Kur'ân-ı Kerîm’den başlayarak
hadislerde, fıkıh ve ahlâk kitap­
larında bu konunun ayrıntılı bir
biçimde ele alınması ve yorum­
lanması, İslâm dininin
“tahâref’e ne denli önem verdi­
ğini açıkça anlatmaktadır. Bu
temizlik, temelde iki ana kolda
ifade edilmiştir: 1. “hadesten
tahâret” (bk. bu madde), 2.
“necâsetten tahâret” (bk. bu
madde).
§ tam. tahâret-i kührâ a.
(^ oj(|L) fik. Cünüplük,
hayız, nifas gibi kirlilikten
armmak için yapılan temiz­
lik.
tahâret-i sugrâ a. (^y^ o_>
l$k fik. Küçük abdest alma
hâlini gerektiren temizlik.
 633
tahcîr a. (j^^) [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda, sahipsiz veya işlen­
memiş, kendi kaderine terk
edilmiş ölü bir araziyi işlemek
ve bayındır bir hâle getirmek
amacıyla etrafmı çevirmek, onu
canlı bir hâle sokmak.
tahdîs a. (i,^) [Ar.] Hadis bili­
minde, çoklukla hadislerin işit­
me yöntemiyle rivayet edildiğini
anlatan terim.
tahfif a. (Jjü) [Ar.] “Hafifletme”
anlamındaki bu söz, başka keli­
me ve terkiplerle beraber yeni
terimler oluşturur.
§ tam. tahfîfü’s-salât a.
foc^ll . \.^-) fik. Namazı faz­
la uzatmama.
tahfifü’l-ukübe a. (<jjjWI
djüj) fik. Cezayı hafifletme.
tahiyyât a. (ilki) [Ar.] Namazm son
rekâtmda yapılan oturuş sıra-
smda okunan dua. Bu dua şöyle:
“Ettehiyyatü lillahi vessala-
vâtü vettayyibâtü esselâmü
aleyke eyyühennebiyyü ve
rahmetüllahi ve berekâtü
esselâmü aleynâ ve alâ
ibâdillahissâlilîn eşhedü en. lâ
ilahe illallah ve eşhedü enne
Muhammeden abdühü ve
rasûlühü.” Bu oturuş ve oku­
nan dua, namazm farzlarından
sayılmıştır.
tahiyyata oturmak a. Namaz iba­
detini yerine getirirken her iki
tahlît
rekâtta bir secdeden sonra diz­
ler üzerinde oturarak “ettahiy-
yatü” (bk. bu madde) duasmı
okumak, bk. ka'de-i ahîre
tahiyyetü’l-mescid a. (j=-JI Çj)
[Ar.] İslâm inancına göre, bir
mescide veya camiye girildiği
zaman “Mescidlerin sahibi olan
Allah’a saygı ve tazim amacıyla.”
kılman iki rekât nafile namaz.
tahiyyetü’l-mescid namazı a. bk.
tahiyyetü’l-mescid
tahiyyetü’l-mescid tavafı a. Hac
ibadeti veya kudüm, ziyaret,
umre, veda ve nezir tavafının
dışmda Mescid-i Haram’a her
gidildiğinde yapılan tavaf.
tahkik a. (j*Saû) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm tilâvetinde harflerin doğ­
ru, sağlam ve anlaşılır bir bi­
çimde tane tane okuma tarzı.
tahkim a. ^c) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, aralarında derin
anlaşmazlıklar bulunan kimse­
lerin sorunlarını çözmek ama­
cıyla üçüncü bir kişinin hakem
tayin edilmesini ifade eden te­
rim.
tahlif a. (djki) [Ar.] ftk. İslâm hu­
kukunda, herhangi bir konuda
veya dava sürecinde kişiye ye­
min ettirme.
tahlît a. (Uis) [Ar.] Hadis bilimin­
de, çoklukla dikkatsizlikten veya
eğitimsizlikten dolayı hadis ri­
vayetinde yanlışlık yapma.
tahmîd
tahmîd a. (j^) [Ar.] 1. Bir nimet
verilsin veya verilmesin övgüye
değer olanı sahip olduğu nitelik­
leriyle övmek anlamında kulla­
nılan terim. 2. Namaz kılma
ibadeti yapılırken her bir rükû-
dan kalkarken hamd duasmı
okuma işi.
tahrîc (I) a. (^j^) [Ar.] Hadis bili­
minde, çoklukla hadislerin aslî
kaynaklarını ve isnadlarını be­
lirtme yöntemi.
tahrîc (II) a. (^>1) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, mezhep birikimini
önemli bir kaynak olarak kabul
eden ve fıkıhla ilgili bilgileri top­
lama süreci.
§ tam. tahrîc-i tafsîlî a.
O^U^ gi^) Hadis bilimin­
de, bir hadisin aslî kaynakla­
ra dayandırılarak rivayet
edilmesidir.
tahrîc-i icmâlî a. (JL»!
^^) Hadis biliminde, bir
hadisin senedsiz olarak aslî
kaynaklara dayandırılmaksı-
zm rivayet edilmesidir.
tahrîcü’l-menât a. (clUl
gajaJ) fık. Fıkıh usulünde,
nassla veya icmâ ile belirtil­
meyen ve belirli bir hüküm
ya da yaptırım için illet ol­
maya elverişli bir durumu ve
niteliği belirleme işi için kul­
lanılan terim.
634
tahrîf(I) a. (a.>i) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadislerin metin ve
isnadlarmda bulunan kelime ve
isimlerin yazımlarında yapılan
değişiklik.
tahıîf(II) a. G-ii^) [< Ar. harf]
Sözü asıl anlammdan çıkararak
farklı ve olabilecek bir anlama
taşıma işlemi için kullanılan ke­
lâm terimi.
tahrîm a. t^) [< Ar. haram] fik.
Bir hareketin veya davranışm
kesin bir dille yasaklanması.
Tahrîm suresi a. (^^^1
[<Ar. “Sûretü’t-Tahrîm” (^jLll Sj
^)] Kur'ân-ı Kerîm’in altmış
altmcı, iniş sırasma göre yüz ye­
dinci suresi olup “Hucurât su­
resi” (49)nden sonra ve
“Tegâbün suresi” (64)nden ön­
ce Medine döneminde nazil ol­
muştur ve on iki âyetten mey­
dana gelmektedir. Adını Hz.
Peygamber’in aile hayatı ile ilgili
olmasmdan almaktadır.
tahrîme a. (iu^) [Ar.] Namaz iba­
deti için “iftitah tekbiri” (bk. bu
madde) alma anlammda bir fi-
kıh terimi.
tahrîmen mekruh a. Zannî bir
delil ile yapılması yasaklanmış
iş veya davramş için kullanılan
terim. Bu yasaklar haram hük­
münde nitelenmektedir. Bunları
işlemek haram bir fiili işlemek
gibi cezayı gerektirdiği için bun-
 635
lardan uzak durulması din bil­
ginlerince tavsiye edilmiştir.
tahsîb a. (^l;) [Ar.] Hac ibadeti
sırasmda, Minâ’dan Mekke’ye
dönerken Ebtah (Muhassab)
bölgesinde konaklama.
tahsis a. ^,.^4 [Ar.] fık. Geneli
kapsayan bir sözün, bu genel
kavramından çıkarılıp bazı fert­
ler için kullanılması anlamında
terim.
tahvil a. (Jy=j) [Ar.] Hadis bilimin­
de, farklı isnatları bulunan bir
hadisi rivayet ederken isnadlar-
dan birinden ötekine ilinti kuru­
lurken onların ortak ravîsinden
sonra konulan işaret anlammda
terim.
tahyîr a. (j^) [Ar.] Hadis bilimin­
de, iki hadisin birbirine zıt ol­
ması durumu.
tahzîb a. (^ji3) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in günlük ve düzenli
okunması sırasında surelerin
uzunluklarına göre tasnif edil­
mesi işi. Bu bölümlemede yer
alan sureler şunlardır: Birinci
bölüm, “Bakara, Âl-i İmrân,
Nisâ” surelerinden, ikinci bö­
lüm “Mâ'ide, En'âm, A'râf,
Enfâl, Tevbe” surelerinden,
üçüncü bölüm “Yûnus, Hûd,
Yûsuf, Ra'd, İbrâhîm, Hicr,
Nahl” surelerinden, dördüncü
bölüm “İsrâ, Kehf, Meryem,
Tâhâ, Enbiyâ, Hac, Mü'minûn,
Nûr, Furkân” surelerinden, be­
taklîd
şinci bölüm “Şu'arâ, Nemi,
Kasas, Ankebût, Rûm, Lok­
man, Secde, Ahzâb, Sebe,
Fâtır, Yâsîn” surelerinden, al­
tıncı bölüm “Sâffât, Sâd,
Zümer, Mü'min, Fussılet,
Şûrâ, Zuhruf, Duhân, Câsiye,
Ahkâf, Muhammed, Fetih,
Hucurât”. Bundan sonra geriye
kalan surelerin genel adı “mu­
fassal” (bk. bu madde) olarak ni­
telenmiştir.
takâs a. (^la) [Ar.] fik. Birden fazla
kişi arasında karşılıklı zimmet
borçlarınm mahsup edilmesi an­
lamında fıkıh terimi.
takdir a. (^^) [Ar.] bk. kader
takdis a. (^jü) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, Allah’ı şanına yakış­
mayan her türlü kusurdan, ayıp
ve eksiklikten, şirkten tenzih
etmek.
takıyye a. (ûi) [Ar.] Bir kimsenin
can ve mahna dönük tehlikeli
bir durumun ortaya çıkması so­
nucu, manevî inancmı gizleye­
rek farklı, hatta zıt fikirleri dile
getirmesi anlamında kelâm te­
rimi.
taklîd (I) a. (^1^) [Ar.] fık. Bir fıkıh
bilgininin ileri sürdüğü bir gö­
rüşü irdelemeden kabul etme
veya benimseme.
taklîd (II) a. (jJü) [Ar.] Bir hayva-
nm “hedy” (bk. bu madde) kur­
banı olduğunu ifade eden onun
takrîb
boynuna takılmış bulunan ni­
şan.
takrîb a. G_u>ti) [Ar.] 1. “Yaklaş­
mak.” anlammda bu söz, başka
kelime ve terkiplerle yeni terim­
ler oluşturur. 2. Kıraat bilimin­
de, imamların ravîlerini ve
ravîlerin tariklerini iki ile smır-
lamak yöntemiyle uyguladıkları
kıraat metodu.
§ tam. takrîbü’l-mezâhib a.
C_aiUl ıj>2) fik. İslâm mez­
heplerinin ve özellikle “ehl-i
sünnet” ile Şi'â mezhebinin
ortak amaçlar doğrultusunda
iş birliği yapması ve hareket
etmesi.
takrir a. (jjjü) [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in, bulunduğu bir toplantıda
ya da sohbet sırasmda bir sözün
söylenmesi veya bir fiilin yapıl­
ması ya da O’nun bulunmadığı
bir yerde herhangi bir fiilin ya­
pılması veya sözün söylenmesi
konusunu yasaklamaması, bir
anlamda onaylaması anlammda
terim.
takriri sünnet a. Hz. Peygamber’in
Müslümanların söylediği bir söz
veya yaptığı bir davranıştan ha­
berdar olduğu hâlde bu konula­
ra karşı çıkmaması durumu için
kullanılan terim. Bu sünnet, ay­
nı zamanda bu eylemlerin tas­
vip edildiği anlamına gelmekte­
dir.
636
taksir a. (ja^ü) [Ar.] Hac veya um­
re yapmak amacıyla ihrama gi­
ren bir Müslüman’m belli
menasıkı yaptıktan sonra ih­
ramdan çıkmak için saçlarmı kı­
saltma işi.
§ tam. taksiru’s-salât a.
(sıuii j^) h/ckasru’s-salât
takva a. Oyü) [Ar.] 1. İslâm inancı­
na göre, dinin emir ve yasakla­
rına uymak, Allah’a itaat ederek
azabmdan sakmmak, bu tür ce­
zalardan nefsi korumak anla­
mında terim. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de on yedi yerde, türev­
leri ise pek çok ayette yer al­
maktadır (M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “kvy” maddesi). Aynı
kullanım zenginliği hadis mec­
mualarında da karşımıza çık­
maktadır (Wensinck, el-Mu'cem,
“kvy” maddesi). Nitekim Hz.
Peygamber, bir hadisinde bu
konuda şöyle demektedir: “Al­
lah’ım, Sen’den hidayet, takva, if­
fet ve gına isterim.” (Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. I, s. 105) 2. tas. Ta­
savvufta bu terim, keramete
ulaşmada en önemli unsur ola­
rak değerlendirilmiş; onu gü­
nahlardan kaçmma ve Allah’a
sığınma olarak benimsemişler­
dir; “adâvet” (bk. bu madde)
karşıtı.
§ tam. takvâ-yı hakikat a.
(cila. ^) tas. Nefisle ilgili
 637
sıfatlardan ve şaibeli işlerden
kaçınma ve Allah’a sığınma.
takvâ-yı şerî'at a. (o*^
(£&) tas. Akün uygun bulma-
dığı ve Allah’ın nza göster­
meyeceği davranışlardan ka-
çmma.
takyîd a. (a^ü) [Ar.] Hadis bilimin­
de, sağlam ibareyi kayıt altma
alma, içeriğini smırlandırma
veya daraltma işi.
§ tam. takyîdü’l-hadîs a.
(iujJI taü) Hadislerin Hz.
Peygamber ve zamarunda
kayıt altma almması duru­
mu.
talâk a. (jML) [Ar.] Belli usuller
veya lafızlar ile nikâh akdinin
bozulması ve boşama, nikâhh
olan bir kadını bırakma. Bu ko­
nu, Kur'ân-ı Kerîm’de pek çok
ayette ve özellikle de “Talâk su­
resi” (65) inde ele almmaktadır.
Aynı kullanım zenginliği hadis
mecmualarında da karşımıza
çıkmaktadır. Nitekim Buharı,
“talâk” konusunu kitabının
“Kitâbu’t-Talâk” bölümünde
Hz. Peygamber’in hadislerine
dayanarak ayrmtılı bir biçimde
incelemiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5325- C.12 s.
5447).
§ tam. talâk-ı bâ'in a. (jiL
jjlÜ ftk. Kadmm üç dönem
aybaşı süresini geçirmeden
yapılamayan boşanma.
Talâk suresi
talâk-ı bıd'î a. (^^ jiü>) ftk.
Kadmı iki aybaşı arasında
veya hayız döneminde bo­
şama.
talâk-ı fuzûlî a. (^j^i jıll»)
ftk. Asil veya vekilin bulun­
madığı boşanma.
talâk-ı mu'allak a. (jLu jU)
ftk. Belli bir şarta bağlı olan
boşanma.
talâk-ı müncez a. (y^ jıü>)
ftk. Belli bir şarta veya zama­
na bağlı olmayan boşanma.
talâk-ı ric'î a. (j*^._> jıü») ftk.
Erkeğin iddet süresini bek­
lemeksizin hakkı olan bo­
şanma.
talâk-ı selâse a. (t^ jılk) ftk.
Şeriat hukukunun kabul etti­
ği “üçten dokuza boş ol!” sözü
ile gerçekleşen boşanma.
talâk-ı sünnî a. (j^ jML) ftk.
Kadmm iddet süresi tamam­
lanmadan yapılan boşanma.
Talâk suresi a. (^j^ jML) [<
Ar. “Sûretü’t-Talâk” (jjlkil sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in altmış beşin­
ci, iniş sırasma göre doksan do­
kuzuncu suresi olup “İnşân su­
resi” (76)nden sonra ve
“Beyyine suresi” (98)nden önce
Medine döneminde nazil olmuş­
tur ve on iki ayetten meydana
gelmektedir. Admı ilk ayetteki
“talâk” sözünün türevleri olan
fiillerin ifade ettiği boşanma ko-
talebü’l-hadîs
nusundan almaktadır. Surenin
özünde toplumun temel unsuru
olan aile ve evlilik kurumu anla­
tılmakta ve öğütler verilmekte­
dir. Hz. Peygamberin “Talâk
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4883-4887.
talebü’l-hadîs a. (öjjJI Ji) Wr.]
Hadis biliminde, hadis öğren­
mek veya işitmek amacıyla ha­
dis rivayet eden bir hocaya mü­
racaat etmek ve bu amaçla ho­
canın bulunduğu yerde bekle­
mek.
ta'lîk (I) a. (jJjü) [Ar.] fık. İslâm
hukukunda, bir hukukî işlemin
hükümlerinin yürürlüğe girmesi
veya yürürlükte olan hükümle­
rine son verilmesinin gelecekte
gerçekleşebilecek bir olaya bağ­
lanması.
ta'lîk (II) a. (jJjû) [Ar.] İslâm hat
sanatmda, “aklâm-ı sitte” (bk.
bu madde) yani temel altı yazı
çeşidinin dışmda ortaya çıkan
ve özellikle İran sanatmda be­
nimsenen ve yaygınlık gösteren
yazı stili.
ta'lîk (III) a. (jAû) [Ar.] Hadis bili­
minde, ravînin naklettiği bir ha­
disin senedinden, kendi hocasmı
veya birkaç ravîyi ya da bütün
senedi yok sayarak hadisi Hz.
Peygamber’e kadar götürme işi.
ta'lîkât a. (oMü) [Ar.] İslâmî ede­
biyatta bir metnin iyi ve kolay
638
anlaşılabilmesi için sayfa kenar-
larma düşülen notlar veya ek­
lemeleri içeren eserlerin ortak
adı ve bunun için kullanılan te­
rim.
ta'lîl a. (JjLü) [Ar.] 1. Bir hükmün
veya eylemin illete bağlanması
anlammda kullanılan fıkıh ve
kelâm terimi. 2. Hadis biliminde,
herkesin fark edemeyeceği bir
kusuru açığa çıkarma ve bu ko­
nuda hüküm verme.
tâlip, -bi a. (Jlk) [Ar.] 1. Hadis bi­
liminde, hadis öğrenmeye yeni
başlayan ve bu konuda uzman­
laşmaya başlayan, kendini bu
konuya veren kimse veya öğ­
renci. 2. tas. Bir tasavvuf yoluna
girmeyi amaçlayan kimse anla­
mmda kullanılan tasavvuf! te­
rim.
tâmmetü’l-kübrâ a. (^l L>LL) bk.
yevm-i kıyamet
ta'n (I) a. Ç>ü) [Ar.] Yahudilerin ve
müşriklerin İslâm’ı ayıplamala-
n. Bu konu Kur'ân-ı Kerîm’de
“Nisâ suresi” (4 / 46) ile “Tevbe
suresi” (9 / 12) inde geçmekte­
dir. Bu hareket insanı küfre ka­
dar götürmektedir.
ta'n (II) a. Çyû) [Ar.] Hadis bilimin­
de, ravînin cerh edümesi.
Tanrı öz.a. Değişik inanç sistemle­
rinde varhğma inanılan ve Al­
lah, İlâh, Mevlâ, Hudâ, Ugan, Ça-
lap anlammda kullanılan Türkçe
terim, bk. Allah
 639
Tanrı bilimi a. İlâhiyât (bk. bu
madde), teoloji.
Tanrı evi a. Cami, mescit, tekke.
tanrılık a. Tanrıya özgü varlık,
ulûhiyyet, İlâhi.
Tanrı selâmı a. Müslümanların
birbirine ve karşılıklı olarak
esenlik dilemesi, selâmlaşma.
tapınak a. bk. ma'bed
tarafeyn a. (jj>) [Ar.]
Târik suresi a. jjlL) [< Ar.
“Sûretü’t-Târık” (jjlül sj^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in seksen altın­
cı, iniş sırasma göre otuz altmcı
suresi olup “Beled suresi”
(90)nden sonra ve “Kamer su­
resi” (54)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve on
yedi ayetten meydana gelmek­
tedir. Admı ilk ayette geçen
“târik” (parlak yıldız) sözünden
almaktadır. Surenin özünde, her
insanın bir gün Allah’m huzu­
runda hesap vereceği inancı
vurgulanmakta, bundan dolayı
Allah’a sığmma öğütlenmekte-
dir. Hz. Peygamber’in “Târik
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buharı ve Tercemesi, C. 11, s.
4987-4988.
ta'rîf-hân a. (jlji. ^^ ^ Ar-
ta'rîf + F. hân] 1. Büyük cami­
lerde Cuma ve Bayram namaz-
lanndan önce veya sonra
Kur'ân-ı Kerîm’in okunması,
ardmdan Hz. Peygamber’e selât
tarikat
ü selâm getirip camiyi yaptıran­
lara hayır dua etmesi işini ya­
pan kimse için kullanılan terim.
2. Dinî sohbetlerde Hz. Peygam­
ber’e selât ü selâm getirerek ve
O’nun ahlâkmdan ve vasıflarmı
bir bir sayıp dökerek hayır dua
eden kimse için kullanılan te­
rim.
tarîk a. (j^) [Ar.] (ç. b. turuk,
atruk, etrika) 1. “Yol, cadde,
meslek, İlâhî yol, tarikat yolu.”
anlamındaki bu söz, hadis bili­
minde bir hadisi rivayet eden
kimselerin adlarının tarihî sı­
rayla kaydedildiği bölüm için
kullanılmaktadır. 2. Kıraat bili­
minde, bir okunuşa onu ravîden
alan kimseye nispet edilerek
kullanılan terim. 3. tas. Alevîler-
ce kutsal sayılan kaym ağacm-
dan kesilmiş sopa.
§ tam. tarîk-i Ahmed-i
Muhtâr O. (j h^n „Ua. I J*j^)
tas. Bütün tarikatlerin tuttu­
ğu Hz. Muhammed’in yolu.
tarîk-i tedris a. (^jji jj^)
Eğitim ve öğretim yöntemi.
tarikat a. (ci>) [< Ar.tarîk] (ç. b.
tarâ'ik) 1. tas. “Yol, meslek, ta­
rik.” anlammda olan bu söz, Al­
lah’a ulaşmak amacıyla benim­
senen ve tutulan yol, İlâhî yol
için kullanılan tasavvuf! terim.
Bu yol, Müslüman halkın dinî
inanç ve duygulannı canlı tut-
manm yanı sıra gayrimüslimle-
tarîkat-i Muhamme-diyye
rin ihtidasına vesile olmak veya
İslâmiyet’i yaymak amacıyla İs­
lâm ordularıyla seferlere katıl­
mak, fethedilen yerlere yerleşe­
rek dinî inancm yayılmasını ge­
liştirmek ve hızlandırmak gibi
pek çok dinî, sosyal ve toplumsal
hareketlerin oluşmasmı sağla­
mıştır. Öte yanda tarikatlerin ta­
rih boyunca İslâm coğrafyasm-
da yüzlerce sayıya ulaştığı kay­
naklarda zikredilmektedir. 2.
tas. Tasavvuf inancmda Hz. Pey­
gamber’in eylemleri ve işleri,
sünnetleri için kullanılan terim.
§ tam. tarîkat-i Muhamme-
diyye a. t^. t .^« oiijla) tas. İs­
lâmî tarikatlerden 17. yüzyıl­
da ortaya çıkan ve Hindistan
merkezli olup dünyaya yayı­
lan bir tarikat için kullanılan
ad.
tarîkat-nâme a. («uL ûLjL) [< Ar.
tarikat + F. nâme] tas. ed. Ta-
savvufî edebiyatta şairlerin Al­
lah’a ulaşmak arzusuyla tutulan
yol konusunu şürleştirdikleri
eserlere verdikleri ad.
tarz a. (J») [Ar.] bk. üslûp
tasadduk a. (jSxXi) [Ar.] bk. sadaka
tasavvuf a. Gj^s) [< Ar. sûf ve
saffet] 1. İslâm’m zâhir ve bâtm
hükümleri çerçevesinde yaşa­
nan manevî ve derunî hayat tar­
zının Kur’ân-ı Kerîm ve sünnet
ile irtibatmı, kulun Allah ve
mâsivâ ile ilişkilerini, kalp ve
640
nefis terbiyesini sağlamasmı
özünde barmdıran inanç siste­
mi. 2. Bu sistemi inceleyen ve bu
çerçevede eserler veren büim
dalmm ortak adı.
tasdîk a. (jia^) [Ar.] Akim iki şey
arasında olumlu veya olumsuz
manada hüküm ifade edecek öl­
çüde bağlantı kurması.
tasfiye a. (^^ [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, nefsi kötülük ve gü­
nah kirinden temizlemek. Ta­
savvuf ehline göre, insan ruhu
bu evrene tertemiz olarak gel­
miş, ne yazık ki nefis hırkasmı
giyen insanoğlu o temizliği kay­
bedip dünya kirliliğine gömül­
müştür. Şayet bu nefis kirliliğin­
den arınma sağlanırsa, ruhu ve
kalbi örten perdeler aradan kal­
kar ve manevî dünyada İlâhî ve
ezelî gerçekler kolay ve çabuk
kavranır.
tashîf a. (a^) [Ar.] Hadislerin
metinlerinde veya isnaslarında
geçen bazı kelime veya isimlerin
yazımmda yanlışlıkla noktalı
harflerin noktasını düşürme ve­
ya noktasız harflere nokta koy­
ma işlemi.
tashîh a. (ju^a;) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadisin sahih olduğunu
ifade etme.
tâ sin a. (^J=) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in. “Nemi suresi” (27)nin
başında bulunan ve kendi adla­
rıyla okunan harfler; bk. hurûf-ı
mukatta’a
 641
tâ sin mim a. (f-A) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in. “Şu'arâ suresi”
(26)nin başmda bulunan ve
kendi adlarıyla okunan harfler;
bk. hurûf-ı mukatta'a
tatavvu a. ^) [Ar.] Hanefî mez­
hebi inancma göre, farz ve vacip
ibadeflerin dışında meşru görü­
len ibadet ve taatlar için kullanı­
lan bir terim.
tatavvu namazı a. Nafile namaz
derecesinde olan bir ibadet türü.
Buhârî, bu nafile namaz ibade­
tini kitabmın “Ebvâbu’t-
Tatavvu"’ bölümünde topladığı
hadislere dayanarak incelemiş­
tir (Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 3, s. 1116-1128).
ta'tîl a. (J^kû) [Ar.] Allah’ın zatini
sıfatlarından soyutlama, O’nu
dış dünyadan veya tabiattan
uzak değerlendirme anlammda
kelâm terimi.
tatlîk a. (jAi) [Ar.] fık. Bir fıkıh
terimi olarak boşama veya ay­
rılmayı ifade etmektedir.
tavâf a. Uljl») [Ar.] fık. İslâmî iba­
detlerden “hac” (.bk. bu madde)
ın rükünleri arasmda yer alan
ve Kâbe’nin sol tarafından,
“Hacerü’l-esved” (bk. bu mad­
de) hizasmdan başlayarak dönü­
len ve aynı notada tamamlanan
dönüş işlemine “şavt” (bk. bu
madde) ve bu işlemin yedi defa
tekrar edilmesine verilen ad ve
terim. Bu ibadet de kendi içinde
bazı adlandırmalara tabi tutul­
Tayfûriyye
muştur. 1. Kudüm tavafı: Mek­
ke’ye geliş münasebetiyle yapı­
lan tavaf. 2. Ziyaret tavafı: Hac
ibadeti sırasmda Arafat dönüşü
Mina’da kahnan günlerde yapı­
lan tavaf. 3. Veda tavafi: Hacıla-
rm ülkelerine dönmeden önce
son olarak yaptıkları tavaf. 4.
Umre tavafi: Umre niyetiyle
başlayan ve son vakti için bir sı­
nırlama olmayan tavaf. 5
Tahiyyü’l-mescid tavafi:
Mescid-i Harâm’a girildiğinde
orayı selâmlama niyetiyle yapı­
lan tavaf. 6. Tatavvu tavafi: Hac
ve umre dışmda yapılan nafile
tavaf. 7. Adak tavafi: Tavaf
adayan kişinin yaptığı tavaf.
tavâf namazı a. Tavafin hangi türü
olursa olsun, tavaf ibadetini eda
ettikten sonra kılınan iki rekât
namaz için kullanılan terim. Bu
namaz, vacip olarak kabul edil­
miş; ilk rekâtta “Kâfirûn sure­
sinden, ikinci rekâtta “İhlâs
suresinden okunması müste-
hap olarak gösterilmiştir.
tavâli a. (jJI^L) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda bu terim, sufînin gön­
lünde marifet güneşinin doğu­
şunu ifade etmektedir.
Tâvûsiyye a. (•LjjA) [Ar.] tas. İran
coğrafyasmda ortaya çıkan ve
Muhammed Kâzım İsfehânî (öl.
1293 / 1876) ye nipet edilen Şiî
tasavvuf cemaati.
Tayfûriyye a. («Ûj^UJ [Ar.] tas.
Tasavvuf dünyasmda, Bâyezıd-i
Tayyâriyye
Bistâmî (öl. 234 / 848?) ye nispet
edilen tasavvuf cereyanı.
Tayyâriyye a. (■ûjll) [Ar.] tas. Hz.
Peygamber’in amcazadesi
Ca'fer-i Tayyâr’a, bazı görüşlere
göre Ca'fer es-Sâdık’a bağlılıkla-
rmı ifade eden ve içe doğan dü­
şüncelere inanan aşırı Şi'î fırka­
sı.
tayy-ı mekân a. (jKx ^) [Ar.] tas.
Tasavvuf inancmda, mesafenin
kısalması biçiminde gerçekleşen
keramet.
tayy-ı zamân a. (jLj ^) [Ar.] tas.
Tasavvuf inancmda, zamanm
kısalması biçiminde gerçekleşen
keramet.
tayyip s. (Jk) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Güzel, temiz, helâl, bereketli.”
olan bu terim, Allah’ın sıfatı ola­
rak nitelenmiş; buna göre Al­
lah’ın her sözü, fiili, işi, davranı­
şı güzeldir, iyidir. Bu söz,
Kur’ân-ı Kerîm’de teklik ve çok­
luk biçimleriyle kırk altı ayette
geçmektedir (M.F.Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “tyb” maddesi).
tazarru a. (^^) [Ar.] tas. Allah’m
emirlerine itaat etme, O’na huşu
içinde yalvarma ve yakarma.
ta'zîr a. (jj>ü) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda, kısas-diyet ve had ceza­
ları dışında kalan ve kanun ko­
yucunun takdirine bırakılmış
olan cezalara verilen genel ad ve
bunun için kullanılan terim.
642
ta'ziyye a. (<j>û) [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in torunu Hz. Hüseyin ile
yakınlarmm Kerbelâ’da şehit
edilmesini konu alan temsilî
gösteriler için Şiî imamiyyesi
arasında kullanılan terim.
tazminât a. (cCuaJü) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, bir kimsenin huku­
ka ve akde aykırı davranarak
başkalarma zarar verme ve bu
zararı ödemeyi ifade eden terim.
te'addüd-i zevcât a. (ol^jj jIû)
[Ar.] bk. çok evlilik
te'âlâ a. QLü) [Ar.] “Şan ve şerefi ile
hükümranlığı yüce olsun.” anla-
mmda Allah’a nispet edilen ulu­
lama. Bu söz, terim anlamıyla
Kur'ân-ı Kerîm’de on dört ayet­
te geçmektedir (M. F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “teâlâ” maddesi).
te'âlâ ve tekaddes a. (^.^ j JLü)
[Ar.] “Allah yüceltsin ve takdis
etsin.” anlamında ululama sözü,
bk. te'âlâ
te'âruz a. (^jbü) [Ar.] 1. fık. İslâm
hukukunda deliller ile fıkıhta
ispat vasıtalarınm çelişmesi an­
lammda terim. 2. Hadis bilimin­
de, hadislerin zayıf olduğunu
söyleme.
te'âvîz a. (AyL) [Ar.] Nazara ve
kötülüklere karşı takılan “mus­
ka” (bk. bu madde) anlammda
kelâm terimi.
tebâreke a. (JjL) bk. mübârek
 643
Tebâreke suresi a. Ç^j>« JjL)
[< Ar. “Sûretü’t-Tebâreke” (JjUll
5j^)] bk. Mülk suresi
Tebbet suresi a. (^^_^ o2) [< Ar.
“Sûretü’t-Tebbet” (cill sj^)] bk.
Leheb suresi
tebe' a. (^) [Ar. tâbi ve tâbi'î’nin ç.
b.] bk. tâbi ve tâbi'î
§ tam. tebe'-i tâbi'în a. (j^t
£û) “Tâbi'î” (bk bu madde)
lerin arkasmdan gelen ve
üçüncü kuşak olarak nitele­
nen kimseler. Bunlar da ön­
cekiler gibi Hz. Peygamber’in
övgüsüne nail olmuşlardır.
teberrî a. 0^) [Ar.] İmamiyye
Şi'asınm devlet başkanlığı veya
siyasî hâkimiyet konusunda
kendileri gibi düşünmeyen ya
da hareket etmeyen kişi veya
cemaatler için kullandığı terim.
teberru a. (^) [Ar.] fik. Bir kimse­
ye veya kuruma iyüik ve ibadet
maksadıyla bir kimsenin kendi
mal veya menfaatlerini ileriye
dönük ve karşılıksız olarak hibe
etmesi anlammda fıkıh terimi.
tebettül a. (jL) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, sufînin dünya işle­
rinden yüz çevirip manevî dün­
yaya kapanması ve bütünüyle
Allah’a yönelmesi durumu.
tebe'ü’t-tâbi'în a. (j^Ûl^) [Ar.]
Hadis biliminde, gerek hadis ri­
vayetinde, gerekse sonraki nesil­
lere İslâm’m iyi anlatılarak öğ­
tebyîn
retilmesinde büyük emeği geçen
“tâbi'î ve tâbi'în” (bk. bu mad­
de) i Müslüman olarak kabul
eden ve Müslüman olarak ölen
üçüncü nesü için kullanılan te­
rim.
tebliğ a. (yU) [Ar.] fik. 1. Peygam­
berlerde bulunması gereken
kutsal sıfatlardan biri olup va­
hiy yoluyla Allah’tan gelen İlâhî
hükümleri hiçbir biçimde giz­
lemeden, eksiltmeden ve kısalt­
madan insanlara ulaştırma, on­
lara öğüt verme ve gerçekleri
anlatma. 2. Kalabalık mekânlar­
da veya büyük camilerde ima­
mın tekbir ve zikirlerinin müez­
zin ya da bir başka kimse tara-
fmdan cemaate duyurulması işi
anlammda kullanılan fıkıh te­
rimi.
tebrîk a. (J^) [Ar.] Bir kimseye
elde ettiği maddî ve manevî ba­
şarı ve nimetlerden dolayı, “Al­
lah hayırlı uğurlu kılsın, müba­
rek olsun.” diyerek mutluluğunu
dile getirme işi için kullanılan
terim.
tebşîr a. (j^) [Ar.] (ç. b. tebşîrât)
İlâhî emirlere uyanları iyi bir
sonucun beklediğini haber ver­
me, böyle bir konuyu müjdele­
me anlammda kelâm terimi.
tebşîrât a. (olj^) [Ar. tebşîr’in ç.
b.] bk. tebşîr
tebyîn a. (j^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de dile getirilen ve Hz.
Muhammed’e Allah’ın emirleri-
tecâveze Allahu an seyyi'âtihi
ni ve İlâhî hükümleri insanlara
açıklama, iletme ve beyan etme
görevinin verildiğini ifade eden
terim.
tecâveze Allahu an seyyi'âtihi a.
(<jL« jl <111 jjl^ı) [jir] Allah
onun kusurlarını ve kötülükle­
rini affetsin.
tecdîd a. (^) [Ar.] İslâm düşünce
dünyasmda, din ile dünya işleri,
yani din ile hayat arasmdaki ba­
ğı canh ve güçlü tutma hareketi
ya da durumu.
§ tam. tecdîd-i îmân a. (jM
jjj^i) Sürekli olarak “kelime-i
tevhîd” (bk. bu madde) i söy­
leyerek imanın esaslarınm
yenilenmesi, tazelenmesi ve
tekrar edilmesi anlammda
terim.
tecellî a. t^) [< Ar.celâ ve celv]
(ç. b. tecelliyât) “Görünme, zahir
olma.” anlammda bu sözün ta­
savvuf inancında Allah’ın varlı-
ğmm ve İlâhî sırrm varlıklar
üzerinde çeşitli konumlarda gö­
rünmesi ve sufînin keşif yoluyla
bu görünüme manevî dünyasın­
da algılaması olarak ifade edilen
bir terim.
§ tam. tecellî-i âsâr a. QEI
^ (eserlerin tecellîsi) tas.
Maddî âlem, bu dünya.
tecellî-i efâl a. (Jl^lJ^)
(eserlerin veya eylemlerin
tecellîsi) tas. Allah’ın fiille­
644
rinden birinin kulun kalbine
doğması.
tecellî-i esmâ a. (Lu-I^kı)
(isimlerin tecellîsi) tas. Al-
lah’m adlarmdan birinin ku­
lun kalbine doğması.
tecellî-i rahîmî a.
^ (Rahim olan Allah’ın
tecellîsi) tas. AUah’m kulları­
na verdiği olgunluk.
tecellî-i rahmânî a. (^[«.j
^ (Allah’a özgü tecellî) tas.
Allah’ın varlıklara bahşettiği
tecellî.
tecellî-i sıfât a. (clk ^1
(sıfatların tecellîsi) tas. Al-
lah’m sıfatlarmdan birinin
kulun kalbine doğması.
tecellî-i sıfâtî a. (^Ik ^k)
(sıfata özgü tecellî) tas. Al-
lah’m sıfatıyla ilgili tecellî.
tecellî-i şühûdî a. (^j^i
^ (gözle görünen tecellî)
tas. Allah’ın yarattı kâinatm
ortaya çıkışı.
tecellî-i zâtî a. (^lâj^k) (za­
ta özgü tecellî) tas. Allah’ın
zatmın perdeler ardmdan
tecellîsi.
tecessüs a. (jLai) [Ar.] İslâm dü­
şünce dünyasmda, bir kimsenin
öğrenilmesini istemediği özel
durumunu merak etme, araştı-
np soruşturma anlamında bir
ahlâk terimi.
 645
techîz a. (j^) [Ar.] İslâmî inanca
göre, ölen bir kimsenin yıkan-
masmdan kabre defnedilmesine
kadar yapılması gereken dinî
vecibelerin tamamı için kullam-
lan terim. Bu tanıma göre, ölü­
nün yıkanması “gasil” (.bk. bu
madde), kefenlenmesi “tekfin”
(bk. bu madde), tabuta konulup
musallaya ve cenaze namazı kı-
lındıktan sonra mezarlığa ta-
şmması “teşyî” (bk. bu madde),
kabre konulması “defin” (bk. bu
madde), “techîz”in özünde ya­
pılması gerekenler olarak değer-
lendirümek gerekir.
tecrîd a. (^ [Ar.] 1. tas. Tasav­
vuf inancmda, sufînin dış dünya
ile ilişkisini keserek kendini her
şeyden soyutlaması. 2. Bir eserin
belli ölçüler çerçevesinde kısal­
tılması işlemi ve bu tarz eserle­
rin bütünü için kullanılan ad.
tecvîd a. (j^) [Ar.] 1. Kur'ân-ı
Kerîm’in kurallarma göre
okunmasmı konu alan bilim dalı
ve bu konuda yapılan çalışmalar
ile eserler için kullanılan ortak
terim. 2. Hadis biliminde, bir
hadisi sağlıklı bir senedle riva­
yet etmek, ilk dönem hadisle­
rindeki zayıf ve sağlıksız ravîleri
ayıklayarak senedi adalet ve
zabt sıfatlarını taşıyan (sika)
ravîlerden oluşmuş gibi göster­
mek.
tedbîr a. (j^d [Ar.] 1. “Bir olayın ve
durumun sonunu düşünerek ön­
tedvînü’l-hadîs
lem alma.” anlammda olan bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
bir araya gelerek yeni terimler
oluşturur. 2. fık. İslâm huku­
kunda, bir kimsenin kölesini,
kendi ölümü neticesinde azat
etmesi.
§ tam. tedbîrü’l-medîne a.
(üjjJI j^d İslâmî ahlâk ki-
taplarmda ülke yönetimi ve
siyaset ahlâkını konu alan
bölümler.
tedbîrü’l-menzil a. (JjJl
j;ui) İslâmî ahlâk kitapların­
da ev idaresini ve aile ahlâ-
kmı konu alan bölümler.
tedebbür a. (^si) [Ar.] Bir işin ba-
şmda, konunun sonucunu dü­
şünerek, hesabmı kitabını yapa­
rak hareket etme.
tedlîs a. (jJi) [Ar.] Hadis bilimin­
de, ravînin hocasından duyma­
dığı veya öğrenmediği bir hadisi
ondan duymuş gibi göstermesi;
bk. müdelles hadis
tedrîc a. (gjî) [Ar.] “Şerî hükümle­
rin aşamalı olarak uygulamaya
konulması.” anlamında fıkıh te­
rimi.
tedvîn a. (y-^) [Ar.] Hadis bilimin­
de, ezberlenen veya önceden bir
kenara kaydedilen hadisleri
sonradan toplama ve yazma.
§ tam. tedvînü’l-hadîs a.
(^jJl J^j^) Dağınık durum-
tedvir
larda bulunan hadislerin bir
araya getirilmesi işi.
tedvîr a. (jyX) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’in tilâvet usullerinden
olup normal hız çerçevesinde
okumayı ifade eden terim.
tefekkür a. (^i) [Ar.] 1. Bir iş veya
konu hakkında en ince ayrmtı-
sma varmcaya kadar iyi irdele­
me, etraflıca düşünme ve fikir
jimnastiği yapma. 2. Felsefî ko­
nulara dalma.
teferrüd a. (fj£) [Ar.] Hadis bili­
minde, ravînin rivayet ettiği ha­
dis ile tek kalması, başkasınca
desteklenmemesi durumu. Bu
tür hadisler “garîb” (.bk. bu
madde) sayılmıştır.
tefrîd a. (jj^) [Ar.] tas. Hiçbir dün­
ya hâlinin sufîyi etki altına al­
maması, onun nefsi arzulardan
sıynhp Allah’a yönelmesi.
teftik a. (jjjü) [Ar.] 1. İki varlık
veya değer arasındaki farkı be­
lirtme. 2. fik. İslâm hukukunda,
hâkim kararıyla evliliğe son
verme.
tefrika a. (^jû [Ar.] 1. “Dinî, fikrî
veya siyasî birliğin parçalanması,
araya nifak sokulması.” anla­
mmda kullanılan dinî terim. 2.
tas. Tasavvuf yolunda, süfînin
cem hâlinden uzaklaşıp Hak ile
halkı birbirinden iyiden iyiye
farklı varlıklar olarak değerlen­
dirmesi anlamında terim.
646
tefrit a. (kjü) [Ar.] Toplum içinde
ahlâkî davranışlarda ılımlı hâlin
altmda bulunan sapmalar;
“ifrat” (bk. bu madde) karşıtı.
tefsîr a. (jıU:) [Ar.] 1. İslâmî bilim­
lerde, Kur’ân-ı Kerîm ayetlerini
açıklamayı ve yorumlamayı ifa­
de eden terim. 2. Bu konularda
yapılan çalışmaların ve ortaya
çıkan eserlerin ortak adı.
tefvît a. (iyi;) [Ar.] fik. Namaz ve
benzeri ibadetleri zamanmda
yapmayıp geciktirme durumu.
tefvîz (I) a. (*>>□}£) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, bireyin kendine öz­
gü hukukî bir hakkı başkasının
kullanmasma izin vermesi.
§ tam. tefvîz-i âmm a. QL
^jü) fik. Genel yetki devri.
tefvîz-i mukayyed a. (ÂX>
^jü) fik. Sınırh yetki devri.
tefvîz-i talâk a. (jjü» ^j^
fik. İslâm hukukunda koca-
nm boşanma yetkisini karı­
şma havale etmesi anlamm­
da terim.
tefvîzü’l-bud' a. (^JIjAyi;)
fik. Bir kimsenin velâyeti al­
tmda bulunan bir kızı, bir
kimseye mehir almaksızm
evlendirmesi.
tefvîzü’l-mehr a. (j^1^^)
fik. Bir kimsenin bir kadınla
onun velisinin belirleyeceği
bir mehir karşılığmda ev­
lenmesi.
 647
tefvîz (II) a. (^jû [Ar.] tas. Ta­
savvuf inancında, kulun bütün
işlerinde Allah’ı kendisine mut­
lak vekil kılması ve bütünüyle
Allah’a sığınması.
tefvîz (III) a. (^^i [Ar.] Şi'â fırka­
ları içerisinde aşırı inançlar ve
davranışlar sergileyen bazı
gruplarm, kâinatın yaratılışının
ve yönetilmesinin veya kıyamet
gününde insanları yargılama
işinin Hz. Muhammed ile Hz. Ali
ve imamlar vasıtasıyla yapılaca­
ğı düşüncesini savunması.
Tegâbün suresi a. (^»j^ jjlü) [<
Ar. “Sûretü’t-Tegâbün” (fiilili;
ju.)] Kur'ân-ı Kerîm’in altmış
dördüncü, iniş sırasına göre yüz
sekizinci suresi olup “Tahrîm
suresi” (66)nden sonra ve “Saf
suresi” (61)nden önce Medine
döneminde nazil olmuştur ve on
sekiz ayetten meydana gelmek­
tedir. Admı dokuzuncu ayette
geçmekte olan “tegâbün” (al­
danmak / aldatmak) sözünden
alır. Surenin özünde, Allah’m
varhğını ve peygamberleri vası­
tasıyla kendisine bağlanılması
ifade edildikten sonra, ahret
inancı anlatılmaktadır. Hz. Pey­
gamber’in “Tegâbün suresi”nin
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 10, s. 4881-4882.
tehaddî a. Q^uû) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in bir benzerinin yapı-
lamayacağmı ifade eden
tehzîb
“i'câzü’l-Kur'ân” (bk. bu madde)
niteliğinde bir terim.
tehârüc a. (^jlü) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, varisler arasmdan
bir veya birkaç kişinin diğer mi­
rasçılarla belli bir bedel karşılı­
ğında anlaşarak mirastan çe­
kilme durumu.
teheccüd a. (ak^) [Ar.] İslâm inan­
cma göre, yatsı namazından
sonra fecre kadar geçen süre
içinde müminin uykudan kalka­
rak namaz veya nafile namaz
kılmasmı ifade eden terim, gece
namazı. Bu namazm iki ilâ sekiz
rekât arasında kılınabileceği,
her iki rekâtta bir selâm verme­
nin efdal olduğu kaynaklarda
zikredilmektedir. Özellikle
Kur'ân-ı Kerîm’de “îsrâ sure­
si” (17)nin 79. ayeti ile “Secde
suresi” (32)nin 16. ayetinde bu
namazm fazileti üzerinde du­
rulmaktadır. Buhârî, teheccüd
namazmı kitabmm “Kitâbu’t-
Teheccüd” bölümünde topladığı
hadislere dayanarak incelemiş­
tir (Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 3, s. 1078-1115).
teheccüd namazı a. bk. teheccüd
tehlîl a. (JJ^ı) [Ar.] tas. “Kelime-i
tevhîd” (bk. bu madde) i okuya­
rak hem kalp ile hem de dil ile
zikir yapma.
tehzîb a. Uâ^) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir kitabın eksik yerleri­
ni tamamlama, eksikliklerini gi-
tekâfü
derme ve metnini yeniden dü­
zenleme.
tekâfü a. (jilü) [Ar.] Münazara
ortamında veya sanatında bü­
tün delillerin eşit olması ve hiç­
bir görüşün ötekini geçersiz
kılmaması durumu.
§ tam. tekâfü'ü’l-edille a.
(4ıll3ilû) Tartışmalı konu­
larda ileri sürülen delillerin
eşit düzeyde olması anla­
mmda kelâm terimi.
tekâlif a. (dJli) [Ar.] fik. Vergiler
anlammda bir fıkıh terimi.
§ tam. tekâlîf-i biT-vâsıta a.
(iUljlL Julü) fik. Mazruat,
hayvanat, gümrük, damga,
müskirat, saydiyye ve benze­
ri vergileri.
tekâlîf-i bilâ-vâsıta a. (<Ulj
jG jjû) fik. Emlâk, arazi, pa­
tent gibi halktan alman vergi­
ler.
tekâlîf-i maktû'a a. (^jklö
□JIS) fik. Önceden belirlen­
miş ve düzenli olarak halktan
toplanan vergi.
tekâlîf-i mütezâyide a.
(»ilji» JJIİ) fik. Gelirlerin
artması oranına göre belirle­
nen vergi.
tekâlîf-i örfiyye a. (<uî^
dJIS) fik. Örfî vergiler.
tekâlîf-i şâkka a. (üLi dJIS)
ftk. Şerî cevaz bulunmayan
648
ve tekâlif usullerine de aykırı
olan vergiler.
tekâlîf-i şer'iyye a. (4^
JJC) ftk. İbadet, zekât, ha­
raç, cizye gibi dinin emrettiği
vergiler.
tekâmül nazariyesi a. Evrende var
olan canlı veya cansız her şeyin
zaman içinde oluşan dönüşme
ve gelişme düzenine bağlı olarak
kendisini yenilemesi nazariyesi,
“nazariyyetüT-tatavvur”.
Tekâsür suresi a. (^[<
Ar. “Sûretü’t-tekâsür” (jilill Sj
>«)] Kur’ân-ı Kerîm’in yüz ikin­
ci, iniş sırasma göre on altmcı
suresi olup “Kevser suresi”
(108)nden sonra ve “Mâ'ûn su­
resi” (107)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve sekiz
ayetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayette geçen “tekâsür”
(nüfus yuğunluğu, servet ve şe­
refle övünme) sözünden almış­
tır. Bazı kaynaklar, söz gelişi
Buhârî ve Tirmizî bu sureyi ilk
ayetin ilk kelimesinden dolayı
“el-hâkümü suresi” olarak ad­
landırırken kimi sahabe de “el-
Makbüre / el-Makbere” olarak
anmışlardır. Surenin özünde,
dünyanın geçeciliği, insanlardan
kıyamet gününde dünya haya-
tmdan sorumlu tutulacağı anla­
tılmaktadır.
tekaşşuf a. (aa) [Ar.] tas. Riyazet,
çile doldurmak gibi dünya işle­
rinden el çekerek hayat sürmek.
 649 Tekvîr suresi

tekbîr a. G^) [Ar.] Müslümanla­ yapılması mükâfat, yapıl­

rın, Allah’m en ulu ve yüce var­ maması ise cezayı gerektire­
lık olduğunu vurgulayan cek bir işin imtihan amacıyla
“Allahü ekber” (bk. bu madde) bir kimseye yüklenmesi ko­
cümlesini söyleme. Allah’ı ulu­ nusu.
lama için söylenen bu söz başta
tekrârü’l-Kur'ân a. (jijill j
namaz olmak üzere pek çok İs­
lji) [Ar.] Kur'ân-ı Kerîm’in
lâmî ibadetin temel kaidesi ve
bir ayetinin, bir kelimesinin
tamamlayıcısı niteliğinde ifade
veya bir suresinin tekrar tek­
edilmektedir.
rar okunması işi.
tekfin a. G^) [Ar.] İslâmî inanca
tekvin a. t^) [Ar.] “Mâtürîdî”
göre, ölünün yıkandıktan sonra
(bk. bu madde) kelâm bilginleri
dinî usullere uygun olarak ke-
tarafmdan Allah’a nipet edilen
fenlenmesini ifade eden terim.
ve “yaratma kudreti”ni ifade
Bununla birlikte savaşta şehit
eden sübutî sıfatlardan biri için
düşen müminler yıkanmadan
kullanılan terim. Bu sıfat, bilim,
elbiseleri ile birlikte defnedilir.
irade ve kudret sıfatlarmdan
tekfir a. G^) [Ar.] Hz. Peygam­ farklı olup daha çok kudret ve
ber’in vahiy yoluyla insanlara irade gibi mümkün olabilen güç­
bildirdiği dinin temel esaslan- lerle ilgilidir.
nın doğruluğunu inkâr eden bir
Tekvin a. Gyi) [Ar.] Eski Ahid
kimsenin kâfirliğine onay verme
veya “Ahd-i atik” (bk. bu mad­
veya kâfir ilân etme anlammda
de) in ilk kitabı.
bir kelâm terimi.
Tekvîr suresi a. Ç^j^ jjjS) [<
tekke a. İslâmî gelenek içinde, belli
Ar. “Sûretü’t-tekvîr” (^1 sj>.)]
bir merkezde bir şeyhin yöne­
Kur'ân-ı Kerîm’in seksen birin­
timinde ve disiplini çerçevesin­
ci, iniş sırasma göre yedinci su­
de tasavvuf eğitimi veren ku­
resi olup “Tebbet suresi”
rumlar için kullanılan terim,
(lll)nden sonra ve “A'lâ sure­
“dergâh, âsitâne” (bk. bu mad­
si” (87)nden önce Mekke döne­
deler).
minde nazil olmuştur ve yirmi
teklîf a. ( »/') [Ar.] Allah’m bir dokuz ayetten meydana gelmek­
kulunu, bir işi veya davranışı tedir. Admı ilk ayette geçen
yapıp yapmama konusunda yü­ “küvviret” (ışığın söndürülmesi)
kümlü tutması anlammda terim. sözünden almaktadır; Buhârî ve
Tirmizî bu sureyi “İze’ş-şemsi
§ tam. teklîf-i mâ lâ yutâk a. küvvirat” olarak anarken bazı
(jlk^L JJ£) İslâmî inançta kaynaklar sadece “Küvvirat”
tekzîb
olarak adlandırmaktadır. Sure­
nin özünde, kıyametin kopması
ve Kur'ân-ı Kerîm’in. vahiy
ürünü olduğu üzerinde durul­
maktadır.
tekzîb a. (çujS) [<Ar. kizb] Dinî
gerçekleri yalanlama anlammda
Kur'ân-ı Kerîm’de geçen bir te­
rim. Kur'ân’da “kizb” kökün­
den türeyen sözlerin 280 ayette
geçmekte olduğu bilinmektedir
(bk. M.F. Abdülbâkî, el-Mu'cem.,
“kzb” maddesi).
telbiye a. (<Jj) [Ar.] Hac veya umre
ibadeti sırasında, ihrama giren
kimselerin “lebbeyk” sözü ile
başlayan zikir cümleleri. Bu
cümleler şöyle: “Lebbeyk
Allahümme lebbeyk lebbeyk
lâ-şerîke leke lebbeyk inne’l-
hamde ve’n-ni’mete leke ve’l-
mülk lâ-şerîke lek” (Allahım!
davetine sözüm ve özümle tekra-
ren icabet ettim, emrine itaat et­
tim. Allah’ım! Senin davetine ica­
bet boynumun borcudur. Senin
eşin, benzerin ve ortağın yoktur.
Allahım! Bütüm varlığımla sana
yöneldim, hamd senin, nimet se­
nin, mülk senin. Senin eşin, ben­
zerin ve ortağın yoktur.)
telfîk (I) a. (j^) [Ar.] fik. İslâm
fıkhı çerçevesindeki bir hükmü
farkh mezheplerden seçilen hü­
kümler ile karşılaştırarak yeni
bir hüküm oluşturma.
telfîk (II) a. (jAb) [Ar.] Hadis bili­
minde, iki veya daha çok hadisi
650
birleştirerek onlardan tek hadis
çıkarma yöntemi.
telhîs a. (j^<ı~) [Ar.] Hadis bili­
minde, anlamında herhangi bir
eksiklik yaratmadan bir hadisin
metninin özetlenmesi.
tel'îf a. (^/g) [Ar.] Hadis biliminde,
aralarmda uyumsuzluk gösteren
hadisleri ele alarak onları yeni­
den düzenleme.
telkin (I) a. (jjL) [Ar.] 1. Jik. İslâm
inancma göre, ölüm döşeğinde
olan bir mümine “kelime-i
şehâdet” (bk. bu madde)i okut­
ma; ölüyü defnettikten hemen
sonra ise mezarı başmda yüksek
sesle imânın esaslarını hatırlat­
ma. 2. tas. Tasavvufta şeyhin
müride sunduğu manevî öğüt­
ler.
telkin (II) a. (jjüg) [Ar.] Hadis bili­
minde, ravînin gaflet yüzünden
güvenilirliğini yitirmesi ve bun­
dan dolayı oluşan zabt kusuru.
telvîn a. (jyt) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, AUah’m tecellilerinin
farklılık arz etmesi nedeniyle
sufînin durumunun sürekli de­
ğişmesi.
temellük kaydı a. El yazması eser­
lerde, bazen yazmanm ilk sayfa­
larında, bazen de sonunda bu­
lunan ve kitabın kime ait oldu­
ğunu belirten not veya imzah
yazı.
temennâ a. G_1g / Lg) [Ar.] Bir
yere girince bir şey dileme veya
 651
isteme amacıyla eli başa götüre­
rek selâmlama, selâm verme.
temenni a. Ç^) [Ar.] Mümkün
olmayan ya da elde edilemeyen,
ancak olması çok arzu edilen bir
şeyi isteme veya dileme. Bunun
ricadan farkmı müfessirler, şöy­
le yorumlamışlardır: “Rica,
mümkün olan şeyi dileme; te­
menni, mümkün olanı da müm­
kün olmasının uzak ihtimal dahi­
linde olanını da dileme ve isteme”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
15, s. 7080). Hz. Peygamber’in
“temenni” konusundaki öğütle­
rinin Buharı, kitabmm “Kitâ-
bu’t-Temennî” (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 15, s. 7080-7096)
bölümünde toplamıştır.
temettü a. (^A [Ar.] Bir hac mev­
simi içinde hac ve umre ibadeti
için ayrı ayrı ihrama girme.
temettü haccı a. bk temettü
temkin a. (j^) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, sufînin ulaştığı ma­
kamdaki süreklüiği ifade eden
terim.
temkin vakti a. Güneşin doğuş ile
batış vakti yanında namaz vakit­
lerinin hesaplanmasında vakit­
lere eklenen veya çıkarılan za­
man.
temlik a. (İÜ) [Ar.] fık. îslâm hu­
kukunda, mülkiyet devrini ifade
eden hukukî işlem için kullanı­
lan terim. Bu kavram, “ivazlı
temlik” ve “ivazsız temlik” ola­
tenezzül-i İlâhî
rak iki şekilde nitelenmektedir,
“ivazlı temlik”, belli bir bedel
karşılığı verilen maldır; “ivazsız
temlik” ise zekât, sadaka, hibe
gibi karşılıksız verilen para veya
maldır.
temlîk-nâme a. GuLSJus) [Ar.] İslâm
devletlerinde, ileri düzeyde dev­
lete hizmet eden kimselere hü­
kümdar tarafından mülk olarak
verilen yerlerin belgesi.
temyiz a. (3^) [Ar.] fık. İslâm dü­
şüncesinde, insanın söz ve dav-
ranışlarınm sebep ve sonuçları­
nı idrak edebüme ve buna göre
iradesini kullanabilme anla­
mmda fıkıh terimi.
tenâsüh a. (^tü) [Ar.] İnsan şahsi­
yetinin önemli unsurlarından
olan manevî gücün bu dünya­
dan göçtükten sonra bir başka
bedene geçmesi olarak tanımla­
nan ruhiyat terimi.
tencîm a. Çj»») [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’in Hz. Peygamber’e vahiy
yoluyla parça parça indirilmesi­
ni ifade eden terim.
teneşîr a. O^iü) [< F. ten + şûy]
Cenazenin üzerinde yıkandığı
masa biçiminde tahta kerevet
veya salacak.
tenezzül a. (J31O [Ar.] tas. “Oluşum,
kâinatın yaratılış evresi.” anla­
mında tasavvuf terimi.
§ tam. tenezzül-i İlâhî a.
(^l J52) (İlâhî oluşum.] Ev­
renin yaratılış sırası için kul-
tenezzül-i sıfat
lanılan tasavvufî terim. Bu
sıra beş aşamadan oluşmak­
tadır: 1. “a'yân-ı sâbite” (bk.
bu madde) denilen ve bütün
yaratıklardan önce oluşan
âlem. 2. “âlem-i ceberût” (bk.
bu madde) denilen ruhlar
âlemi. 3. “âlem-i melekût”
(bk. bu madde) denilen me­
lekler âlemi. 4. “âlem-i
misâl” (bk bu madde) deni­
len ve insanoğlunun yaratıl­
dığı âlem. 5. “âlem-i
şehâdet” (bk. bu madde) de­
nilen ve dış dünyayı ifade
eden âlem. Bunlarm netice­
sinde de “ekmel-i mahlûkât”
(bk. bu madde) diye vasıflan­
dırılan insan yaratılmıştır.
tenezzül-i sıfat a. (^ j^)
İnsanda zuhur eden Hakk’ın
sıfatı.
tenezzül-i vücûd a. (j^j Jjü)
İnsanda zuhur eden Hakk’m
isimleri.
tenkîhu’l-menât a. (oLUi juiü) [Ar.]
fik. Mukayese yönteminde illet
belirleme yollarından biri olup
hüküm vermek için illet olama­
ya elverişli bir vasfı, hükümle il­
gili olan fakat illetli bulunmayan
başka vasıflar arasmdan seçip
çıkarmak anlamında kelâm te­
rimi.
tenkis a. (j^z) [Ar.] fik “Azaltma,
eksiltme.” anlamında olup borç-
larm kanunî veya makul hadle­
re indirilmesi.
652
§ tam. tenkîsuT-Kur’ân a.
Q,îjill u^i) fik Kur'ân-ı
Kerîm’i tersinden okumak,
yani “Nâs suresi” (114)nden
başlayarak başa doğru oku­
yarak gelmek anlammda te­
rim.
tenkîsu’l-vudû' a. ^jii
j^ü) Abdesti tersinden al­
mak, yani önce ayaklardan
başlayarak geriye doğru yı­
kanmak.
tenzih a. («u^O [Ar.] Allah’ı İnsanî
vasıflardan uzak tutma.
§ tam. tenzîhü’l-enbiyâ a.
GL^l ^ Peygamberlerin
günah işlemekten korunmuş
olduklarını ifade eden kelâm
terimi.
tenzîhen mekrûh a. Yapılmaması,
yapılmasmdan daha iyi olan iş
ve davranışlar. Bu tür fiil ve
davranışları yapmak ceza veya
kmama gerektirmemektedir.
Söz gelişi, cemaat içinde soğan
veya sarımsak yemiş olarak bu­
lunmak, ikindi namazından
kerahat vaktine kadar olan süre
içinde nafile namaz kılmak din
bilginlerince bu davranışlardan
olarak gösterilmiştir.
tenzîhî ve selbî sıfatlar a. bk. selbî
ve tenzîhî sıfatlar
teoloji a. Tanrı bilimi, “ilâhiyât”
(bk. bu madde).
 653
teravih, a. (^ji>) [Ar.] Ramazan
ayma özgü olmak üzere yatsı
namazmdan sonra kılman
namz. Hz. Peygamber, bu nama­
zı özellikle kıldığı için ve “Ra­
mazan ayını inanarak ve sevabı­
nı Allah’tan bekleyerek kılan
kimsenin geçmiş günahları bağış­
lanır.” (Buhârî, “Selâtü’t-
Terâvîh”, 1; Müslim, “Selâtü’l-
Müsâfirîn”, 173) hadisinden ha­
reketle teravih namazı, erkek
olsun kadın olsun her Müslü­
man için sünnet olarak benim­
senmiştir. Bu namazın sayısı
konusunda da çeşitli rivayetler
vardır. Hanefi, Şafi ve Hanbeli
fakihleri bunun yirmi rekât ol­
ması gerektiği konusunda görüş
birliği içinde olmuşlardır.
terâvih namazı a. bk. terâvîh
terceme a. t^) [Ar.] Hadis bili­
minde, bölüm başhğı, biyografi,
sened gibi anlamlarda kullanı­
lan bir terim.
tercî a. (^>) [Ar.] Cami ibadeti
sırasında müezzinin şehadet
cümlelerini önce yakınmda bu­
lunanların duyabileceği tarzda
alçak sesle, sonra bütün cemaa­
tin duyabileceği tarzda yüksek
sesle okuması.
tercîh a. (^JÜ [Ar.] 1. ftk. Fıkıh
usulünde ispat vasıtalarından
birini ötekine üstün tutmak an­
lamında bir terim. 2. Hadis bili­
minde, aralarında zıtlık görünen
terviye
iki hadisten birini ötekine üstün
tutmak.
tercîh bilâ müreccih a. Başkala-
nndan üstün oluşunu haklı gös­
termek durumu söz konusu de­
ğilken aynı değeri ifade eden iki
şeyden birinin ötekine üstün ol­
duğu hükmünü içeren kelâm te­
rimi.
tercüme a. (<«.ft) [Ar.] bk. terceme
tereke a. (d>) [< Ar. terike] Ölen
bir kimsenin geride bırakmış
olduğu ve mirasçılar arasmda
bölüşüme konu olan para ve
mal karşılığı olarak kullanılan
terim.
terike a. (<£y^ [Ar.] bk. tereke
terk a. (d>) [Ar.] Hadis biliminde,
aralarmdaki zıtlık bakımından
çözüm bulunamayan hadislere
itibar edilmemesi ve onlarla
amel edilmemesi veya bunlarm
“metrûk” (bk. bu madde) kabul
edilmesi konusunu ifade eden
terim.
tertîl a. (^>1 [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’in emir ve yasaklarmı,
teşvik ve uyarılarını hayata ge­
çirmek biçimiyle Allah’m kita-
bma uymak anlammda terim.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Furkan suresi” (25)nin otuz
ikinci ve “Müzemmil suresi”
(73)nin dördüncü ayetinde geç­
mektedir.
terviye a. (<^) [Ar.] Hac
menasikinin, yani hac ve umre
terviye günü 654

sırasında yapılan ibadetlerin ve evlerde, 1000 ve 5000’likler

başlangıç vakti olan zihicce ayı­ de tekkelerde kullanılagelmiştir.
nın sekizinci günü. Hac veya
teşbih namazı a. Dört rekât olarak
umre ibadeti için Mekke’ye gi­
kılman ve her rekâtında yetmiş
den müminler, bu gün sabah
beş defa “Sübhânellahi ve’l-
namazmı orada kılıp güneş doğ­
hamdü lillâhi ve lâ ilâhe illallâhü
duktan sonra Mina’ya gitmek,
vallahü ekber.” sözünün tekrar
geceyi orada geçirmek, arefe
edilmesi dolayısıyla nafile na­
günü güneş doğana kadar orada
maz için kullanılan terim. Bura­
kalmak ve yine burada günün
da her dört rekâtta tekrar edilen
beş vakit namazını kılmak sün­
ve “teşbih” (bk. bu madde) in
net olarak kabul edilmiştir.
eşanlamlısı olan “sübha-
terviye günü a. bk. tevriye nellah”ın çokça zikredilmesi, bu
namaza Türkçede “teşbih na­
tesâhül a. (JaL^) [Ar.] Hadis bili­
mazı” admın verilmesi uygun
minde, ravînin rivayette işin ko­
bulunmuştur.
layına kaçması durumu.
tesbît a. [Ar\ Hadis bilimin­
tesâkut a. (ÜL;) [Ar.] bk. terk
de, sünnet ve hadislerin sözlü
teşbih (I) a. f^) [Ar.] Allah’ı ulu­ veya yazılı olarak toplanması ve
luğuyla ve yüceliğiyle bağdaş­ koruma altına almması.
mayan her türlü eksiklik ve
teşehhüt a. (oxuû) [Ar.] Hadis bili­
noksanlıktan tenzih etmeyi ifa­
minde, bir ravînin bir hadisi ri­
de eden bu terim, aynı zamanda
vayeti, sabit oluncaya kadar
müminlerin bunu sözleri ve
beklemesi, iyi araştırması ve dü­
davranışlarıyla belirtme anla­
şünmesi, teenni ile davranıp
mmda da kullanılmaktadır;
kalbine güven geldikten sonra
eşanlamlısı “sübhanellah” (bk.
hadisi nakletmeye özen göster­
bu madde) tır.
mesi işi.
teşbih (II) a. f^) [Ar.] Allah’ın
teselsül a. (J«U) [Ar.] Evrende
ululuğunu ve yüceliğini zikir ile
oluşum süreci içinde, nesne ve
tekrar ederken bunun sayısını
olayların varlığınm ezelden beri
belirlemek amacıyla ipe dizilen
birbirlerinin varlığına sebep
sayısı belirlenmiş boncuklardan
teşkil ettiğini ifade eden kelâm
oluşan ibadet vasıtası için kulla­
terimi.
nılan terim. Bu boncuklarm sa­
yısı, 33, 99, 500, 1000, 5000 ola­ tesettür a. (JL^) [Ar.] Dinen belir­
rak düzenlenmektedir ve genel­ lenmiş olan ve insanm fıtrî,
likle de 99’luklar mescid, cami tabiî, örfî ve dinî geleneklerine
 655
bağlı olarak vücudunun belli
yerlerini örtmesi işi veya eylemi.
Bu konuda en etraflı ve açık
buyruk Kur'ân-ı Kerîm’in
“Ahzâb suresi” (33 / 59) ile
“Nur suresi” (24 / 59)nde ifade
edilmiştir.
teslim a. ÇJ^) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, sufînin Allah’ın bü­
tün tecellilerini gönül rızasıyla
kabul etmesi.
teslîs a. (iJi) [Ar.] Hristiyan inan­
cının temelini oluşturan ve Mi­
lâttan sonra 3. ve 4. yüzyıllarda
şekillenen üçlü inanç anlayışı
[bk. akânim-i selâse). Bu üçlü
inanç ve kutsal değer: Allah Teâ-
lâ’dan ibaret olan “eb” veya
“zât” (baba), İsa’dan ibaret olan
ibn (oğul) ve Ruhu’l-Kudüs
(Meryem’den ibaret bulunan
“hayat”). Hristiyan geleneğinde
bile tartışmalı olan bu inanç, ge­
rek Kur'ân-ı Kerîm’de gerek
daha sonraları yazılan reddiye
kitaplarında “Allah’m mutlak bir
oluşu ve tekliği.” anlammda ve
inancında İslâm “tevhîd” akide­
sine aykırı ve ters bir yapıda de­
ğerlendirilmiş ve Hristiyanhk
inancma en büyük eleştiri başta
Kur'ân-ı Kerîm’de olmak üzere
pek çok din bilginleri tarafmdan
kaleme alman yüzlerce eserler­
de ifade edilmiştir. Özellilkle
Kur'ân-ı Kerîm’de “Nisâ sure­
si” (4 / 171) ve “Mâ'ide suresi”
(5 / 73) inde Allah’ın üç olduğu
inancının terk edilmesi gerektiği
tesviye
vurgulanmıştır. “Mâ'ide suresi”
(5 /17 ve 72) inde Allah’ın pey­
gamber İsa ile özdeşleştirilmesi­
nin yanlış olduğu dile getirilmiş­
tir. Yine “Mâ'ide suresi” (5 /
116)inde Allah’ın yanmda İsa’ya
ve onun annesi Meryem’e ilâhlık
yakıştırması yapılmasmın; özel­
likle de “Tevbe suresi” (5 /
73)inde İsa’nın Allah’m oğlu ola­
rak nitelenmesinin ve Allah’a
çocuk izafe edilmesinin ve
O’nun “lemyelid ve lemyûled”
olduğu inancına ters düşülmesi­
nin şirk ve küfür anlamına gel­
diği ifade edilmektedir.
tesmî a. (^_ın.,.~>) [Ar.] 1. Namazda
rükûdan doğrulurken,
“Semiallahü li-men hamideh” sö­
zünün söylenmesini ifade eden
fıkıh terimi. 2. Bir kimsenin ha­
dis kitabmı işiterek öğrendiğini
söylemesi.
tesmiye a. («tu^) [Ar.] bk. besmele
tesnîm a. ÇjU) [Ar.] İslâm inancı­
na göre, cennette Allah’a yalan
kullarm sularmı içeceği pmara
verilen ad.
tesvîb CL, (ujj-ujj) [Ar.] Sabah eza-
nmda, “Hayya ale’l-felâh” sö­
zünden sonra iki defa okunan
“Es-salâtü hayrün mine’n-
nevm” (Namaz uykudan daha
hayırlıdır.) cümlesi.
tesviye a. («l^) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir hadisi sağlam
ravîlerden oluştuğunu göster-
teşbîh
mek amacıyla zayıf ravîleri ata­
rak rivayet etme.
teşbîh a. (c^) [Ar.] Allah’m zatı,
sıfatları ve ulûhiyet vasıfları ile
yaratılmışlar arasmda münase­
bet kurma.
teşehhüd a. (^ .a) [Ar.] ftk. 1. Na­
maz ibadeti sırasmda “ka'de”
(.bk. bu madde), yani her iki re­
kâtta bir oturarak “tahiyyat”
duasmı okuma. 2. Şehâdet ge­
tirmek, yani “Eşhedü ellâ ilâhe
illallah ve eşhedü enne
Muhammeden abduhu ve
rasûluhu” sözünü söylemek.
teşehhüd miktarı a. Namaz ibadeti
sırasmda, her iki rekâtta bir
oturarak “tahiyyat” duasmı
okuma süresi.
teşe'üm a. (^ta) [Ar.] Evrende,
canh varlık olan insan, hayvan
yanmda cansız varhklarm da
oluş, duruş ve hareketlerini
uğursuz sayma konusunu ifade
eden kelâm terimi.
teşeyyü a. (^ü [Ar.] 1. Hadis bili­
minde, bir hadisin ravînin cer­
hine sebep olan bid'at kusurla-
rmdan birini bünyesinde bu­
lundurmasını ifade eden terim.
2. Hz. Ali’yi sahabeler arasmda
en üstün gören cemaat için kul­
lanılan terim.
teşmît a. (o_<«.?.’■) [Ar.] Genellikle bir
topluluk içinde aksıran bir kim­
seye “yerhamukellah” (Allah
rahmet etsin.) sözünü söyleme.
656
teşrik a. (j.^) [Ar.] 1. Kurban
bayramınm son üç gününü kap­
sayan zaman dilimi. Bu günler,
zilhicce aymın 11.- 13. günleri­
dir. 2. Zihicce aymm belirli gün­
lerinde, özellikle de Kurban
bayramı günlerinde farz namaz-
larmm ardından okunan tekbir.
bk. teşrik tekbiri
teşrik tekbiri a. Kurban Bayramı­
nın başlangıcında, arife günü
sabah sabah namazı ile bayra-
mm dördüncü günü ikindi na­
mazı arasındaki yirmi üç vakit
farz namazlanndan sonra, Ebû
Hanife’ye göre ise arife günü sa­
bah sabah namazı ile bayramm
ilk günü ikindi namazı arasm-
daki sekit vakit farz namazla-
rmdan sonra okunan tekbir. Bu
tekbir ise şöyledir: “Allâhüekber
Allâhüekber lâ ilâhe illallâhü
vallâhü ekber Allâhüekber ve
lillâhi’l-hamd”
teşyî a. (^».a) [Ar.] İslâm inancma
göre, cenazenin musallaya ve
kabristana kadar taşmmasmı ve
buna katılmayı ifade eder.
tevâ a. (^) [Ar.] ftk. Alacakhnm
havale edilenden hakkını ala­
maması anlammda kullanılan
terim.
tevakkuf a. (ûiji) [Ar.] Hadis bili­
minde, hadisler arasmdaki ihti­
lâfı gidermek için bir çözüm bu­
lununcaya kadar bekleme.
tevatür a. (>ı_p) [Ar.] bk.
mütevâtir hadis
 657
tevbe a. (^ [Ar.] bk. tövbe
Tevbe suresi a. (^^^ ^^ t< Ar.
“Sûretü’t-Tevbe” (<^1 sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in dokuzuncu,
iniş sırasına göre yüz on üçüncü
suresi olup “Mâ'ide suresi”
(5)nden sonra ve “Nasr suresi”
(HO)nden önce Medine döne­
minde nazil olmuştur ve yüz
yirmi dokuz ayetten meydana
gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’in
en son inen suresi olduğu da ri­
vayet edilmektedir (.bk. Kur’an
Yolu, Türkçe Me’âl ve Tefsir II,
Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın­
lan, Ankara 2006, s. 716). Admı,
104,117 ve 118. ayetlerde geçen
“tevbe” sözünden almıştır; ayrı-
câ ilk ayetin ilk kelimesi olan
“berâ'et” sözünden dolayı da
“Suretü’l-berâ'ei” diye adlandı-
rıldığı söylenmektedir. Surenin
özünde, Müslüman hâkimiyeti­
nin kazanılması, münafıkların
lânetlenmesi, sağlam müminle­
rin nitelikleri anlatılmaktadır.
Ayrıca Kur'ân-ı Kerîm’de sade­
ce bu surenin başmda “besme-
le”nin olmaması onun hem ay-
rıcahğı he de fazileti olarak yo­
rumlanmıştır. Hz. Peygamber’in
“Tevbe suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C. 9,
s. 4389-4424.
teveccüh a. (4ji) [Ar.] tas. Tasav­
vuf inancında, şeyhin irşat için
manevî manada müridine yö­
nelmesi, müridin de şeyhinden
tevessül
istifade etmesi için gönlünü ona
bağlaması konusu veya durumu.
tevekkül a. (^ji) [Ar.] tas. Bir kim­
senin kendini Allah’a teslim et­
mesi, rızkmda ve işlerinde Al­
lah’ı kefil bilip yalnızca O’na gü­
venmesi. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de “Âl-i İmrân suresi”
(3)nin 159. ayetinde çarpıcı bir
biçimde mealen, “Bir işe karar
verdiğinizde Allah’a tevekkül et.”
biçiminde öğüt niteliğinde kar­
şımıza çıkmakta, ayrıca kırk
ayette hem türevleriyle hem de
değişik kullanım biçimleriyle
yer almaktadır (bk. M.F.
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “vkl”
maddesi). Aynı şekilde bu söz ve
türevleri hadislerde de geçmek­
te, hatta Tirmizî’nin ve İbn
Mâce’nin “Sünen’lerinde iki bab
ayrıldığı kaynaklarda zikredil­
mektedir.
tevellâ a. (Jji) [Ar.] Şiîler ve haricî­
ler tarafmdan kullanılan bu te­
rim, bağlı olduğu lideri sevmek,
onu seveni sevmek ve ona dost
olmak anlammdadır. Söz konu­
su olan lider ise Hz. Muhammed
ile kızı Fâtıma, damadı Hz. Ali,
Hz. Haşan ve Hüseyin’dir.
tevellî a. (Jji) [Ar.] bk. tevellâ
tevessül a. (jlys) [Ar.] Bir arzunun,
bir isteğin veya bir işin olması
için bilim, ahlâk ile bazı kişi ve
kuramları aracı olarak kullan­
ma.
tevfîk
tevfik a. (j^) [Ar.] 1. tas. Tasav­
vuf inancına göre, Allah’ın ku­
luna kendi rızasına uygun işler
yapmayı nasip etmesi. 2. Al­
lah’m hayırlı işlerde kişiyi başa-
rıh kılması anlamında kelâm te­
rimi.
tevfîz a. O^iji) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, kulun bütün işle­
rini, dileklerini hayırla sonuç­
lanması için Allah’a havale et­
mesi durumu. Söz gelişi, bir işe
girişirken, “Ya Rabbi, eğer hayırlı
ise nasip eyle!” demek gibi.
tevhîd a. (j^ji) [< Ar.vahdet] (ç. b.
tevhîdât) 1. İslâm inancma göre,
Allah’m zatında, sıfatlannda,
ilâh oluşunda bir ve tek olduğu­
nu hem aklıyla hem de kalbiyle
kabul ve tasdik etme anlammda
kelâm terimi. Allah’m en önemli
sıfatlanndan sayılan bu terim,
öteki sıfatlardan hiçbirinin ya­
ratılmışlarda bulunanlara ben­
zemediğini ifade eder. Kur'ân-ı
Kerîm’de bu durum
“Müzemmil suresi” (73)nin 9.
ayetinde mealen şöyle vurgu­
lanmaktadır: “O, Doğu’nun ve
Batı’nın Rabbidir, O’ndan başka
Tanrı yoktur. Öyleyse onu tevkil
tut!”. Kur'ân-ı Kerîm’den bir
başka delil de “İhlas suresi”
(112) (bk. bu madde) dir. Dört
ayetlik bu sure, hem “tevhîd”i
hem de Allah’m sıfatlarını içer­
mektedir. Bundan dolayı da
Kur'ân-ı Kerîm’in üçte biri ola­
658
rak nitelenmiştir. Bunu bizzat
Hz. Peygamber şu hadisinde ifa­
de etmiştir: “Nefsim elinde bulu­
nan Allah’a yemin ederim ki bu
sure muhakkak Kur'ân-ı
Kerîm’in üçte birine denk olur.”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
16, s. 7249). Öte yanda Buhârî,
“tevhîd” konusunu kitabının
“Kitâbu’t-Tevhîd” (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 16, s.
7246-7436) bölümünde Hz. Pey­
gamber’in hadislerine dayana­
rak ayrıntılı bir biçimde incele­
miştir. 2. “Lâ-İlâhe illa’llah”
(Allah’tan başka Tanrı yoktur.)
sözünün telâffuz ve tekrarını
ifade eden terim. 3. tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta mutasavvıf
şairlerin “Allah'ın varlığını bir-
leme”yi şiirleştiren eserler için
kullandıkları terim.
§ tam. tevhîd-i efâl a. (JLil
Apji) tas. Her işte, her hare­
kette, her davranışta gerçek
failin Hak olduğuna inan­
mak.
tevhîd-i sıfat a. (oLL^ a^)
tas. Tasavvuf inancına göre,
“hayat, ilim, sem, basar,
iradet, kudret, kelâm” gibi
Allah’m sıfatlarınm halkta
oluşması.
tevhîd-i zât a. GJj ^ji) tas.
Tasavvuf inancma göre, Al­
lah’ın birliğini ifade eden te­
rim. Bunun karşıhğı “Lâ
 659
mevcûde illallah” (Allah’tan
başka ilâh yoktur.) tır.
tevhîdât ç.a. (oij^) [Ar.tevhîd’in
ç. b.] Tevhitler, bk. tevhîd
tevhîdhâne a. (j^^) [< Ar. tevhîd
+ F. hâne] tas. Bağımsız mescit­
leri olmayan tekkelerde ayin
yapmak, namaz kılmak ve zikir
ya da dua etmek için ayrılmış
bölümlere verilen ad ve bunun
için kullanılan terim.
tevhîd ilmi a. AUah’m zatı ve sıfat­
ları açısmdan birliği başta ol­
mak üzere inanç esaslarını ge-
neUikle Selef akîdesi çerçeve­
sinde ele alan ve inceleyen büim
dalı.
te'vîl a. (Jj/û) [Ar.] Naslarda geçen
bir sözü bir delüe dayanarak as­
lî anlammın dışmda taşıdığı
öteki anlamlardan birine yük­
leme.
tevkî (I) a. (jjji) [Ar.] İslâm devlet­
lerinde, hükümdarın karan, bu­
nun yazıh belgeleri ve mühür
anlammda resmî yazışma teri­
mi.
tevkî (II) a. (^jA [Ar.] İslâm hat
sanatında, “sülüs” (bk. bu mad­
de) yazı türünden geUştirümiş
ve geneUikle sultanların resmî
yazışmalarmda kuUanılmış olan
yazmın adı ve bu yazı için kul­
lanılan terim. Bu yazı türü, hat
sanatmm altı yazı çeşidi (aklâm-
ı sitte) arasında yer almaktadır;
bk aklâm-ı sitte
Tevvâb
tevkîl a. (J^) [Ar.] ftk. Bir kimseyi
herhangi bir işte veya konuda
kendisi adına vekü tayin etme.
tevlîd a. (jJp) [Ar.] Kulun yerine
getirmek istediği fiüleri AUah’m
müdahalesi olmaksızm tabiatta­
ki oluşum çerçevesinde meyda­
na getirmesi anlammda kelâm
terimi.
tevliye a. (<Jp) [Ar.] ftk. Bir alış
verişte, bir kimsenin aldığı bir
malı alış fiyatınm karşılığmda
bir başkasına satma işi.
tevliyet a. (<Jp) [Ar.] ftk. Vakıf ida­
resini üstlenme, mütevellüik.
Tevrat öz.a. (olj>) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de Hz. Mûsâ’ya gönderU-
diği ifade edUen Yahudüerin
kutsal kitabı. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de on yedi ayette zikre-
dümektedir.
Tevvâb a. L^) [Ar.] Sözlük anlamı
“Geri dönmek, rücu etmek.” olan
bu söz, “esmâ’ü’l-hüsnâ” (Al­
lah'ın güzel isimleri)dan olup Al-
lah’m sıfatı olarak “Tövbeleri çok
kabul eden.” anlamında kuUa-
nılmıştır. Bu terim, Kur’ân-ı
Kerîm’de otuza yakın ayette yer
almaktadır (bk. M.F. Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “tvb” maddesi). Bu
terim, AUah’m doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki üstede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
tevvâbîn
tevvâbîn a. (j^) [Ar.] Kerbelâ’da
şehit edilen Hz. Hüseyin’in inti­
kamını almak için harekete ge­
çen zümre.
teyemmüm a. (^1 [Ar.] Abdestin
alınamadığı veya guslün yapı­
lamadığı durumlarda temiz top­
rak veya yerde elleri sürerek
mesh etmek. Bunun için yapıl­
ması gereken niyet edip elleri iki
defa toprağa vurmak; birinci­
sinde yüze mesh etmek, İkinci­
sinde kolları mesh etmektir.
Kur'ân-ı Kerîm’de “Nisa sure­
si” (4)nin 43. ayetinde mealen
"... su bulamamışsanız temiz bir
toprağa yönelin (ve onu) yüzleri­
nize ve ellerinize sürün” denile­
rek abdestin alınamadığı du­
rumlarda “teyemmüm”ün nasıl
yapılması gerektiği üzerinde du­
rulmuştur. Buhârî bu konuyu
eserinde “Kitâbu’t-teyemmüm”
başlığı altmda incelemiş ve Hz.
Peygamber’in pek çok hadisini
bu bölümde zikretmiştir (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 1, s. 426-
444).
teyemmümün farzı a. İslâm’m
temel ilkelerinden olan “farz”
(bk. bu madde) m şartlan içinde
yer alan ve iki esasa dayanan su
almmadan yapılan abdest alma
tarzı; bk. teyemmüm Teyem­
müm için gerkli olan iki esas şu­
dur: Birincisi niyet etmek, İkin­
cisi elleri tyemiz bir toprağa ve­
ya yere iki defa vurmaktır. Bi­
rinci vuruşta yüzü sıvazlamak,
660
ikinci vuruşta kollan sıvazla­
mak.
tezekkür a. (^ü) [Ar.] Bir düşünce­
yi veya sunulan bir teklifi kabul
ya da ret etmeden önce enine
boyuna iyice düşünme.
tezkiye (I) a. (<u£>) [Ar.] tas. Tasav­
vuf inancmda, nefis, kalp ve ru­
hun manevî kirlerden armdı-
nlması.
tezkiye (II) a. (^ [Ar.] fık. İslâm
hukukunda şahidin adalet nite­
liğinin araştırılması ve soruştu­
rulması.
tezkiye a. (^i) [Ar.] İslâmî inanç
çerçevesinde kurbanm veya
hayvanların sağlıklı ve dinî ku­
rallara göre kesilmesi.
tezvîc a. (g^) [Ar.] fık. İslâmî usul­
lere göre evlendirme veya ni-
kâhlama.
tıp a. (J>) [< Ar.tıbb] Hekimlik,
doktorluk, tebabet konusunu in­
celeyen bilim dalı.
§ tam. tıbb-ı nebevî a. (^^
U>) 1. Hz. Muhammed’in
uymuş olduğu ve yapılması
için salık verdiği tıp kuralla­
rı. 2. ed. İslâmî edebiyatta bu
kuralları anlatan eserlerin
ortak adı.
tıbb-ı rûhânî a. QLjj J»)
Nefsin hastalıklannm tedavi­
si ve bunun yöntemlerini an­
latan bilim dah.
 661
tıvâl a. (Jl^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de bulunan yedi uzun su­
re için kullanılan terim. Bu sure­
ler şunlar: “Bakara suresi” (2 /
286 ayet), “Âl-i İmrân suresi” (3
/ 200 ayet), “Nisâ suresi” (4 /176
ayet), “En'âm suresi” (6 / 165
ayet), “A'râf suresi” (7 / 206
ayet), “Şu'arâ suresi” (26 / 277
ayet), “Saffât suresi” (37 / 182
ayet).
tıyere a. GjJ») [Ar.] Kuşların duruş,
uçuş ve hareketlerinden uğurlu
ya da uğursuz sonuçlar çıkarma
anlammda kelâm terimi.
Ticâniyye öz.a. (û^) [Ar.] Ahmed
b. Muhammed Ticânî (öl. 1230 /
1815) ye nispet edilen ve 18.
yüzyılda Mağrip ülkelerinde do­
ğup yayılan tarikatin adı ve bu­
nun için kullanılan terim. Bu
tarikatin temelinde üç “evrâd”
türü vardır: vird, vazife ve haz­
ret. Bunlardan ilki ve en önemli­
si olan vird, sabah ve akşam
günde 100 istiğfar, 100 salavât-ı
şerife, 100 keime-i tevhîd oku­
maktan ibarettir.
tilâvet a. (&y£) [Ar.] Kur’ân-ı
Kerîm’i hem okumak hem de
O’nun emir ve yasaklarmı, teş­
vik ve uyarılarını hayata geçir­
mek biçimiyle Allah’m kitabma
uymak. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de çeşitli türevleriyle bir­
likte altmış üç ayette geçmekte­
dir (bk. M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “tlv” maddesi).
tilâvet secdesi
tilâvet secdesi a. Kur'ân-ı
Kerîm’in okunuşu sırasmda
secde ayetinin geçtiği yerlerde
hem okuyanm hem de dinleyen­
lerin birlikte yapılması gereken
“secde” (bk. bu madde) için kul­
lanılan terim. Bu konuda, farklı
yorumlar ve görüşler olmakla
birlikte Kur'ân-ı Kerîm’de sec­
de ayetinin sayısının İslâm bil­
ginlerince on dört olduğu konu­
sunda görüş birliğine vardıkları
söz konusudur. Bu secde, genel
olarak ayetin okunduğu ve din­
lendiği yerde ayağa kalkılarak
ve elleri kulaklara götürmeden
“Allahü ekber” denilerek doğru­
dan secdeye varılır ve üç defa
“Sübhane rabbiye’l-a'lâ” duası
okunur. Bu işlem tamamlandık­
tan sonra ayağa kalkılarak secde
tamamlanır. Kur'ân-ı Kerîm’de
yer alan ve tilâvet secdesi gerek­
tiren secde ayetlerinin bulundu­
ğu sureler şunlardır: “A’râf su­
resi” (7 / 206), “Ra'd suresi” (13
/ 15), “Nahl suresi” (16 /
48,49,50), “İsrâ suresi” (17 /
107), “Meryem suresi” (19 / 58),
“Hac suresi” (22 / 18,77), “Fur-
kan suresi” (25 / 60), “Nemi su­
resi” (27 / 25) (Buradaki secde
Mâlkî ve Şâfiî’ye göredir.), “Sec­
de suresi” (32 /15), “Sâd sure­
si” (38 / 24) (Buradaki secde
Mâlkî ve Şâfiî’ye göredir; Hane­
fî’ye göre burada secdeye gerek
yoktur.), “Fussilet suresi” (41 /
37), “Necm suresi” (53 / 62),
Tîn suresi
“İnşikak suresi” (84 / 21), “Alak
suresi” (96 /19) (Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 3, s. 1040).
Tîn suresi a. (^j^ ^ [< Ar.
“Sûretü’t-Tîn” (jJl sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in doksan be­
şinci suresi olup Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve sekiz
ayetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayette geçmekte olan
“tîn” (incir) sözünden almakta­
dır. Surenin özünde, fizikî, aklî
ve kalbî yetenekleri ile insanoğ­
lunun evrendeki yeri ve sorum­
luluğu anlatılmakta, ona bazı
uyarılar yapılmaktadır. Hz. Pey­
gamber’in “Tîn suresi”nin tefsi­
ri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5018-5019.
töhmet a. (o^) [< Ar. vehm] fik.
Bir kimse hakkında ön yargılı dav­
ranarak suçlamada bulunma ve
olumsuz hüküm verme.
§ tam. töhmetü’r-râvî a.
(^IJI c^) Hadis biliminde,
dinin temel değerleri konu­
sunda bir hadisin rivayetinde
aykırı davranarak tek kalan
ve toplum içinde yalan söy­
lediği anlaşılan bir ravî.
tövbe a. (<up) [< Ar. tevbe] İslâm
inancma göre, bir müminin gü­
nahtan pişmanlık duyarak Al­
lah’a yönelmesi ve sığınması,
istiğfâr. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de seksen sekiz ayette
yer almaktadır (bk. M.F.
662
Abdülbâkî, el-Mu'cem, “tvb”
maddesi). Aynı şekilde bu teri­
min hadis mecmualarmda da
çok geniş yer aldığı söz konusu­
dur (bk. Winsenck, el-Mu'cem,
“tvb” maddesi). Nitekim Hz.
Peygamber, bir hadisinde bu
konuda şunu söylemektedir: “Ey
insanlar! Allah’a tövbe ve istiğfar
ediniz, ben günde yüz kere tövbe
edfyorum.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C.
I, s. 19)
tövbe namazı a. Herhangi bir şe­
kilde günah işlemiş bir kimse­
nin, günahından tövbe etmek
amacıyla abdest ahp iki rekât
veya daha fazla namaz kıldıktan
sonra Allah’a yakarması, yaptık­
larından pişmanlık duyduğunu
ifade ederek af talebinde bu­
lunması ve bu amaçla kıldığı
namaz.
tûbâ a. (LjL) [Ar.] Cennette var
olduğuna inanılan bir ağaç. Bu
söz, Kur'ân-ı Kerîm’de sadece
“Ra'd suresi” (13)nin 29. aye­
tinde geçmektedir.
Tûfân a. (jlijL) [Ar.] Hz. Nuh kav­
minin ahlâkî bozukluklarından
dolayı cezalandırılması için
meydana gelen büyük su felâke­
ti. Bu hadise, Kur'ân-ı Kerîm’de
iki ayette geçmektedir. Biri
“A’râf suresi” (7 / 133)nde Fira­
vun ve Mısır halkı konusu anla-
tıhrken verilmektedir. İkincisin­
de ise “Ankebût suresi” (29 /
14)inde Nuh kavminin ahlâkî
 663
sapıklıklarından dolayı cezalan­
dırılması konusu açıklanırken
anlatılmaktadır.
tuğyân a. (jLiL) [Ar.] bk. tâgüt
tuhr a. O) [Ar.] fik. 1. İki hayız
arasındaki temizlik süresi. 2.
Hayız hâlinin bitiminden sonra
kadınm cinsel organından gelen
beyaz akıntı.
tulekâ a. GliLL) [Ar.] İslâmiyet’in
ortaya çıktığı ilk dönemlerde,
Mekke’nin fethi sırasında Müs­
lüman olan Kureyş kabilesi.
tûl-i emel a. Ol JjL) [Ar.] Bitmek
tükenmek bilmeyen bir hırs
içinde hiç ölmeyecekmiş gibi
dünya işine kendini vermesi,
âhiret inancını bir kenara bı­
rakması anlammda kullanılan
bir terim, “kasr-ı emel” (.bk. bu
madde) karşıtı.
tulû'-ı gaile a. (di ^jlL) [Ar.] fik.
Vakıf gelirlerinin düzenli olması
ve gelirlerin eksilmemesi.
tu'me a. (<uL) [Ar.] İslâm devletle­
rinde, devlet görevlilerine ve ih­
tiyaç sahiplerine hazine toprak­
larından ayrılan tahsisat.
Tûr suresi a. 6jjXU ^) [< Ar.
“Sûretü’t-Tûr” Oll sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in elli ikinci,
iniş sırasına göre yetmiş altıncı
suresi olup “Secde suresi”
(32)nden sonra ve “Mülk sure­
si” (67)nden önce Mekke döne­
minde nazil olmuştur ve kırk
tüsâ’iyyât
dokuz ayetten meydana gelmek­
tedir. Adını ilk ayette geçen
“ve’t-Tûr” sözünden almaktadır.
Surenin özünde Allah’a iman
konusu ele almmakta, buna kar­
şı çıkanlarm büyük felâketlerle
karşılaştıkları anlatılmaktadır.
Hz. Peygamber’in “Tûr sure-
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4793-4797.
turuk-ı isnâ aşere a. O j»
[Ar.] On iki büyük tarikat için
kullanılan terim. Bunlar: Tarîk-i
Nakşibendî, Tarîk-i Mevlevî,
Tarîk-i Kadiri, Tarîk-i Halveti,
Tarîk-i Celvetî, Tarîk-i Rufâ'î,
Tarîk-i Sa'dî, Tarîk-i Bedevî,
Tarîk-i Gülşenî, Tarîk-i Şâzelî,
Tarîk-i Berberi, Tarîk-i Bektaşî.
turûku’l-hadîs a. Ctu^l jj>) [Ar.]
“Hadisin senedleri.” anlammdaki
bu terim, herhangi bir hadisin
rivayet edildiği değişik isnatları
sıralayan hadis kitaplan veya
mecmuaları için kullanılmıştır.
türbe a. («u^) [Ar.] İslâm coğrafya-
smda, önemli din büyüklerinin
bulunduğu mezarların üzerine
yaptırılan anıt mezar.
tüsâ’iyyât a. (oLLı) [Ar.] Hadis
büiminde, bir hadisi oluşturan
ravîden geriye giderek silsile hâ­
linde Hz. Peygamber’e ulaşmca-
ya kadar bünyesinde dokuz
râvînin adı geçen hadisler.

ubeydullah a. («dJij^) [Ar.] “Al­
lah’ın kulu, kölesi.” anlammda
olan bu terim, dört büyük me­
lekten Mîkâ'ü için kullanılmak­
tadır.
ubûdiyyet a. (oL^) [Ar.] tas. Ta­
savvuf inancına göre bu terim,
zahirî ve batınî bakımdan bütü­
nüyle Allah’a kulluğu ifade et­
mek için kullanılmıştır.
ucb a. (. .7^) [Ar.] İnsanın bütünüy­
le enaniyyet mertebesinde ken­
dini beğenme ve böbürlenmesi.
Uceyliyye a. (İUc) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden olup Kâdiriyye’nin
14. yüzyılda Ebu’l-Abbas Ahmed
b. Mûsâ b. Uceyl el-Yemenî (öl.
690 / 1291) ye nispet edilen bir
kolu.
udhiyye a. (^l) [Ar.] (ç. b. edâhî)
Kurban bayrammın ilk günü
kuşluk vakti kesilen kurban. Ay­
rıca bu terim, genellikle deve,
sığır, davar cinsi hayvanlardan
birini Allah’a yakınlık amacıyla
bayram gününde veya teşrîk
günlerinde kesme için de kulla­
nılmıştır. Hz. Peygamber’in bu
günün faziletini ifade ettiği söz­
lerini Buhârî kitanınm “Kitâ-
bu’l-Edâhî” (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 12, s. 5615-5638)
başlıklı bölümünde vermiştir.
bk. kurban
udvân a. (jij^) [Ar.] bk. adâvet
uhde
uhde a. Gj^) [Ar.] Sorumluluğu
yüklenmek, üzerine almak.
uhuvvet a. (oS^O [<Ar. ah] Kardeş­
lik, dostluk, bağlılık.
ukab a. (çi) [Ar.] Hz. Peygam­
ber’in savaşlarda kullandığı bayrak
veya sancağm adı ve bunun için
kullanılan terim.
uknûm a. (yül) [Ar.] (ç. b. akânîm)
Hristiyanhğın “eb (baba), ibn
(oğul), rûhü’l-kudüs” adı verilen
"üç Allah" inancı ve bunların ay-
n ayrı unsurları (bk. teslis).
ukübât a. (üLjk) [Ar. ukübet’in ç.
b.] ftk. îslâm hukukuna göre,
şer! olarak belirlenmiş ya da
konunun ehliyetli kimselerine
bırakılmış bütün cezaları, iba­
detler ile muameleleri hep bir­
likte değerlendiren “furû-ı
fıkh”ın aslî nitelikteki üç bölü­
münden biri.
ukûl a. (jjic) [Ar. akl’ın ç. b.] “Akıl­
lar” anlammdaki bu söz, başka
kelime veya terkiplerle yeni te­
rimler oluşturur.
§ tam. ukûl-i aşere a. (»p^
Jjît) “On akıl.” anlamında
olan bu terim, Farabî’den
başlayarak İslâm filozoflan-
nm Allah-evren münasebe­
tini kurmak üzere, yaratıhş
teorisine karşılık olarak ileri
sürdüğü “südûr teorisi” çer­
çevesinde Allah’tan insana
666
ulaşıncaya kadar arada görev
alan varlıkları ifade etmiştir.
ukûl-i müfârika a. (<jjlh
Jjic) Maddenin dışında ruh­
lar, ruhânî varlıklar ya da
maddî olmayan, ancak kendi­
lerinde maddeyi meydana
getirme iktidarı olan ruhânî
güçler.
ulemâ ç. a. GLL) [Ar. âlim’in ç. ₺.]
İslâm devletlerinde din bilginler
için kullanılan terim.
§ tam. ulemâ-yı âmilin ç. a.
(jJjL ^Ut) fik. Dinî hüküm­
leri sosyal hayatta uygulayan
bilginler; ilmiyle amel eden
âlimler.
ulemâ-yı rusûm ç. a. (^j
(^Lo-Lc.) ftk. Dindeki amacm za­
hirî hükümlerden ibaret ol­
duğunu savunan bilginler.
ulemâ-yı selef ç. a. (uL
tsUi) ftk. İslâmiyetin ilk dö­
nemlerinde yetişmiş saygm
din büyükleri.
ulûhiyyet ç.a. (olt» [Ar.] “Tanrı­
lık vasfı ve ilâhlık sıfatı.” olarak
tanımlanan bu terim, bütünüyle
“Allah’tan başka ilâh yoktur.”
inancınm, tevhit inancmın bir
ifadesidir. Nitekim bu inanç,
kaynağmı Kur'ân-ı Kerîm’in
“Tâ-Hâ suresi” (20)nin 98. aye­
tindeki mealen, “Sizin ilâhınız
ancak kendisinden başka ilâh bu-
 667
lunmayan Allah’tır.” ibaresinden
almaktadır.
ulû’l-azm ç.a. Ç>Jljji) [Ar.] fik.
AUah’m verdiği görevleri eksik­
siz yerine getiren peygamberler.
ulû’l-ebsâr ç.a. (jL^yi jljl) [Ar.] ftk.
Basiret sahibi kimseler.
ulû’l-elbâb ç.a. LLJ^I jljl) [Ar.] ftk.
Çok akıllı ve zeki kimseler.
ulû’l-emr ç.a. (^l Jjl) [Ar.] ftk.
Sözlük anlamı “Emir sahibi” olan
bu terim, hükümdar, padişah
veya kanun koyucu anlammda-
dır.
ulû’l-erhâm ç.a. Q.L.j^l Jjl) [Ar.]
ftk. Anne tarafindan akraba olan
kimseler.
ulû’l-irbe ç.a. (<□>! jljl) [Ar.] fik. 1.
İhtiyaç sahipleri anlamında. 2.
Cinsel ilişkiye aç kalmış kimse­
ler.
ulûm ç.a. ÇjJk) [< Ar. ilm’in ç. b.]
İlimler, büimler.
§ tam. ulûm-i akliyye a. (di
jijL) Akıl ve zihin gücüne da­
yanan büimleri ifade eden bu
terim, fen bilgisi, tabiat bilgi­
si üe edebiyat bilgisini ifade
etmektedir.
ulûm-i âliye (I) a. («uh yit)
Gramer ve benzeri bilgilerin
öğrenilmesine yarayan bilgi­
ler.
ulûm-ı nakliyye
ulûm-i âliye (II) a. (dL ^1
Tefsir, hadis, fıkıh ve benzeri
büimler.
ulûm-i ameliyye a. (ddt
j^U) Tarih, coğrafya, astro­
nomi gibi bilimler.
ulûm-ı cüz'iyye a. (d5ş. ejlc)
İlk dinî bügüer.
ulûm-i dîniyye a. («ulu eJL)
Dinî büimler.
ulûm-ı edebiyye a. (<uJ fJlt)
Edebiyata üişkin büimler,
bügüer.
ulûm-i garibe a. (<u>> ^.jU)
Gaipten haber veren büim­
ler.
ulûm-i hikemiyye a. (ç^.
ejL) Ahlâk ve felsefeye üişkin
bügüer.
ulûm-ı hikmet-i tabî'iyye a.
(9mİ ckSs. d^U) fiz. Fizik bi­
limleri, fizik bügüeri.
ulûm-ı hukûkiyye a. (dîjk
fjL) huk. Kanunlarla ügüi bi­
limler, bügüer.
ulûm-i külliyye a. M fjlt)
Dinî büimlerin tamamı, dinî
bügüer.
ulûm-i müte'ârefe a. (<ijLü«
(ijL) Herkesin büdiği, yaygm
büimler.
ulûm-ı nakliyye a. (dx
fjL) “Dinî bilgiler” anlamın­
daki bu terim, Kur’ân-ı
ulûm-i nefsâniyye
Kerîm’in etrafında oluşan
bilgileri, hadisleri, tefsir, fı­
kıh gibi nakil ve rivayet üze­
rine kurulmuş olan bilgiler
ile “icmâ-ı ümmet” (bk. bu
madde) ve “kıyâs-ı fukahâ”
(bk. bu madde) konularını
içine almaktadır.
ulûm-i nefsâniyye a. (<ûLudj
^jk) Ruh bilimleri.
ulûm-i riyâziyye a. («c^L,
j»jL) Matematik bilgileri.
ulûm-i siyâsiyye a.
fjL) Siyasal bilimler.
ulûm-ı şer'iyye a. (^_^i fJk)
Şeriata ilişkin bilimler, şeriat
bilgileri.
ulûm-i tabî'iyye a. (<aw ^jL)
Tabiat bilgüeri.
ulûm-ı ta'lîmiyye a. (tulü
fjk) Eğitime ilişkin bilimler.
ulûm-i tâliyye a. («Jlk fJk)
İdâdî mekteplerinde (bugün
liselerde) öğretilen bilgiler.
ulûm-ı zâhire a. G>>lk ^J
Medrese müfredatı dışında
kalan bilimler.
ulûmü’l-hadîs a. (iujJl ^jL) Hadis
bilimleri ve onun alt disiplinleri.
ulûmü’l- Kur'ân a. (jijül 1.
Kur’ân-ı Kerîm’in etrafmda
oluşan bilimler anlammda te­
rim. 2. Bu büimler tarafmdan
oluşturulan eserler için kullanı­
lan ortak ad ve terim.
668
ulûv a. (jk) [Ar.] 1. Allah’m sıfatla-
nndan olup “İzzet, şeref ve hü­
kümranlık bakımından en ulu, en
yüce.” anlammda Allah’a izafet
edümiştir. 2. Hadis biliminde,
bir hadisin birkaç isnadmdan ilk
kaynağa en az ravî ile ulaşma
durumu.
§ tam. ulûvv-i mutlak a.
(jlL jk) Hadis biliminde,
yüce isnadlar ile Hz. Pey-
gamber’e yakınlık arz eden
hadis.
ulûvv-i nisbî a. (^^ jk)
Hadis biliminde, hadis riva­
yetinde Hz. Peygamber’den
gittikçe uzaklaşan durum
için kullanılan terim.
ulûvvü’l-hadîs a. (dujJI >)
Hadis biliminde, bir hadisin
birkaç isnadmdan ilk kayna­
ğa en az ravî ile ulaşma du­
rumu.
umde a. (ö^ûc) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Dayanılacak, güvenilecek şey,
kimse, yer; dayak, dayanak, des­
tek.” olan bu söz, başka kelime
terkiplerle yeni terimler oluş­
turmuştur.
§ tam. umdetü’l-îslâm a.
(f.^1 4A^) Büyük İslâm âli­
mi İmâm-ı Gazâlî’yi anlatmak
için kullanılmıştır.
umdetü’l-ma'nevî a. Q$>xJi
5^) tas. Semaları yüksek ve
 669
yüce tutan manevî güç anla­
mmda tasavvuf terimi.
umrâ a. (^^) [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda bağış yapan kimsenin
hayatta kaldığı süre ile sınırlı
olan hibe türü.
umre a. G^) [Ar.] (ç. b. umurât)
fık. Hac mevsiminin dışmda Kâ-
be’yi ve Mekke’yi ziyaret etme
ve Safa ile Merve arasmda
“sa'y” (bk. bu madde) yapmak
üzere eda edilen nafile ibadet.
Bu ibadet, Kur’ân-ı Kerîm’de,
“Bakara suresi” (2)nin 196.
ayetinde mealen “Haca da um­
reyi de Allah için tam yapın...”
denilerek farz kılınmıştır.
§ tam. umre-i nebevî a. (^
4>14) Hz. Muhammed’in hac
farz olmadan önceki haccı.
umre tavafı a. Umre ibadeti için
ihrama girilmesinden sonra ya­
pılan ve yedi “şavt” (bk. bu
madde) olarak tamamlanan ve
vacip kabul edilen bir ibadet tü­
rü.
umûm a. Ç^) [<Ar. âm’ın ç. b.]
Genel, bütün, bütün halk.
§ tam. umûmü’l-belvâ a.
(ı^l ^j^) fık. Bilinmesi
mümkün olmayan olaylar.
unnet a. (cî) [Ar.] fık. Cinsel ikti­
darsızlık.
urûz a. CAij^) [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda, altın ve gümüş para
usûl-i kadîm
dışmda kalan mal türlerini ifade
eden fıkıh terimi.
usûbet a. (oy^t) [Ar.] Asabelik. bk.
asabe
§ tam. usûbet-i müştereke a.
( ^jixîo cuj^) Ortak asabelik.
usûl a. (J^î) [Ar.] 1. “Yol, yöntem,
metot.” anlammdaki bu söz,
başka kelime ve terkiplerle bir­
likte yeni terimler oluşturur. 2.
fik. İslâm hukukunda, miras iş­
lerinde en yakın hısımları ifade
eden terim.
§ tam. usûl-i fıkh a. (<ü U^î)
ftk. Fıkıh kaynaklarım ve
bunlardan hüküm çıkarma
yöntemlerini inceleyen bilim
dalı.
usûl-i hadîs a. (^^. Jj^î) bk.
ulûmü’l-hadîs
usûl-i hamse a. (■u»^ J>J)
“Mu'tezile” (bk. bu madde)
mezhebinin temel beş inanç
esasmı anlatan terim. Bu beş
inanç, “tevhîd” (bk. bu mad­
de), “adi” (bk. bu madde),
“va'd ve va'îd” (bk. bu mad­
de), “menzile beyne’l-
menzileteyn” (bk. bu mad­
de), “emr bi’l-ma'rûf nehy
ani’l-münker” (bk. bu mad­
de) dir.
usûl-i kadîm a. (^jî j^î)
Yenilikçilik hareketinin eski
mektep ve medreselerde uy­
gulanan klasik eğitim sistemi.
usûl-i selâse
usûl-i selâse a. (^ J^î)
fik. İslâm dininin üç temel
inancı (ulûhiyet, nübüvvet,
âhiret) ile kelâm ve akait ki-
taplarmm içeriğini oluşturan
üç temel bölüm. “Mu'tezile”
(bk. bu madde) mezhebinin
temel beş inanç esasma kar­
şılık “ehl-i sünnet” (bk. bu
madde) kelâmcıları tarafm­
dan bu terim kullanılmıştır.
usûl-i sitte a. (g« J^î) fık.
“Âmentü” (bk. bu madde)
nün altı esasını ifade eden te­
rim.
usûlü’d-dîn a. (jjJIJj^î) Di­
nin inançları çerçevesinde
temel hükümleri ifade eden
kelâm terimi.
usûlü’l-hadîs a. (iujJlJ^Î)
Hadis rivayetinin sağlamlığı­
nı, gerçekliğini, çeşitlerini,
hükümlerini, ravîlerin içinde
bulunduğu şartları ve ortamı,
sahih hadisi sakîm hadisten
ayırmanm yollarım incele­
yen bilim dah.
usûlü’ş-şerî'a a. (ojjülJ^Î)
fik. Şer’î hükümlerin kaynak­
ları olan Kur’ân, sünnet,
icmâ, kıyâs için kullanılan te­
rim.
670
usûliyye a. (û^î) [Ar.] İtikat saha­
sında nastan hareket etmekle
beraber nassı anlayıp yorumla­
mak için akla dayah delillere
baş vurmak yöntemi için kulla­
nılan kelâm terimi.
usûl ve fürû a. fık. İnsanın ataları
ve kendi sülbünden gelenleri
için kullanılan fıkıh terimi.
uşâriyyât a. (oÇjLM [Ar.] Hadis
biliminde, herhangi bir hadisi
kitabına alan bir hadis uzma­
nından başlayarak Hz. Peygam-
ber’e kadar olan dönem içinde
on ravî bulunan hadisler için
kullanılan terim.
uşr a. (ji) [Ar.] bk. öşür
uzlet a. (dy) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, bir sufînin veya za­
hidin Allah’a daha fazla ve daha
yakın ibadet etmek için dünya
işlerini bir kenara bırakarak bü­
tün varhğıyla Hakk’a yönelmesi.
üzre a. Gjât) [Ar.] fık. Bekâret için
kullanılan fıkıh terimi.
uzzâ a. (^>) [Ar.] İslâmiyet’in do­
ğuşu sırasmda Mişrik Arapların
tapmakta oldukları büyük put­
lardan birinin adı ve bunun için
kullanılan terim.
 ••
üç aylar a. Kamerî takvime göre,
“Regâ'ib, Mi'râc, Berat ve Ka­
dir” (bk. bu maddeler) geceleri­
nin içinde bulunduğu Recep, Şa­
ban ve Ramazan ayları.
üç talâk a. talâk-ı selâse
üçleme a. bk. teslis
ülfet a. (oüî) [Ar.] İnsanlarla sami­
mi ve uzlaşma içinde olma, kay­
naşma ve banş içinde yaşama
anlammda ahlâk terimi.
üm, -mmü a. ÇJ) [< Ar.ümm] (ç. b.
ümmât) “Anne ana, valide, ma-
der.” anlammda bu söz, başka
kelime ve terkiplerle birleşerek
yeni terimler oluşturur.
§ tam. ümmü’l-bilâd a. (jîUI
jj) (beldelerin anası) Bu terim,
Mekke ve Medine için kulla­
nılmıştır.
ümmü’d-dünyâ a. (ujl fl)
(dünyanın anası) Bu terim,
Mısır veya Kahire için kulla­
nılmıştır.
ümmü’l-fürûh a. (^j>ll fl)
Ölümü sonrası kocasmı, an­
nesini, erkek kardeşlerini,
anne baba bir kız kardeşleri­
ni bırakan bir kadmm miras
meselesi için kullanılan fıkıh
terimi.
ümmü’l-habâ'is a. (diLill
^1) (kötülüklerin anası) Bu te­
rim, fıkıh literatüründe içki,
şarap için kullanılmıştır.
ümmü’l-kitâb 672

ümmü’l-kitâb a. ÇKi ^>.1) kimselerin oluşturduğu cemaat

(kitapların anası) 1. Kur'ân-ı veya topluluk.
Kerîm için kullanılan terim.
ümmî a. (^î) [< Ar. ümm + î] 1.
2. Kur'ân-ı Kerîm’de “Fati­
Okuma yazma bümeyen anla­
ha suresi” için kullanılan te­
mmda Kur'ân-ı Kerîm’de geçen
rim. bk. bk. Sahîh-i Buhârî ve
bir terim (A'râf suresi, 7 /158).
Tercemesi, C. 9, s. 4165-4166.
2. Hz. Peygamber için kullanılan
3. Arşm üzerinde asılı olan
bir sıfat ve terim. Müslümanlı­
“kaza ve kader” levhası,
ğın ilk çıktığı dönemlerde ve
levh-i mahfûz.
Kur’ân-ı Kerîm’in nazil olmaya
ümmü’l-kurâ a. (^l ^l) Bu başladığı sıralarda “ehl-i kitâb”
terim, Mekke -i mükerreme (bk. bu madde) olarak nitelenen
için kullanılmıştır. Yahudîler, Arapları hiçbir kitaba
inanmayan anşammda “ümmî”
ümmüT-Kur'ân a. (jljill fl)
olarak nitelendiriyorlardı. Bu
Bu söz, “Fatiha suresi” için
terimin o dönemde Hz. Peygam­
kullanılmıştır, bk. Sahîh-i
ber için kullanılması da bu an­
Buhârî ve Tercemesi, C. 9, s.
layıştan ileri gelmekteydi.
4165-4166
ümmü veled a. fık İslâm hukuku­
ümmü’l-mü'minîn a. (j^ujJI
na göre, efendisinden çocuk do­
^l) (müminlerin anası) Hz.
ğuran cariye.
Muhammed’in hanımları için
kullanılmıştır. üns a. (^1) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancmda, kulun Allah ile yalan­
ümmü’n-nûr a. (^1 ^1) (nu­
lık kurması anlammda kullanı­
run anası) Hazret-i Meryem
lan terim.
için kullanılmıştır.
üslûp, -bu a. LjUÎ) [Ar.] İslâmî
ümmü’n-nücûm a. Ç^l ^1)
edebiyatmm temel değerlerin­
(yıldızların anası) Samanyolu,
den olan, duygu ve düşüncelerin
kehkeşan.
sanath bir biçimde yazıya dö­
ümmü’l-veled a. (JjJI fl) İs­ külmesi ve kişinin kendi kimli­
lâm hukukunda efendisinden ğini yazılarma yansıtması anla­
çocuk sahibi olmuş cariye mmda kullanılan sanat ve ede­
için kullanılmıştır. biyat terimi.
ümmet a. (olî) [< Ar.emm] Bir
§ tam. üslûbü’l-Kur'ân a.
peygamberin tebliğ ettiği dine
(Ji>)l ujLÎ) Kur'ân-ı
inanan ve o din ile bütünleşen
Kerîm’in kendine özgü anla-
 673
tim biçimini ifade eden te­
rim.
üsve-i hasene a. (4^ *>J) [Ar.]
“Güzel örnek.” anlamında, genel­
likle de Hz. Peygamber için kul­
iiveysîlik
lanılan ve Kur'ân-ı Kerîm'de
geçen bir terim.
üveysîlik a. Bir kimsenin çıplak
gözle göremediği kişi ya da kişi­
lerden manevî eğitim alması yo­
lunda oluşan tarikat.

vaad s. (jtj) [Ar.] 1. Söz verme ve
verilen söz. 2. ftk. Bir kimsenin
gelecekte kendiliğinden hukukî
bir tasarrufta bulunacağını bil­
dirmesi anlamında fıkıh terimi.
vaaz s. (kj) [Ar.] Bir topluluğa dinî
ve ahlâkî konularda öğüt verme,
dinleyenlerin gönlünü güzellik
ve iyilikle doldurma, İlâhî mükâ­
fat ve azap konularmda bilgiler
verme ve uyarılarda bulunma,
onları ibadetlerini doğru ve sağ-
lıklı yapabilme konusunda bilgi­
lendirme ve yölendirme anla­
mında hitabet türü.
vâcib a. (ualj) [< Ar. vücûb] (ç. b.
vâcibât) 1. ftk. Yapılması şeriat
hükümlerine göre gerekli olan,
farz derecesine yakm bulunan
ve yerine getirilmemesi veya
terk edilmesi günah sayılan an­
lammda terim. Bütün mezheple­
re mensup din bilginlerine göre
“vâcib” ile “farz” (bk. bu madde)
arasında bir fark olmamakla be­
raber Hanefîlere göre farz, kesin
delille sabit olurken vacip ise
kesin olmayan fakat zannî bir
delille sabit olmuştur. 2. Evren­
de varlığı zatınm gereği olan,
var oluşunda başka bir sebebe
gerek duyulmayan hüküm an­
lammda kelâm terimi.
§ tam. vâcib-i gayr-ı
muhadded a. (L^ ^ W
ftk. AUah’m miktarını belir­
lememiş olduğu vacip. Söz
gelişi, açları doyurma, misa­
fire ikramda bulunma gibi.
vâcib-i kifâ'î a. (^l^ u»lj)
ftk. Mükelleflerin her birin­
den ayrı ayrı değil toplu ola-
vâcib-i mu'ayyen
rak yapılması istenen vacip.
Söz gelişi, Allah yolunda ci­
hat, selâma karşılık verme,
yargı ve fetva görevlerinin
yerine getirilmesi gibi.
vâcib-i mu'ayyen a. (>.
çaIj) fık. Allah’ın kesin belir­
lediği vacip. Söz gelişi, na­
maz, oruç ve benzeri.
vâcib-i mudayyak a. (^â«
l«.Ij) fık. bk. vâcib-i
mukayyed
vâcib-i muhadded a. (jko
ça.lj) fık. Allah’m miktarmı
belirlemiş olduğu vacip. Söz
gelişi, beş vakit namaz, zekât
gibi.
vâcib-i muhayyer a. (J^
uş.lj) fik. Allah’ın birkaç işten
birini yapmakta serbest bı­
raktığı vacip. Söz gelişi, ye­
min kefâretini bozan kimse­
ye yerine getirmesi için öne­
rilen işlerden on fakiri giy­
dirmesi, on aç kimseyi do­
yurması, bir köle azat etmesi
gibi. Bunlardan birini yap­
ması yeterli görülen vacip.
Bunu da yerine getiremiyor-
sa üç gün oruç tutması öne­
rilmektedir.
vâcib-i mukayyed a. (jko
çölj) fik. Şairin, yerine geti­
rilmesi için belirli bir vakit
koyduğu vacip için kullanılan
terim. Söz gelişi, vakti içinde
eksik kılman namazın aynı
676
vakitte tam olarak eda edil­
mesi gibi.
vâcib-i mutlak a. (jlL ^b)
fık. Şairin, yerine getirilmesi
için belirli bir vakit tayin et­
mediği vacip için kullanılan
terim. Söz gelişi, ettiği yemi­
ne bağh kalmayan bir kim­
senin ödemesi gereken kefa­
reti dilediği zaman yerine ge­
tirmesi gibi.
vâcib-i müvessa a. (^5—
çalj) fik. Allah’m yapılması
için geniş zaman bıraktığı
vacip.
vâcibü’l-îfâ a. (AîşlLişAf) ftk.
Yapılması zorunlu olan va­
cip. Söz gelişi, namaz, oruç,
hac ibadeti gibi.
vâcibü’l-ittihâ a. GÛUlj)
ftk. Yerine getirilmesi veya
uyulması zorunlu olan vacip.
vâcibü’l-vücûd a. (j^jll^lj)
(yarlığı kaçınılmaz olan) Al­
lah.
vâcibü’r-ri'âye a. («üUJI^Ij)
1. Uyulması veya yapılması
gerekli olan. 2. Saygı göste­
rilmesi uygun görülen devlet
büyüklerinin soyu ve yalan­
ları (sadrazam, vezir, beyler­
beyi, nişancı oğulları gibi).
vâcib li-zâtihi a. (4J3J ^ij)
tas. Varlığı başkasıyla değil,
bizzat kendisinde bulunandır
anlammda kelâm terimi.
 677
Vâcid a. (aşJj) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Dilediğini dilediği zaman bulan,
bilen.” olan bu söz, Allah’a nispet
edildiğinde “Hiçbir şeye muhtaç
olmayan, her şeyin sahibi, kendi­
sinden hiçbir bilgi saklanmayan
veya gizli kalmayan.” anlammda
“esmâ’ü’l-hüsnâ” (Allah’ın güzel
isimlerfidandır. “Vâcid” adı, Al­
lah’m doksan dokuz ismini ve­
ren İbn Mâce ve Tirmizî rivayet­
lerindeki listede de yer almıştır
(Tirmizî, “Da'avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
vâcid a. (j^lj) [Ar.] Hadis biliminde,
bir müellifin, bir ravînin el
yazması kitabını araştırıp bulan
kimse.
va'd a. (jij) [Ar.] Sözlük anlamı,
“Söz verme, söz verilen konu.”
olan bu söz, bir şeyi yapmak
üzere söz veya güvence verme
anlamı ile iyiliği, güzelliği ifade
eden terim olarak yaygınlaşmış­
tır. Bu söz, Kur’ân-ı Kerîm’de
100 civarında ayette geçmekte­
dir (bk. M.F. Abdülbâkî, el-
Mu'cem, “va'd” maddesi).
va'd ve va'îd a. (jjtj j ^fi [Ar.]
İslâmî inanç ve fırkalardan biri
olan “Mu'tezile” (Kader inancını
inkâr eden Hak dininden bir fır­
ka) fırkasının beş inanç üzerine
kurduğu ilkelerinden biri. Bu te­
rim, “va'd” ile iyiliği, “va'îd” ile
kötülük ve cezayı anlatmaktadır.
Bu hüküm doğrultusunda
“Mu'tezile” kelâmcıları büyük
vahdâniyyet
günah işleyen müminlerin kü­
çük günahlarmm affedileceği,
yani küçük günahlarından dola­
yı herhangi bir cezaya çarptı-
nlmayacağı; buna karşm büyük
günahlarından dolayı hiçbir şe­
faatten nasibini alamayacağı ve
ebediyen cehennemde kalacağı­
nı savunmuşlardır.
va'de a. (t^fi [Ar.] 1. fik. Bir yü­
kümlülüğün yerine getirileceği
zaman ve uygulama için belirle­
nen süre anlammda fıkıh terimi.
2. Hayatın sonu, ölüm vakti,
ecel.
vadî'a a. (<»^Aj) [Ar.] ftk. Bir malm
maliyetinin altında bir fiyatla
satışı anlamında bir fıkıh terimi.
vad'u’l-hadîs a. (iujJl ^j) [Ar.]
Uydurma hadis.
vahdânî s. (^Ijaj) [<Ar. vahdet]
Allah’ın birliği ile ilgili, Allah’a
özgü.
vahdâniyye a. (Gljij) [Ar. vahdânî
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
Tektanrıcıhk.
vahdâniyyet a. (o^i^) [<Ar. vah­
det] İslâmî inançta birlik, yani
Allah’ın bir oluşu ve şerikinin
olmaması anlammda Allah’ın
“selbî” sıfatlarından biri olarak
kullanılan terim. “Tevhid” (bk.
bu madde) inancı, imanm esas­
ları yanmda bütün dinî inançla­
rın da temelini oluşturur. Buna
göre Allah, birdir ve tektir; bu
teklik sadece sayı bakımmdan
vahdet
değil, O’nun zatında, sıfatların­
da, hükümlerinde ve fiillerinde
eşi ve benzerinin olmayışı ile il­
gilidir.
vahdet a. (cjaj) [Ar.] 1. “Birlik,
teklik.” anlammda terim, "kes­
ret” karşıtı. 2. tas. “Allah’a ya­
kınlık, Allah’a ulaşma, Allah ile
bir olma.” anlammda tasavvuf
terimi. 3. tas. Allah.
§ tam. vahdet-i fikr a. (jü
oa^j) (Fikir birliği.) fels. Tek
düşüncelilik.
vahdet-i kusûd a. (jj^i
oa^j) (kasıt ve amaç birliği)
tas. Kulun kendi düşünce ve
niyetini Allah ile bütünleş­
tirmesi.
vahdet-i şuhûd a. (jj^ oa^j)
(görmenin birliği) tas. Kulun
bütün varlıklardan sıyrılarak
Allah’ı görmesi.
vahdet-i vücûd a. (^j oa^j)
1. tas. “Varlığın birliği veya
tek oluşu, ya da varlıkta bir­
lik.” anlamında tasavvuf te­
rimi. 2. tas. Hakk’a ulaşabil­
mek için tek yol olan hâl yo­
lu, tasavvuf yolu. 3. Allah’ın
birliği, Allah.
vahdet-nâme a. (^L oa^j) [<Ar.
vahdet + F.nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta mutasavvıf
şairlerin Allah’a ulaşma veya
yaklaşma konularmı şiirleştiren
678
eserler için kullandıkları ortak
ad.
vâhid a. (a^lj) [Ar.] 1. Bu terim,
Allah’ın tek ve bir olmasmı ifade
eden sıfatlanndan biri için kul­
lanılmıştır. 2. Hadis biliminde,
yalnızca bir ravînin kendisinden
bir tek hadis rivayet etmiş oldu­
ğu kimse.
vahiy a. (^j) [Ar.] İslâm inancmda
Allah’ın emir, hüküm ve öneri­
lerini insanlığa peygamberler
vasıtasıyla bildirme yolu anla­
mında kullanılmıştır. Hz.
Âdem’den başlayarak Hz. Mu-
hammed’e kadar uzanan süreç
içerisinde her peygambere ileti­
len “vahiy”, Kur'ân-ı Kerîm ile
en üst ve olgun düzeyde gerçek­
leşmiştir. Bu söz ve ondan türe­
miş filler Kur'ân-ı Kerîm’de pek
çok ayette yer almaktadır (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “vhy”
maddesi). Hadislerde ise bu te­
rim daha sık kullanılmıştır.
Kaynaklar, Wensinck’in el-
Mu'cem adlı mecmuasmda bu
maddenin beş sütun boyunca
devam ettiğini kaydetmektedir.
“Vahiy”, İlâhî ve gayr-ı İlâhî ol­
mak üzere ikiye ayrılmaktadır.
İlâhî vahiy, doğrudan Allah’tan
gelen vahiylerdir. Bunlar, pey­
gamberlere ulaşanlar; Cebrail’e
ve öteki meleklere ulaşanlar;
“emretmek” anlammda yeryü­
züne ve gökyüzüne hitaben olu­
şanlar; canlılardan bal anşma
ulaşan; insanlardan da Hz. Mu-
 679
sa’nın annesine ve Hz. îsa’nm
havarilerine ulaşanlar olarak ni­
telenmektedir. Gayr-ı İlâhî vahiy
ise cinler ve insanlar arasında
oluşan nitelikte olanlardır. Söz
gelişi, şeytanm şeytana vahyi (fı­
sıldamak, gizli konuşmak anla­
mında), Zekeriyya’nın kavmine
göre vahyi (işaret ve ima anla­
mında) bu nitelikte olan vahiyler
olarak gösterilmektedir.
§ tam. vahy-i bâtın a. (3LL
^j) Hz. Peygamber’in pey­
gamberlik görevi ile ilgili
olan konulardaki içtihatları
için kullanılan terim. Bu ko­
nularda da amel etmek
mümünler için vacip kabul
edilmiştir.
vahy-i gayri metlüv a. Glı«
^ ^f) “Okunmayan vahiy.”
anlamındaki bu terim, Hz.
Peygamber’in Kur'ân-ı
Kerîm dışında da vahiyler
aldığını ifade etmektedir
(“Bakara suresi” (2 / 144;
“Nisa suresi” (4 /113) “Necm
suresi” (53 / 3-4) gibi). Ayrıca
Hz. Peygamber, Kur'ân-ı
Kerîm dışında vahiyler aldı-
ğmı da söylemiştir: “Bana
Kur’ân ve onun gibi bir misli
verildi.” (Ebû Dâvûd, “Sün­
net”, 6).
vahy-i metlüv a. (^> ^J
“Okunan vahiy.” anlamındaki
bu terim, Kur'ân-ı Kerîm’i
ifade etmektedir.
vatdiyye
vahiy kâtibi a. Hz. Peygamber’in
kendisine vahiy yoluyla ulaşan
ayetleri okuyarak yazdırdığı sa­
habeler. Bu konuda ilk kâtip,
Mekke’de Abdullah ibn Sa'd,
Medine’de ise Zeyd ibn Sabit
gösterilmiştir. Ayrıca o dönemde
yaşamış kırk civarmda bu tür
kâtipten söz edilmektedir.
vahşet a. (c^f) [Ar.] tas. Allah ile
ülfet durumunda bulunan
sufînin O’ndan başka bütün
dünya nimetlerinden ve varlık­
lardan sıkılarak kendi iç dünya-
sma kapanması ve uzlete çekil­
mesi.
va'îd a. (^j) [Ar.] İslâmî inanç ve
fırkalardan biri olan “Mu'tezile”
(Kader inancını inkâr eden Hak
dininden bir fırka) fırkasının beş
inanç üzerine kurduğu ilkele­
rinden birini ifade eden “va'd
ve va'îd” (bk. bu madde) ilkesi­
nin bir unsuru olan bu terim,
insanları iyiliğe yönlendirmek
veya kötülükten uzak tutmak
için ileride olabilecek olayları
önceden haber vererek onlar­
dan gelebilecek kötülüğü, azabı
ve cezayı ifade etmektedir.
va'îdiyye a. («Ûj^j) [Ar.] Büyük
günah işleyen müminlerin
âhirette şefaatten yararlanama-
yıp ebediyen cehennemde kala-
caklarmı savunan ve Şi'â’nm bir
kolu olan “Mu'tezile” ve
“Hâricîler” için kullanılmıştır.
vâ'iz
vâ'iz a. (klj) [Ar.] Dinî konularda
sohbetler yapan ve öğütler ve­
ren bu konularda donanımlı
kimseler.
vakf bi’s-süknâ a. (^L Jîj) fik.
İçinde oturulması şarta bağlan­
mış bir vakıf.
vakfe a. (^ [Ar.] İslâm fıkhında,
hac ibadeti sırasında, Arafat ve
Müzdelife’de belirli bir süre bek­
leme anlammda kullanılmıştır.
Arafat vakfesi, hac ibadetini ya­
pan bir kimsenin zilhiccenin 9.
günü zeval vaktinden bayramın
ilk günü tan yeri ağarıncaya ka­
dar Arafat’ta bulunmasını ifade
eder ve hac ibadetinin iki rük­
nünden biri olup farz kılmmış-
tır. Müzdelife vakfesi ise yine
zilhice ayınm 9. ile 10. gününü
birbirine bağlayan gecede Mina
ile Arafat arasmda, Müzdelife
denilen yerde bulunması, yani
vakfe yapması vaciptir; geceyi
orada geçirmek sünnet olarak
nitelenmiştir.
vakfiyye a. (ûij) [Ar.] fik. İslâm
hukuku çerçevesinde, bir vakfm
kurucusu tarafından düzenle­
nen vakfın görevlerinin işleyişi
konusunu düzenleyen resmî
belge.
vakfiyename a. (<uü <415$) [< Ar.
vakfiye + F. nâme] tas. ed. Ta­
savvuf! edebiyatta din, tarikat
ve devlet büyüklerinin ölümle­
rinden sonra geride kalanlara
680
öğütlerini içeren eserler için
kullanılan ortak ad.
vakf ve ibtidâ a. Kur'ân-ı Kerîm’i
okurken lafız ve manayı gözete­
rek durmak ve sonra yeniden
okumaya başlamak konularmı
inceleyen bilim dalı.
vâkı'a a. (uiij) [Ar.] tas. Tasavvuf
dünyasmda gayb ve ulûhiyet
âleminden kalbe ulaşan mana.
vâkî a. (^Ij) [Ar.] “Düzene koyan,
koruyan ve kollayan.” anlamında
Allah’m sıfatlarmdan biri olarak
kullanılan terim. Kur’ân-ı
Kerîm’in “Ra’d suresi” (13 / 34)
nde geçmektedir.
Vâkı'a suresi a. (^^ ««ij) [<
Ar. “Sûretü’l-Vâkı'a” (cüljll îjj«)]
Kur'ân-ı Kerîm’in elli altıncı,
iniş sırasına göre kırk altıncı su­
resi olup “Tâhâ suresi”
(20)nden sonra ve “Şu'arâ su­
resi” (26)nden önce Mekke dö­
neminde nazil olmuştur ve dok­
san altı ayetten meydana gel­
mektedir. Adını ilk ayetteki
“vâkı'a” (olay, hadise) sözünden
almaktadır. Surenin özünde,
ölümden sonra yeni bir hayatm,
yani ahret hayatmın başlayarak
sonsuza kadar devam edeceği,
dünyada yaşadıklarmm hesabı­
nı orada verecekleri konusu iş­
lenmektedir. Hz. Peygamber’in
“Vâkı'a suresi”nin tefsiri için
bk. Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4831-4836.
 681
vakıf, -kfı a. (Jij) [Ar.] ftk. İslâm
hukukuna göre, mülkiyeti ka­
muya, gelirleri ise vakıf kurul­
muş hak sahiplerine ait olmak
üzere akıllı ve bülûğ çağına er­
miş bir kimsenin bir malmı veya
gayrimenkulünü fıkıh hükümle­
ri çerçevesinde toplumun yararı
için ebediyyen bağışlaması veya
bırakması anlamında İslâm
dünyasında baş vurulan ve çok
kullanılan bir terim. Buhârî,
“vakıf’ konusunu kitabınm
“Kitâbu’l-Vesâyâ” başlıklı bö­
lümünde Hz. Peygamber’in ha­
dislerine dayanarak etraflıca in­
celemiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 6, s. 2620-2627).
§ tam. vakf-ı ebnâ'iyye a.
(«2tul jîj) ftk. Erkek çocuk­
larla erkek çocukların erkek
çocuklarına olan vakıflar.
vakf-ı ehlî a. (^1 Jij) fik.
Sayısı önceden belirlenmiş
bir topluluğa ait olan vakıf.
vakf-ı evlâdiyye a. (İj^I
jîj) fik. Erkek ve kız ayırımı
yapmaksızın bütün çocuklar
için yapılan vakıf.
vakf-ı fâsid a. (^li Jîj) fik.
Bütün şartları oluşmamış va­
kıf.
vakf-ı fuzûlî a. (Jj-ü uij)
fik. Bir kimsenin malı olma­
yan bir yeri sahibinin izni
olmadan bir tarafa vakfet­
mesi için kullanılan terim.
vakf*ı müşâ
vakf-ı gayr-ı lâzım a. {(.yi ^
Jîj) fik. Vakıf kurucusu, hâ­
kim veya kurucunun varisle­
ri tarafindan iptali sahih olan
vakıf.
vakf-ı hayrî a. (^ Jij) fik.
Gelirleri yoksul kimseler, öğ­
renciler gibi kimselere ay­
rılmış olan vakıf.
vakf-ı lâzım a. Q.jy Jij) fik.
Vakıf kurucusu, hâkim veya
kurucu tarafindan feshi caiz
olmayan vakıf.
vakf-ı marîz a. (j^^ □ij)
fik. Bir kimsenin hastalık hâli
sırasında oluşturduğu vakıf.
vakf-ı mevküt a. (ojî^ Jij)
fik. Belli bir zaman ile sınır­
landırılmış olan vakıf.
vakf-ı mu'allak a. (jL Jij)
fik. Belli bir şarta bağlı kal­
maksızın oluşturulan vakıf.
vakf-ı muzâf a. (jlâ. jîj)
fik. Geleceğe dönük oluşturu­
lan vakıf.
vakf-ı müneccez a. (^Lu uîj)
fik. Hiçbir şarta bağlı kal-
maksızm hemen oluşturulan
vakıf.
vakf-ı müstesnâ a. (,(iLu
^fi fik. Evkaf dairesine bağlı
kalmaksızm doğrudan doğ­
ruya mütevellileri tarafindan
yürütülen vakıf.
vakf-ı müşâ a. (,Li.ûij) fik.
Bir kimsenin ortak bir ma-
vakf-ı müşterek
lından olan hissesi ile oluş­
turduğu vakıf.
vakf-ı müşterek a. (Jjü,
Jîj) fik. İki veya daha fazla
kimsenin ortaklaşa sahip ol­
dukları mal üzerine oluştur­
dukları vakıf.
vakf-ı müte'âref a. (JjLu
Jîj) fik. Örf ve âdet üzerine
oluşturulmuş vakıf.
vakf-ı sahih a. (ju^ uî,) fik.
Vakıf üzerinde hiçbir kanunî
sorunu olmayan vakıf.
Vâkıfe a. (tülj) [Ar.] Şi'â inancı
içinde, imamın gerçekte ölmeyip
tekrar dünyaya döneceğini ileri
sürerek ve savunarak ondan
sonra gelecek imamların varh-
ğını kabul etmeyen Şiî cemaati.
vâkıfe a. (wlj) [Ar.] Bilimsel bir
konunun veya sorunun açılımı
veya çözülmesi konusunda her­
hangi bir fikir ileri sürmeyen ya
da yorum getirmeyen kimseler
için kullanılan kelâm terimi.
vâkıfiyye a. («uîîlj) [Ar.] bk. vâkıfe
vakıfname a. (<.üüj) [Ar.] bk.
vakfiyye
vakit, -kdi (I) a. (oâj) [Ar.] (ç. b.
evkât) fik. 1. İslâm fıkhmda iba­
detler ve hukukî işlemlerde se­
bep veya şart işlevi gören terim.
2. Namazm dışmdaki altı şartın­
dan biri olup hangi namazm
hangi vakitte kılınmasını ifade
eden söz.
682
vakit, -kdi (II) a. (oij [Ar.] tas.
Tasavvuf inancında, sufînin
içinde bulunduğu ruh hâli, yani
ruh dünyasmdaki İlâhî oluşum-
ları ve Rabbânî tecellileri ifade
eden bir terim.
vâlî ai^lj) [Ar.] “Dost, seven, koru­
yup kollayan ve gözeten, idare
eden.” anlamında Allah’m sıfat­
larından biri.
vârid a. (jjlj) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, sufînin kalbine bir­
den bire doğan ilham ve bundan
dolayı oluşan ruh hâli.
§ tam. vârid-i rûhâniyye a.
(■üiLjj jjlj) tas. Tasavvuf
inancmda, kalp.
vâridât ç. a. (ûbjlj) [Ar. vârid’in ç.
b.] tas. Tasavvuf inancmda,
sufînin içine doğan nesneler ve­
ya İlâhî değerler.
§ tam. vâridât-i ilhâmiyye a.
(ıLl^l cbjlj) tas. Tasavvuf
inancında, Cibril’in getirdiği
vahiy.
vâridât-i nefsâniyye a.
Luıâı objlj) tas. Tasavvuf
inancında, sufînin nefsine
doğan ve ona acı çektiren
unsurlar.
vâridât-i şeytâniyye a.
( 4u IU < m, objlj) tas. Tasavvuf
inancmda, sufînin içine do­
ğan ve ona acı çektiren ves­
vese.
 683
vâridât-i rahmâniyye a.
(çl«.j oIjJj) tas. Tasavvuf
inancmda, “ilm-i ledün” ve
“ilm-i rabbani” olarak nitele­
nen İlâhî ve manevî güç.
Vâris a. Ujlj) [Ar.] Sözlük anlamı
“Ölen bir kimsenin malından
mülk edinmeye hak kazanan
kimse.” olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel isimle-
ri)dan olup “Bütün varlıkların
sahibi.” anlammda olup Kur'ân-
ı Kerîm’de ondan fazla ayette
Allah’a nispet edilmiştir (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “vrs”
maddesi). “Vâris” adı, Allah’m
doksan dokuz ismini veren İbn
Mâce ve Tirmizî rivayetlerindeki
listede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
v’Allahi e. («Jjlj) [< Ar.ve + Allah]
“Allah hakkı için, Allah’a yemin
ederim.” anlamında bir yemin
sözü; “Vallâhü’l-azîm” de denir.
varlık a. bk. vücûd
vasıl, -slı a. (J^j) [Ar.] Kur'âh-ı
Kerîm’i okuyuş sırasmdan bir
kelimeyi kendisinden sonra ge­
len kelimeye sesi, nefesi kesme­
den bağlamak anlammda bir kı­
raat terimi.
Vâsıliyye a. (û^lj) [Ar.]
“Mu'tezile” (Kader inancını in­
kâr eden Hak dininden bir flrkâ)
fırkasmm kurucusu sayılan
Vâsıl b. Atâ (öl. 131 / 748) nın ke­
vasî
lâm felsefesini benimseyen ce­
maat.
Vâsi a. (^Ij) [Ar.] Sözlük anlamı
“Bir şeyi için e alacak kadar ge­
niş olan, güç yetiren.” olan bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah’ın
güzel isimleri)dan olup “İlmi,
rahmeti ve kudreti her şeyi kuşa­
tan.” anlamında olup Allah’a
nispet edilmiştir. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de ondan fazla
ayette yer almaktadır (bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “vs'”
maddesi). “Vâsi” adı, Allah’m
doksan dokuz ismini veren
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82).
§ tam. Vâsi'ü’l-mağfire a.
(»jiıJl j-uJj) “Mağfireti, bağış­
laması bol.” anlamında Al­
lah’m sıfatlarından biri.
vasî (I) ol Ç^aj) [Ar.] Sözlük anla­
mı, “Bir kimsenin ölümünden
sonra kendi adına yapılmasını is­
tediği şeyleri kendisinden talep
ettiği kimse.” olan bu söz,
İmâmiyye ve İsmâiliyye
Şiâsında, Hz. Peygamber’in ha­
yatta iken yetkilerini gelecekte
kullanmak üzere kendisine dev­
rettiğine inanılan kimse. Hz.
Peygamber’in bu konuda, hayat­
ta iken sahip olduğu silâhlarını,
maddî değeri yüksek mallar ile
siyasî ve ruhanî yetkilerini
İmâmiyye Şiâsma göre Hz. Ali’ye
devretmiştir. Aslında “vasî”lik
vasî
Hz. Âdem döneminde Şît ve
Hâbil ile başlamış, onlardan
sonra gelen bütün peygamberle­
rin vasilerinin 124 000 civarında
olduğu kaynaklarda yer almış­
tır.
vasî (II) a. (^j) [Ar.] Bir kimsenin,
vesayetini yerine getirmek veya
mallarının düzenli yönetiminde
ve çocuklarının işlerinde ya da
geliştirilmesinde her türlü yet­
kiyi kullanmak üzere tayin ettiği
kimse.
vasiyyet (I) a. (ody) [Ar.] fik. Bir
kimsenin vefatından sonra ge­
çerli olmak üzere, bir malı veya
menfaatlerini bir veya birden
fazla kişiye ya da hayır kuru-
muna toplumun yararma kulla­
nılmak üzere ebediyen bırak­
ması. Bu konu Kur'ân-ı
Kerîm’de farz olarak değerlen­
dirilmektedir. Yüce Allah mea-
len, “Sizden birinize ölüm gelip
çattığı vakit -eğer mal bırakacak­
sa- ana-babaya, yakın akrabaya
meşru bir surette vasiyette bu­
lunmak takva sahipleri üzerine
bir hakk olarak farz edildi Artık
kim bunu (ölünün bu vasfyetini)
işittikten sonra onu tebdil ederse,
herhâlde vebâli onu değiştirenle­
rin üzerinedir... ” (Bakara sure­
si, 2 /180-183) diyerek bu konu­
nun önemine işaret etmiştir.
Buharı ise bu konuyu kitabının
“Kitâbu’l-Vesâyâ” bölümünde
Hz. Peygamber’in hadislerini de-
lü göstererek etraflıca değerlen­
684
dirmiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 6, s. 2580-2630).
§ tam. vasiyet-i gayr-i
mürsele a. (d-^ ^ cLy)
ftk. Vasiyet edilen malın mik­
tarı belli olmayıp üçte bir,
dörtte bir gibi oranlarla ifade
edilen vasiyet.
vasiyet-i mu'allaka a. (<iL
cL»j) fik. Belli bir şarta bağh
olan vasiyet.
vasiyet-i mukayyede a. (tf^
ftk. Belirlenmiş bir
olay, bir zaman veya mekân
ile sınırlı olan vasiyet.
vasiyet-i mutlaka a. (<iLL
*j^j) ftk. Belirlenmiş bir
olay, bir zaman veya mekân
ile sınırlı olmayan vasiyet.
vasiyet-i mürsele a. (^
c^j) fik. Vasiyet edilen ma­
lın miktarı belli olup üçte bir,
dörtte bir gibi oranlarla ka-
yıth olmayan vasiyet.
vasiyyet (II) a. (oL»j) [Ar.] Hadis
biliminde, hadis rivayet eden bir
râvînin vefatmdan önce veya
hayatta iken uzun bir yolculuğa
çıkarken rivayet yetkisi kendin­
de bulunan bir metnin kendi
memleketindeki veya başka bir
yerdeki kimseye verilmesini is­
temesi ve bunu vasiyet etmesi.
vasiyet bi’l-galle a. («düL cdaj) fik.
Bir malın gelirini vasiyet etme.
vasiyet bi’l-hac a. (^JL CUmOj) fik.
Bir kimsenin ölümünden sonra
 685
kendi için hac yapılmasını vasi­
yet etmesi,
vasiyet bi’l-muhâbât a, bUkJL
cu^j) fik. Bir mahn geçerli olan
fiyatmın altmda satılarak vasi­
yet etme.
vasiyet bi’s-sehem a. (^L Cu*aj)
fik. Bir kimsenin kendi malm-
dan bir kimseye veya bir yere
terekesinden bir hissenin veril­
mesini vasiyet etme.
vasiyet bi’s-semere a. (»jJL oLaj)
fik. Bağ ve bahçe ürünlerinden
elde edilecek geliri vasiyet etme.
vasiyet bi’s-süknâ a. (^L ol^j)
fik. Bir akann oturma hakkmı
bir kimseye bırakma.
vasiyet bi’s-sülüs a. UJJL 4-y)
fik. Bir kimsenin malının üçte
birini vasiyet etme.
vasiyet bi’ş-şart a (J>jJL 4^ fik-
Bir kimsenin malmı belli bir şart
ile vasiyet etme.
vasiyetname a. (uü 4^) ^ Ar-
vasiyet + F. nâme] tas. ed. Ta-
savvufî edebiyatta din, tarikat
ve devlet büyüklerinin ölümle­
rinden sonra geride kalanlara
öğütlerini içeren eserler için
kullanılan terim.
vasi a. (J^j) [Ar.] Hadis biliminde,
üzerinde çalışmakta olduğu bir
hadisi ilk çıkış kaynağma kadar
götürerek rivayet etme.
vaz'u’l-haml
vatan a. (jLJ [Ar.] Bir yerde ikamet
etmek, yerleşik kalmak.
§ tam. vatan-ı aslî a. (^1
^) Bir kimsenin doğup bü­
yüdüğü, çalışıp geçimini sağ­
ladığı, sürekli olarak çoluk
çocuğu ile yerleştiği yer an­
lamında terim. Bir kimse, bu
amaçlar doğrultusunda bir
başka yerleşirse yeni yerleş­
tiği yer de “vatan-ı aslî” ko­
numundadır.
vatan-ı ikâme a. («ulıl ^j)
Bir kimsenin oturmaya veya
yerleşmeye elverişli konum­
da bir yerde on beş gün ve
daha fazla zaman dilimi
içinde kalmaya niyet ettiği
yer.
vatan-ı süknâ a. (j/L. yly)
Bir kimsenin oturmaya veya
yerleşmeye elverişli konum­
da bir yerde on beş günden
daha az zaman dilimi içinde
kalmaya niyet ettiği yer.
vaz' a. (^fi [Ar.] Hadis biliminde,
hadis uydurma veya Hz. Pey­
gamberin söylemediği bir sözü
O’na nispet etme.
vâzı' a. (f*iij) [Ar.] Hadis biliminde,
hiçbir kaynağa bağh kalmadan
hadis uyduran kimse için kulla­
nılan terim.
vaz'u’l-haml a. OJi^j) [Ar.] fik.
“Doğum yapmak.” anlammdaki
bu söz, îslâm fıkhmda kadınm
vâzire
“iddet” (.bk. bu söz) beklemesi
konusunu ifade etmek üzere
kullanılmıştır.
vâzire a. G^ij) [Ar.] flk. Günahkâr,
günaha girenler.
vecd a. (jşj) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, kendi iradesi dı­
şında Allah’ın bir ihsanı gibi bir
sufînin kalbine ansızın doğan,
onu kendinden geçiren ve beşerî
vasıflardan armdıran bir du­
rum.
vecd ve tevâcüd a. tas. Tasavvuf
inancına göre, “zikrullah” (bk.
bu madde) meclislerinde sufînin
kalbine ansızm doğan ve onu
kendinden geçiren vecd ile bu
vecdi sağlayan kimseyi taklit
etme.
vech a. (^) [Ar.] bk. vecih (I)
vecih, -chi (I) a. (ı^j) [Ar.] Sözlük
anlamı, “Yüz, çehre, sima, bir
şeyin bizzat kendisi.” olan bu
söz, zatı, kendisi ve rızası anla­
mında Allah’a nispet edilen
haberi sıfatlardan biri olarak
kullanılan terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de on bir ayette
Allah ve Rab isimlerine nispet
edilmektedir (bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “vch”’ maddesi).
§ tam. vechü’l-hak a. (jJI
t^j) [Ar.] tas. Bir şeye varlık
ve gerçeklik kazandıran
Hakk’m yüzü anlamında ta­
savvuf terimi.
686
vecih, -chi (II) a. (<a.j) [Ar.] Hadis
biliminde, çoklukla bir sahabe­
ye, tâbiîne veya bir kaynağa ula­
şan senedin sonraki tabakalarda
ayrıldığı kollardan her biri.
ved, -ddi (I) a. Gfl [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen ve Nuh kavmi-
nin taptığı Cahiliyye dönemi
putlarından birinin adı ve onun
için kullanılan terim.
ved, -ddi (II) a. 6j) [Ar.] tas. Tasav­
vuf inancına göre, muhabbetin
kalpte karar kılması durumu.
vedâ haccı a. Bu terim, Hz. Pey­
gamber’in Medine’ye hicretinin
10. yılında (632) yapmış olduğu
ilk ve son haccı için kullanılmış­
tır. Bu hac, Arapçada “haccetü’l-
belâğ” olarak karşılanmakta
olup Hz. Peygamber’in hac iba­
detinin nasıl yapılması gerekti­
ğini anlattığı önemli hutbeler­
den birini içermektedir.
vedâ hutbesi a. Hz. Peygamber’in
Medine’ye hicretinin 10. yıhnda
(632) yapmış olduğu ilk ve son
hac ibadeti sırasında yüz bini
aşkın Müslümana yaptığı ko­
nuşma. Bu hutbe, Hz. Peygam­
ber’in hac ibadetinin nasıl ya­
pılması gerektiğini anlattığı
önemli hutbelerden birini içer­
mektedir. Bundan dolayı da ha­
dis mecmualarmda bu hutbe
için özel bölümler açılmış ve bu
konudaki rivayetler bir araya
getirilmiştir. Buhârî, bu konuş-
manm tam metnini kitabınm
 687
“Kitâbu’l-Hacc” ( Sahîh-i Buhârî
ve Tercemesi, C. 3, s. 1442-1501 /
C. 4, s. 1525-1670) bölümünde
vermiştir:
“Ey insanlar!
Sözümü iyi dinleyiniz! Bilmi­
yorum, belki bu seneden sonra
sizinle burada ebedî olarak
bir daha birleşemeyeceğim.
İnsanlar! Bu günleriniz nasd
mukaddes bir gün ise, bu car­
larınız nasıl mukaddes bir ay
ise, bu şehriniz nasıl mübarek
bir şehir (Mekke) ise, canları­
nız, mallarınız, namuslarınız
da öyle mıkaddestir, her türlü
tecavüzden korunmuştur.
Ashabım!
Yarın Rabbinize kavuşacaksı­
nız ve bugünkü her hâl ve ha­
reketinizden muhakkak soru­
lacaksınız. Sakın benden son­
ra eski sapıklıklara dönüp de
birbirinizin boynunu vurma­
yınız! Bu vasiyetimi burada
bulunanlar, bulunmayanlara
bildirsin! Olabilir ki bildirilen
kimse, burada bulunup da işi­
tenden daha iyi anlayarak
muhafaza etmiş olur.
Ashabım! Kimin yanında bir
emanet varsa onu sahibine
versin! Faizin her çeşidi kaldı­
rılmıştır, ayağımın altındadır.
Lâkin borcunuzun aslını ver­
mek gerekir. Ne zulm ediniz
ne de zulme uğrayınız. Al­
vedâ hutbesi
lah’ın emriyle faizcilik yasak­
tır. Cahiliyyetten kalma bu
çirkin âdetin her türlüsü aya­
ğımın altındadır. îlk kaldırdı­
ğım faiz de Abdulmuttalib
(amcam) oğlu Abbâs’ın faizi­
dir.
İnsanlar!
Bugün şeytanlar sizi şu top­
raklarınızda yeniden te'sir ve
hâkimiyetini kurmak gücünü
ebedî surette kaybetmiştir.
Fakat siz, bu kaldırdığım şey­
ler dışında, küçük gördüğünüz
işlerde ona uyarsanız bu da
onu memnun edecektir. Dini­
nizi korumak için bunlardan
da sakınınız!
İnsanlar!
Kadınların haklarını gözet­
menizi ve bu hususta Al­
lah’tan korkmanızı tavsiye
ederim. Siz kadınları Tanrı
emaneti olarak aldınız; onla­
rın namuslarını ve iffetlerini
Allah adına söz vererek helâl
edindiniz. Sizin kadınlar üze­
rinde hakkınız, onların da si­
zin üzerinizde hakları vardır.
Sizin kadınlar üzerindeki
hakkınız, onların aile yuvası­
nı, sizin hoşlanmadığınız hiç­
bir kimseye çiğnetmemeleri-
dir. Eğer razı olmadığınız
herhangi bir kimseyi aile yu­
vanıza alırlarsa, onları hafifçe
dövüp sakındırabilirsiniz. Ka­
dınların da sizin üzerinizdeki
vedâ tavafı 688

hakları, memleket göreneğine Hakk bu gibi insanların ne

göre, her türlü yiyim ve giyim­ tevbelerini ne de adalet ve
lerini te'min etmenizdir. şehadetlerini kabul eder.
Mü'minler! İnsanlar!
Size bir emanet bırakıyorum Rabbiniz biridir. Babanız da
ki ona sıkı sarıldıkça yolunu­ biridir; hepiniz Âdem’in ço­
zu hiç şaşırmazsınız. O ema­ cuklarısınız, Âdem ise toprak­
net Allah kitabı Kur’ân’dır. tandır. Allah yanında en kıy­
metli olanınız, O’na en çok
Mü'minler!
saygı gösterenenizdir. Arab’ın
Sözümü iyi dinleyiniz ve iyi Arap olmayana -Allah saygısı
belleyiniz! Müslüman, ölçüsünden başka- bir üstün-
Müslümanın kardeşidir, böy- lüğüyoktur.
lece bütün Müslümanlar kar­
İnsanlar!
deştir. Din kardeşinize ait
olan herhangi bir hakka teca­ Yarın beni sizden soracaklar.
vüz başkasına helâl değildir. Ne diyeceksiniz?
Meğer ki gönül hoşluğu ile
- Allah’ın elçiliğini ifa et­
kendisi vermiş olsun.
tin, vazifeni yerine getir­
Ashâbım! din, bize vasiyet ve öğütte
bulundun, diye şahadet
Kendinize de zulm etmeyiniz.
ederiz’ (Bunun üzerine
Kendinizin de üzerinizde hak­
Rasulü Ekrem mübarek şaha­
kı vardır.
det parmağını göğe doğru
İnsanlar! kaldırarak, sonra da cemaat
Cenâb-ı Hakk her hak sahibi­ üzerine çevirip indirerek şöyle
ne hakkını Kur'ân’da vermiş­ buyurdu:)
tir. Vârise vasiyet etmeğe ge­ Şâhid ol Ya Rab! Şâhid ol
rek yoktur. Çocuk kimin döşe­ Ya Rab! Şâhid ol Ya Rab!’’
ğinde doğmuşsa ona aittir. (Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
Zina eden için mahrumiyet C. 4, s. 1647-1648)
vardır. Babasından başkasına
vedâ tavafı a. Hac ibadetini yapan
soy iddia eden soysuz, yahut
kimselerin Mekke’den ayrılma­
efendisinden başkasına
dan önce son kez yapmaları ge­
intisâba kalkan nankör, Al­
reken tavaf. Bu ibadet, haccın
lah’ın gazabına, meleklerin
aslî vaciplerinden biri olarak
lânetine ve bütün Müslüman­
gösterilmiştir. İmam Mâlik’e gö-
ların ilencine uğrasın! Cenâb-ı
 689
re sünnettir. Şafiî mezhebine
göre ise bu tavafın hac ibadeti
ile ilgili bütün işler tamamlan*
diktan hemen sonra yapılması
ve yola çıkılması vacip olarak
gösterilmektedir.
vedî'a a. («uujj) [Ar.] bk. emânet
VedÛd a. (jjjj) [Ar.] Sözlük anlamı
“Çok seven ve sevilen.” olan bu
söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Allah'ın
güzel isimleri)dan olup “Salih
kullarını çok seven, güzel amelle­
ri sebebiyle onlardan razı olan ve
bundan dolayı onlara ihsanda
bulunan, aynı zamanda onlar ta­
rafindan da çok sevilen” anla­
mmda olup Allah’a nispet edil­
miştir. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de iki ayette yer almak­
tadır: “Hûd suresi” (11) nde
“Şüphesiz Rabbim rahimdir,
vedûddur.” (90) biçiminde ge­
çerken “Bürûc suresi” (85) nde
“O gafurdur, vedûddur.” (14) ola­
rak zikredilmektedir. Vedûd”
adı, AUah’m doksan dokuz ismi­
ni veren İbn Mâce ve Tirmizî ri­
vayetlerindeki Üstede de yer al­
mıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10).
vedy a. (^fi [Ar.] fik. İdrardan son­
ra gelen ve prostatın salgıladığı
yapışkan sıvı için kuUanılmak-
tadır. Bu madde, abdesti boz­
makla birlikte, gusül gerektir­
miyor.
Vefâ'iyye a. (<2lij) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 12. yüzyılda ortaya
Vehhâb
çıkan, EbüT-Vefâ el-Bağdâdî (öl.
501 / 1107) ye nispet edUen bir
tarikat. Irak ve Suriye yöresinde
yaygınlık gösteren bu tarikat,
daha sonralan Anadolu’da ge­
lişme göstermiş; kırsal bölgeler­
de gayrisünnî bir karakter arz
ederken şehirlerde sünnî bir
yapıda dikkati çekmiştir.
vefâ a. (Uj) [Ar.] Bir ahlâk terimi
olarak görülen iyilikleri unut­
mama, iyilikte ve yardımda bu­
lunanlara misliyle, hatta daha
fazlasıyla karşılık verme anla­
mmda kuUanılmaktadır.
vefât a. (ö(ij) [Ar.] bk. mevt ve
ölüm
vefeyât a. (oUj) [Ar.] Önde gelen
İslâm bilginlerinin ve tanınmış
din adamlarının vefat tarihleri
üzerinde yapılan çalışma ve bu
çalışmalar neticesinde ortaya
çıkan eserler için kuUamlan or­
tak terim.
Vehhâb a. (^ûj) [Ar. vâhib sözü­
nün ismitafdili] Sözlük anlamı
“Çok bağışlayan, karşılıksız ve­
ren.” olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup “Karşılık beklemeden
bol bol veren, maddî ve manevî
anlamda pek çok nimet veren, ih­
san ve rahmeti ile müminleri ku­
şatan.” anlamında AUah’a nispet
edümiştir. Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de üç ayette yer almak­
tadır: “Âl-i tmrân suresi” (3 / 8),
vehhâbî
“Sâd suresi” (38 / 9 ve 35).
Vehhâb” adı, Allah’ın doksan
dokuz ismini veren îbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
vehhâbî s. (^Uj) [Ar.] (ç. b.
vehâbiyyûn) Vehhâbîlik (bk. bu
madde) mezhebi ve bu mezhep­
ten olan kimse.
Vehhâbîlik a. İslâmî tarikatlerden
18. yüzyılda ortaya çıkan, Mu­
hammed b. Abdülvehhâb (öl.
1206 /1792) a nispet edilen dinî-
siyasî hareket, Arabistan’da
doğmuş; “ehl-i sünnet” (bk. bu
madde) çerçevesinde kalan ve
“ehl-i hadis” (bk. bu madde) çiz­
gisinde bir inanç bütünlüğü
içinde yayılmış; 19. yüzyıldan
sonra siyasî bir kimlik kazan­
mış; 20 yüzyılla birlikte Anado­
lu’da ve farklı coğrafyalarda ge­
niş bir taraftar kitlesi oluştura-
bilmiş tarikatlerden biridir. Baş­
langıçta Hanbelî mezhebini be­
nimsemekle birlikte zaman
içinde aşarılığa kaçmışlar, Al­
lah’m sıfatları kesin sıfatlardır,
Kur'ân-ı Kerîm kesin delildir,
namazlarm cemaatle kılınması
farzdır, sigara ve nargile içki gi­
bi yasaktır, Hz. Peygamber’in
hırkasmı ve sakalım ziyaret
şirktir, taş üzerinde secde etmek
ve Kerbelâ ile Meşhed’i ziyaret
şirktir gibi hükümler ile bu aşın-
lığı sergilemişlerdir.
690
vehhâbiyye a. (<ubj) [Ar.] bk.
Vehhâbîlik
vehhâbiyyet a. (ûuUj) [Ar.] bk.
Vehhâbîlik
vehhâbiyyûn a. (j^Uj) [Ar.
vehhâbî’nin ç. b.] Vehhâbîler.
vehim a. (^j) [Ar.] Hadis biliminde,
ravînin çok yanılması anlamın­
da bir terim.
vehn a. (yj) [Ar.] Hadis biliminde,
hadisin zayıf olması anlammda
bir terim.
vekâlet a. (cJISj) [< Ar. vekl] fık.
İslâm hukukunda, bir kimsenin
bir başka kimseye kendi adma
hukukî işlem yapma yetkisini
verme anlammda kullanılmıştır;
eşanlamhsı “niyâbet” (bk. bu
madde). Bu söz, Kur'ân-ı
Kerîm’de “kefil, güvenilir dost,
koruyucu ve yardımcı.” anla­
mında ve Allah’ın sıfatı olarak
yirmi dört ayette yer almaktadır
(bk. M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“vkl”’ maddesi).
Vekîl a. (gj) [Ar.] Sözlük anlamı
“İşin havale edildiği kimse.” olan
bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah'ın güzel isimleri)dan olup
“Bütün varlıkların belli bir düzen
içinde yaşaması ve işlerinin gö­
rülmesinde güvenilip dayanılan
ve bu konuda hem yeterli hem de
yetkili olan varlık.” anlammda
olup Kur’ân-ı Kerîm’de Allah’m
zât-ı ilâhiyyesine nispet edilmiş­
tir (bk. M.F.Abdülbâkî, el-
 691
Mu'cem, “vkl'” maddesi). Vekîl”
adı, Allah’ın doksan dokuz ismi­
ni veren İbn Mâce ve Tirmizî ri­
vayetlerindeki listede de yer al­
mıştır (Tirmizî, “Da'avât”, 82;
İbn Mâce, “Du’â”, 10).
vekîl a. (gj) [Ar.] fık. İslâm huku­
kunda, kanun önünde bir kim­
seyi temsil eden ve bir kişi adma
iş yürüten kimse.
velâ a. (i^ [< Ar. vely] fik. İslâm
hukukunda, azat olma yoluyla
veya “muvâlât” (bk. bu madde)
sözleşmesi yöntemiyle oluşan
hükmî, yani fıkıh usulüne dayalı
bir akrabahk bağı anlammda
kullanılmıştır.
§ tam. velâ'u’l-hılf a. (Jkll
^i^ Yardımlaşma veya daya­
nışma esasına dayalı hükmî
yalanlık.
velâ'u’l-ıtâka a. (üt»lWj) Bi­
ri köle olan birinin diğerini
özgürlüğe kavuşturma esası­
na dayalı hükmî yakınlık.
velâ'u’l-İslâm a. (^il c^j)
Atalarmdan birinin Müslü­
man olması ile onun Müslü­
man olmasma destek veren
kimse arasmda oluşan hükmî
yakınlık.
velâ'u’r-rahm a. (^Jl ^)
Bir kabilenin efendisi veya
azatlı kölesi olan bir kadm ile
evlenme sebebiyle oluşan
hükmî yakınlık.
velâyetname
velâyet a. (oj^j) [< Ar. vely] 1. “Ve­
lilik, ermişlik.” anlammda, veli
ve ermiş olan kimsenin hâli ve
sıfatı. 2. fık. Hukukî yetki anla­
mında fikıh terimi. 3. tas. Tanrı
dostluğu.
§ tam. velâyet-i âmm a ÇL
cu^j) fik. Bütün halk ve mal­
lar için verilen velâyet.
velâyet-i cerâ'im a.
(glj^ij} fık. Toplumsal suç­
lara karşı ahnacak tedbirler
için verilen velâyet veya yet­
ki.
velâyet-i hâssa a. (t^li cu^j)
fık. Özel niteliği bulunan ve­
lâyet (baba-oğul velâyeti gi­
bi.)
velâyet-i kübrâ a. (^^ oj^j)
tas. Hz. Muhammed dışında
bütün peygamberlerin velâ­
yeti.
velâyet-i suğrâ a. Ç^^Us
cu^j) tas. Müminlerin veya
inananların velâyeti.
velâyet-i uzmâ a (^Ja. ^j)
tas. Hz. Muhammed’in velâ­
yeti.
velâyet-i vustâ a. Ç^Uj oj^j)
tas. Evliyanm velâyeti.
velâyet-i zâtiyye a. (gij
cu^j) fık. Zata ilişkin velâye-
tin ortadan kalkması.
velâyetname a. (<l»^j) [< Ar.
velâdet + F.nâme] Ermiş şahsi-
velâyet-penâh
yetlerin menkıbelerini anlatan
veya bir araya toplayan eser.
velâyet-penâh a (»L ^j) [< Ar.
velâyet + F.penâh] Mürşit, veli.
veled a. (Jj) [Ar.] (ç. b. evlâd, vilde)
“Çocuk, oğul.” anlamındaki bu
söz, başka kelime ve terkiplerle
birlikte yeni terimler oluşturur.
§ tam. veled-i benât a. (*L
Jj) Bir kimsenin kızınm ço­
cukları, kızdan torunları.
veled-i benîn a. (j^ Jj) Bir
kimsenin oğlundan olan to­
runları.
veled-i hâdis a. (ûjL Jj) fik.
Bir kimsenin bir vakıf yaptık­
tan sonra olan çocuğu.
veled-i kul a. 0,5 Jj) Yeniçe­
ri ocağı mensuplarınm çocu­
ğu.
veled-i ma'nevî a. Ç$y^ J,) 1.
Manevî evlât, ahiretlik. 2. Bir
şeyhin müridi
veled-i müvâlât a. UVIj. Jj)
huk. Soyu bilinmeyen bir
kimsenin yasal hükümler
çerçevesinde başkalarıyla
yapmış olduğu sözleşme.
veled-i sulbî a. Ç^L» Jj) Öz
evlât.
veled-i zinâ a. (üj Jj) fik. Piç,
nikâhsız birliktelikten dün­
yaya gelen çocuk.
692
Velî a. Qj) [Ar.] (ç. b. evliyâ) 1. bk.
velâyet 2. Sözlük anlamı “Koru­
yan, kollayan, yardım edilen, kol­
lanan.” olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah'ın güzel isimle-
ri)dan olup “Dost, seven, görüp
gözeten, kollayan olan varlık.”
anlammda Kur'ân-ı Kerîm’de
mealen ”Allah müminler, mü­
minler Allah’ın; şeytan inkârcıla-
rın ve zalimlerin, inkârcılar ve
zalimler şeytanın velîsi.” denile­
rek yüce Allah’m zât-ı
ilâhiyyesine nispet edilmiştir
(bk. M.F,Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“vly”’ maddesi). Bazı hadis me­
tinlerinde de geçen bu “velî”
adı, Allah’m doksan dokuz ismi­
ni veren îbn Mâce ve Tirmizî ri­
vayetlerindeki listede de yer al­
mıştır (bk. Tirmizî, “Da'avât”, 82;
îbn Mâce, “Du’â”, 10).
§ tam. veliyy-i akreb a. Ljil
^j) fik. Velâyet altında bulu­
nan en yakm akraba olan
kimse.
veliyy-i cinâye a. («ut». Jj)
fik. Kısas ettirme hakkına
malik olan kimse.
veliyy-i eb'ad a. Cı*J ^j) fik
Velâyet altmda bulunan kim­
seye en uzak akraba olan
kimse.
veliyy-i kısâs a. (^Ui ^Jj)
fik bk veliyy-i cinâye
veliyy-i mücbir a. (^^ Jj)
fik. Velâyet altmda bulunan
 693
kimseye mecburen tasarruf
hakkına sahip kimse.
veliyyü’d-dem a. Çûiı^ fik.
Öldürülen kimsenin varisleri.
veliyyü’l-emr a. ^i^j) fik.
Emir sahibi, hükümdar.
veliyyü’l-kâsır a. (^lilljj)
ftk. Kısıtlı olan babası veya
dedesi.
veliyyü’n-ni'am a. ÇLüli^j)
fik. Şeyhülislâmlar için kul­
lanılan terim.
velîme a. (uJj) [Ar.] İslâm inancına
göre, her türlü mutluluk veren
bir olaydan dolayı çevresine ve­
rilen ziyafet. Düğün için de bu
terim kullanılmıştır.
veliyy-ullah a. GdJl^j) [Ar.] [Bu
kelimenin yapısı Arabi terkipler­
de şeddeli, başka yerlerde şedde-
siz okunur.) Ermiş kimse, Al­
lah’m sevgili kulu, habîbullah.
vera a. (^l [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, “takvâ” (bk. bu mad­
de) mn ileri düzeyde oluşmasını,
yani haram ve günah olup ol­
madığı şüpheli konumda veya
durumda olan konulardan kaçı­
nılması, ayrıca helâl ve mübah
olanlarm yanında sakıncalı
olanlarmdan da uzak durulması
anlammda bir terim olarak kul­
lanılmıştır.
verâk / verrâk a. (jl^j / jlJ [Ar.]
1. İslâm dünyasında, Orta Çağ
döneminde özellikle kitap alış
vesâ'ik
verişi işlerini yürüten kimseler.
2. Çeşitli konularda telif edilmiş
eserleri ücret karşılığında istin­
sah eden kimseler.
verâset a. (cilj [Ar.] fik. İslâm
hukukuna göre, vefat eden bir
kimsenin geride bıraktığı malla-
rm fıkıh usullerine göre ve mi­
ras yoluyla bu mallarda hakkı
olanlara intikal etmesi işlemi.
bk mîras
veresiye a. Sonradan ödenmek
üzere, yani vadeli yapılan alış
veriş.
verd a. (jjj) [Ar.] (ç. b. evrâd,
virâd, vürd) bot. Gül, anlamm-
daki bu söz, başka kelime ve
terkiplerle birlikte yeni terimler
oluşturur.
§ tam. verd-i Muhammedi a.
(^-u^a jjj) g. s. Üzerinde Hz.
Muhammed’in vasıflarınm
yazılı bulunduğu yaprak ve
gül motifleriyle süslü sanat
eseri.
verkâ a. (f(iJ [Ar.] tas. Bütün nef­
si kapsayan ve “levh-i kader”i
de ifade eden tasavvufî terim.
vesâ'ik a. (^Gj) [Ar. vesîka’nın ç.
b.] 1. Malî hakları ve yükümlü­
lükleri güvence altına alan vası­
talar. 2. ftk. Hukukî veya ticarî
konularda belge düzenleme
esaslarını konu alan bilim dah
ve bu konuda yapılan çalışmalar
neticesinde kaleme alman eser­
ler için kullanılan ortak terim.
vesâ’il
vesâ’il a. (JiLj) [Ar. vesUe’nın ç.
b.] Dinin özünü oluşturan inanç
konularnu sağlıklı temellere
oturtmak için onların gerçeklik­
lerini savunmak veya karşıt gö­
rüşleri çürütmek için baş vuru­
lan bilimsel veriler için kullanı­
lan kelâm terimi.
vesâyet a. (caLy) [Ar.] fik. İslâm
hukukunda, herhangi bir huku­
kî işlemlerde ödeme yetkisi bu­
lunmayan veya eksik olanları
himaye etmeye ya da mallarmı
idare etmeye ilişkin yetki ve so­
rumluluk.
vesile a. (<L-j) [Ar.] (ç. b. vesâ’il)
“Yol, vasıta, tarik; sebep, baha­
ne.” anlammdaki bu söz, başka
kelime ve terkiplerle birlikte
yeni terimler oluşturur.
§ tam. vesîletü’n-necât a.
(ilşJHUj) 1. “Kurtuluş belge­
si, azatlık kâğıdı.” anlamında
terim. 2. Hz. Muhammed’in
doğuşunu anlatan eser,
mevlîd.
vesk a. (j^j) [Ar.] Hz. Muhammed
döneminde Medine’de katı
maddeler için kullanılan ölçü
birimi için kullanılmış olan te­
rim.
vesvese a. (.^^^ [Ar.] İslâm inan-
cma göre, şeytan tarafmdan in­
sanoğlunun iç dünyasına soku­
lan saptırıcı telkinler, şüpheler.
Bu söz, Kur'ân-ı Kerîm’de şu
ayetlede geçmektedir: (“A’râf
694
suresi” (7 / 20), “Nâs suresi”
(114/1-6).
vezin a. (jyfi [Ar.] Kıyamet günün­
de müminlerin iman ve amel
defterlerinin ölçülmesi, ince­
lenmesi ve değerlendirilmesi an­
lamında Kur'ân-ı Kerîm’de ge­
çen terim.
vicâde a. (»jLj) [Ar.] Hadis bili­
minde, bir ravînin bizzat ulaşa­
madığı yahut ulaşmış olsa da
kendisinden hadis duymadığı ya
da yetki almadığı bir hocanın el
yazısıyla yazılmış hadislerin
kaydedildiği metinleri bulması
veya satm alma yoluyla elde et­
mesi anlamında terim. Bu yolla
rivayet edilen hadislerle amel
edilip edilmeyeceği konusu üze­
rinde uzun tartışmalar söz ko­
nusu olmuştur.
vicdan a. (ylj^j) [Ar.] Sözlük anla­
mı, “Bir şeyi duygu ve kalb ile al­
gılama, görme.” olan bu söz, te­
rim olarak insanm kalbinde giz­
lice oluşan, kötülük etmekten
kaçınan, iyiyi kötüden ayıran
yüce duygu için kullanılmıştır.
vildân a. (jIJj) [Ar.] Cennet ehlinin
etrafında onlara hizmet vermek
üzere genç uşaklar için kullanı­
lan ve Kur'ân-ı Kerîm’ (“Vâkı'a
suresi” (56 /17; “İnşân suresi”
(76 /19) de geçen terim.
vird a. (j^fi [Ar.] bk. evrâd
visâl a. (JL^j) [< Ar. vasi] bk.
vüsûl
 695
vitr a. (^j) [4r.] 1. “Tek ve eşsiz.”
anlamında Allah’m sıfatlarından
biri. 2. Akşam ve yatsı namazm-
dan sonra kılman namaz.
Buhârî, “vitr” ile ilgili Hz. Pey­
gamber’in sözlerini kitabında
“Kitâbu’l-Vitr” başılığı altındaki
bir bölümde toplamıştır (Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 2, s. 947-
957).
§ tam. vitrü’l-leyl a. (JJJl>j)
Yatsı namazından sonra kıh-
nan namaz için kullanılan te­
rim. bk. vitir namâzı
vitrü’n-nehâr a. (jL^Jlji^ Ak­
şam namazı.
vitir namâzı a. Gece namazlarınm
sonuncusu olarak kılman na­
maz; bunun vakti, genellikle
“yatsı namazı” (bk. bu madde)
nın vaktidir ve üç rekât olarak
eda edilir. Bu namaz, Ebû Hani-
fe’ye göre vacip, öteki mezhep­
lere göre “sünnet-i mü'ekkede”
(bk. bu madde) dir. bk. salât-ı
vitr
vizr a. (j^) [Ar.] (ç. b. evzâr) “Üze­
rinde bulunan ağırlık, günah.”
anlammdaki bu terim, Kur'ân-ı
Kerîm’de yirmi yedi ayette yer
almaktadır (bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “vzr'” maddesi), bk.
günah
vudû' a. ü^j) [Ar.] bk. abdest
vuhdân a. (jljaj) [Ar.] Hadis bili­
minde, kendilerinden yalnız bi­
vücûb alellah
rer kişinin hadis rivayet ettiği
kimse.
vuhdâniyyât ç. a. (üûljaj) [Ar.] Hz.
Peygamber ile son ravîleri ara­
smda sadece bir ravî, yani saha­
be bulunan hadisler.
vukuf a. (Jjîj) [Ar.] 1. tas. Tasavvuf
yolunda, iki makam arasında
durup kalma. 2. Tasavvuf yo­
lunda “seyr ü sülük” (bk. bu
madde) un son mertebelerinden
biri.
vuslat a. (oUj) [< Ar. vasi] tas.
Tasavvuf inancmda, “Allah’a
ulaşarak O’nunla birlik olma du­
rumu.” anlammda kullanılmış­
tır. bk. vüsûl
vusûl a. (J^j) [< Ar. vasi] tas.
Tasavvuf yolunda, sufînin
Hakk’a ulaşması; “fasl, fikat,
hicrân” (bk. bu maddeler) te­
rimlerinin karşıtı.
vuzû a. (s^j) [Ar.] bk. abdest
vücûb a. (*_>>=>.j) [Ar.] 1. “Mu'tezile”
(bk. bu madde) ye mensup bilim
adamlannın Allah için kullan­
dıkları yahut O’nun zât-ı şerifine
atfettikleri bir terim. 2. Allah’m
varlığı zatmm gereği olma an­
lammda akla dayanan hüküm­
lerden biri.
vücûb ehliyeti a. ehliyet
vücûb alellah a. (üJi^ ç^j) [Ar.]
Kelâm biliminde “Kul için en iyi
ve yararlı olan şeyi yaratmak Al­
lah içindir.” anlammda kelâm
vücûd
terimi. Bu sözü daha çok
“Mu'tezile” kelâmcıları kullan-
mıştır.
vücûd a. (jj^j) [Ar.] 1. Yaratılmış
varlıklarm gözle görülebilen dış
yapıları için kullanılan terim;
“adem” (bk. bu madde), “fenâ”
(bk. bu madde), “beka” (bk. bu
madde), “yokluk” (bk. bu mad­
de) karşıtı. 2. Allah’m sıfatlan
arasında yer alan ve O’nun, bi­
reyin zihnin dışmda gerçekliği­
nin bulunduğunu ve yokluğu­
nun düşünülemeyeceğini ifade
eden terim. Bundan dolayı bu
terim, Allah’m “selbî” sıfatları-
nm ilki arasmda gösterilmiştir.
§ tam. vücûd-ı âhir a. (>.7
j^j) tas. Tasavvuf inancma
göre, “Jl” (elif-lâm-mim) in
her biri bir vücuda işaret et­
mektedir. Bunlardan “I” (elif)
“vücûd-ı evvel” (bk. bu mad­
de) e işarettir; “J” (lâm)
“vücûd-ı evsat” (bk. bu mad­
de) a işarettir; ‘y” (mim)
“vücûd-ı âhir” (bk. bu mad­
de) e işarettir. Bu ayınm ve
yoruma göre “vücûd-ı âhir”
Hz. Muhammed’in varlığma
işaret olarak gösterilmiş ve
terimleşmiştir.
vücûd-ı evsat a. (kyl ^j)
tas. Tasavvuf inancma göre,
“(Jl” (elif-lâm-mim) in her biri
bir vücuda işaret etmektedir.
Bunlardan “l” (elif) “vücûd-ı
evvel” (bk. bu madde) e işa­
696
rettir; “J” (lâm) “vücûd-ı
evsat” (bk. bu madde) a işa­
rettir; “f” (mim) “vücûd-ı
âhir” (bk. bu madde) e işaret­
tir. Bu ayınm ve yoruma göre
“vücûd-ı evsat” Cibril’in var-
hğına işaret olarak gösteril­
miş ve terimleşmiştir.
vücûd-ı evvel a. (jji j^j) tas.
Tasavvuf inancına göre, “Jl”
(elif-lâm-mim) in her biri bir
vücuda işaret etmektedir.
Bunlardan “I” (elif) “vücûd-ı
evvel” (bk. bu madde) e işa­
rettir; “J” (lâm) “vücûd-ı
evsat” (bk. bu madde) a işa­
rettir; ‘y” (mim) “vücûd-ı
âhir” (bk. bu madde) e işaret­
tir. Bu ayırım ve yoruma göre
“vücûd-ı evvel” Allah’m var-
lığma işaret olarak gösteril­
miş ve terimleşmiştir.
vücûd-ı hârici a. (^jli j^j)
Zihninde dışında oluşan, ger­
çekte var olan “vücûd” için
kullanılan kelâm terimi.
vücûd-ı mutlak a. ( jlk«
jj^j) tas. Allah’m birliği ve
varlığmı ifade eden bu terim,
bütün varlık ve yokluk âle­
mini kucaklamaktadır.
vücûd-ı mümkin a. (j^
jjş.j) tas. Hz. Muhammed’in
varlığı.
vücûd-ı vâcib a. UaJj ^f)
tas. Hak teâlânın varlığı.
 697
vücûd-ı zihnî a. (^j j^j)
Yalnızca zihinde oluşan
“vücûd” için kullanılan ke­
lâm terimi.
vücûd-nâme a- (<-U j^j) \< Ar.
vücûd + F.nâme] tas. ed. Tasav­
vufî edebiyatta mutasavvıf şair­
lerin insanın Allah tarafından
yaratılışı ve bütün güzellikleri
insanda toplaması konusunu şi­
irleştiren eserler için kullandık­
ları ortak ad.
vücûh a. lAr.] fik. İslâm hu­
kukunda, ortakların ticarî tec­
rübe ve itibarmı ön plana alan iş
birliği ya da iş ortaklığı anla­
mmda fıkıh terimi.
vürûdi’l-hadîs
vücûh ve nezâ'ir a. (jilk j «^j)
[Ar.] Kur'ân-ı Kerîm’de bir ke­
limenin farkh yerlerde kazandı­
ğı farklı anlamları bütün yönle­
riyle inceleyen bilim dah ve bu
alanda yapılan çalışmalarm ne­
ticesinde ortaya çıkan eserlerin
ortak adı.
vürûd a. (j^J [Ar.] Hadis bilimin­
de, hadisin söylenmesi, oluştu­
rulması anlammda kullanılmış­
tır.
vürûdi’l-hadîs a. (6jjJI jjJ [Ar]
bk. esbâbü vürûdi’l-hadîs

Yahudilik öz.a. Semavî dinlerden,
Hz. Musa’nın Allah’ın elçisi ola­
rak insanlara tebliğ ettiği İlâhî
din.
yâ sîn a. (^ “Yâsîn suresi” (bk.
bu madde)nin başmda bulunan
ve kendi adlarıyla okunan harf­
ler için kullanılan terim, bk.
hurûf-ı mukatta'a
sürekli olarak kalbinden ve di­
linden düşürmemesi anlammda
terim, bk. Hâcegân
Yâfi'iyye a. (4iL) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 14. yüzyılda ortaya
çıkan ve Kâdiriyye tarikatinin
Abdullah b. Es'ad el-Yâfi'î (öl.
768 / 1367) ye nispet edilen bir
kolunun adı.

yâddâşt a. (&iljjL) [< F. yâd + yağmur duası a. Havaların kurak

dâşt] tas. Orta Asya’da yaygın gitmesi ve beklenen yağmurla-
olan Hâcegân silsilesi ve rm gelmemesi üzerine Allah’a
Nakşibendiyye tarikatinde yakarmak ve O’nun yardımım
sufînin kalbinin her an Hakk’m dilemek üzere yağmur yağması
huzurunda olması anlamında için toplu dua etme; Arapçası,
kullanılan bir terim. bk. “istiskâ”dır. Buhârî, “yağmur
Hâcegân duası” hakkında Hz. Peygam­
ber’in sözlerini kitabmda
yâdkerd a. (j_£ jL) [<F.yâd + kerd]
“Kitâbu’l-İstiskâ” başılığı altın­
tas. Orta Asya’da yaygm olan
daki bölümde toplamıştır (Sahîh-
Hâcegân silsilesi ve
i Buhârî ve Tercemesi, C. 2, s.
Nakşibendiyye tarikatinde
958-990).
sufînin mürşidinden aldığı zikri
Yahudî
Yahudi öz.a. f^^) ^r-l Hz. Mu­
sa’nın dinine mensup kimse.
Yahudî karşıthğı a. bk. antisemi-
tizm
yakaza a. fdL) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancında, sufînin ruhen uyanık
ve tetikte olması anlammda kul­
lanılmıştır.
yakîn a. fji) [Ar.] 1. “Kesin bilgi ve
inanç.” anlammda mantık, felse­
fe, kelâm, fıkıh, tasavvuf konu-
lannda geçen bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de yirmi sekiz ayette yer
almaktadır (bk. M.F.Abdülbâkî,
el-Mu'cem, “ykn” maddesi). Bun­
lardan dördü, farklı kelimeler
ile terkipler kurarak yeni terim­
ler oluşturur: “Vâkı'a suresi”
(56 / 95) nde “hakka’l-yakîn”
(bk. bu madde); “Tekâsür sure­
si” (102 / 5) nde “ilme’l-yakîn”
(bk. bu madde); yine “Tekâsür
suresi” (102 / 7) nde “ayne’l-
yakîn” (bk. bu madde) ve “Nisâ
suresi” (4 /157) nde Hz. İsâ’nm
öldürülmesi konusunda kullanı­
lan “katelehu yakînen” ibaresi.
2. tas. Tasavvuf inancmda, kalp­
te oluşan ve şüpheye yer verme­
yen bügi ve iman anlamındadır.
yakîniyyât a. (oûi) [Ar.] Doğrulu­
ğu kesin olan önermeler anla­
mmda felsefe ve mantık terimi.
yalan a. Bir konuda gerçeğe aykırı
haber veya bügi vermek, söyle­
nen söz gerçeğe uymamak an­
lammda terim; doğru ve gerçek
700
karşıtı. İslâm inancma göre ya­
lan, büyük günahlar arasmda
zikredümiş ve yasaklanmıştır.
Yüce Allah, Kur'ân-ı Kerîm’de
“Hac suresi” (22)nin otuzuncu
ayetinin sonunda, mealen
“...yalan sözden kaçının.” diye­
rek yalanm ne denli kötü oldu­
ğunu vurgulamıştır. Hz. Pey­
gamber de bir hadisinde, “Doğru
sözlülük iyiliğe, iyilik de cennete
yol açar. Kişi doğru söyleye söy­
leye Allah nezdinde sıddîklar de­
recesine çıkar. Yalan kötülüğe,
kötülük de cehenneme götürür.
İnsan yalancılık yapa yapa niha­
yet Allah’ın katında yalancılar
defterine yazılır.” (Riyâzü’s-
Sâlihîn, C. III, s. 123).
yâr a. (jL) [K] tas. “Dost, sevgili.”
anlammda olan bu söz başka ke­
lime ve terkiplerle yeni terimle­
rin oluşmasmı sağlar.
§ tam. yâr-ı bâkî a. (^L jL)
tas. Ebedî dost olan Aüah.
yâr-ı fânî a. (^U jL) tas. İn­
san.
yâr-ı gâr a. (jü jL) (mağara
arkadaşı) Hz. Peygamber’in
Mekke’den Medine’ye gizlice
hicret etmesi sırasında müş­
riklerden kaçmak ve korun­
mak üzere yanmda bulunan
Hz. Ebubekir üe Sevr mağa-
rasma sığınmaları ve orada
birkaç gün geçirmeleri olayı­
na telmih olarak Hz.
 701
Ebubekir için kullanılan la­
kap ve terim.
Yâsîn suresi a. (^^) [< Ar.
“Sûretü Yâsîn” (^ sj^)]
Kur’ân-ı Kerîm’in otuz altmcı,
iniş sırasma göre kırk birinci su­
resi olup “Cin suresi” (72) inden
sonra ve “Furkan suresi”
(25)nden önce Mekke dönemin­
de nazil olmuştur ve seksen üç
ayetten meydana gelmektedir.
Admı ilk ayetteki iki harften al­
maktadır. Surenin özünde, İslâm
dininin üç temel inancı olan
“tehid, nübüvvet, âhiret” konu­
lan, evrenin yaratıhşı, iman ve
küfür mücadelesi anlatılmakta­
dır. Bu surenin de içinde bulun­
duğu ve “mesânî” olarak adlan­
dırılan otuz surenin Hz. Pey-
gamber’e İncil yerine verildiği
hadislerde zikredilmiştir
i (Müsned, IV, 107). Ayrıca yine
hadislerde, “Yâsîn suresini gece­
leri okuyan kimselerin günahları
bağışlanır.” sözü bu surenin fazi­
letini açıkça ortaya koymakta­
dır. Hz. Peygamber’in “Yâsîn
suresi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4693-4696.
yatsı namazı a. Akşam namazı
vaktinin çıkışından, yani güne­
şin kızıllığının ardmdan oluşan
beyazlığm kaybolması ile başla­
yıp sabah namazmm vakti olan
tan yerinin ağarmaya başlaması
süresi içinde kılınan namaz. Bu
namaz, on üç rekât olup ilk dört
yazma
rekâtı sünnet, ikinci dört rekâtı
farz, sonra kılınan iki rekât son
sünnettir. Ardmdan üç rekât
“vitir namazı” (bk. bu madde)
olarak kılınır ve vaciptir. Yatsı
namazmm fazileti için Hz. Pey­
gamber, şunları söylemiştir:
“Eğer onlar ateme (yatsı) ve fecr
(sabah) namazlarındaki fazileti
bilir olsalardı (muhakkak ona
emekliyerek gelirlerdi) buyurdu”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, 2 /
626).
yazma a. İslâmî edebiyat gelene­
ğinde ve İslâm dünyasmda mat­
baanın ortaya çıkmasından ön­
ce, elle yazılarak kaleme alman
her tür kitap, risale, mektup,
levha ve belgeler için kullanılan
ortak ad ve terim. İslâmî yazma-
larm ilk örneğini Kur'ân-ı
Kerîm oluşturmuştur. Yazmala-
rm cilt, kâğıt ve ebat gibi fizikî
özelliği yanmda muhteva özel­
likleri de önemli yer tutar. Bir
yazmanm kimliğinin tespitinde
önemli yer tutan ve muhteva-
smda karşılaşılabilen özellikleri
şöyle sıralayabiliriz: Müellif
(genellikle yazmanın sebeb-i telif
bölümünde bulunur.), mürek­
kep, yazı (hat sanatının incelik­
lerini vermesi ve yazmanın tari­
hini tespit için önemli.), imlâ
(yazmanın tarihsel sürecini tespit
için önemli), tezhip (genellikle
yazmanın ilk sayfası ile bölüm
başlıklarında yer alır.), mukabe­
le kaydı (ilk defa Kur'ân-ı
Ye'cûc ve Me'cûc 702

Kerîm yazmalarında ırgalanan § tam. yed-i adi a. (Jal a) bk.

ve “durak” adı verilen küçük da­ yed-i emin
ire olup genellikle ayet, cümle ve­
yed-i beyzâ a. (^-Au aJ (be­
ya paragrafların sonuna konu­
yaz el) mec. Hz. Musa’nm
lur.), kıraat ve sema kaydı,
mucizelerinden olan ve göz­
mütâlaa ve tashih kaydı (genel­
leri kamaştıran beyaz eli. Fi­
likle esas esere başlamadan önce
ravun, Hz. Musa’dan bir mu­
yazmaların ilk sayfalarında
cize götermesini ister. Hz.
“zahriyye” denilen bölümlerde
Musa da elini koynuna sokup
yer alır.), temellük, tesâhüb,
çıkarmca pırıl pırıl parlayan
vakıf kayıtları (genellikle esas
bembeyaz eh ortaya çıkar.
esere başlamadan önce yazmala­
Onun dokuz mucizesinden
rın ilk sayfalarında “zahriyye”
biri olan bu olay, Kur'ân-ı
denilen bölümlerde yer alır.),
Kerîm’in “A’râf suresi”
fevâid kaydı (yazmanın başında
(7)nin 108. ayetinde, “Tâ hâ
veya sonunda bulunan boş sayfa­
suresi” (20)nin 22. ayetinde,
lara eserin sahibi veya okuyucu
“Nemi suresi” (27)nin 12.
tarafından düşülen notlar.), ke-
ayetinde, “Kasas suresi”
tebe kaydı (Yazmanın bir an­
(28)nin 32. ayetinde anlatıl­
lamda kimliğinin tespiti niteli­
maktadır.
ğindedir. Burada eserin yazarı ve
adı, yoksa müstensihin kimliği, yed-i emin a. (,>1 a) fık.
eserin yazıldığı veya istisah edil­ Osmanlı hukukunda, rehin
diği tarih ve dua bölümü). sözleşmesine göre tarafların
veya mahkemenin kendi ad­
Ye'cûc ve Me'cûc a. (^.U j ^u)
larına koruması amacıyla re­
[Ar.] İslâm dünyasında yaygın
hin malı bıraktığı güvenilir
söylentilerden oluşan ve
kimse.
Zülkarneyn döneminde ortaya
çıkan ve gelecekte kıyametin yed-i niyabet a. (cub a) huk.
kopmasına yalan dönemde de Başkasmm malını ona vekâ­
dünyada görünerek bozguncu­ leten elinde bulunduran
luk ve fesat ortamı yaratacağına kimse.
inanılan bir topluluk. yed-i süflâ a. (Jiu, a) tas.
yed a (a) [Ar.] (ç. b.eyâdi, eydî, Sadaka veren el.
yedân, yüdî) Sözlük anlamı, “El, yed-i ulyâ a. (LL a) tas. Al­
kuvvet, güç, kudret.” olan bu te­ lah’ın gücü ve kudreti.
rim, kudret, mülkiyet, hâkimiyet
anlammda Allah’a nispet edilen yed-i vâhid a. Uij a) Tekel.
zatî sıfatlarmdan biri.
 703
yed-i yümnâ a. (^ ^ tas.
Ukba.
yed-i yüsrâ a. (^^ ^ tas.
Dünya.
yedeyn a. (jjj.) [< F. + Ar.] tas.
Kuvvet ve kudret anlammda
kullanılan tasavvuf! terim.
Yemâniyye a. (ûh) [Ar.] Aşın Şiî
fırkalarından olup Yemân b.
Rebâb ile Muhammed b. Yemân
el-Kûfî’nin önderliğinde Allah’m
insan suretinde olduğu, yüzü dı­
şında her organının yok olaca­
ğını savunan cemaatler.
Yemeniyye a. (<1^) [Ar.] İslâm
tarikatlerinden olup 13. yy.’da
ortaya çıkan ve Ebû Muhammed
Afifüddin Abdullah b. Ali el-
Esedî (öl. 620 / 1223) ye nispet
edilen ve “Esediyye” adıyla da
anılan Kâdiriyye tarikatinin bir
kolu için kullanılan ad.
yemîn a. (j^ [Ar.] Bir kimsenin
kendi kararını ve kararlıhğmı
kuvvetlendirmek ve karşısmda-
kileri bu yolda ikna etmek için
Allah’m adını kullanarak söz
vermesi anlammda kullanılan
terim. Yemin’in geçerli olması
için ergenlik çağına ermiş ve
Müslüman olmak, yemin lafzmı
söylemek ve hiçbir baskı altmda
söylememiş olmak şartı aran­
mıştır. Bu konuda Kur'ân-ı
Kerîm’de bazı ayetler yer al­
maktadır. Bunlardan biri “Baka­
ra suresi” (2)nin 225. ayetinde
yemîn-i lağv
yer almaktadır. Burada yemin
konusunda mealen şu öğüt ve­
rilmektedir: “Allah sizi yeminle­
riniz için lağvden dolayı sorumlu
tutmaz. Fakat sizi kalblerinizin
azmettiği yeminler yüzünden
muâheze eder.. ”Flz. Peygamber
de yemin önemine işaret etmiş­
tir. Buhârî bu konuyu kitabınm
“Kitâbu’l-Eymân ve’n-Nuzûr”
(Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
14, s. 6511-6595) bölümünde top­
ladığı hadislerle incelemiştir.
§ tam. yemîn-i gamûs a.
O^hj^a jw) Geçmişte cereyan
etmeyen bir olay veya işin
yapıldığma veya geçtiğine da­
ir yapılan yemin için kullanı­
lan terim veya yalan yere
yapılan yemin. Bu yemin, sa­
hibini günaha yahut cehen­
neme daldırdığı, gams ettiği
için bu ad verilmştir. Bu ko­
nuda Hz. Peygamber şunları
söylemiştir: büyük günahlar
arasında saymıştır: “Büyük
günahlar: Allah’a şirk koş­
mak, ana ve babaya asi ol­
mak, haksız yere adam öl­
dürmek ve yalan yere yemin
etmek.” (Riyâzü’s-Sâlihîn, C. I,
s. 369) Bu tarz yemine,
“yemîn-i fâcire”, “yemîn-i
masbûre”, “yemîn-i sabr”
veya “yemîn-i zûr” gibi te­
rimler de kullanılmıştır.
yemîn-i lağv a. (jü j^) Bir
olay veya işin yapıldığını
yemîn keffâreti
zannederek, ağız alışkanlığı
ile yapılan yemin. Bu yemin­
de bir ahd veya kasd söz ko­
nusu olmamaktadır.
yemîn-i mün'akide a. (i4İ*«
j^) Gelecekte gerçekleşeceği
umulan bir olay veya iş üze­
rine yemin.
yemîn keffâreti a. Allah’m admı
anarak yemin eden kimsenin bu
yeminini bozması veya yerine
getirememesi durumunda öde­
mesi gereken bedeller için kul­
lanılan terim. Bu bedeller,
Kur’ân-ı Kerîm’de “Tahrîm su­
resi, 66 / 2 ve Mâ'ide suresi, 5 /
89”nde ifade edilmektedir. Buna
göre, bilerek yapılan yeminlerin
kefareti olarak on yoksul kimse­
yi yedirmek ve giydirmek veya
bir kölenin özgür olmasını sağ­
lamak ya da bunları yapamayan
kimsenin üç gün oruç tutması
öngörülmektedir.
yeni ahid a. bk. Ahd-i cedîd
ye's a. GAP [Ar.] 1. Allah’ın rahme­
tinden ve lütfundan umut kes­
mek anlamında kelâm terimi.
Böyle bir ruh hâlinin insanı kü­
für ve inkâra götürebileceği ifa­
de edilmiştir. 2. Ölüm korkusu­
nun ve sancılarının başlaması
ve hayattan umut kesilmesi an­
lammda kelâm terimi.
Yeseviyye a (ı^) [Ar.] İslâm
tarikatlerinden olup 12. yy.’da
ortaya çıkan ve Ahmed Yesevî
704
(öl. 562 / 1166) ye nispet edilen
Orta Asya coğrafyasmda etkin
olan bir tarikatin adı ve bunun
için kullanılan terim. Kökeni Hz.
Ali ve Hz. Ebubekir’e kadar uza­
nan bu tarikat, Orta Asya’dan
başlayarak Anadolu’ya kadar
uzanan coğrafyada, özellikle de
Türkler arasında manevî ba­
kımdan büyük etki yaratmıştır.
İnanç ilkeleri arasında, “tevhîd”
(bk. bu madde) i esas alan tasav­
vuf inancı, Kur'ân-ı Kerîm’e ve
sünnete bağlılık, şeriat ilkelerine
uyumlu bir tarikat anlayışı, hal­
vet ve zikre önem verme ön
planda gelmektedir.
Yesevîlik a. bk. Yeseviyye
yesrib a. GJL) [Ar,] Medine’nin
İslâmiyet’ten önceki adı.
yesribî a. G*.Aj) [< Ar. yesrib + 4]
Medine şehrine özgü, bununla
ilgili; Medineli.
Yesû'î öz.s. G^j-J [< Ar.yesü' + -î]
Hz. İsa’ya özgü, onunla ilgili,
Hristiyanlığa ait.
Yesû'iyye öz.s. (ujuu) [Ar.yesû'î
sözünün müennes (dişil) biçimi.]
bk. Yesû'î
yetim a. (^1 [Ar.] (ç. b. eytâm,
yetâmâ) fık Sözlük anlamı,
“Teklik, bir nesnenin tek vasfı
olması.” olan bu terim, babasını
yitirmiş olan ve ergenlik çağına
ermemiş bulunan bir çocuk için
kullanılagelmiştir. İslâm huku­
kunda ve inancmda yetimler sü-
 705
rekli korunmuştur. Kur'ân-ı
Kerîm’de mealen “Yetimleri ni­
kâh çağına geldikleri zamana
kadar gözetip deneyin. O vkit
kendilerinde bir akıl ve olgunluk
gördünüz mü mallarını onlara
teslim edin.” (Nisâ suresi, 4 / 6-7)
denilerek yetim hakkına ve on-
lann korunup gözetilmesine
vurgu yapılmıştır. Hz. Peygam­
ber de bir hadisinde, “Allahım!
Ben iki zayıf insanın, yetimin ve
kadının haklarına tecavüzden
men ve tahzîr ediyorum.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. I, s. 313) di­
yerek bu konudaki hassasiyetini
özellikle dile getirmiştir. Buharî,
“yetîm” konusunu kitabınm
“Kitâbu’l-Vesâyâ” başlıklı bö­
lümünde Hz. Peygamber’in ha­
dislerine dayanarak etraflıca in­
celemiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 6, s. 2610-2617).
yevm a. Ç^) [Ar.] (ç. b. eyyâm) 1.
“Gün, ruz, gündüz, nehar.” anla­
mındaki bu söz, başka kelime ve
terkiplerle yeni terimlerin
oluşması için kullanılmıştır. 2.
İslâmm temel inançlarından
olan “Âhiret” (bk. bu madde)
anlamında Kur'ân-ı Kerîm’de
pek çok ayette geçen terim.
§ tam. yevm-i arefe a. (il^
^jj) Arefe günü anlammdaki
bu söz, zilhicce ayının doku­
zuncu günü için kullanılan
terim. Hac ibadetinin temel
görevi olan “vakfe” (bk. bu
yevm-i meşhûd
madde) bu günde Arafat’ta
yapılmaktadır.
yevm-i aşüre a. G^ir. ^)
Aşure günü, Muharrem ayı-
nm onuncu günü.
yevm-i azîm a. ÇJu ^
yevm-i kıyâmet
yevm-i cezâ a. (I> ^) tas.
Kıyamet günü.
yevm-i hasret a. Uj-a.
bk. yevm-i kıyâmet
yevm-i haşr a. f^ ^ bk.
yevm-i cezâ
yevm-i hisâb a. ^jJ bk.
yevm-i cezâ
yevm-i kamerî a. (^^ ^
astr. Ay'ın meridyene gelme­
si ile oluşan zaman.
yevm-i kebîs a. G^uS ^jj)
astr. Artık gün.
yevm-i kesîb a. (^S tas.
Tasavvuf inancma göre Hak
teâlâ’nm cennette cemalini
göstereceği gün.
yevm-i kıyâmet a. GLî
Kıyamet günü.
yevm-i meşhûd a. Gj^ ^)
tas. Kıyamet gününde, bütün
insanların hazır bulunacağı
ve melekler ile insanlarm
uzuvlarmın yaptıkları amel­
ler için şehadet edeceği gün
için kullanılan terim. Bu söz,
Kur'ân-ı Kerîm’de “Hûd su-
yevm-i mevkıf
resi” (ll)nin 103. ayetinde
geçmektedir.
yevm-i mevkıf a. M5>>
tas. Kıyamet günü.
yevm-i mî'âd a. (jku ^) bk.
yevm-i cezâ
yevm-i mîsâk a. (jL^ ^
“kâlû belâ” {bk. bu madde)
günü için kullanılan terim,
ahd günü.
yevm-i nahr a. (^ ^) ç. b.
eyyâm-ı nahr (bk. bu madde)
yevm-i sa'âdet a. (ûjI*« ^)
Mutluluk günü.
yevm-i sakil a. (Ji ^1 bk.
yevmü’l-âhir
yevm-i su'âl a. (Jl> ^ bk.
yevm-i cezâ
yevm-i şekk a. (ati ^1 astr.
Hicrî takvime göre Ramazan
aymm iyi hesaplanamama-
smdan dolayı oluşan şüpheli
gün.
yevm-i şems a. ^1
astr. Güneş’in meridyene
gelmesi ile oluşan zaman.
Haftanın günleri:
yevmü’l-ahad a. (^l ^
Pazar.
yevmü’l-isneyn a. ^l ^)
Pazartesi.
yevmü’s-selâse a. Wiöl ^
Sah.
706
yevmü’l-erba'a a. (aj^l ^
Çarşamba.
yevmü’l-hamîs a. (j^iJI ^
Perşembe.
yevmü’l-cum'a a. (a«Jl ^
Cuma.
yevmü’s-sebt a. (*aJI
Cumartesi.
yevmü’l-âhir a. (>.^1 ^
Âhiret günü anlamında te­
rim.
yevmü’l-âzife a. (^yi ^) bk.
yevmü’l-âhir
yevmü’l-ba's a. (i»Jl ^ (di­
riliş günü) bk. yevmü’l-âhir
yevmü’l-bedr a. (jJI ^
Ayın doğduğu gün.
yevmü’l-cem' a. ({jJI ^
Kıyamet günü.
yevmü’d-dîn a. (jjJl ^) Kı­
yamet günü veya hesap gü­
nü. “O gün kimsenin kimseye
yardım edemeyeceği bir gün­
dür. O gün emir yalnız Allah’a
aittir.” (“İnfitâr suresi” 82 /
17-19)
yevmü’l-fasl a. tMl ^jj) bk.
yevmü’l-âhir
yevmü’l-feth a. (^l ^ 1.
Mekke’nin fethedildiği gün. 2.
Kıyamet günü.
yevmü’l-fitr a. OâJi
Ramazan Bayramı günü.
 707 Yezîdiyye

yevmü’l-fürkân a. (^lijüi yevmü’n-nefûr a. (j^l ^

^) bk. yevmü’l-cem' bk. yevmü’n-nefîr
yevmü’l-hak a. (jJl ^ bk. yevmü’t-tegâbün a. (^lüll
yevm-i kıyâmet ^jj) bk. yevm-i kıyâmet
yevmü’l-hasret a. Uj-Jl yevmü’t-telâkî a. Ç^^l ^)
^ bk. yevm-i kıyâmet Kıyamet günü.
yevmü’l-haşr a. (^iill ^ İs­ yevmü’t-tenâd a. (jUI ^1
lâm inancına göre, kıyamet bk. yevmü’t-telâkî
gününü ifade eden terim.
yevmü’l-va'îd a. (jxjll ^
yevmü’l-hisâb a. ÇLJI bk. yevmü’l-cem'
İslâm inancma göre, insanla­
rın âhirette sorguya çekile­ Yezîdiyye a. (^^1 [Ar.] İslâm
cekleri günü ifade eden te­ tarikatlerinden olup daha çok
rim. Türkiye’nin doğusunda, Irak ve
İran’da ortaya çıkan, bir görüşe
yevmü’l-hulûd a. GjUi ^ göre Farsça “Tanrı” anlammdaki
bk. yevmü’l-âhir “yezdân” sözünden hareketle
yevmü’l-hurûc a. (y>Jl ^1 “ezidî, izidî, izdi” olarak anılan;
bk. yevmü’l-âhir bir başka görüşe göre, Emevî ha­
lifesi Birinci Yezid’e bağlıkları
yevmü’l-ınkıtâ a. (^LküVl ^
ile bilinen bir cemaatin inancm-
bk. yevmü’l-âhir
dan hareketle faaliyetlerini sür­
yevmü’l-kıyâmet a. GLLîli düren bir topluluk için kullanı­
^^ bk. yevmü’l-âhir lan terim. İnanç ilkeleri arasm­
yevmü’l-mecmû a. (^>aJl da, “tevhîd” (bk. bu madde) e
fjj) bk. yevmü’l-âhir inanma, şeyh Adî b. Musafir’in
mürşit olduğunu benimseme,
yevmü’l-meşhûd a. (jj^JJl
Yezid b. Mu'âviye’nin dünyanm
^) bk. yevmü’l-âhir nuru olduğu inancına bağlanma,
yevmü’l-mev'üd a. GjcjJl yine önde gelen şeyhlerinden
^ bk. yevmü’l-âhir Melek Tavus’un Allah’m elçisi
olduğunu kabullenme ön planda
yevmü’l-nahr a. (>dl ^jj)
gelmektedir. Bunlara göre Al­
Kurban Bayrammm birinci
lah’m 1001 adı vardır ve en baş­
günü.
ta geleni de “Hâdî” adıdır. İba­
yevmü’n-nefîr a. (jâill ^jj) detlerinde ise namaz iki vakit
Hac ibadeti sırasmda hacıla- (sabah ve akşam) olarak kılm-
rm Mina’dan Mekke’ye dön­ maktadır. Oruç genel olarak ara­
dükleri gün. lık aymda üç gün olarak tutulur;
Yezîdîlik
ayrıca dinî liderler yirmi gün
aralık aymda, yirmi gün de
temmuz aymda olmak üzere
yılda 40 gün oruç tutarlar. Hac
ibadeti, Adî b. Musafir’in türbe­
sini 20-30 eylül günlerinde ziya­
ret ederek gerçekleştirirler.
Nevruzda ve 24-29 temmuz gün­
lerinde olmak üzere yılda iki kez
dinî bayramlan vardır.
Yezîdîlik a. bk. Yezîdiyye
yokluk a. Yok olma, sürekli veya
kalıcı . olmama; eşanlamlısı
“adem” (bk. bu madde), “fenâ”
(bk. bu madde), “bekâ” (bk. bu
madde) ve “vücûd” (bk. bu
madde) karşıtı. Bu terim tasav­
vuf inancında, insanın maddî
varlığından sıyrılarak Allah’a
ulaşması, sürekli yüce varhğm
özünde kendini yok etmesi du­
rumu için kullanılmıştır.
yolculuk duası a. Bir kimsenin
seyahate çıkarken okuması salık
verilen dua. Bu dua şöyle:
“Tevekkeltü alâllahi ve lâ hav­
le ve lâ kuvvete illâ billâhi’l-
aliyyi’l-azîm.”
Yûnus suresi a. (^^j^^jj) [< Ar.
“Sûretü Yûnus” (^Aa »ji“)l
Kur'ân-ı Kerîm’in onuncu, iniş
sırasına göre elli birinci suresi
olup “tsrâ suresi” (17)nden
sonra ve “Hûd suresi” (ll)nden
önce Mekke döneminde nazil
olmuştur ve yüz dokuz ayetten
meydana gelmektedir. Adını 98.
ayette Yunus peygamberin say-
708
gınlığmdan dolayı almıştır. Su­
renin özünde Allah inancı,
Kur'ân-ı Kerîm’i tanıma ve
bunlara inanmayanlarm hüsra­
na uğrayacağı anlatılmaktadır.
Hz. Peygamber’in “Yûnus sure-
si”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 9, s.
4376-4387.
Yûsuf suresi a. (^^ ui^)
\<Ar. “Sûretü Yûsuf” (J^ sj^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in on ikinci, iniş
sırasma göre elli üçüncü suresi
olup “Hûd suresi” (ll)nden
sonra ve “Hicr suresi” (15)nden
önce Mekke döneminde nazil
olmuştur ve yüz on bir ayetten
meydana gelmektedir. Admı
dördüncü ayetten başlayıp 101.
ayetin sonuna kadar süren Yu­
suf kıssasından almaktadır. Su­
renin geliş sebebi, sahabilerin
Hz. Peygamber’den kıssa niteli­
ğinde ayetler okumasmı isteme­
si, O’nun da kendisi gibi acılar
çeken Yusufun hikâyesini örnek
olarak anlatması ve sonunda da
yine onun gibi huzura ermesi
gösterilmiştir. Surenin özünde
Yusuf kıssası anlatılmakta, sonu
ise bir kıssadan hisse niteliğin­
dedir: “And olsun ki peygamber­
lerin kıssalarında akıl sahipleri
için büyük ibretler vardır...” Hz.
Peygamber’in “Yûnus sure­
sinin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4466-4479.
zâbitûn a. (j^La) [Ar.] Hadis
biliminde, hafıza ve zabt bakı-
mmdan kusuru bulunmayan
hadis ravîleri.
zabt a. (U.A) [Ar.] Hadis biliminde,
ravînin hocasından öğrendiği
hadisi, değiştirmeden veya te­
reddüde düşmeden başkasma
rivayet edinceye ve kitabına
kaydedinceye kadar ezberinde
saklaması.
§ tam. zabt-ı gayr-ı tâm a. Çü
ji U..A) Rivayet edilecek ha­
disin birtakım kusurlarının
bulunması.
zabt-ı kitâb a. Ç |j^ ^jj^J
Ravînin kitabmda verdiği
hadisi aldığı andan başlaya­
rak başkalarma aktarmcaya
kadar geçen süre içinde her­
hangi bir değişikliğe uğrat­
madan saklaması.
zabt-ı sadr a. (jo-a L-â)
Ravînin ezbere rivayet ede­
ceği hadisi belleğinde iyi ko­
ruması.
zabt-ı tâm a. (^b U2) Riva­
yet edilecek hadisi hiçbir za­
rara uğramayacak biçimde
korumak.
zâcirât ç. a. (ol^.Ij) [Ar.] Gök ci­
simlerinin belli bir düzende ha­
reket etmeleri konusunda görev­
lendirilmiş olan melekler.
(Sâffât suresi, 37 / 2).
zâhid a. (x»ij) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, dünya işlerine ve
malma mülküne itibar etmeyen,
kendisini bütünüyle Allah’m
dostluğuna veren, âhiret inancı­
nı ön planda tutan sufî için kul­
lanılan terim.
Zâhidiyye a. (^Ij) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 14. yüzyılda ortaya
Zâhir
çıkan ve İbrahim Zâhid-i
Geylânî (öl. 700 /1301) ye nispet
edilen Ebheriyye’nin kolların­
dan birinin adı.
Zâhir a. (^LL) [Ar.] Sözlük anlamı
“Ortaya çıkmak, üstün olmak, ga­
lip gelmek, belirgin olmak.” olan
bu söz, “esmâ'ü’l-hüsnâ” (Al­
lah’ın güzel isimleri)dan olup
“Her şeye üstün olan, ulu ve yüce
olan.” anlamındadır. Kur’ân-ı
Kerîm’de “Hadîd suresi”
(57)nin üçüncü ayetinde “ez-
Zâhirü ve’l-bâtınü” biçiminde
Allah’a nispet edilmektedir.
“Zâhir” adı, Allah’m doksan do­
kuz ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki listede
de yer almıştır (Tirmizî,
“Da'avât”, 82; İbn Mâce, “Du’â”,
10).
zâhir a. (>>üj) [Ar.] 1. fık. Yalnızca
işitilmek suretiyle algılanan la-
fızlarm kendisiyle kastedilen an­
lamı açık biçimde ifade eden
sözler. 2. tas. Sufî inancına göre
varlığın sıfatlarmdandır ve ev­
rende görünen her şey Allah’ın
tezahürüdür. Çünkü ondan baş­
ka hiçbir gerçek ve görünen var­
lık yoktur; “bâtın’ın zıddı.
Zâhiriyye a. («Û^üi) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 9. yüzyılda ortaya
çıkan ve Dâvûd b. Ali ez-Zâhirî
(öl. 270 / 884) ye nispet edilen fı­
kıh mezhebinin adı ve bunun
için kullanılan terim. İslâm hu­
kuk tarihinde büyük mezhep­
710
lerden sonra ortaya çıkan bu ta­
rikat, fıkıhta “re'y” (bk bu mad­
de) konusunda en aşırı karşı du­
ruş noktasmda en uç seviyede
yerini almıştır. Bu konumuyla
da bir ekol olma kimliğini ka­
zanmıştır. Başlangıçta Bağdat ve
yöresinde taraftar bulan bu
ekol, Batı’da Endülüs coğrafya-
sma kadar uzanmış, geniş bir
taraftar kitlesine ulaşmıştır.
Zâhirîlik a. bk. Zâhiriyye
Zâhirî mezhebi a. bk Zâhiriyye
zahriyye a (<û>Aİi) [Ar.] İslâmî el
yazması eserlerinde, genellikle
temellük kaydmın bulunduğu ve
esas metnin başladığı sayfanm
arka yüzü.
za'îf a. (. j.«.h [Ar.] Hadis bilimin­
de, sahih hadisin şartlarmdan
birini veya birkaçını taşımamak­
la beraber “mevzû” (bk. bu
madde) olduğu da söylenmeyen
hadisler.
zâkir a. (j£lj) [Ar.] 1. Anan, hatırla­
yan, dile getiren, zikreden an­
lamında terim. 2. tas. Tasavvuf
ehli arasmda yapüan zikir ayi­
nini yöneten, İlâhîler okuyarak
coşku ve heyecanın doruk nok­
taya ulaşmasma yol açan sufî.
zâlim a ÇJ&) [Ar.] (ç. b. zâlimin,
zâlimûn) İslâm inancma göre,
“zulüm” (bk. bu madde) çerçe­
vesinde olan söz, eylem veya
davranışları sergileyen kimse­
ler. Bu söz, teklik ve çokluk bi-
 711
çimleriyle Kur'ân-ı Kerîm’de
135 ayette yer almaktadır (.bk.
M.F.Abdülbâkî, el-Mu'cem, “zlm”
maddesi). Bunlarm en çarpıcı
olanı, “Hûd suresi” (18)nin on
sekizinci ayetidir: “Haberiniz ol­
sun ki Allah’ın la'neti zâlimlerin
üzerindedir.” Aynı hükmü Hz.
Peygamber de bir hadisinde zik­
retmiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 5, s. 2261).
zalûm a. Ç^) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de iki ayette (“İbrahim
suresi” (141 34 ve “Ahzâb sure­
si” (33 / 72) geçen ve “Çok zâlim
kimse.” anlamında insana nispet
edilen terim.
zâmin a. (>Li) [Ar.] fık. İslâm hu­
kukunda, bir kimseye veya bir
şeye kefil olma.
zam, -mmı a. (^) [Ar.] fık. Sözlük­
lerde, “Artırmak, yükseltmek, ek­
lemek.” anlammda kullanılmış­
tır.
§ tam. zamm-ı sûre a. Gj^
^) İslâm’m aslî ibadetlerin­
den olan “namaz” (bk. bu
madde)da ayakta iken
“Fâtiha suresi” (l)nden son­
ra bir sure veya üç ayet ya da
kısa bir sure okumak anla­
mmda terim. Hanefi mezhe­
bine göre, farz namazlarmın
ilk iki rekâtında, öteki na­
mazların her rekâtında iken
“Fâtiha suresi” (l)nden son­
ra “zamm-ı sûre” okumak
vaciptir.
zarûriyyât
zarb a. (^^) [Ar.] Hadis biliminde,
hadis yazarken yanlışlıkla faz­
ladan yazılan harf, kelime veya
ibarenin üzerine bir çizgi çekme
veya belirli işaretler koyma iş­
lemi.
Zâriyât suresi a. (^^_^ oLjlj) [<
Ar. “Sûretü’z-Zâriyât” (oLjlJl Sj
_^)] Kur'ân-ı Kerîm’in. elli bi­
rinci, iniş sırasına göre altmış
yedinci suresi olup “Ahkâf su­
resi” (46)nden sonra ve “Gâşiye
suresi” (88)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
altmış ayetten meydana gelmek­
tedir. Adını ilk ayetteki ilk söz
olan “zâriyât” (savuranlar, tozu
dumana katanlar) tan almakta­
dır. Surenin özünde, İslâm akai­
dinin üç temel ilkesini oluşturan
“tevhid, nübüvvet, âhiret” konu­
ları üzerinde durulmakta ve Hz.
Muhammed’in öteki peygamber­
lerden üstün oluşu vurgulan­
maktadır. Hz. Peygamber’in
“Zâriyât suresi”nin tefsiri için
bk Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi,
C. 10, s. 4788-4792.
zarûrât-ı dîniyye a. (âıj ol^)
[Ar.] İslâm akaidinde, sübûtu ve
delâleti kesin nasla sabit olan
dinî konular.
zarûriyyât ç. a. fcLjj>) [Ar.] fik
1. İslâm dininin toplum ve birey­
ler için vazgeçilmez gördüğü
değerlerin korunmasıyla ilgili
düzenlemeler ve bunlann sağ­
ladığı faydalar konusunu ifade
zât
eden terim. 2. Dinin hedeflediği
yararlan içeren “zarûriyyât,
hâciyât, tahsiniyyât” üçleme­
sindeki en üst düzey konu ve
değer için kullanılan terim.
zât a. (olj) [Ar.zû sözünün müennes
(dişil) biçimi] (ç. b. zevât) 1. Sa­
hip, malik (kadm) veya bir şeyin
kendisi ya da özü. 2. Tamlama
biçiminde kullanıldığı zaman
söze “-lı veya -gil, -giller” kav­
ramı kazandınr.
§ tam. zât-i âlî a. (^U olj)
Yüce ve saygm kimse.
zât-ı baht a. (o^ olj) tas.
İlâhî makamlarda teklik mer­
tebesi.
zât-ı devletleri a. (^jj olj)
Saygı ve ululama sözü.
zât-ı fehâmet-penâhî a.
olj) Sadrazam için
söylenen hitap sözü.
zât-ı haşmet-penâhî a.
(^Lı^ olj) Padişah için
söylenen hitap sözü.
zât-ı hümâyûn a. (^U olj)
bk. zât-ı şâhâne
zât-ı ilâhiyye a. (^Jl olj) tas.
İlâhî vasıflarda teklik merte­
besi.
zât-ı kibriyâ a. (LjjS olj) Al­
lah.
zât-ı muhterem a. Ç.yia^ olj)
Saygm veya saygıdeğer kişi.
712
zât-ı mutlak a. (jlk. olj) bk.
vücûd-ı mutlak
zât-ı risâlet-penâhî a. (^L
olLj olj) Hz. Muhammed.
zât-ı sâmî a. (^L olj) Sad­
razam.
zât-ı şâhâne a. (.GULi olj)
Padişah.
zât-ı vâlâları a. (^Vlj olj)
bk. zât-ı devletleri
zâtî sıfatlar a. Allah’m doğrudan
doğruya zatmı niteleyen sıfatlar
için kullanılan terim. Bunlar,
“vücûd” (bk. bu madde), “kı­
dem” (bk. bu madde), “bekâ”
(bk. bu madde), “vahdâniyyet”
(bk. bu madde), “muhâlefetün
li’l-havâdis” (bk. bu madde),
“kıyâm bi-nefsihi” (bk. bu mad­
de) olmak üzere altıdır, “selbî
ve tenzîhî sıfatlar” karşıtı.
zâviye a. (^Ij) [Ar.] İslâmî gelenek
içinde, belli bir merkezde bir
şeyhin yönetiminde ve disiplini
çerçevesinde tasavvuf eğitimi
veren kurumlar.
zayıf a. bk. zayıf hadis
zayıf hadis a. Hadis biliminde,
sahih ve hasen hadisin şartla­
rından birini veya birkaçını ta­
şımayan hadisler için kullanılan
terim.
zebânî a. (^Lj) [Ar.] İslâmî inanca
göre, müşrikleri ve günahkâr
kimseleri cehenneme yönlendi-
 713
ren ve bu yerin yönetimini üze­
rinde bulunduran melekler. Bu
söz, Kur’ân-ı Kerîm’in “Alâk
zekât a. (0Ü3) [Ar.] îslâm’m beş
suresi” (96)nin 18. ayetinde “ce­
hennemin azap melekleri” anla­
mmda geçmektedir.
Zebûr öz.a. (^3) I4N (Ç- ^- zübûr)
Hz. Davud’a vahy olunan semâvî
kitap için Kur'ân-ı Kerîm’de ge­
çen terim. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’in üç ayetinde (“Nisâ su­
resi” (4 /163) “İsrâ suresi” (17 /
55) “Enbiyâ suresi” (21 / 105)
teklik biçiyle, altı ayetinde ise
(“Âl-i imrân suresi” (3 / 184),
“Nahl suresi” (16 / 44), “Şu’arâ
suresi” (26 /196), “Fâtır suresi”
(35 / 25), “Kamer suresi” (54 /
43, 52) çokluk biçimiyle yer al­
makta ve Dâvûd peygambere
nispet edilmektedir.
zecr a. (^j) [Ar.] Gelecekten bilgi
edinmek amacıyla uçurulan kuş­
lardan sağa dönenlerin uğur ge­
tirdiğini sola dönenlerin ise
uğursuzluk getirdiğini ifade et­
mek üzere kullanılmıştır.
Zehebiyye a. (4*j) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 15. yüzyılda ortaya
çıkan ve Sühreverdiyye (bk. bu
madde) kollarmdan Kübreviyye
(bk. bu madde) tarikatinin Ab-
dullah-ı Berzişâbâdî (öl. 872 /
1468) ye nispet edilen bir kolu
için kullanılan terim.
Zehrâveyn a. (j^l^j) [Ar.] Kur'ân-
ı Kerîm’in “Bakara suresi” (2)
zekât-ı hakîkî
ile “Âl-i imrân suresi” (3) için
kullanılan ortak ad.
şartmdan biri olan ve dinen var­
lıklı olan bir Müslüman’ın ihti­
yaç fazlası malmdan muhtaç
kimselere verimek üzere ayrılan
mal veya para karşıhğı olan sa­
daka. Bu ibadet, İslâmî inanca
göre farz olup "sadaka” aynı ni­
teliktedir. Yani bu terim, "sada­
ka” (bk. bu madde) ile eşanlamh
olarak kabul görmektedir.
Kur'ân-ı Kerîm’de otuz ayette
yer ahrken bunlardan yirmi ye­
disinde, yine İslâmî inanca göre
farz olan “namaz” (bk. bu mad­
de) ile birlikte zikredilmektedir.
“Zekâf’m şartları, yani bu iba­
detin farz oluş sebepleri arasm­
da öncelikle şu hususlar göze­
tilmektedir: Zekât verecek kimse
öncelikle Müslüman olmalı, hür
olmalı, ergenlik çağma gelmiş
aklî melekesi yerinde olmalıdır.
Ayrıca mal varlığının yeterli dü­
zeyde olması da vücûbî şartlar
arasında söz konusudur. Buhârî,
“zekât” konusunu kitabınm
“Kitâbu’z-Zekât” başlıklı bölü­
münde Hz. Peygamber’in hadis­
lerine dayanarak etraflıca ince­
lemiştir (Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 3, s. 1320-1432).
§ tam. zekât-ı hakîkî a.
(^ 0^3) tas. Tasavvuf
inancma göre, Hak yolunda
kendini feda etme.
zekât-ı hâriç
zekât-ı hâriç a. (^jL. 0K3)
Tarım alanında, yağmur suyu
veya akarsu yöntemi ile su­
lanan araziler üzerinden alı­
nan zekât.
zekâtü’l-fitr a. (jkül oKj) fik.
Pıtır sadakası, ramazan ayı
içinde verilmesi uygun görü­
len zekât.
zekere a. (_£j) [Ar.] Hadis bilimin­
de, ravînin bir hadisi hocasm-
dan işitme, okuma veya vicade
gibi yollardan biriyle aldığmı
ifade eden terim.
zelle a. («dj) [âr.] İslâmî inanca gö­
re, bir mükellefin herhangi bir
kasdı olmadan yaptığı yanlışı
veya işlediği günahı ifade etmek
üzere kullanılmıştır.
§ tam. zelletüT-kâri' a. Calili
<Jj) bk. zeUetü’l-Kur'ân
zelletü’l-Kur'ân a. (jijül <T>)
İslâmî ibadetler arasmda,
özellikle de namazda okunan
ayetlerde dil sürçmesi,
unutma, metinde atlama
yapma veya okuma hatasına
düşme gibi kusurlar ya da
yanhşhklar yapma.
Zelzele suresi a. (^ »J3I3) bk.
Zilzâl suresi
zemm a. Çj) [Ar.] Bir kimseyi kötü
veya çirkin yönleriyle değerlen­
direrek yerme, tenkit etme, aşa­
ğılama veya kmama anlammda
ahlâk terimi.
714
Zemîmiyye a. (û^j) [Ar.] Hz. Pey­
gamber döneminde, insanları
ilâh olarak niteledikleri Hz. Ali
adına hakka davet etmesi gere­
kirken kendini ön plana çıkar­
dığı gerekçesiyle Hz. Muham­
medi kınayan aşırı gruplar.
zemzem a. Ç>j) [Ar.] Müslüman
halkm büyük değer verdiği ve
saygı duyduğu Kâbe yakınlarm-
da çıkan su. Bu su içilirken şu
duanm okunması yaygın bir
inançtır: “Allahümme innî
es'elüke ilmen nâfi’an ve
rızkan vâsi'an ve şifâ'en min
külli dâ'in.” (Allahım! Senden
faydalı ilim, bol rızık ve her derde
deva ve şifa istiyorum.)
zemzem suyu a. bk. zemzem
zenâdıka a. (ÜJÜ3) [F. zındîk’in
Arapça kurallara göre yapılan ç.
b.] bk. zındık
zenb a. (^13) [Ar.] bk. günah
zerâyi ç. a. (^Ijj) [Ar. zeri’a’nın ç.
b.] fik. İslâmî ibadetlere ilişkin
hükümler çıkarmada kullanılan
delillerden olup harama yol
açan konulann “haram” (bk. bu
madde), helâle vasıta olan işler
veya davranışlara “helâl” (bk.
bu madde), vacip için gerekli
olan şeyler için “vâcib” (bk. bu
madde) olmasmı ifade eden te­
rim.
zerî'a a (u.jj) [Ar.] (ç. b. zerâyi)
bk. zerâyi
 715
Zerkûbiyye a. (4^) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 13. yüzyılda ortaya
çıkan ve Sühreverdiyye tarikati­
nin İzzeddin Mevdûd b. Mu-
hammed ez-Zerkûb (öl. VII. /
XIII. yy) a nispet edilen bir kolu
için kullanılan ad.
zerre a. (»>) [Ar.] Kur'ân-ı Kerîm
ve hadislerde geçen ve varlıkla­
rın en küçük parçalarmı veya en
basit davranışları ifade eden te­
rim.
Zerrîntâc a. (^t Û^jj) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 19. yüzyılda ortaya
çıkan Bâbîliğin kurucusu Mirzâ
Muhammed-i Şîrâzî’nin ileri ge­
len taraftarlarından olan Ümmü
Selmâ Fâtımâ (öl. 1268 / 1852)
için kullanılan lakap.
Zerrûkıyye a. Gû^j) [AN İslâmî
tarikatlerden “Şâzeliyye” (bk.
bu madde)nin 15. yüzyüda orta­
ya çıkan ve Ahmed Zerrûk el-
Fâsî (öl. 899 /1493) ye nispet edi­
len bir kolu için kullanılan ad.
zevâ'it, -di ç. a. (jSIjJ [Ar.
zâ'ide’nin ç. b.] 1. Eşyada sonra­
dan oluşan fazlalık, ürün veya
değer artışı için kullanılan te­
rim. 2. Hadis biliminde, bazı ha­
dis kitaplarmda yer almasma
karşm yaygm ve saygm kaynak­
larda bulunmayan rivayetleri
bir araya getiren eserler için
kullanılan ortak ad.
zevâ'it kitapları ç. a. Hadis bili­
minde, bir hadis kitabının başka
zevi’l-kurbâ
bir hadis kitabı ile karşılaştırıla­
rak ilkinin İkincisinden fazla
olan hadisleri dikkate alarak
yeni bir kitap oluşturma işlemi.
zevâ'it sünnetler ç. a. Hz. Peygam­
ber’in Allah’m elçisi olarak sun­
duğu dinî tebliğler dışında kalan
söz ve davranışları.
zevâ'it tekbirleri ç. a. Bayram na-
mazlarmda normal tekbirlerin
dışmda fazladan alman altı tek­
bir.
zevâl a. (Jljj) [Ar.] Bazı dinî ibadet­
lerin vaktini tespit etmede kul­
lanılan ve güneşin tepe nokta-
smda bulunduğunu ifade eden
terim.
zevâl vakti a.bk. öğle namazı
zevç a. (^jj) [Ar.] bk. zevce
zevce a. (^ [Ar.] Evli kadm.
Kur’ân-ı Kerîm’in hem erkek
hem de kadın için “zevç” sözü
kullanılmış; ayrıca bunun ikilik
ve çokluk biçimleri de yine
Kur'ân-ı Kerîm’de yer almıştır
(bk. M.F. Abdülbâkî, el-Mu'cem,
“zvc” maddesi).
zevi’l-erhâm a. ÇLj^ı^j) [Ar.] fik.
İslâm hukukuna göre, ölenin
“ashâb-ı ferâ'iz” (bk. bu madde)
ve “asabe” (bk. bu madde) dı-
şmda kalan ve kan bağı ile hı­
sımlığı bulunan kimseler.
zevi’l-kurbâ a. (ijili^j) [Ar.] ftk.
İslâm hukukunda, yakm akraba­
lık anlamında kullanılmıştır.
zevk
zevk a. (jjj) [Ar.] tas. Tatma duy­
gusu veya keşif ya da ilham yo­
luyla kalbin hakikate ermesi ya
da bu yolla kalbe ulaşan İlâhî
bilgi.
Zeydîlik a. bk. Zeydiyye
Zeydiyye a. (^j) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 8. yüzyılın başla-
rmda Kûfe’de ortaya çıkan,
Tâberistan, Irak ve özellikle de
Yemen coğrafyasmda yaygın
olan bir Şiî cemaati için kullanı­
lan terim. Görüşleri itibariyle
“Mu’tezile" (bk. bu madde) fır­
kasının düşünceleriyle paralel­
lik gösteren bu cemaat günümü­
ze kadar gelmiş ve yoğun olarak
Yemen bölgesinde, San’a ve
Sa’de yöresinde kültürlerini de­
vam ettirmektedirler.
zeyil, -yli a. (Jjj) [Ar.] İslâmî edebi­
yatta, bir eseri muhteva veya ta­
rihi süreç içinde ele alarak eksik
ya da hatah yerlerini düzelterek
tamamlamak, ilâveler yaparak
zenginleştirmek amacıyla yeni­
den düzenlemek işi için kullanı­
lan ortak ad.
Zeyla'iyye a. (9LJ) [Ar.] İslâmî
tarikatlerden 14. yüzyılın başla-
rmda ortaya çıkan ve Kâdiriyye
(bk. bu madde)nin Ebû’l-Abbas
Safiyüddin Ahmed b. Ömer ez-
Zeyla'î el Ukaylî (öl. 704 / 1305)
ye nispet edilen bir kolu için kul­
lanılan ad.
716
Zeyniyye a. («İv») WrJ İslâmî
tarikatlerden 15. yüzyılın başla­
rında ortaya çıkan ve
Süreverdiyye (bk. bu mad-
de)nin Zeynüddin el-Hâfî (öl.
838 / 1435) ye nispet edilen bir
kolu için kullanılan ad.
zıddeyn a. (j/a^) [Ar.] tas. Vücutta
bir arada bulunmakla birlikte
zaman ve mekânda bir arada
bulunmayan nesne veya durum­
lar için kullanılan terim. Ateş ile
su birbirine zıt olmakla birlikte
vücutta bir arada bulunurken
dışarıda aynı yerde bir arada
bulunması mümkün değildir.
zıhâr a. (jl$b) [Ar.] fik. Evli bir er­
keğin, karısmı annesine veya
nikâhı düşmeyecek bir başka
yalan akrabasına benzetmesi
anlammda fıkıh terimi. Bu konu,
Kur'ân-ı Kerîm’de açıkça dile
getirilmekte ve kmanmaktâdır.
Şöyle ki “Mücadele suresi”
(58)nin ilk iki ayetinde Allah,
mealen “ (Ey Muhammed) Kocası
hakkında seninle tartışan ve Al­
lah’a şikâyette bulunan kadının
sözünü Allah işitmiştir. Zaten Al­
lah konuşmanızı işitir. Doğrusu
Allah işitendir, görendir. İçinizde
karılarına zıhar yapanlar bilsin­
ler ki eşleri anneleri değildir. An­
neleri onları doğuranlardan baş­
kası değildir... ” demektedir. Bu­
na göre Allah, “zıhâr” konusunu
asla hoş karşılamamaktadır.
 717
zıhâr keffâreti a. Bir müminin
“zıhâr” kusuru işlemesi duru­
munda, karısı ile cinsel ilişkiye
girmeden önce bu kusurun be­
deli olarak bir köle azat etmesi
veya iki ay oruç tutması ya da
altmış fakiri doyurması öngö­
rülmektedir (“Mücâdele sure­
si”, 58 / 3).
zındık a. (&&$ [< F. zendîg] Ev­
renin en eski dönemlerde yara-
tıldığmı savunan, Allah’ı ve
O’nun birliğini ve âhireti inkâr
etmekle beraber inanmış gibi
davranan iki yüzlü ve itikadı
bozuk kimseler.
zîc a. (gj) [< F. zeyc] İslâmî edebi­
yatta ve bilim tarihinde astro­
nomide kullanılan cetvellere ve­
rilen ad.
zihin, -hni a. (>j) [Ar.] fik. İslâm
fıkhında, idrak yeteneği veya
kavrama gücü anlamında bir te­
rim.
zikir, -kri a. (>j) [< Ar.zikr] (ç. b.
ezkâr) Genellikle tarikat ehli
arasında, tekkelerde veya tasav­
vuf yolunda sıkça baş vurulan
Allah’ı anma, hatıra getirme,
yad etme veya unutmama, bu
yolla gafletten kurtulma anla­
mmda terim. Kur'ân-ı Kerîm’de
“zikir”in önemi faydaları üze­
rinde pek çık ayet yer almakta­
dır. Bunlardan biri, “Cum'a su­
resi” (62)nin onuncu ayetinde
yer alan, mealen “Allah'ı çok
zikredin ki felah bulasınız.” iba­
zilhicce
residir. Aynı durum, hadisler
için de söz konusudur. Hz. Pey­
gamber zikrin en faziletlisini
ifade ederken şunu söylemiştir:
“Zikrin en faziletlisi Lâ ilâhe illâl-
lah Kelime-i Tevhididir.”
(Riyâzü’s-Sâlihîn, C. III, s. 39).
§ tam. zikr-i alenî a. (^^j)
Açıkça yapılan zikir, derviş­
lerin tekke veya dinî bir top­
lantıda toplu zikir çekmesi.
zikr-i cehrî a. (^>j) Yük­
sek sesle yapılan zikir.
zikr-i cemîl a. (J^^Sj) 1.
Övme, iyilikle yad etme. 2.
Okullarda çocuklara verilen
mükâfat.
zikr-i dâ'im a. (^b jij) tas.
Dilden düşürülmeyen zikir,
salikin sürekli diline doladığı
zikir anlamında tasavvuf te­
rimi.
zikr-i hafi a. O^jSj) Gizli
yapılan zikir.
zikr-i kalhî a. (^Jj>j) Yürek­
ten, içten yapılan zikir.
zikr-i kıyâm a. ÇLî_£ j) Ayak­
ta yapılan zikir.
zikr a. (/j) [Ar.] Kur’ân-ı Kerîm’i
nitelemek için kullanılan terim.
zikrullah a. (di jSj) [Ar.] Sürekli
Allah’ı dil ve kalp ile anma.
zilhicce a. (ZLji jj) [Ar.] Sözlük
anlamı “Hac ayı” olan bu söz,
Hicrî takvimde yılm son ayı ve
zilhicce orucu
dört haram aydan biri için kul­
lanılan ad.
zilhicce orucu a. Genellikle zilhic­
ce aymın ilk dokuz gününde tu­
tulan oruç.
zilka'de a. (»jûll jj) [Ar.] Hicrî tak­
vimde yılın on birinci ayı ve
dört haram aydan biri için kul­
lanılan ad.
zillet a. (Jj) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de geçen ve insanm aşa­
ğılanmasına yol açan zayıf ve
itibarsız durum veya konum.
zilyetlik a. fık. İslâm hukukunda,
malik sıfatıyla veya malik gibi
bir mal üzerinde istediği gibi ta­
sarruf etme amacıyla kurulan fi-
üî hâkimiyet.
Zilzâl suresi a. (^ oj^ Jljlj) [<
Ar. “Sûretü’l-Zilzâl” (JI3I5II s_»-)]
Kur'ân-ı Kerîm’in doksan do­
kuzuncu, iniş sırasına göre dok­
san üçüncü suresi olup “Nisân
suresi” (40)nden sonra ve
“Hadîd suresi” (42)nden önce
Mekke döneminde nazü olmuş­
tur ve sekiz ayetten meydana
gelmektedir. Adını ilk ayetin son
kelimesinden almaktadır. Sure­
nin özünde, kıyametin kopacağı
ve âhiret gününde insanlarm
dünyada iken işledikleri ameller
için hesaba çekilecekleri anla­
tılmaktadır. Bu sureye “Zelzele
suresi” de denilmiştir. Hz. Pey­
gamber’in “Zilzâl suresi”nin
718
tefsiri için bk. Sahîh-i Buhârî ve
Tercemesi, C. 11, s. 5033-5035.
zimmet a. (olj) [Ar.] fik. İslâm hu­
kukunda, bireyin hak ve borçla-
rınm varlık temelini oluşturan
ve büyük ölçüde modern hukuk­
taki kişilik haklarına ve kavra­
mına eş değerde nitelenen fıkıh
terimi.
zimmî a. Ç,j) [Ar.] fik. İslâm ülke­
lerinde yaşayan gayrimüslim
tebaa.
zinâ a. (^j) [Ar.] fik. İslâm huku­
kunda, erkek veya kadının evli­
lik dışı cinsî münasebette bu­
lunması durumu.
Zi’n-nûreyn öz.a. (jj-oill^j) [<Ar.
zi’n-nûr sözünün tensiye (ikilik)
biçimi.] (Hz. Muhammed’in iki
kızıla evlendiği için) Hz. Osman.
zî-rahm a. (^j ^j) [Ar.] fik. Soy
bakımından yakın akraba.
§ tam. zî-rahm-ı mahrem a.
(^jaj> ^ ^ j) fık. Aralarında
nikâh olması hem soy bakı­
mından hem de dinî bakım­
dan haram olan yakm akra­
ba. Bunlar, anne, baba, bü­
yükbabalar, büyükanneler,
çocuklar, torunlar, kardeşler
ve kardeş çocukları olarak
gösterilmektedir.
ziyâdât a. (0LL3) [Ar.] bk. zevâ'id
ziyâde a. GjUj) [Ar.] Hadis bilimin­
de, güvenilir bir ravînin bir ha-
 719
dis rivayetinde yanlışlıkla yaptı­
ğı fazlalık.
zu'afâ a. Gliuâ) [Ar. za'îf’in ç. b.]
bk. za'îf
zuhr-i âhır namazı a. fık. Cuma
namazınm sahih olmaması dü­
şüncesinden dolayı ihtiyaten kı­
lınması ön görülen öğle namazı.
Bu namazm kılınması İslâm bil­
ginleri arasında tartışma konusu
olmuştur.
Zuhruf suresi a. (^^jj— Jj^f) [<
Ar. “Süretü’z-Zuhruf” U>;ll îj
^)] Kur’ân-ı Kerîm’in kırk
üçüncü, iniş sırasına göre altmış
üçüncü suresi olup “Şûrâ sure­
si” (42)nden sonra ve “Duhân
suresi” (44)nden önce Mekke
döneminde nazil olmuştur ve
seksen dokuz ayetten meydana
gelmektedir. Adını otuz beşinci
ayette geçen “zuhruf’ (altın ve
mücevher) sözünden almıştır.
Surenin özünde, Allah’m varhğı
ve birliği, Kur’ân-ı Kerîm’in
hak kitap olduğu ve âhiret haya-
tının gerçek olduğu, bunlara
inanmayanlarm sonunun azap
olacağı anlatılmaktadır. Bu su­
renin fazileti olarak onunla be­
raber “mesânî” (bk. bu madde)
olarak adlandırılan otuz kadar
surenin Hz. Peygamber’e İncil
yerine verümesi gösterilmiştir.
Hz. Peygamber’in “Zuhruf su-
resi”nin tefsiri için bk. Sahîh-i
Buhârî ve Tercemesi, C. 10, s.
4739-4740.
zü’l-arş
zuhûr a. (j^) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, Allah’m isim ve
fiillerinin âlemde tecelli etmesi.
zulmet a. (culh) [Ar.] tas. Tasavvuf
inancına göre, nurun karşıtı ola­
rak karanlık, yani yokluk.
zulüm, -Imü a. ÇİL) [Ar.] Önceden
belirlenmiş smırları aşma, hak­
tan batıla sapma, başkasının
hakkına tecavüz ederek onu
aşağılama ve zarara sokma, bir
kimsenin mah veya mülkü üze­
rinde zorla tasarrufta bulunma.
Hz. Peygamber, bir hadisinde,
“Müslüman Müslümana zulmet­
mez, ve onu tehlikede bırakmaz.”
( Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
5, s. 2261) diyerek zulüm karşı­
sındaki tavnnı açıkça ortaya
koymuştur. Bu bir anlamda sos­
yal dayanışmanm, güzel ahlâkın
en çarpıcı bir örneğidir.
zü- s. Çj) [Ar.] Bazı kelime ve ter­
kiplerin başına gelerek “Sahip,
malik” veya “-lı, -li, -lu, -lü” an­
lamları veren yeni terkiplerin
oluşmasmı sağlayan söz.
§ tam. zü-1-akl s. (Jüljj) [Ar.]
Halkı zâhir ve hakkı bâtm
gören (kimse).
zü-1-akl ve-l-ayn a. (j^l j
Jî»ll jj) tas. Tasavvuf inan­
cmda hakkı halkta, halkı da
Hakk’ta görme.
zü’l-arş a. (^jJljâ) Arşın sa­
hibi anlamında Allah’a nispet
edilen bir Kur’ân terimi.
zü’l-celâl
zü’l-celâl a. (JıUljj) Celâl
sahibi anlamında Allah’a
nispet edilen bir Kur’ân te­
rimi.
Zü-l-celâl ve’l-İkrâm a.
Çl>^i j ıb^ljj) [Ar.] “Ululuk
sahibi olan Allah.” anlamında
olan bu söz, “esmâ'ü’l-
hüsnâ” (Allah’ın güzel istmle-
ri)dan olup Allah’a nispet
edilmiştir. Bu söz, Kur’ân-ı
Kerîm’de iki ayette geçmek­
tedir (“Rahman suresi” (55 /
27 ve 78). Hz. Peygamber ise
bu sözün sürekli tekrar edil­
mesini ve zikir olarak çekil­
mesini buyurmuştur
(Tirmizî, “Da’avât”, 91). Bu
terim, AUah’m doksan dokuz
ismini veren İbn Mâce ve
Tirmizî rivayetlerindeki lis­
tede de yer almıştır (Tirmizî,
“Da’avât”, 82; İbn Mâce,
“Du’â”, 10).
zü’l-fazl a. Cpalljj) Fazilet
sahibi anlammda Allah’a
nispet edilen bir Kur’ân te­
rimi.
zü’l-ikrâm a. Ç.l>yijj) İkram
ve lütuf sahibi anlammda Al­
lah’a nispet edilen bir
Kur’ân terimi.
zü’l-kuvâ a. (j^îlljj) Güç ve
kuvvet sahibi anlammda Al­
lah’a nispet edilen bir
Kur’ân terimi.
zü’l-me'âric a. (çjLuJljj) Mi­
raç sahibi anlamında Allah’a
720
nispet edilen bir Kur’ân te­
rimi.
zü’r-rahme a. (<^Jijj) Mer­
hamet sahibi anlammda Al­
lah’a nispet edilen bir
Kur’ân terimi.
zü’t-tavl a. (Jbüljj) İyilik, fa­
zilet sahibi anlamında Al­
lah’a nispet edilen bir
Kur’ân terimi.
zühd a. (jaJ [Ar.] tas. Tasavvuf
inancma göre, kulun AUah’m dı­
şında bütün varlıkları terk et­
mesi ve âhirete yönelmesi.
zühd ve rekâ'ik a. Hz. Peygamber
ile ashabmm zühd hayatına üiş­
kin rivayetler içeren eserler ve
bu konuyla ilgili literatür için
kuUanümıştır.
zü-ikâb a. Çlüjj) [Ar.] Suçluları,
günahkârları cezalandıran ve
AUah’a nispet edüen bir Kur’ân
terimi.
zü-intikâm a. Çliisljj) [Ar.] Suçlula­
rı, günahkârları cezalandıran ve
AUah’a nispet edüen bir Kur’ân
terimi.
zül a. (Jj) [Ar.] bk. zillet
zülfikâr a. (jlüll jj) [Ar.] Hz. Pey­
gamber’in Hz. AU’ye verdiği ve
iki tarafı keskin, çatallı ve ortası
yivli küıcın adı.
zülfikâriyye a. (•ûjliili jj) [Ar.]
Osmanlı hâkimiyeti döneminde
ve 17. yy’da Mısır’da ortaya çı­
kan en güçlü siyasî hiziplerden
birinin adı.
 721
Zülkarneyn a. (jâijilljj) [Ar.]
Kur'ân-ı Kerîm’de adı geçen ve
kendisinde büyük güç ve kudret
olduğu bildirilen efsanevî kimse.
zü-mağfîre a. (»>•>) [Ar.] Suçlu-
ları, günahkârları affeden anla­
mmda Allah’a nispet edilen bir
Kur’ân terimi.
Zümer suresi a. i^>^j) [< Ar.
“Sûretü’z-Zümer” (^311 5^)]
Kur'ân-ı Kerîm’in otuz doku­
zuncu, iniş sırasma göre elli do­
kuzuncu suresi olup “Sebe su­
resi” (34)nden sonra ve
“Mü’min suresi” (40)nden önce
Mekke döneminde nazil olmuş­
tur ve yetmiş beş ayetten mey­
dana gelmektedir. Admı 71 ve
73. ayetlerde geçen “zümer”
(âhirette kâfir ve müminlerin
oluşturduğu topluluklar) sözün­
den almıştır. Surenin özünde,
Kur'ân-ı Kerîm’in fazileti ve
ona inanmanm mükâfatı anla­
tılmaktadır. Hz. Peygamber’in
Zü’n-nûreyn
“Sâd suresi”nin tefsiri için bk.
Sahîh-i Buhârî ve Tercemesi, C.
10, s. 4707-4714.
zünnâr a. (jûj) [Ar.] İslâmî toplum-
larmda, gayrimüslimlerin dinî
sembolleri olarak taktıkları ku­
şak veya kemer.
§ tam. zünnâr-ı zâhir a. (j*Ui
jdj) tas. Tasavvuf inancı çer­
çevesinde, karanlık perde an­
lammda kullanılmıştır.
zünnâr-ı bâtın a. (5LL jûj)
tas. Tasavvuf inancı çerçeve­
sinde, nuranî perde anla­
mmda kullanılmıştır.
zünnûn a. (3^1 jj) [Ar.] Kur'ân-ı
Kerîm’de adı geçen, Yunus pey­
gamber için kullanılan ve “balık
sahibi” anlamma gelen bir te­
rim.
Zü’n-nûreyn öz.a. (jjjjJI ^â) [Ar.]
bk. Zi’n-nûreyn
 dizin

pîr-i çarh • 554 abd-ı âbık • 47

sa'd-ı asgar • 579 abd-ı atîk • 47
cevşen-i kebîr / cevşenü’l-kebîr • 155 abd-ı dâl • 47
cevşen-i sagîr / cevşenü’s-sagî • 155 abd-ı harîde • 47
abd-ı kınn • 47
abd-ı mahcûr • 47
A
abd-ı me'sûr • 47
abd-ı me'zûn • 47
âb-45
abd-ı mu'tak • 47
abâ • 46
abd-ı müşterâ • 47
âbâ • 46
abede• 50
âbâ vü ecdât • 46
abede-i esnâm • 50
abâdile • 46
abede-i evsân • 50
âbâ-ı ma'neviyye • 46
Abese suresi • 50
âbâ-ı ulviyye • 46
âb-ı hayvân • 45
abd•46
âb-ı İskender • 45
abdâl • 47
âb-ı iskenderî • 45
abdâlân • 47
âb-ı kevser • 45
abdâlân-ı Rûm • 47
âb-ı Meryem • 46
abdâl-ı seb'a • 47
âbid • 50
abdest • 48
acâ'ib • 50
abdestân • 48
acbü’z-zeneb • 50
abdesthâne • 48
a'cem • 50
abdesti bozan durumlar • 49 Acpm •
abdestin farzı • 49
acemî • 50
abdestin mekruhları • 49
a'cemî • 50
abdestin sünnetleri • 49
acz • 51
abdestlik • 50
aczu’l-vasiyy • 51
abdestlü • 50
âdâb • 51
abdestsiz • 50
âdâb-ı asr • 51
DİZtN 724

âdâb-ı mu'âşeret • 51 ağfer • 57

âdâb-ı münâzara • 51 ağıt • 57
âdâbu tâlibi’l-hadîs • 51 ağlama duvarı • 58
âdâbü’l-bahs • 51 ağyâr • 58
âdâbü’l-muhaddis • 51 ah lehümâ • 65
âdâbü’l-mustemlî • 51 ah li-eb • 65
âdâbü’s-salât • 51 ah li-ebeveyn • 65
âdâbü’ş-şeyh • 51 ah li-üm • 65
adak• 51 ah min-er-radâ’ • 65
adâlet • 52 ah şakîk • 65
adâletnâme * 53 Ahad • 58
adâletü’l-bâtma • 52 ahad haber • 58
adâletü’r-râvî • 52 ahad sünnet • 59
adâletü’s-sahâbe • 52 ahâdîs • 59
adâletü’z-zâhire • 52 ahâdîs-i nebeviyye • 59
adâvet • 53 ahâdîsü’l-ahkâm • 59
adem • 54 ahâdîsü’l-fi’liyye • 59
Âdem • 53 ahâdîsü’l-kavliyye • 59
âdemiyyet • 54 ahâdîsü’t-takrîriyye • 59
ademü’s-sıhhat • 54 ahadiyyet • 59
âdet • 54 ahavât • 59
âdet hâli • 54 ahaveyn • 59
âdet-i ağnâm • 54 ahbâ • 59
âdet-i gulâmiyye • 54 ahbâb • 59
âdetullah • 55 ahbâr • 59
adgâs • 55 ahbâriyye • 59
âdıd • 55 ahberenâ • 59
âdil • 55 ahd günü • 60
Âdiyât suresi • 55 ahde vefa • 60
adi-55 ahd-i cedîd • 62
adl-i İlâhî • 56 Âhır • 60
adlü’n-hâfızûn • 56 ahidnâme • 60
adlü’n-zâbitûn • 56 ahilik - 60
adn-56 âhir • 61
âfâkî • 56 âhir zaman • 61
âfiyet • 56 âhire • 61
Afüv - 56 âhiret • 61
afv • 56 âhiret günü • 61
afv an-ü-cerâha • 57 âhiret gününe iman • 61
afv an-il-cinâye • 57 ahiretlik • 61
afv an-il-kat' • 57 âhirü’l-emr • 60
afv an-il-kısas • 57 âhirü’s-sened • 60
afv an-il-şecce • 57 ahit • 61
afv-ı umûmî • 57 ahitnâme • 62
 725
âhiyân-ı Rûm • 62
Ahkâf suresi • 62
ahkâm • 63
ahkâm hadisleri • 64
ahkâm-ı adâlet • 63
ahkâm-ı adliyye • 63
ahkâm-ı akliyye • 63
ahkâm-ı âmire • 63
ahkâm-ı asr • 63
ahkâm-ı bâtına • 63
ahkâm-ı hamse • 63
ahkâm-ı nâhiye • 63
ahkâm-ı şahsiyye • 63
ahkâm-ı şer'iyye • 63
ahkâm-ı zâhire • 63
ahkâmü’l-hâkimîn • 63
ahkâmü’l-Kur'ân • 63
ahkem • 64
ahlâk • 64
ahlâk-ı fâzıla • 64
ahlâk-ı hasene • 64
ahlâk-ı zemîme • 64
ahlâkıyyât • 64
ahlâkıyyûn • 64
ahlâkî • 64
ahlâm • 65
ahlât • 65
ahlât-ı bedeniyye • 65
ahlât-ı erba'a • 65
ahmed • 65
Ahmed-i Muhtâr • 65
Ahmediye (I) • 65
Ahmediye (II) • 65
ahrufü’s-seb'a • 65
ahsen • 65
ahsen-i takvim • 65
ahsenü'l-hadîs • 66
ahsenü'l-hâlıkîn • 66
ahsenü'l-kasas • 66
ahsenü't-talâk • 66
ahyâr • 66
ahz • 66
ahz u kabz • 66
âhz u siyâset • 66
Zü’n-nûreyn
Ahzâb suresi • 66
ahz-ı feyz • 66
ahz-ı tarikat • 66
ahz-ı yed • 66
akabe• 67
akâ'id • 67
akâ’id-i dîniyye • 67
akânîm • 67
akânîm-i selâse • 67
akar• 68
akd-ı mudârabe • 70
akd-ı muvâlât • 70
akd-ı muvâza’a • 70
akd-ı nikâh • 70
akd-i gayr-ı lâzım • 70
akd-i iz’ân • 70
akd-i izdivâc • 70
akd-i kitâbet • 70
akd-i lâzım • 70
akd-i mu'âvaza • 70
akd-i zimmet • 70
akıl - 68
âkil - 69
âkil bâliğ • 69
âkile • 69
akide • 69
âkif • 69
akika • 69
akika kurbanı • 69
akit • 69
aklâm • 70
aklâm-ı sitte • 70
akl-ı dûr-bîn • 68
akl-ı evvel • 68
akl-ı ma'âş • 69
akl-i bâlig • 68
akl-i beşer • 68
akl-i cüz' • 68
akl-i fa'âl • 68
akl-i ferzâne • 68
akl-i hayvânî • 68
akl-i insânî • 68
akl-i küll • 68
akl-i nefsânî • 69
DİZİN 726

akl-i selîm • 69 âlem-i lâhût • 74

akliyyât • 70 âlem-i lâ-mekân • 74
akrab • 70 âlem-i ma'nâ • 74
akrabâ • 70 âlem-i mekân • 74
akreb • 71 âlem-i melekût • 74
aksâmü’l-Kur'ân • 71 âlem-i mevâlid • 74
akşam namazı • 71 âlem-i misâl • 74
akvâlü’l-esânîd • 71 âlem-i mülk • 74
âl (I) • 71 âlem-i mülk ü melekût • 74
âl (II) • 72 alem-i nebevî • 75
a'lâ • 72 âlem-i rûhânî • 74
alâ ferîzati’ş-şer'iyye • 72 âlem-i sabâvet • 74
A'la suresi • 72 âlem-i sugrâ • 74
alâ şarti’s-sitte • 72 âlem-i sûret • 74
alâ şartihümâ • 72 âlem-i şehâdet • 74
Alak suresi • 72 âlem-i şems • 74
a'lâmü’n-nübüvve • 72 âlem-i şuhûd • 74
a'le’l-ahruf • 72 âlem-i tedvin • 74
a'le’l-ebvâb • 73 âlem-i tedvin lâ-mekân • 75
a'le’l-vech • 73 âlem-i zâhir • 75
a'le’r-ricâl • 73 alevî • 75
a'le’t-terâcim • 73 alevîlik • 75
alem • 75 aleyhisselâm • 75
a'lem • 73 aleyk • 76
âlem • 73 aleyküm • 76
âlem-i âfâk • 73 aleyküm selâm • 76
âlem-i a'lâ • 73 alın yazısı • 76
âlem-i bâtm • 73 Alî-76
âlem-i berzah • 73 âlî • 76
âlem-i beşer • 73 âl-i abâ • 71
âlem-i ceberût • 73 âl-i Abbâs • 71
âlem-i cismânî • 73 âl-i beyt • 71
âlem-i emr • 73 Âl-i imrân suresi • 76
âlem-i enfüs • 73 âl-i nebî • 71
âlem-i ervâh • 73 âl-i Osmân • 72
âlem-i fânî • 73 Alîm-76
âlem-i gayb • 73 âlim • 76
âlem-i hâb • 74 alîm-allah • 77
âlem-i halk • 74 Allah • 77
âlem-i hayâl • 74 Allah Allah-77
âlem-i kevn ü fesâd • 74 Allah eyvallah • 77
âlem-i kudsî • 74 Allah hakkı • 77
âlem-i kübrâ • 74 Allah’a eş koşma • 77
âlem-i küll • 74 Allah’ın evi • 77
 727 Zü’n-nûreyn

Aliahlık • 77 arafât vakfesi • 83

Allahsız • 77 arasât• 84
Allahü a'lem • 77 araz • 84
Allahü a'lem bi’s-savâb • 77 arâzî • 84
Allahü ekber • 77 arâzî-yi harâciyye • 84
Allahü ta'âlâ • 78 arâzî-yi memlûke • 84
Allahümme • 77 arâzî-yi metruke • 84
Allahümme bârik • 77 arâzî-yi mevât • 84
Allahümme salli • 78 arâzî-yi mevkûfe • 84
altı gün • 78 arâzî-yi mîriyye • 84
âlu Muhammed • 78 arâzî-yi mukaddese • 84
âm- 78 arâzî-yi mübâreke • 84
amel • 78 arâzî-yi öşriyye • 84
amel defteri • 79 arefe• 84
amelî • 79 arefe günü • 85
amel-i kalîl • 78 ârız • 85
amel-i kesîr • 78 arîf • 86
amel-i sâlih • 78 ârif • 85
amel-i seyyi'e • 79 ârif-i billâh • 86
amene’r-rasûlü • 79 arpa • 86
amennâ ve saddaknâ • 79 arrâf• 86
amentü • 79 arş (I) • 86
âmil • 80 arş (II) • 87
âmin • 80 arşın • 87
âmin alayı • 80 arz (I) • 87
âmü’l-fıl • 81 arz (II) • 87
âmü’l-hüzn • 81 arza • 87
an-81 arz-ı hâviye • 87
an an • 81 arz-ı mev'ûd • 87
ana-baba • 81 arz-ı mukaddes • 87
anakent • 81 arzu’l-munâvele • 87
an'ane (I) • 81 asâ • 88
an'ane (II) • 81 asabe • 88
anâsır • 82 âsaf•88
anâsır-ı çehârgâne • 82 ashâb • 88
anâsır-ı erba'a • 82 ashâb-ı ahruf • 88
Ankebût suresi • 82 ashâb-ı a'râf - 88
ansâr • 82 ashâb-ı bedr • 89
ant • 82 ashâb-ı cahîm • 89
antisemitizm • 82 ashâb-ı cennet • 89
arabiyyât • 83 ashâb-ı Eyke • 89
a'râf • 83 ashâb-ı ferâ'iz • 89
A'râf suresi • 83 ashâb-ı fîl • 89
arafât• 83 ashâb-ı kalîb • 89
DİZİN 728
ashâb-ı karye • 89
ashâb-ı kehf • 90
ashâb-ı kubûr • 90
ashâb-ı matlûb • 90
ashâb-ı Medyen • 90
ashâb-ı meymene • 90
ashâb-ı rakîm • 90
ashâb-ı ress • 91
ashâb-ı sefine • 91
ashâb-ı suffe • 91
ashâb-ı şimâl • 91
ashâb-ı yemîn • 91
ashâb-ı yesâr • 91
ashâbın adâleti • 93
ashâbu’l- ülûf • 92
ashâbu’l- vâhid • 92
ashâbu’l-bid'a • 91
ashâbu’l-elf • 91
ashâbu’l-fîl • 91
ashâbu’l-hadîs • 91
ashâbu’l-intizâr • 91
ashâbu’l-karye • 91
ashâbu’l-meş'eme • 91
ashâbu’l-meymene • 91
ashâbu’l-va'd • 92
ashâbu’l-va'îd • 92
ashâbu’l-yemîn • 92
ashâbu’n-nâr • 91
ashâbu’r-rakîm • 92
ashâbu’r-res • 92
ashâbu’r-re'y • 92
ashâbu’s-sa'îr • 92
ashâbu’ş- şimâl • 92
ashâbu’ş-şecere -92
ashâbu’t-tabâ'i • 92
asıl • 93
asır • 93
âsitâne • 93
aslî günah • 93
aslü’l-bilâd • 93
Asr suresi • 93
asr-ı evvel • 93
asr-ı hâzır • 93
asr-ı hicrî • 93
asr-ı sa'âdet • 93
asr-ı sânî • 93
assahu’l-ahâdis • 94
assahu’l-esânid • 94
assahu’l-kütüb • 94
aşere • 94
aşere-i mübeşşere • 94
âşık • 94
aşır • 94
aşır okumak • 94
âşir • 94
aşk • 95
aşkm • 96
aşr • 96
aşr-ı şerîf • 94
âşûrâ • 96
aşure • 97
aşure günü • 97
aşure orucu • 97
aşure testisi • 97
atâ • 97
atebât • 97
atebât-ı âliyye • 97
atebât-ı mukaddese • 98
ateme • 98
atîk • 98
atrâf • 98
avâlî • 98
avâlim • 98
avâlim-i erba'a • 98
avâlim-i hamse • 98
avâlim-i külliyye • 98
avâlim-i lübs • 98
avâlim-i seb'a • 98
avâm • 98
avârız (I) • 98
avârız (II) • 98
avârız akçesi • 99
avret • 99
avret mahalli • 99
ayak mühürlemek • 99
a'yân-ı sâbite • 99
âyet • 99
âyetnâme • 100
 729 111

âyetullah • 100 baba • 106

âyetü’l-feth • 100 bâbâ•106
âyetü’l-Kürsî • 100 Baba'îlik • 106
âyin • 100 bâbâ-yı âlem • 106
âyin-hân • 101 bâb-ı âlî • 105
âyîn-i cem • 100 bâb-ı âsafî • 106
âyîn-i ehlu’l-lah • 100 bâb-ı fetvâ • 106
âyîn-i kadîm • 100 bâb-ı fetvâ-penâhî • 106
âyîn-i kebîr • 101 bâb-ı hükümet • 106
âyîn-i şerîf • 101 bâb-ı hümâyûn • 106
âyise • 101 bâb-ı meşihat • 106
ayn • 101 bâb-ı sa'âdet • 106
aynalı yazı • 102 bâb-ı şerîf -106
ayne’l-yakîn • 101 bâbîlik • 106
aynü’l-cem • 101 bâbü’l-ebvâb • 106
aynü’l-fenâ • 101 bâbü’ş-şerîf • 106
aynü’l-hayât • 101 bâcıyân-ı Rûm • 106
aynü’l-lah • 101 ba’de • 107
aynü’l-muhabbet • 101 bâde • 107
aynü’t-tevhîd • 102 ba'de’l-mevt • 107
azâb • 102 bâde-i elest • 107
azâb-ı azîm • 102 Bahâ’îlik • 107
azâb-ı ekber • 102 Bahâ’iyye • 108
azâb-ı elîm • 102 bahir • 108
azâb-ı harîk • 102 bahis • 108
azâb-ı kebîr • 102 bahr-i a'zam • 108
âzâd • 102 bahr-i vücûb • 108
azâ'im • 102 baht•108
azamet • 102 Bâ’is • 108
azamet-i tlâhiyye • 102 bakara • 108
azâzîl • 102 Bakara suresi • 108
a'zeb • 102 bakıcı • 109
âzife • 103 Bâkî • 109
azil • 103 bârek-AUâh • 109
Azîm • 103 Bârî • 109
azîmet • 103 bârr•109
Azîz • 103 ba's • 109
azrâ • 104 basar • 110
Azrâ'il • 104 Bâsıt • 110
azze ve celle • 104 Basîr • 110
basiret • 110
bast • 110
B
ba'sü ba'de’l-mevt • 110
baş kesmek -111
bâb • 105
DİZİN 730

bâtıl (I) • 111 berâcim • 118

bâtü (II) • 111 Berâ'e suresi • 118
batıl din • 111 berâ'et • 118
batıl inanç • 111 berâ'et-i zimmet • 119
batın • 112 berat gecesi • 119
bâtın • 112 berat gecesi namazı -119
Bâtın • 111 berat kandili -119
bâtın ilmi • 112 bereket • 119
bâtınîlik • 112 Beriyye suresi • 119
bâtıniyye • 112 bernâmeç • 119
bâtşe-i kübrâ • 112 Berr • 120
bayram -112 berzah • 120
bayram namazı -113 berzah-ı kübrâ • 120
Bayramîlik • 113 berzah-ı suğrâ • 120
bayramiyye -113 berzahu’l-a'zam • 120
bayramnâme • 114 berzahu’l-câmi • 120
beddu’â • 114 berzahu’l-ekber • 120
bedel • 114 berzahu’l-evvel • 120
bedel-i hac • 115 berzahu’l-ûlâ • 120
bedel-i kitâbe • 115 be’s • 120
bedel-i misi • 115 besâ'ir • 120
bedel-i öşr • 115 besmele • 120
bedel-i rakabe • 115 besmele-hân • 121
bedene • 115 besmele-keş • 121
bedî • 116 besmelenâme • 121
bedî’iyyât • 116 besmelesiz • 121
Bedir suresi • 116 beş vakit namaz • 122
Bedri • 116 beşâ'irü’n-nübüvve • 121
bed'u’l-halk • 116 beşîr • 121
behlûl • 116 betûl • 122
bekâ • 116 bey' • 122
bekâ-ba'de’l-fenâ -117 bey' bi'l-vefâ • 123
bekâ-billah • 117 beyân • 123
bekkâ'ûn -117 bey'atü’r-rıdvân • 123
bekleme müddeti • 118 bey'-i câ'iz • 122
Bekriyye -117 bey'-i sahîh • 122
Bektaşîlik • 117 bey'-i sarf • 122
belâ ahdi • 118 bey'-i selem • 122
belâğ işareti • 118 beyit • 123
belâyâ • 118 beynûnet • 124
Beled suresi • 118 beynûnet-i kat'iyye • 124
belî ahdi • 118 beynûnet-i kübrâ • 124
bengi su • 118 beynûnet-i suğrâ • 124
benlik • 118 beyt-i âtî • 123
 731 134

beyt-i atîk • 123 boy abdesti • 128

beyt-i iddet • 123 bu'd • 128
beyt-i şerîf • 123 buğz • 128
beytu’l-lah • 124 buldâniyye • 128
beytü’l-ahzân • 123 bulûğ • 128
beytü’l-arûs • 124 Burûc suresi • 128
beytül-harâm • 124 butlân • 129
beytü’l-harem • 124 buyruk • 129
beytü’l-izze • 124 büdelâ • 129
beytü’l-makdis • 124 bühlûl • 129
beytü’l-mâl • 124 bürde • 129
beytü’l-ma'mûr • 124 bürhân • 129
beytü’l-mukaddes • 124 bürhân-ı hak • 130
beytü’z-zifâf • 124 bürhân-ı innî • 130
beyyine • 124 bürhân-ı limmî • 130
Beyyine suresi • 124 büyü • 130
bezm • 125 büyük abdest • 130
bezm-i elest • 125 büyük günâh • 130
bezm-i ezel • 125
bî'at • 125
bî'at-ı rıdvân • 126 C
bid'at • 126
Ca'ferî • 131
bid'at-ı hasene • 126
Ca'ferîlik • 131
bid'at-ı makbûle • 126
bid'at-ı merdûde • 126 Ca'feriyye • 131
bid'at-ı mütehaddise • 126 Ca'feriyye mezhebi • 131
bid'at-ı seyyi'e -126 câh • 132
bid'atü’l-kübrâ • 126 cahd • 132
bid'atü’s-suğrâ • 126 Câhidiyye • 132

bidâyet • 126 câhiliyye • 132

bikr • 127 câhüiyyet • 133
cahîm • 133
bikr-i hakîkî • 127
câ'ü • 133
bikr-i hükmî • 127
câ'iz • 133
bilâ-veled • 127
câ'ize • 133
binâ • 127
binâ-i salât -127 câme • 133
câme-i fenâ • 134
bi'set • 127
câme-i hayât • 134
bi'set-i nebeviyye • 128
câme-i katrân • 134
bi-smi • 128
câme-i mâtem • 134
bismil • 128
bismil-gâh • 128 Câmi (I) • 134
bismil-geh • 128 câmi (II) • 134
bismillah • 128 câmi (III) • 135
boşama • 128 câmi musikîsi • 136
câmi-i gîtî-nümâ • 134
DİZİN 732

câmi-i kebîr • 135 celse • 142

câmi-i Kur'ân • 134 celvet • 142
câmi-i selâtîn • 135 Celvetîlik • 142
câmi'ü’l-hurûf • 134 Celvetiyye • 142
câmi'ü’l-Kelîm • 134 cem' (I) • 142
câmi'ü’l-Kur'ân • 134 cem' (II) • 144
câmi’ü’n-nâs • 134 cem’ (III), 144
cârih • 136 cem’ (IV) • 144
câriye • 136 cem' (V) • 144
câriye-i mu'taka • 136 cem âyini • 146
cârullah • 136,137 cem evi • 146
Câsiye suresi • 136 cemâ'at • 145
Cebbâr • 137 cemâ'ât • 145
cebelünnûr • 137 cemâdât • 145
ceber • 137 Cemâl • 145
ceberî • 137 Cemâl-i mutlak • 145
ceberiyyâ • 137 Cemâliyye • 145
ceberiyye • 137 Cemâlu’l-lah • 145
ceberiyyet • 137 cemâziyelâhir • 146
ceberiyyûn • 137 cemâziyelevvel • 146
ceberût • 137 cem'-i takdim • 142
Cebrâ'il • 138 cem'-i te'hîr • 143
cebriyye • 139 cem'iyyet • 146
Cebriyye • 138 cemre • 146
cefr • 139 cem'ü’l-cem' • 143
cehâlet • 139 cem'ül-Kur'ân • 143
cehennem • 140 cem'ü’s-salâteyn • 143
cehennemi • 140 cenâbet • 147
cehennemiyyûn • 140 cenâb-ı Hakk • 147
cehennemlik • 140 cenâze • 147
cehl • 140 cenâze gülbangı • 148
cehrî namazlar • 140 cenâze namazı • 148
Celâl • 140 cenâze salâsı • 149
celî • 140 cenin • 150
celî-divanî • 141 cennet • 150
celîl < 141 cennetü’l-adn • 152
celîle • 141 cennetü’l-âliyye • 152
celî-müsennâ • 141 cennetü’l-bakî • 152
celîs • 141 cennetü’l-huld • 152
celîs-i enîs • 141 cennetü’l-kesîb • 152
celîsü’l-âlim • 141 cennetü’l-me'vâ • 152
celiyyât • 141 cennetü’l-mu'allâ • 152
celle celâluh • 141 cennetü’n-na'îm -152
celle şânuh • 142 cerh • 152
 733 168

cerh ve ta'dîl • 152 cürüm • 161

Cerrâhiyye • 153 cüz • 161
cevâmi'ü’l-kelîm • 154 cüz'-i cedd • 161
cevde • 154 cüz'-i eb • 161
cevdet • 154 cüz'-i lâ-yetecezzâ • 161
cevher • 154 cüz'-i meyyit • 161
cevher-i aslî • 154 Cüzûliyye • 161
cevher-i evvel • 154
cevher-i ferd • 154
cevher-i hebâ'î • 154 Ç
cevher-i heyûlâ • 154
cevşen • 154 çâh-ı Yûsuf • 163
Çalab • 163
ceyyid • 155
çarh-gâh • 163
cezâ • 155
çâr-tab' • 163
cezâ günü • 155
çâr-yâr • 163
cezbe • 155
Cibril • 156 çâr-yâr-ı güzîn • 163
çâr-yârî • 164
cihâd-ı asgar • 157
çehâr-kûşe • 164
cihâd-ı ekber • 157
çehâr-yâr • 164
cihâd-ı mukaddes • 157
çelebi • 164
cihâdü’n-nefs • 157
çerâg-ı çeşm • 164
cihâr-yâr • 156
çerâg-ı mugân • 164
cihât • 156,157
çerâg-ı seher • 164
cihet • 157
çerâg-ı sipihr • 164
cilve • 157
çerâğ • 164
cima' • 157
çifte salâ • 164
cimâlü’l-mehâmil • 157
cimrilik • 157 çile • 164
cin • 157 çilehane • 164
Cin suresi • 158 çille-i büzürg • 164
cinayet • 158 çille-i ma'kûse • 164
çille-i merdân • 164
cinsî münâsebet • 158
çok evlilik • 165
cizye • 159
cum'a • 159
cum'a namazı • 159 D
cum'a namazmm şartları • 160
Cum'a suresi • 160 dabbe • 167
cünâh • 160 dâbbetü’l-arz • 167
cündullah • 160 dahve-i kübrâ • 167
cünüb-ı bâtmî • 160 dahve-i sugrâ • 167
cünüb-ı hakîkî • 161 dâ'î • 167
cünüp • 160 dâ'im • 168
cünüplük • 161 dalâlet • 168
cürm • 161 dânâ • 168
DİZİN 734

dâr•168 dârü’l-islâm • 170

Dâr • 171 dârü’l-it'âm • 170
dâreyn • 172 dârü’l-kâdî • 170
dâr-ı adi • 168 dârü’l-karâr • 170
dâr-ı azâb • 168 dârü’l-kemâl • 170
dâr-ı bagy • 169 dârü’l-kıyâm • 170
dâr-ı beka • 168 dârü’l-kurrâ • 170
dâr-ı dünyâ • 168 dârü’l-küttâb • 170
dâr-ı emân • 168 dârü’l-kütüb • 170
dâr-ı fenâ • 169 dârü’l-makâme • 171
dâr-ı harb • 169 dârü’l-mecânîn • 171
dâr-ı İslâm • 169 dârü’l-mesnevî • 171
dâr-ı küfr • 169 dârü’l-muttakîn • 171
dâr-ı na’îm • 169 dârü’l-ukbâ • 171
dâr-ı ridde • 169 dârü’n-na'îm • 171
dâr-ı sürür • 169 dârü’s-sa'îr • 171
dâr-ı şeş-per • 169 dârü’s-selâm • 171
dâr-ı ukbâ • 169 dârü’s-sünne • 171
dâr-ı zimmet • 169 dârü’s-sürûr • 171
dârü’l- Kur'ân • 170 dârü’t-takıyye • 171
dârü’l-aceze • 169 da'vâ • 172
dârü’l-âhire • 169 da'vâcı • 172
dârü’l-ahzân • 169 da'vâlı • 172
dârü’l-âmân • 169 da’vet • 172
dârü’l-azab • 169 deccâl (I) • 173
dârü’l-bâb • 169 deccâl (II) • 173
dârü’l-bekâ • 169 dede • 173
dârü’l-bevâr • 169 dedebaba • 174
dârü’l-celâl • 169 defin • 174
dârü’l-cihâd • 169 define • 174
dârü’l-emân -169 dehr•175
dârü’l-emâre • 170 dehriyye • 175
dârü’l-esliha • 170 delâ'ilü’n-nübüvve • 175
dârü’l-eytâm • 170 delâlet • 175
dârü’l-fenâ • 170 delil • 175
dârü’l-gurûr • 170 dem • 175
dârü’l-hadîs • 170 derece • 175
dârü’l-harb • 170 derek • 176
dârü’l-hikme • 170 dergâh • 176
dârü’l-hilâfe • 170 ders • 176
dârü’l-huffâz • 170 ders-i âmm • 176
dârü’l-huld • 170 derviş • 176
dârü’l-hüzn • 170 dervîşân • 177
dârü’l-ilm • 170 deryâ-yı adem • 177
 735
deryâ-yı vahdet • 177
destan • 177
destûr • 178
devâvînü’s-sitte • 178
devir • 178
devir hatmi • 179
devir nazariyesi • 179
devrân • 179
devr-i devlet • 179
devr-i esâtîr • 179
devr-i felek • 179
devr-i gül • 179
devr-i kebîr • 179
devr-i mihnet • 179
devr-i veledi • 179
devriyye • 180
dilencilik • 180
dîn • 180
din değiştirme • 182
din direği • 182
din günü • 182
dîn-dâr • 181
dîn-dârâne • 182
dîn-dârî • 182
dînî • 182
dîniyyât • 182
Dînü’l-Hakk • 182
dirâyetü’l-hadîs • 182
dirlik suyu • 182
dîvân • 182
dîvân edebiyâtı • 182
Dîvân-ı îşrâf • 182
dîvânî • 182
diyanet • 182
diyet • 183
dokuz felek • 183
domuz • 183
dönme • 184
dört halife • 184
dört seçkin dost • 184
dört unsur • 184
du'â • 184
du'âcı • 185
du'â-gû • 185
190
du'â-gûyî • 185
du'â-hân • 185
du'â-hânî • 185
du'ât • 185
du'â-yı hayr • 185
du'â-yı müstecâb • 185
duhâ namazı • 185
Duhâ suresi • 186
Duhân suresi • 186
dü âlem • 186
dü kevn • 186
dünyâ • 186
dünyâ hayatı • 187
dürzîlik • 187
E
e'azze AUahu • 189
e'azzeka’Uahu • 189
e'azz-ı kâ'inât • 189
ebâbîl • 189
ebbedallah • 189
ebced • 189
ebced-hân • 190
ebed • 190
ebedî•190
ebediyyet • 190
ebeveyn • 190
ebkâ • 190
ebnâ • 190
ebnâ'ü’d-dehâlîz • 190
ebnâ-yı âdem • 190
ebnâ-yı beşer • 190
ebnâ-yı dehr • 190
ebnâ-yı zamân • 190
ebû • 190
ebû Müslim Destanı • 191
ebu’l-akl • 191
ebu’l-beşer • 191
ebu’l-cinn • 191
ebu’l-ervâh • 191
ebu’l-feth • 191
ebu’l-kâsım • 191
ebu’l-vakt • 191
DİZİN 736

ebu’n-nevm • 191 efsûn • 196

ebu’r-rebî • 191 ehü • 196
ebvâb kitapları • 192 ehille • 201
ecâze • 192 ehl ü iyal • 201
ecâzenî • 192 ehlen • 202
ecel (I) • 192 ehlen ve sehlen • 202
ecel (II) • 192 ehl-i abâ • 196
ecel-i kazâ • 192 ehl-i adi • 196
ecel-i mev'ûd • 192 ehl-i âhıret • 196
ecel-i müsemmâ • 192 ehl-i âlem • 196
ecell-i mahlûkât • 192 ehl-i arz • 196
eceztu • 192 ehl-i ayâl • 196
eceztu ehle zemânî • 193 ehl-i azâb • 196
ecinni • 193 ehl-i bâdiyye • 196
ecir • 193 ehl-i bedir • 196
ecr-i misi • 193 ehl-i beyt • 196
ecr-i müsemmâ • 193 ehl-i beyt-nâme • 202
ecved • 193 ehl-i bida' • 197
ecvedü’n-nâs • 193 ehl-i bid'at • 197
edâ (I) • 193 ehl-i hidâyet • 197
edâ (II) • 193 ehl-i büyûtât • 197
edâ (III) • 193 ehl-i cehennem • 197
edâ sigaları • 193 ehl-i cehl • 197
edâhî • 193 ehl-i cihâd • 197
edeb-i kelâm • 194 ehl-i dalâlet • 197
edebiyat • 194 ehl-i dünyâ • 197
edep • 194 ehl-i ehvâ • 197
edille • 194 ehl-i firkat • 197
edille-i akliyye • 194 ehl-i hadîs • 197
edille-i asliyye • 194 ehl-i hakikat * 198
edille-i erba'a • 194 ehl-i hakk • 197
edille-i şer'iyye • 195 ehl-i hâl • 198
edille-i tâliyye • 195 ehl-i hevâ • 198
ef âl • 195 ehl-i hey'et • 198
ef âl-i ibâd • 195 ehl-i hıbre • 198
ef âl-i mükellefin • 195 ehl-i hikmet • 198
ef âl-i şer’iyye • 195 ehl-i hilâf • 198
efendi • 195 ehl-i hükümet • 198
efendi dâ'îmiz • 195 ehl-i ırz • 198
efendi dairesi • 195 ehl-i idrâk • 198
eflâk • 195 ehl-i iffet • 198
eflâk-i seb'a • 195 ehl-i üm • 198
efrâd • 195 ehl-i îmân • 198
efrâd ve garâ'ib kitabı • 196 ehl-i isbât • 198
 737 203

ehl-i İslâm • 198 ehl-i vukûf • 201

ehl-i ittikâ • 198 ehl-i vuslat • 201
ehl-i kâl • 198 ehl-i vücûd- 201
ehl-i kelâm • 198 ehl-i zimmet • 201
ehl-i kıble • 198 ehliyet • 202
ehl-i kitâb • 198 ehliyetnâme • 202
ehl-i kubbe • 199 ehlullah • 202
ehl-i kubûr • 199 ehlü’l-adl ve’t-tevhîd • 201
ehl-i mahşer • 199 ehlü’l-bida' • 201
ehl-i ma’rifet • 199 ehlü’l-farz • 201
ehl-i na’îm • 199 ehlü’l-hâl vel-akd • 201
ehl-i nâr • 199 ehlü’l-kisâ • 201
ehl-i nazar • 199 ehlü'l-mağfire • 201
ehl-i nihâyet • 199 ehlü’l-va'd • 201
ehl-i nücûm • 199 ehlü’s-suffe • 201
ehl-i örf -199 ehlü’t -tabâ'i • 201
ehl-i perde • 199 ehlü’t-takvâ • 201
ehl-i re'y • 199 ehlü’z-zikr • 201
ehl-i rûm-199 ehrâm (I) • 202
ehl-i sâbıka • 199 ehrâm (II) • 202
ehl-i sahih • 199 ehrâmen • 202
ehl-i salâh • 199 ehremen • 202
ehl-i salât • 199 e'imme • 202
ehl-i salîb-199 e’imme-i erba’a • 202
ehl-i suffe • 200 e’imme-i hamse • 202
ehl-i sülük • 200 e’imme-i isnâ-aşer • 202
ehl-i sünnet • 200 e’imme-i selâse • 202
ehl-i sünnet ve’l-cemâ'at • 200 e’imme-i sitte • 202
ehl-i şerî’at • 200 ekânîm-i selâse • 203
ehl-i Şî'a • 200 Ekberiyye • 203
ehl-i tabâ’i' • 200 ekmel • 203
ehl-i takvâ • 200 ekmel-i mahlûkât * 203
ehl-i tarîk • 200 ekrem • 203
ehl-i tarikat • 200 elest • 203
ehl-i tasavvuf-200 elest günü • 203
ehl-i ta'tîl • 200 elest mestliği • 203
ehl-i tertîb • 200 elestü • 203
ehl-i teslis-200 elestü bi-rabbiküm • 203
ehl-i tevhîd • 200 el-fâtiha • 203
ehl-i ukûbet • 200 elfâz-ı küfür -203
ehl-i va’d • 200 el-hâc ’ 203
ehl-i va'îd- 200 el-hak • 203
ehl-i vasat-201 elham • 203
ehl-i vezâ'if-201 elhamd • 203
DİZİN 738

El-hamd suresi • 203 ene • 208

el-hamdülillah • 204 enel-hak • 208
el-hamdülillahi Rabbi’l-Âlemîn • 204 enfâl • 208
el-hükmülillah • 204 Enfâl suresi • 209
elif lâm mim • 204 enfüsî • 209
elif lâm mim râ • 204 ensâb • 209
elif lâm mim sad • 204 ensâb ilmi • 209
elif lâm râ • 204 ensâr • 209
elif-nâme • 204 ensârî • 210
ellez • 204 erba'în • 210
elli dört farz • 204 erba'ûn • 210
el-mücâvir bi-Haremullah • 204 erenler • 210
el-mücâvir bi-Mekke • 204 erş • 210
emân • 204 ervâh • 210
emânet (I) • 205 ervâh-ı habise • 210
emânet (II) • 205 ervâh-ı latife • 210
eme • 205 ervâhiyye • 210
emin • 205 esahu’l-kütüb • 210
emîn-i beytü’l-mâl • 205 esâret • 210
emir • 205 esâs•210
emir • 206 esâtîr • 211
emîrü’l-hacc • 206 esbâbü vürûdi’l-hadîs • 211
emîrü’l-mü'minîn • 206 esbâbü’n-nüzûl -211
emîrü’l-mü'minîn fi’l-hadîs • 206 esediyye • 211
emîrü’l-ümerâ • 206 eser • 211
emr-bi’l-ma'rûf ve nehy ani’l-münker • eseriyye • 211
205 esfel • 211
emr-i Hakk • 206 esfel-i sâfilîn • 211
emr-i İlâhî • 206 esir • 211
emr-i kün • 206 Eski Ahit • 212
emr-i münîf-i vâcibü’l-ittibâ • 206 esmâ • 212
emr-i şer'in • 206 esmâ ve’l-ahkâm • 216
emsâl • 207 esmâ ve’l-künnâ • 216
emsâlü’l-hadîs • 207 esmâ-i hüsnâ • 212
emsâlü’l-Kur'ân • 207 esmâ-i tlâhiyye • 212
emsile • 207 esmâ-i nebi • 212
emvâl • 207 esmâ-i seb'a • 212
emvâl-i bâtma • 207 esmâ-i şerife • 212
emvâl-i zâhire • 207 esmâ’ü’l-hüsnâ • 212
En'âm suresi • 207 esmâ’ü’l-mu’abbede • 216
enâniyyet • 208 esmâ’ü’l-mucerrede • 216
enâr • 208 esmâ'ü’l-müfrede • 216
enârallahu kabrihi • 208 esnâ'u’s-sened • 216
Enbiyâ suresi • 208 esnedu • 216
 739 224

essalâ • 216 eyyâm • 220

esselâm • 216 eyyâm-ı bîd • 220
esseyyid • 216 eyyâm-ı ma'dûdât • 220
estağfirullah • 216 eyyâm-ı ma’lûmât • 220
eş'ârî mezhebi • 216 eyyâm-ı mînâ • 220
eş'ârîlik • 216 eyyâm-ı nahr • 221
Eş'âriyye • 216 eyyâm-ı sitte • 221
eşhuru’l-hurûm -217 eyyâm-ı teşrik • 221
eşrâr • 217 eyyâmü’l-Arab • 221
eşrât-ı sâ'at • 217 eyyede Allahü / eyyed’Allahü • 221
eşref - 217 ezân • 221
eşref-i mahlûkât • 217 ezân-ı Muhammedi • 222
Eşrefiyye • 217 ezânî • 222
etbâ'u’t-tâbi'în • 217 ezânî saat•222
etrâf • 217 ezel • 222
ettahiyyâtü • 217 ezelî • 222
etvâr -217 ezeliyye • 222
etvâr-ı seb'a • 217 ezeliyyet • 222
e'ûzü besmele • 218 ezkiyâ • 222
evâbid • 218 ezkiyâ-yı ehl-i tarikat • 222
evâ'il • 218 ezlâm • 222
evâmir-i aşere • 218 ezvâc • 222
evkaf • 218 ezvâc-ı tâhirât • 222
evkât • 218
evkât-ı hamse • 218 . —.... —' ■
F
evlâd-ı Ali • 218
evlâd-ı butûn • 218
evlâd-ı sülbiye • 218 fa'âl • 223
evlâd-ı ümm • 218 fa'âlün limâ yürîd • 223
fâcir • 223
evlâd-ı zükûr • 218
evlâdiyyet • 218 fâhişü’l-galat • 223
fahr • 223
evlât • 218
evlâtlık • 218 fahr-i âlem • 224
evlenme - 219 fahr-i edhemî • 224
fahr-i hüseynî • 224
evliyâ • 219
evliyânâme • 219 fahr-i kâ'inât • 224
evliyâullah • 219 fahriyye • 224
fahrü’l-mürselîn • 224
evrâd • 219
evtâd • 219 fahşâ • 224
fahûr • 224
evvâbîn namazı • 219
fâ'ü • 224
Evvel • 220
evveliyyât • 220 fâ'il-i hakîkî • 224
eys•220 fâ'il-i muhtâr • 224
eyvallâh • 220 fâ'il-i mutlak • 224
fâ'ite • 224
DİZİN 740

fâ'iz • 225 felsefe • 233

fakîh • 225
fakîr • 225
fakr • 226
fal • 226
fâlik • 227
fânî • 227
fariza • 227
fark • 227
fartu’l-gafle • 227
farz • 227
farz namâzı • 228
farz-ı ayn • 228
farz-ı kat'î • 228
farz-ı kifâye • 228
farz-ı nebevî • 228
fâsık • 228
fâsıku’l-te'vîl • 228
fâsid • 229
fâtır • 229
Fâtır suresi • 229
fâtih • 229
fâtiha • 229
Fâtiha suresi • 230
fâtiha-hân • 229
fâtiha-i şerîf • 229
fâtihaname • 230
fâtihatü’l-kitâb • 229
fâtih-ibüâd-229
fâtihü’l-ebvâb • 229
fazilet • 231
fazl • 231
fecir • 232
Fecr suresi • 232
fecr-i sâdık • 232
fek • 232
felâh • 233
Felak suresi • 233
felek • 233
felek-i atlas • 233
felek-i a’zam • 233
felek-i muhît • 233
felekü’l-bürûc • 233
felekü’l-eflâk • 233
felsefe-i ûlâ • 234
felsefetü’l-ûlâ • 235
fenâ • 235
fenâ fi’l-aşk • 235
fenâ ffhah • 235
fenâ fi’l-pîr • 235
fenâ fi’r-resûl • 235
fenâ fi’ş-şeyh • 235
Fenâ'iyye • 235
fer' • 235
ferâğ • 235
ferâğ kaydı • 235
ferâ'iz • 235
ferâ'iz-i dîniyye • 236
ferâset • 236
ferâşet • 236
ferâşet-i şerife berâtı • 236
ferâşet-i şerife vekili • 236
ferd mine’l-esmâ ve’l-künâ ve’l-elkâb
237
ferdâniyyet • 236
ferd-imuhâlif • 237
ferd-i mutlak • 237
ferd-i nisbî • 237
fer dü’l-muhâlif • 237
ferdü’l-mukayyed • 237
ferdü’l-mutlak • 237
ferdü’l-nisbî • 237
ferecî • 236
feresü’l-hayât • 236
fermân • 236
fermân-ı âlî • 236
fermân-ı âlî-şân • 236
fermân-ı celîlül-kadr • 236
fermân-ı hümâyûn • 237
fermân-ı İlâhî • 237
fermân-ı pâdişâhî • 237
fermân-ı şeref-ıktirân • 237
fermân-ı vâcibü’l-imtisâl • 237
fermân-ı vâcibül-iz'ân • 237
fert • 237
fesât • 237
fesih • 238
 741 248

fesübhânallah • 238 fıkıh • 243

fetâ • 238 fırka • 244
fetânet • 238 fırka-i nâciyye • 244
Feth suresi • 238 fısk • 244
fethi • 238 fısk bi’l-ma'sıyye • 244
fetih (I) • 239 fıtır sadakası • 245
fetih (II) • 239 fıtr bayramı • 245
fetret • 239 fıtrat • 244
Fettâh • 239 fitratullah • 245
fettâh-ı kerîm • 240 fıtrıyyât • 245
fettâh-ı nûr • 240 fî sebîhıllah • 247
fetvâ • 240 fi’s-sahîh • 247
fetvâ emîni • 240 fidye • 245
fetvâhane • 240 fîdye-i halk • 245
fetvâname • 240 fidye-i necât • 245
fevâ'id • 240 fîdye-i salât • 246
fevâ'id kaydı • 240 fîdye-i savm • 246
fevâsılü’l-âyât • 241 fî-emâni’Uah • 246
fevât • 241 fî-hadîsihi za'fun • 246
fevâtihü’s-süver • 241 fihris • 246
fevz • 241 fihrist • 246
fey' • 241 fiilî sıfatlar • 246
fey’-i zevâl • 241 fiilî sünnet • 246
feyiz • 241 fikir • 246
feyyâz • 242 Fü suresi • 246
feyyâz-ı âlem • 242 fîl vak'ası • 247
feyyâz-ı ezel • 242 firâset • 247
feyyâz-ı kudret • 242 firdevs • 247
feyyâz-ı mutlak • 242 Firdevsiyye • 247
feyz-i akdes • 241 fiten • 247
feyz-i câvidân • 242 fiten ilmi • 247
feyz-i Hakk • 242 fitne • 247
feyz-i İlâhî • 242 fitre • 248
feyz-i mukaddes • 242 fu’âd • 248
feyz-i Rabbânî • 242 fuhş-ı gaflet • 249
fezâ'il • 242 fuhş-ı galat • 249
fezâ'ilü'l-insâniyye • 242 fuhûl • 249
fezâ'ilü’l-Kur'ân • 242 fuhûl-i muhaddisîn • 249
fezleke • 243 fuhûl-i müfessirîn • 249
fıkhî • 244 fuhuş ■ 248
fıkhiyye • 244 fukahâ • 249
fıkhü’l-ekber • 243 fukahâ'-i seb'a • 249
fıkhü’l-hadîs • 243 fukahâ'u’s-seb'a • 249
fıkhü’r-râvî • 243 fukarâ • 249
DÎZİN 742

furkân • 249 garîb-i mutlak • 257

Furkân suresi • 250 garîb-i nisbî • 257
furûk (I) • 250 garîbü’l-hadîs • 257
furûk (II) • 250 garîbü’l-Kur'ân • 257
Fussılet suresi • 250 gasil • 257
fuzûlî • 251 gasp • 257
fünûnu’l-hadîs • 251 gassâl • 257
fütüvvet • 251 gâşiye • 258
fütüvvet-nâme • 251 Gâşiye suresi • 258
Gavsiye • 258
gayn Zjö
gayb âlemi • 259
gaybet (I) • 259
gabn • 253
gaybet (II) • 259
gabn-ı fâhiş • 253
gaybiyye • 259
gabn-ı yesr • 253
gayn • 259
gafer-AUâhü leh • 253
gayr • 259
gafere • 253
gayr-i İlâhî vahy • 260
Gaffar • 253
gayr-i meşrû • 260
gaffârü’z-zünûb • 254
gayr-i mü'ekked sünnet • 260
gafil • 254
gayr-i müslim • 260
gâfir • 254
gayriyyet • 260
Gâfir suresi • 254
gayyâ • 260
gaflet (I) • 254
gazâ • 260
gaflet (II) • 254
gazap • 260
gaflet (III) • 254
gâzî • 261
Gafûr • 254
gâziyân-ı Rûm • 261
gafûrü'r-rahîm • 255
gazve • 261
gâ'ib • 255
gazvetü’l-usre • 261
gâ'ib imam • 255
gece namâzı • 261
galat (I) • 255
gılmân • 261
galat (II) • 255
gıyâr • 262
galebe • 255
gıybet • 262
gâlib • 255
görüşmek • 262
Gâliyye • 255
gulâm • 263
gaile • 255
gulât • 263
ganâ'im • 255
gulûl • 263
ganâ'im-i gayr-ı me'lûfe • 255
gulûv • 263
ganâ'im-i maksûre • 255
gurâbiyye • 263
ganâ'im-i me'lûfe • 256
gurbet • 263
Ganî •256
gurre • 263
ganimet • 256
gurûr • 263
garâbet • 256
guslün farzı • 264
garâmet • 256
guslün sünnetleri • 264
garîb • 257
 743 276

gusül • 264 hacc-ı temettü' • 272

Gülşeniyye • 265 haccm farzları • 272
günâh • 265 haccü’l-Haremeyn • 272
hâce•273
Hâcegân • 273
H hâce-i âlem • 273
hâce-i büzurg • 273
hâ nüm • 293
hâce-i evvel • 273
hâb • 267 hâce-i kâ'inât • 273
habbe•267 hacer • 273
habbetü’l-kalb • 268
hacer-i es'ad • 273
haber • 268 hacer-i esved • 273
haber-i âhâd • 268
hacerü'l-esved • 273
haber-i infirâd • 268
hâcet namazı • 273
haber-i kâzib • 268
hâcet penceresi • 274
haber-i mütevâtir • 268
hacı bayramı • 274
haber-i resûl • 268
hacı tehniyesi • 274
haber-i sâdık • 268
hacıyağı • 274
haberi sıfatlar • 268
haciz • 274
haber-i vâhid • 268
hac-nâme • 274
haberü’l-hâssa • 268
had • 275
hâb-ı gaflet • 267
had cezaları • 275
hâb-ı sultânî • 267
haddesenâ • 275
habîb • 269
haddesem • 276
habîbe • 269
hadd-i bagy • 275
habîbullah • 269
hadd-i bülûğ • 275
habîbünneccâr • 269
hadd-i hamr • 275
Hâbîl • 269
hadd-i kazf • 275
Habîr • 269 hadd-i sekr • 275
habis • 270 hadd-i sirkat • 275
hablullah • 270
hadd-i şer'î • 275
hac • 270 hadd-i şürb • 275
hac emîri • 273 hadd-i zinâ • 275
hac rehberi • 274
hades • 276
Hac suresi • 274
hades-i asgar • 276
hacb • 272
hades-i bâtm • 276
hacb-i hırmânî • 272
hades-i ekber • 276
hacb-i noksânî • 272
hades-i semâvî • 276
Haccâc • 272
hades-i zâhir • 276
haccetü’l-belâğ • 272
hadesten taharet • 276
haccetü’l-vedâ • 272
hâdi • 276
hacc-ı asgar • 272
Hâdî • 276
hacc-ı ekber • 272
Hadîd suresi • 277
hacc-ı ifrâd • 272
hâdî-i sebil • 277
hacc-ı mebrûr • 272
DİZİN 744

hadîka • 277 hafi (III). 280

hadîka-i ervah • 277 hâfid • 281
hadîka-i rûh • 277 Hafîz • 281
hadîkatü’l-ervâh • 277 hak(I). 281
hâdim . 277 hak (II). 283
hâdimü’l-fukarâ • 277 hak din • 284
hâdimü’l-harameyni’ş-şerîfeyn • 277 hak gün • 284
hadîs • 277 hakâyık • 283
hâdis • 277 hakâyık-ı erba’a • 283
hadîs ricâli • 278 hakâyık-ı İlâhî • 283
hadîs tarihi • 278 hakâyık-ı kevniyye • 284
hadîs usûlü • 278 hakem • 284
hadîsî • 278 Hakem • 284
hadîs-i erba’în • 278 hakikat • 285
hadîs-i İlâhî • 278 hakîkat-i Muhammediyye • 285
hadîs-i kudsî • 278 hakîkatü’l-hakâyık • 285
hadîs-i mevzû- 278 hakîkatü’l-insân • 285
hadîs-i mürsel • 278 Hakim • 286
hadîs-i nebevi • 278 hâkim (I) • 285
hadîs-i rabbânî • 278 hâkim (II). 285
hadîs-i sahîh • 278 hâkim-i hakîkî • 285
hadîs-i şerif • 278 hâkim-i lemyezel. 285
hadîsü’l-gar • 278 hakîm-i mutlak • 286
hadîsü's-sinn • 278 hâkim-i mutlak • 285
hâdîyü’t-tarîk • 277 hâkim-i şer' • 285
hadr•278 hâkim-i vakt • 285
hads•279 hâkimü’l-hadîs • 285
hadsiyyât • 279 hâkimü'ş-şer' • 285
hafaza • 279 Hâkka suresi • 286
hafaza melekleri • 279 hakka'l-yakîn • 283
hafazan-AUah • 279 hakk-ı civâr. 282
hafazek-Allah • 279 hakk-ı ibâd • 282
Hâfıd - 279 hakk-ıintifâk- 282
hâfıkayn • 279 hakk-ı karâr • 282
hâfız (I) • 279 hakk-ı kazâ • 282
hafız (II) • 280 hakk-ı mecrâ • 282
hâfız-ı hadîs • 280 hakk-ı mesîl • 282
hâfız-ı hakîkî • 279 hakk-ı muhâkeme • 282
hâfız-ı Kur’ân • 279 hakk-ı müdâfa'a • 282
hâfız-ı kütüb • 279 hakk-ı mürûr • 282
hâfız-ı Mesnevi • 280 hakk-ı müsâvât • 282
hâhz-ı mutlak • 280 hakk-ı nân ü nemek • 282
hafî(I) - 280 hakk-ı rüchân • 282
hafî(II).28O hakk-ı süknâ. 283
 745 296

hakk-ı sükût • 283 halvet-i fâsid • 290

hakk-ı şefe • 283 halvet-i sahîh • 290
hakk-ı şürb • 283 Halvetiyye • 291
hakk-ı takdim • 283 Hamâliyye • 291
hakk-ı tapu • 283 hamâse • 291
hakk-ı teşri • 283 hamâset • 291
hakk-ı zamm • 283 hamaylı • 291
hakku'l-hakk • 283 hamd • 291
hâl • 286 Hamd suresi • 292
hal' • 286 hamdele • 292
hala • 287 hamele • 292
halâ* • 287 hamele-i Arş • 292
halâs • 287 hamele-i Kur'ân • 292
halef-287 Hamîd • 292
hâl-i ihtizâr • 286 hâmil. 292
halîfe (I) • 287 hâmil-i Kur'ân • 292
halîfe (II) • 287 hâmil-ivahy-293
halîfe-i İslâm • 287 hamim • 293
halîfe-i Müslimîn • 287 hamr • 293
halîfe-i zamân • 287 hamse • 293
Hâlik • 288 Hanbelî Mezhebi • 293
hâlik-i kâ'inât • 288 Hanefî-293
hâlikü'l-berâyâ • 288 Hanefî Mezhebi • 293
halîl • 288 Hanefiyye • 294
halîle • 288 hanîf • 294
halîlu’l-lâh • 288 hanîf dini. 294
halüü’r-rahmân • 288 hânis • 294
Halîm • 288 hânkâh • 294
halk-289 hannân • 294
halk ve i'âde • 290 harâbât • 294
halka • 289 harâc-ı min el-hums • 295
halka-i dervîşân • 289 harâc-ı min es-sübu' • 295
halka-i irâdet • 289 harâc-ı mukasame • 295
halka-i tevhîd • 290 harâc-ı mukata'a • 295
halk-ı cedîd • 289 harâc-ı muvazzaf • 295
halk-ı müstemir • 289 harâc-ı şer’î • 295
halku’l-Kur’ân • 289 harâç • 294
hallâk • 290 harâm • 295
halledallah • 290 haram aytaç • 296
hailede • 290 harâm-ı li-gayrihi • 296
halvet (I) • 290 harâm-ı li-zâtihi • 296
halvet (II) • 290 hareket • 297
halvethane • 290 hareket-i ma'neviyye-i esmâ'iyye • 297
halveti • 291 hareket-i nûriyye-i rûhâniyye • 297
DİZİN 746

hareket-i sûriyye-i hissiye • 297 Hâşimiyye (II) • 301

hareket-i tabî'iyye-i misâliyye • 297 haşir • 302
harem (I) • 297 haşîşiyye • 302
harem (II) • 297 Haşr suresi • 302
haremeyn • 298 haşşâşîn • 302
haremeyn-i şerîfeyn • 298 haşviyye • 302
harem-i İlâhî • 298 haşyet • 303
harem-i nebevî • 298 hat • 303
harem-i Süleymânî • 298 hatâbe • 303
harem-i şerîf • 298 hâtem • 303
haremlik • 298 hâtem-i asgar • 303
harfûş • 298 hâtem-i ekber • 303
Hâricîler • 298 hâtem-i kebîr • 303
Hâricîlik • 299 hâtem-i nübüvvet • 303
harîk • 299 hâtem-i sagîr • 303
harp • 299 hâtem-i vekâlet • 304
Hârût ve Mârût • 299 hâtemü’l-enbiyâ • 304
hâs•299 hâtemü’n-nebiyyîn • 304
hasâ'is • 299 hâtır • 304
hasâ'isü’n-nebî • 299 hâtır-ı Hak • 304
hasbeten lillah • 299 hâtır-ı melekî • 304
hasbî • 299 hâtır-ı nâşâd • 304
hasbî allâh ve ni’me’l-vekîl • 300 hâtır-ı nefsânî • 304
hasbiyallâh • 299 hâtır-ı rahmânî • 304
hasbünallah • 300 hâtır-ı şeytânî • 304
hasen • 300 hâtif • 304
hasen hadis • 300 hatim • 304
hasene • 300 hatîm • 305
hasenü’l-hadîs • 300 hâtime • 305
hasenü’l-isnâd • 300 hatm • 305
hasep ve nesep • 300 hatm-i hâcegân • 304
haset • 300 hatm-i nübüvvet • 304
Hasîb • 301 hatmü’l-enbiyâ • 304
hasislik • 301 hatmü’l-evliyâ • 304
hâssü'l-hâss • 299 hatmü’n-nebiyyîn • 304
hâssü'l-havâs • 299 hatmü’n-nübüvve • 304
hasta namazı • 301 hattâr • 305
hasta ziyareti • 301 hâtûn • 305
hâşâ lillah • 301 hâtûn-ı kıyâmet • 305
hâşe lillah • 301 havâ'ic-i asliyye • 305
haşebî•301 havâle • 305
haşefe • 301 havâric • 305
haşhaşîler • 301 havâs • 305
hâşimiyye (I) • 301 havâs ilmi • 306
 747 314

havâs-ı beşeriyyet • 306 hayrü'n-nisâ • 309

havâs-ı inşân • 306 hayrü'r-râhimîn • 309
havâs-ı nâs • 306 hayrü'r-râzıkîn • 309
havâs-ı ruhâniyyet • 306 hayyâk-Allah • 310
havâssü’l-eşyâ • 306 hayyât • 310
havâssü’l-havâs • 306 hazarât-ı hamse • 310
havâssü’l-Kur'ân • 306 hazene • 310
havâtimü’s-süver • 306 hazînetullah • 310
havelân-i havi • 306 hazîre • 310
havf•306 hazîre-i İsmâ'îl • 310
havf ve haşye • 307 hazret • 310
hâviye • 307 hazret-i evvel • 311
havkale • 307 hazret-i hâmis • 311
havz-ı kevser • 307 hazret-i râbi • 311
Hay • 307 hazret-i sâlis • 311
hayâ • 307 hazret-i sâni • 311
hayâ-i îmânî • 307 hazret-i vâhidiyye • 311
hayâ-i nefsânî • 307 hebâ • 311
hayâl • 307 hedy • 311
hayâl-i mukayyed • 308 heft-ahter • 311
hayâl-i mutlak • 308 heft-dûzah • 312
hayât (I) • 308 heft-selâm • 312
hayât (II) • 308 heft-soffa • 312
hayat suyu • 308 hekimbaşı • 312
haydar • 308 helâk • 312
haydar-ı kerrâr • 308 helâl • 312
haydarî • 308 hendese • 312
haydariye (I) • 308 hervele • 312
haydariye (II) • 308 hesâp • 312, 313
haydariye (III) • 308 hesap günü • 313
hayır • 308 hesap zamanı • 313
hayız • 310 hestiyet • 313
hayrât • 310 heşt-cennet • 313
hayret • 310 hevâ • 313
hayr-i mukayyed • 309 hevâ-yı nefs • 313
hayrü'l-beşer • 309 heybet • 313
hayrü'l-enâm • 309 heyûlâ • 314
hayrü'l-fâsılîn • 309 hezl • 314
hayrü'l-fâtihîn • 309 hıdrellez • 314
hayrü'l-gâfirîn • 309 hıfz • 314
hayrü'l-hâkimîn • 309 hırka • 314
hayrü'l-mâkirîn • 309 hırka-bâz • 315
hayrü'l-verâ • 309 hırka-bâzî • 315
hayrü'n-nâsirîn • 309 hırka-ber-endâz • 315
DİZİN 748

hırka-i inâbet • 314 hitâp • 322

hırka-i sa'âdet • 314 hiyâze • 322
hırka-i şerif • 315 hiyel • 322
hırka-i teberrük • 315 hizb • 322
hırz • 315 hizbullah • 323
hısım • 315 hizbuşşeytan • 323
hıtân • 315 hizbü’l-i âyât • 322
hıyâr • 315 hizbü’l-i hamd • 323
Hızır • 315 hizbü’n-nasr • 323
Hızır günleri • 316 hizip • 322
Hızırüyâs • 316 hizmet • 323
hızlân • 316 hoca • 323
hızy • 316 Hristiyan • 324
hibe • 316 Hristiyanlık • 324
hicâbe • 317 hu • 324
hicâp • 316 hub • 324
hicr • 317 hubullah • 324
Hicr suresi • 317 hubunnebî • 324
hicret • 318 hüccet • 324
hicret-nâme • 318 Hucurât suresi • 324
hicr-i tsmâ'il • 317 Hûd suresi • 325
hicr-i Kâ'be • 317 hudâ • 325
hicri sene • 318 hudâvendigâr • 325
hicri takvim • 318 hudûdullah • 325
hidâne • 319 hudûs • 326
hidâyet • 319 hukûk • 326
hikmet • 319 hukûk-ı ibâd • 326
hil bölgesi • 320 hukûk-ı şer'iyye • 326
hilâfet • 319 hukûk-ı te'âmüliyye • 326
hilâfet-i hakkâniyye • 319 hukûku’l-ibâd • 326
hilâfet-i insâniyye • 319 hukûkullah • 326
hilâl • 319 huld • 327
hilâl-i ahmer • 320 hulefâ • 327
hilâl-i ramazan • 320 hulefâ-i erba'a • 327
hilâliyye • 320 hulefâ-i selâse • 328
hilâllemek • 320 hulefâ-yı râşidîn • 327
hil'at • 320 hulul • 328
hile • 320 hulûl-i civârî • 328
hîle-i şer'iyye • 321 hulûl-i sereyânî • 328
hilim • 321 hulûl-i ta'allukî • 328
hilye • 321 hulûliyye • 328
himmet • 321 humûl • 328
hisâb • 322 humus • 328
hisbe • 322 hurâfe • 329
 749 339

hûrî • 329 hüsn-i zann • 335

hurûf * 329 hüsrân • 335
hurûf-ı mukatta'a • 329 hüsün • 335
hurûfîlik • 330 hüsün ve kubuh • 335
husûf namazı • 330 hüve hüve • 335
huşû • 330 hüvelbâkî • 335
hutâme • 331 hüviyet • 335
hutbe • 331 hüzün • 335
huzûr • 331
huzûr-ı hak • 331
I
hüccet • 331
hüccet-i dâfi'a • 331
ıklâb • 337
hüccet-i kâsıra • 331
ıktisâr • 337
hüccet-i müsbite • 331
ıktisâs • 337
hüccet-i müte'addiyye • 331
ırâfe • 337
hüccet-i zahriyye • 331
ırz • 337
hüccetü’l-lslâm • 332
ıskat • 338
hücre • 332
ıskat akçası • 338
hücre-i sa'âdet • 332
ıskat ve devir • 338
hüdâ • 332
ıskât-ı cenîn • 338
hüdhüd • 332
ıskât-ı salât • 338
hükmen merfû • 332
ıslâh • 338
hükm-i gıyâbî • 333
ıslâhu’l-hadîs • 339
hükm-i red • 333
ıslâhu’l-hatâ • 339
hükm-i şerif • 333
ıstılâh • 339
hükm-i temerrüdî • 333
istilâm • 339
hükm-i vicâhî • 333
ıstmâ • 339
hükümet • 332
ı'tâk • 339
hükûmet-i adi • 332
ı'tâk-ı cebrî • 339
hüküm • 332
ı'tâk-ı mahzûr • 339
hükümranlık • 333
ı'tâk-ı mendûb • 339
hülle • 333
Hümeze suresi • 333 ı'tâk-ı mubâh • 339
ı'tâk-ı sarîh • 339
hünkâr müezzini • 334
ı'tâk-ı vâcib • 339
hünsâ • 334
ıtk • 339
hünsâ-yı gayr-ı müşkil • 334
ıtk-ı cüz • 339
hünsâ-yı müşkil • 334
ıtk-ı kül • 339
hürmet • 334
ıtk-ı mu'allak • 339
hürmet-i galîza • 334
ıtk-ı muzâf • 339
hürmet-i hafife • 334
ıtk-ı mübhem • 339
hürmet-i musâhere • 334
ıtk-ı müneccez • 339
Hüseyniyye (I) • 334
ıtk-ı müşterek • 339
Hüseyniyye (II) • 335
ıtk-nâme • 340
hüsn-i hâtime • 335
lyâl • 340
DİZİN 750

lyd • 340 icâzet • 344

lydıyye • 340 icâzet-i âmme • 344
ıztıbâ • 340 icâzet-i âmme mutlaka • 344
ıztırâb • 340 icâzetname • 344
i’câzü’l-Kur'ân • 345
icbâr • 345
i icmâ • 345
icmâ'm senedi • 346
i'âde • 341
icmâ-i ümmet • 346
i'âre • 341
icmâlî iman • 346
ibâdât • 341
icmâ'ü’s-sarîh • 346
ibâdât-ı mersûme • 341
icmâ'ü’s-sükûtî • 346
ibâdet • 341
iç ezan • 346
ibâdîlik • 342
içki • 346
ibâdiyye • 342
içkin • 346
ibâha • 342
içtihât • 346
ibâhiyye • 342
ibâhiyyet • 342
ibâkat • 342 I
ibdâ • 342
ibdâl • 342 îd-347
ibhâm • 342
iblis • 342
ibn • 343
i
ibniyye • 343
i'dâl • 347
ibnülvakt • 343
i'dal hadis • 347
ibnüssebîl • 343
ibrâ • 343 iddet • 347
iddet nafakası • 347
İbrâhîm suresi • 343
iddet-i eşhür • 347
ibret • 343
iddet-i hami • 347
iddet-i hayz • 347
I iddet-i vefât • 347
idhâl • 347
îcâb • 343

I
i
idî • 347
icâbet • 343 îd-i adhâ • 347
i'câm • 343 îd-i ekber • 347
icâre • 344 îd-i fıtr • 347
icâre-i vâhide • 344 îd-i kebîr • 347
icâreteyn • 344 îd-i mevlid • 347
icâzât • 344 îd-i mübârek • 347
icâze • 344 îd-i sagîr • 347
 751 355

îdiyye • 347 ihtilâm • 352

ihtilât • 353
ihtirâ • 353
î ihtisâr • 353
ihtiyâr • 353
idrâc • 347
ihvân • 353
ihvân-ı safâ • 353
I ihvânü’s-safâ ve hullânü’l-vefâ • 353
ihyâ • 353
îfâ • 348 ihyâ-i mevât • 353
ikâb • 353
ikâf - 353
î ikâmet • 353
ikindi • 354
ifâza • 348 ikindi namazı • 354
iffet • 348 iklâb • 354
ifk hadisesi • 348 İkra' suresi • 354
iflâs • 349 ikrâh • 354
ifrâd (I) • 349 ikrâh-ı nâkıs • 354
ifrâd (II) • 349 ikrâh-ı tâmm • 354
ifrâd haccı • 349 ikrâh-i gayr-i mülcî • 354
ifrâdü’l-hadîs • 349 ikrâh-i mülcî • 354
ifrât • 349 ikrâr • 354
ifrit • 349 iktibâs • 354
ifsât • 349 iktidâ • 354
iftâ • 349 iktidâr • 354
iftâr • 349 iktifâ • 355
iftitah tekbiri • 350 iktisâs • 355
iğrâb • 350
iğvâ • 350
ihânet • 350 I
itibâr • 350
ihbât • 350 üâ • 355
ihdâd • 350
ihlâs • 350
î
İhlâs suresi • 351
ihlâs-nâme • 351
üâh • 355
ihmâl • 351
İlâhî • 355
ihrâc • 351
İlâhî hadis • 355
ihrâm • 351
ilâhiyât • 355
ihrâm keffâreti • 352
ilâhiyyûn • 355
ihsân • 352
i'lâ-i kelimetullah • 355
ihsâr • 352
i'lâl • 355
ihtidâ • 352
i'lâm (I) • 356
ihtilâfu’l-hadîs • 352
DİZİN 752

ilâm (II) • 356 ilmü’l-hadîs • 358

üelü’l-hadîs • 356 ümül-kelâm • 358
ühâd • 356 ilmü'l-münâsebet • 358
ilhak • 356 ilmü’l-yakîn / üme'l-yakîn • 359
ilhâm • 356 ümü'n-nefs • 358
ilhâm-ı İlâhî • 356 ümü'r-rivâyet • 359
ilhâm-ı Rabbânî • 356 ümü'z-zarûrî • 359
ilim • 356, 359 üzâmât • 360
ilk günâh • 359 imâle • 360
ilkâh • 359 imâm • 360
illallah • 359 imâm nikâhı • 361
illet • 359 imâmân • 361
illiyet • 359 imâme • 361
illiyyîn • 359 imâmet • 361
ilm-i ahkâm-ı nücûm • 357 imâmet-i kübrâ • 361
ilm-i ahlâk • 357 imâmet-i suğrâ • 361
ilm-i arz • 357 imâmet-i uzmâ ■ 361
ilm-i beyân • 357 imâmeyn • 361
üm-i felek • 357 İmâmeyn-i Hümâmeyn • 361
ilm-i ferâ'iz • 357 imâm-ı a'zam • 360
ilm-i fıkh • 357 imâm-ı mübîn • 360
üm-i hadîs * 357 İmâmüik • 361
üm-i hâl-357 İmâmiyye • 361
üm-i havâs • 357 imâmü'l-enbiyâ • 360
üm-i hey'et • 357 imâmü'l-kıbleteyn • 360
üm-i üâhî • 357 imâmü'l-müslimîn • 360
üm-i kâl • 357 imâm-zâde • 361
üm-i kelâm • 357
üm-i ledün • 357
I
üm-i mîkât • 357
üm-i nücûm • 358
îmân • 361
üm-i sakk • 358
îmânın şartı • 362
üm-i tasavvuf • 358
üm-i tefsîr • 358
üm-i usûl-i hadîs • 358 1
ilm-i usûl-i kelâm • 358
ümihâl • 359 imâre • 362
ümihâl kitabı • 359 imâret • 362
ümiyye • 360 imârethâne • 362
ümü’l-ensâb • 358 imkân • 362
ümül-ahbâr • 358 imlâ • 362
ümül-a'lâ • 358 imsâk • 362
ümül-âsâr • 358 imtinâ • 362
ümü'l-bâtm • 358 imzâ • 362
 753 372

inâbe • 362 ircâ' • 367

inâdiyye • 363 irfâniyye • 368
in'âm (I) • 362 irsâl • 368
in'âm (II) • 362 irşât • 368
inâyet • 363 irticâ • 368
inbâ • 363 irtidât • 368
inbisât • 363 irtifâ • 368
İncü • 363 isâbet-i ayn • 368
indiyye • 363 isbât • 368
infâk • 363 isbât-ı vâcib • 368
infirâd • 364 isbâtiyye • 368
İnfitâr suresi • 364
inhifâd • 364
I
inkâr • 364
inkıtâ • 364
Îsevî • 368
innâ li-llâhi ve innâ ileyhi râci'ûn • 364
îseviyye • 368
inn-Allahe ma'a-s-sâbirîn • 364
îseviyyet • 368
inniyye • 364
ins • 364
ins ü can • 364 İ
ins ü cin • 364
ins ü melek • 364 isim • 368
inşân • 364 İslâm • 369
însân suresi • 365 İslâm birliği • 369
insân-ı kâmil • 365 İslâm dini • 370
insilâh • 365 İslâmcı • 369
inşâ • 365 İslâmcılık • 369
inşaallah • 366 İslâmm şartı • 370
İnşikâk suresi • 366 İslâmî • 370
inşikâku’l-kamer • 366 İslâmiyet • 370
înşirâh suresi • 366 ism • 370
intihâb • 367 İsmâ'ilîlik • 371
intihâ'ü’s-sened • 367 İsmâ’iliyye • 371
intikâl • 367 ismet • 371
intisâp • 367 ismetü’l-enbiyâ • 371
inzâl ve tenzil • 367 ism-i a'zam • 368
inzâr • 367 ism-i celâl • 369
inzivâ • 367 isnâaşeriyye • 371
i'râb • 367 isnâd • 371
i'râbü’l-Kur’ân • 367 isrâ • 372
irâde • 367 İsrâ suresi • 372
irâde-i cüz'iyye • 367 isrâ ve mi'râc • 372
irâde-i ilâhiyye • 367 İsrâ'îl • 372
irâde-i külliyye • 367 İsrâ’îliyât • 372
DİZİN 754

isti'âne • 372 işâret-i İlâhiyye • 376

isti'âze • 373 iş'ârî tefsir • 376
istibrâ • 373 işkâl-376
istibrâ ve istincâ • 373 işrâk namazı • 376
istidlâl • 373 işrâk vakti-376
istidrâk • 373 İşrâkıyye • 376
istiftâ • 373 İşrâkıyyûn • 376
istigâne • 373 itâ'at • 376
istiğfâr • 373 itâb • 376
istiğrâb • 373 i'tibâr • 376
istiğrâk • 373 i'tidâd • 376
istihâre • 373 i’tikâd • 376
istihâre namazı • 373 i'tikâf • 376
istihâze • 373 i'timât • 377
istihfâf • 374 ittibâ • 377
istihlâl • 374 ittihâd-ı ârâ • 377
istihsân • 374 ittihâd-ı İslâm • 377
istihza • 374 ittihâd-ı umûmî • 377
istikâmet • 374 ittihât • 377
istikbâl-i kıble • 374 ittisâl • 377
istikbâr • 374 ivâz • 377
istilâ • 374 ivâzlı akit • 377
istîlâd • 374 ivâzsız akit • 377
istilâm • 375 iyâl • 377
istimdâd • 375 iyâzen billah • 377
istimlâ • 375 izâr • 377
isti'nâf • 375 izzet • 377
isti'râz • 375
istircâ • 375
istishâb • 375 K
istiskâ • 375
istiskâ namazı • 375 ka'ade • 379
ka'adiyye • 379
istisnâ • 375
kabâle • 379
istişhâd • 375
istivâ • 375 Ka'be • 379
kabe kavseyn • 380
Ka'be-i Mu'azzama • 380
I ka'be-i şerîf • 380
Ka’be-nâme • 380
îşân • 375 Ka'beteyn • 380
ka'betü’l-uşşâk • 380
kâbıd • 380
i kâbız • 380
kâbızu’l-ervâh • 380
işâret • 376
kabile • 380
 755 390

kâbilü’tevb • 380 Kahhâr • 387

kabir • 380 kâhin • 387
kabir azâbı • 381 kahir • 387
kabir hayatı • 381 kahr • 387
kabir su'âli • 381 kaht u galâ • 387
kabir ziyareti • 381 kâ’im • 388
kabristan • 381 Kâ’imiyye • 388
kabûl •381 kâ'imü’z-zamân • 388
kabûl-i âmme delili • 381 kâl • 388
kabûl-i nikâh • 381 kalb (I) • 388
kabz • 381 kalb (II) • 388
kaddesallahu sırrahu • 381 kalb-i selîm • 388
ka'de • 382 kâle • 388
kadeh • 382 Kalederiyye • 389
ka’de-i ahire • 382 kalem • 388
ka'de-i uhrâ • 382 Kalem suresi • 389
ka'de-i ûlâ • 382 kalem-i a’lâ • 389
kadem • 382 kalender • 389
kadem-i şerif • 382 kalenderhâne • 389
kader•382 kalp • 389
kadercilik • 383 kalp gözü • 390
kaderi • 383 kâlû belâ • 390
kaderiyye • 383 Kamer suresi • 390
kadh • 383 kamerî sene • 390
kadı-asker • 383 kamerî takvim • 390
kâdî • 383 kamerî yıl • 390
kâdî’l-hâcât • 383 Kameriyye • 390
kâdî’l-mescid • 383 kâmet • 390
kadîm • 383 kamet getirmek • 391
kadir • 384 Kâmiliyye • 391
Kadir • 383 kamîs • 391
kadir gecesi • 384 kan hısımlığı • 391
kadir gecesi namazı • 384 kandil • 391
Kadirîlik • 384 kandil gecesi • 391
Kâdiriyye • 384 kânit • 391
Kâdiyâniyye • 385 karâbet • 391
Kadr suresi • 385 karâbet bi’l-velâ • 392
kâf hâ yâ ayn sad • 385 karâbet bi’n-nikâh • 391
Kâf suresi • 386 karâbet-i eb • 391
kâf u nûn • 387 karâbet-i nesebbiyye • 391
kâfi-385 karâbet-i sıhrıyye • 391
kâfir • 386 karâbet-i üm • 391
Kâfirûn suresi • 386 karâbet-i vilâd • 391
kafîz-i tahhân • 386 kâri’ • 392
DtZlN 756

kâri'a • 392 kavs-i urûc • 397

Kâri'a suresi • 392 kayyım • 397
karîb • 392 Kayyime suresi • 397
karin • 392 Kayyûm • 397
karine • 392 kazâ (I) • 397
karz • 392 kazâ (II) • 397
karz-ı hasen • 393 kazâ namazı • 397
kâs • 393 kazf • 397
kasâme • 393 kazf-ı mu'allak • 398
Kâsâniyye • 394 kazf-ı muzâf • 398
Kasas suresi • 393 kazf-ı sarih • 398
kasem • 394 kazıyye • 398
kasr-ı emel • 394 kazıyye-i hükmiyye • 398
kasr-ı salât • 394 kazıyye-i külliyye • 398
kasru’s-salât • 394 kazıyye-i muhkeme • 398
kassâs • 394 kebâ'ir • 398
kâşif - 394 Kebîr • 398
kâtib • 395 kebîre • 398
kâtibü’l-vahy • 395 kefâ'et • 399
kâtibü’s-semâ • 395 kefâret • 399
katil • 395 kefâret-i cimâ fi’l-hayz • 399
kâtil-i gayr-i müte'ammid • 395 kefâret-i kati • 399
kâtil-i ma'fiıvv • 395 kefâret-i savm • 399
kâtil-i ma'zûr • 395 kefâret-i yemîn • 399
kâtil-i muhtı • 395 kefâret-i zıhâr • 399
kâtil-i müte'ammid • 395 kefen • 399
kati • 395 kefen-i kifâye • 399
katl-i âm • 395 kefen-i sünnet • 400
katl-i amd • 395 kefen-i zarûret • 400
katl-i hatâ • 396 keffâret • 400
katl-i nefs • 396 kefil • 400
kavâme • 396 kehânet • 400
Kavi • 396 Kehf suresi • 400
kavil • 396 kelâm (I) • 400
kavim • 396 kelâm (II) • 401
kavli • 396 kelâm ümi • 401
kavl-i nebi • 396 kelâm-ı Hakk • 401
kavli sünnet • 396 kelâm-ı kadîm • 401
kavl-i şer'î • 396 kelâm-ı nefsî • 401
kavme • 396 kelâmî tefsir • 401
kavm-i Lût • 396 kelâmiyyûn • 401
kavseyn • 396 kelâmullah • 401
kavs-i nuzûl • 396 kelime • 401
kavs-i su'ûd • 397 kelime-i şehâdet • 402
 757 408

kelime-i şehâdet-nâme • 402 kezzâbûn • 406

kelime-i tayyibe • 402 kıble • 406
kelime-i tevhîd • 402 kıble-gâh • 406
kelimetân • 402 kıble-i hakîkî • 406
kelimetân-ı şehâdet • 402 kıble-nâme • 406
kelimeteyn • 402 kıble-nümâ • 406
Kelimetullah • 402 kıbletân • 406
Kelîmullah • 402 kıbleteyn • 407
kemâl • 402 kıdem • 407
kenz • 402 kılâde • 407
kenz-i câhili • 402 kırâ'at (I) • 407
kenz-i İslâmî • 403 kırâ'at (II) • 407
kenz-i mahfî • 403 kırâ'at (III) • 407
kerâhet • 403 kırâ'at ilmi • 407
kerâhet vakti • 403 kırâ'at ve semâ kaydı • 407
kerâhet-i tahrîmiyye • 403 kırâ'at-ı aşere • 407
kerâhet-i tenzîhiyye • 403 kırâ'at-ı müdrece • 407
kerâmet • 403 kırâ'at-ı mütevâtire • 407
kerâmet-i kübrâ • 403 kırâ'at-ı seb'a • 407
kerâmet-i suğrâ • 403 kırân • 408
Kerbelâ-nâme • 403 kırân haccı • 408
Kerîm • 403 kırk • 408
kerîme • 404 kırk hadis • 408
kerîme-i târîh • 404 kırk hâl • 408
Kerrâmiyye • 404 kırk vezir • 408
kerremallahu vecheh • 404 kırklar • 408
kerrûbiyyûn • 404 kısâr • 408
kesb • 404 kısas • 409
keşf-404 kısâs • 408
keşt • 404 kısâs ve diyet cezaları • 409
ketebe • 404 kısas-ı enbiyâ • 409
ketebe kaydı • 404 kısasu’l- Kur'ân • 409
kevn • 404 kısasü’l-enbiyâ • 409
kevn u (ve) fesad • 404 kısmet (II) • 409
kevser • 405 kıssa • 409
Kevser suresi • 405 kıtâl • 409
keyd • 405 Kıtâl suresi • 409
keyfiyyet • 405 kıyâm • 409
keylî • 405 kıyâm bi-nefsihi • 410
Keysâniyye • 406 kıyamet • 410
Keyyâliyye • 406 kıyamet günü • 410
kezâ • 406 Kıyâmet suresi • 410
kezib • 406 kıyâmet-nâme • 410
kezzâb • 406 kıyâm-ı kıyâmet • 409
DİZİN 758

kıyâm-ı ramazan • 409 kunût • 415

kıyâmü’l-leyl • 409 kunût duası • 415
kıyâs • 410 kunût tekbiri • 415
kıyâs-ı fukahâ • 410 Kur’ân • 416
kızılbaş • 410 Kur’ân kursu • 418
kirâmen kâtibin • 411 kurb • 418
kitâbe • 411 kurbân • 418
kitâbe-i seng-i mezâr • 411 kurbân bayramı • 419
kitâbet • 411 kurbet • 419
kitâb-ı câmi • 412 Kureyş suresi • 419
kitâb-ı İlâhî • 412 kurrâ • 419
kitâb-ı kebîr • 412 kurrâ hâfız • 419
kitâb-ı levh-i mahfuz • 412 kurtuluşa erenler • 419
kitâb-ı mahv ü isbât • 412 kussâs • 419
kitâb-ı meknûn • 412 kusûf • 419
kitâb-ı mestûr • 412 kusûf namazı • 420
kitâb-ı mukaddes • 412 kuşluk namazı • 420
kitâb-ı mübîn • 412 kuşluk vakti • 420
kitâb-ı Rabb • 412 kutb-ı enfüsî • 420
kitâb-ı sâkit • 412 kutb-ı hakîkî • 420
kitâb-ı semâviyye • 412 kutbu’l-aktâb • 420
kitâbü’l-âmâl • 412 kutup • 420
kitâbül-irsâl • 412 Kübreviyye • 420
kitâbül-magâzî • 412 küfür • 420
kitâbü’s-semâ • 413 küfüv • 421
kitâbü’s-siyer • 413 külbe-i ahzân • 421
kitâp • 411 külliyât-ı hams • 421
kitâp ehli • 413 kümbet • 421
kitaplara iman • 413 kün • 421
kizb • 413 künh • 421
korku namazı • 413 kürsî • 421
köle • 413 küsûf namazı • 422
kölelik • 414 küttâb • 422
kubbe•414 kütüb • 422
kuddise sırruhu • 414 kütüb-i erba'a • 422
Kuddûs•414 kütüb-i hamse • 422
kudret (I) • 414 kütüb-i mukaddese • 422
kudret (II) • 414 kütüb-i münzele • 422
kudret-i İlâhiyye • 414 kütüb-i seb'a • 422
kudsî hadis • 415 kütüb-i selâse • 422
kudüm tavâfı • 415 kütüb-i semâviyye • 422
kûfiyyûn • 415 kütüb-i sitte • 422
kul hakkı • 415 kütüb-i tefâsîr • 423
Kul hüvallahu ahad suresi • 415 kütüb-i tevârîh • 423
 759 431

kütüb-i tis'a • 423 ledünnî • 428

kütübü’l-erba'a • 423 Leheb suresi • 428
kütübü’l-hamse • 423 lem-yezel • 428
kütübü’s-seba'a • 423 lem-yezelî • 428
kütübü’s-selâse • 423 len-terânî • 428
kütübü’s-sitte • 423 letâ'if-i hamse • 428
kütübü’t-tis'a • 423 levâ'ih • 428
levâmi' • 428
levh ü kalem • 429
L
levhaş-Allah • 428
levh-i mahfuz • 429
lâ havle • 425
levlâk • 429
lâ havle ve lâ kuvvete • 426
levvâme • 429
lâ havle-gû • 426
Leyi suresi • 430
lâ ilâhe ill-Allah • 426
leyle • 429
lâ min şey • 427
leyle-i arûs • 429
lâ şey • 427
leyle-i bedr • 429
Lâ uksimu suresi • 428
leyle-i berât • 429
lâ'edriyye • 425
leyle-i kadr • 429
lafız • 425
leyle-i mi'râc • 429
lafza • 425
leyle-i regâ'ib • 429
lâfza-ı celâl • 425
leyletü’l-arûs • 429
lafzatu’l-lah • 425
leyletü’l-isrâ • 429
lafzıyye • 425
leyletü’l-kadr • 429
lafzu’ş-şeyh • 425
leys • 430
lahak • 425
leyyin • 430
lahd • 426
li'ân • 430
lâhik • 426
li-eb • 430
lahit • 426
li-ebeveyn • 430
lahn • 426
lifâfe • 430
lâhût • 426
lihye-i sa'âdet • 430
laiklik • 426
lihye-i şerîf • 430
lakap • 427
lika • 430
lakît • 427
likâ'u’l-âhiret • 430
lâmelif • 427
likâ'ullah • 430
la'net • 427
literal tefsir • 430
la'net-ullah • 427
li-ümm • 430
Latif-427
livâ • 431
latife • 427
livâ'ü’l-hamd • 431
latîfe-i insâniyye • 427
livâ-yı sa'âdet • 431
latîfe-i Rabbâniyye • 427
livâ-yi şerîf • 431
lâ-yezâl • 428
lohusa • 431
lâ-yüs'el ammâ yef al • 428
lohusalık • 431
lebbeyk • 428
Lokmân suresi • 431
ledün ilmi • 428
DİZİN 760

lüb • 431 mahmasa • 437

lübü’l-lüb • 431 mahreç • 437
lütuf • 431 mahrecü’l-hadîs • 437
lüzûm-ı muhâkeme • 431 mahrem • 437
lüzûm-ıvakf-432 mahşer • 437
mahşername • 437
mahv • 437
M
mahv ve isbât • 437
mahyâ • 437
mâ • 433
mâ'-ı ma'în • 433
mâ ba'de’t-tabî'a * 434
mâ'-ı meşkûk • 433
mâ fevka’t-tabî’a • 435
mâ'-ı mukattar • 433
mâ kable’t-tabî'a • 438
mâ'-ı mukayyed • 433
mâ verâ'e’t-tabî'a • 443
mâ'-ı mutlak • 433
ma'âd • 434
mâ'-ı müsta'mel • 433
ma'âz-AUah • 434
mâ'-i câri • 433
ma'bet • 434
mâ'-i dâfık • 433
ma'bûd • 434
mâ'-i harâciyye • 433
Mâcid • 434
mâ'-i öşriyye • 433
mâcin • 434
Mâ'ide suresi • 437
maddî temizlik • 435
makâlât • 438
mâddiyye • 435
makam • 438
mâddiyyûn • 435
makâm-ı Ahmedî • 438
ma'dûm (I) • 435
makâm-ı cem • 438
ma’dûm (II) • 435
makâm-ı İbrâhîm • 438
magâzî • 435
makâm-ı kâbe kavseyn • 438
mağfiret • 435
makâm-ı Mahmûd • 438
mağz • 435
makâm-ı samediyyet • 439
mağz-ı hakikat • 435
makâm-ı vahdet • 439
mağz-ı Kur’ân • 435
makâm-ı vesile • 439
mahabbet • 435
makber • 439
mâ-halak-Allah • 435
makbere • 439
mahdûm • 436
makbûl • 439
mahdûm-ı kâ'inât • 436
makbûl hadis • 439
mahfil • 436
makbûlât • 439
mahfil-i kazâ • 436
makdûr • 439
mahfuz (I) • 436
maklûb • 439
mahfuz (II) • 436
maklûb hadis • 439
mâhiyet • 436
makrûnen • 439
mahkeme • 436
maksûr • 439
mahkeme-i kirdgâr • 436
maksûre • 439
mahkeme-i kübrâ • 436
maktel • 439
mahkeme-i şer'iyye • 436
maktel-i Hüseyn • 439
mahlûk • 436
maktû hadis • 440
mahlûkât • 436
 761 447

ma'kûs • 440 me’âd • 443

mâl • 440 me’âl • 444
mâlâya’nî • 440 me'âlî • 444
mâl-i bâtın • 440 Me'âric suresi • 444
mâl-i cizye • 440 mebâdî’l-ukül • 444
mâl-i harâm • 440 mebâdî’l-ulûm ■ 444
mâl-i ma’sûm • 440 mebde • 444
mâl-i mîrî • 440 mebde ve me’âd • 444
mâl-i mütekavvim ■ 440 mebde-i evvel • 444
mâl-i sadakat • 440 mebde-i küll • 444
mâlî yıl • 440 mebde’ül-mebâdi * 444
Mâlik • 440 mebde’ü’s-sened • 444
Mâlikî Mezhebi • 440 mebrur hac • 444
Mâlikîlik • 440 mecâzül-Kur'ân • 444
Mâlikiyye • 440 Mecîd • 445
Mâlikü’l-Mülk • 440 meclis (I) • 445
ma'lûl • 441 meclis (II) • 445
malûm • 441 mecrûh • 445
manevî kirlilik • 441 meczûp • 445
Mâni • 441 meçhul • 446
maraz-ı mevt • 441 meçhûl hadis-446
ma’rifet • 441 meçhûlül-ayn • 446
ma'rifet-i nefs • 441 meçhûlül-hâl • 446
ma'rifetullah • 441 meçhûlül-vasf • 446
ma'rifetü’s-sahâbe • 441 meçhûlü’z-zât • 446
mârika • 442 med • 446
ma'rûf-442 Medenî • 446
ma'rûf hadis • 442 Medenî ayetler • 446
mâ-sivâ • 442 medfen • 446
ma'siyyet • 442 medhal • 446
maslahat • 442 medhûl • 446
masnû • 442 Medîne sözleşmesi • 446
masnû hadis • 442 medlûl • 447
mâşâallah • 442 medrese * 447
matrûh • 442 medrese-nişîn • 447
Mâtüridî mezhebi • 443 medresetü’l-e'imme ve’l-hutebâ • 447
Mâtüridiyye • 443 medresetü’l-hattâtîn • 447
Mâ'ûn suresi • 443 medresetül-irşâd • 447
ma'ûnet • 443 medresetül-kuzât • 447
mâ'ül-hayât • 434 medresetül-mütehassisîn • 447
mâ’ül-ineb • 434 medresetül-vâ’zîn • 447
mazhar • 443 mefhar • 447
Mazhariyye * 443 mefhar-ı kâ’inât • 447
mazmaza • 443 mefhar-ı mevcûdât • 447
DİZİN 762

mefhûm • 447 melekût (II) • 453

mefhûmu muhâlefet • 447 melekü’l-mevt • 452
mefhûmu muvâfakat • 447 Melik • 453
mefkûd • 447 memlûk • 453
mefsedet • 448 memnû • 453
megâzî • 448 memtûre • 453
mehdi • 448 men arefe nefsehu fekad arafe rabbehu
mehdîlik • 448 •454
mehir • 448 men lehü’l-diye • 455
mehr-i misi • 448 men lehü’l-emr • 455
mehr-i mu'accel • 448 men lehü’l-istiglâl • 455
mehr-i mü'eccel • 448 men lehü’l-nafaka • 455
mehr-i müsemmâ • 448 men lehü’s-süknâ • 455
mehrü’l-bagy • 449 menâfi • 453
mekîl • 449 menâfi-i âmme • 453
Mekkî • 449 menâfi-i emîriyye • 454
Mekkî ayetler • 449 menâfi-i hazîne • 454
mekr • 449 menâfi-i vakf • 454
mekremetlü • 449 menâkıb • 454
mekrûh • 449 menâkıb-nâme • 454
mektep • 449 men-arefe • 454
mektûm • 449 menâsik • 454
mektup • 449 menâsik-i hâcc • 454
mekzûb • 450 menâzil • 454
melâ' • 450 menâzilü’l-Kur’ân • 454
melâ'ike • 450 menâzilü’ş-şems ve’l-kamer • 455
melâ'ike suresi • 451 mendûb • 455
melâ'ike-i erba'a • 450 menhî • 455
melâ'ike-i hazene • 450 menkûl • 455
melâ'ike-i keribiyyûn • 450 Mennân • 455
melâ'ike-i kirâm • 450 mensek • 455
melâ'ike-i mu'akkıb • 450 mensûh • 455
melâ'ike-i mukarrabûn / mukarrabîn • menzil • 455
450 menzile beyne’l-menzileteyn • 456
melâ'ike-i müheyyime • 450 merbûb • 456
melâmet • 451 merdûd • 456
Melâmî • 451 merdûd hadis • 456
Melâmîlik • 451 merdûd rivayet • 456
Melâmiyye • 452 merfû • 456
mele • 452 merfû hadis • 456
mele'-i a'lâ • 452 merhabâ • 456
melek • 452 merhale • 456
meleklere iman • 452 merhamet • 456
melekût (I) • 452 merhûm • 457
 763 463

mersiye • 457 meşhed (I) • 460

mertebe • 457 meşhed (II) • 461
mertebe-i ahadiyyet • 457 meşhed-i hüsn • 461
mertebe-i insâniyye • 457 meşhed-i yevm • 461
mertebe-i ulûhiyye • 457 meşhûd • 461
mertebe-i vâhidiyye • 457 meşhûr • 461
merve • 457 meşhûr hadis • 461
mervî • 457 meşhûr sünnet • 461
merviyyât • 457 meşhûrât • 461
Meryem suresi • 457 meşî'et • 461
mes • 457 meşihat • 461
mes'â • 457 meşîhat-i îslâmiyye • 461
mesâ'ib • 457 meşiyyet • 461
mesâ'il • 457 meşiyyet-i ilâhiyye • 461
mesâlih • 458 meşk • 461
mesâlih-i mu'tebere • 458 meşkûk • 461
mesâlih-i mülga • 458 meşreb • 462
mesâlih-i mürsele • 458 meşrû • 462
mesânî • 458 meşrû müdafaa • 462
mesbûk • 458 meşrûbât-ı kü'ûliyye • 462
Mescid-i Aksâ • 459 meşrûbât-ı müskire • 462
mescid-i cin • 459 meşrûtun leh • 462
mescid-i kıbleteyn • 459 meşveret • 462
mescid-i nebevi • 459 meşyeha • 462
mescid-i takvâ • 459 metâ • 462
mescidü’l-harâm • 459 metâf • 462
mescit • 458 metafizik • 462
Mesed suresi • 459 metâvile • 462
mesh (I) • 459 metin • 463
mesh (II) • 459 Metin • 462
mesîh • 459 metrûk • 463
mesmû • 459 metrûk hadis • 463
mesnevi • 460 me'vâ cenneti • 463
mesnevî-hân • 460 mevâcib • 463
mesneviyyât • 460 mevâli • 463
mesrûk ■ 460 mevâli’l-ahd • 463
mest • 460 mevâli’l-îslâm • 463
mestûr (I) • 460 mevâli’l-i’tâka • 463
mestûr (II) • 460 mevâli’l-muvâlât • 463
meşâ'ir • 460 mevâli’t-tibâ'a • 463
meşâ'irü’l-hacc • 460 mevâlîd • 463
meş'ar • 460 mevâlîd-i selâse • 463
meş’arü’l-harâm • 460 mevâlîd-i siflî • 463
meşâyîh • 460 mevbikât • 463
DİZİN 764

mevbikât-ı seb'a • 464 meyyit • 467

mevcûd • 464 mezâhîb • 467
mevkuf • 464 mezâlim • 467
mevkuf hadis • 464 mezâmîr • 467
mevkûfun aleyh • 464 mezâmîr-i Dâvud • 467
mevkûlun ileyh • 464 mezâr • 467
mevlâ • 464 mezârlık • 467
Mevlâ • 464 mezheb-i cedîd • 468
mevlânâ • 464 mezheb-i kadîm • 468
mevle’l-islâm • 464 mezhep • 467
mevle’l-itâka • 464 meziy • 468
mevle’l-musâhabe • 464 mezmûr • 468
mevle’l-muvâlât • 464 mısbâh • 468
mevle’r-rahm • 465 Mısrıyye • 468
Mevlevi • 465 Mızraklı ilmihâl • 468
mevlevîhâne • 465 Mi'cen • 468
Mevlevîlik • 465 Miftâhü'l-Cenne • 469
Mevleviyye • 465 mihne • 469
mevleviyyet • 465 mihrâp • 469
mevlidiyye • 465 Mîkâ'îl • 469
mevlit • 465 mîkât • 469
mevlit kandili • 466 milâdî takvim • 469
mevlithan • 465 mîlâdiyye • 469
mevsûl • 466 milel ve nihai • 469
mevsul hadis • 466 millet • 470
mevt • 466 millet-i beyzâ • 470
mevt-i ahdar • 466 millet-i İslâm • 470
mevt-i ahmer • 466 millet-i mesîhiyye • 470
mevt-i ebyaz • 466 millet-i mu'azzama • 470
mevt-i esved • 466 milletü’l-İslâmiyye • 470
mevt-i hakîkî • 466 milletü’l-Muhammediyye • 470
mevt-i hükmî • 466 milletül-Nasrâniyye • 470
mevt-i irâdî • 466 milletü’l-Yehûdiyye • 470
mevt-i takdirî • 466 minâ • 470
mev’ûde • 466 minâre • 470
mevzû • 466 minber • 470
mevzû hadis • 467 minber-nâme • 470
mevzû'ât • 467 minnet • 471
mevzû’u’l-isnâd • 466 nü'râc gecesi • 471
mevzû'u’l-metn • 466 Mi’râc Kandili • 471
mey • 467 mi'râciyye • 471
meyhane • 467 mi'râc-nâme • 471
meyt • 467 mi’râcü’n-nebiyy • 471
meyte • 467 mi’râç • 471
 765 481

mîrâs • 471 mubâh • 477

mîrâsü’l-mükâteb • 473 mu'cem • 477
mir'ât • 473 mu’cizâtü’n-nebî • 477
mir'âtü’l-ayn • 473 mu'cize • 477
mir'âtü’l-hazreteyn • 473 mu'dal • 477
mir'âtü’l-kevn • 473 mu’dal hadis • 477
mir'âtü’l-vücûd • 473 mudârabe • 477
Mîrganiyye • 473 mu’dil • 477
mîr-i alem • 471 mudrec • 478
mirza • 473 mufaddıla • 478
mîsâk • 473 mufassal • 478
miskin • 473 mugâlata • 478
miskînâne • 474 mugayyebât • 478
miskînhâne • 474 mugayyebât-ı hams • 478
miskinler tekkesi • 474 Muğnî • 478
misvâk • 474 muhabbet • 478
mişkât • 474 muhabbetullah • 479
mitvâlî • 474 muhâcir • 479
mi’ûn • 474 muhâcirîn • 479
mîzân • 474 muhâdara • 479
mollâ • 474 muhaddis • 479
mollâ-yı rûm • 474 muhadram • 479
mu'accel • 474 muhadramûn • 479
mu'addel • 475 muhâfazakâr • 479
mu'âhât • 475 muhâkale • 480
mu'âhede • 475 muhakkak • 480
mu'âhedename • 475 muhâl • 480
Mu'ahhir • 475 muhâle’a • 480
mu'allak • 475 muhâlefet • 480
mu’allak hadis • 475 muhâlefetün li’l-havâdis • 480
mu'allel • 475 Muhammed suresi • 480
mu'allel hadis • 475 Muhammedi * 480
mu'allil • 475 Muhammediyye • 480
mu'allim • 475 Muhammediyyûn • 480
mu'âmelât • 475 muhammire • 481
mu'ânaka • 476 muhammise • 481
mu'âraza • 476 muharref • 481
mu'âsara • 476 muharref din • 481
mu'attıla • 476 muharref hadis • 481
mu'avvizât • 476 muharrem • 481
mu'avvizetân • 476 muharremât • 481
mu’avvizeteyn • 476 muharremiyye • 481
mu'âyede • 477 muharremname • 481
mu'azzib • 477 muhayyelât • 481
DİZİN 766

muhayyerlik • 482 mukassimât • 486

muhâzât • 482 mukavele • 486
muhâzât-ı nisâ • 482 mukâyaza • 486
muhdesûn • 482 mukayyed su • 486
muhdis (I) • 482 mukıll • 486
muhdis (II) • 482 mukıllûn • 486
muhib • 482 mukîm • 486
muhit • 482 Mukît • 486
muhkem • 482 Muksıt • 486
muhkem hadis • 482 muktedî • 487
muhlis • 483 Muktedir • 487
muhric • 483 muktesıd • 487
muhrim • 483 muktesimîn • 487
muhsan • 483 mûlûdiyye • 487
Muhsî • 483 mûm • 487
muhsin • 483 mûm alayı • 487
muhtâl • 483 munfasıl • 487
muhtâr • 483 munkalib • 487
muhtâr-ı hakk • 483 munkatı hadis • 488
muhtasar • 483 murâbaha • 488
muhtazar • 484 murâkabe • 488
muhtedî • 484 murdâr • 488
muhtekir • 484 musaddık • 488
muhtelak hadis • 484 musâfaha • 488
muhtelifü’l-hadîs • 484 musâhare • 488
muhteliflin fîh • 484 musahhaf • 488
muhtelit • 484 musahhaf hadis • 488
Muhyî • 484 musâlahaname • 489
muhyi’l-mevtâ • 484 musallâ • 489
muhzî’l-kâfirîn • 484 musallâ taşı • 489
Mu’îd • 484 musallî • 489
Mu'iz • 484 musannef • 489
mukabele • 484 musannif • 489
mukabele bi’l-misl • 485 Musavvir • 489
mukabeje kaydı • 485 Mûsevî / Mûsevîlik • 489
mukadder • 485 Mûseviyye • 489
mukadderât • 485 mushaf • 490
mukaddes • 485 musî • 490
mukaddes emanetler • 485 musibet • 490
mukaddesât • 485 muska • 491
Mukaddim • 485 mut'a • 491
mukarrebîn / mukarrebûn • 485 Mutaffifîn suresi • 491
mukarrebûn melekler • 485 mutasavvıf • 491
mukarrep • 485 mutavvıf • 491
 767 499

mu’tekif • 491 müdde'â aleyh • 496

Mu'tezile • 491 müdde'î • 496
Mu'tî • 492 Müddessir suresi • 496
mutkin • 492 müdebbec • 496
mutlak • 492 müdebbec hadis • 496
mutma'inne • 492 müdebber • 496
muttaki • 492 müdebbirât • 497
muttasıl • 492 müdelles • 497
muttasıl hadis • 492 müdelles hadis • 497
muvâde'a • 492 müderris • 497
muvâfakat • 493 müdrec • 497
muvahhid • 493 müdrec hadis • 497
muvâlât • 493 müdric • 497
muztarib • 493 müdrik • 497
muztarib hadis • 493 mü'ekked sünnet • 497
mübâdele • 493 mü'ellefe-i kulûb • 497
mübâh • 493 mü'ellihe • 497
mübâre'e • 493 mü'ennen • 497
mübârek • 493 mü'ennen hadis • 497
mübâşeret • 493 mü'essesât-ı hayriyye • 497
Mübdi • 493 mü'eyyide • 497
mübeyyen / mübeyyin • 493 mü'ezzin • 497
mübhem • 494 mü'ezzin-i câmi-i miyâne • 498
mübhem hadis • 494 mü’ezzin-i hâssa • 498
mübhemâtü’l-Kur’ân • 494 müfekkire • 498
mübîn • 494 müfesser • 498
mübrim • 494 müfessir • 498
mübtedi' • 494 müfevvida (I) • 498
mübtedi'a • 494 müfevvida (II) • 498
mübtelâ • 494 müfîd • 498
Mücâdele suresi • 494 müfred-498
mücâhede • 495 müffedât • 498
mücâhit • 495 müfsit • 498
mücâvir • 495 müftî • 498
Müceddidiyye • 495 müftî’l-enâm • 498
mücerrebât • 495 Müheymin • 499
mücerred • 495 mühlik • 499
mücessime • 495 mühmel • 499
Mücîb • 495 mühr-i hümâyûn • 499
mücmel • 495 mühr-i nübüvvet • 499
mücrim • 496 mühr-i sadâret • 499
müctehid • 496 mühr-i Süleymân • 499
müdâhene • 496 mühr-i şerif • 499
müdârâ • 496 mühr-i zâti • 499
DtZÎN 768

mühtedî • 499 münîr • 505

mühür • 499 münkatı • 505
mükâşefe • 499 münker (I) • 505
mükâtebe • 499 münker (II) • 505
mükellef - 500 münker hadis • 505
mükezzib • 500 münker ve nekîr • 505
müksirûn • 500 münkir • 505
mülâ’ane • 500 münşi • 505
mülci ikrâh • 500 Müntakım • 505
mülhid • 500 müntehi • 505
mülhime • 500 münzil • 505
mülk • 500 mürâ'ât-ı hilaf • 505
Mülk suresi • 500 mürâfa’a • 505
mülkiyet • 501 mürâhik • 505
mültezem • 501 Mürci'e • 506
mümâselet • 501 mürebbî • 506
mümeyyiz - 501 mürekkeb • 506
mü'min • 501 mürekkeb hadis • 506
Mü'min • 501 mürîd • 506
Mü'min suresi • 501 mürsel • 506
Mü'minûn suresi • 502 mürsel hadis • 506
Mümît • 502 Mürselât suresi • 506
mümkin • 502 mürsil • 506
mümkinât • 502 mürşid - 507
Mümtehine suresi • 502 mürşid-i a'zam • 507
mümteni • 503 mürşid-i kâmil • 507
münâcât • 503 mürşid-i nâtık • 507
münâfese • 503 mürşid-i Rûm - 507
münâfık • 503 mürşid-i sâmit • 507
Münâfıkûn suresi • 503 mürtekib-i kebîre • 507
münâkehât • 503 mürtet • 508
münâsebâtül-âyât ve’s-süver • 504 mürtezika • 508
münâsebe • 504 mürüvvet • 508
münâseha • 504 müsâdere • 508
münâvele • 504 müsakkafât • 508
münâzara • 504 müsakkafât-ı mev-kufe • 508
müneccî • 504 müsamaha • 508
müneccim • 504 müsâvât (I) • 508
müneccimbaşı • 504 müsâvât (II) • 508
münezzil • 504 müsâveme • 508
Münfekkîn suresi • 504 müsebbihât • 509
münferit - 504 müsellemât • 509
mün’im • 504 müsellemün fîh • 509
mün'im-i mîrâs • 505 müsellemün ileyh • 509
 769 516

müselsel • 509 müştebih • 512

müselsel hadis • 509 müştehir • 512
müsennâ • 509 müşteki • 512
müskir • 509 müşterek • 512
müskirât • 509 müt'a • 512
Müslim • 509 mütâba'at • 512
Müsliman • 509 mütâvile • 512
Müslimânân • 509 müte'ahhırîn • 512
Müslimât • 509 Müte’âlî • 513
Müslime • 509 mütebahhirîn-i ulemâ • 513
Müslimîn • 509 mütedeyyin ♦ 513
Müslimûn • 509 mü’tefike • 513
Müslümanca • 509 mütekaddimîn • 513
Müslümanlık • 509 mütekaddimîn ve müte'ahhirîn • 513
müsned • 510 Mütekebbir • 513
müsned hadis • 510 mütekellim • 513
müsnid • 510 mütekellim-i ale’l-vakf • 513
müstahîl • 510 mütekellimîn • 514
müstahrec • 510 müteseyyid • 514
müstakim • 510 müteşâbih • 514
müstaz'af • 510 mütevâtir • 514
müste’ân • 510 mütevâtir hadis • 514
müstecâbü’d-da’ve • 510 mütevâtir sünnet • 514
müstecâr • 510 mütevelli • 514
müstedrek • 510 mütevekkü • 514
müstefîz • 510 mütevekkilen alellah • 514
müstefîz hadis • 510 mütevellâ * 514
müstehab • 510 mütevelli (I) • 514
müstekbir • 511 mütevelli (II) • 514
müste'men • 511 müteverrî • 515
müstemî • 511 mütkm • 515
müstemlî • 511 müttefik ve müfterik • 515
müstensih • 511 müttefikun aleyh • 515
müstevfî • 511 müttehem • 515
müşâ • 511 müttekî • 515
müşâhedât • 511 mütûnu erba’a • 515
müşâhede • 511 müvelledûn • 514
müşebbihe • 511 müzâbene • 515
müşkil • 511 müzahrefât • 515
müşkilü’l-hadîs • 511 Müzdelife • 515
müşkilü’l-Kur'ân -511 Müzemmil suresi • 516
müşrif • 512 Müzill • 515
müşrif-i vakf • 512 müznib • 516
müşrik • 512
DÎZİN 770

N Nakşibendiyye • 522
nâkûr • 522
nâbite • 517 na'l-i şerif • 522
nâf-517 nâmahrem • 522
nafaka • 517 namâz • 522
nafaka-i akârib • 518 namâz bezi • 523
nafaka-i iddet • 518 namaz vakitleri • 525
nafaka-i makdiyye • 518 namâz-gâh • 523
nafaka-i marzıyye • 518 namâz-güzâr • 523
nafaka-i mefrûda • 518 namazın farzı • 523
nafaka-i memâlik • 518 namazm kısaltılması • 524
nafaka-i mu'accele • 518 namazm mekruhları • 524
nafaka-i müstedâne • 518 namazm rükünleri • 524
nâf-ı âlem • 517 namazm şartları • 524
nâf-ı hefte • 517 namazm vâcipleri • 525
nâf-ı rûz • 517 namazsız • 525
nâf-ı şeb • 517 namus • 526
nâf-ı zemin • 517 nâmûs-ı ekber • 526
Nâfi - 518 nâr•526
nâfile • 518 narh • 526
nafile hac • 519 nâr-ı cehennem • 526
nafile ibadet • 519 nas•526
nafile namaz • 519 Nâs suresi • 526
nafile oruç • 519 nasârâ • 526
nafile sadaka • 520 nasb • 526
nafile tavaf - 520 nâsıbe • 527
nâfiz • 520 nâsıbî • 527
nahil • 520 nâsır • 527
Nahl suresi • 520 Nâsırıyye • 527
nahl-i mâtem • 520 nâsî • 527
nahl-i Meryem • 520 nâsih • 527
nahl-i tâbût • 520 nasihat • 527
nahl-i tûr • 520 nasîhatname • 528
nahr • 521 nâsik • 528
nahs • 521 nasip • 528
nâ'ib • 521 Naşir • 528
nâ'ib-i saltanat • 521 Nasr suresi • 528
na'îm • 521 nasrânî • 528
nakd • 521 nasûh tövbesi • 529
nakîb • 521 Nasûhiyye • 528
nakîb-i imâret • 521 nâsût • 529
nakîbü’l-eşrâf • 521 na't / na'at • 529
nakkâş-ı ezel • 522 na't-hân • 529
nakşibendîlik • 522 nâtık • 529
 771 538

Nâvûsiyye • 530 nefs-i nâtıka • 534

nazar • 530 nefs-i nefise • 535
nazar duası • 530 nefs-i radıye • 535
nazariyyetü’l-tatavvur • 530 nefs-i rahmânî • 535
nâzır • 530 nefs-i sâfiyye • 535
Nâzi’ât suresi • 530 nefs-i zekiyye • 535
nazîf • 531 nefsü’l-emr • 535
nâzil • 531 nehiy • 535
nazmü’l-Kur'ân • 531 nehrü’l-hayât • 535
Nazzâmiyye • 531 nehy ani’l-münker • 535
Nebe' suresi • 531 nekâret • 535
nebevi hadis • 531 nemâ • 535
nebi • 531 nemime • 535
nebîl • 532 Nemi suresi • 536
necâset • 532 neseb bi’l-amûd • 536
necâset-i galîza • 532 neseb bi’l-arz • 536
necâset-i hafife • 532 neseb bi’t-tûl • 536
necâsetten tahâret • 532 neseb-i gayr-ı sahîh • 536
necât • 532 neseb-i sahih • 536
Neccâriyye • 532 neseb-i vâkıf • 537
neceş • 532 neseb-nâme • 536
necis • 533 nesep • 536
Necm suresi • 533 nesep bügisi • 537
nedvetü’l-ulemâ • 533 nesih • 537
nefâz • 533 nesîke • 537
nefes • 535 nesil • 537
nefha • 533,535 nesl-i vâkıf • 537
nefir • 535 nesr (I) • 537
nefis • 533 nesr (II) • 537
nefiy • 535 nesr-i tâ'ir • 537
nefse zulüm • 535 nesr-i vâki • 537
nefs-i cüz' • 534 nessâb • 537
nefs-i emmâre • 534 nesta'lîk • 537
nefs-i hayvânî • 534 nestûrî • 537
nefs-i insânî • 534 nestûrîlik • 538
nefs-i kâmüe • 534 nestûriyye • 538
nefs-i kudsiyye • 534 neşak • 538
nefs-i küll • 534 neşir • 538
nefs-i levvâme • 534 ne'ûzü-billâh • 538
nefs-i mardiyye • 534 nevâbit • 538
nefs-i mutma'inne • 534 nevâdir • 538
nefsi müdafaa • 535 nevâ'ib • 538
nefs-i mülheme • 534 nevâsıb • 538
nefs-i nâmiye • 534 nevâzil • 538
DİZİN 772

nevbet • 538 nizâm • 543

nevi • 538
nevniyâz • 538
nevvâb • 538
nevvâh • 539
nevvâhe • 539
neyyir-i a'zam • 539
nezir - 539
nezir akçası • 539
nezir tavâfı • 539
nid • 539
nifâk-539
nifâs • 539
nifâs kanı • 539
nigâhdâşt • 539
nihâyet • 539
nikâh • 540
nikâh • 540
nikâh bi’l-kitâbe • 541
nikâh-ı bâtıl • 540
nikâh-ı dâhili • 540
nikâh-ı fâsid • 540
nikâh-ı fuzûlî • 540
nikâh-ı hârici • 540
nikâh-ı mevkûf • 540
nikâh-ı mu’allak • 540
nikâh-ı muvakkat • 540
nikâh-ı müt'a • 540
nikâh-ı rakîk • 540
nikâh-ı sahih • 540
ni'met • 541
Nisâ suresi • 541
nisâp • 541
nisbe • 541
nisyân • 541
niyâbet ♦ 541
niyâha • 542
niyâz • 542
niyâz akçası • 542
niyâz âyini • 542
niyâz etmek • 542
niyâz hâli • 542
niyâz İlâhisi • 542
niyet • 542
nizâm-ı âlem • 543
nizâmü’l-âlem • 543
Nizâriyye • 543
Nûh suresi • 543
nukabâ • 543
nukûd • 543
nukûd-ı mevkûfe • 543
nun • 543
Nûn suresi • 543
nûr • 543
Nûr • 544
Nûr suresi * 545
nurculuk • 545
nûre’d-dîn • 544
nûr-ı akdem • 544
nûr-ı ayn • 544
nûr-ı çeşm • 544
nûr-ı dîde • 544
nûr-ı Hak • 544
nûr-ı hâssa • 544
nûr-ı İlâhî-544
nûr-ı merşûş • 544
nûr-ı Muhammedi • 544
nûr-ı mübîn • 544
nûr-ı nübüvvet • 544
nûr-ı vücûd • 544
nûrü’l-envâr • 544
nûrü’n-nûr • 544
nûrü’s-semâvâti ve’l-arz • 544
Nusayrîlik-545
Nûsayriyye ’ 545
nübüvvât ■ 545
nübüvvet • 545
nübüvvet mührü • 545
nücebâ • 545
nücûm ilmi • 546
nüfât • 546
nüfûs • 546
nüfûs-ı hayvâniyye • 546
nüfûs-ı mücerrede • 546
nüfûs-ı nâtıka * 546
nüfûs-ı nâtıka-i felekiyye • 546
nüh felek • 546
 773 553

nükûl • 546 özür•552

nükür•546
nüsük •
nüşûz•546 P
nüzûl (I) • 546
nüzûl OD • 546 Panislâmizm • 553
nüzûl-i îsâ • 546 pençe-i âl-i abâ • 553
nüzûlü’l-isnâd • 546 peygamber • 553
peygambere iman • 553
___ peygamberlerin sıfatları - 553
0 peygamberlik • 553
pîr • 553
oğul • 547 pîr-i çihl-sâle • 554
on emir • 547 pîr-i dumû • 554
on iki imâm • 547 pîr-i fânî • 554
ordu • 547 pîr-i fertût • 554
orta namazı - 548 pîr-i Ken’ân • 554
ortaklık • 548 pîr-i kühen-sâl • 554
oruç • 548 pîr-i serendîb • 554
Osmâniyye • 549 pîr-i tarikat • 554
otuz iki farz • 549 post • 554
pûr•554

Ö
pûr-ı Hacer • 554
pûr-ı Meryem • 554
öfke • 551
pûr-ı Zâl • 554
öğle namazı • 551
pûr-i Arabî ♦ 554
öğüt • 551 pûr-i Âzer • 554
öksüz • 551
ölü • 551
ölüm • 551 R
ölüm cezası - 551
ölüm hastalığı • 552 Rab • 555
ölüm meleği • 552 râbbânî • 556
ölümsüzlük ’ 552 râbbânî hadis -556
Ömeriyye ’ 552 rabbâniyye • 556
ömür • 552 rabbâniyyûn • 556
örf-552 Rabbenâ • 556
örf-i âmm • 552 Rabbi • 556
örf-ihâss- 552 Rabb-i bâlâ -555
örfü’l-amelî • 552 Rabb-i celîl • 555
örfü’l-âmm • 552 rabbu’s-selem • 556
örfü’l-hâss • 552 rabbü’d-dâr - 555
örfü’l-kavlî • 552 Rabbü’l-âlemîn • 555
örtünme • 552 rabbü’l-beyt • 555
DÎZİN 774

Rabbü’l-erbâb • 555 Rakîb • 560

rabbü’l-mâl • 555 rakş • 560
rabbü’s-selem • 556 ramazan • 560
râbıta • 556 Ramazan Bayramı • 561
râbıta-i kalbiyye • 556 Ramazan İlâhîsi • 561
râbıta-i muhabbet • 556 ramazan orucu • 561
râcife • 556 ramazânî • 561
râcih • 556 ramazaniyelik • 561
Ra'd suresi • 556 ramazâniyye • 561
radâ • 556 Ramazâniyye • 561
radıyallahu anh • 556 ramazanlık • 561
raffâ • 557 ramazanname • 561
râfıza • 557 râsih • 561
Râfızî • 557 rasûl • 561
râfi • 557 râşid • 561
Râfi • 557 Ra'ûf • 561
rağbet ve rehbet • 557 Ra'ûfiyye • 562
râh • 557 râvî • 562
râh-ı adem • 557 ravza • 562
râh-ı aşk • 557 ravza-i mutahhara • 562
râh-ı beka • 557 ravza-i Rıdvân • 562
râh-ı cennet • 557 râzık • 562
râh-ı fenâ • 557 re'âyâ • 562
râh-ı gül-dâr • 558 rebî • 562
râh-ı gürîz • 558 rebî-i evvel • 562
râh-ı hakk • 558 rebî-i sânî • 562
râh-ı kehkeşân • 558 rebî'ü’l-âhır • 562
Rahim • 558 rebî'ü’l-evvel • 562
rahimehullah • 558 recâ • 562
rahle • 558 rec'at • 563
Rahman • 558 receb • 563
Rahmân suresi • 559 recebân • 563
rahmânî • 559 recebiyyûn • 563
Rahmâniyye • 559 recebü’l-ferd • 563
rahmâniyyûn • 559 recebü’l-mürecceb • 563
rahmet • 560 recec • 563
rahmet-i Hudâ • 560 recm • 563
rahmetli • 560 recül • 563
rahmetlik • 560 reddâde • 563
rahmetlü • 560 reddiyye • 563
rahmetsiz • 560 ref • 563
rahmet-ullah • 560 refik • 563
rahmet-ullahi aleyh • 560 refî'ü’d-derecât • 564
rakabe • 560 refref • 564
 775 570

regâ'ib gecesi • 564 rık • 567

regâ'ib gecesi namazı • 564 rızâ • 567
Regâ'ib kandili • 564 rızâen lillah • 567
regâ'ibiyye • 564 rızık • 567
rehin • 564 ribâ • 567
re'is • 564 ribbiyyûn • 567
re'îs • 564 ricâl • 568
re'îs-i rûhânî • 565 ricâl-i devlet • 568
re'îsü’l-kurrâ • 565 ricâl-i dûdmân-ı bektâşiyân • 568
re'îsü’l-küttâb • 565 ricâl-i gayb • 568
re'îsü’l-müneccim • 565 ricâl-i ilâhiyye • 568
re'îsü’l-ulemâ • 565 ricâl-i ilmiyye • 568
rek'at • 565 ricâlullah • 569
remel • 565 ricâlül-eyyâmi’s-sitte • 569
remy-i cimâr • 565 ricâlü’l-feth • 568
re’s-i kâr • 564 ricâlü’l-gayb • 568
re's-i sene-i efrenciyye • 564 ricâlü’l-hadîs • 568
re's-i sene-i hicriyye • 564 ricâlü’l-hannân • 568
re's-i sene-i mâliyye • 564 ricâlü’l-kuvve • 568
re's-i sene-i milâdiyye • 564 ricâlül-mâ • 569
re's-i sene-i rûmiyye • 564 riçâlü’l-mennân • 568
resim • 565 ricâlü’l-ulâ • 568
resmu’l-hadîs • 565 ricâlü’t-taht el-esfel • 568
resmu’s-sahîh • 565 ric'at • 569
re'su’l-mâl • 566 ric'î talâk • 569
resûl • 565 rics • 569
resûl-i Ekrem • 566 ridâ • 569
resûlullah • 566 ridde • 569
re'sü’l-câlût • 564 rifâde • 569
re'sü’l-mâl • 564 Rifâ'îlik • 569
reşen • 566 Rifâ'iyye • 569
Reşîd • 566 rihle • 570
ret • 566 rik'a • 570
revâfız • 566 rikâ' • 570
revâtip sünnetler • 566 rikâb • 570
revm • 566 rikâbdâr • 570
Revşeniyye • 566 rikâk • 570
re'y • 566 rikket • 570
reyhânî • 567 rind • 570
rezüet • 567 risâlet • 570
Rezzâk • 567 risâlet-me'âb • 570
Rıdvân • 567 risâlet-penâh • 570
Rıdvân Bi'âtı • 567 rivâyet • 570
rıfk • 567 rivâyet ale’l-vech • 571
DİZİN 776

rivayet asrı • 571 S

rivâyet bi’l-lafz • 571
rivâyet bi’l-ma'nâ • 571 sâ'a / sâ'at • 577
rivâyeten • 571 sabah namazı • 577
riyâ • 571 sâbbe • 577
riyâzet • 571 sâbık • 577
rubâ’î • 571 sâbık u lâhık • 578
rubâ'iyyât • 571 sâbıka • 578
Rufâ'iyye • 571 sâbıka-i meşiyyet-i ilâhiyye • 578
rûh • 571 sabır • 577
rûhânîlik • 572 sâbihât • 578
rûhâniyyet • 572 sâbi'în • 578
rûhâniyyûn • 572 sâbikûn • 578
ruhbân • 572 sâbikûn-i evvelûn • 578
rûh-ı a’zam • 571 sâbit • 578
rûh-ı İlâhî • 572 Sabûr • 578
rûh-ı insânî- 571 sa’d • 579
ruhsat • 572 Sâd suresi • 580
rûhu’l-emîn • 572 sadaka • 579
rûhu’l-kudüs • 572 sadaka-i câriyye • 579
rûhu’r-rûh • 572 sadaka-i fitr • 579
rûhullah • 572 sadaka-i mahbûse • 579
rûh-ullah • 572 sadaka-i mevkûfe • 579
rukbâ • 572 sadaka-i muharreme • 579
rukye • 572 sadaka-i muhbese • 580
Rûm suresi • 573 sadakallahü’l-azîm • 580
Rûmiyye • 572 sadakatü’l-fıtr • 580
Rûşeniyye • 573 sâdât • 580
rûz • 573 sâdât-ı kirâm • 580
rûz-ı belâ- 573 sader • 580
rûz-ı elest • 573 sader tavafı • 580
rûz-ı Hızr • 573 sa'd-ı ekber • 579
rûz-ı kâr • 573 sâdık • 580
rücû • 573 Sa'diyye • 580
rükû • 573 sadr • 580
rükün • 574 sadrî • 580
rüşd • 574 sadriyye • 580
rüşvet • 574 sadru’l-evvel • 580
rü’yâ • 574 sadru’l-hadîs • 580
rü’yâ tabiri • 574 sadru’s-sened • 580
rü'yet • 574 sadûk • 581
rü’yet-i hilâl • 575 sa'du-llah • 579
rü’yetullah • 575 sa’dü’d-dîn • 579
saf - 581
 777
Saf suresi • 582
Safâ ve Merve • 581
Sâffât suresi • 581
safî • 581
safir • 581
safiyullah • 581
safka • 581
sagâ'ir • 582
sagîre • 582
sahâbe • 582
sahâbi • 582
sahâbî • 582
sahâbî kavli • 582
sahâbiyye • 582
sahâf • 583
sahâfî • 583
sâhha • 583
sahhâf • 583
şahın • 583
sâhıt • 583
sahî • 583
sâhib • 583
sâhib-dil • 585
sâhibeyn • 584
sâhib-i arz • 583
sâhib-i asâ • 583
sâhib-i ayâr • 583
sâhib-i basiret • 583
sâhib-i beyân • 583
sâhib-i hayrât • 583
sâhib-i hurûc • 583
sâhib-i hût • 583
sâhib-i işâret • 583
sâhib-i kadîb • 584
sâhib-i kâ'inât • 584
sâhib-i nâmûs • 584
sâhib-i nazar • 584
sâhib-i rüşd • 584
sâhib-i Sıffîn • 584
sâhib-i sûr • 584
sâhib-i tarikat • 584
sâhib-i tertîb • 584
sâhib-i Yâsin • 584
sâhib-i yed-i beyzâ • 584
586
sâhib-i zamân • 584
sâhibü’l-bid'at • 584
sâhibü’l-hadîs • 584
sâhibü’s-sünnet • 584
sâhibü’z-zamân • 584
sahîf • 585
sahîfe • 585
sahîfetü’l-a'mâl • 585
sahih • 585
sahih hadis • 585
sahîhân • 585
sahîheyn • 585
Sâhiliyye • 585
sahn-ı semân • 583
sahnü’d-dâr • 583
sahûr • 585
sahv • 585
sâ'î • 585
sa'îd • 586
sa'îr • 586
sakaleyn • 586
sakal-ı şerif - 586
sakâlibe • 586
sâkıt • 586
sakîm • 586
salâ • 586
salâh • 586
salâ-hân • 586
salâh-ı hâl • 586
Salâhiyye • 586
salâhü’d-dîn • 586
salât • 586
salât ü selâm • 589
salât-ı asr • 587
salât-ı aşâ • 587
salât-ı cum'a • 587
salât-ı evvâbîn • 587
salât-ı fecr • 587
salât-ı hamse • 587
salât-ı havf • 587
salât-ı hayr • 587
salât-ı husemâ • 587
salât-ı id • 587
salât-ı istiskâ • 587
DİZİN 778

salât-ı işâ • 587 savma’a • 590

salât-ı işrâk • 587
salât-ı leyi • 587
salâM mağrib • 587
salât-ı sefer • 587
salât-ı tavâf • 587
salât-ı tevbe • 588
salât-ı ümmiyye • 588
salât-ı vitr • 588
salât-ı vusta • 588
salât-ı zuhûr • 588
salât-nâme • 589
salâtü’l-asr • 588
salâtü’l-aşâ • 588
salâtü’l-cum'a • 588
salâtü’l-evvâbîn • 588
salâtü’l-fecr • 588
salâtü’l-havf • 588
salâtü’l-hayr • 588
salâtü’l-husemâ • 588
salâtü’l-îd • 588
salâtü’l-leyl • 588
salâtü’l-mağrib • 588
salâtü’l-tavâf • 588
salâtü’l-vitr • 589
salâtü’t-tevbe • 588
salâtü’z-zuhûr • 589
salavât • 589
salavât-ı şerife • 589
sâlih (I) • 589
sâlih (II) • 589
sâlik • 589
Sâlinüyye • 589
salvele • 589
Samed • 590
sâmit • 590
sancak-ı şerif • 590
sâni •590
sarih icmâ • 590
sarihan merfû • 590
sârik • 590
savaş • 590
Sâviyye • 590
savm • 590
savm-ı dâvud • 590
savm-ı dehr • 590
savtiyye • 590
sa'y • 590
sâye • 591
sâye-i Hudâ • 591
sâye-i Yezdân • 591
sayfî • 591
Sayyâdiyye • 591
seb’a • 591
seb'a-i iklim • 591
seb'a-i mesânî • 591
seb'a-i mu'allaka • 591
sebât•591
Sebbih suresi • 591
Sebe' suresi • 591
Sebe'iyye • 592
sebep • 592
sebil • 592
sebüü’r-reşâd • 592
Seb'iyye • 592
sebt • 592
Sebtiyye • 592
seb'u'l-mesânî • 592
seb'u’t-tuvel • 592
secâvend • 592
seccâde • 592
secde • 592
secde ayeti • 593
Secde suresi • 593
secde-i kübrâ • 593
secde-i şükr • 593
seciye • 593
sedd-i zerâ'i' • 593
sefeh (I) • 593
sefeh (II) • 593
sefer (I) • 593
sefer (II) • 594
sefer der-vatan • 594
sefih • 594
sefir • 594
sehiv • 594
sehiv secdesi • 594
 779 598

sehliyye • 594 senetü’l-hüzn • 598

se'îr • 594 senetü’l-vüfûd • 599
sekaleyn • 594 seneviyye • 599
sekar • 594 seniyyetü’l-vedâ • 599
sekerât-ı mevt • 595 Senûsiyye • 599
sekine • 595 seriyye • 599
sekînet • 595 serlevha • 599
sekr • 595 server • 599
sekte • 595 server-i enbiyâ • 599
Selâm • 595 server-i kâ'inât • 599
selâm (I) • 595 setr-i avret • 599
selâm (H) • 595 sevâd-ı a'zam • 599
Selâmiyye • 596 sevâp • 599
selâmlama • 596 sevâ'ü’s-sebîl • 600
selâmlık • 596 seyfullah • 600
selâse • 596 seyr • 600
selâtîn câmi'î • 596 seyr anillah • 600
selbî ve tenzîhî sıfatlar • 596 seyr fillah • 600
seleb • 596 seyr ilallah • 600
selef - 596 seyr ma'allah • 600
selef-i sâlihîn • 596 seyr ü sülük • 600
selefîlik • 597 seyyid • 600
selefîyye • 597 seyyidân • 600
selem • 597 seyyidü’l-beşer • 601
Selmâniyye • 597 seyyidü’l-ebrâr • 601
selsebîl • 597 seyyidü’l-enâm • 601
sem' • 597 seyyidü’l-kevneyn • 601
semâ' • 597 seyyidü’l-muhâcirîn • 601
semâ' (i) • 597 seyyidü’s-sâdât • 601
semâ' (il) • 597 seyyidü’s-sakaleyn • 601
semâ' (m) • 597 seyyi'e • 600
semâh • 597 seyyit • 600
semâhâne • 598 seyyitlik • 601
semâvî din • 598 sıbgatullah • 601
semâzen • 598 sıddîk • 601
semen • 598 sıddîka • 601
semen-i hâl • 598 Sıddîkıyye • 601
semen-i misi • 598 sıfat • 601
semî • 598 sıfat-ı fi'liyye • 601
sem'iyyât • 598 sıfat-ı haberiyye • 602
semûm • 598 sıfat-ı hâliyye • 602
senâ • 598 sıfat-ı ma'ânî • 602
senet (I) • 598 sıfat-ı ma'neviyye • 602
senet (II) • 598 sıfat-ı nefsiyye • 602
DtZİN 780

sıfat-ı selbiyye • 602 sitteti eyyâmi • 606

sıfat-ı sübûtiyye • 602 Sivâsîler • 606
sıfat-ı tenzîhiyye • 602 siyâdet • 606
sıfat-ı zâtiyye • 602 siyâk u sibâk • 606
sıfâtıyye • 602 siyâkat • 606
sıfâtullah • 602 siyâset • 606
sıhah • 602 siyâset-i şer’iyye • 606
sıhah-ı sitte • 602 siyer • 606
sıhriyyet • 603 siyer ve megâzî • 606
sıla-i rahm • 603 siyer-i nebevi • 606
sır • 603 softa • 607
sırât • 603 sofu • 607
sırât-ı müstakim • 604 son cemaat mahalli • 607
sırr-ı hâl • 603 sû’ • 607
sırr-ı istivâ • 603 su'âl • 607
sırr-ı kader • 603 subûtî sıfatlar • 609
sırr-ı lâhûtî • 603 suç • 607
sırr-ı rubûbiyyet • 603 suffe • 607
sırr-ı tecelliyât • 603 sûfî • 607
sırrü’s-sırr • 603 sûfiyân • 607
sıvış yılı • 604 sûfiyâne • 607
siccîl • 604 sûfiyye • 607
siccîn • 604 sûfiyyûn • 608
sidre-i kürsî • 604 sugûr • 608
sidretü’l-müntehâ • 604 sûhte • 608
sifr • 604 suhuf • 608
sîga • 604 sû'-i hâtime • 607
sihâk • 604 sulehâ • 608
sihir • 604 sulh • 608
sika • 605 sultân (I) • 608
sikât • 605 sultân (II) • 608
sikâye • 605 sultâniyye • 608
sikke • 605 sûr • 608
silsile • 605 sûre • 608
silsile-nâme • 605 sûret • 609
silsiletü’l-kizb • 605 sûret-i Hakk • 609
silsiletü’z-zeheb • 605 sûret-i ilâh • 609
simsâr • 605 sûret-i irâde • 609
Sîniyye • 605 sûret-i Muhammediyye • 609
sipehsâlâr • 605 sûret-i tecelliyât • 609
sirâc • 605 sûretü’l-cevâhir • 609
sîre • 605 sûretü’l-heyûlâ • 609
sîret • 605 surre • 609
sîretü’n-nebî • 605 surre alayı • 609
 781 617

surre emini • 609 sünnî • 613

sû'ü’d-dâr • 607 Sünnîlik • 614
sübâ'iyyât • 609 Süreyya • 614
sübhân • 609 Süryânî • 614
sübhânallah • 610 süt akrabalığı • 614
Sübhaneke • 610 sütre • 614
sübhânî • 610 süvâ • 614
sübûtî sıfatlar • 610 süveydâ • 614
sücûd • 610
südâsiyyât • 610
Sühreverdiyye • 610 Ş
süknâ • 610
süknâ hakkı • 611 şa'bân • 615
sükut • 611 şa'bân orucu • 615
sükût orucu • 614 Şa'bâniyye • 615
sükûtî icmâ • 611 şa'bânü’l-mu'azzam • 615
sülâsiyyât • 611 şadırvan • 615
sülbî • 611 şâfi • 615
sülbî sıfatlar • 611 Şâfı'î • 616
sülbiyye • 611 Şâfi'î Mezhebi • 616
sülük • 611 şâfi-i rûz-ı cezâ • 615
sülüs • 611 şâfi-i yevm-i cezâ • 615
sülüs-i leyi • 611 Şâfı'îlik • 616
sümâniyyât • 611 şâfi'iyye • 616
sümeniyye • 611 şâh • 616
sünâ'iyyât • 611 şâhâ • 616
Sünbüliyye • 611 şahâdet • 616
sünen • 611 şâh-ı Kerbelâ • 616
sünen-i erba'a • 612 şâh-ı Kevneyn • 616
sünen-i hudâ • 612 §âh-ı levlâk • 616
sünen-i zevâ'id • 612 şâh-ı mârân • 616
sünnet (I) • 612 şâh-ı merdân • 616
sünnet (II) • 613 şâh-ı necef • 616
sünnet (III) • 613 şâh-ı risâlet • 616
sünnet-i gayr-i mü'ekkede • 613 şâh-ı velâyet • 616
sünnet-i mâdiyye • 612 şâh-ı zü’l-fekâr • 616
sünnet-i mü'ekkede • 613 şâhid • 616
sünnetullah • 613 şâhid ve meşhûd • 617
şâhid-i asi • 617
sünnetü’l-fi'liyye • 612
sünnetül-Hudâ • 613 şâhid-i fer' • 617
şâhid-i zûr • 617
sünnetü’l-kavliyye • 612
şak • 617
sünnetü’n-nebeviyye • 612
şakî • 617
sünnetü’t-takrîriyye • 613
şakk-ı sadr • 617
sünnetü’z-zevâ'id • 613
şakku’l-kamer • 617
DİZİN 782

şarâb-ı aşk • 617 şer'-i şerif - 622

şarâb-ı cennet • 617 şerî'at • 622
şarâb-ı tahûr • 617 şerif • 622
şarap • 617 şer'u men kablenâ • 622
şâri • 617 şevâhidü’n-nübüvve • 622
şârih • 618 şevvâl • 622
şart • 618 şevvâl orucu • 622
şathiyye • 618 şeyh (I) • 622
şavt•618 şeyh (II) • 623
şâz • 618 şeyh (III) • 623
Şâzeliyye • 618 şeyhân • 623
şeb-i arûs • 618 şeyhayn • 623
şecâ'at • 618 şeyh-i fâni • 622
şecere • 618 şeyh-i imâret • 622
şecere-i mübâreke • 618 şeyh-i kebîr • 623
şed • 619 şeyh-i necdî • 623
şedîd • 619 şeyhü’l-cebel • 623
şedîdü’l-azâb • 619 şeyhü’l-ekber • 623
şedîdû’l-ikâb • 619 şeyhü’l-hacc • 623
şedîdü’l-mihâl • 619 şeyhü’l-harem • 623
şedîdü’z-za'f • 619 şeyhü’l-islâm • 623
şefâ'at • 619 şeytân • 623
şefâ'at-nâme • 619 şeytân taşlama • 624
şefi • 619 şeytâniyye • 624
şefî'-i müznibîn • 619 Şî'a • 624
şefî'-i rûz-ı cezâ • 620 şi'âr • 624
şehîd • 620 şifâ • 624
Şehîd • 620 Şi’î-624
şehir • 620 Şi’îlik • 624
şehit • 620 şikâk • 625
şehr-i ramazan • 620 şikeste • 625
şek • 620 şîr • 625
Şekûr • 621 şîr-i Hakk • 625
şemâ'il • 621 şîr-i Hudâ • 625
şemâ'il-i şerife • 621 şîr-i Yezdân • 625
şemâ'il-nâme • 621 şirk • 625
Şems suresi • 621 şirk-i asgar • 625
Şemsiyye • 621 şirk-i a'zam • 625
şe'n-i küllî-i câmi • 621 şirk-i ekber • 625
şer (I) • 621 şirk-i esbâb • 625
şer (II) • 621 şirk-i istiklâl • 625
şerefe • 622 şirk-i taklîd • 625
şerh • 622 şirk-i takrîb • 625
şer'î • 622 şirk-i teb’îz • 626
 783 635

şitâ’î • 626 Tâciyye • 630

şöhret • 626 ta'dîl • 630
Şu'arâ suresi • 626 ta'dîl ve tecvîr • 631
şuf a • 626, 627 ta'dü-i erkân • 631
şuf a hakkı • 626,627 tafdîl • 631
şûrâ • 626 tafsili iman • 631
Şûrâ suresi • 627 tâgüt•631
şûrâ-yı saltanat • 626 Tağlibiyye • 631
şu'ûbiyye • 627 tağrîr • 631
şuyûh kitapları • 627 Tâ-hâ suresi • 632
şühedâ • 627 tahallül • 632
şühûr-ı selâse • 627 tahammül • 632
şükür • 627 tahâret • 632
şükür secdesi • 627 tahâret-i kübrâ • 632
şükür-i vuzû • 627 tahâret-i sugrâ • 632
şürb • 627 tahcîr • 633
şüzûz • 628 tahdîs • 633
tahfif-633
tahfîfû’l-ukübe • 633
T
tahfîfü’s-salât • 633
tahiyyât • 633
tâ hâ • 632
tahiyyata oturmak • 633
tâ sin • 640
tahiyyetü’l-mescid • 633
tâ sin mim • 641
tahiyyetü’l-mescid namazı • 633
ta'abbüdiyyât • 629
tahiyyetü’l-mescid tavafı • 633
ta'addî • 629
tahkik • 633
ta'addüd-i zevcât • 629
tahkim • 633
ta'alluk • 629
tahlif - 633
ta’assup • 629
tahlît • 633
tâ'at • 629
tahmîd • 634
ta'ayyün • 629
tahrîc (I) • 634
tab' • 629
tahrîc (II) • 634
tabâ'i'iyyûn • 629
tahrîc-i icmâlî • 634
tabaka • 629
tahrîc-i tafsili • 634
tabakât • 630
tahrîcü’l-menât • 634
tab'-ı kalb • 629
tahrif • 634
tabî'at • 630
tahrîm • 634
tabî'atçılar • 630
Tahrîm suresi • 634
tâbi'î • 630
tahrîme • 634
tâbi’în • 630
tahrîmen mekrûh • 634
tabî'iyyât • 630
tahsîb • 635
ta'bîr • 630
tahsis • 635
ta'bîrnâme • 630
tahvil • 635
tâbi'ûn • 630
tahyîr • 635
tablhâne • 630
DİZİN 784

tahzîb • 635 tarafeyn • 639

takas • 635 Târik suresi • 639
takdir • 635 ta'rîf-hân • 639
takdis • 635 tarîk • 639
takıyye • 635 tarikat • 639
taklîd (I) • 635 tarîkat-i Muhammediyye • 640
taklîd (II) • 635 tarîkat-nâme • 640
takrîb • 636 tarîk-i Ahmed-i Muhtâr • 639
takrîbül-mezâhib • 636 tarz • 640
takrir • 636 tasadduk • 640
takriri sünnet • 636 tasavvuf - 640
taksir • 636 tasdik • 640
taksîru’s-salât • 636 tasfiye • 640
takvâ • 636 tashîf-640
takvâ-yı hakikat • 636 tashih • 640
takvâ-yı şerî'at • 637 tatavvu • 641
takyîd • 637 tatavvu namazı • 641
takyîdül-hadîs • 637 ta'tîl • 641
talâk-637 tatlîk • 641
Talâk suresi • 637 tavâf • 641
talâk-ı bâ'in • 637 tavâf namazı • 641
talâk-ı bıd'î • 637 tavâli • 641
talâk-ı fuzûlî • 637 Tâvûsiyye • 641
talâk-ı mu'allak • 637 Tayfuriyye • 641
talâk-ı müncez • 637 Tayyâriyye • 642
talâk-ı ric'î • 637 tayy-ı mekân • 642
talâk-ı selâse • 637 tayy-ı zamân • 642
talâk-ı sünnî • 637 tayyip • 642
talebül-hadîs • 638 tazarru • 642
ta'lîk (I)-638 ta'zîr • 642
talik (II)-638 ta'ziyye • 642
ta'lîk (III)-638 tazminât • 642
ta'lîkât • 638 te'addüd-i zevcât • 642
ta'lîl • 638 te'âlâ • 642
tâlip • 638 te'âlâ ve tekaddes • 642
tâmmetül-kübrâ • 638 te'âruz • 642
tan(I)-638 te'âvîz • 642
ta'n (II) • 638 tebâreke • 642
Tanrı • 638 Tebâreke suresi • 643
Tanrı bilimi • 639 Tebbet suresi • 643
Tanrı evi • 639 tebe' • 643
Tanrı selâmı • 639 tebe'-i tâbi'în • 643
tanrılık • 639 teberrî • 643
tapmak • 639 teberrû • 643
 785 650

tebettül • 643 tefvîz-i âmm • 646

tebe'ü’t-tâbi’în • 643 tefvîz-i mukayyed • 646
tebliğ • 643 tefvîz-i talâk • 646
tebrik • 643 tefvîzü’l-bud' • 646
tebşir • 643 tefvîzü’l-mehr • 646
tebşîrât • 643 Tegâbün suresi • 647
tebyîn • 643 tehaddî • 647
tecâveze Allahu an seyyi'âtihi • 644 tehârüc • 647
tecdîd • 644 teheccüd • 647
tecdîd-i îmân • 644 teheccüd namazı • 647
tecellî • 644 tehlîl • 647
tecellî-i âsâr • 644 tehzîb • 647
tecellî-i ef âl • 644 tekâfü • 648
tecellî-i esmâ • 644 tekâfü'ü’l-edille • 648
tecellî-i rahîmî • 644 tekâlif - 648
tecellî-i rahmânî • 644 tekâlîf-i bi’l-vâsıta • 648
tecellî-i sıfât • 644 tekâlîf-i bilâ-vâsıta • 648
tecellî-i sıfâtî • 644 tekâlîf-i maktû'a • 648
tecellî-i şühûdî • 644 tekâlîf-i mütezâyide • 648
tecellî-i zâtî • 644 tekâlîf-i örfiyye • 648
tecessüs • 644 tekâlîf-i şâkka • 648
techîz • 645 tekâlîf-i şer'iyye • 648
tecrîd • 645 tekâmül nazariyesi • 648
tecvîd • 645 Tekâsür suresi • 648
tedbîr • 645 tekaşşuf • 648
tedbîrü’l-medîne • 645 tekbîr • 649
tedbîrü’l-menzil • 645 tekfin • 649
tedebbür • 645 tekfir • 649
tedlîs • 645 tekke • 649
tedrîc • 645 teklif - 649
tedvin • 645 teklîf-i mâ lâ yutâk • 649
tedvînü’l-hadîs • 645 tekrârü’l-Kur'ân • 649
tedvir • 646 tekvin • 649
tefekkür • 646 Tekvin • 649
teferrüd • 646 Tekvîr suresi • 649
tefrîd • 646 tekzîb • 650
tefrik • 646 telbiye • 650
tefrika • 646 telfîk(I)-650
tefrit • 646 telfîk(II)-650
tefsir • 646 telhis • 650
tefvît • 646 tel'îf • 650
tefviz (I) • 646 telkin (I) • 650
tefviz (II) • 647 telkin (II) • 650
tefviz (III) • 647 telvîn • 650
DİZİN 786

temellük kaydı • 650 tesbît • 654

temenna • 650 tesebbüt • 654
temenni • 651 teselsül • 654
temettü • 651 tesettür • 654
temettü haccı • 651 teslim • 655
temkin • 651 teslis • 655
temkin vakti • 651 tesmî • 655
temlik • 651 tesmiye • 655
temlîk-nâme • 651 tesnîm • 655
temyiz • 651 tesvîb • 655
tenâsüh • 651 tesviye • 655
tencîm • 651 teşbih • 656
teneşir • 651 teşehhüd • 656
tenezzül • 651 teşehhüd miktarı • 656
tenezzül-i İlâhî • 651 teşe'üm • 656
tenezzül-i sıfat • 652 teşeyyü • 656
tenezzül-i vücûd • 652 teşmît • 656
tenkîhu’l-menât • 652 teşrik • 656
tenkis • 652 teşrik tekbiri • 656
tenkîsu’l-Kur'ân • 652 teşyi • 656
tenkîsu’l-vudû' • 652 tevâ • 656
tenzih • 652 tevakkuf - 656
tenzîhen mekrûh • 652 tevâtür • 656
tenzihi ve selbî sıfatlar • 652 tevbe • 657
tenzîhü’l-enbiyâ • 652 Tevbe suresi • 657
teoloji • 652 teveccüh • 657
terâvîh • 653 tevekkül • 657
terâvih namazı • 653 tevellâ • 657
terceme • 653 tevellî • 657
terci • 653 tevessül • 657
tercih • 653 tevfîk • 658
tercih bilâ müreccih • 653 tevfîz • 658
tercüme • 653 tevhîd • 658
tereke • 653 tevhîd ilmi • 659
terike • 653 tevhîdât • 659
terk • 653 tevhîdhâne • 659
tertîl • 653 tevhîd-i ef âl • 658
terviye • 653 tevhîd-i sıfât • 658
terviye günü • 654 tevhîd-i zât • 658
tesâhül • 654 te'vîl • 659
tesâkut • 654 tevkî (I) • 659
teşbih (I) • 654 tevkî (II) • 659
teşbih (II) • 654 tevkil • 659
teşbih namazı • 654 tevlîd • 659
 787 666

tevliye • 659 Uceyliyye • 665

tevliyet • 659 udhiyye • 665
Tevrat • 659 udvân • 665
Tevvâb • 659 uhde • 666
tevvâbîn • 660 uhuvvet • 666
teyemmüm • 660 ukab • 666
teyemmümün farzı • 660 uknûm • 666
tezekkür • 660 ukûbât • 666
tezkiye • 660 ukûl • 666
tezkiye (I) • 660 ukûl-i aşere • 666
tezkiye (II) • 660 ukûl-i müfârika • 666
tezvîc • 660 ulemâ • 666
tıbb-ı nebevi • 660 ulemâ-yı âmilin • 666
tıbb-ı rûhânî • 660 ulemâ-yı rusûm • 666
tıp • 660 ulemâ-yı selef • 666
tıvâl • 661 ulûT-azm • 667
tıyere • 661 ulû’l-ebsâr • 667
Ticâniyye • 661 ulûT-elbâb • 667
tilâvet • 661 ulûT-emr • 667
tilâvet secdesi • 661 ulûT-erhâm • 667
Tin suresi • 662 ulû’l-irbe • 667
töhmet • 662 ulûhiyyet • 666
töhmetü’r-râvî • 662 ulûm • 667
tövbe • 662 ulûm-ı cüz'iyye • 667
tövbe namazı • 662 ulûm-ı edebiyye • 667
tûbâ • 662 ulûm-ı hikmet-i tabî'iyye • 667
Tûfân • 662 ulûm-ı hukûkiyye • 667
tuğyân • 663 ulûm-ı nakliyye • 667
tuhr • 663 ulûm-ı şer'iyye • 668
tulekâ • 663 ulûm-ı ta'lîmiyye • 668
tûl-i emel • 663 ulûm-ı zâhire • 668
tulû'-ı gaile • 663 ulûm-i akliyye • 667
tu’me • 663 ulûm-i âliye (I) • 667
Tür suresi • 663 ulûm-i âliye (II) • 667
turuk-ı isnâ aşere • 663 ulûm-i ameliyye • 667
turûku’l-hadîs • 663 ulûm-i dîniyye • 667
türbe • 663 ulûm-i garibe • 667
tüsâ'iyyât • 663 ulûm-i hikemiyye • 667
ulûm-i külliyye • 667
ulûm-i müte'ârefe • 667
U
ulûm-i nefsâniyye • 668
ulûm-i riyâziyye • 668
ubeydullah • 665
ulûm-i siyâsiyye • 668
ubûdiyyet • 665
ulûm-i tabî'iyye • 668
ucb • 665
DtZÎN 788
ulûm-i tâliyye • 668
ulûmü’l- Kur'ân • 668
ulûmü’l-hadîs • 668
ulûv • 668
ulûvv-i mutlak • 668
ulûvv-i nisbî • 668
ulûvvü’l-hadîs • 668
umde • 668
umdetü’l-İslâm • 668
umdetü’l-ma'nevî • 668
umrâ • 669
umre • 669
umre tavafı • 669
umre-i nebevi • 669
umûm • 669
umûmü’l-belvâ • 669
unnet • 669
urûz • 669
usûbet • 669
usûbet-i müştereke • 669
usûl•669
usûl ve fürû • 670
usûl-i fıkh • 669
usûl-i hadîs • 669
usûl-i hamse • 669
usûl-i kadîm • 669
usûl-i selâse • 670
usûl-i sitte • 670
usûliyye • 670
usûlü’d-dîn • 670
usûlü’l-hadîs • 670
usûlü’ş-şerî’a • 670
uşâriyyât • 670
uşr • 670
uzlet • 670
üzre • 670
uzzâ • 670
Ü vâcibü’l-ittibâ • 676
üç aylar • 671
üç talâk • 671
üçleme • 671
ülfet • 671
üm • 671
ümmet • 672
ümmî • 672
ümmü veled • 672
ümmü’d-dünyâ • 671
ümmü’l-büâd • 671
ümmü’l-fürûh • 671
ümmü’l-habâ'is • 671
ümmü’l-kitâb • 672
ümmü’l-kurâ • 672
ümmü’l-Kur'ân • 672
ümmü’l-mü'minîn • 672
ümmü’l-veled • 672
ümmü’n-nûr • 672
ümmü’n-nücûm • 672
üns•672
üslûbü’l-Kur'ân • 672
üslûp • 672
üsve-i hasene • 673
üveysîlik • 673
V
v’Allahi • 683
vaad • 675
vaaz • 675
vâcib • 675
vâcib li-zâtihi • 676
vâcib-i gayr-ı muhadded • 675
vâcib-i kifâ'î • 675
vâcib-i mu'ayyen • 676
vâcib-i mudayyak • 676
vâcib-i muhadded • 676
vâcib-i muhayyer • 676
vâcib-i mukayyed • 676
vâcib-i mutlak • 676
vâcib-i müvessa • 676
vâcibü’l-îfâ • 676
vâcibü’l-vücûd • 676
vâcibü’r-ri'âye • 676
vâcid • 677
Vâcid • 677
va'd • 677
 789
va'dve va’îd - 677
va’de • 677
vadî'a • 677
vad'u’l-hadîs • 677
vahdânî • 677
vahdâniyye • 677
vahdâniyyet • 677
vahdet • 678
vahdet-i fikr • 678
vahdet-i kusûd • 678
vahdet-i şuhûd • 678
vahdet-i vücûd • 678
vahdet-nâme • 678
vâhid • 678
vahiy • 678
vahiy kâtibi • 679
vahşet • 679
vahy-i bâtın • 679
vahy-i gayri metlüv • 679
vahy-i metlüv • 679
va’îd • 679
va'îdiyye • 679
vâ'iz • 680
vakf bi’s-süknâ • 680
vakfveibtidâ • 680
vakfe • 680
vakf-ı ebnâ'iyye • 681
vakf-ı ehlî • 681
vakf-ı evlâdiyye • 681
vakf-ı fâsid • 681
vakf-ı fuzûlî • 681
vakf-ı gayr-ı lâzım • 681
vakf-ı hayrî • 681
vakf-ı lâzım • 681
vakf-ı marîz • 681
vakf-ı mevkut • 681
vakf-ı mu'allak • 681
vakf-ı muzâf • 681
vakf-ı müneccez • 681
vakf-ı müstesnâ • 681
vakf-ı müşâ • 681
vakf-ı müşterek • 682
vakf-ı müte'âref • 682
vakf-ı sahîh • 682
681
vakfiyename • 680
vakfiyye • 680
vâkı'a • 680
Vâkı'a suresi • 680
vakıf • 681
vâkıfe • 682
Vâkıfe • 682
vâkıfiyye • 682
vakıfname • 682
vâkî • 680
vakit • 682
vâlî • 682
vârid • 682
vâridât • 682
vâridât-i ilhâmiyye • 682
vâridât-i nefsâniyye • 682
vâridât-i rahmâniyye • 683
vâridât-i şeytâniyye • 682
vârid-i rûhâniyye • 682
Vâris • 683
varlık • 683
vasıl • 683
Vâsıliyye • 683
Vâsi • 683
vasî (I) • 683
vasî (II) • 684
Vâsi’ü’l-mağfire • 683
vasiyet bi’l-galle • 684
vasiyet bi’l-hac • 684
vasiyet bi’l-muhâbât • 685
vasiyet bi’s-sehem • 685
vasiyet bi’s-semere • 685
vasiyet bi’s-süknâ • 685
vasiyet bi’s-sülüs • 685
vasiyet bi’ş-şart • 685
vasiyet-i gayr-i mürsele • 684
vasiyet-i mu'allaka • 684
vasiyet-i mukayyede • 684
vasiyet-i mutlaka • 684
vasiyet-i mürsele • 684
vasiyetname • 685
vasiyyet (I) • 684
vasiyyet (II) • 684
vasi • 685
DİZİN 790

vatan • 685 velâyet-i kübrâ • 691

vatan-ı aslî • 685 velâyet-i suğrâ ’ 691
vatan-ı ikâme • 685 velâyet-i uzmâ • 691
vatan-ı süknâ • 685 velâyet-i vustâ • 691
vaz' • 685 velâyet-i zâtiyye • 691
vâzı' • 685 velâyetname • 691
vâzire • 686 velâyet-penâh • 692
vaz'u’l-haml • 685 veled • 692
vecd • 686 veled-i benât • 692
vecd ve tevâcüd • 686 veled-i benîn • 692
vech • 686 veled-i hâdis • 692
vechü’l-hak • 686 veled-i kul • 692
vecih • 686 veled-i ma'nevî • 692
ved • 686 veled-i müvâlât • 692
vedâ haccı • 686 veled-i sulbî • 692
vedâ hutbesi • 686 veled-i zinâ • 692
vedâ tavafı • 688 Velî • 692
vedî'a • 689 velîme • 693
Vedûd • 689 veliyy-i akreb • 692
vedy • 689 veliyy-i cinâye • 692
vefâ • 689 veliyy-i eb'ad • 692
Vefâ'iyye • 689 veliyy-i kısâs • 692
vefât • 689 veliyy-i mücbir • 692
vefeyât • 689 veliyy-ullah • 693
Vehhâb • 689 veliyyü’d-dem • 693
vehhâbî • 690 veliyyü’l-emr • 693
Vehhâbîlik • 690 veliyyü’l-kâsır • 693
vehhâbiyye • 690 veliyyü’n-ni'am • 693
vehhâbiyyet • 690 vera • 693
vehhâbiyyûn • 690 verâk / verrâk • 693
vehim • 690 verâset • 693
vehn • 690 verd • 693
vekâlet • 690 verd-i Muhammedi • 693
vekil • 691 veresiye • 693
Vekil • 690 verkâ • 693
velâ • 691 vesâ'ik • 693
velâ'u’l-hılf • 691 vesâ'il • 694
velâ'u’l-ıtâka • 691 vesâyet • 694
velâ'u’l-îslâm • 691 vesile • 694
velâ'u’r-rahm • 691 vesüetü’n-necât • 694
velâyet • 691 vesk • 694
velâyet-i âmm • 691 vesvese • 694
velâyet-i cerâ'im • 691 vezin • 694
velâyet-i hâssa • 691 vicâde • 694
 791 705

vicdân • 694 yakîn • 700

vildân • 694 yakîniyyât • 700
vird • 694 yalan • 700
visâl • 694 yâr • 700
vitir namâzı • 695 yâr-ı bâkî • 700
vitr • 695 yâr-ı fâni • 700
vitrü’l-leyl • 695 yâr-ı gâr • 700
vizr • 695 Yâsîn suresi • 701
vudû' • 695 yatsı namazı • 701
vuhdân • 695 yazma • 701
vuhdâniyyât • 695 Ye'cûc ve Me'cûc • 702
vukuf - 695 yed • 702
vuslat • 695 yedeyn • 703
vusûl • 695 yed-i adi • 702
vuzü • 695 yed-i beyzâ • 702
vücûb • 695 yed-i emin • 702
vücûb alellah • 695 yed-i niyâbet • 702
vücûb ehliyeti • 695 yed-i süflâ • 702
vücûd • 696 yed-i ulyâ • 702
vücûd-ı âhir • 696 yed-i vâhid • 702
vücûd-ı evsat • 696 yed-i yümnâ • 703
vücûd-ı evvel • 696 yed-i yüsrâ • 703
vücûd-ı hârici • 696 Yemâniyye • 703
vücûd-ı mutlak • 696 Yemeniyye • 703
vücûd-ı mümkin • 696 yemin • 703
vücûd-ı vâcib • 696 yemin keffâreti • 704
vücûd-ı zihnî • 697 yemîn-i gamûs • 703
vücûd-nâme • 697 yemîn-i lağv • 703
vücûh • 697 yemîn-i mün'akide • 704
vücûh ve nezâ'ir • 697 yeni ahid • 704
vürûd • 697 ye's • 704
vürûdi’l-hadîs • 697 Yesevîlik • 704
Yeseviyye • 704
yesrib • 704
Y
yesribî • 704
Yesü'î • 704
yâ sîn • 699
Yesü'iyye • 704
yâddâşt • 699
yetîm • 704
yâdkerd • 699
yevm • 705
Yâfi'iyye • 699
yevm-i arefe • 705
yağmur duası • 699
yevm-i aşure • 705
Yahudi • 700
yevm-i azîm • 705
Yahudi karşıtlığı • 700
yevm-i cezâ • 705
Yahudilik • 699
yevm-i hasret • 705
yakaza • 700
DİZİN 792
yevm-i haşr • 705
yevm-i hisâb • 705
yevm-i kamerî • 705
yevm-i kebîs • 705
yevm-i kesîb • 705
yevm-i kıyâmet • 705
yevm-i meşhûd • 705
yevm-i mevkıf • 706
yevm-i mî’âd • 706
yevm-i mîsâk • 706
yevm-i nahr • 706
yevm-i sa'âdet • 706
yevm-i sakil • 706
yevm-i su'âl • 706
yevm-i şekk • 706
yevm-i şems • 706
yevmü’d-dîn • 706
yevmü’l-ahad • 706
yevmü’l-âhir • 706
yevmü’l-âzife • 706
yevmü’l-ba's • 706
yevmü’l-bedr • 706
yevmü’l-cem’ • 706
yevmü’l-cum'a • 706
yevmü’l-erba'a • 706
yevmü’l-fasl • 706
yevmül-feth • 706
yevmü’l-fürkân • 707
yevmü’l-hak • 707
yevmü’l-hamîs • 706
yevmül-hasret • 707
yevmü’l-haşr • 707
yevmül-hisâb • 707
yevmü’l-hulûd • 707
yevmü’l-hurûc • 707
yevmül-ınkıtâ • 707
yevmü’l-isneyn • 706
yevmü’l-kıyâmet • 707
yevmü’l-meşhûd • 707
yevmü’l-mev'üd • 707
yevmü’l-nahr • 707
yevmü’l-va'îd • 707
yevmü’n-nefîr • 707
yevmü’s-sebt • 706
yevmü’s-selâse • 706
yevmü’t-tegâbün • 707
yevmü’t-telâkî • 707
yevmü’t-tenâd • 707
Yezidîlik • 708
Yezîdiyye • 707
yokluk • 708
yolculuk duası • 708
Yûnus suresi • 708
Yûsuf suresi • 708
Z
zâbitûn • 709
zabt•709
zabt-ı gayr-ı tâm • 709
zabt-ı kitâb • 709
zabt-ı sadr • 709
zabt-ı tâm • 709
zâcirât • 709
zâhid • 709
Zâhidiyye • 709
zâhir • 710
Zâhir • 710
Zâhirî mezhebi • 710
Zâhirîlik • 710
Zâhiriyye • 710
zahriyye • 710
za’îf • 710
zâkir • 710
zâlim • 710
zalûm • 711
zam • 711
zâmin • 711
zamm-ı sûre • 711
zarb • 711
Zâriyât suresi • 711
zarûrât-ı dîniyye • 711
zarûriyyât • 711
zât • 712
zât-ı âlî • 712
zât-ı baht • 712
zât-ı devletleri • 712
zât-ı fehâmet-penâhî • 712
 793 719

zât-ı haşmet-penâhî • 712 zevâl • 715

zât-ı hümâyûn • 712 zevâl vakti - 715
zât-ı ilâhiyye • 712 zevç • 715
zât-ı kibriyâ • 712 zevce • 715
zât-ı muhterem • 712 zevi’l-erhâm • 715
zât-ı mutlak • 712 zevi’l-kurbâ • 715
zât-ı risâlet-penâhî • 712 zevk • 716
zât-ı sâmî • 712 Zeydîlik • 716
zât-ı şâhâne • 712 Zeydiyye • 716
zât-ı vâlâları • 712 zeyil • 716
zâtı sıfatlar • 712 Zeyla’iyye • 716
zâviye • 712 Zeyniyye • 716
zayıf - 712 zıddeyn • 716
zayıf hadis • 712 zıhâr • 716
zebânî - 712 zıhâr keffâreti • 717
Zebûr • 713 zmdık • 717
zecr • 713 Zi’n-nûreyn • 718
Zehebiyye • 713 zîc • 717
Zehrâveyn • 713 zihin • 717
zekât • 713 zikir • 717
zekât-ı hakîkî • 713 zikr • 717
zekât-ı hâriç • 714 zikr-i alenî • 717
zekâtü’l-fıtr • 714 zikr-i cehrî • 717
zekere • 714 zikr-i cemîl • 717
zelle • 714 zikr-i dâ’im • 717
zelletü’l-kâri' • 714 zikr-i hafî • 717
zelletü’l-Kur’ân • 714 zikr-i kalbî • 717
Zelzele suresi • 714 zikr-i kıyâm • 717
Zemîmiyye • 714 zikrullah • 717
zemm • 714 zilhicce • 717
zemzem • 714 zilhicce orucu • 718
zemzem suyu • 714 zilka’de • 718
zenâdıka • 714 zillet • 718
zenb • 714 zilyetlik • 718
zerâyi • 714 Zilzâl suresi • 718
zerî'a • 714 zimmet • 718
Zerkûbiyye • 715 zimmî • 718
zerre • 715 zinâ • 718
Zerrîntâc • 715 zî-rahm • 718
Zerrûkıyye • 715 zî-rahm-ı mahrem • 718
zevâ'it • 715 ziyâdât • 718
zevâ'it kitapları • 715 ziyâde • 718
zevâ’it sünnetler • 715 zu'afâ • 719
zevâ’it tekbirleri • 715 zuhr-i âhır namazı • 719
DİZİN 794
Zuhruf suresi • 719
zuhûr • 719
zulmet • 719
zulüm • 719
zü • 719
zü’l-arş • 719
zü’l-celâl • 720
zü’l-fazl • 720
zü’l-ikrâm • 720
zü’l-kuvâ • 720
zü’l-me'âric • 720
Zü’n-nûreyn • 721
zü’r-rahme • 720
zü’t-tavl • 720
zühd • 720
zühd ve rekâ'ik • 720
zü-ikâb • 720
zü-intikâm • 720
zül • 720
zü-1-akl • 719
zü-1-akl ve-l-ayn • 719
Zü-l-celâl ve’l-İkrâm • 720
zülfikâr • 720
zülfikâriyye • 720
Zülkarneyn • 721
zü-mağfire • 721
Zümer suresi • 721
zünnâr • 721
zünnâr-ı bâtm • 721
zünnâr-ı zâhir • 721
zünnûn • 721