folklor/edebiyat

folklor/edebtya t
hatkbllim- iletiim' antropoloji arkeoloji sosyoloji mzikolojl tarih' edebiyat
AYLK KLTR DERGiSi
ISSN 1300-7491 CiLT: 12 SAY: 46 2006/2
Sahibi: UEM (ULUSLARARASI Eilim-retim. Basn-Yayn Ltd. IL)adna Serhat K. Turan
Genel Yaym Ynetmeni: Metin Turan
metin_turan2001@yahoo.com
Sorumlu Yazileri Mdr: Dr. Faruk GOlO Dzelti: Kaflye Ylnan
Kapak Fotoraf: Ara GOler
Akademik Danma ve Hakem Kurulu
Prof.Dr. Ahll).et Gkljel (Cumhuriyet Unlversltesl)
Prof. Dr. Ali Osman Oztrk (anakkale Onsekiz Mart Universitesi)
Prof, Dr. Asker Kartar (Ankara l,iniversilesi)
Prof, Dr. Ata Atun (Yakn Dou Univers.itesi)
Prof. Dr. Celil Gariblu N;giyev (Bak Asya' Jnversitesi)
Prof. Dr. Edip Gnay (Istanbul Tekni~ Universilesi)
Prof. Dr. Erman Artun (Cukurov\! Universitesi)
Prof. Dr. Esma imek (Frat UQ,iversitesi)
Prof. Dr, Fuat Bozkurt (Akdeni+.Unversitesi)
Prof. Dr. GIS4~ Parlar (Gazi Un.!versitesi)
Prof. Dr. Hasan Ozdemir (Ankara"Universilesi)
Prof. Dr. Haim Karpuz (Seluk l).niversitesi)
Prof. D,r. lhan Bagz (100. Yl UniYersitesi)
Prof, Dr. lhan Ternanbay (Hacettepe ,Universitesl)
Prof. Dr. smail Oztrk (Dokuz EyluL. Universltesi)
Prof. Dr. Kurtulu Kayal (Ankar" Universilesi)
Prof. Dr. Bekir Onur (Ankara Unive.rsitesi)
Prof, Dr, Mehmet Olmez (Yldz Teknik Universitesi)
Prof. Dr. Muhan Bali (Kltr Univeritesi)
Prof. Dr. Musa Yaar Salam(Hacettepe Universitesi)
Prof. Dr. Namk Akgz (Mul, Universitesi)
Prol. Dr. Nuran Elmac (Dicle l,iniversitesi)
Prof, Dr. Oktay Belli (istanbui Universitesi)
Prof. Dr. Ozkul obanolu (Hacettepe Universitesi)
Prol. Dr. Taner Timur (Ankara i,Jniversitesi)
Prof. Dr. Tuna Ertem (Ankara Universitesi)
Prof. Dr. Tlay Uu,?man Er (anakkale Onsekiz Mart Universitesi)
Prof. Dr. Zafer Onler (anakkale onseklz Mart Universitesi)
Do. Dr. Birsen Karaca (Ankara Universitesl)
Do, Dr. F. Beiks Kmbetolu (Marmar.a Universitesi)
Do. Dr. Hande Birkalan (Yeditepe Universitesi)
Do. Dr. Muhtar Kutlu (Ankara Universitesi)
Temsilcilikler: Antalya: Ali Akst, istanbut Vurai Yldrm - Ayhan Aydn,Kars: Sait Kk,
Kaysen: Bayram Durbilmez
_ Ynetim Yer ve Yazma Adresi
Kzlay-Ankara
Hatay Sokak 9/19, 06410 Tel: (312) 425 39 20 Belge: (312) 417 57 23
www.1olkloredebiyat.orgE-posta:lolkloredebiyat@superonline.com
Abone Koullar
Trkiye iin ays: 15 YTL Yurtii Ynk (Postalama creti dahil): BO YTL
Eski ,A-boneler ve Orencilere Says: 10 YTL Yllk (Postaiama creti dahil) : 40 YTL
Avrupa Iin Sayst: 15 EUrO Yllk Abone Bedeli(Postalama creti dahil): 60 EURO
Amerika Iin Says: 15 $ Yllk Abone Bedeli (Postalama creti dahil): BO $

Abone bedelinin Metin Turan adna 104233 numaral posta eki hesabna ya da Yap Kredi Bankas Merutiyet
ubesi'ndeki Uluslararas Eitim-Oretim Ltd. t'ninl023733-9 numaral hesaba yatrlarak, dekontun adresimize
gnderilmesi gereklidir. (Abonelerimiz yl iindeki fiyat artlanndan etkilenmezler.)

falklor/edebiyat'ta yaymlanan yazlar

MLA Faik/are Bibliyography iinde kaydedilmektedir.
___________ folkloredebiyat, cilt: /2, Say: 46 _

TRK MirOlOJisiNDE DAG KLT

Fuzuli Bayat"

. Mitolojik Da Tasann.
Eski Trklerin mitolojik inan sisteminde nemli bir yer tutan da, orman, dere ve
aa, mitolojik yerana kompleksine girmekle birlikte zamanla iye kategorisi balamn
da deer kazanmtr. Doada her bir nesnenin iyesinin bulunmas ve onlarn her biri-
nin farkl zelliklerinin olmas da kltride de grlr. Nitekim dalarn ve obalarn
yalnz kendi iyelerinin deil, ayn zamanda dier ruhlarn da barnd yerler olduu
etnegrafik verilerle tasdik edilmektedir. Bu nedenledir ki da, ta klt Trk mitoloji-
sinde ritelleriri yapld dk mekanlar olarak bilinirler.
Trk halklarnn hemen hemen hepsinde grlen da klt mitolojide ta ve oba
kltyle sentez halinde bir durum sergilemektedir. Da ve onunla eletirilen da iye-
si yalnz bir doa kltrn terkip ksm olmakla kalmaz, ayn zamanda treyi miti-
nin de zelliklerini yanstr. Nitekim boylarn, soylarn ve kabileleriri birer kutsal da
larnn olmas, soyun kendi ecdadm da ruhuyla birletirmesi, bu iki mitolojik katego-
rinin ortak bir klte balanm olduunu gsterir. Dier taraftan dnya modelinde da-
n, yerin ekseni olmas inanc dnya dalarnn veya demir dalarn varlna inanc
dourmutur ki, bu da genel anlamda da kltrrn bir baka boyutudur. M.Kakar
l'da yir basruk tag, budun basruk beg (yer basks da, insanlarn basks da heydir>'

fol k 01"1edebiyat
rtasznde dan yeri tuttuu vurgulanm, dan kutsal merkez simgesine deinil
nitir. Evrenin kutsal merkezi olarak bilinen dalar zama.nla birtak~ ~i.toloji~.tela~
ulere de ayak uydurmutur ki, aada bunlarn yapsallevsel yern grecegz. B~
.nlkte canlvarlk olarak alglanan da, baz tasavvurlara gre da ruhunun kend-
idir.
Orman kltyle birleen da eski Trkler'in kutsal merkez anlayn oluturmak
.a ve devletin merkezi grevini stelenmektedir. Nitekim Gktrkler ve Uygurlar d-
eminde dalk ve ormanlk blge olan tken, devletin merkezi olmak grevini st-
enmitir. Merkez her zaman kutsal bir grev stlendii iin, dalar ve orada olan her
ey kutsanm olarak kabul edilmitir.
Belki de bu nedenledir ki Trkler yemin ederken kutsal bildikleri btn varlk ve
nesneler iinde dan da adn zikrederler. Mesela Bizans tarihisi Menander'e gre Bi-
zan s ile Avarlar arasnda VI. yy.da yaplan bir szlemede Avar hakan Bayan yle
ant imitir: "Sava zerinde kpr kurmakla Romallara kar zarar vermek niyetin~e
isem ben Bayan mahvolaym: btn Avarlar mahvolsun; gk stmze yklsm, Gok
Tanr'nn ateli oklar bizleri ldrsn, dalar ve ormanlar bamza yklsn; Sava su- dnya grleri ve kabul ettikleri dinlerle balantldr.
yu taarak bizleri yutsun"
Folklor malzemelerinde, dan veya orrnarn, reel dnya ile teki dnyann, hayat-
la lmn, gizli olanla ak olann srrn oluturduu grlmektedir. Bu ynyle da
tpk orman gibi teki aleme alan kap grevini yerine getirmektedir.
Mitolojik Ana'nn semantik dallanmassonunda bamsz koruyucu ruha dnm
da iyesi zamanla Altay-Sayan Trkler'inde tpk orman hamisi gibi sar sal kadn
olarak tasavvur edilmitir. Orman hamisi genelde kadn olarak kalmsa da, da ruhu
kadn balangtanuzaklaarakou kez erkek olarak bilinir. Da ruhunun, Altay-Sa-
yan halklarnninancnda kurt eklinde gezmesi dier koruyucu ruhlarda olduu gibi,
daha eski zoomorfik tasavvurlarla ilikilidir.
Altay kabileleri arasnda da ruhunun erkek ve kadn, gen ve yal olarak algla
nan insan eklinde tasavvur edilmesi antropomorflamann sonucudur. Da iyesinin
erkek olarak tasarlanmaskadn balangl mitolojik tiplerin yerini erkek hamilere b
rakmasndan baka bir ey deildir. Altay Trkleri'nin etnografik inancnda av hay-
vanlarnn anas ve iyesi olarak bilinen Man.ahan (Maniyhan) orman hamisinin. halen
de kadn olarak tasavvur edilmesinin bir kalntsdr. Altay avclar onun erefine yap-
tklar merasimde avlarrun iyi olmas dileinde bulunurlar. N.Drenkova'mnderledii
avc ve avclkla ilgili efsanelerden bilindii gibi dan koruyucu ruhu olan kadn, P
lak ve iri gsdr.' Bu da ruhu masallardaki iri dleriyle ocan kln spreri yantdr. Kadn olarak tasavvur edilen bu orman ve da ruhlarn A.Anohin'in rle yaz-
dev kars veya dev kadn tipine evrilmitir.
lkel toplumlarda kadn olarak tasavvur edilen da ruhunun gen ve bekar avclar
la cinsi ilikiye girmesi ve avclara bol av vermesi, avc anlatlar arasnda ok yaygn-
2 Inan A.. Makaleler ve incelemeler, Ankara, 1987, s.38
folklort edebiyat
dr. Da ruhunun Altayllar'n avclk mitlerinde iri memeleri olan sar sal plak ka-
dn olarak tasavvur edilmesi ve baz aman dualarnda da ruhunun kadn olarak ta-
sarlanmas Mitolojik Ana kompleksinin da kltnn olumasnda da etkili olduuna
bir kanttr.
Kadn olarak tasavvur edilen da ruhuyla evlenen avclann zerginlemesi, ancak
ailesini unutmas da avclk mitlerinden bellidir. Bu kadar ak tasavvur edilmesine
ramen da koruyucusunun ongon veya tz/ts eklinde keeden veya aatan yapilnu
tasviri yoktur. Bunun balca sebebini L.Potapov, da kltnn olutuu zamandil
idollerin mevcut olmadna balamaktadr'ki, bir o kadar inandrc deildir. Nitekim
amanlk kltne mal edilen da inanc dier am an ruhlar gibi tasvir edilebilirdi AIl-
cak doa kltrrn bir paras olan orman, da, pnar, maara koruyucular gibi da
ruhunun da tasviri yoktur. Bu ise bu kltlerin yarard zamanlarda tasviriri olmama
syla ilgili olmayp sadece olarak doa ruhlarnn tasvire gelmemesiyle balantldr.
Altayllar'n baz tslerin veya ongonlarn tasvirini oluturmalar daha ok Buda veya
Mani diniyle tanmalanndan sonraya denk gelmektedir. Nitekim Trk mitolojisinde
tasvirden daha ok eylem sz konusudur. Tasvirler bilindii gibi, Trkler'in amanlk
Da ruhunun eski tasavvur simgesi olan sar sal kadn bir ok Altay efsanelerin-
de avclara ak olur, onunla evlenen avclara bol av verir, evlenmeyenleri deli erler
Bugnk mitolojik anlam belli olmayan bu evlenma olgusunun temelinde eski dn
cede insanlarn koruyuculara yakn olduu, onlarla birebir iliki kurabildii bir dne-
min izlerinin kalnts olabilir. Ancak zamanla bu tip kozmik evlenme, sradan insan-
lar iin bir yasaa dnmtr. Bunun en ak rneini Dede Korkut boylannda Sar
oban'n peri kzyla mnasebetinde grrz. Ancak Ouz Kaar ve Trk mitolojisinin
etnogonik mit kahramanlar bu tip kozmik evlermeler gerekletirmilerdir. Treyi
mitlerinde kozmik evlenmeden treyen mikro-kozmik elementler, avclk mitlerinde
da ruhu olan kadnla evlenrnede ekonomik karakter kazanmtr.
Masallarda hayvanla evlenme motifi da ruhu ile ilikiye giren avc mitlerini hat.r
latr.Nitekim hayvan e ve onun sonradan insana evrilmesi ve kahramana yardm et-
mesi bu varlklarn iye klt balamnda anlalmasn salamtr. zellikle ornandu
yaayan bu hayvan eler ok olsun ki da ve orman kltrrn masallara yansmas so-
nucunda ortaya kmtr. Ksaca zetlemek gerekirse hayvanla evlenme motifi. avci-
larla evlenmek isteyen da iye si kadnn, masal varyantndan baka bir ey deildir.
Azerbaycan masallarnda hayvanlarn iyesi peri olarak gemektedir. Masallarda
peri ormanda aalarn iinde gizlenmi kahrarnarla karlar, ona yardm eder. Peri
hi kukusuz orman sahibi gibi tasavvur edilen kadn koruyucu ruhunun masal var-
d gibi Altayllar lgen'le, Erlik'le hibir balants olmayan ve Yer-Su ruhlar kate-
gorisine giren mstakil koruyucular olarak deerlendirir.' Mitolojik Ana kompleksine
ait kabul edilen bu hamiler su, toprak, nehir koruyucular gibi ayn kategoriyi olutur
maktadrlar. Mitolojik Ana kompleksinden kan ve sonradan genel adyla Yer-Su ha-
 folklor/edebiyat
mileri olarak bilinen koruyuculara lgen'den sonra kurbanlar sunulur. Bu da onlarn
semavi ruhlardan sonra ikinci bir kategori oluturduunu gsterir.
Toplayc-avc kesimin
hayat artlar da ve orman avclyla artland iin onla-
rn inan kesiminde esas yeri, av temin eden da ruhu oynar. Bu da sahipleri tpk
insanlar gibi ark syleyen, konuan, dans eden, kavga karan, birbiriyle tartan ve
birbirine oyun zaman hayvanlar kaybeden varlklar olarak tasavvur edilir. Da koru-
yucular ki, ayn zamanda av hamileridirler ve Altay Trkleri'nin dnya grlerine
uygun bir ekilde biimlenmilerdir. Prototrklerin en eski ekonomik geimini olutu
ran avclk ve onun oluturduu da ruhu doalolarak en eski Yer-Su kategorisine gi-
ren koruyuculardandr. Bu balamda dalk blgede yaayan btn Trk boylarnn
tpk soyaalar olduu gibi koruyucu kabile dalar da mevcuttur, denilebilir.
Altayl amanist boylarn btnnn kutsal bir da bulunmasyla beraber, hepsi
iin Altay dalar ortak klttr. Anan'n amanizm adl eserinden anlald zere
aman duay hangi maksatla yaparsa yapsn Altay'a hitap eder ve ondan medet umar.
Ayn eserden aldmz dualarn bazlar yledir:
"Bu kurhanm mukaddes ve ulu Altaya ulasn, onun karar verecei yere (yarg ye-
rine) balansn. Gttmz davay halledeeek mi? Bereket ve refah bize verecek mi?
Bu kurban her engeli (bdak'Iar) aarak ulu ve mukaddes Altaya ulasn."
"Temiz yurdumuz ypranyor, az ulusumuz sknt ekiyor. Ey Mukaddes Altaym,
biz ne yapalm! Ak sakall atalarmn takdis ettii ulu Altaym, geim versen ne olur?
Vcudumuz kirlenmese, gzlerimiz yaarmasa ne olur? Bereketli srlerimizin kut'la-
rn yaradan mukaddes Altaym, yer-su'yum!.."
"Ey mukaddes ve geni Altayn yarg
(hkm) yeri durmadan ksmet veren Altayl.,
Salar aarmi ihtiyarlarmzaistirahat salayan Altay!.. Yer ve denizler yaratld
zaman ata babalarmzn takdis ettii ve yapt Altayl.."
..
"Uzlmeyelim, tanr var, tasalannayalmAltay var! "Altayn" diye
tapnyoruz ..."
Dier taraftan da, zellikle Altay-Sayan Trkleri'nin destanlarnda kutsal vatan
sembolne evrilmitir. Nitekim Altay Da vatan olarak telakki edilmitir. Ayn za-
manda da, ata ruhlarnn barnd yer olduundandolay da kutsaldr. Da kltnn
bir bakma bir paras olan talarn da kutsal bilinmesi veya en azndan vatan sembo-
lne dntrlmesiOrhun-Yenisey yaztlarnda olduu gibi, kutsal vatan anlayyla
alakal olmasndandr. Uygur mitolojisinde de, kutsal talardan ve bu talarn inliler
tarafndan gtrlmesinden sonra vatan kutsallnn kaybolmas ve g dneminin
balamas anlatlmaktadr. Bu bahsedilen olay, tan vatann kutsalln simgelernesi
asndan nemlidir.
Dan Yer-Su kltyle ilikisi onun dourganlyla balantl ekilde grlmekte-
dir. Da klt sosyoekonomik, dini-mitolojik ynlerinin bir arada bulunmasyla bir b-
tnlk oluturur.
Da kltnn Gk Tanr inancyla dorudan doruya balantl olmas, btn Trk
kavimlerinde dan ve da ruhunun erkek olarak tasavvur edilmesi, Tanr'ya verilen
folklortedebiya
kurban merasimlerinin kutsalolarak bilinen dalarda sunulmas ve bu dalara kadn
larn aY~k basmasnn yasaklanmas, bu inanc ataerkil dnemle balantl klmakta
dr. Bugun ble Az~rbaycan ve Anadolu'~un baz yrelerinde insanlar, kurbanlarnda
b~nda kekserler ki makbulolsun. Ycelk sembol olmasyla dikkati eken dan, Tan-
r ya en ya n mekan olarak tasarlanmasndabir de onun dnyann dengesini koruyan
eksen veya kazk olarak alglanmas da nemli roloynamtr. Bu tip dalara kadnlar
la amanlarn kmas yasaklanmtr. Dnya dinlerinde de kutsal da klt (Tur da-
, Arafat, Himalaya vb.) gemektedir ki bu da dan Tanr'ya en yakn mekan olmas
inancyla balantldr.
Dalarn duk, ula vs. terimlerIe anlmas da onlarn kutsallk ve atalk ilevinden
haber vermektedir. Daa baba denilmesi. aaca ise ana denilmesi iki mitolojik dne-
min birer izleri olmas asndan nem tamaktadr. Maaday Kara destannda kahra-
mann olunu daa gtrp bu kayn aac sana ana olsun, bu da sana baba olsun de-
mesi, iki sistemin- anaerkillikle ataerkilliin bir arada hatrlanmas ile ilgilidir. Or-
hun-Y~nisey yazrtlarndan da anlald gibi, eski Trkler'in kutsal vatan anlayla
rnda Otken yla Bodin Inli dalar nemli roloynamaktadr. Anlalan u ki orman
ve da klt vatan kavramnn iki eit taraf olarak gzkur. Bir baka deerlendirme
ye gre ise "da (ve muhtemelen daha eski ada orman) hayat ile lmn birletii
yerdir.,,7 Bu balamda da veya ta klt Trk mitolojik sisteminde deimez kutsiyet
arz eden bir yere sahiptir.
Da kltrrn kurtla ilikisi baz destan, efsane vs. trlerde korunmutur.Kro
lu efsanelerinden birinde sylendii gibi Aldede, (destandaki Ali kii tipinin baka bir
ekli) Muradbeyli civarnda (Destarda Krolu da Muradbeyli: diye adlandrrhr.) Boz-
kurt'un da banda tatan beik yapp bir ocuu emzirip byttn duyar." Alde-
de ocuu yakalayp eve getirir ve ocuk Kurdolu ad ile tannr. Efsanede, kurdun
.
dala ilikisi aman dnemi inam sisteminin kalntsdr. Treyi mitlerinde de Aina
boyunun ecdad olan kurdun dmanlardankorunmak iin dalardaki maaraya sn
mas kurt da ilikisinden haber verir. Hatta Altay'n eitli halklarnda kurt, da ru-
hu ile denkletirilmitir. Nitekim Kumandinler da ruhunun kurt olduuna veya kurt
ef.linde gezdiine inarurlard. Bu kurdun kz kpek kyafetinde olup avclarla evlenir-
di. Krolu'nun dala bu ilikisi onun hem kurt olmasnda, hem babasnn kr olma-
snda, hem de daa snrnasnda kendini korumutur.
Yalnz Altay-Sayan Trkleri'nde deil, Yakutlar'n da mitolojik inanlarnda dan
nemli yeri vardr. Yakutlar, daa saygyla ta iite (da sahibi) derler. Dalarn Ya-
kut mitolojik grlerine gre akraba olmas ve soyun koruyucu iyesi olarak bilinmesi
Trk mitolojik sisteminde da kltnn btnlk oluturduuna bir kanttr.
Trk nitolojisinde dalar canl varlklar gibi byr (mesela Hakaslarn inancna
gre), bir yerden baka yere gidebilir (mesela orlara gre), kk dalar daha byk
dalara tabidirler, birbirleri ile savar ve hatta evlenirler. Btn bunlar dalarn ba-
~ Hassan ., Eski Trk Toplumu zerine incelemeler, stanbul, a. 10a
9 Bayat F., Krolu. Alpten Erene, amandan Aka, Ankara. 200a, '.27-ao
nY~lar~aef~~~e.i._:oplayaS.Paayev. Bak, 1978, a, a
 [olklorledebiyat
lang mitolojik zamanda birer bahadr olduundan dolaydr. Bu bahadrlar eitli se-
beplerden (yurdunu korumak iin, bir bedduadan vb.) dalara evrilmiler. ancak insa-
ni yaamlarn srdrmektedirler. Mesela Mustag, Kegdu, Karabura ve Abakan da
1I
lar hakkndaki etiolojik mit dalarn akrabalk, dostluk, dmanlk ilikilerini akla
maya yeter.
2. Soy Sosyolojisi Asndan Dal
Soy sosyolojisi balamnda da, ata veya byk akrabadr. Nitekim kocasnn evine
gelen kadn da soy dana kaynba bas olarak bakar ve ondan yzn gizler. Bu ise da-
n canl varlk olarak tasarlanmasve zamanla somutlaarakgelin iin kaynbaba ola-
cak kadar antropornorflatn gsterir. Ayrca baz Trk halklar da Ada-Kaan,
k-da-ana olarak adlandrrkenbazlar ata-ana, ulu ata, ulu ana kahraman saym
lardr.
Eski in kaynaklar Altay Trkleri'nin Bodin nIi adl kutsal dalarnn varln
dan haber vermektedir. Yurdun koruyucusu olan Bodin inli sonraki Altay Trkleri'nde
her soyun kutsal koruyucu dEtf.1 eklinde eitlilik gstermitir. Soy dalarnn mevcut-
luu hakknda L.Potapov'un verdii bilgiler de bunu tasdik etmektedir. Soy dalar
nn kutsallamas o dereceye atmt ki gelin kocasnn dan kendi soy da olarak
kabul edemezdi. Bu kabile dayla ilgili kadna konulan yasakla da balantldr. Tu-
balarda ve elkanlarda evli kadnlar kocalarnn soy dann adn ekmezdiler. Onlar
YAlnz gerekli zamanlarda bu dan adn syleyebilirdiler. Oysa bu kadnlar babalar
nn soy dann adn kolaylkla zikredebilirdiler. Kocasnn da o soyun en yal ye-
si olduu iin, gelin ondan yzn saklar, ak balarn, yaln ayaklann daa gster-
mczdiler. nanca gre bu bedbahtlkla sonulanabilirdi. Ayrca kadnlarn, kocalarnn
soy dana kmalar da yasaklanmt. Da antropomorflaarak ona kutsallk atfeden
soyun kan akrabas ve daha ok koruyucu atas saylrd.
Altayllar'n daababa demesi, bugn bile dier Trk halklarn arasnda yaamak
tadr.Nitekim Azerbaycan'da daa baba denilmesinin yan sra, gelinlerin da grdk-
lerinde yzlerini kapatmalar adeti de, dan erkek hem de kaynbaba ve kocasnn soy
da olarak tasavvur edilmesinin bir kalntsdr.Gelininerkek evinin dan, kendine
doalolarak kaynbaba bilmesi, egzogami evlenme gelenei ile ilgilidir.
Altayllar'da herseokun (soyun) aru ts adlandrd koruyucu da, nehri, kayas,
gl vard. Btn soylarn genel tslerinin saylan old~ka oktur. BIf}llarn iinde da
tsne sayg ve tapnma, ok eski alardan devam ederek gelmitir. Altayllar'n b-
yk kan kardeleri veya akrabalar olarak grdkleri dalar, zamanla btn boyun de-
il, sadece amann akrabasna kadar indirgenmitir. Ancak baz aratrmalardan (la
grld gibi, her seokun soy koruyucusundan baka, bir de kutsal bildikleri dalar
vard." Da kltn en eski inan balamnda ele alm olursak, oradaki avetlk kl-
i B:1< D r enkovn NP. orskiy Folklor, Moskova-Leningrad, 1940.8.341; Lvova E.L,. Oktyabrskaya LV,. vb.
Tr-adtsiounoe Mrovozrenie Tyurkov Yujnoy Sibiri, elovek Obestvc, Novosibirsk, 1989, s.10
12 Potapov L P . age . s.153
r [olklortedebiyat
tyle ilgili bir takm ritlerin amanlk olgusundan daha nce ortaya ktn grebili-
riz. Bu balamda Altay-Sayan Trkleri'nin dini inanlar sosyoekonomik balamda in-
celenmelidir.
Mitolojik bilgilere gre ilk insan da da veya ta dourmutur. Bunun izlerine Ha-
kaslar'nAltn Ark destanndarastlamaktayz. Burada yalnz Hakaslar'n milli destan
kahraman olan Altn Ark deil, at da dadan domutur. Dan dourganlk fonksi-
J yonu dier Trk destanlarnda da grlmektedir. Buraya bahadrlarn oulla-nn da
tarafndan bytlmesi motifi de dahildir. Bu, dada yaam artlarnn bulunmas ile
ilgilidir, Bu adan da Hakaslar, daa dua ederken babam (agalarm), anam (enelerim)
derler.
Krolu destannn Azerbaycan ve Orta Asya varyantlar da, dan doumda rol-
n aklar mahiyettedir. Nitekim kahramann kendi koruyucusu olan dada mekan
tutmas, dada olduu srece yenilmemesi buna rnek olabilir. Maaday Kara'y da da
dourmutur ve doarken elinde dokuz keli tala domutur. Ayn zamanda Maaday
Kara yeni doan olunu da dmanlardan korumak iin daa emanet eder. Btn bun-
lar dan destanlarda kalan en eski ilevlerinden haber vermektedir. Ancak hem ana
hem de ata grevini yerine getiren da klt dier kltler gibi, cinsiyeti belli olmayan-
lar kategorisine girer.
Da kltnn, dourganlk balamnda ilk ata veya ecd ad olarak ekillenmesi, ba-
z bilim adamlarna gre ,dan hayat gcn kendinde barndrmas, enerji kayna
olmas ile karakterize edilir. Dan, ilk ecdat ve soyun koruyucusu olmas ilevi, onun
hayat kayna ve yaamn menei olmas ile ilgilidir,
Da-orman avcs olan Altay-Sayan Trkleri'nin dnya grne gre da, yalnz
soyun sosyoekonomik hayatnda nemli bir roloynamam, ayn zamanda tremede,
koruyucu ruh olmada, ritel mekan zeiinde, kutsal vatan, kutsal yer olmada eit
lilik sergilcmitir. Da kltnn Altayllar arasnda ilevini ksaca yle bir izelgeyle
gstermek mmkndr:
/ Baz soylarn atasdr
y Baz soylarn koruyucu ruhudur sosyal ilevi
Da - - . . Baz soylarn vatandr
~ Kozmik modelin eksenidir
ri tel-mitolojik
Kozmik kurban yeridir ilevi
Da, sosyal ilevleri ile beraber ritel-rnitolojik ilemlerle d> Trk mitolojisinin bi-
linen en popler imgesidir. Dan baz ritel-rnitolojik fonksiyonlar zellikle kurban
ritlerinde ortaya kar.
 folklor/edebiyat
Destan ve masallarda dan veya tan domas motifi da-ta kltnn kozmik ha-
fzada canl tasavvur edilmesi ve kendinde teki alemlerin srrn barndran nesne ol-
mas ile ilikilidir. Bir Azerbaycan mitolojik metninde, talarn gkten gelmesi ile ilgi-
li ilgin bir bilgi vardr: "Kzlca kynn yaknlarnda bir tepe var, adna Daban te-
pesi denilir. Oradaki talar ocaklk olarak bilinir. Onlar gkten dmler. Bu sebep-
ten gemii de bilirler, gelecei de. nsanlarn derdini de bilirler, ilacn da. Oradaki
talardan biri o birilerinden byktr. nanca gre bu ta o birilerinin anasdr. Kk
talar da onun yavrulardr. Ana ta her zaman yavrular. Bu t~6 alp baka yere gt-
rende, ta gece yeniden eski yerine yavrularnnyanna gelir."
O halde da da aa gibi gksel nesneler srasna alnabilir. Nitekim dnya mode-
linde bu iki imgenin nem kazanmas dan (aacn da) yalnz bilinen dnyay deil,
bilinmeyen dnyalar da birletirmesinde kendini gsterir.
Bir dier mitte talarn bac olduu Cuma gnleri birbirini ziyaret ettikleri anlat
lr. Btn bu doan ve hareket eden talarn dnyamza gkten geldii hakknda
inan, aslnda gizli bir kozmik bilginin yansmas, mitoloji dile evrilmi varyantdr.
Tan insana, insann taa evrilmesi ile ilgili anlatlar bir bakma kozmik kaynakl ta
mitinin baka bir varyantdr. Trk halklarnnmasallarndatatan doan kahraman-
lar veya tan bebee dnmesindenyaranan kahraman tan kutsallnn yan sra
srl bir nitelie sahip olmasyla balantldr.
Masallarda evlatszlk motifinde yalanm kar kocann bir divek tan alp bei
e koymalar, sonradan bu tan ocua dnmesi soy da inanc ile ilgilidir. Nitekim
Azerbaycan'da geni yaylan Lele efsanelerinde de Lele'nin tatan yarandn grrz.
Mehur bir manide de Lele'nin tatan yaranmas sylenir:
Leleyem batan men
Yemerem her adar men
Ne atam var ne anarn
Yaranmarndadar men."
Da, zellikle de ta kltnde nemli bir mesele, tan evlatsz ailelere ocuk ver-
mesi ile ilgili inanlarda yer almasdr. ocuksuz kadnlarn dourma ile balantl ok
eski pratiklerinden birini de kutsal bilinen talara el srmesi veya tatan ocuk iste-
mesi oluturur. Bat Anadolu'da ve Kbrs'ta kadnlarm hamile kalmasn salayan
18
kutsal talarn varlna inanlr.
Bir snama unsuru olarak talarn nemi eski alardan bilinmektedir. Tan kut-
sall onun dourganlk ilevini stlenmesiyle balantldr. Nitekim tan snav obje-
si olmas da kutsallkla ilgilidir. Ayn zamanda tan metaforiklemesibahtn tata s
nanmas eklinde ortaya kar:
16 Azerbaycan Mitoloji Metinleri. Bak, 1988, s.82
l ? Azerbaycan Folkloru Antologiyas, V kitap. Garaba Folkloru, Bak. 2000, s. 209
lR "'T" ,. A ~ . 1 o'. ,. "'.1_: '1:' ........ 1_._:._ t_ __ ~" v~l OL) C'
folklortedebiyat
Vesmeni kata sna
Akl bata sna
Niyetin hasl olar
Bahtm tata sna
Baz mitolojik tasavvurlara gre btn talarn iyesi Baba! adl ya bilinmeyen, ol-
duka ihtiyar bir varlktr. O yeni doulan her bebee bir ta ayrr. Babal ayrd ta-
herkesin boynuna asar. Ancak Babal taa el srd iin arl olmaz ve gzle g-
rlmez. nsan ldnde bu ta onun boynundan karak der. nanca gre bu tatan
bulup saklayan adamn mr uzun olur ve adam her eyi bilir."
Buraya kadar dan mitolojik olgusu ile balantl Trk dncesindeki yeri ara
trlmoldu. Sonu olarak soy sosyolojisi balanunda dan kltlemesi byk lde
etmenI.' balanr:
Da av hayvanlarnn bulunduu mekan olmakla avc-toplayc toplumun
ekonomik gelir kaynadr,
Da soyun ecdaddr. Bu balamda Altay-Sayan Trkleri dalar tz/ts ola-
rak kabul eder ve onu kendi soylarnn atas bilirler.
En nemlisi da yerin kemeri, kazktr ki zerinde yaadmz dnyay bir
arada tutmakta ve dnya da kavram ile de kozmosun ekseni rolnde g-
zkmektedir. O halde kozmik enerji dada toplanmtr veya da bu enerji-
nin trc, paylatrc noktasdr.
3. Data Snma ve Kurban Sunma Ritleri
Zor anlarda daa snma da dan atalk fonksiyonuyla ilgilidir. Tarihi ve yar ef-
sanevi belgelerde zamanla Trkler'in dmanlardan kaarak dalara ve da geitleri-
ne snnas (Ergenekon efsanesi, Moollarn Gizli Tarihi vs.de verilen efsaneler) bu
inancn somutlam eklinden baka bir ey deildir. Krolu Destan'nn bir ok var-
yant kahramann daa snmasnn bedii eklidir. Bu destann Azerbaycan varyan-
tnda kahramann ve babasnn daa can atmas, insanla da arasndaki akrabal
tasdik eder mahiyettedir.
Dier varyantlarda Krolu'nun olunun dada beslenmesi, Maaday Kara Desta-
m'ndaki kahramann yeni domu olunu daa gtrp, bu kara da sana baba olsun,
bu drt kayn aac sana ana olsun demesine ok benzemektedir.~l Nitekim baz tasav-
vurlara gre da ruhunun kr olarak tasavvur edilmesiyle de karlarz, Baz fikirle-
re gre, AzerRaycan Krolu destannda kahramann babas Al Kii de da ruhuyla
balantldr. Al Kii'nin kr olmas ve daa doru can atmas bu fikri kantlayacak
..
; _ _ _ 1\1 .... .I.l~ -_ -.
 folklorledebiyat
ahiyettedir. Dan ona snanlar hibir zaman ele vermediine inan o kadar ~:
mutur ki zamanla bunlar baz tarihi kaytlara, mesela in yllklarna da gemtr.
Da ruhunun atla ilikisi destann Azerbaycan varyantnda Al Kii'nin gzlerinin
tlar iin kr edilmesinde korunmutur.Ayn ekilde ~rkmen varyantmda kahrama-
n dedesi Cal Bey de atlar iin gzlerinden olur. Ozbek varyantmda kahramann
abas Reven de yine at iin kr edilir. Kr gibi tasavvur edilen da ruhuna verile~ at
urban bu ilikiyi, arkaik alara gtrr. De~}anda epik kural icab, da ruhunu sn:
eleyen tipler, atlar dolays ile kr edilmitir. Bu ise bedel kurbam anlaynn, da
i ilgili mitlerde korunduununbir gstergesidir.
Kutsal boy dalarna iki trl kurban sunulduu etnografik malzemelerle belirle-
ir. Daa ister kanl kurban isterse de kansz kurban sunulsun, her ikisinde amann
erasimi ynetmedii grlr. amansz yaplan kanl kurban riteli da ata-baba
hlar seviyesine koymaya esas verir. Kanl kurban olarak Altay-Sayan Trkleri da
ra genellikle at, kansz kurbari olarak da atee ay veya ya atmakla, iki sunmakla
sald gzlemlenmitir.
Dada yaplan kurban ritelleri yalnz yce Tanr adna sunulurdu ki bu da dan
utsal merkez simgesi olmas inancna dayanrd.
KEsin," Bat kaynaklarnadayanarak dan tepesinde gk ayinlerinin, dan etein
e bir koruda, daha sonralar bir aa dibinde, yer-su ayininin yapldn bildirir. Gk
vini arcak Gk Tanrsnn temsilcisi olan en yksek hkmdarlarn hakkyd. Yer-su
~inni. bazen hkmdarn kendisi, bazen ei veya ikinci derecede bir bey ynetebilirdi.
Daa yalvarrna, daa sunulan kurban merasimi zaman gerekleir. Ancak etnog-
afik malzemelerden de grld gibi daa yalvarma, kurban sunmann dnda da
erekletirilir. Nitekim N.Katanov'un yazya ald daa yalvarrna metninden de se-
ld gibi zellikle Hakaslar'da kalabalk toplumun gerekletirdii bu ritel kur-
ansz olmutur. Abakan Hakaslar'nn da iyesinin erefine at kurban sunma mera-
iminde de dua-alkla yalvarma riteli yaptklar bilinmektedir. Inanca gre kr atla-
i amanist Hakaslar en byk dalara, mavi atlar ise ba karl Abakan dalarna
urban verirlermi."
Azerbaycan'da ve Anadolu'da son dnemlere kadar, dalara kanl kurban sunma
deti yaatlmtr. Bunun esasnda slamiyetten sonra baz dalarda evliya yatrlar
n var olmas inanc durur. Nitekim dan yaknlarndayaayan insanlar evliyalarn
dm daa vermekle dalar birer ermi insan olarak tasarlam ve bu nedenle de da-
il kanl kurban sunmulardr. Bununla beraber kitlevi ekilde ziyaret edilen kutsal
alar da vardr. Alevi Tahtaclarnn
,5 her yl 13 Austos-ll Eyll arasnda ziyaret et-
ikleri Kazda buna rnek olabilir.
Eski Trkler da iyesinin gl olduuna inanr, bol av iin ona yalvanrlanl. Da-
a bal btn itler, kabile veya boyun aksukallar tarafindan yaplrd. Dier taraf-
2 Ib"" F. Koroglu amandan Aka, Alptan Erene, Ankara, 2003, s29
E. Or-tn Asya'd"'? Osmnn:ya Trk S,?natndal~nografk.!"~ot~n::,ist~nbul. ?~~!. s.?~
:; E,,,,
r fo/klor/edebiyat
tan da iyesinin ormanda yaayan hayvanlara sahip olduuna inanldndan, onun
:.l. i.:. adna atee ay ya da ya dkmek adetinin olmas, dan av kltyle alakal biimde
bir gelime geirdiini gsterir.
Daa avn bololmas amacyla da yalvarrlar. Butip kutsal dalara Altayca caik.
tu, Uryarhayca dk-tag
denilir. Altay'da kutsalalan dalar unlardr: 1) Kespa ve Tes-
pada olan da. Bunlara scaklk zaman dua ederek yalvarrlar. 2) Yeley ulusundan
15 km. uzakta yerleen Ova Da. 3) Biye Nehri yaknlarndakiBobrgan Da. 4) Aba-
kan Da. 5) Altm-tau Da. 6) -sr Da. 7) Yaik-tu Da.'" Bu dalara hem kanl
hem de kansz kurbanlar sunulur. Her soyun kabile dana eitli nedenlerden dolay
kurban sunulup dualar edilir. Ancak bu kurban merasimlerinin byk bir ksm av ve
avclkla balantldr.
Kansz kurban sunma merasimleri orlar'da yaygndr. Nitekim orlar tz ola-
rak grdkleri soy dalarna dua etme ve kurban sunma merasimini rehirlerir buz-
larmn zld ilkbaharda yaparlar. Bu merasim da ruhuna arpadan ve zm-
den hazrlanm iki sunmakla devam ederdi. Bu yalvar dua orca ,a! veya a
lg (yedirme) diye adlanrd. Bu merasimi soyun veya kabilenin en yal adam ya-
pard. Aksak~t olmad zaman, bu merasimi geirmek iin, alk bilen aman da-
vet ederlerdi. amann davet edilmesi son zamanlardaki bir gelime olarak gr-
nr. Nitekim eski alarda kutsal soy dalarna amann katlm olmadan kurban
sunma mevcutmu.
Hakaslar. Altayllar gibi, daa kurban sunma ritine tat tay veya taye}ga derler'"
ve bu riti eski zamanlarda aman deil, alk-duay bilen aksakal ynetirdi. Alk du-
ay bilen ve merasimi yneten aksakala tay.c denilirdi. amanlk bir din olmad iin
orman, da gibi yksek dereceli iyelerin erefine yaplan ritler amanlar olmadan ge-
irilirdi. Ancak arnanl bir inan ve kltr bei olarak alglasak o halde da da di-
er doa varlklar gibi ananist inan erevesine girer. Kanl kurban olarak da Al-
tay'da yaygn olarak atn sunulduunu grrz. Ayn zamanda kutsal dalarda Tan-
n'ya sunulan kurbanlara da aman davet edilmezdi, Daa sunulan kurban merasimin
sonunda yemek yenilirdi. Bu merasime amanlar gibi kadnlar da katlmazlard, ancak
alk-duadan sonra yemek ve iki meclisine kadnlar da katlrd. .
Ayrca ta tayii veya taig merasimlerinin bir dn ziyafeti eklinde yaplmasnn
amac, erkek topluluundanoluan katlmclarndoa ile btnlemesi mesajnn ve-
rilmesidir. Da ruhuna sunulan kurban, cemiyetle tabiat arasndaki fark aradan kal-
drm olur. Trk mitolojik dncesindeki cemiyetin doadan kmas, sunulan kur-
ban riteli ile bir kez daha yaanm olur. Buna gredir ki toplumsal kurban sunumun-
da ister da, isterse de aa, ana olarak adlandrlr. Mitolojik Ana somut olgularda
da, aa, maara kodlar.
Burada kurban sunma ritelinin tay, taig, tayelga ve Buryatlar'da taylagan keli-
meleri ile gsterilmesi de, mitolojik dnyaya iaret etmektedir. Btn bu terimlerin
tay (day) kkne baland ilk bakta grlr. O halde da mitolojik ritel gelenek-
26 Potnpov L.P., age .. s.147
. 271'"'1. .., - .
 folkloriedebiyat
folklor/edebiyat

te a2~a taraftan bildirir. Nitekim Altayl amanlar da kutsal dalara day diye seslenir-
ki ve bamsz bir klt olduunu ispatlar durumdad 3' S i
ler. r. onra ar di . "
lere el koyan amanlar, da ktn de y d hl er nto oJk e-
ar mc ru ar arasna alm oldular.
lk baharda daa kolektif kurban sunma ritelinin bir az deiik varyantna N .Ka-
tanov'ur
sc
19.yy. sonlarnda Koybellardan yazya ald bayram tasvirinde rast geliriz. aman olmada aodayn soyun kutsal dana mracaat etmesi ondan kamlk " "
almas, zamanla dag klrnn aman ktrne dahil dildizi ~. n zn
Bu tasvirin ksa zetinden de grld gibi daa hem kanl hem de kansz kurban bir .
davu IIarn t.able e gn spatlar am i 'Ik
dann izniyle yaptklar gibi, hayatlar bo ka d ' an ar
arada sunulur. Da iin kesmeye boynu beyaz renkli siyah iki ko hazrlarlar. Sonra
larn soy daglarndan sorarlard. Bu izin alma mera" yu avul kullanacak-
genellikle kaynar st, hama, su ve arak getirilir. lene doru atl bir adam elinde a ..k i k sm zaman amar nk adl k
man iin, kayn aacnn budar tutar, bir bakas aman cbbesi ve papa giyerek u yaya. amlk yapar ve daa sa saar. aman davuUarnda soyun k~tsal dala ~
da ruhuna adanm kr ata binerek dier iki adamla birlikte yurdu gnein hareketi
nn resmnn yer almas da bunun bir kantdr. Kumandin amanlar kabile d -I r
dan amanlklar boyunca, 3'le 9 aras davul alm olurlard. ag ann-
istikametinde defa dolatktan sonra daa doru giderler. aman dada giysisi ile
ancak davulsuz ve tokmaksz kamlk yapar. aman, elinde birinci atlnn getirdii ka- .. Kabile dann t~yin ~ttii davullardan sonuncusunun yrtlmas ile amar da lr-
yn aac dalm tutar ve onu saa sola sallar. Daa geldikten sonra getirilen su ile eti du. Ayrca av merasmlernde okunan dua-yalvarlarnb "k b' k
dil . i i yu r smn, avclar ken-
piirmee balarlar. Kadnlar ritelin gerekletirildiikayn aacndan uzakta ve ar- ~ ~r. yapm o sa ar da, ~aha k.a~mak dualar soyla da arasnda arabuluculuk re-
kalan aaca gelecek ekilde otururlar. amana gre, kadnlar temiz olmayan insanlar- vn ustlenen amar yerne getrrdi Baz Alta T" kl ., d g
'.. " . y ur er n e zamanla kabile dalar-
dr, temiz olanlar erkekler, kz ve olanlardr. Kayn aacnn gneyinde kayn aac n. ama~ ku.ltune. ~a~l edildii de grlmektedir. Bu halde dala akrabalk ilikisi
n:.

mn budaklarndan masa yaplr. butun kablekuyeler n geerli olmayp, yalnz amanlara mahsus bir zellik olarak
k armza ar.
aman, elinde kayn aacnn daln tutarak, kayn aacn, gnein hareketi isti-
kametinde iki defa dolar. Bu zamana kadar masann st botur. Kesilecek kolar
sa ayaklar bklm vaziyette iki adam tutar. Adamlarn arkasndan ocuklar ve
akrabalar gelirler. Bu srada aman, doudan gney batya ve kuzeye doru giderek
evredeki nehirleri ve dalan kayrakan adlandrarak, her tarafa arap serper. Kayn
KAYNAKA
aacnn kuzey dou tarafna da ruhunun erefine adanm at baldr. aman, ata
yaklaarak onun stne sr st serper. Nehirlerden ve dalardan aman kuran su- Anohin A.V., Material po amanstvu u Altaytsev, Leningrad, 1924 .
nan adama bereket diler. Azerbaycan Folkloru Antologiyas, V Kitap. Garaba Folkloru Bak 2000
Azerbaycan Folkloru Antologiyas VIII Kitap Abab F Ikl ' B k'
'..
Azer baycan Mifoloj] ' . a o oru, a , 2003
amann bir elinde arap kasesi, dier elinde de st kasesi her tarafa arap ve st Metinleri, Bak, 1988
serptikten sonraboalm kaseleri yere atar ki da ve su ruhunun yaplan dualar ka- Bayat F., Krolu. Alpten Erene, amandan Aka Ankara 2003
bul edip etmediini rensin. Btn bunlardan sonra kurbanlk kolar kesip, etlerini Bayat F., Krolu. amandan Aka, Alptan Erene: Ankara' 2003
kazanda piirdikten sonra masaya koyarlar. aman pardsl ve papakl, davulsuz ve
~gr;~~ovTaxN,PM" "OkhotnLii ~egendd
Kumandintsev, Sbomik Muzeya Antropologi i Et-
tokmaksz ancak elinde aa buda kayn aacnn kuzey bat tarafnda yer alr. Her , . , os ova- enmgra , 1949
ey hazr olduktan sonra aacn ve adanm atn evresinde gnein hareketi istikame- D~enkova N.P., orskiy Folklor, Moskova-Leningrad, 1940
tinde defa dolamaya balarlar. aman yeniden btn evredeki nehir ve dalarn Esn K, Orta Asya'dan Os nl T" k S .
Gluhov A N "T ma ya ur anatnda Ikonografik Motifler, stanbul, 2004
ruhuna ve zellikle de kurban sunulan dan ruhuna dua eder. Kayn aac defa Hassari li i :.aye.lga, Matera~~ po .Etn.ografi Rosii, !.3, vp 1, Leningrad, 1926
dolatktan sonra aman, atn bandan kuyruuna kadar st serper. Sonra tahta ka- ., sk Trk Toplumu Uzerine Incelemeler, Istanbul, 2000
seyi atn kuyruu stne koyar. Sonra at, babo brakrlar ve bununla da kurban ri- nan A., Makaleler ve Incelemeler, Ankara, 1987
teli sona ermi o l u r . ' nan A., Tariht.e ve Bugn amanizm, Ankara, 2000
Kakarl M., Dvan Lugat-it-Trk, C.I, Ankara 1998
Avdan nce avclar da her yl dadan tarafa pimi
et paras atmakla kurbanlar
n sunmu olurlard. Tubalar dada bulunan aaca dokuz lento sarmakla merasim ya- :::i~:~:yNO~;~t~:~:eOy~~:dykGe, Sbove~eKnnoy s s Maya po 1 Sentyabrya 1896 g. v Mi-
parlard. Avlanan ayn bir parasn, da ruhuna kurban vermek de bir gelenek halini
K i . u err,
azan, 1897
almt. Dan erefine sunulan, avclk kurban merasimlerini avclarn kendileri a No~2~s;;8;L., "Gora Praraditelnitsa v Folklore Hakasov", Sovetskaya Etnografiya,
man itiraki olmadan gerekletirirlerdi. Bu da da kltnn amanlktan daha es- Lvova E L Okt b k V
Vozrenie 'T"urko~a r~ aya. '. :' Sagalaev A.M., Usmanova M.S., Traditsionnoe Miro-
29 Lvova E.L. Oktyabrskaya tv.. vb. Traditsionnoe Mirovozrenie. s,48 y YUJnoy Sbr, elovek Obestvo, Novosibirsk, 1989
 fo/klor/edebiyat

Maaday Kara. Altayskiy Geroieskiy Epos. Moskova, 1973

zen K., Sivas ve Divrii Yresinde Eski Trk nanlarna Bal Adak Yerleri, Sivas,
1996
Potapov L.P., "Kult Gor na Altaye", Sovetskaya Etnografya, No:2, 1946
RadloffW., Obrazts Narodnoy Literaturt Tyurkskih Plemyon, T.9, St.Petersburg, 1907
Seyidov M., "Al Kii ve Korolu Obrazlarnn Prototpleri Hakknda", Azerbaycan,
No:3, Bak, 1978
Tokarev SA, Dokapitalistieskie Perejitki v Oyroti, Leningrad, 1935
lken H.., "Anadolu rfve Adetlerinde Eski Kltrlerin izleri", Yol, 23. amanizm ve
Alevilik says, 2003
Yanarda efsanesi. Toplayan S.Paayev. Bak, 1978.