TRK KLTRNDE AA KLT

lker EN

Pervin Ergun, Trk Kltrnde Aa Klt, Atatrk Kltr Merkezi Bakanl

Yaynlar, Ankara, 2004.

ZET

Bu yazda Pervin Ergun tarafndan yazlan Trk Kltrnde Aa Klt adl eser tantlmaktadr.

ABSTRACT

In this writing, the work of Pervin Ergun which is named Trk Kltrnde Aa Klt, is introduced.

Anahtar Kelimeler: Aa, Mit, Hayat Aac.

Key Words: Tree, Myth, Life Tree.

Tarih boyunca insanlar ilh dinlerin inan ve uygulamalarnn yan sra ilh olmayan dinlerin
inan, det ve uygulamalarn da gnlk hayatlarna tamlardr. Toplumlar din ya da inan
deitirdiklerinde bile daha nceden inandklar dinin izlerini yeni dinin inan ve detlerinde
srdrmlerdir. Elbette ki bu uygulamalar her toplumda ayn deildir. Toplumlar bu inan ve
uygulamalar kendi kltr yapsna gre yorumlayp benimsemitir.

Trk milleti de tarih boyunca, deien ve gelien kltr yaps erevesinde, eitli dinleri ve
inanlar benimsemitir. Trkler son olarak slmiyeti kabul etmi ve bu dinin kurallarna uymulardr.
Ancak slmiyet dairesine giren Trk toplumu eski inanlarn ve bu inanlara bal olarak gelien
uygulamalarn silip atmamtr. Bilakis bu inan ve pratiklerin bir ksmn da kabul ettikleri yeni dinin
iinde devam ettirmilerdir. Orta Asyadaki eski Trk topluluklarnn inan sistemlerini oluturan
Atalar Klt, Tabiat Klt ve Gk Tanr Klt, etkisini gnmze kadar srdren inan ve pratikler
arasnda saylabilir.

Dr. Pervin Ergunun kaleme ald Trk Kltrnde Aa Klt adl hacimli eser Trklerin
tabiat kltnn bir paras olan aa kltnn gnmzdeki yansmalarn ve eski Trk inancnn Tanr
anlayn ortaya koymas asndan nemli bir kaynak niteliindedir.

879 sayfadan oluan kitap n Sz ve Giri (s. 3-16) ksmlarndan sonra blmden meydana
gelmektedir: Birinci blm Dnya Kltrlerinde Aa Klt (s. 17-81); ikinci blm Dinlerde Aa
Klt nanc (s. 82-144); nc blm Trk Kltrnde Aa Klt (s. 145-388) balklarn
iermektedir. Bu blmlerin ayn zamanda birok alt bal vardr. Kitap; Sonu (s. 389-392),
Bibliyografya (s. 393-444) ve Metinler (s. 445-879) ksm ile son bulmaktadr.

n Sz ksmnda yazar, mitoloji ilminin ve mitoloji aratrcsnn tarih sre ierisinde var
olan kltr unsurlarn nasl tespit ettiini ksaca akladktan sonra kitabn yazl amac; aa
kltnden hareketle eski Trk inan sistemine ve Tanr anlayna ulamak; kutsal aac hurafelerin
dnda, inan sisteminin bir unsuru olarak ortaya koyabilmek olarak ifade edilmitir. Daha sonra da
kitabn ierii hakknda bilgi verilmitir.
Giri ksmnda Mit, mitoloji, klt nedir? sorularna cevaplar verilmitir. Trke szlkten zbek
Tilini zahli Lgatine kadar birok kaynakta; Trk bilim adamlar ve yabanc bilim adamlarnn
ifadelerinde yer alan mit tanmlar ortaya konulmutur. Bu tanmlarda, mit teriminin karlad anlam
asndan, tam bir birlik salamad ifade edilmitir. Tanmlarda mitin daha ok efsane ile
kartrld, mit ve efsanenin ayn ey olmad, mitin manev hayatn zne ait inan olduu ifade
edilmitir. Klt nedir? sorusunun cevab da yine ayn ksm ierisinde verilmitir.

Dnya Kltrlerinde Aa Klt balkl birinci blmde dnya topluluklarnda var olan aa
ile ilgili inan ve uygulamalar hakknda bilgi verilmektedir. ncelikle dnya topluluklarnda hayat,
lmszl, yer st, yer alt ve gkyzn birbirine balayan, genlii temsil eden vs. Kozmik Aa
(Dnya Aac, Hayat Aac) ve onunla ilgili inanlar anlatlmtr.

Ardndan Glgam Destanndan yola klarak Tanryla letiim Arac Olarak Aacn nasl
kullanld izah edilmitir.

eytan ya da Kt Ruhlar Kovma Trenlerinde Aa Kullanma ile ilgili uygulamalarn nasl

olduu; Tabiat Olaylarnda Ynlendirme Trenlerinde Aacn gnein batn engelleme ya da
geciktirme, yamur yadrma gibi tabiat olaylarna olan etkisi anlatlmtr.

nsanlar bir hastalktan, skntdan, felketten kurtulmak iin ya da Tanrdan diledii bir
isteinin yerine gelmesi iin, Tanrya kadar ulatna inand bir aac arac olarak kullanr. Bu
aalarn kullanlarak yapld saaltma ritelleri Saaltma Trenlerinde Aa bal altnda
sunulmutur.
 Trk topluluklar dndaki dier topluluklarda len kiiler iin yaplan Defin Trenlerinde Aa
kullanm ve bunlarla ilgili pratikler hakknda verilen bilgilerin ardndan Bereketi Artrmaya Ynelik
Mevsimlik Trenlerde Aa (1 Mays, Paskalya, Mays Aac / Direi, Badnyak Aac, Mee Aac)
ve ekil Deitirme ya da Bitkilerin Kkenleri ile lgili Mitlerde Aa / Aa Ruhu Tanrlar ile ilgili
aklamalara yer verilmitir.

Dnya Kltrlerinde Aa Klt blmnde son olarak Bir Sanat Unsuru Olarak Aa bal
altnda M. . 331 ve M. S. 324 yllarnda yapld var saylan ve Persli kurtarc Mitratn douunu
tasvir eden resimdeki kutsal aa; ifte Baltal Tanra mhrndeki orman, aa figrleri ve
M.S.1300lere ait olduu sanlan Codex Regius adl eserdeki iirde yer alan aa tasvirlerinin tad
anlamlar verilmeye allmtr.

kinci blmde ise Dinlerde Aa Klt nanc bal erevesinde slmiyet, Hristiyanlk,
Musevlik gibi ilh dinlerde ve Manihaizm, Budizm-Burkanizm gibi kitab olmayan inan sistemlerinde
yer alan aa kltnn izleri srlmeye allmtr. slmiyet temelli aa klt Kuran- Kerimdeki
ayetlere; Hristiyanlk temelli aa klt ncildeki ayetlere; Musevlikteki aa klt Tevrattaki
ayetlere dayanlarak aklanmtr.

randa doup Trkistana kadar yaylan Mani dini ve Manihaist eserlerdeki aa klt
motifleri ksaca sunulmutur.

M. . 563 ylnda Hindistanda Budann grlerini ieren ve onun lm ile inan hlini alan
Budizmi Trklerin kendi karakterlerine gre nasl yorumladklar ve bu inanta yer alan (Budizm-
Burkanizm) aa klt motifleri kaynaklara dayanlarak aklanmtr.

Trk Kltrnde Aa Klt, kitabn nc blmn oluturmaktadr. Blmn ilk alt

balnda btn dnya kltrlerinde yaygn ekilde yer alan Hayat Aac motifi zerinde
durulmutur. eitli Trk boylarnda Hayat Aacnn hangi adlarla anld, neyi temsil ettii
rnekleriyle aklanmtr. Ardndan Hayat Aacnn Yaratl-Kkeni, Trk destanlar altnda
aklanm; Hayat Aacnda yer alan kartal motifinin anlam zerinde durulmutur. Hayat Aacnn
Trklerde hayatn balangcn, ilk insann yaratln; dnyadan umak ve lmeyi de temsil ettii yine
destanlar ve mitlerle aklanmaya allmtr.

Tanr tarafndan kut verilerek dnyay ynetmekle grevlendirilmi olan Trk hakannn bu
grevi yerine getirmek iin Hayat Aacndan nasl g ve kuvvet ald; Trk kaanlarnn mitolojik
hayat hikyeleri ve Trk destanlarndan yola klarak Kurucu Hakan Soyu ve Hayat Aac bal
altnda ortaya konulmaya allmtr.

Yazar, ilerleyen sayfalarda Trk kltrnde gn direinin adr direi olarak

nitelendirildiini ve Trk hakanlarnn cihan hkimiyeti anlayn Gne tuumuz-bayramz; gk de
adrmz olsun. cmlesi ile ifade ettiini belirtmitir. Daha sonra aman davullarn dikey bir eksen
olarak ortadan blen kutsal stun, gn direi olmas ve Kuzey Sibirya Trklerinden Sahalarn
Crbna Crlatta Kz Baxatr destannda gn ulu direi tasvirinin gemesi rneklerinden de yola
karak Hayat Aacndaki gn direi motifini aklamtr.
 Ayrca yazar gk cisimlerinin gn direi ile olan balantsn rnekleri ile akladktan sonra
Trk kltrnde ayr bir yeri olan Kutup Yldznn gn direi olarak sembolize edilmesinin
sebeplerini ortaya koymutur.

Eserde Trklerin inan sistemindeki Tanr anlay ile Hayat Aac arasndaki benzerliklere
dikkat ekilmitir. Mesel; Tanr kinatta var deildir, kinat yaratandr, tek hkimdir, hibir eye
benzemez, can veren de Odur, alan da. Bununla birlikte Hayat Aac da tektir, canllarn hayat
kaynadr, daima canl ve diridir. Trk kltrndeki Tanr ile Hayat Aac arasndaki bu benzerlikler
kitapta on madde hlinde okuyucuya sunulmutur.

lerleyen sayfalarda Trk dnyasnda aa kltne dayal olarak kayn, am, kavak aac,
ard, nar, da servisi-sedir, servi-selvi, mee-imen-emen, dut, st, elma gibi baz aalarn
zellikleri, kutsal saylma sebepleri ve bu aalarla ilgili inanlar hakknda detayl bilgiler verilmitir.

Trklerdeki gelenek, tren ve inan ile ilgili uygulamalardan; bilmece, atasz, karg ve
iirlerden hareketle soy ve aa arasndaki yaknlk anlatlmtr. Boy Aalar bal ile okuyucuya
sunulan bu blmde eitli Trk boylarnn temsil ettii aalar ve zellikleri okuyucularn bilgisine
sunulmutur.

Soyun devamllna bal olarak treyi ve yaratl destanlardan verilen rneklerle Aatan
Doma (Aa ve ocuk) motifinin Trk kltrndeki izi srlmeye allmtr. Yaznn devamnda
sras ile; Ksrl Ortadan Kaldrmada ve ocuk Sahibi Olmada Aa, Olan ocuu Dourmaya
Ynelik Uygulamalarda Aa, ocuun Doumundan Sonra Uygulamalarda Aa (Doan ocuk in
Aa Dikme, Ktk Atma / Dkme, ocua Ynelik Saaltma Uygulamalarnda Aa) konularnda
bilgiler verilmitir.

Verilen bu bilgilerin ardndan hayat, canll temsil eden kutsal aacn; kurumas, kesilmesi,
krlmas ile de lm temsil edii Aacn Kurumas ve lm alt bal ile aktarlmtr.

Trklerin il olarak tuttuu yerlerde o yere hkim, yksekte ve hayvanlardan uzakta bir yere
aa dikmesinin anlam ile ona gsterilen saygnn gerekeleri Obann Aac ksmnda anlatlmtr.
Aa kltnn bir uzants olduu dnlen ky, belde ve ile adlar da alfabetik sra ile kitapta yer
almtr. Mesel; amalt, Dutz, Grkavak, Stltepe; narck, Kirazl, ncirliova; Ayvack,
Elmada, amard gibi.

Trklerin Tanr kutunun kayna olarak grdkleri aalar evlerinin nne dikmeleri, dikilen
aa trleri ile bunlara ait zellikler Dede Korkut hikyelerinden alnan rneklerle Evin Aac
blmnde anlatlmtr.

Evin Direi bal altnda evin ayakta durmas iin onun direk ile desteklenmesi ve evin direi
olarak aile reisi olan erkein kabul edilmesi gibi rneklerden yola karak aa kltnn zellikleri
tespit edilmeye allmtr.

At Kaz (At ak) balkl yazda ise Trklerin evcilletirdii ve hayatlarnda ok ayr bir yere
sahip olan at ve atn baland kazktan sz edilmektedir. At kaz ve aa klt balants, amanist
inantaki uygulamalar ve Trk geleneklerinden kaynaklanan uygulamalardan hareketle aklanmtr.
 Bir sonraki Aa ve Gk Tanr bal altnda ise Trklerin slm dinini kabulnden nceki Tanr
anlay (kadm, bak vs.) ile slm dininin kabulnden sonraki Tanr anlay arasndaki benzerliklerden
bahsedilmitir. Ardndan Trklerde Gk Tanr inancna bal olarak ilh zelliklerin sembolize edildii
aalar ve Hayat Aac ile ilgili bilgiler verilmitir.

Trk destanlarnda dmanlardan korunmak, g toplamak vb. sebeplerle Aaca Snma

motifi baz destanlardan alnan rneklerle aklanmtr.

Kazaya, belya ve vah hayvanlarn saldrlarna; gze gelme, gz demesi gibi olumsuzluklara
kar Trklerin, duann yan sra Tanr kutunun temsilcisi olduuna inand aalarla ilgili uygulamalar
da bulunmaktadr. Yaplan bu uygulamalarn sebepleri Aa ve Nazar ksmnda anlatlmtr.

Trklerde ldkten sonra mezarn bana aa dikme gelenei; defin srasnda ve sonrasnda
aalarla ilgili yaplan uygulamalarn amalar Aa ve Mezar blmnde okuyucuya sunulmutur.

Kitapta dikkat ekilen dier bir nokta, Aa ve Hakan balantsdr. Burada Tanrnn
yeryzndeki temsilcisi olan hakann kutsal aala olan ilgisi zerinde durulmutur.

Trk devlet geleneinde hakan, dolaysyla da Tanr kutunu temsil eden tu ve trenlerde
kullanlan bayran kutsal aa sembolleri oluu ile ilgili gelenekler Aa ve Tu / Bayrak ksmnda
anlatlmtr.

Aa ve Semboller ksmna gelindiinde kutsal ya da ilh aacn Gk Tanrnn sfatlarn

sembolize ettiini belirten anlamlar zerinde durulmutur. Kutsal aacn temsil ettii semboller ile
ilgili aklamalar u balklar altnda verilmitir:

1. Tanrnn Tekliini, Vahdaniyetini Temsil Eden Yalnz Aa,

2. Bayterek,

3. Snlan Tanry Temsil Eden Glgeli Aa,

4. Byk / Azametli Aa (Kaba Aa),

5. Tanrnn Domamas ve Dourmamasnn Sembol Meyvesiz Aa,

6. Tanrnn Edebliini Temsil Eden Yapraklarn Dkmeyen Aa,

7. Ruhlar Cennete ve Cehenneme Gtren Aa ( Tanrnn Mkfatlandran

ve Cezalandran Vasflarn Temsil Eden Aa).

Trklerin Tanr kutunun gittii durumlarda Tanr kutunu geri getirtmek ya da ktlklerden
kurtulmak, Tanrya olan kran borcunu demek iin kutsal sayd aaca bez balamas; kutsal
aacn altnda kurbann sunmas gibi ilemler ayrntlar ve anlamlar ile Aa ve Adak / Kurban / Bez
Balama blmnde anlatlmtr.
 Kitabn Sonu blmne gelindiinde yazar, eski Trk inancna bal olarak Tanr inancnn ve
aa kltnn gnmze kadar varln srdren yansmalarnn ksa bir zetini yaparak varlan
neticeyi aklamtr.

Geni bir Bibliyografyann ardndan kitapta son olarak Metinler blm yer almaktadr.
Metinler blm 1497 adet metin ile zengin bir ierie sahiptir. Metinler ahslardan ve yazl
kaynaklardan olmak zere iki metotla derlenmitir. Metinlerin altnda derleme yaplan kiinin ya da
yazl kaynan knyesine yer verilmektedir. Derleme metinleri arlkl olarak aa klt ile ilgili olsa
da Trk halknn inann ve halk kltrn yanstan rnekler de mevcuttur. Ayrca gerek metinler
ksmndaki derlemeler gerekse kitabn ieriinde verilen bilgiler Trkiye ile snrl tutulmam, dier
Trk yurtlarnda yaayan soydalarmzn aa kltyle ilgili inan ve uygulamalar da esere dhil
edilmitir. Trkiye dndaki Trk topluluklarna mensup Trklerin derleme metinlerinin de kendi
iveleri ile verilmesi kitabn zenginliini bir kat daha arttrmaktadr.

Trk Kltrnde Aa Klt adl zengin ierikli eserini Trk dnyas ile paylaan sayn Dr.
Pervin Erguna yapm olduu bu almasndan dolay teekkrlerimizi sunuyoruz.

DPNOTLAR

*Aratrma Grevlisi