ANMZM

Animizm (animism), Latince anima (ruh) kelimesinden tretilmitir. Animizmi nsan da dahil olma zere bir ok maddi hayvan ve nesne tipinin de ruh veya mukaddes bir eyle donatldn iddia eden grtr. eklinde basite ifade edebiliriz. Daha kapsaml bir adan ele aldmzda ise, kabile veya ilkel topluluklarda ruh (metafizik) bir takm varlklarn insan ilerinde ve ilikilerinden etkili olabileceklerine inan olarak tanmlayabiliriz. lkel insanlarn
hayvanlar, bitkiler, kayalar, dalar, rmaklar, yldzlar gibi evrelerinde bulunan her eyin bir ruh u olduuna inanrlard.

Gnmzde animist bir inan sistemi olmamakla birlikte psikolojiye gre ocuk geliim basamaklarn incelediimizde animist bir dnce sisteminin varln grrz. yle ki, normal geliim basamaklar ierisinde her ocuk, hareket eden btn varlklar canl gibi alglama ve onda bir ruhun var olduuna inanma eilimindedirler. ocuklar 3 ya civarndayken cansz varlklarn canl olduklarn dnrler, bir iei kopardnda aladna inanmak, ya da oyuncayla canl bir nesneymiesine etkileime gemek gibi. Felsefi olarak dinin kayna olarak belirtilen teorilerden biri de animizmdir. Bu teorileri ksaca yle bir sralayacak olursak; animizm (ruhuluk), natrizm (doaclk), totemizm (totemcilik) ve tek tanrclk olarak grrz. Bunlarn dnda dinin kaynan vahiy olarak grme anlay da mevcuttur ve bunun temsilcisi de bildiimiz gibi semavi dinlerdir. Dinin kaynann aratrlmasna ynelik almalar doal din ve deizmin ykseliiyle birlikte ortaya kmaya balamtr. Deizmde insann doutan tanry tanmaya kabiliyetli bir varlk olduu fikri ortaya km ve bu da teki dinlerde de bir doruluk pay olabilecei dncesini giderek olgunlatrmtr. Bylece dinleri karlatrmal yntemlerle inceleme dorultusunda gelien eitimin de temelleri atlm oldu. Bu arada dine evrimci bir bak asyla yaklama denemeleri de gelmeye balamtr. Bu konuda Vicoyu anmak gerekir. Ancak sistemli bir biimde zellikle 18 yy.dan itibaren dinlerin kkeni hakknda arkeolojik bulgular vastasyla baz teoriler gelitirilmeye baland. Daha sonralar ilkel toplumlarn yaamlar gzlem ve aratrmalara tabi tutularak bu teoriler ispatlanmaya allmtr. Animizmin dinlerin ilk ekli olduu tezini savunanlarn banda ngiliz antropologu Edward Burnett Tylor gelir. Tylor, Primitive Culture adl eserinde animizmi Latince anima (ruh) kelimesinden treterek u ekilde tanmlar. ilkellerin evrelerindeki hayvan, bitki, aa, ta vb. btn doa nesnelerini ve belirtilerini ruhlu saymalardr.

Animizmin ruh kavramyla ok yakn bir irtibat ierisinde olduu malum olduundan ruh kavramn da ksaca incelemekte fayda olacaktr. Ruh kavram dinler asndan da kritik bir kavramdr ve bilinen tm dinlerde nemli kabul edilir. Ruh kelimesini karlayan eitli kelimeler espirit, soul, anima, ruh (Arapa), nefs, psyche, atman vs. gibi kelimelere baktmzda kkende hep ayn anlama kmaktadr: Canllk. Canlln kstaslar ise, soluk alma, hareket etme, etkileime geme ve lmedir. Ruh kavramnn ieriine dair her anlamn lmenin zdd olduunu ve ruhun farknda oluun lmeyle yakndan ilikili olduunu hemen belirtelim. Tylora gre ruhun farknda olu ise, lm ve rya ile ilikilidir. Ona gre, lm ve rya olaylar, ilkel insanda ruh fikrini dourmutur. lkel insanlar kendilerinde gvdeden ayr bir balangcn varln fark etmilerdir. Can ekien bir insanda lm gsteren belirti soluun kesilmesi olduundan ilkel insan, ruhun gvdeden ayr soluk, hava ve benzeri trden bir ey olduu kansna varmtr. Ruh kavram eitli dinlerde ve filozoflarn elinde srekli bir biimde incelenmi, gelitirilmi, farkl anlamlar yklenmi ve yorumlanmtr. Ancak ruh dncesinin kaynann ne ya da neresi olduu konusu tam aydnlatlamamtr. Animizm dncesinde ruha yklenen anlam ise bu fikrilerin bir nebze dndadr. Luis Browl bu konuda: Bu ruh, bizim ruh hakknda sahip olduumuz tasavvur ve inantan farkldr. Animistler ruh, eyada ve insanlarda mevcut olan gizli kuvvetten ibarettir diyorlar. Hlbuki biz maddi eyann ruha sahip olmadna inanyoruz, ruhu bedenimizin hayat, scaklk, hareket faili olarak biliyoruz. Ama o, cisim ve beden dnda nc bir paraya inanyor. Tylora gre, lkel insanlarn ruha vermekte olduklar anlam baka bakadr. Mesela bazlar ruhlar yiyen, ien ara sra gvdeden ayrlarak uan, avlanan, utuklarnda insanlara duyuracak derecede ses karan varlklar olarak anlarlar. Bazlar da yine ayn niteliklerde olmakla beraber bunlarn akkan bir ey olduklarna inanrlar. Bakalar da glgenin insann yannda yrmesi, insan hayalinin duru suda grlmesi, sesin aksetmesi ve benzeri olaylara bakarak ruhu hafif buu trnden bir ey olarak tasavvur ederler. Fakat genel olarak ilkel insanlarn ruhu son derece ince bir madde olarak tasarlandklar her dilde buna verilen adlardan anlalmaktadr. Ancak canlln daha nce saydm kstaslar dikkate alndnda ilkel insanlarn ne ekilde doadaki tm varlklarda bir ruh bulunduuna dair inan gelitirdikleri sorusu gndeme gelmektedir. nsan hareketliliiyle kendini dier cmid maddelerden ayrm ve giderek ruhun ayrtna varmtr. Fakat bunu tm varlklara uygulamasnn hangi yolla olduu hakknda Tylorn net bir grne ulalamamtr. u ekilde bir ifadeyle karlarz: Din, atalarn ruhuna tapnma ile balam ve tabiata tapnma yoluna gitmitir. nsanlardaki ruhu veya benzerinin hayvan, bitki ve canszlarda olduu sanlm ve bunlarn fkelerini gidermek iin

gerek anlam yaknlk olan kurbanlar (Kurbiyetten gelir) kesilmi, trenler yaplm ve adaklar adanmtr. O halde natrizm diye bilinen tabiata tapnma animizmin bir devam ve ikinci bir aamas olmutur. Zaten Herbert Spencer de bu noktada Tylorla ayrlm ve atalara tapnmay kabul etmekle birlikte tabiata tapnmann ondan doduunu reddetmitir. Bu noktada ayrca ruhun kutsallnn ne ekilde ortaya kt sorusu da sorulmaldr. nsan ruhuhn ayrtna vardktan sonra, bunun bir kutsallk kazanmas ve ilkel bir din ekline dnme sreci ise yle aklanr. Ryalar esnasnda bedenden ayrlarak daha sonra geri dnen ruh tam anlamyla bir soluk kvamnda ince bir maddedir ve her yere girip kc bir zellik tar. Ancak lmle birlikte bir daha girmemek zere kp giden ruh var olmaya devam eder. Burada Tylor ve Spencer ortak bir noktada buluurlar. Spencer Tylorun teorisini desteklemek iin cad kuramn (Ghost theory) ileri srd. Tylor ve Spencere gre insann lmnden sonra bedenden bsbtn ayrlan ruhlar, ilkel inanca gre, bamszca insanlar arasnda dolamaya balamlardr. Gezip dolamakla da yetinmemiler, yaayan insanlarn bedenlerine girip kmlardr, bundan trdr ki yaayan insanlarn bana gelen tm iyilik ve ktlklerin nedeni bu ruhlardr. Tylor ve Spencer, din dncesinin olumasn da bu inanca balamaktadrlar. nk insanlar ktlklerden korunmak ve iyiliklere kavumak iin bu ruhlara duaya ve kurban kesip adak vadetmeye balamlardr. Dua, kurban ve adak, dinin temel geleridir. Ruh bedenden kurtulunca tine dnm, giderek put ve tanr olmutur. Ruhu tine dntren lm olduu iindir ki ilk dinsel inanlar ata ruhlarnda gereklemitir. lk kurban, lm yeri olan mezarlarda kesilmi ve atalara taplmaya balanmtr. Ayrca Tylora gre bu ruhlar ya da tinler, canl insanlara girebildikleri gibi taa, topraa, aaca, bitkiye de girmektedirler; demek ki her ey canldr, ruhludur. Atalar tapmndan sonra doa tapm da bylelikle balamtr. Spencer bu noktada Tylordan ayrlm, hayvanlarn bile ayrt edebildikleri canlyla cansz insanlarn, ne kadar ilkel de olsalar kolaylkla ayrt edebileceklerini ileri srmtr. Spencere gre Politeizmin oluumu, ilkellerin btn canszlar da canl sanmalarndan deil, mecazlarla gerekleri birbirine kartrmalarndandr. rnein bir yldza boa adn veren ilkel, o yldz gerekten boa sanmaya balar, ya da kendisine mee aac adn takan ilkel, mee aacn da kendisi sanr. Atalar tapmndan hayvan, bitki, nesne vb. tapmlarna bu kartrma yznden geilmitir, der. Animizmden dinlere doru gidi, iyi ruhlarn zamanla tanrlara, kt ruhlarn ise eytan ve cinlere dnt ve bu tanrlar tek bir tanrda birletirerek tektanrcla geilmesi eklinde izah edilmitir.

Grld gibi bu konudaki fikirlerin tamam gzleme deil bir miktar da teoriye dayanmaktadr. Aslnda dinin kayna hakkndaki teorileri dinin kaynann insan olduunu kantlamaya alan dnceler olarak buluruz. Burada dikkat edilmesi gereken nokta dinlerin kayna hakkndaki bu teoriler ayn zamanda inancn kaynan da ortaya koyma abas iindedirler. nk evrimci anlaya gre insanln ilk inanc ya da dnce sistemi aslnda ateizmdir. 19. yyda dinleri antropolojik ve arkeolojik verilere dayanarak incelemeye girien ilk bilim adamlarndan John Lubbackn (1834-1913) nerdii evrim emasna gre de insanlk tarihinin balangcnda ateizm yer alyordu. Bu ilk aamay srasyla fetiizm, doaya tapnma ve totemcilik, amanizm, antropomorfizm, tek tanr inanc ve son olarak da etik tek tanrclk izlemiti. Tylora gre ise ateizm ardndan animizm ve srasyla fetiizm, kt ruhlara (cinlere) inanma ve ok tanrclk gelir. Tylora gre tek tanrclk, ok tanrc bir ereve iinde, rnein gk-tanr gibi byk bir tanrnn ynetilmesi sonucunda domutu. Herbert Spencer ise animizmin deil, atalara tapnmann temel din biimi olduunu ne sryordu. Ancak ilkel din ya da inanlar konu olduunda asl tartlmas gereken de bu inanlarn ncesinde insanln sahip olduu inancn ne olduu olmaldr. Tyolar ve dierlerinin Ateizmi yerine Andrew Log ve Wilhelm Schmidt gibi aratrmaclar tek tanr inancn koymulardr. alma ve bulgularyla da bunu desteklemeye almlardr. lk inancn ateizm olarak kabul ediliinin herhangi bir aklamas olmamakla birlikte evrimci anlaya gre bu byle kabul edilmitir, nk byle olmas gerektii dnlmtr.

smail ER, aratrma devi

Kaynaka
Encyclopedia Britannica Web sitesi, ilgili madde ngilizce ve Latince szlkler nsan ve Toplum Bilimleri Terimleri Szl, Dr. Ali Seyyar Dnya nanlar Szl, Orhan Hanerliolu Dinler Tarihi, Ali eriati Dinin Kayna (Yaz), Diyanet Web Sitesi lkel Dinler, webhatti.com Sitesi (kaynak belirtilmemi) Animizm (Canlclk), -Yaz, msxlabs.com sitesi (kaynak belirtilmemi) Animism, religion-cults.com, J. Domingueze ait makale TRADITIONAL BELIEFS, PRACTICES And TABOOS, lclark.edu kaynak belirtilmemi