Editr : ebnem ERCEBEC Trk Sanat Bilim ve Uygulama Kolu Uzman

(Bu kitabn basmnn gerekletirilmesine katklarndan dolay Babakanlk Tantma Fonu Kurulu'na Teekkrlerimizle )

ISBN 975-16-0789-2 ILESAM 96.06.Y.0143.102

Dizgi Tel Bask Tel

TURKUAZ Dizgi & Grafik 384 01 91 LEVENT OFSET Matbaaclk v e Yaynclk Ltd. ti. 436 53 77

ATATRK KLTR DL VE TARH YKSEK KURUMU ATATRK KLTR MERKEZ YAYINI NO: 108

HARPUT'TA ESK TRK NANLARI VE HALK HEKML

Rfat ARAZ

NDEKLER

sZBA

:.. 7

GR 9 A. FZK VE TARH EVRE 1. FZK EVRE a. Ilaput'un Fizik Yaps, Yredeki Dalar, Tepeler, Ovalar, Akarsular ve Gller 9 b. Bitki rts - Ulam 10 c. Hayvanlar (Uar - Koar - Yzer ) 11 2. TARH EVRE a. Trk Yerleimi ncesi 12 b. Trk Yerleimi Sonras 13 B. BEER EVRE 1. NFUS YAPISI a. Nfus Hareketleri 14 b. Boylar, Airetler, Etnik Gruplar 15 2. EKONOMK YAPI a. iftilik, Hayvanclk, Avclk, Ba ve Bahecilik 16 b. Ticar Hayat 17 c. Ekonomik Yap inde Kullanlan Madd Malzeme ~ . 17 3. KLTREL YAPI a. Gelenekli Eitim ve Kltr Kurumlar 18 b. ada Eitim ve Kltr Ku-umlan 19 c. Haiput'un Gnmzdeki Kltr Durumu 19 C. KONUNUN SEM, AMACI VE ARATIRMA YNTEM 1. Konunun Seimi 20 2. Ama 21 3. Aratrma Yntemi 21 I. BLM : TENGR, YELER, KOLU, KAM A. TENGR/TRK TENGRS/BR TENGR /TANRI 24 B. YELER.. 28

a. KORUYUCU VE YARDIMCI YELER 1. Umay 2. AnaMaygl b. KARA YELER 1. Alkans , 2. Kamos C. GK VE YER YELER a. GK YELER 1. Gk / Felek yesi 2. Gne ve Ay yeleri b. YER YELER 1. Ta, Kaya, Tepe ve Da yeleri 2. Yer yesi 3. Su yesi 4. Aa / Orman yesi : . EV, EK, OCAK, OD/ ATE YELER a. Ev yesi b. Eik yesi ., c. Ocak, Od / Ate yesi D. KOLU, ARVAK / ARBAK, ATA RUHU, TIN/RUH a. Kiiolu, Arvak / Arbak b. Ata Ruhu, Tn / Ruh E. KAM / OYUN / OZAN, OCAKLI II. BLM : TRENLER VE NANLAR A. GE TRENLER a. DOUM 1. Doum ncesi nanlar 2. Doum Sras nanlar 3. Doum Sonras nanlar b. AD VERME c. EVLENME / DN : . L DEFN VE YAS TRENLER 1. L DEFN TRENLER la. l

28 31 31 36

37 41 45 50 54 58 61 63 65 70 76 84

90 96 99 104 110 118 118

Ib. Mezarve Mezarlklar 129 2. YAS TRENLER 134 B. BEREKET TRENLER LE LGL NANLAR a. Kurban, Adak ve Sa 142 b. Yamur Duas 145 c. Bereketle lgili Dier nanlar 152 m . BLM : HALK HEKML A. OCAKLAR: a. Karncalk ve Kumru Oca 158 b. Dalama ve Alazlama Oca 159 c. Uuk Oca 160 . Sarlk Oca 160 d. Ahsun (Efsun / Afsun) Oca 162 e. Sehil / Sihir, By, Tlsm Oca 163 f. Nazar Demesi ve Kurun Dkme Oca 167 1. Nazar Demesi eitleri : la. Nazarn Gzle Dokunmas 167 Ib. Nazarn Szle (Dille) Dokunmas .168 Ic. Nazarn Nefesle Dokunmas, Nefese Urama 169 2. Nazar Demesinden Korunma Yollan : 2a. Nazar Kudretinin Bulunduuna nanlan Kiilerden Uzak Durmak 170 2b. Nazarlk Tamak 170 2c. Ttslemek 172 2. Muska, H?mail Tamak 173 3. Nazar Demesinin Tedavisi in Yaplan ve lemler: 3a. Ttsleme Yoluyla Nazarn Tedavisi 176 3b. Kurun Dkme Yoluyla Nazarn Tedavisi 177 g. Stma Oca 179 h. Dalak Oca 179 1. nme / Fel / Yel Oca 179 i. Dier Ocaklar 180 B. ZYARET YERLER 180 SZ SONU .............. 185

BBLYOGRAFYA A. KAYNAK KLER B. KTAP VE MAKALELER C. ANSKLOPEDLER, SALNAMELER, DERGLER, L YILLIKLAR DZN 1. K ADLARI DZN 2. DEVLET, MLLET, B OY VE ARET ADLARI DZN 3. YER ADLARI DZN RESMLER

.....187 188 191 214 217 221 224 229

SZBAI Harput'ta Eski Trk nanlar ve Halk Hekimlii adm tayan bu aratr mamzda sz konusu yre halknn inanlarn ve bu inanlara bal pratikle rini incelemeye ahtk. almamz, "Giri" ksmnn dnda blmden meydana gelmitir. Giri'te Harput'un eski yaps ile bugnk dummunu ortaya koyan fizik ya ps, beer tarihi, ekonomik ve kltrel yaps ksaca tasvir edilmeye ahdmtr. Ayrca, aratrmaya ait konunun belirlenmesi, almann amac ve aratrma yntemi hakknda bilgiler verilmitir. almann I. Blm'nde Trk nan Sistemi'nin esaslarn oluturan, tengri, iyeler, kiiolu, ata ve kamlarla ilikili inanlar ayr konu balklar altnda ele alnarak deerlendirilmitir. Burada Tengri'nin balangtan beri Trk inanlarndaki yeri ve etkisi aklanm, koayucu ve yardmc iyelerin, erir ruhlarn, gk ve yer iyeleri ile ev, eik, ocak ve ate iyelerinin gn mzdeki yaama biimleri, tesirleri, tadklar unsudar ile yap ve fonksi yonlar zerinde durulmutur. Ayrca kiiolunda mevcut olan e ruhlarn, ata ve ruhlar ile kamlara ait eski Trk inanlarnn yrede hayat bulduunu gsteren yeterli sayda rnekler verilmitir. almamzn Trenler ve nanlar ksmn tekil eden II. Blm'de, yaa y tarzmzda mhim yeri olan doum, ad verme, evlenme, dn, lm, mezar, yas tutma, kurban, adak sa ve yamur duas ile ilgili trenlerin, eski Trk inanlarndaki biimleri ve bunlarn yre halknn yaay tarzlar ze rindeki tesirieri ele alnmtr. almamzn III. Blm'nde ise hastalk ve tedavi kurumlan aklana rak, ocak, ocakl ve ziyaret yerleri zerinde durulmutur. almamzn son sznde,bu blmde ele alnp ilediimiz inan ve pratiklere ait,tespit ve tasvirlerin genel bir deerlendirilmesi yaplarak, ula tmz sonu ortaya konulmutur.

Konunun seimi, pln, aratrma yntemi konularnda ve tezin allma s srasnda karlalan problemlerin zmnde dncelerimizi ve al mamz srekli biimde tashih eden hocam, Prof. Dr. Dursun Yldrm'a samimiyede teekkr eder sayglar sunarm. almamz srasnda yakn desteini grdm aileme, yakn alma ar kadalarm ile alan almas srasnda bana destek olan akrabalara ve hep sinden te sz konusu aratrmann gereklemesinde byk pay olan Harpt'un konuksever insanlarna itenlikle teekkr ederim. Bu alma byk lde onlarn verdii samimi destek ile gereklemitir. RfazARAZ Ankara-1991

GR
A. FZK VE TARH EVRE 1. Fizik evre a. Harput'un Fizik Yaps, Yredeki Dalar, Tepeler, Ovalar, Akar sular ve Gller: Harput, kuzeyindeki geni ovaya hkim yksek bir da zerine kurulmu muazzam bir Ortaa ehridir. Dar sokaklar, i ie girmi toprak daml, ta ve kerpiten yaplm evleri ile bu zelliini hl korumaktadr. Su yolu, kaya mezarlar, talar zerine hakkedilmi kitabeleri ile slm ncesi devirle rin kalntlarn da tayan bu ehir, ata yadigar olan tarih abideleri ve mimar yaplar ile gemiin azametini gnmze tar.' Gnmzde halk arasnda "Yukar ehir" olarak da adlandmlan, fakat kk bir kasaba gr nmnde olan Harput'un, deniz seviyesinden ykseklii 1280 m'dir.^ Yreye ait dalar, btnyle Gneydou Toroslarn kvrm kua iinde bulunur. Bu da silsilesi gneybat, kuzeydou ynnde yer yer dzenli sra lar oluturarak uzayp gider.3 Bu kvrm kua iinde bilinen belli bal da lar; Mastar Da (2137 m.) ilemelik Da, Hazar Baba (2230 m.), Balkaya Tepesi (1640 m.), gneye doru Karaolan (2200 m.) ve bilahare batya y nelen da srasnda Bahtiyar (1850 m.) ke ve Karga (1965 m.). Dalar grlr. Bu dalar. Bulutlu (2010 m.), Harolu (2110 m.) Krklar (1340 m.) ve tekrar Harput'a doru kvrlan Naldken ile Aslan Dalar takip eder. Bu son noktada Seyran Tepesi (1290 m.) en yksek tepe olarak bilinir.^^d geen Aslan Da'nn kuzeyinde Kzlda ve Yassca Da (1639 m.) vardr.
1 2 i. Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1968, cilt 4, s. 131. M. Ali nal, XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Ankara 1989, s. .198; . Sun gurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1958, cilt 1, s. 15; "Harput", slm Ansiklopedisi, cilt 5, s. 296; "Harput", Trk Ansiklopedisi, cilt 18, s. 511; B. Keletimur, "Harput'un Sosyal ve timai Yaps", Hedef Dergisi, yl 1, say 1, s. 23. M.Ali nal, a.g.e., s. 31,32. E l a z l 9 6 7 l Yll, Elaz 1970, s. 73.

3 4

Hicr 1301 Tarihli Mamuret'I Aziz Salnamesi'nde, Yassca Da'nda, Gavur Ta, Buzluk Ta, Ankuzu/Eykuzu Baba kayalklar, elever ve Mahlu Tepeleri ile Hasret Da'nn 1640 m.) bulunduu kaytldr.^ Yrede, sz konusu sradalardan yer yer ayrdarak tek bana ykselen tepelere de rastlanr. Bunlardan, yrede yn anlamna gelen ve muhtemelen ot ve buday kmelerinin ylmasndan tr bu adla adlandrlan itepe, ayrca Boztepe, Rdvan Tepe, yalnz anlamnda Yalavuz Tepe, Beyyurdu, Karakaya, Ho ve Kra Tepeleridir.^ Yreyi evreleyen bu da ve tepeler arasnda bugn sulama imknlarna da sahip Uluova, Kuzova, Karayaz ve Mercmt Ovalar vardr.^ Yrenin en nemli akarsular Murat ve Harput'a yaklak (50 km) mesafe de Elaz-Malatya il snrn izen Frat Irma'dr. Alada'dan kan Murat; Peri, Munzur, arniur, emigezek ve Karasu kollar ile birletikten sonra Frat adn alr.^ Yrede halk arasnda Glck ad ile adlandrlan Hazar Gl'nn deniz seviyesinden ykseklii, (1225 m.) olup, boyu (22 km.), en geni yeri (6 km.), en dar yeri ise (3 km.)'dir. Derinlii (100 m.), evresi (80 km.), olarak tespit olunmutur.'-^ Evliya ELEB, bu gln suyunun ac olduunu, Van Gl'nn zelliklerini tadndan, bu gl ile yer altndan birlemesi ihtima linin bulunduunu, gl iindeki adada yz haneli bir kyn olduunu, aha lisinin Hristiyan olup, eee taptklarndan bahseder."^ Yrede Keban Baraj ile Cip Barajlarnn oluturduu sun gller de vardr." Harput yresinde, gebe airetler iin hayvanclk yapmaya elverili yaylak ve klaklarn bu lunduu XVI. asr tahrir defterlerinden de tespit olunmutur. zellikle Hazar Gl'nn evresi yayla hayat iin uygun grlen alanlardr.'2 b. Bitki rts - Ulam: Gneydou Tooslarn oluturduu da silsilesi zerinde, gnmzden 70-75 yl ncesine kadar olduka youn ard ormanlarnn bulunduu tespit
5 6 7 8 9 (Hazrlayan: T. Akta - C. Grbz) Frat nv. Fen.Ed.Fak.Tarih Bl. (Baslmam lisans lezi), Elaz 1985. s. 144; . Sungurolu, a.g.e., cilt I, s. 16. i. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s, 16. i, Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 25. Elaz 1967 l Yll, Elaz 1970, s. 74; t. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 16. I. Sungurolu, a.g.e., cilt I, . 20; . Grkem, "Hazar Gl zerine Anlatlan Efsaneler", Frat Havzas II. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 131.

10 Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1976, cilt 3, s. 864. 11 Elaz l Kltr ve Turizm Envanteri, Elaz 1989, s. 4. 12 M.Ali nal, a.g.e., s. 85.

edilmitir.'-'' Bugn grebildiimiz baz da ve tepeler zerinde yer yer rast ladmz ard ve al aalar, sz konusu ormanlarn gnmzdeki son ka lntlardr. Bunun yannda, Hazar Baba Da ve evresinde yetitirilen am orman dikkatimizi ekmitir. Yredeki mevcut akarsularn ve ad geen gl lerin evresinde yetitirilmi am, st, akasya ve kavak aalarnn yann da, bakml ba ve meyve baheleri de vardr. Bu trden ba ve bahelere Harput'un drt bir tarafnda rastlanr. Yrede suyun bereket ve okluu, e itli tarm rnleri ile birlikte muhtelif sebzelerin de yetimesine imkn sa lamtr.Dalk alanlarda ise hayvanclk yapmaya elverili geni odaklar mevcuttur.'^ Ayrca ormanlarn tahrip edilmedii (900 - 950 m.) civarndaki yksekliklerde, suya ihtiya duymadan kuru orman kuana rasUanr.'6 Harput, Elaz'a (5 km.) mesafede ve bu ilimize bal kk bir kasaba dr. l merkezine asvalt bir yolla balanmtr. Ulam problemi yoktur. Ayr ca ba ve bahelere giden stabilize yollar mevcuttur. c. Hayvanlar (Uar - Koar - Yzer): Yrede koyun, kl keisi, sr, manda, at, eek, katr gibi yetitirilen hay van trlerinin yannda, da ve tepelerde bulunan kurt, ay, yaban domuz ve sansar gibi yrtc hayvanlara; tavan, tilki, bldrcn, keklik ve ksmen de da keisi gibi av hayvanlarna rastlanr. Ayrca Hazar Gl'nde, mart, leylek, yaban kaz, rdek, balkl ve su tavuu gibi uar hayvan trleri de gr lr.'*^ Irmak ve ad geen gllerde bulunan (21) bahk eidinden en dikkat ekici olanlar, sudak bal (tatl su levrei), kara balk ve aynal sa zand r.'*'

13 14

16 17 18 19

1. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 16. .VI.Ali nal, a.g.e., s. 89, 128: Hicr 1310 Tarihli Mamuret'l Aziz Salnamesi, (Haz: A. Seyrek) Frat nv. Fen-Ed. Fak. Tarih Bl., Elaz 1989, s. 19. M. Alinal,a.g.e., s. 8.5. S. Tonbul, "Elaz Batsnn Bitki rts zellikleri", Sosyal Bilimler Frat niversi tesi Dergisi, 1987, say 1, cilt 1, s. 209. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 246. i. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 294; Elaz 1967 l Yll, s. 167. A. olak. "Elaz vc evresindeki Balk Potansiyelinden Yararlanma Olanaklar", Ela z kltr ve Tantma Vakf Dergisi, yl 2, say 2, Ocak 1990, s. 13, 14.

2. Tarih evre a. Trk Yerleimi ncesi: Harput, M.. 2000 yUarmda Hrrilerin hkimiyeti ahmdayd.20 Boaz ky'de bulunan Hitit mparatorluu dnemine ait ivi yazs ile hazrlanm belgelerde, Harput yresine "uva" adnn verildii gryoruz.^' M.. XIX. asrda Asur ivi yazs ile yazlm bir kitabede "Karpata" adnda bir ehir adnn getii ancak, bu ehrin yerinin tespit edilemedii anlalmtr.^^ Bi zans kaynaklarnda Harput'un "Kharpeta" olarak getii tespit olunmutur ki yukarda ad geen ve fakat yeri tespit olunamayan ehrin Harput olaca kuvvetle muhtemeldir. Hititlere ait ivi yazs ile yazlm bir belgede, "Harputa" olarak geen yerin, Harput olduu hususunda grler vardr. ^3 Evli ya ELEB, bu yreye "Harbit" yahut "Har-Birid" adlarnn verildiini ileri srer. ^4 Yabanc kaynaklarda Harput yresinden "Sofen (Sophene)" olarak bahsolunduu tespit edilmitir. Arap kaynaklarnda "Hinzit", Ermenilerde ise "Handzit" olarak adlandrlan bu yerin, "Ziata Castelum" ad ile ranllar ta rafndan zaptedildii bilinir. Araplar ayrca Harput'a "Hsn- Ziyd" adn vermilerdi.25 Hicr 1.312 Tarihli Mamuret'I Aziz Salnamesi'nde, Har put'un ad "Harpurt" ( C^J^J ) olarak geer.26 Yrede, 1945 ylnda, balayan ve aralklarla gnmze kadar gelen kaz lardan elde edilen madd malzemeye dayanarak, buradaki yerleimin Paleolitik (eski ta) Dnemi'ne kadar uzand ileri srlmektedir.^'^ Harput yresinin tarih olarak en eski sakinleri bilinen Hurriler ye bu kav min kurduu Mittani Devleti, M.. XIV. asrda Hititler tarafndan yklmtr.28 M.. 1200 yllarnda ise Hitit mparatorluu'nun ykl ile Harput Mukilerin eline geer.29 M.. IX. asrda Harput'u, Dou Anadolu'da kuru20 21 22 N, Ardolu, Harput Tarihi, stanbul 1964, s. 6; Elaz 1967 l Ylh, s. 79. N. Ardolu, Harput Tarihi, stanbul 1964, s. 7; Elaz Ansiklopedisi, s. 2488. E. Bilgi, "Anadolu'nun lk Yazl Kaynaklarndaki Yer Adlar ve Yerlerinin Tayini zerine ncelemeler", Belleten, X/39 (1946), s. 402; M. Ali nal, a.g.e., s. 13; 1. Sun gurolu, a.g.e., cilt 1, s. 45. . 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 43. Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1976, cilt 3, s. 862. O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973, s. 133. Hicr 1312 Tarihh Mamuret'l-Aziz Salnamesi, (Haz; S. Sertta), Frat nv. Fen.Ed.Fak. Tarih Bl., Elaz 1985, s. 199. Elaz Ansiklopedisi, s. 2489. N. Ardolu, a.g.e., s. 6. Elaz Ansiklopedisi, s. 2494.

23 24 25 26 27 28 29

lan ve merkezi Tupa (Van) olan Urartulann hkimiyeti altmda gryoruz.30 Gnmzde, Elaz'm ilelerinden biri olan Palu'daki bir kaya kitabesinden, Urartulann Harput yresine "Supani" adm verdikleri tespit edilmitir.^' M.S.I. asrdan III. asra kadar "Sophene" ad ile aralklarla Romahlann siyas ve asker nfuzu altna giren Harput, III. asrda kesin olarak Bizans hkimiyeti altnda kalm ve bu durum M.S. VII. asrn ortalarna kadar de vam etmitir.32 Araplarn bu yreye yerlemeleri, 642-650 yllarnda bala yarak X. asrn ortalarna kadar srer. Ancak bu sre iinde Harput, ArapBizans siyas ve asker rekabetlerinin devaml arpt nemli yerlerden bi risi olmutur. Kaynaklarda, Battal Gazi Destan'nn bu savalarn hatralar etrafnda teekkl ettii, Fatih Ahmed Baba ve Ankuzu Baba hakknda sy lenen menkabelerin bu mcadelelere dayand ileri srlmektedir.33 Harput, 934'de el deitirerek tekrar Bizans hkimiyetine gemi ve bu II. Bizans y netimi, Anadolu'nun Trkler tarafndan fethine kadar devam etmitir.34 b. Trk Yerleimi Sonras: Trkler 1071'de Anadolu'da kesin olarak yerletikten sonra, Alpaslan'n komutanlarndan ubuk Bey, 1078 ylnda Harput'u Bizans hkimiyetinden kurtarr.35 Harput'ta, ubuk Oullan'nn ilk Trk devrini, Artuk Oullar'nn hkimiyeti takip eder. XII. asrn bandan itibaren 1234 ylna kadar sren bu devrin, Harput'la ilgili en nemli olaylar, Hal Seferieri ve Ermeni isyanlar olmutur.36 Bu savalarda Belek/Balak Gazi'nin gsterdii baarlar son de rece dikkat ekicidir.37 Belek Gazi'nin 1124'de lm ile Artuk Oullar'nda saltanat kavgalar balam ve Nizameddin brahim, Seluklularn da deste-

30 31 32 33 34 35

N. Ardolu, a.g.e., s. 7; . Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 65. . N. Ardolu, a.g.e., s. 8; N. Ardolu, "Harput Artuk Oullan'na Ait Kitabeler", Tr kiyat Mecmuas, VI, (1939), s. 44; M. Ali nal, a.g.e., s. 13. N. Ardolu, a.g.e., s. 15, 22. N. Ardolu, a.g.e., s. 24, 25; Elaz Ansiklopedisi, s. 2496. A. Siler, "Tarihte Harput ve Elaz", Elaz'n Sesi Harput, yl 1, say 1, s. 23. O. Turan, Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, stanbul 1973, s. 147; N. Ardolu, Harput Hkmdar Balak Gazi, Ankara 1966, s, 1, 3; N. Gngr Ksaparmak, Mill Eitim Cephesiyle Elaz, Elaz 1967, s. 6; 1. Ylmazelik, "19. Yzylda Harput ve Civan Yer simleri zerine Bir Deneme", Frat Havzas H. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 325. .Turan, a.g.e., s. 151, 152. O. Turan, Seluklular Zamannda Trkiye, stanbul 1971, s. 152, 153; B. Keletimur, "Harput'ta Trk-slm Ftuhat ve Belek Gazi", Hedef, Austos 1979, say 3, s. 30, 31; N. Ardolu, a.g.e., s. 22, 28, 36; . Kuma, "Nurud Devle Balak Gazi", Elaz'n Sesi Harput, yl 1, say 1, s. 2, 3, 4.

36 37

ini alarak Harput'u ele geirmitir. Ancak, Harput hkmdarlarnn muhtelif sebeplerle Eyyubilerin yannda yer aldklar grlnce, Seluklu sultanlarn dan Aladdin Keykubat, 2 Austos 1234'de Harput'u alarak, Artuk Oullan hkimiyetine son verir.^*^ Seluklu dneminde Haiput, bu devletin dou hududu zerinde bulunan nemli bir serhat ehriydi ve Suba tarafndan klare ediliyordu. 1244 ylnda Harput Mool istilasna urad. Bilahare lhanllarn da hkimiyetinde kalan bu yre, XIV. asrda Dulkadir Oullan'nn eline geer.39 Harput'ta uzun sr meyen bu devri, Akkoyunlulann idaresi takip eder.^O Bir aralk ah sma il'in de eline geen Harput, nihayet 1515 ylnda Osmanl topraklarna katlmtr.41

Harput'un, XIX. asrda siyas ve asker nemini tamamen kaybettii gr lr. Ovaya hkim bir tepenin zerinde bulunmas, ovaya nisbede iklimin sertlii, o gnk artlarda ulam zorluu gibi sebeplerle Harput'un terk edi lip ovaya tandn ve burada 1834 ylndan itibaren Elaz ad ile yeni bir ehir merkezinin kurulduunu gryoruz. Bu yllarda padiah olan Sultan Abdulaziz'in adna izafeten bu ehrin ad "Mamurat'l Aziz" olarak deitirilir."^2 Ancak syleyi zorluundan tr, 10.12.1937 tarihli cra Vekilleri Hey'etinin ald bir kararla bu adn Elaz'a evrildiini gryonz.43 B. BEER EVRE 1. Nfus Yaps a. Nfus Hareketleri: Tarih iinde muhtelif devletlerin eline geen Har put, asker ve siyas neminin yannda, ekonomik nemi ile de douyu bat ya balayan ipek ve baharat yolunun kavak noktas olmu ve bu zelliin den tr de nfus yapsndaki hareketlilik, ehir merkezindeki nfusun srekli olarak azalp oalmasna sebep olmutur. Nitekim 1518 tarihinde yaplan tespitlere gre, Mslman evlerin toplam says 425, 1525'de ise 463'dr. Ayn yllarda Ermeni, Rum ve Sryanilerden oluan na etnik

38 39 40 41 42 43

N. Ardolu, Harput Tarihi, s. 44, 57; 'Artukoullan'", Trk Ansiklopedisi, cilt 111, s. 419. .N. Ardolu. a.g.e., s. 56, 64. i. Sungurolu, a.g.e., cilt I, s, 122: N. Ardolu, a.g.e., s. 74. N. Ardolu. a.g.e., s. 75.76; I. Sungurolu, a.g.e., cilt \ , a . 134. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt I , s. 211, 212. R. Ynan, " X V I . Yzylda Dou Anadolu ehirlerinin Mahalle Adlar", Trk Yer Ad lar Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, s. 229; N.G. K.saparmak, a.g.e., s. 7.

gmbun toplam hane says ise 320 iken 495'e ykselmitir. XVI. asrda ehir nfusunun 10.000'i at anlalmaktadr.'^^ Hicr 1301 ve 1305 tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamelerinde, Harput kasa basnda Hseynik ve Saray dahil olmak zere toplam 8153 nfusun bulundu u, bunun 4303'nn slm, 3850'sinin ise Hristiyan ahalinin tekil ettii ve toplam 3297 evin bulunduu kaytldr.'^'' . Sungurolu, "Turgie D'asie" adl esere dayanarak verdii malumatta, 1892 ylnda Harput'ta toplam nfusun 27.910 olduunu, bunun 15.900'n Mslman ahalinin oluturduunu. Er meni nfusunun 7.910, Protestanlarn 2745, Katoliklerin 705 ve Ortodoksla rn ise 650 kiiyi tekil ettiini gryoruz.'*^ 1897 tarihli bir belgede, Harput'taki toplam nfusun 15.070. olduu, bunun 8736'sn Mslmanlarn, 6334'n ise Ermeni, Protestan, Katolik, Sryani ve Latin gibi muhtelif mez hep ve rklara mensup etnik zmrenin oluturduu tespit olunmutur. 1955 Nfus saymna gre, Harput kasabasnn nfusu, merkez ve bahe evleri ile birlikte 1943'dr.'**^ 1965 ylnda ise nfusun 2205 olarak tespit edildiini gryoruz.'*^ 7.7.1990 tarihinde Harput Muhtarl'ndan bizzat al dmz bilgilere gre, Harput'un bahe evleri ile birlikte toplam nfusu 1675 olarak tespit edilmitir, almamzn ilgili yerlerinde de iaret ettiimiz gibi Harput'un, dalk ve kayalk bir alanda olmas, iklim ve ulam zorluklan, ti caret yollarnn deimesi, al veri merkezi olma zelliini kaybetmesi gibi nedenler, nfusun azalmasna sebep olan faktrler arasndadr. b. Boylar, Airetler, Etnik Gruplar: Trkler Harput'a geldikleri zaman bu ehirde Sryani, Rum, Latin ve H ristiyan zmrelerin yannda Ermeniler de vard. Ermeniler, mevcut nfusun %10'unu tekil ediyor ve kendilerine has Sinebut, ehroz, Grcbey ve Norses adndaki mahallelerde otumyorlardL^'-"
44 45 M. Ali nal, a.g.e., s. 55, 60. Hicr 1301 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, (Haz: T. Akta - C, Grbz) Frat nv. Fen. Ed. Fak. Tarih Bl., Elaz 1985, s. 144; Hicr 1305 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi (Haz: E.Krkl), Frat nv. Fen.Ed.Fak.Tarih Bl. (baslmam lisans tezi), Elaz 1985, s. 90. 1. Sungurolu, a.g.e., s. 191, cilt 1, i. Sungurolu, a.g.e.. s. 192, cilt 1. i. Sungurolu. a.g.e., cilt 1, s. 197. "Harput", Trk Ansiklopedisi, cilt 18, s. 511. E. Akora, "Harput'ta 20. Yzyln Balarna Kadar Trkler ile Ermeni Toplumunun Sosyo-Ekonomik Durumu ve Ermeni syanlar", Frat niversitesi Dergisi, Sosyal Bilimltr, 1988, 2 (1) 5-31 , s. 6.

46 47 48 49 50

XVI. asrda Harput Sanca'nda bulunan mslman halkn byk bir b lmnn Trkmen cemaatine mensup olduunu, dier bir ksmnn ise, Ekrd aireUerinin tekil ettiini gryoruz.^l Gnmzde Harput halknn tamam Trk ve Mslmandr. 2. Ekonomik Yap : a. iftilik, Hayvanclk, Avclk, Ba ve Bahecilik : Harput hakknda ki yazl kaynaklardan, salnamelerden ve il yllklarndan elde edilen bilgile re gre, yrede eskiden beri ekonomik yapya bal olarak iftilik, hayvan clk, avclk, ba ve bahecilik gibi i ve mesleklerin yapldn gryo
ruz.^2

Yrede belli bal tarm rnleri arasnda buday, arpa, dar, fiy, merci mek, patates, pancar ve pamuk gibi rnler dikkat eker.53 Harput'un ekonomik yapsnda hayvancln yeri byktr. Bu yrede hayvanclkla uraan gebe airetler iin elverili yaylak ve klaklarn bu lunduu, XVI. asr tahrir defterlerinden de tespit olunmutur.54 Gnmzde az rastlanan at yetitiricilii ve atln, eski Harput'un dn ve belli bal zel gnlerinde dzenlenen at yarlar ve cirit oyunlarnda, nemli bir yeri nin olduunu gsterir.55 Eski dnemlerde yaplan avclk ve balklk gibi meslekler, gnmzde olduka zayflamtr.56 Bugn Harput ve evresinde baclk ve meyvecilik redmi, yre halk nn nemli bir gelir kaynan tekil eder. 1566 ylna ait kaydarda Harput Sanca'nda 2.739.240 kk asmann olduu 1518 tarihli Tahrir Defterinde ise 45.302 md meyvenin elde edildii tespit olunmutur.^^ Gnmzde Harput'un ba ve bahelerinde zm, elma, armut, kays, ceviz, kiraz, dut, badem, nar ve ayva gibi meyve trlerinin bolluu dikkat eker. Bu ba ve bahelerde ayrca sebzecilik de yaplr. zm, dut, kays, ceviz ve badem ii ile elde edilen bastuk/pestil ve orcik olduka yaygndr. Harput'ta bilinen
51 52 M.Ai nal, a.g.e., s. 85-87; Hicr 1305 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, s. 85. Hicr 1302 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, (Haz: . Glpnar) Frat nv.Fen,Ed.Fak.,Elaz 1985, s. 100; Hicr 1310 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, Frat nv. Fen.Ed.Fak. (Haz: A.Seyrek), Elaz 1989, s. 19, 32; Elaz 1967 l Yll, s. 152; M.Ali nal, a.g.e., s. 102-225. M. Ali nal, a.g.e., s. 101, 102. M.Ali nal, a.g.e., s. 85; Elaz 1967 l Yll, s. 168. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 3, s. 197. . 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 301. M.AInal ,a.g.e., s. 103.

53 54 55 56 57

baheler; Efendigillerin, Msrlolu'nun, Sara Alilerin, Hac Mehmet Efen dilerin baheleri ile Mrd baheleridir. Ayrca, Gke Goll, Ein, Ala Yaprak, Kurtdere ve Ozan Balan ile Sugz, Yedigz ve Cuma Balar, Harput'un drt bir tarafn evreleyen balar arasnda saylr.^'^ b. Ticar Hayat: Harput'un gemite nemli ticaret yollarnn zerinde bulunmas, ehrin ekonomik, ticar ve sanay faaliyetlerinin canlanp gelimesine ve nemli bir ticaret merkezi olmasna sebep olmutur.59 Nitekim Hicr 1310 Tarihli Mamurat'l-Aziz Salnamesi'nde, kasaba dahilinde 20 adet han, 800 dkkn, 12 bezirhane, 3 adet pamuk fabrikas, 1 adet mensucat fabrikas ve ok say da dokuma el tezghlar ile 7 adet hamamn bulunduu kaytldr.^0 Bu ticar hayata bal olarak kuyumculuk, bakrclk, demircilik, boyaclk, dericilik, yemenicilik, dokumaclk gibi gelenee bal el zanaatlar olduka yaygn d.'^' Gnmzde, sz konusu bu canl ticaretten en kk bir eser kalma mtr. Ad geen zanaatlar, bugn Elaz il merkezine tanm ve herbirisinin kuyumcular, yemeniciler, tenekeciler, bakrclar, demirciler ars gibi, kendi adlarn tayan ar adlar ile anldklarn gryoraz. Bugn Har put'ta 5 adet dkkn, 2'er adet kahve, frn ve lokanta, I 'er adet kasap, ber ber, ayakkab tamircisi ve semer ustas ile 1 adet marangoz atelyesi vardr. c. Ekonomik Yap iinde Kullanlan Madd Malzeme: Gnmzde yrede olduu gibi Anadolu'nun hemen her yerleim biri minde de kullanlan ve bilinen madd malzemelerden ziyade, yrenin az zelliklerinde yaayan ekonomik yap iindeki malzemeleri belirtmeyi uygun bulduk. Yrede kullanlan sz konusu madd malzemeler unlardr : Dink (deirmen ta), gem (dven), ct (topran altn stne evirmeye yarayan alet), tapan (topra dzeltmeye yanyan ara), soku (bulgur dlen oyuk ta), dehre (aa kesmeye yarayan ara), krtn (semer), palaz (kei k lndan rlm kilim), harar (byk uval), telis (uval) sarat (kalbur), szek (kevgir), sitil (kova), kegere (gbre tamaya yarayan ara), hasavan (adr bezinden yaplan ve olgun meyvelerin silkelenerek toplanmasnda kullanlan

58 59 60 61

i. Sungurolu, a .g .e., cilt 4, s. 131 -202. M. Ali nal, a .g .e., s. 55. Hicr 1310 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, s. 30. M. Ali nal, a .g .e., s. 224, 225.

geni rt), ei (demirden yaplm ocak arac), cart (ate krei), bero (kk kazan), ve elice (kk sepet) gibi alet ve aralardr. 3. Kltfel Yapr : a. Gelenekli Eitim ve Kltr Kurumlar : Harput, almamzn tarihi evresi iinde de grlecei gibi, ilk asrlardan balayan Trk yerleimi son rasna kadar geen tarih ak iinde devaml el deitirmi, nemli kltr merkezlerimizden birisidir. Artuk Oullan dneminde yaptrlan Ulu Camii'nin ayr, zamanda bir redm kurumu olarak da kullanld tespit olunmutur. ^3 Ayn dnemde yazlm "Eltenkihat" adl bir risaleden, Har put Beyi Nizameddin brahim Olu Ahmed'in ilim adamlarn tevik ve hi maye ettii, dolaysyla bu dnemde ehrin bir ilim ve kltr merkezi olduu hususunda grler vardr.'^^ Harput'ta Seluklu dneminde yaptrlan Esediye Camii ile, Akkoyunlular zamannda in edilen Sara Hatun Camii'nin yannda, yine ayn dnemlerde birer medresenin de aldn gryoraz.65 Harput'un bir kltr merkezi ha line gelii Osmanllar dnemine rasdar. Bu dnemde toplam 16 medresenin retime aldn, bu medreselerde, Sarf ve Nahif, Kelm, Mantk, Hadis, Feraiz, Fkh gibi dil ve din ilimlerin yannda, Tarih, Hendese, Corafya, lm-i Hey'et ve Hikmet (Fizik) gibi dersler de okutuluyordu. Sz konusu medreselerin bnyesinde bulunan ktphanelerin dnda, ayrca 3 adet k tphane falkm hizmedne sunulmutu.66 Evliya elebi, Harput'ta 6 adet med resenin bulunduunu, bu kurumlarda vakf tarafndan tayin olunmu mder rislerin grev yaptn, ayrca 50 adet de okulun retime ak olduunu beyan eder.^^ (Jsmanl nparatorluu dneminde Haiput'un Aa, Meydan, Camii-Kebir Zahriye ve Ahmed Bey adl mahallelerinde, kz ve erkek rencilerin ayn ayr okutulduu toplam II mahalle mektebi bulunuyordu. Bu mektepler-

62

63 64 65' 66 67

1. Sungurolu a.g.e., cilt 3, s. 286, 287, 288, 289; F. Gngr Ksaparmak, Dil Folkloru Asndan Harput Az, stanbul 1982, s. 50-93; O. Acpayaml, Zanaat Terimleri Szl, Ankara 1976. i. S u n a u o a l u , Harput Yollarnda, stanbul 1959, cilt 2, s. 1; FJaz,]967 l Yll, s. 121. Elaz 1967 l Yll, s. 121. A.g.e., s. 121. Hicr 1301 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, s. 144, 145. Evliya elebi Seyahatnamesi, stanbul 1976, cilt 3, s. 863.

de Ku-'- Kerim retiminin yannda, Trke ve Amfl-i Erbaa (drt i.lem) dersleri de veriliyordu. ^ '^ ^ b. ada Eitim ve Kltr Kurumlar: Osmanl mparatorluu idaresinde Mrif Nezareti Tekilat'nn kurulma sndan sonra. Cumhuriyetin ilnna kadar Harput'ta, devlet tarafndan 1892 ylnda bir Kz Rtiyesi'nin 1893 ve 1896 yllarnda ise iki ayr ilkokulun aldn gryoruz.^'^^ Ayrca, 1915 ylnda Harput'ta bir Dar'iil-Hilfet'l Aliye'nin ald, bu kurumun 1924 ylnda mam-Hatip Mektebi haline d ntrld, 1928'de ise kapatld tespit edilmitir.'^'^ Ancak, Harpul halk, renim andaki ocuunu kendisine 5 km. uzaklkta bulunan Elaz il merkezindeki Rtiye, Asker Rtiye. dadi, Dar'l Muallim (retmen okulu), Nafia Fen Mektebi ve Dar'l Hakik (ipek bcekilii) gibi okullara gndererek, ok sayda ilim-irfan ve din adam yetitirmitir.^' Balangtan beri Trk'n karakterini oluturan adalet, hogr ve insan lk anlay, Harput'ta aznlklara tannan kltrel haklarda da kendisini gs terir. Nitekim bu .ehirde, 1840 ylnda rtiye tahsili yaptran ve ilkretimi de iinde bulunduran bir Flristiyan Mektebi alm, bunu 1845 ve I847'de Ermenilerin al ptida ve R.tiye Mektepleri takip etmitir. Merutiyetin ilnndan sonra Harput'taki aznlk mekteplerinin say.s 6'y bulmutu. Ayr ca, 1857 ylnda bir Amerikan Koleji ile 1883 ylnda bir Fransz Koleji'nin retime aldn gryoruz."^^ Ancak, ilim yuvalar grnm ile alan bu aznlk okullar, her frsatta, fitne ve fesat yuvalar haline gelmi ve bu za rarl faaliyetlerini kapatldklar dneme kadar devam ettirdikleri tespit olun mutur.^-^ c. Harput'un Gnmzdeki Kltr Durumu: Uzun bir tarih dnemi iinde nemli bir kltr merkezi olan Harpul, zaman iindeki asker, siyas, sosyal ve iktisad yapsn kaybettii gibi, kiil6,S 69 70 71 72 73 i. Sumuoiu. a.g.e., cilt 2. s. 8; N.G.Ksaparmak. a.g.e., s. 1.3; Elaz 1967 l Yll, s. Elaz 1967 l Yll, s. 123. 124. 1. Sungurolu, a.g.e.. cilt 2. s. 76-79. Islak Sungurolu, dn ciltlik eserinden II. cildin byk bir blmn bu hususa ayrnlr. GcnL bilgi iin bk/... Harput Yollarnda. Hicr 1305 Tarihli Mamuret'l-Aziz Salnamesi, s. 70. E. Akora, a.g.m., s. 8,9.10.

trel yapsna ait nemini de yidrmidr. Nitekim yukarda sz konusu edilen mektep, medrese, ktphane ve resm kurum ve kurululardan gnmzde geriye kalan sadece bir okul, bir Kur'n Kursu binas ve bir de Harput Mzesi'dir. 7.7.1990 tarihinde okul idaresinden aldmz bilgilere gre, ilk ve or taokul rencilerinin mterek olarak renim grd bu resm kuruluu muzda toplam 221 renci vardr. katl Kur'n kursu binasnda ise. Mill Eitim Bakanl'nn denetimine bal, toplam 20 renci renimini srdr mektedir. C. KONUNUN SEM, AMACI VE ARATIRMA YNTEM 1. Konunun Seimi: Trk kltrnn aratrlmasnda nemli bir yre zellii tayan Harput, bundan dolay birok aratrmacnn dikkatini zeri ne ekmi.dr. almamzn tarih evresi iinde de grlecei gibi, batnn ve dounun kltr ve medeniyetlerini uzun sre barnda yaatan bu tarih ehir, Trk yerleimi sonrasyla da, Trk-slm kltr ve medeniyetinin bei i olmutur. Nfus yapsnn esasn tekil eden Trk unsurunun yannda, Rum, Sryani, Latin ve Ermeni gibi yabanc aznlklara tannan serbestlik, bu etnik graplarn kendi kltr yaplarna uygun bir hayat tarz srmelerine imkn tanmtr. Htt geni ve denetimden uzak olan bu serbestlik, belli ta rihlerden balayarak Harput'ta misyoner faaliyetlerinin ve Ermeni isyanlar nn patlak vermesine sebep olmutu.'^^ yg benzer durumlardan tr, Har put Trk tresine, adet, gelenek ve inanlarna zarar verebilecek bu tr ykc faaliyetlere kar daima temkinli ve dikkatli olmu, kltr deimeleri ne ramen, kendi geleneklerini, greneklerini ve inanlarn gnmze kadar korunutur. Yrenin folklor sahasna inhisar eden malzemesi zerine dayanan kap saml bir alma henz yaplmamtr. Mevcut almalar, daha ziyde muh telif konularla ilgili aratrmalardr. Sz konusu olan bu aratrmalarda folk loru ilgilendiren bahislere dolayl olarak temas edilmitir. Yre ile ilgili alma konumuzu seerken, hem sz konusu folklor zenginliini ve hem de konu ile ilgili almalarn snrlln gz nne aldk. Tez ynedcisi hoca mn da tevikiyle, yrede yaayan inanlarn aratrmasn tez konusu sedm.

74

O.Kl, "XIX, Yzylda Harput'ta Misyoner Faaliyetleri", Sosyal Bilimler, Frat ni versitesi Dergisi, say I, cilt 3, Elaz 1989, s. 123.

2. Ama: Toplumu ve insan hayatn tarih boyunca etkileyen unsurlar arasnda inanlar, nemli bir yer tutar. Trk hayatnda, kiinin karakterinin oluma snda olduu gibi, aile ve toplum yeleri ile olan ilikilerin dzenlenmesin de, gelimesinde ve yrtlmesinde de bu inanlarn mhin rol oynad g rlr. Harput ve evresinde yaptmz almada, yre halknn hayatnda inanlarn ayn zellikler iin srdn gzledik. Yredeki inanlar ve bun lara bal pratiklerin aratrlmas srasnda, bunlarn Orta Asya Trk inan lar ile paralellikler tadn tespit etdk. Sz konusu inanlar ile ilgili derle diimiz bilgileri snflamak ve ilgili her madde ile bal malzemeyi deerlendirmek suredyle doru biimde tasvir etmeye altk. almann amac, eski Trk inanlar ile, yrede yaayan inanlar arasn da bir benzerlik ve devamllk olup olmadn ortaya koymakt. almay gerekletirdiimizde elde ettiimiz sonucun, amacmz doralayacak sevi yede neticelendiini grdk. 3 . Aratrma Yntemi: Konunun seiminden sonra n almalara, inanlarla ilgili bilgimizi zen ginletirecek kaynak eserlerin okunmas ile baladk. Bunu, alacamz yre hakknda daha nce yaynlanm almalarn bibliyografyasn hazrla mak ve bu almalar gzden geirmek izlemitir. Bu n almay yaptk tan sonra konuya, kendimizi fikren hazr hale getirmeye ve eksiklerimizi gi dermeye altk. Sahada malzemenin derlenmesinde, gzlem, mlakat ve katlm metodlarn kullandk. Elde ettiimiz bilgileri not defterimize, bazen de teyp aracl ile kayda geirdik. Ayrca bu bilgilerin aklanmasnda yardmc olacak meknlar fotoraflaryla tespit ettik.

I. BLM TENGR, YELER, KOLU, KAM

A. TENGR/TRK TENGRS/BR TENGR/TANRI : Trk inanlarna ait bilgilerin,eski in kaytlarndan, Gktrk bidele rinden, Trk ve yabanclara ait baz belgelerden, bu inanlarla ilgili az ok bilgi veren muhtelif yazl kaynaklar ' ile, Orta Asya ve Sibirya Trklerinin yaadklar sahalarda, XIX. ve XX. asrlarda yaplan aratrmalarla elde edi len etnografik bilgi ve malzemelerden tespit edildiini gryoruz.^ Sz konusu kaynaklarn, Trk sahasndan derlenen bilgi ve malzemelerin, tetkik ve deerlendirilmesini yapan ou aratrclar ve bilim adamlar, Trk inan sistemini oluturan, unsurlarn, Tengri'nin evresinde halkalandklarn; Tengri'nin ise yaratan, yaatan ve ldren en yce bir varlk olarak, bu inan sisteminin merkezini tekil ettii gtinde birlemilerdir. M.. 176'da Asya Hun Hakan Mo-tun'un, in mparatoruna hitaben yaz d mektupta, kendisinin Tengri tarafndan tahta karldn, asker alanda kazand zaferleri, "Gk-Tanr'nn inayetine" baladn gryoruz.^ M.. I33'de inliler tarafndan dzenlenen tuzaktan kurtulan Hun Hakan Knin; "Tanr takdir buyurduu iin kendisini koruduunu" beyan eder. ^ Ba ka bir Trk hkmdar gsterdii baar neticesinde, kollarm havaya kald rarak; "Ey Gk (Tanr), sana krler olsun" diyerek. Gk Tengri'ye duada bulunduunu anhyoraz.^ Avarlarla Bizansllar arasnda yaplan bir andlamada, Avar Hakannn "Gk Tanr" adna yemin ettii tespit olunmutur.'' Hun Trkleri sonbahar mevsiminde Gk Tengri'ye, atalar ruhu ile, iyi ve kt karakterli ruhlara kurban keserlerdi.^ Gktrklerin byk kutsal t renleri vard ki, bu trenlerde Tengri'ye ve ata ruhlarna kurban sunduklarn gtiyoruz.S Bozkr Trk topluluunun esasa mteallik olan dini, Gktrk dini idi ve bu dinde Tengri en yksek bir varlk olarak itikadn zn tekil ediyordu. Keza, semav mahiyeti haiz ve tam iktidar sahibi olan bu Tengri,

1 2 3 4 5 6 7 8

1. Kafesolu, Trk Mill Kltr ,lstanbul 1988, . 29.5. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara 1990, s. 20. i. Kafesolu, a.g.e., s. 295. i. Kafesolu, a.g.e., s. 295. , , i. Kafesolu, a.g.e., s. 295. 1. Kafesolu, a.g.e., s. 295. A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri-1, Ankara 1990, s. 103; . Kafeso lu, Trk Bozkr Kltr, Ankara 1987, s. 90. 1. Kafesolu, a.g.e., s. 90. '

ou zaman Gk Tengri ad ile anlyordu.^ Divan Lgat'it Trk'de "kk" muhtelif anlamlarda getii gibi, "asl" anlamna da geldiini gryoruz.'^ Bunu "Kk Tengri" kavramndaki yerine k o y d u u m u z d a . Asl Tengri / Esas Tengri / Hakiki Tengri gibi kavramlar b u l u y o i T i z ki, bu hususu zerinde d nmee deer sanyoruz. Zira semav dinler de dahil btn dinlerde, yaban c dinlerden karm bir takm hurafelerin bulunduu bilinmektedir. Gk Tanr dininde de bulunmas muhtemel olan bu tr yabanc inan unsurlarna kar esasn korunmas amacyla "Hakiki Tengri, Esas Tengri" anlamnda "Kk Tengri" kavramnn kullanlm olduu dnlebilir. Nitekim, Beng Talar'da, Tengri'nin bir defa Trk sfat ile kullanld ve Trk Tengrisi ekliyle getii tespit edilmitir.'^ Y. Kalafat, bunun dier milletlerin inand Tanr veya Tanrlardan farklln gstermek iin yapldn ifade eder.'2 Gktrk Kitabelerinde Tengri, mukaddes yeri, suyu tanzim eder.'3 Zama n takdir eden, lmn gereklemesini salayan O'dur.'^ Kaanlarn "ha kanlk" kurmas Tengri'nin istei ile olmutur.Ordudaki askerlerin kurt gibi kuvvetli olmalar, O'nun verdii kuvvet sayesindedir.'6 Kaanlar, Teng ri'nin verdii buyruk istikmetinde alar doyurmak, plaklar giydirmek, az milleti ok etmek, lmek zere olan milleti diriltmek ve treyi koruyup g zetmek mecburiyetindedir.'^ Tengri'nin buymu ile drt bir tarafa ordular sevk edilir, il'li ilsizleir, kaanl millet kaanszlar, dman kendilerine tab klnr.'8 Bu kitabelere gre, "Tanr kainatn ilk sebebi, yani ilk yaratcsdr."'9 Tengri, mkafadandrc ve balayc hususiyetlerinin yannda^O,

9 10 11

1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 295. Divan Lgat'it Trk, cilt II, s. 284. M. Ergin, Orhun Abideleri, stanbul 1973, s. 78 (Dou 10); H.N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, Ankara 1987, s. 34. (I.D.IO); H. Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul 1986, s. 29. Y. Kalafat, a.g.e., s. 18. M. Ergin, a.g.e., s. 21-35. H. Namk Orkun, a.g.e., s. 50-52; M. Ergin, a.g.e., s. 52. E.Esin, "llteri Kaan", Erdem, say 4, cilt 2, Ocak 1986, s. 176; H.N. Orkun, a.g.e., s. 35(1 D 12). O. Turan, Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971, s. 21; H.N. Orkun, a.g.e., s. 43 (1 D 29). M. Ergin, a.g.e., s. 22 (15-16); O. Turan, a.g.e., . 3. 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1988, s. 295. H. Namk Orkun, a.g.e., s. 41 (I D 25).

12 13 14 15 16 17 18 19 20

cezalandrc vasfyla da kaanlar ve kiiolu zerindeki kudretini gsterir.^l Gktrklerde ikinci bir Tanr kavramna rastlanmaz.^2 hususla ilgili ola rak Kl Tigin Abidesi'nin kuzey cephesinde; "d Tengri yaar. Kii ol kop lgeli tlimi" ifadesi gemektedir ki, M. Ergin bunu : "Zaman Tanr yaar. nsan olu hep lmek iin tremi" eklinde okumutur. 23 H . N . O R K U N , ise "Zaman Tanr takdir eder. Kii ol hep lmek iin tremi" ekliyle ter cme etmitir.24 Divan Lgat'it Trk'de "d" muhtelif anlamlarnn ya nnda, "z" ve "kendi" anlamlarnda da geer.25 Dolaysyla "d Tengri / z Tengri/Kendi Tengri" veya "Bizzat Tengri" haliyle, "Tanr bizzat yaar, yani ebeddir. Kiiolu (ise) lmek iin tremi" (tir), eklinde okunmas da muh temeldir. Ancak, "d Tengri yaar" ifadesinde, fiil olan yaar'n; "yaar m" yoksa "yasar m" veya "aysar m" olduu hususunda farkl grler mevcut tun^^ Divan Lgat'it Trk'de"yas" fiili, "lm" anlamnn yannda, "zarar, ziyan" anlamlarna da gelir.^''' "d" kelimesi i.se "zaman" anlam^^ ile kulla nldnda, cmlenin anlam; "Zaman Tanr zp datr, kii olu hep lml yaratlm" (tr), ekliyle ortaya kar ki, D . Y I L D I R I M ' a ait olan bu tahlile tamamen katlyoiTiz.^'-' 11. T A N Y U , kitabelere dayanarak verdii ma lumatta; Tengri'nin ezeli ve ebed olduunu, yaratma, yaatma, ldrme, ka dere hakim olma, kainat dzene sokma, bilgi verme, dualar kabul etme gibi vasflarn sralyarak, O'nun irade ve kelam sahibi olduunu ve bu sfatlar ile Tengri / Tanr'nn slm dininde bildirilen Allah'n sfatlar ile benzerlii iaret eder.^O A . N A N bu kitabelerde dikkate deer hususun, Tengri'nin baka tanrlarla kartrlmadan tek bana sylenmesi meselesidir diyor.^'

21 22 23 24 25 26 27 28 29

H.Namk Orkun, a.g.e., s. 64, 66 35). Y. Kalafat, a.g.e., s, 18. M. Ergin, a.g.e., s. 75. 30 (10). H.N. Orkun, a.g.e., .s. 5 0 ( I 10) Divan Lgat'it Trk, cilt I, s, 24; Divan Lgat'it Trk Dizini, Ankara 1972, s. 91. D. Yldrm, "Kk Trk anda Tanr m Tanrlar m Vard", IV. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Antalya 1991. Divan Lgat'it Trk, (11. 59; Divan Lgat'it Trk Dizini, s. 146. Divan Lgat'it Trk, I. 25; Divan Lgat'it Trk Dizini, s. 91. D. Yldrm: "Kk Trklerde Kaanlk Sreci; Ya / Kaldrma, Ktrme ve Oturma", IX. Llu.slararas Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1991; Y. Kalafat, a.g.e., s. 18, 19. H. Tanyu, slmhktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, stanbul 1986, s. 33. A. nan, amanizm, Ankara 1986, s. 26; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul, 1976, s. 16.

30 31

Eski Trklerin bir Tengri'ye inandklar hususunda, Ouz Kaan Desta nnda da nemli saylabilecek kaydar vardr. Nitekim, Xin. asrda Uygur Trkesi'yle yazlm destanda, Ouz'un Tengri'ye yalvard grlr.32 Keza, ayn destanda Tengri'nin Gk Tengri olarak getii tespit olunmutur.33 A. Bican ERCLASUN, Ouz'un ocuklarna verilen adlarn, inanca dayal birer motif olduklarna iaret ederek, Kk, Ta, Tengiz, Kn, Ay, Yultuz gibi adlarn bu ocuklara bir tesadf olarak taklmadn, bunun kai natn yaradlna dair ilk Trk inanlarnn deiik bir biimde destana yan smas olduunu, dolaysyla iinde gne, ay ve yildzlann yer ald uzayn yaradlnda Gk Tengri'nin, yer yznn yaradlnda ise "yer-sular'n" ro lnn bulunduunu beyan eder.34 Nitekim, bu adlar arasnda Gk'n dier tabiat varlklar gibi ad olarak kullanlmas, ayrca, Ouz'un yznn gk renginde yaratlmas, yahut, ktan'gk tyl, " gk yeleli bir erkek kurdun kmas" gibi inan motifleri Gk'n, Tengri'den tamamen ayr bir anlama geldiini gsterir.35 bn FAZLAN, X. asrda Ouzlarn, herhangi bir felaket karsnda balarn semaya evirerek; "Bir Tanr" dediklerini ifade eder.36 B.GEL, Altay amanizmi'nde gn katlarnn resmi izildii halde, Teng ri'nin eklinin izilemedii hususunu ileri srerek, O'nu" mcerret ve ekilsiz bir g" olarak nitelendirdiini gryoruz. Altay efsanelerinde de Tengri birdir ve yaratcdr.^^ Nitekim W. RADLOFF ta:aflndan tespit edilen Altay efsanesinde, "Tengere Kayra Kan" ile

32 . \V. Bang - R. Rahmeti Arat, Ouz Kaan Destan, stanbul 1936, s. 32, 33; H . Tanyu, a.g.e., sr3.5; N.S. Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, s, 18. 33 Ouz'un verdii bir lende, ocuklarna yle hitap ettii grlr; "Dmanlar-n lagurdum "Dmanlar alattm Dostlarum-n men kltrdm Dostlann ben gldrdm Kk Tcngri-gc men tedim Gk Tann'ya ben (borcumu) dedim Sen-ler-ge bire men yurttum" Sizlere (de) yurdumu veriyorum" Bkz., W. Bang - R. R. Arat, Ouz Kaan Destan, stanbul 1936, s. 33; . Elin, Halk Edebiyatna Giri., Ankara 1981, s. 9 1 ; F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1981; s. 51; B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, cilt 1, s. 127; N.S. Banarl, a.g.e., s. 20-21. 34 35 36 37 38 A. Bican Ercilasun, "Ouz Kaan Destan zerinde Baz Dnceler", Trk Dili Ara trmalar Yll, Belleten 1986, Ankara 1988, s, 15. H. Tanyu, a.g.e., s. 35, 37, 38. bn Fazlan Seyahatnamesi (Haz; R. een) stanbul 1975, s. 31; A. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara 1986, s. 27. B. gcl, Trk Mitolojisi, 1000 Temel E,ser, cilt 2, s. 117; H. Tanyu, a.g.e., s, 135. B. gel, a.g.e., cilt I, s. 437.

onun yaratt "Kiji/Kii" vard. Tengri, kiinin aracl ile yer'i Ve bunun zerinde irili ufakl tepeleri yaratt. Kiiye bu bilgileri veren "Tanr Kuday'dr".39 XIX. asrn ortalarnda VERBITSK tarafndan tespit edilen Altay Trklerinin yaratl efsanesinde ise lgen : "Yer yaratlsn!" dedi, yer yaratld, "Gkler yaratlsn!" dedi, "Gkler yaratld. Bylece btn dnyay yaratt",40 ifadelerine rastlanlmtr. Semav dinlerde, Tanr'nm evresinde onun emirlerini yerine getiren me leklere, resullere, kitaplara ve azizlere de kutsal bir gzle bakldn gryo ruz. Bu inan benzer ekliyle Trk inan sisteminde de mevcuttu."^' Nitekim, Trk Tengri'sinin etrafnda Tengri tarafndan yaratlan ve onun emriyle hare ket eden "iye/ige/s/ts" gibi muhtelif varlklarn, ayrca ad geen sistem iinde mtaala edilen gne, ay ve yldzlar gibi gk cisimleri ile beraber yer, yer-su ve Umay gibi glerin kutsal olarak addedildikleri tespit edilmitir.42 Bahsolunan bu "koruyucu ve kurtarc" fonksiyonlara sahip varlklarla ilgili inanlarn izlerine, yrede hayatn hemen her safhasndaki pratikler iinde de rastlanlmtr. Trk inanlarnda Tanr, balangtan beri hep gkyznde tasavvur edil mi ve bu ekilde inanlmtr.'^^ jnan gnmzde yrede de tespit edil dii gibi. Trkiye Trklerinin halk inanlarnda da hl yaamaktadr. Nite kim yrede rahmetin de, belnn da gklerden geldii ifade edilir. Tanr'ya yaplan duada ellerin havaya kaldrlmas, avularla beraber yzn havaya evrilmesi gibi pratikler, Tanr'nn gkte bulunduuna ait inanlarn bir de vam niteliindedir. B. YELER a. Koruyucu ve Yardmc yeler: 1. Umay : Eski Trk hayatnda, doum srasnda olduu gibi, doumdan sonra da ocuun byyp er adn almasna kadar geen sre iinde ona

39 40 41 42 43

W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, (ev. A. Temir), stanbul 1976, s. 215; A. nan, a manizm, s. 14. A. nan, amanizm, s. 19. i. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 298; O. Turan, Seluklular ve slmiyet, s. 13, 14. Y. Kalafat, a .g .e., s. 19. Y. Kalafat, a .g .e., s. 20. ' .

yardmc olan ve onu kara iyelerin her tri ktlklerinden koruyup gzetdine inanlan himayeci ruhlar vard.^^ Orta Asya ve Sibirya Trk kavimleri arasnda Umay , Yakut Trklerinde ise Ayst ad verilen bu komyucu ve yardmc iyelere ' ^ ^ ait inanlar, yrede "e" veya "son" ad verilen varla bal pratiklerle izlerini srdrmektedir. Yrede doumu mteakip alnan ve "ocuun ei" veya "ocuun sonu" ad verilen nesne, ykanp beze sarldktan sonra darda uygun grlen bir yere ukur almak suredyle gmlr. Ayrca Harput'a yaklak 40 km. me safede bulunan Hal Kynde N. ERDENTUG tarafndan tespit olunan bir pratikte "son"un ykanp tuzlanmasna mteakip bir beze sarlarak ahrn tavan aralna yerletirildiini de gryoruz."*^ Yrede, topraa gmlen sonun iyice kapatdmasna zellikle dikkat gsterdir. Zira bu nesneye p veya dikenin batmas, yahut kedi veya kpein paralayp yemesi ile ocu un gzlerinin kr olacana ya da deiik gz hastalklarna yakalanacana dair inanlar mevcuttur. Ayrca doum yapt halde, ocuklar yaamayan kadnn doum srasndaki ei, doumun yapld yere bir ukur kazdmak suretiyle gmlr. Bununla doan ocuun yaayacana inanlr. Yrede sonla ilgili ve son derece nem arzeden bir dier pratik de, doum yapm inein einin alnarak, tabi hali ile evredeki herhangi bir aacn dalna almasdr. Bu pratikle, hayvann bir sonraki doumunda yav rusunun dii, stnn bereketli ve damarnn ise kuvvetli olacana inanlr. ocuun veya hayvann ei ile ilgili yreye ait bu inan ve pratiklerde, son'un yapsnda, "oalma ve bereket" unsuriarnn bulunduunu, ayrca son'un "himaye etme ve kurtarma" fonksiyonlarna da sahip olduunu tespit ediyoruz. Umay ve aysdarla ilikili olduu grlen bu pratikler, ayn veya benzer ekilleri ile eski Trk inanlarnda da mevcuttu. Divan Lgat'it Trk'de, "Umay; son, kadn doduktan sonra kamndan kan sonu" olarak geer. "Kadnlar Umay ile tefel ederler. Umayka tapnsa oul bolur"48 ek linde atalar sz mevcuttur. Altayl Trk boylarnda "Umay iyesi" veya "Umay" ad ile adlandrlan bu varlk, yrede olduu gibi ocuklarla beraber hayvan yavmlarlnn da hamisi saylan koruyucu bir ruhdu.^^ Kalarn ate
44 45 46 47 48 49 Y. Kalafat, a.g.e., s, 21. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1987, s. 397, 398; A. nan, amanizm, s. 36,37. A. nan, amanizm, s. 37. N.Erdentu,HaIKy'nnEtnolojikTedkiki,Ankaral983, s. 88, Divan Lgat'it Trk, (1,111); Divan Lgat'it Trk Dizini, s. 134. A. nan, amanizm, s. 34, 35; Makaleler ve ncelemeler, s. 398; Eski Trk Dini Tari hi, stanbul 1976, s. 26.

dualarnda Umay, "Imay ana" ad ile anlmakta ve ate rahu olarak gemektedir.50 Yakut Trklerinde bu ruha "Ogu mta" (ocuk ms) ad verilmi ti.-''' Yakutlarn ayrca "Ayzt" adn verdikleri "oalma ve bereket" unsurla rna sahip koruyucu ruhlar vard. Bunlar ayn zamanda kadnn namus ve ismetinin de sahibi idi.52 Yrede tespit edilen hayvan einin aa dalma asl mas ile ilgili inan, Yakudarda da tespit edilmitir. Nitekim Yakut Trkleri, doum esnasndaki nesneleri ormana gtrerek bir aacn dalna asarlard.53 Teletlerde, ata ruhlarndan olup "egemender" veya "enekeler" ad ile adlan drlan koruyucu ruhlarn, Umay'm grev ve sorumluluunu stlendiini g ryoruz.54 Krgzlar ile Kazak-Krgzlar da ocuun sonu yrede tespit etti imiz ekilde ukur alarak topraa gmlrd.^5 Umay'la ilgili inanlara, Gktrklerde de rastlanlmtr.56
ti

Yrede baa kuun konmas veya kiinin bana kuun pislemesi- gibi elde olmadan ortaya kan haller uurlu saylr. Bu gibi durumlarda "Bana dev let kuu kondu" anlamnda "Basan dvlet guu gondu?" temennisiyle ilgili kiiler szle de olsa vlerek yceltilir. Zira bu kiilerin yakn bir tarihte mal, mlk ve makam sahibi olacaklarna inanlr. Bu inan Umay iyesi ile ilikilidir. Nitekim VII. asrda Avrupa'ya geerek bu yerleri vatan tutup yer leen Avar Trkleri'nde Umay'n ku eklinde tasavvur edildii, bu kuun glgesi kimin bana derse o kiinin kaan olaca inanc tespit edilmi tr. 57 Umay'n ku eklinde tasavvur edilii ile ilgili benzer inanlara Yakut Trklerinde de rastlanlmtr.^^ Dolaysyla kaynan balangtaki Trk inanlarndan alarak yrede hayat bulan bu inan kalntlar. Dou Anado lu'nun hemen her yerleim biriminde grlmektedir.59
50 5I 52 53 54 55 56 A. nan, amanizm, s. 35. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 399: amanizm, s. 35. Z. Gkalp, T r k Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976, s. 323, 324. Z. Gkalp, a.g.e., s. 325. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 330. A. nan. a m a n i z m , s. 36, 173. M. Elgin, O r h u n Abideleri, s. 25, 26, 72; H.N: Orkun, a.g.e., s. 44; A. nan, Eski T r k Din T a r i h i , s. 24: W. Barthold, O r t a Asya T r k Tarihi H a k k n d a Dersler, Ankara 1975, s. 18; A. Rza nder, "Yamur Duasndan Ana Tanna'ya", T r k Folkloru Ara trmalar, 1981/2, Ankara 1982, s. 60. Y. Kalafat, a.g.e., s. 22. A. nan, Eski T r k Dini Tarihi, s. 26; amanizm, s. 37. Y.Kalafat, a.g.e., s. 21,22.

57 58 59

2. Ana Maygl : Gnmzde Anadolu'nun her yresinde yaayan "anayurt, ana vatan" yrede de ayn ekHyle yaamaktadr. Ayrca evlenerek "baba ocandan" ayrlan oul ve kz ocuklar iin; "ata ocamdan aynld" vcy; "ata yurdundan ayrdd", "ana yurdundan ayrld" gibi ifadelere rastla nlmtr. Bu ifadelerde "ana yurt" kavramnn, eski Trk inanlarnda, btn yurdu ve halk korumakla grevli olan "Bodun inli" veya "Ana maygl" iyesi ile ilikili olduu hususunda grler nievcuttur.t htiyatla da olsa ileri s rlen bu grlere biz de katlyoruz. Zira anayurt kavramna bal olarak te ekkl eden deerler, "Bodun inli" veya "Ana maygT'n yap ve fonksiyon larna bal olarak ortaya kan kutsal deerlerle, ksmen de olsa benzeip btnlemektedir.62
kavraiTilar^"

b. Kara yeler : 1. Aikars : Trk zmrelerinde Alkans, Albast, Albis, Albs, Alnis^J, Abas, A l 6 4 , HaK'-'' Alperisi, Alanas^, Ajruh 67 ve Alm68 gibi muhtelif ad larla bilinen bu erir ruhun, genellikle lohusa kadnlara ve yeni domu o-, cuklara musallat olduuna inanlr. Tad yap ve fonksiyonlar ile kara iyeler zmresinden olan bu varln kiilii gibi, fizik grnm de srekli deikenlik gsterir. Eski Trk inanlannda, bu kudretli varln ortaya koy duu hastalk ve lm gibi ktlklerden ancak, kamlarn aracl ile kurtul mak mmknd. Alkans hakknda balangtan beri devam edip gelen bu inanlar, yrede hayatn douma bal nemli bir saflasmda olduu gibi, gnlk hayatta grlen bir takm olaylarda da yaamaktadr.

60 61 62 63 64 65 66 67 68

D. Yldrm. "Corafya'dan Vata'a Gei ve Vatan le G Edi Problemi", Trk Yer Adlan Sempozyumu Sildirileri, Ankara 1984, s. 159. Y. Kaial'al, a.s.e.. s. 22,2.3; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, .s. 6. Y. Kalafal. a.g.e., .s. 23. A. nan. amanizm, s. 169. A. nan. Makaleler ve ncelemeler, s. 261, 262. E. Ahndov, Azerbaycan Halk Yazm rnekleri, (Dzenlevc. S. Te/.can). Ankara. 1978,s. 446, 447. E. Saraolu, "Kbrs'ta Doumla lgili Gelenek ve Grenek ve nanmalar". 111. Millet leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, cilt IV. s. 335. M. Cihat znder, "Trkiye'deki Kazak Gmenlerinin Din Yaplar vc Samanlk Bakiveieri", H. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 982, cill IV. s, 425. . Y. Kalafal, a.g.e.. s. 25.

Yrede doumun kolay olmas ve ocukla birlikte lohusann Alkarsndan korunmas amacyla birtakm tedbirlere bavurulur. Bunun iin doum esna snda yere serilmi olan yatan etraf, kara bir rken (kei klndan imal edilmi urgan) le sarlmak suretiyle evrilip snrlanr. Yatan bana ekmek piirmede kullanlan ve ei ad verilen demir bir iin ucuna, zerine uval dz s a j D a n m bir adet soan geirilerek braklr. Yatan kenarna uvaldz konularak, lohusann zerine bir ine taklr. Ayrca ocuun da yastnn altna bir ekmek paras ile ine braklr. Bununla Alkans'nn, lohusa ve, o cua bir zarar veremeyeceine inanlr. Ancak alnan btn bu tedbirlere ra men, lohusa ile birlikte ocuun en az krk gn sre ile yalnz braklmamasna zellikle dikkat edilir. Zira bunlarn yalnz kaldklarn her halkrda bilerek, eve gelen Alkans'ndan ancak akll ve dirayetli kadnlar, yanlarnda bulunan uvaldz onun bana, srtna veya gsne saplamak suretiyle kur tulabilirler. Aksi taktirde lohusa ile birlikte ocuun da cierlerinin skle rek gtrleceine dair inanlar mevcuttur. Kaynan Trk inan sisteminden ald anlalan bu ve benzeri pratik ler, kltr ve medeniyetin tekml seyrine ramen, sadece krsal kesimlerde veya kapal cemiyet iinde yayan halkn deil, okumu aydn topluluun maeri vicdannda, duyu, dn ve inanlarnda da yaama imknn bul mutur. Fergana zbekleri "albast" adn verdikleri bu ruhtan, yrede oldu u gibi lohusa ve ocuu yalnz brakmamak suretiyle koruyabiliyorlard.^''^ Krgzlar ve Altayl Trk boylar, adrn orta yerine dikilen diree, bir ucu duvara balanm ve hamile kadnn koltuklarnn arasndan geecek ekilde dzenlenmi kaln bir urgan balayarak lohusay, Alkans'ndan korumaya alrlard.Bu pratiin kk bir farkllkla yrede, yatan urganla snr landrlmas inanc ile btnletiini gyoruz. Krgz-Kazak Trklerinin inanlarnda, "kara albast" ve "san albast" ad verilen bu erir ruhtan, lohu sa kadnlarn ancak, bakslann afsunlar sayesinde kurtulabildikleri tespit edilmi.tir.^' Benzer inanlar Bakurtlarda da grlr.^2 Trk zmrelerinde albastnn tfek sesinden, demirci ve ocakllardan korktuu anlalmaktadr.^3 Gnmzde bu inancn deiik bir ekli olarak, uvaldz, ine, ei gibi demirden imal edilmi aletlerin Alkans'ndan korun-

69 70 71 72 73

A. A. A. A. A.

nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 261; amanizm, s. 171, 172. nan, amanizm, s. 169. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 259; amanizm, s. 169, 170. nan, amanizm, s. 170. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 259; amanizm, .s. 169.

mak amac ile kuUaralmas, bu eski inancn fonksiyon deiimine uram bir biimi olarak yaamaktadr. Yrede Alkans ile ilgili yaplan konuma ve sohbetlerde bu ruhun, fizik yaps, kiilii, yaants, olaanst g ve kudred, yakalanmas ve ar i lerde altrlmas, ocuklar ve sllesi hakknda dikkat ekici olaylar anla tlr. Bu olaylar korku ve heyecan iinde dinlenir. Bu anlatlarda Alkans, olduka esmer, iriyar, gr ve dank kzl salar, ince uzun demirden teek kl etmi elleri, lohusann cierlerini skmeye yarayan ince uzun ve engelli demir parmaklan ile korkun bir grnm arzeder. ri ve dolgun olan gs lerini omuzlarndan geriye doru atarak dolaan bu dii iye, nerede, hangi evde ve ne zaman doum olaynn olduunu veya olacan bilir. Olaanst zellikleri sayesinde bu varln eve giri ve kn herkesin grmesi imknszdr. Ancak tavandaki ayak seslerini, duvarlarn sarsntsn, kapla rn hzla alp kapanlarn ve bir anda oluan sessizlikteki mrltlar orada bulunan herkes grr, duyar, hisseder. Buna ramen lohusa ve ocuk yalnz olduklar zaman bunlarn karsnda btn heybedyle grnen bu kara iye den artk kurtulu midi yoktur. Yrede temas kurduumuz kaynak kiiler den bazlar, kendi akraba ve komu evresinden tanyp bildikleri hanmla rn, Alkans tarafndan cierlerinin sklmesi suretiyle ldrldn beyan etmilerdir. Hatt lohusann aznn kanlar iinde kaldn, sklp gtr len ciere ait kan damlalarnn, cmle kapsna kadar devam ettiini bizzat grenler mevcuttur. Bu hususla ilgili olayn getii yer, zaman ve kii ad ile, lohusay bu hali ile gren dier kiilerin adlar tereddt edilmeden bildi rilmektedir. Alkars'na ait bu inan ve tasavvurlar, Harput'un evresini saran ba ve bahe evlerinde olduu gibi, evre kylerde de btn canll ile ya amaktadr. Alkars'nm fizik yaps ve fonksiyonlar ile ilgili bu inan ve te lakkilerden bir ksm, yreye ait baz matbu eserlerde de mevcuttur.^4 Yrede fizik yapsnda bir deiiklik gstermeyen Alkans'nn, Anado lu'nun baz yerleim birimlerinde, olaanst yetenei sayesinde, deiik e killere de girdii tespit edilmitir. Nitekim. Erzurum efsanelerinde su haline dnerek emeden akp giden bu erir ruhun^S , Kars yresinde kl ekline

74 75

1. Sungurolu, a.g.e., cilt 4, s. 46; Elaz Ansiklopedisi, s. 2561, 2562; F.G. Ksapar mak, Dil Folkloru Asndan Harput Az, stanbul 1982, s. 50. B. Seyidolu, "Gezgin Efsaneler zerine Bir Aratrma - Norve ve Trkiye (Erzurum) Efsaneleri", HI. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1986, cilt II, s. 359.

dnp, lohusaya yedirilen yemein ierisinde kadmm midesine inerek, onun cierlerini skp gtrd inancm gryoruzJ^ Alkans'nm fizik yapsna ait bu ve benzer inanlar, eski Trklerde de tespit edilmitir. Fergana zbeklerinde, dank sal ve kocakar suretinde grnen bu ruh^^, ayn ekliyle Takent ve evresindeki Trklerde de yaa maktadr.^^ Kazak-Krgzlarda kei suretinde grnen, Urenha Trklerinde kei sesi ile baran bu kara iye, yrede de olduu gibi Anadolu'nun hemen yer yerleim biriminde mnltl sesler karp, fena sesle barmaktadr.'^^ Ayrca Krgz-Kazak Trklerinin ilhilerinde, Albast'ya geni yer verildii ni, htt bu ilhilerde lohusann sklp gtrlen cierlerinin geriye iadesi ne ait inanlar da gryoruz.^*^ Yredeki pratiklerle son derece benzerlikler gsteren bu inan, sadece cierin geriye iadesi ile yredeki inanlardan ayrl maktadr. Benzer inanlar Yakut Trklerinde de tespit edilmitir.^' Yrede ssz ve harabelik yerlerde, su kenarlarnda, derin gllerin taba nnda yaad ifade edilen Alkans'nm, ocuklannn, yuvasnn ve kendisine ait bir kabilesinin bulunduuna dair inanlar da vardr. Ayrca bu kara iyenin yakalanarak altrldna da inanlr. Nitekim, Harput'a yaklak 9-10 km. mesafede bulunan Gneyayr Ky'nde, gnmzde 60-65 yl nce yaa yan ve ok sayda hayvan, tarlas, ba ve bahesi olan varlkl bir ailenin, uvaldzla Alkans'n yakalayp uzun yllar en ar ilerde altrd, ky halk tarafndan anlatlmaktadr. Hatt yakalanan bu varln, bir gn ev sahi binin hanmna alayarak, uzun sre yalvarmas ve yedi gbek boyunca ken dilerine hi bir zarannm dokunmayacan bildirmesi zerine, insafa gelen kadnn, bu varln bandaki uvaldz ekerek onu azat ettii, kurtulan Al kans'nm, kadna ve uzun yllar altrld eve dnerek: "Mal mlk elden getmiye Evin zibili de bitmeye" diye dua ile kark bir kargta bulunduu ifade edilmitir. Htt kurtulan Alkans'nn giderek derin bir gle atlad, ancak dier alkanlan tarafndan

76 77

. Elin, Halk Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1988, cilt II, s. 425; "Albast", Trk Ansiklopedisi, cilt II, s. 12, 13. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 261; B. Seyidolu, "Gezgin Efsaneler zerine Bir Aratrma - Norve ve Trkiye (Erzurum) Efsaneleri, "III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1986, cilt II, s. 360. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 261. A. nan, amanizm, s. 172. A. nan, amanizm, s. 169. A. nan, amanizm, s. 171.

78 79 80 81

kabul edilmeyerek boulduu ve suyun zerinin kan haline dnt, yre halkmm ifade ve inanlar arasndadr. Yrede Alkans doumun olmad zamanlarda da kiioluna zarar ver mek Ahrlara besmelesiz olarak balanan veya, yemi, suyu besmelesiz ola rak verilen atlara ve ineklere de musallat olur. Adann yelesini ve kuynunu rdkten sonra zerine binip, akamdan sabaha kadar drtnala koturarak onlar kan ter iinde brakr. Yre halk atn terli ve yorgun, yelesi ile kuyru unun rlm olmasndan, veya inein terli ve bitkin grnmnden tr bu hayvanlarn Alkans tarafndan binildiine hkmeder. Yreye ait btn bu inan ve pratiklerde Alkans'nn; doumu zorlatran, ailenin gelime ve oalmasn engelleyen, baz hayvanlara eziyet ederek on larn kuvvet ve bereketlerini azaltan, efsanev grnm ile konuan, duyan, hisseden, ailesi, yuvas, kabilesi bulunan, yakalanp gcnden istifade edi len, demir ve buna ait alederden korkan, yapsnda kiiolu iin hastalk, korku ve lm gibi ac ve zdrap unsurlarn tayan erir bir ruh olduunu tespit ediyoruz. Bu inanlar, yukarda ayn veya benzer rneklerini verdii miz gibi eski Trklerde de tespit olunmutur. Ayrca Azerbaycan Trklerin de "Hal" ad verilen bu kara iyenin, yrede tespit ettiimiz ekliyle lohusalara zarar verdiini, ahrlara girerek atlarn yelesini rdkten sonra bunlara binip dolatm gryoruz.^2 Altayl Trk boylarnda bu ruhun, Erlik'in ma iyetinden birisi olduuna inanlr.^3 Tuba (Urenha) Trklerinde bu varln kayalklarda ve kumsal yerlerde yaad bilinmektedir.^^ Ayn inanlar Kazan Trklerinde de tespit edilmidr.^^ Alkars'na ait inanlar, Bakurtlarda^6 ve Kara Krgzlarda da mevcuttur.^^ Kbrs Trklerinde "alanas" veya "alperisi" ad ile bilinen bu ruhun cad surednde tavsif edildiini gryo ruz.Tarihten nceki dnemlerde Alkans, yapsnda koruyuculuk ve kurtancdk unsurlarn tayan ve ate/od iyeleri ile ilikili grlen hami ruhlardan birisi olduu, zaman ve mekn iinde kstrlen bu ruhun, kara iyeler zm resine katld hususunda grler mevcuttur.^^
82 83 84 85 86 87 88 89 E. Ahundov, a.g.e., s, 502. A. nan, amanizm, s. 170; Makaleler ve ncelemeler, s. 261. A. A. A. A. nan, amanizm, s. 172; Makaleler ve ncelemeler, s. 261, 262. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 260. nan. a.g.e., s. 260. nan, a.g.e., s. 262.

E. Saraolu, "Kbrs'ta Doumla lgili Gelenek - Grenek ve nanmalar", III. Millet leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt 4, s. 335. A. inan. Makaleler ve ncelemeler, s. 263, 264; Y. Kalafat, a.g.e., s. 27.

Gnmzde Alkans'na ait yaamakta olan inan ve pratikler, Trk inan sisteminde varl tespit olunan kara iyelere ait inanlarn birer devam niteli indedir. 2. Kamos: Yrede tespit edilen hususiyetleri ile kara iyeler zmresine dahil ^ebileceimiz bir dier varlk da "Kamos" ad ile bilinen erir bir ruhdur. Bu ruh, evde, tarlada, ba ve bahede, tek bana kalarak uyumak zere olan kiilerin zerine arl ile ker. Bu yolla kiinin korkup, arplmasna dayal bir takm hastalklar verdiine, veya kiiyi bomak suretiyle ldreceine ina nlr. Kamos zellikle geceyi ve onun karanlk lemini sever. Bu ruhun fizik yaps hakknda birbirini tutmayan tasvirler ve buna bal inan ve tasavvur-* 1ar da mevcuttur. Kamos'un, bazen banda prk (brk)' olan iri-yan bir insan eklinde grnd, bazen kara bir kediyi andrd, baz hallerde ise, yine banda prk olduu halde, iki kar boyundaki insan suretine girerek geldiine inanlr. Kiiye zarar vermek iin gelen bu mehul varln, kar d ayak seslerini, kedi sesini andran mrltlarn henz uyku haline geme mi olan kii, duyup, hissettii halde hi bir davranta bulunamaz. Byle halkrde kiinin, kannn ekildii, damarlarnn kuruduu ifade edilir. Yre de ayrca bu kara iyenin brkn almay baaran kiinin elinde bu baln, arlnca altn olacana dair inanlar da vardr. Bu inan ve tasavvurlarda kamosun, deiiklik gsteren fizik yapsnn yannda, onun gerek kiiliini ortaya koyan, ahsna ait yap ve fonksiyon larn da tespit ediyoruz. Nitekim baz hallerde olduka ufak-tefek olduu mahade edilen madd yapsna ramen, sahip olduu kuvvet ve kudret un surlar ile kiiolunun zerinde brakt "manev arln" tesiri, gnlerce, aylarca srer. Dolaysyla kiinin salna zarar vererek, onun ar hastalk lara yakalanmasna, hatt lmesine sebep olur. Kamos bu kiilii ile bize eski Trk inanlarnda tespit edilen Krms' hatrlatmaktadr. Nitekim, Erlik'in maiyetinden olup, kt ruhlar zmresinden saylan krmsler de, yine kiioluna muhtelif hastalklar vermek, onlann ruhlarn alarak yeralt dnyasnn karanlk lemine gtrmekle grevliydi.^O Keza, gecenin karan lk lemini seven Kamos, bu zellii ile, yeraltnn karanlk dnyasn mes ken edinmi "tkerler", "yaman zltler" ve "aynalar" ile mterek yaayan krmslerle^' benzeip btnlemektedir. Ayrca "Kamos", kavram olarak getirdii ses ve tad gnlam itibariyle de "Krms" kavram ile bir benzer lik arzeder. Tespit edilen bu zelliklerinden tr Kamos'un, Krms'le ili90 91 A. inan, amanizm, s. 39. Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976, s. 84, 85.

i<ili olabileceini sanyoruz. Ayrca yrede kullanld gibi, Anadolu'nun muhtelif yerleim birimlerinde de yaad bilinen "zerime kbus kt" ifadesinde "kbs"^^ kavramnn da bu gr ierisinde mtalaa edilebilece i kanaadndeyiz. Yrede Kamos tarafndan verildiine inanlan hastalklarn tedavisi iin ocaklara ve muhtelif ziyaret yerlerine gidilir. Eski Trklerde bu tr hastalk larn tedavisi kamlarn aracl ile yaplmaktayd .93 Eski Trk inanlannda krmsler, hayatta iken gnahlar sevaplarndan daha ar basan "cedd-i la" rhlanyd.^^ Dolaysyla yrede tespit edilen Kamos'la ilgili inan ve pradkler, cedd-i la ruhlarna ait bu inanlarn, fonk siyon deiimine uram biimleri olarak yaamaktadr. C. GK VE YER YELER a. Gk yeleri: 1. Gk / Felek yesi : Yrede yaptmz kaynak ve alan aratrmala rndan elde edilen bilgi ve malzemeye gre, gkle ilgili inan ve pradklerin genellikle "felek"^^ kavram etrafnda merkeziletii grlmtr. Yredeki halk inanlarnda felek, baz hallerde dorudan doraya "gk" anlamnda kullanld halde, bazen de yap ve mahiyed bilinemeyen bir kudret olarak tasavvur edilir. Buna ramen, sz konusu ikinci anlam ile felek; gren, duyan, konuan'^6^ evi-bark olan, oca tten ve ele avuca smayan^^ canl
92 93 94 95 96 Kal')is ( : Uykuda basan arlk, karabasan. Bkz., F. Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Ankara 1970, s. 573. A. inan. Makaleler ve ncelemeler, s. 429. A. inan. Fski Trk Dini Tarihi, s. 105. Felek ( liiJ- ) : Gk yz, sem. Bkz., F. Develliolu, a.g.e., s. 305; GenL bilgi iin bkz., Trk Ansiklopedisi, "Felek", cilt XVI, s. 202, 203, "Gne ddm gne d,tm Glgeden gne ddm Felek gzn kr olsun Dediin gne ddm Drtlkteki "gzn" ve "dediin" kavramlar, felein canl bir varlk olarak ahslandnldgm gstermektedir, Bkz,, F. Memiolu, Harput Ahengi, stanbul 1966, s. 20; S. Sa ati, "Harput ile Kerkk Yresi Halk Edebiyat rnleri Arasndaki Benzerlikler", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 322. 97 "Kahbe felek girmez ele Komaz derdim eksile Ocamda ate yanar Ate tutmaz kz olur! Bkz., F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 115.

ve kudretli bir varlktr. Bu varlk, kiiolunu grd, duyduu, onun mura dn bildii ve doumundan lmne kadar hayatnn her merhalesinde onu yaknen takip ettii halde, kendisi hi bir zaman ona grnmez. Yrede "Ah felek ah" diyerek ac ve zdraplann ortaya koyan kii, iine dt her trl kaza ve belnn, hastaln, yoksulluun, felaketin, lmn^^, kar ki iye verilen huzurun, refahn, maln, mlkn, servetin, nihayet "aslan kedi ye boduranm"^^ msebbibi olarak grd felein yapt, bunca ktlk ler karsnda acizdir, aresizdir. Bu kudretli varln zulmne kar direnme gcn kendinde bulamayan kii, ona "zalim" ve "kahbe" sfatlarn ykle mekle ayrca, "Felek evin yklsn", "Felek gzn kr olsun", "Felek oca n snsn" gibi karg (beddua)lar yapmakla yetinmektedir. Bu inanlarn dnda yrede, gkle ve onun ortaya koyduu fonksiyon larla ilikili birtakm pratikler daha vardr. Mesela, baharn gelmesiyle gkte ki ilk grleme sesini duyan yre halk, ellerini vcutlarnn kol, bacak, gs ve srt blgelerinde svazlayp, dolatrrlar. Bununla o yl vcutta hi bir a rnn, ac, sz ve hastaln olmayacana, vcudun din, kiinin salkl bir yl geireceine inanrlar. Ayrca, bu ilk grleme sesinin duyulmas ile kii olu kble ynnde srtn bir duvara dayayarak, "Belim demr, bam da" szn syleyip, bann zerine doru kaldrd bir ta parasn geri ye doru frlatr. Bununla, uurlu, salkl ve bereketli bir yln tamamlana cana inanlr. Harput'ta nisan yamurlar, bolluk ve bereketin sembol olarak deerlen dirilir. Tabiata bereket ve canllk veren ot ve dier bitki tohumlarnn, nisan yamurlar ile birlikte gkten yeryzne doru savrulup dkldne inanan yre halk, kendisi iin mehul gibi grnen gk', bu inanlarla farknda ol madan ululatrmaktadr. Yrede konu ile ilgili bir dier pratik de, afat olarak nitelendirilen ve tar laya, baa, baheye zarar verip, hayvanlarn telef olmasna sebep olan dolu98 "Dalar tama felek Dner bama felek Akbet ku kondurur Mezar tama felek" Bkz., F. Memiolu, a.g.e., s. 66; F.G. Ksaparmak, Dil Folkloru Asndan Harput Az, stanbul 1982, s. 32. "Felek bana ne hal ettin Yaktn beni kl ettin Gittin kadir kymet bilmez Bir namerde kul ettin! Bkz., F. Memiolu, a.g.e., s. 115.

99

nun, yamaya balamas ile birlikte, nne bir demir paras atlr. Bununla yaan dolunun dindirilip, durdurulacana inanlr. Bu pratikte gkten gelen felketin, yapsnda koruyuculuk ve kurtarclk unsurlarn bulunduran "demir"in, kudredyle kaldrld inancn gryoruz. Gnmzde yrede olduu gibi, Anadolu'nun hemen her yerleim biri minde nazardan korunmak iin alnan bir tedbir olarak kullanlan nazar bon cuklarnn, mavilii ynyle, gkle ilikili olduu, gk'n renginin ise eski Trklerce kutsal sayld bilinmektedir.'00 Tesbit edilen bu pradklerde "felek", her ne kadar "gk" anlamna geliyor ve bu ekilde tasavvur ediliyorsa da, temas kurduumuz kiilerin bu konuda muhtelif inan ve telakkilerinin olduunu grdk. Dolaysyla felee, "koru yucu ve kurtarc" olmaktan ok, "Kiinin muradn gznde koyan", "onu ac ve zdraplar iinde dertten derde dren" canl, kudretli fakat zalim bir iye olarak inanldn tespit ediyoruz. Eski bir Trk iirinden al nan u drtlkte: "Tengri ajun trtti .Yulduzlar erkeib rt edh tezginr Tn kn ze yrgenr" "Tanr Acun yaratt Yldzlar sralanr Felek uurlu dner Gece gndz rter"'O'

Felek'02 jn dnnn uurlu olarak nitelendirildiini gryoruz. Buna ramen, efsanev bir Trk hakan olarak kabul edilen Alp Er Tonga'nn, l mne ait sagudan alnan u drtlkte ise: "Alp Er Tonga ldi m siz ajun kald mu dlek in ald mu Emdi yrek yrtlur"' 03 "Alp Er Tonga ld m? Kt dnya kald m? Felek cn ald m? imdi yrekler paralanyor. ' 04

Felein, c alan korkutucu bir iye olduu inanc tespit edilmektedir. Demek oluyor ki felek, "zalim" ve "kahbe" olmasna ramen yapsnda
100 101 102 H. Tanyu, slamiyetten nce Trklerde Tek Tanr nanc, s. 134; Y. Kalafat, a.g.e., s. 27, 28. B. gel, Trk Mitolojisi (lOOOTemel Eser), ciltli, s. 131. Felek hakknda geni bilgi iin bkz., H. pekten, Fuzul (Hayat, Edeb Kiilii Eser leri ve Baz rlerinin Aklamalar), Ankara 1973, s. 159, 160; H. Tolasa, Ahmet Paa'nn iir Dnyas, Ankara 1973, s. 424 - 426. D i v a n L g a t ' i t T r k , c i l t l , s. 41. T.-Tekin, "Karahanl Dnemi Trk iiri", Trk Dili, say 409/Ocak 1986, s. 105. Fark l bir aklama iin bkz., A. Caferolu, Trk Dili Tarihi, stanbul 1974, s. 44.

103 104

"uur" unsurunu da tamaktadr. Bugn yrede, kiinin ans, talihi dnd anlamnda: "felek yzne gld" ifadesine rastlyoruz ki, Trk inan siste minde de "gk rann dn, kiioluna iyi ve kt talih getiriyordu. "Ni tekim Trkler slmiyetten sonra da talih ve kaderlerinin neticesini "felein bir oyunu" olarak telakki ediyor ve bu ekilde inanyorlard.'^5 Bu tespitlerde izah gerektiren olduka girift bir mesele ortaya kmakta dr ki o da, Trk mill kltrnn unsurlar ierisinde anlam olarak ayn ve fakat tad yap ve fonksiyon itibariyle birbirinden tamamen farkl bir zellik arzeden Telek ve gk'n "esasta birbirlerinden ayr bir iye olup, olma dklar hususudur. zerinde altmz inan ve pratikler felein, koruyucu, kurtarc ve ayn zamanda zulmeden bir iye olduunu aka ortaya koymak tadr. Ancak, felek "gk" anlamnda tasavvur edildii zaman, "gk" Trk inan sisteminde hi bir zaman bah bana bir ruh olarak dnlmemitir. Nitekim gk, ata ruhlar ile beraber, "ann tst" ad verilen semav ruhlar, sahip olduklar hususiyetlere gre muhtelif katlarnda bulunduran' ve bu zelliinden tr de kutsal addedilen, snr belirsiz, ucsuz-bucaksz bir kubbe olarak dnlm ve byle inanlmtr.Keza, asl yaratc ve esiz kudret sahibi olan "Bir Tengri" gn katlarnda bulunan gnein ve yldzlarn da tesinde "zeliksiz" ad verilen ykseklerin yksei olan son suzluktayd.'0^ Bu snrsz, kutsal mavilik, eski Trke'de "kalk" ad ile anlyor ve stmzde grlen havadan daha farkl bir zellik arzediyordu.l09 Eski Trkler, gne, ay ve yldzlarda olduu gibi, gk grlts, imek ve yldrmda da bir takm gizli kuvvederin mevcut olduuna inanm ve bunlar da birer ruh olarak telakki etmilerdi."*^ Nitekim gklerde kudret sa hibi olan "lgen" gk grltsn oluturup, yeryzne yamuru ve doluyu gnderiyordu.'" Dolaysyla Sagay Trkleri, en muhteem din ayinlerini "Gkkurban" ad verilen merasimlerde icra ederlerdi."^ M.S. 450 yllarn-

105 106 107 108 109 110 m 112

B.gel,TrkMitolojisi, ciltli, s. 131. A. inan. Makaleler ve ncelemeler, s. 414. H. Tanyu, a.g.e., s. 131. H.Tanyu, a.g.e., s. 134. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 140; A. Dilaar, Kutadgu Bilig ncelemesi, Anka ra 1972,5.76, 118, 119, 120, 126. 127, 130; H. Tanyu, a.g.e., s, 134. 1. KatesoluTrk Mill Kltr, s. 289. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 78. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 52.

da, Orhun ve Volga Nehirleri arasnda byk bir kavimler topluluu olutu ran Kao-larn, be byk gruptan teekkl ettirdikleri bir merasimde, ge kurbanlar sunduklarn gryoruz.' Bugn yrede tespit edilen inanlar ve pratikler, sz konusu eski Trk inanlarnn esas mahiyetleri unutulmu, pratik alanlar deimi biimleriyle yaayan izleridir. 2. Gne ve Ay yeleri: Gne ve ay ile ilgili inanlar, yreye ait efsane, tekerleme, masal, deyim, dua, karg ve bilmecelere kadar girmi, hatt gnmzde kiiolunun gn lk hayatta ortaya koyduu birtakm pratiklerde de yaama imknn bulabil mitir. Bu inan ve pratiklerde gne kz, ay ise erkekdir. Anne ve babasn kay betmi bu iki ksz kardeten ay, gecenin karanlk, ssz ve rktc grn mnden tr kardei gnein, kt kiilerce karlabileceini veya bu ssz atmosferden korkabileceini ileri srerek ona gndz dolamasn tledii, gnein ise bunu kabul ettii anlatlmaktadr. Eski Trklerde genel olarak "gne ana" ve "ay baba" deyimlerine rasdyoruz."^ Semnn yedinci katn da "kn ana", altnc katnda ise "ay ada" oturmaktayd. Trk mitolojisin de ay erkek, gne ise diidir."^ Yakut Trkleri, gne ve ay yrede tespit olunan ekliyle, iki karde olarak telakki etmi ve inanmlard."^ Yrede gnein douu ve bat esnasnda uyumak veya doan gne klarnn kiinin zerine dmesini beklemek ho karlanmaz. Kiinin gne domadan evvel uyanmas ve o gnk ilerine sarlmas gerekir. Zira stne gne doan kiiden hayr gelmeyecei, evinden-barkndan ve o gnk iinden "gnn bereketinin gidecei" ifde edilir. Keza, gnete s nan su ile banyo yapmak, bu su ile ocuun kirli bezlerini ykamak, ocua ait amarlar gn (gne) de kurutmak, kiinin veya ocuun hastalanaca inancndan kaynaklanan uyulmas gereken yasaklardr. Grlyor ki bu pra tiklerin znde, kiinin farknda bile olmadan gnee kar besledii sevgi ve hrmet duygular yatmaktadr. Nitekim, Hunlarn gnee, aya ve gky113 114 115 116 117 B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 11, s. 169. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 169. W. Radloff, Sibirya'dan (ev: A. Temir), stanbul 1956, cilt II, s. 10; Sibirya'dan Semeler (ev; A. Temir), stanbul 1976, s. 219, 275, 277. B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, cilt I, s. 131. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 170.

zne sevgi ve sayg gsterip bunlar kutlulatrdklarn in kaynaklanndan elde edilmi bilgilerden reniyoruz.'' ^ Trk hayatnda ktlklerle savap huzur ve bereketi temin eden gnein varlna hrmet gsterilmesi ve onun "koruyucu" bir iye olarak telakki edilmesi, Tengri'nin ona verdiine inanlan olaanst niteliklerinden ileri geliyordu.' Gnee ve aada gsterecei miz misllerde de grlecei gibi, aya kar gsterilen bu kutsiyet, Maniheizm dinini kabul eden Uygurlarda ok daha ileri bir merhaleye gtrlmt. Nitekim bir Uygur ilahisinde: "Krgme kn tengri Siz bizni kzeding Krngme ay tengri Siz bizni kurtganng "Gren Gne Tanrs Siz bizi koruyun ! Grnen Ay Tanrs Siz bizi kurtann!'20

Gnein ve ayn "koruyup", "kurtaran" birer Tanr olduuna inanldn gryoruz. Ayrca Uygurlarn Altun Yank (Suvarnaprabhasa) adl eserin den alnm u msralarda: "Kn Tengrining yaruk ngsz bolt rtmi teg" "Gn Tanrnn Renksiz oldu Snme"'2'

Gnein, Tanr'dan ayr olarak telakki edildiini ve ancak onun oldu u inancn tespit ediyoruz ki, Trk hayatnda gnein ululatrlp kendisine sayg gsterilmesi bu ana kaynaklara dayanmaktadr. Bugn aratrma yaptmz yrede 7-12 ya grubu arasndaki ocuklarn, souk ve bulutlu havalarda hep bir azdan syledikleri ve bu an, byle bir havada bizzat tespit ettiimiz tekerlemede: "Bulut get, gne gel Ayran ekmek ye de gel Kzn tandura dm Olun bucaa.... m Bir top ate al da gel" ifadeleri yaamaktadr. Bu tekerleme, muhtevasnda gne ve ksmen de atele ilgili ok nemli inanlar saklamaktadr. Nitekim getirdii ses, tad his, dnce ve inan unsurlar ynyle kamlarn, muhtelif trenler sra118 119 120 121 M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, stanbul 1977, s. 377; B. gel, Trk Mito lojisi, cilt 11, s. 168. Y.Kalafat, a.g.e., s. 30. T.Tekin, "slm ncesi Trk iiri", Trk Dili, (Trk iiri zel Says), say 409, cilt l. Ocak 1986, s. 9. T.Tekin, a.g.m., cilt 1, s. 38, 39.

smda syledikleri dualar hatrlatmaktadr. Bu tekerlemede "gne" madd ve manev yapsyla; gren, duyan, acyan, seven, olu-kz, yemesi-imesi olan "koruyucu" ve "kurtarc" bir ana olarak telakki edilmektedir. Balangtaki inanlarda olduu gibi, burada da gne, koruyucu vasfndan tr bir iye mevkiindedir. Bu iye ayn zamanda "tandr", "bucak" gibi madd unsurlarn bulunduu bir meknda yaamaktadr. Trk inan sisteminde semav ruhlar zmresinden, olup, ayn zamanda kiiolunun yeryzndeki muhafzln yapan "suyla", "ay knn krkn" (ayla gnein krpnts) olarak adlandr1,1.122 yg grevini ifa iin srekli olarak yeryznde bulunurdu.'^3 Yrede temas kurduumuz yaklak 65-70 yandaki kiiler, ocukluk alarnda gne ve ay tutulmalarna kar ellerine birer teneke olarak grl tler kardklarn, byklerin ise davul alp, havaya silh sktn, bunun la gne ve ay tutulmalarnn nne geildiini, ancak bu davranlarn g nmzde pek kalmadn ifade etmilerdir. Yre halknn hafzalarndan silinmek zere olan bu pratiklerin menei, eski Trk inanlarna dayanmak tadr. Altay Trkleri, ay tutulmas karsnda "yine yelbegen ay yedi" diye rek, bu hadiseyi yedi bal devin ay yemesine balyorlard.'24 Yakut Trk lerinde ayn hadisenin kurtlar tarafndan yapldn gryoruz.' ^5 Orta Asya ve Sibirya'da ayn, kutsal hayvanlar tarafndan karlarak paralanmas inan c yaygnd.'26 Muhtelif Trk zmrelerinin inanlarnda ay ile gnein s rekli olarak kt ruhlarla mcadele iinde bulunduklar tespit olunmutur. Keza, ay ve gne tutulmasnn sebebi, bu mcadelede ayn ve gnein kt ruhlar tarafndan karanlklar dnyasna gtrlmesine balanyordu.'27 Bugn gneli bir havada yamurun yamasn, "tilkilerin dn" olarak nitelendiren yre halknn bu inanc, ayrca Kars ve dr yresinde ayn iklim olaynn "gurt balalyr" .(kurt yavruluyor) inanc ile deerlendiril mesi, sz konusu eski Trk inanlarnn yaamakta olan izleridir. almamzn ilgili blmnde de akland gibi, kutsal gecelerde da rya karak ay nda glgesini tedkik eden kiilerin, glge zerindeki ba larn gremedikleri zaman o yl iinde leceklerine inanmalar, ay iyesi ile ilgili eski inanlarn bir devam niteliindedir. Ayrca el zerindeki siyillerin yok edilmesi iin, birbirini takip eden aramba gecesi, gkteki aya baka rak;
122 123 124 125 126 127 A .nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 415; Eski Trk Dini Tarihi, s. 83. A. nan, amanizm, s. 34. B.gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 178. B.gel, a.g.e., cilt II, s. 178. B.gel, a.g.e., cilt II, s. 177. A. nan, amanizm, s. 29; Y. Kalafat, a.g.e-, s. 31.

"Ay seni ho grdm Siil yerin bo grdm Ay seni ho grdm Bedir yerin bo grdm! tekerlemesini syleyip, eller zerinde bulunan siyillerin el ile svazlandktan sonra yok olacana inanlmas da yine ayn inantan kaynaklanan davran lardr. Yrede gnein normal grnmnn dnda, plak gzle grlebilecek tarzda krmz bir renk almas, yakn bir tarihte kan dkleceine, byk bir savan olacana, seferberliin iln edileceine ve memlekette ktln bagstereceine bir iaret saylmaktadr. Gece ayn etrafnda kl bir dairenin (hle) grnmesiyle, ertesi gn havann yamurlu; hamile kadnn aya baktnlmas ile de doacak ocuunun gzel ve parlak olacana inandmas, Trk inan sisteminde kamlarn ayna ile fala bakmalar inan ve pratiinin devam eden izlerinden baka bir ey deildir. Nitekim, Altay efsanelerinde gne ve ay birer "toli" yani ayna idi.'28 Kamlar fala bakarken, dnyada olmu ve ola cak her trl hadiseleri ay ve gnein birer sembol olduuna inandklar ay naya bakarak aklamaya alrlard.'29 Bugn gece aynaya bakma yasa nn sebebini "krk kzn bahtnn balanmasna" balayan yre halk bu inan ve pratiin asl sebebini unutmu ekliyle yaatmaktadr. Tunguzlarda kamn cbbesinde bulunan ayna, onun baka lemleri grmesine, ruhlar bir araya toplamasna yardmc oluyordu.'30 Buryadarda "toli" ad verilen ve lm ata ruhlar ile temas kurmak iin kamlarn boynuna aslan veya hrka nn n yahud arkasna dikilen maden aynalar bulunurdu.'^' Altay, Kazak, Yakut, Krgz ve Bakurdann kamlarna ait davul ve cbbelerinde koruyucu bir sembol olarak ay ve gne motiflerini gryoruz.'32 Bugn yre halknn az zelliklerinde canl bir ekilde yaayan; "Gn grp murad almyasm", "Zalim herif yavruma bir gn gstermedi", "Gzn aydn olsun", "Aydnlk iinde olasn" gibi, sz, dua ve beddua larda bulunan; acnma, yaknma, kin, nefret, refah, huzur ve mutluluk gibi ta mamen iyi ve kt davranlarn tesiriyle oluan duygularda, sylenen szn derinliine nfuz etmi olan , aydnl ve onun asl kaynan grme-

128 129 130 131 132

B.gel, Trk Mitolojisi, cilt 11, s. 171. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 109; P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folk loru, stanbul 1984, s. 101. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 268, 269. M. Erz, a.g.e., s. 269. G. ney, "Tek ve ift Bal Kartallar", Malazgirt Armaan, Ankara 1972, s. 170.

mek mmkn deildir. Nitekim, Uygurca yazdm Ouz Kaan destanmda geen; "Ay han'm gz aydm oldu, bir erkek oul dourdu"'33 ifadesi, "ko ruyucu iyesi" inanc ile sylenmi olup, yredeki ifadelerle btnlejnektedir. Trk inan sisteminde, koruyucu birer iye mevkiinde olduklar anlalan gne ve ay ile ilgili inan ve pradklerin, deiik ekilde de olsa, yre halk nn hayatnda devam etmekte olduunu gryoruz.' 34 b. Yer yeleri 1. Ta, Kaya, Tepe ve Da yeleri: Trk hayatnda, yapsnda baz gizli gleri bulundurduuna inanlan ve bu hususiyederinden tr de ululatrlan bir takm talarn, baz kayalar ile yksek da ve tepelerin mevcudiyed bilinmektedir. Yrede bu trden saylacak talara, kayalara ve yeryz yksekliklerine rastlanlmtr. Sosyal ve kltrel hayatn belirli zaman dilimlerinin iinde kiinin duygu, dnce ve davranlarna yn veren, muhtelif pradklerde kut siyet kazandrlm talar, kayalar ile ulu dalar; kiiolunun hastalklardan ifa bulmasna, refah, saadet ve mutluluunun artmasna, i hayatnda baar gstermesine, aile iindeki huzuruna, oluk-ocuk sahibi olmasna, evinde, barknda, ba ve bahesinde bolluun berekedn oalmasna, kapal bahtnn almasna, grnmez kaza ve belnn define vesile olan ve yapsnda gizli kuvvet ve kudret unsurlarn tayan varlklar olarak telakki edilmektedir. Yrede ad geen bu kutsal varlklarn kuvvetine, tesir gcne inanmayanla rn balarndan bir kaza ve belnn geeceine veya arplacaklarna dair inanlar da mevcuttur. Yrede yaptmz aratrmada, byk bir kaya parasnn, dan uygun bir yerine kaymas neticesinde oluan ve farkl yerlerde bulunan ayr de likli ta grp, fotoraflaryla da tespit ettik. Bunlardan birincisi Harput'a yaklak 1 km. mesafede, Hseynik Ky'nn hemen st tarafnda, tepeler zerindeki kayalklardadr. kinci delikli ta Harput'a 2 km. mesafede Sugz mevkiindeki tepeler zerindedir. Olduka byk olan bu delikli tan nnde, "ekme Baha'ya Ho Geldiniz Ruhuna Fadha" ibaresinin yazl ol duu bir levha bulunmasna ramen, evrede herhangi bir trbe veya mezara rastlanmamtr. nc delikli ta ise yre halknca "Dilek Ta" olarak ad landrlmakta ve Harput'a yaklak 3,5 km. mesafede Yedigz mevkiindeki
133 134 B.gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 131. A.Buran, "Eski Trk Gelenek ve Greneklerimizin Frat Havzasndaki l/lcri". Belge lerle Trk Tarihi Dergisi, say 12, 1986, s. 43.

kayalklarda bulunmaktadr.Dertlerin halli, dileklerin kabul iin bu talan ziyarete gelenler, belirli usl ve esaslarla talarn iinden geer, evresini do lar, uygun duvarna ta yaptrrlar. Keza; kurban kesme, sa mahiyetinde bez ve iplik balama, para ve amar brakma inan ve pratiklerine de rast lanr. Yrede nadir bulunan ve "sabr ta" olarak bilinen yumurta bykln de bir ta vardr. Yapsnda, "sabr, diren ve kurtarclk" unsurlann tayan sz konusu taa, yre halk; tahamml edilmez derecedeki dertlerini, ac ve zdraplanmn kaynaklarn, bunlann sebeplerini anlatarak, srlarn bu tala paylarlar. Bu tan, kendisine anlatlanlardan tr adamas ile tahamml edilmeyen dertlerin arln, dayanlmaz aclarn bykln grp, sr sahibinin sabr ve diren kazanacana inanrlar. Bu inan yrede deyim ha line gelmi "sabr ta olsa atlard" ifadesinde btn canlh ile yaamak
tadr.'35

Yrede akmak ta ile yzdeki bulunan yaralarn, azda kan uuklarn tedavi edildiine inanlmaktadr. Ancak, bu ta kullanan kiilerin mutlaka denizi grmeleri ve tedavi ilemine balarken de defa: "Gara Denizi grdm Gara sardan gelim Gara hisara gidim Adm gara Ehmet Ykm gara sakz" tekerlemesini sylemeleri arttr. Bu tekerlemenin her msrasnda bulunan ayrca, Trk Halk Edebiyat'nn muhtelif nazm ve nesir trlerinde olduu gibi, folklorumuzda da genellikle acnn, gecenin, zulmetin, yoksulluun, uursuzluun, korkunun, ktln, irkinliin, ihtiyacn ve inanszln sembol haline gelen "kara" kavramnn, eski inanlardaki gne ve ay tutul masna sebep olan "kara iyeler"le'36 nemli bir ilikisinin olduu kanaatin deyiz. Zira ocaklnn, bu tekerlemeyi sylemekteki esas amac, tedavi sra snda erir ruhlar artmak, hastaln asl sebeplerini uzaklatrmak, onlarn tedaviye engel olmalarn nlemek inanc ile almak istedii bir ted birdir. almamzn ilgili blmnde ayrntl olarak aklamalar yaplan pra tiklerde de grlecei gibi; lnn kaldrlmasna mteakip yatana ta ko135 136 Y. Kalafat, a.g.e., s. 37. Z. Gkalp, Trk Tresi. (Haz: H.Dizdarolu) Ankara 1976, s. 73-77; Y. Kalafat, a.g.e., s. 31.

nulmas, l evinden kan kiinin bir tan zerine oturmas, gece vakti ie riye alnan kazann iine ta konulmas, "belm demr bam da" sz nn sylenmesi; ulu ve bilge kiilerin trbe ve mezarlarndan alnan talarla yamurun yadrlmas; trbe, mezar ve kutlu su kaynaklarnn "msait du varlarna ta yaptrlmas gibi yreye ait inan ve telakkilerde, balangta tan kutsiyeti ile ilgili inanlarn, muhtelif pratikler iinde hayat bulan dei ik ekilleridir. Harput'ta kayalarla ilgili inanlar da mevcuttur. Nitekim, halk tarafndan "eyer kaya" ad ile bilinen ve ekil olarak da gerekten bir at eyerini andran byk bir kaya paras vardr. Harput'a yaklak 3 km. mesafede bulunan bu kayann zerine belirli gnlerde veya yedi defa inip-binen ocuksuz ha nmlarn ocuklarnn olacana, baht bal genlerin ise bahtlarnn alaca na inanlr. Ayrca Harput'a yaklak 6 km. mesafede Ozan balan ad ile bilinen bahelerden birisinde, olduka byk bir kaya paras vardr ki, yre halknca kutsal addedilmektedir. "Ziyaret ta" ad verilen bu kaya parasn dan belirli gnlerde seslerin geldiini, baz gecelerde ise klarn yandn grenler, duyanlar ve buna inananlar vardr. Yrede ulu dalar, kutsallatrlm tepeler de mevcuttur. Harput'a 6 km. mesafede "Muzdafr (Muzaffer) Baba Tepesi", Harput'a yaklak 7 km. me safede Ankuzu/Anguzu/Aynu'l-guzat (Gazilerin gz) adndaki bir ulunun'37 ad ile anlan "Anguzu Baba Da", ayrca Keban'da "Seftil Tepesi", Aaakmak Ky'nde "Ziyaret Tepesi", Takesen Ky'nde ad belirsiz kutsal bir tepe. Baheli Ky'nde "Karck Tepesi", Nimri Ky'nde yine adi belirsiz ykseke bir tepe, ile Baskil'in Sanduk Ky'nde bulunan ulu bir da, yre halknca kutsal saylmakta, ziyaret edilip Tanr'ya kurbanlar kesil mektedir.'38 Grlebilen baz tepelerin banda, bir veya iki aatan baka herhangi bir trbe, yatr veya mezara rastgelinmemitir. Ancak, Anguzu Baba Da'nda, evresi ta duvarla evrili bir trbe bulunmaktadr. evrede kurban kesildiini gsteren kan izlerine de rastlanlmtr. Trk halk iirinin hemen her devresinde bazen yakn bir dost, bazen gl bir dman olarak ahslandrlan dalar; kan, snmann, engelin, hrriyetin, yurdun - yuvann sembol haline gelmitir. M. Karada halk iiri nin anlam derinliinde varln koruyan bu duyu ve dncelerin sebepleri

137 138

M. Cnbur, "Frat Havzas Etnografyasnda Anadolu Gazilerinin Yeri", Frat Havzas H. Folltlor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s, 81. A. l^urai, "Frat Havzasnda Eski Trk Gelenek ve Grenekleri", Frat Havzas Foiiilor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 36, 37.

balangtaki inanlara kadar uzanmaktadr, diyor.'39 Bugn Harput'lunun syledii bir halk trksnn: "Kar m yam u Harput'un bana Kurban olam toprana tana" '^0 msralarnda bu inan ve dncelerin yaadn gryoruz. Yrede ta, kaya, tepe ve dalara ait btn bu inan ve pratiklerde ad geen varlklarn; korama, kurtarma, diren verme, srlar paylama, dilekleri kabul etme ve gerekletirme, uur, bolluk ve bereketi salama gibi bir takm kuvvet ve kudret unsurlarna sahip olduklarn gryoraz ki bu ve ben zer pratiklerin esas kayna, eski Trk inan sistemine dayanmaktadr. Nite kim, Trklere ait yaratl efsanelerinde ta ve kaya, kiiyi; kurtaran, korayan, barndran, kuvvet ve kudrete sahip kutlu bir varlktr.'4' G destannda "Kutlu Da"n paralanndan sonra, lkede felaketin balad ve Uygurlarn daldn gryoraz.'^2 Dokuz Ouzlarn inanlarnda, gk ten inen nur stunun "yeimden" kudu bir kaya oluturduu tespit edilmi tir.'43 Kagrl Mahmud, XI. asrda kamlarn dnda ayrca "yat" ad veri len kiilerin, "Yada ta" ile yamur, kar ve dolu yadrdklarna iaret etmektedir.'44 Horasan'da, Trkistan'da, Krgz ve Bakurtlarda, ocuk has talklarnn tedavisinde, ocuk istenmesinde, ulu kiilerin trbelerinden ta alnarak stte gezdirilir veya sz konusu trbe ve mezarlara ta yaptrmak pradklerine rastlanr. .'45 Benzer inanlar ve pratikler Ouzlarda ve Azerbay can Trklerinde de mevcuttur.'46 Ebu DLEF, Risalesinde, Kimk kabilesi nin. Ouzlarn'47 , Tokuz Ouzlarn '48 ve Kitanlar (Hitaylar)'n '49 muhtelif hastalklarn tedavisinde bir eit ta kullandklarn, Krgzlarn ise geceleri lamba yerine kullandklar kl bir talarnn olduunu'^0 ifade etmektedir.

139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150

M. Karada, "Elaz Diyarbakr Trklerinde Baz Ortak Motifler", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 171, 172, 173. F. Memi&lu, Harput Ahengi, s. 52. H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara 1987, s. 39. M.F.Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 61; B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 77. R. Nur, Resimli Trk Tarihi, stanbul 1928, cilt XII, s. 194. Divan Lgat'it Trk, (B. Atalay tercmesi) Ankara 1941, cilt 111, s. 3; Divan Lgat'it Trk Dizini, s. 147. H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar s. 80. H. Tanyu, a.g.e., s. 83. bn Fazlan Seyahatnamesi, (Haz: R. een) stanbul 1975, s. 86, 87. A.g.e., s. 88. A.g.e., s. 92. A.g.e., s. 89. ^ .

Eski Trklere ait talar ve kayalarla ilgili bu inanlarn yannda, ulu da larn, yksek tepelerin de ayn ekilde kutsallatrld, atalara ait mezarlann bu meknlarda yapld, gkyzne yakn kabul edilii ve uzaktan mavi renkte grnmelerinden tr kutsal meknlar olarak nitelendirildikleri anla lmaktadr. Nitekim Hunlar "andin-an sra dalarndaki" "Han-yoan" Da'nn, ayrca "Gan-tuan" dan ululatrarak Gk Tanr'ya adanan kanl kurbanlarn bu dalarda keserlerdi.'51 in kaynaklarndan elde edilen bilgi lere gre, "Lung-n" adndaki da da Hunlar tarafndan mukaddes adde dilmektedir.'^2 Kktrklerde "Kadir Kan" ad verilen ve dnyann daya olarak tasavvur edilen ulu dalar vard. tken Da'nn Kktrklerde oldu u gibi Uy gurlarca da mukaddes addedildii tespit olunmutur. ^53 Maniheizm'in kabulnden sonra Uygurlar, soylarnn gkten mukaddes bir dan zerine inen kuvvetli bir k huzmesinden trediine inanmlard.'^4 Bugn yredeki Muzaffer Baba Tepesi'nde, baz geceler klann yanp sn dn, ayn olayn Kurusugz ad verilen yksek tepede de vuku bulduu nu bizzat grenler, bunu duyanlar mevcuttur. Bu hadisenin deiik biimde eski inanlardaki da zerine inen k motifi ile btnletiini gryoruz. Keza, Altayl or ve Beltirler, da tepelerinde "lengere tayg" ad verilen ayinler yapar ve kurbanlar keserlerdi.'55 Bu pratiin Sagraylarda da uygulan d tespit edilmitir.'56 Bugn yrede evreye hakim bir dan tepesinde bu lunan ve yre halknca da ska ziyaret edilen Anguzu Baba Trbesi'nde, di lekleri kabul gren kiilerin Tanr'ya kurban kestikleri ifade edilmi, yukarda da belirttiimiz gibi kayalardaki kan izleri de tarafmdan bizzat g rlmtr. slmiyetle de uyum gsteren bu inancn, balangtaki Trk inanlaryla da btnletiini gryoruz. Urenha (Tuba)'lar, "Hangay" ve "Tannan" Dalar'n'57^ Ouz destannda ise Ouzlar'n "Div Kayas'n", ef sanev biimde kutsallatrdklar anlalmaktadr.'58 Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar, dalar "lu makam" saydklarndan, llerini ulu dalann tepele rine gmerlerdi.'59 Bu inan Abakan Tatarlar ve Altayllarda da tespit edil-

151 152 153 154 155 156 157 158 159

A. nan, amanizm, s. 48; Eski Trk Dini Tarihi, s. 31. W. Eberhard, "ato Trlclerinin Kltr Tarihine Dair", Belleten, say 41, Ocak 1947, s. 41. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 31,32,38. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 286; Y. Kalafat, a.g.e., s. 34. A.nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 32; amanizm, s. 49. A. nan, amanizm, s. 53; M. Erz, Trkiye'de Alevilik Bektalik, s. 354. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 34. Z. Velidi Togan, Ouz Destan (Reideddin Ouznamesi, Tercme ve Tahlili), stanb u n 9 7 2 , s. 66-107. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 250.

m i s t i r . B u n d a n tr Orta Asya'da bulunan dalann byk bir blm mukaddes ata, byk hakan anlamlanna gelen sfaarla adlandmlmlard.'^l Bu inan, "Muzaffer Baba Tepesi", "Anguzu Baba Da" ekliyle yrede varln hl korumaktadr. Muhtelif Trk zmrelerinin inan ve telakkilerinde, bu kutsal da ve te pelerin ayn zamanda gren, duyan, konuan, evlenen birer canl varlklar olduu, "dan bizzat ruh", "ruhun bizzat da" halinde tasavvur edildii ve bu zellikleri ile de koruyucu bir iye mevkiinde bulunduklar anlalmakta dr.'62 Eski iptida animizm devrinin hatralarn yaatan bu inan ve pra tikler'63, XII. asrda Moollarda da tespit edilmitir.'64 Gnmzde yrede olduu gibi, Anadolu'nun da hemen her yerleim biri minde grlen bu ve benzer inanlar'65 , eski Trklerde tespit olunan da ve tepe iyesi ile ilgili inanlarn, esaslar unutulmu, pratik alanlar deimi e killeridir.

2. Yer yesi:
Eski Trk hayatnda yerin, "yerin-sublar" ad ile adlandrlan birtakm gizli gleri zerinde bulundurduu ve bundan dolay da ululatrld tespit edilmitir.'66 Aada yreye ait tespit ettiimiz baz pratiklerde yerin, bal bana bir iye olduu, bazen de zerinde yer-sublar bulundurmaktan tr kutsallatrlan bir btn olarak telakki edildiini gryoruz. Yrede yolculuk yaparken gece karanlnn basmas ile dinlenmek ve uyumak ihtiyacn hisseden kii, bulunduu bu ssz yerde uyumadan evvel eline ald bir ta veya p paras ile uyuyaca yeri izerek snrlar. Bu nunla, kendisini kurda-kua, zehirli hayvanlara ve bilinmeyen varlklara

160 161 162 163 164

W.Radloff, Sibiryadan, cilt I, s. 328. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 32. A. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 51; Eski Trk Dini Tarihi, s. 34, 35. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 35. Manghol'un Niua Toba'an (Yan Ch'ao Pi-hi), MooUann Gizli Tarihi, (Yazl : 1240), I. Tercme, Prof. E. Haenisch'in Almanca ve S. Kzin'in Rusa tercmesini asl ile karlatrp dilimize eviren Dr. Ahmet Temir, Trk Tarih Kurumu Basmevi, An kara 1948, s. 103. M. erif Frat, Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara 1970, s. 75, 77; M. Rvanolu, Dou Airetleri ve Emperyalizm, stanbul 1978, s. 159, 160; A. Yaar Ocak, Bekta Menakbnamelerinde islm ncesi nan Motifleri, stanbul 1983, s. 75, 76; F. Smer, "Eski Trklerde Yamur ve Kar Yadrma Adeti", Resimli Tarih Mecmuas, say 44, cilt IV, Austos 1953, s. 2533-2535; M. Erz, Trkiye'de Alevlik ve Bek talik, s. 365. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 283.

165

166

kar emniyet iine aldna inanr. almamzn halk hekimlii blmnde de grlecei gibi, hastaln kendisine sramasn nlemek iin ocakl da ayn inanla evresini bir ple izerek snrlamaktadr. Burada kiiolunun evresini bir ple izerek snrlamas ve kendisini emniyete almas pratii, yer-sublarn koruyuculuuna ait eski Trk inanlarndan kaynaklanmaktadr. bn FAZLAN, ruhun fenalndan korunmak iin Bulgarlann cenazeyi yere koyarak evresini izgi ile s-nrldklarn, bilahare cenazeyi kaldrp, izgi nin iinde kalan mekan kazarak ly gmdklerini bildirir.'^7 Trk inan larnda yeri kontrol ve denetimleri altnda tutan, genellikle sarp yollarda, da geitleri ile kaynak havzalarnda bulunan koruyucu iyeler mevcuttu.'68 Ya kutlar bu geit iyesine "attuk iite", yol iyesine ise "aul iite" adn vermi
lerdi.'69

Bugn Kars ve dr evresinde olduu gibi'70 yrede de kaybolan eya larn topran saklayabilecei inanc tespit edilmitir. Oturduu veya gezip dolat yerde eyasn kaybeden kii: "Uah yer yarld da iine mi girdi bu meret?" derken yerle ilikili eski bir inanc yaattnn farknda be de ildir. Yrede kaybolan nesneyi arayan kiinin; "Etem Dede, Etem Dede Gollan keten dede Sen benim idgm bul gul atam dede! tekerlemesini sylerken aranan eyann bulunmasna yardmc olmas inanc ile davet edilen, htt kendilerinden nce bulabilecek bir gce de sahip oldu una inanlan, ad-san belli bu erkek ve yal varhn, o yerin sahibi olan "yer iyesi" deil de kim olabilir? F. W. K. MLLER'in Uigurica adl eserin den alman ve M. AKALIN tarafndan da tercmesi yaplan Uygurlara ait bir Budist metninde, kiiolunun: "yer yarlsayd yere girseydim"'^' eklindeki ifadesinde, yerle ilgili duygu, dnce ve inan, yredeki inancn kullanm alan deimi biimidir. Htt yrede, sinirlenen byklerin ocuklara "yere girmiyesin yere" eklinde beddua ettikleri de ska grlp, duyul maktadr.

167 168 169 170 171

bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 62. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt'Xl, s. 326, 327. Y. Kalafat, a.g.e., s. 39. Y. Kalafat, a.g.e., s. 43. M. Akaln, Tarihi Trk iveleri, Ankara 1979, s. 69.

Yrede konu ile ilgili yaplan sohbeder srasnda "yerin kula var", "yer ald", "yerin hakk", "onun da hakk var", "t t destur", "yerler gkler mhrlenmitir" gibi nisbeten kalplam sz ve ifadeler dikkatimi zi ekmitir. Kiinin birbirinden farkl hl ve davranlar iinde iken sarfettii bu szlerin deiik pratikler iinde yaad grlmektedir. Nitekim, sy lenmesi, konuulmas, aa kmas istenmiyen bir srrn, bakalar tarafndan bilindii anlaldnda; "Anam! Yerin gula var, bu sz nere den nereye gelmi" denir. Bugn Kars, Van ve Erzurum evrelerinde de ayn ekliyle yaayan bu pratikte yerin, haber tama fonksiyonuna sahip ol duu anlalmaktadr.Keza, len kiinin arkasndan konuulduunda "torpaa haber getmiye" veya "torpa heber gtrmesin ama o.,." ifde lerinde de yerin bu karakteri aka grlr. Yrede kiiyi alan da veren de kainatn mutlak hakimi olan Tanr'dr. nan byle iken, baz hallerde kiinin lm sebebi, kiiyi yerin ekerek al masna balanr. Bu inan yreye ait bir halk trksnde; "Vay lm lm, har oldu glm Yarim yer ald, ran karald Aln dalar, gnlm darald"'^3 ekliyle yaamaktadr. Bu inanta yir/yer, zerinde bulundurduu "yersublar" dahil canl cansz btn varlklar barndran, kiiyi koruma fonksi yonuna sahip olmasna ramen, kendisine kusurlu olanlar vakitsiz lmlerle cezalandrp yaknlarn ac ve zdrapla yarglayan ve gizli glere sahip tek bir varlk olarak tasavvur edilmektedir. Nitekim ayn inan, ilkbaharda doum yapm bir hayvann "auz" ad verilen ilk stnn; "onun da hakk vardr" veya "bu da yerin hakkdr" telakkisi ile bir miktar yere salmas eklinde ortaya kmaktadr. Trk hayatnda semav ruhlar zmresinden olup. Bay lgen tarafndan ki iolunu fenalklardan korumak ve ona hayat vermek iin grevlendirilen, dolaysyla yerde yaayan "Yayk/Kuday", "koruyucu ve bereket verici" bir ruhdu. Altay Trkleri, baharda ksraklarn salan ilk stnden bulama yapp "yayk garar" (=yayk kaldrma) ad ile bilinen merasimlerinde bu ruha sa (libation) saarlard.'^4 Kamlarn dualarnda, gkyzndeki Baylgen ve yeralt ruhu Erlik arlrken da ruhlar ile yer ve su ruhlarnn da
172 173 174 Y. Kalafat, a.g.e., s. 43. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 90 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 415; S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt Xf, s. 325. , .

arldn gryoruz. Keza, Bay-lgen'in erefine salar sunulduunda, "yer-sublarn'da ihmal edilmedii tespit olunmutur.'^S M. Erz'n, krullah'm, Bencett-tevarih adl eserinden tespit ettii "yilerin bardandan topran da pay vardr" sznden, yer ile ilgili inancn Osmanllar dnemin de de yaad anlalmaktadr.'^6 Yrede derek ar derecede yaralanan bir ocuun dt yere kr mh (=ucu krelmi ivi) aklarak, "t t destur" denmesi, bylece vuku bulan kazann, belsnn alnarak tekrarnn nne geilmesi, ayrca havann kararmasna mteakip "yerler gkler mhrlenmitir" inanc ile darda ocuk braklmamas gibi tutum ve davranlarda da yine yerle ilgili benzer inanlar tespit ediyoruz. Yredeki halk inanlarnda, gkle yer arasnda bulunmasna ramen, olumlu ve olumsuz tezahrlerini yer zerinde gsterilen "yel" ile ilgili inan lar da mevcuttur. Yaz mevsiminde tohumluk budayn veya klk bulguru nu yabanc maddelerinden ayrmak iin elee yahut kalbura doldurup, hava daki esintiyi yetersiz bulan kii, gelecei inanc ile "Haydar, Haydar" diye bararak rzgr davet eder. W. BANG ile A. VON GABAIN tarafndan tespit edilen, tercmesi M. AKALIN tarafndan yaplan "Yel tanrs" zerine yazlm bir Mani metninde yelin; btn yeryzn dolaarak, gzel kokular sunduu; beylerin, hanlarn evini-barkm, silip, sprp temizledii, atei ya karak souu giderdii anlalmtr.'^7 Uygurlarda Maniheizmin esaslarn dan kaynaklanan ve tanrlar panteonundan birisi olarak kabul edilen Yel Tanns'na ait inan, Yalcut Trklerinde "Hollorak iite" (=kasrga ruhu) ad ile bilinen koruyucu bir ruh olarak ortaya kar ki'^^, bu inan yredeki rzgr inanc ile birleip btnlemektedir. Yreye ait btn bu inan ve pratiklerde yerin; kiiyi, ac, zdrap ve lmle yarglayan, kiinin kazancnda hakk olan ve bu pay kabul eden, onu koruyup gzeten bir karaktere sahip, kutsal ve tek bir varlk olarak tasavvur edilmi olmasna ramen, bazen de ayn fonksiyonlar "yer-sublar"n sdendiini tespit ediyoruz. Trk inanlarnda gk gibi yeryznn de btnyle bir "duk" olmad, yeryzne hayat veren ve kiiyi koruduuna inanlan "duk yir-sub"larn bu-

175 176 177 178

B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 283, 284. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 370. M. Akaln, Tarih Trk iveleri, s. 70. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 327.

lunduu ve bundan tr de yetin ancak bir btn olarak ululatrd tespit edilmitir.'79 Ancak, eski Trk inan ve pratiklerinde de, yer yer i ie gir mi ekliyle ortaya kan ve .birbirine tamamen tezat tekil eden bu iki inan bu sahada alan ilim erbabnn da farkl dncesine sebep olmutur. Nite kim, .BARTHOLD, "yer-sub" ifadesinden yerin btn ile tek ruh olduu g rn ileri srmtr.'80 ^ THOMSEN bu deyimden btn yer ruhlarnn anlalaca fikrini savunmutur.'^' Kktrk kitabelerinde "yer su" deyimi, "duk yir sub" (= kutlu yer su) ekliyle gemektedir.' ^2 jjatt "duk yir uhla rn" elden kp sahipsiz kalmamalar iin kaanlarn bizzat Kk Tengri'si ta rafndan uyarldklar, yeteneksiz kaanlarn yerine Trk Tengri'sinin, bilgili ve korkusuz kaanlar tayin ettii'^3 ye bu kaanlarn cihan hakimiyeti ideal lerini bizzat Trk Tengri'si ve "duk yir sub'lardan aldklar anlalmaktadr.'84 Benzer inanlar Moollar'da da tespit edilmitir.'85 w . RADLOFF, "yer-sub" deyimini "dalarda yaayan yer kahramanlar" eklinde izah eder.'^6 A. N A N , her birisi ayr birer koruyucu ruh olarak tasavvur edilen "yer-sub"larn en nemli mmessillerinin, bata kutsal dalar olmak zere, kutlu gl ve rmaklar, mukaddes aa ve ormanlar olduuna dikkat ekmi tir.'87 Keza, ad geen bu kutsal varlklarn her birinin ayr iyesi vardr ki'88^ bizim de gr ve kanaatimiz budur. Yukarda ifade etmee altmz pratiklerin ve inanlarn sz konusu iyelerle ilgili yrede yaayan izleri olduunu sanyoruz. 3. Su yesi: Trk inan sisteminde "yer su" iyeleri duk/mukaddes idi. Ayn zamanda hayatn ve canlln kayna olarak da telakki edilen su, yrede bu zelliini deiik biimleriyfe gstererek eitli inan ve pratiklerde yaamaktadr. Yrede, baharda hayvann salan ilk stnn bir miktar, nasl ki yere sa lyordu, bunun gibi ayn zamanda ve ayn pratik iinde "onun da hakk var179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 Y. Kalafat, a.g.e., s. 38. W. Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, (Haz: K.Y. Kopraman-A.l. Aka), Ankara 1975, s. 18. M. Erz, Trkiye'de Alevli^ Bektalik, s. 364. H.N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 34, 57, 64, 113, 130. H.N, Orkun, a.g.e., s. 64, 66, H.N. Orkun, a.g.e., s. 34, 35, 36, 57; E.Esin, "lteri Kaan", Erdem, Ocak 1986, say 4, ciltli, s. 176. B.gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 282. W. Radloff, Sibirya'dan, cilt 11, s. 73. A. nan, amanizm, s. 48. lmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, Ankara 1989, s. 90.

dr" nanc ile kaba alnan bu ilk stten bir miktar da akarsuya, yoksa muslu un akldan suyuna dklr. Bununla stn yal ve berekedi, hayvann ise salkl ve kuvvedi olacana inandr. Ayn pratik iinde grlen bu farkl davranlarda "yer sub"larn, THOMSEN'in dedii gibi tek bir ruh olmad, bilakis her birinin ayr bir duk (=izi/sahip) 1ar olduklar aka grlmekte dir. Trk zmrelerinin inanlarnda kutsallatrlan su, ayn zamanda olukocuk sahibi ve mahiyetinde bir takm gizli gleri bulunduran koruyucu bir iyedir.'^9 Yakudar " iite" veya "ukulan toyun"adn verdikleri su ruhuna sayg gsterir ve onu memnun etmek iin henz buzalam bir inek kurban eder, sa olarak da iki sunarlard.'^O Buryatlar bu ruha "uhun ecen" adn vermilerdi.'91 Balangtaki Trk inanlarnda genellikle kiiolunun ek linde tasavvur edilen yer-su ruhlarnn umumi ad "e" (= sahip)dir. Bu rahlar ayn zamanda bulunduklar dan, gln veya rman sahibi olarak da telak ki ediliyor ve kendilerine bu ekilde inanlyordu.'92 Gnmzde Harput'a yaklak 5 km. mesafede, Yedigze ad verilen ka yalklardan kan yedi ayr kaynak suyunun banda, her be ylda bir defa, sularn bol ve kaynak damarlarnn bereketli olmas inanc ile kurban kesilir. slm dininde de makbul olan, nezir (adak) kurban ile ilgili pratikler'93, Trklerin slamiyetten nce de uyguladklar bir inan ve dnce tarz idi. Nitekirn Beltirlerde muhtelif vesilelerle dzenlenen ayin ve merasimlerde kamlarn; "Ey Teye nehri Keskin talarna (selam olsun) Sak! (Amin) Dalara ve sulara kurbanmz irisin Sak! '94 diyerek kutsallatrlan Teye Nehri ile birlikte, talara, dalara ve sulara veri len kurbann kabul grmesini temin iin dua ettikleri grlmektedir.

189 190 191 192 193

A. nan, amanizm, s. 50, 51.

S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 328; Y. Kalafat, a.g.e., s. 44. S. Bulu, a.g.e., cilt XI, s. 329; Y. Kalafat, a.g.e., s. 44. S. Bulu, a.g.e., cilt XI, s. 326. (Mesel) : Cenb- Hak bana erkek evlat ihsan ederse on fakiri yemeklcndirn k y,!)ii giydirmek nezrim olsun" demi olup da erkek ocuk ile rzklandrdm , ioiifv. I . I K I de dahi nezrini if etmek lazm olur. "Ayet-i Kerime'de "Velyufu nuzurehum = c/.i K rini if etsinler, "buyurulduu gibi Hadis-i erifte de buyurulmutur ki: "Her kn isim lendirerek bir eyi adarsa isimlendirdii eyi yerine getirmek o kimseye gerekli olur' Bkz., M. Zihni, Ni'meti slm, (Sadeletiren; M. Rahmi) stanbul 1978, s. 703. 194 H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, s. 85.

Harput'ta Evliya ELEB'nin de bahsettii Buzluk Maarasmdaki suyun'95 bizzat sahibinin olduu, zaman zaman grnen ve iri-yar, gl kuvvetli bir Arab' andran bu mehul varln, bu suyu koruyup, gzettii, kendisinin ise yine bu suyun iinde yaad yre halknn inan ve dnce lerinde yaamaktadr. Ayn inan amzda Yakutlarda da tespit edilmitir. Karagas Trklerinde bu koruyucu su iyesine "sug ez" ad verilmitir.'96 Yukarda ad geen Yedigz kayalklarndan kp, yedi ayr kaynak pna rn oluturan sularn birletikleri yer de, yine yre halknca ululatrlmtr. ocuu olmayan kadnlarn bu meknda uyuyarak grdkleri ryann yoru muna gre kendilerine yn ve davran tayin ettikleri anlalmaktadr. Yre de zellikle kadnlarn tahamml edilemez derecedeki dertlerini, buna sebep olan kiilere ait srlanm akp giden herhangi bir suya aarak; "Ey su! Ben

deki bunca dertleri, ac ve zdraplar alp gtresin" diyerek, su ile dertleip, kendisinden yardm beklediklerini yre halknn bu husustaki anlatlanndan tespit ediyoruz. Bu inan ve pratik eski Trk hayatnda da mevcuttu. Nitekim Krgz-Kazaklarda, ksr kadnlarn bir kuyu banda veya kutlu bir pnar kenannda geceledikleri, kurban keserek eitli adaklarda bulunduktan tespit edilmitir.'97 Ak tarz iir geleneimizde de aklarn genellikle bir eme banda veya bir su kaynann kenannda uyuyarak pr elinden bade itikleri motifine rastlyoruz ki'98 her iki pratikte niyetler farkl olmasna ramen ama ve inan ayndr. Bugn Harput'ta, Gneyayr Ky'ndeki "krklar" ad verilen kaynak su yunda; krk basan, iflah olmayan, clz ve hastalkl ocuklann ykanmas ile bu ocuklarn ifa bulacana inanlr. almamzn ilgili blmnde de g rlecei gibi yredeki Sarlk Pnar, Yel Pnar, Uuk Pnar ve Dabakhane emesi de ayn ama ve inanla ziyaret edilmektedir. Aynca, hayra dnme si inanc ile grlen ryay suya anlatmak, yamur yadrmak iin suya be lirli talar atmak, lnn arln kaldrmak inanc ile cenazenin arkasm-

195

"Garip bir hilcmet ; Harput'un kble tarafnda balar iindeki yaln kayalarda byk maaralar vardr. Temmuz aynda oralarda akan sular donup buz olur. O iddetli scak larda buzlan kullanan halk cierierini tazeler. Temmuz gnleri gidip iddetli k gelin ce btn buzlar eriyip sular hamam suyu gibi olur. Maaralarn ii o kadar scak olur ki nice gurbette olan kimseler oralara gidip hamam gibi ykanriar.." Bkz., Evliya e lebi Seyahatnamesi, cilt 111, s. 864. Y. Kalafat, a.g.e., s. 4 3 , 4 4 . A. nan, amanizm, s. 168. U. Gnay, Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, s. 125, 126, 128, 144, 148, 166, 171.

96 197 198

dan su dkmek, "su aydmlktr" diyerek yolcunun arkasmdan su serpmek gibi yreye ait ve su ile ilgili bir takm pratikler de vardr ki, bunlarda da inan yine ayndr. Nitekim Uygurlar, altn ve gm kaplar iine koyduklar suyu birbirlerine doru serperek kt ruhlar uzaklatrdklarna inanrlar d.'99 A. NAN, GERDZ ve BN EL FAKH'in verdii malumata dayana rak X. asrda Trk Kimek kabilesinin, "rti Irman", yine ayn asrda Barshan Trklerinin ise "Iskgl" takdis ettiklerine iaret etmektedir.^OO ibn FAZLAN, X. asrda Ouzlarn zellikle k gnlerinde su ile alkalarnn bu lunmadn beyan eder^O' Moollarda da grlen bu adet ve inanlarn ingiz Han tarafndan yasalatrld tespit edilmitir.202 Benzer inanlara Ba kurtlarda ve Kpaklarda da rastlanlmtr.203 Suyun kutsiyetine, onun sahip olduu mahiyet ve fonksiyonlarna dair inanlar Dede Korkut destanlarnda da gryoraz. Salur Kazan'm suya hita ben syledii ifadeler kamlarn ilahilerinden farksz gibidir.204 Destanda )irse Han'n hatunu olunu gremeyince, "kura kura aylara sucu saldn ve Tann'nn kendisine bir oul verdiini" syleyerek Dirse Han'a sitem etti ini gryoraz.205 Trk destanlarnda efsanev zellikler tayan atlarn "sudan km aygr" neslinden geldiine dair inanlar da mevcuttur.206 Bugn bile yrede anlatlan "Atekr Olan" masalnda kahramana yardmc

199 200 201 202 203 204

B. gel, Trk Kltrnn Gelime alar, stanbul 1971, cilt 1, s. 125. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 491; Eski Trk Dini Tarihi, s. 40,41. bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 31. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 494. Z. Baar, "ifalarna nanlan Kutsal Sular", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bil dirileri, 23-25 Kasm 1988, Ankara 1989, s. 49. "Kazanun nne bir su geldi, Kazan aydur: Su Hak dizarn grmdr, ben bu su ile haberleeyim, dedi. Grelim Hanum nice haberledi. Kazan aydur: "anam anam kayalardan kan su Ordumun haberin bilrmsn deil mana Kara baum kurban olsun suyum sana Yohsa kar verrin imdi sana Su kaan haber verse gerek, sudan geti gitti.,. "Bkz.. O. . Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, stanbul 1973, s. 20.

205 206

O. . Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. 10. Z. Velidi Togan, Umum Trk Tarihine Giri, stanbul' 1970, s. 175, 219; Z. V. Togan, Hatralar, stanbul 1969, s. 32; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 156; . Elin, Halk Edebiyat Aratrmalar, cilt 11, s. 414, 415; A. Edip Uysal, "Destanlar mzdan Dede Korkut Hikyeleri ile Krolu'nda Tabiatst Unsurlar", Erdem, say 4, cilt II, Ocak 1986, s. 28.

olan cins atlarn sudan km olduunu tespit ediyoruz.^O^ Ayrca Altayllar da " Karlk" n kamlar tarafndan daveti srasnda havaya su serpilmesi^OS ^ Beltirlerde mezarlk dn l evinde ykanma gibi^O^ inan ve telakkiler, yredeki pratiklerde su iyesine ait inanlarn fonksiyon deiimine uram biimleriyle birleip btnlemektedir. 4. Aa / Orman yesi: Trk hayatnda "yer-sub"lardan olup, kutsal saylan koruyucu iyelerden birisi de aa/orman iyesidir. Balangtan bu yana insan hayatnda nemini koruyan ve muhtelif vesilelerle de tesir gcn gsteren bu kutsal varlk, y rede ayn veya benzer zellikleri ile varln srdrme ve yaama imknn bulmutur. Gnmzde kn yapram dken aalann bir veya birka dalnda mev simin vakitsizliine ramen, yeniden yeermi yaprak kmecikleri grlr. Uzaktan yeil bir topu andran bu yaprak kmeciklerine sahip olan aalar, yrede trlerine baklmakszn, ziyaret olduklar inanc ile kutsallatrlr. Harput'un Hamidi Ky'nn Frat Nehrine yakn olan dou cephesinde, yaklak bir asrlk olduu ifade edilen ulu bir ard aac bulunmaktadr. Bu aa ky halk tarafndan kutsallatrld gibi, civar kylerden gelen vatan dalar tarafndan da ayn-ekilde ululatnlp ziyaret edilmektedir. Umumi yetle ksr kadnlar tarafndan ziyaret edilen bu aacn dallarna, nezir olarak renkli bez ve iplik balanp, altna da bir miktar para braklr.210 Yrede ay rca ard aac ile ilgili bir inanc da bu ekliyle tespit ettik : Peygamberimi zin hicreti srasnda snd maaraya ard aacnn dallann eerek rm ceklerin yuva yapmasna yardmc olduu, bir kadnn ise gelen dman kafilesine. Peygamberimizin bu maarada saklandn haber vermesi zeri ne. Peygamberin ard aacna dua, kadna ise karg ederek; "Ard kkn gurumuya Gar iin gurtulmuya" veya.

207

B. Seyitolu, "Bir Elaz Masalnn Tahlili, Atekr Olan", Frat Havzas H. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 283; U. Gnay, Elaz Masallar, Erzu rum 1975, s. 302. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 325. A. nan, amanizm, s. 185; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 338. Bu ard aacnn kutsiyetine inanmayp, yre halknn inanlar ile alay eden bir kii nin, baltasn alarak bu aac kknden kesip devirmek istedii, birka balta darbesin den sonra kolunun tutularak yataa dt ve fikrinden vazgetii anlatlr. "

208 209

"Ard gn getmiye . Avrat iin bitmiye" dedii ve bundan tr de ard aacnn bugne kadar yeilinin eksilip, k knn kurumad, kadnlarn ise ev ilerinde bir trl kurtulamadklar ifde edilmektedir. Burada aala ilikili balangtaki inanlarn slmiyetle imti za etmi deiik bir eklini gryoruz. Bugn Muzaffer Baba Tepesi'nde fotoraflaryla da bizzat tespit ettiimiz bir adet al aacnn; dallar, pten ve bezlerden yaplm bebek ve beik sembollerinden, renkli iplik ve bez paralarndan grnmez olmutur. Rzgrn drd ok sayda yapma bebekler, ad geen aacn altnda bulunmaktadr. Harput'ta Beik Baba Trbesi'nin yambandaki sedir aacnm, Fatih Ahmet Baba Trbesi'nin arkasnda ve nnde bulunan al aalarmn dallarna aslan renkli iplik ve bez paralar, ad geen aalara farkh bir grnm vermektedir. Yrede dadaan aac ile melhem aacnn tekin olmad, dolaysyla dal ve yapraklarnn krlp koparlmasnn iyi saylmayacana dair inanlar da vardr. Dadaan aacna iyi niyede yaklap uygun bir daln keserek denek yapan ve bunu yannda tayan kiilere nazarn dokunmayaca inan c mevcuttur. almamzn nazar ksmnda da grlecei gibi, sz konusu olan bu aalarn nazara kar alman tedbirlerde etkili fonksiyonlara sahip olduunu anlyoruz. Ayrca baz aalarn zellikle kke yakn gvdelerinde bulunan ve "aa ura" ad verilen irili ufakl baz kabarcklarn, kiinin fo torafn aldna ve seslerini teyp misali kaydettiine inanlmaktadr. Yreye ait tespit edilen btn bu pratiklerde aa; yapsnda kuvvet ve kudret unsurlarm tayan, gizli glere sahip iye mevkiinde, canl bir varlk olarak tasavvur edilmektedir. Nitekim ziyaret olarak grlen, kendisine zarar verenleri korkutup cezalandran, sayg ile yaklaanlara umut kaps olan, su nulan hediyeleri kabul eden, gelebilecek kaza ve bellara kar kiiolunu korayup gzeten ve bu zellikleri ile de ahsiyet kazandran aa, balang tan beri sahip olduu karakter unsurlarn yapsnda saklayabilmitir. Aala ilgili bu inanlarn ve pratiklerin ayn veya benzeri biimleri ni eski Trk inanlarnda da grmek mmkndr. Yakut Trklerinde ksr kadnlarn tek basma bitmi bir aacn altnda kurban kesip gecelediklerini gryoruz.2'' Ayn inan Kazak-Krgzlarda da tespit edilmitir.212 Bakurt-

211 212

O..Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CCXCV; A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, s. 57. A. nan, amanizm, s. 168; H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, s. 84.

larda kutsal ormanlarn iinde her kabileye ait ayr birer kutsal aa vard. Bu aacn dallarna her kabilenin kendine ait "tz" saylan kutsal bir ku konard ki, baz aratrclar aalara balanan renkli iplik ve bez paralarn bu inancn bir devam olarak nitelendirmilerdir.^!3.Trkistan'da aalara balanan bez paralarnn her birinin rengi, gn ve dnyann ynleri ile alakal olduu inancn gryoruz. Ayrca sz konusu renkli bezler, kutsallatrlan muhtelif nesnelerin birer sembol idiler.214 Benzer inanlar Altay llarda da tespit edilmitir.215 Gktrk Kitabelerinde "tken Orman" mukaddes bir yer olarak grlr.2)6 Nitekim, Byk Hun Devleti'nin, Gktrk Devleti'nin, Uygur Kaan lm, ingiz Han mparatorluunun, Avar (Juan-Juan) Devleti'nin bakentli ini yapm olan "tken y", "tken yeri" stratejik neminden ziyade kutsal saylmasndan tr tercih edilmiti.^'^ Uygurlarn G Destannda, "Hulin Da'ndaki" aacn, gkten inen k tan gebe kalp be ocuu dourduunu gryoruz.218 Aacn dourganl na ait bu inan. Yredeki Muzaffer Baba Tepesi'ndeki al aacndan ocuk isteme inancnn deiik biimde yayan izleridir. Trklerin aatan tredik lerine ait bu efsanev inancn izlerini. Dede Korkut destanlarnda da buluyo ruz. Nitekim, Basat'n Tepe Gz'e: "Atam adn sorar olsan kaba aa" dedi inizin, ayrca Beyrek'in, Kazan Bey'e: '"Aa kavaun budandan yrgayuban kimissin" hitabnda bulunduunu gryoruz.220 Manas Destan'nda Kankey Hatun, Manas'm altn tabutunun altna, yak trd ard aacnn kllerini dktrmtr.221 Altayl, or, Sagay, Ka ve Televt boylar ile dier Trk zmrelerinin ayinlerinde mutlaka kayn aac bulunurdu.222 Trk-Mool halklarnn inanlarnda "urman yesi" ad veri len bir orman ruhu vard. Bu ruha Buryatlar "oin ecen", Tunguzlar, "re amaka"223 , Yakutlar ise, "boyanay" adn vermilerdi.224

213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224

B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 166, 167. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s, 167. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s, 328. H. Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 23, 26, 40. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 275. M.F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 59, 60. M. Ergin, Dede Korkut Kitab, istanbul 1986, s. 99. M. Ergin, a.g.e., s. 50. A. nan, Manas Destan, Ankara 1972, s. 153. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 39. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 328. Y. Kalafat, a.g.e., s. 47. ,

Trklerde kutsal aa motifinin ryalara kadar girdiini, bu tr ryalann ise Tanr buyruuna bal olduunu ortaya koyan inanlar mevcuttur.225 gg. cere-i Terakime'de, Togurm'n ryada iken gsnden aacn yeerip, ykseldiini, bu ryay Miran Kahin'e anlatt, yaplan yorum istikmetinde Togurm'n Han olduu anlalmtr.226 Benzer bir ryann Osman Gazi ta rafndan grld bilinmektedir.227 Ortaya konulan szkonusu pratikler, aa iyesi ile ilikili balangtaki inanlarn, yrede de deiik biimleriyle yaadn ortaya koymaktadr. . EV, EK, OCAK, OD / ATE YELER a. Ev yesi: Yrede " ev melei" ad verilen bir eit ylann, her evde bulunduuna dair inanlar vardr. Evi her trl d tehlikelerden koruyup gzeteceine, eve uur, bolluk ve bereket getireceine inanlan bu varln, hane halk tara fndan grlmesi halinde ona dokunulmamas, korkutup evden karlmama s bykler tarafndan tavsiye edihr. Zira onu incitmek, korkutmak veya l drmek eve uursuzluun getirilmesine sebep olur. Tesir gc ev dahil ba ve bahelerin hudutlarna kadar yaylan bu ylann, evin gen kzma, zellik le de onun sesine ve uzun salarna ak olduu anlatlr. Harput'ta bu konu da yaptmz aratrmada, ylanla ilgili farkl inan ve telakkilerin mevcut olduunu grdk. "Cenneti grmek istersen ldr ylan Didr grmek istersen incitme can" diyen yre halk. Cenneti grmek iin ylann ldrlmesini amalarken, dier taraftan ylanlarn ah olarak telakki edilen "ahmaran"n elle yaplan ve yars insan dier yans ise ylan eklindeki portresini, evin duvarna asa rak dardan gelebilecek tehlikelere kar tedbir alr. Bu inanlarda ylann ba ve bahenin hudutlar dahilinde eve uur ve be reket getirmesinin yannda, bu yerleri korayup gzetme fonksiyonuna da
225 226 227 U. Ounay, Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, s. 100. Ebulgazi Bahadr Han, Secere-i Terakime, (Haz: M.Ergin), Tercman 1001 Temel Eser. s. 77; U. Gnay, Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, s. 100. O.. Gkyay, "Ryalar zerine", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirile ri, Ankara 1982, cilt V, s. 190, 191; , Elin, Halk Edebiyatna Giri, s. 340; M. Gubolu, "Trk Romen likileri Hakknda Bir Takm Szler Adl Efsanelerin Tarihsel Deeri", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1986, ct 1, s. 117.

sahip olduunu gryoruz. Bu inanlar, eski Trk inan sistemindeki "y yesi" (= ev iyesi) inancmm bir devam niteliindedir.^28 Trk hayatnda yl adlarndan birisi "ylan yl" idi229 ve her evin koruyucu bir ylannn olduu inanc vard.230 Volga Trkleri yatp, kalktklar, ierisinde yaayarak hayatlann devam ettirdikleri ev veya yurt'un da bir iyesi olduuna inanrlard. Ni tekim "y yesi" adm verdikleri bu iyenin, kendilerini d tehlikelere kar koruduu, bu varln tesir gcnn ise ev veya adrn hudutlar dahilinde olduu inanc tespit edilmidr.231 Yakut Trkleri, "cie iite" veya "balagan iite" adn verdikleri ev iyesini232 memnun etmek ve hatrlandn kendi sine haberdar etmek iin kurban keserek kann yurt'un direklerine srerler di.233 Bugn yrede evin temeline kurban kan aktmak; tuz, nal ve boncuk ta gibi nesneleri atmak veya kurban kanm alnlara srmek gibi davranlar, esasen fonksiyon deiimine uram ekliyle yaayan bu eski inanlarn g nmzdeki kalntlardr. Baz evlerin duvarlarnda eve bereket getirmesi inancyla aslan bir demet buday baa; gelinin evinden gizlice gedrilerek, duvardaki aynann aslmasnda kullanlan pasl da olsa bir adet ivi; piirdii yemei tatl olsun diyerek, gelin tarafndan kapnn eiinde knlan bir adet tahta kak gibi pratiklerde de esas ama, ev iyesini memnun etmek, sz ko nusu olan nesneleri sa olarak sunup, onun yardmm salamaktr. Altay Trklerinde hane halk ile kan ba olan ve "aruu neme" ad verilen, koruyucu iyelerin, "kt krmsleri" kovarak evi erir ruhlardan temizleyip kurtardklann gryoruz. Altay Trkleri, ev ile ailenin koruyucusu ve kurta rcs olan bu iyelere "evin muhafz anlamnda "alapktmg sakz" adn vermilerdi.234 Muhtelif Trk zmrelerinde, ev iyesinin zellikle ev tavan nn kirilerinde yaad anlalmaktadr.235 Yrede, kaplarn st taraflar ile tavan kirilerinin silinip, sprlmesinin iyi karlanmadn tespit ettik ki,

228 229 230 231 232 233 234 235

Y Kalafat, a.g.e., s. 49. C.ztelli, "Eski nanlarn Bugnk zleri", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 246, 247. M.Karada, "Elaz Diyarbakr Trklerindeki Baz Ortak Motifler", Frat Havzas n. Folklor ve Etnografya Semineri, Elaz 1985, s. 161. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 328; Y. Kalafat, a.g.e., s. 48. S. Bulu, "aman", a.g.e., s. 328. Y. Kalafat, a.g.e., s. 48. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 104. M. Cihat znder, "Trk ve Kore Halk nanlar", HI. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1987, cilt IV, s. 298.

bu pratiin de yine eilc v ^ e v iyesinin raiatsz edilmemesi ile ilgili inanlar dan kaynakland aktr. Gnmzde Rize'de "kara ylan; Kars'da "ev ylan" ad verilen ev iyesine ait inanlarn; Diyarbakr, Tunceli, Mu, Gaziantep, Erzurum, Sarkam, Ar, Bayburt, Urfa,236 ve dr gibi il ve ilelerimizde bir takm farkllklar la yaad tespit edilmitir. b. Eik yesi: Yrede evin ilk girii olan cmle kapsndan itibaren, muhtelif amalarla kullanlan odalarla birlikte mutfak, kiler, banyo, tuvalet gibi blmlerin her birisine ait kaplarn alt, st ve her iki ynleri eik olarak bilinir. Gnlk hayatta fazlasyla kullanlan bu ilk durak yerlerinin kudsiyetine dair inanlar, hayatn deiik safhalarnda kendisini gsterir. Eiin stne basmak, otur mak, eik aralnda durmak, duvarna yaslanmak, bu yerde ocua bar mak, onu dvmek gibi hal, hareket ve davranlar ho karlanmaz. Bunlarn aksi halinde eve uursuzluun geleceine inanlr. Eve gelen uursuzluk; evden bolluk ve bereketin gitmesi, maln mlkn telef oirhas, kiilerin arp larak ar hastalklara yakalanmas ekliyle kendisini gsterir. Nitekim yre de felli, saral ve akl hastahklanna yakalanan kiilerin bu hastalklarnn sebebi eie yaplan saygszln bir neticesiyle ortaya kt ifade edilir. Hatt "filanca byle deildi, eikte ere geldi", "Eikte ok oturdu bu hastala yakaland", "Anas, eikte dvd iin bu hl dd", gibi ifadelerde eiin, din-sihr kudsiyeti aka grlr. Zira kiiolu iin evin ve odalarn ilk giri yeri olan bu durak, ayn zamanda muhtelif ruhlar ile cin taifesinin de giri ve k yeri olarak telakki edilir ve bu ekilde inanlr. Do laysyla eikte oturan kiinin gze grnmeyen bu varlklarn yolunu kese cei ve onlar kzdraca bahis konusudur. Ayrca eiin zellikle altnda ve stnde ikmet eden bilinmeyen varlklarn da yaadklarna inanlmaktadr. Yrede, kar kiiye istediini sraria kabul ettirmeye alan kiinin; "eiine ddm, benim bu iimi yapasm" diyerek ricada bulunduu237

236 237

Y. Kalafat, a.g.e., s. 48. Bu inan yreye ait bir halk trksnde u ekliyle yaamaktadr; "Srme beni, srme beni Her gze srme beni Eikte kulun olam Kapndan srme beni"

veya, bir meseleden tr iddetle bavuranlarm, birbirlerine kar yaptklar szl ithamlarda; "Seni eiime gurban ederim" veya "Hele dur, seni ei ime gurban ederim" gibi szlerin sarfedildii grlr. Yrede, eiin n srekli temiz tutulur. Buraya p artklarn atmak, kl, ate ve kaynar su dkmek, hi bir zaman ho karlanmaz. Bu gibi dav ranlarda da yine evden bolluk ve bereketin gideceine, evde uursuzluun bagstereceine inandr. Bugn Anadolu'nun hemen her yresinde olduu gibi Harput'ta da gelinin eie bastnlmamasma azami dikkat gsterilir, bu inan yreye ait bir kna trksnde; "Sofrada koydum ka Adadm gedim eii"238 ekliyle yaamaktadr. Eski Trk inan sisteminde eik, yap ve fonksiyonu itibaryla kiiyi her trl hastalktan, evi ise gelmesi muhtemel olan kaza ve bellalardan koru yan bir snr izgisiydi. Bundan tr eie hrmet gsterilir ve buraya ayak baslmazd.239 Nitekim, gkyznde bulunduuna inandan Erlik, yerdeki erir mhlar arasnda emniyed, adalet ve nizam temin iin, kendi bahadr oullarn yeryzne gnderirdi. Bunlar "katuu kuyak" (= yavuz bahadrlar) sfatyla evlerin kaplarna, eiklerine yerieerek bu yerleri kt ruhlarn yer siz hcumlarndan korarlard. Bunun iin kendilerine kapnn zrh anlamn da "ejikdg kuyag" ad verilmiti.240 Keza, Eriik'in oullan olan "Karas,

Keray, Kaan, Temir, Kaan, Pad Piy ve Pay Mittir" yeryznde yajayan
ruhlar zmresinden olup kap/eik bekilii yaparlard.24' Muhtelif Trk zmrelerinde eiin temiz tutulmas, zellikle bulak suyunun bu yerlere d klmemesi davranna rastlyoruz ki, bununla erirr ruhlarn eik evresin deki plklerde toplanmalarnn nne gemek ve bylece eik iyesine yar dmc olarak onu memnun etmek inanc aka grlmektedir.242 Yaplan ilm tespitlere gre hayat uzattna inanlan ve "on uzun sem boller" arasnda sralanan geyik boynuzu ile kaplumbaa kabuu243 ve bu s238 239 R Memiolu, a.g.e., s. 146.. Jean-Paul Roux, "Trk Gebe Sanatmm Din Bakmdan Anlam", Trk Kltr El Kitab, stanbul 1972, cilt 11, Ksm : la, s. 75; Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 297. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 410; Eski Trk Dini Tarihi, s. 73. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 73; amanizm, s. 40; Y. Kalafat, a.g.e., s. 49. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 407. M. Cihat znder, "Trk ve Kore Halk nanlar Arasnda Benzerlikler", III. Millet leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 298.

240 241 242 243

ralamanm dnda tutulan at nal gibi nesnelerin, yrede zellikle cmle ka plarnn stne aslmas pratii, erir ruhlar karmak, artmak, korkut mak ve bu yolla eik iyesini memnun etmek amacna ynelik olan, bu eski inanlarla btnlemektedir. Kazaklarda evin eii "tabu" olarak telakki edildiinden, gelin eie bas trlmaz ve bir hal zerinde ieriye alnrd.244 BU inan bir takm farkllk larla Krgzlarda 245, Bulgaristan Trklerinde246 Azerbaycan247 ve Kerkk Trklerinde248 de tespit edilmitir. Eski Trklerde eikle ilgili inanlar yalnz yeryzne mnhasr deildi. Gkyznde bulunan muhtelif katlarn kaplarnda Tanr tarafndan gnderil diine inanlan eik iyeleri de bulunmaktayd. Kamlarn, gkyz yolculuk larnda bu elilerin yardmlar ile ancak katlarn eiklerini aabiliyorlard. Ni tekim bu inan Yakut Trklerinde aka tasvir edilmitir.249 Bektailsrin bir iaret olarak telakki ettikleri kulak deldirme pratiinin, kutsal trbelerin Ei inde uyguladklar bilinmektedir.250 Gnmzde Anadolu'nun hemen her yerinde grlen251 ve yrede de tes pit ettiimiz eikle ilgili inanlar, "eik iyesi" ile ilgili eski Trk inanlarnn esas mahiyetleri unutulmu izleridir.

c. Ocak, Od/Ate yesi:

Trk kltrnn yapsnda teden beri var olan ve yrede de muhtelif pratiklerin iinde tespit ettiimiz dier bir inan da ocak ve atein kutsiyeti ile ilgilidir. Nitekim, tandr banda ekmek piiren veya ocakta gnlk vakit yemeini hazrlayan kadn, susuzluunu gidermek iin itii bir miktar

244 245 246 247 248 249 250 25!

Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976, s. 312. Y. Kalafat, a.g.e., s. 49. H. Mahmudov, "Bulgaristan Trklerinde Halk nanlar, "II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 342. E.Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, s. 455. S. Saati, "Kerkk Folklorunda Dn Gelenei", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 324. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 11, s. 146, 147. H. Tanyu, "Hacbekta'da (Suluca Karahyk) Baz nanlar ve detler, III. Millet leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 386. S. Soylu, "Taeli Yresi Dn Gelenekleri ve Gelenei Oluturan Sebepler", III. Mil letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 364; Y. Kalafat, a.g.e., s. 48; A. Erden, "Burhaniye Kylerinde Konutla lgili Adet ve nanmalar", Antropoloji, say 8, Ankara 1978, s. 58.

suyun geri kalann "onun da can eker" inanc ile alevlerin zerine doru serper. Ayrca ilerin rast gitmesi ve piirilen ekmein berekedi olmas inan c ile atee bir miktar tuz, bir avu da un atlr. Bu pratiklerde atein canl ve fakat mahiyeti mehul bir varlk gibi telakki edildiini, yapsnda uur ve be reket fonksiyonlarn tadn gryoruz. Yrede zellikle temizlik malzemelerini bugnk kadar yaygn olmad 20-25 yl ncesine kadar, her trl mutfak ara ve gereleri klle ovulmak suretiyle ykanmaktayd. Bugn bile ba ve bahe evlerinde kln temizleyi ci olduu inanc ile byk kaplar, leenler ve kazanlar kl ile ovulmak sure tiyle temizlenmektedir. Bu inan yreden derlenen manilerin birisinde; "Sar kavunu dildim Pa klle sildim O ne ho gnler imi
.... "252

ekliyle yaamaktadr. Bu pratiklerin dnda, yrede ocak veya mangaldaki kor (ate) un snd rlmesi veya ocak klnn sprge ile sprlp a l m i T i a s t iyi karlanmayan davranlardr. Aksi halde evden bolluk ve bereketin giderek yerini yoksullu a terkedeceine, ocuklarn vcudunda yaralarn kacana, banlarn olu acana, evin bynn leceine veya ocan snerek yurdun-yuvamn dalacana inanlr. Bu yasak, yreye ait cevab "ate" ve "kl" olan u bil mecede; "Aa yatar, hanm rter" ekliyle yaamaktadr.253 Yrede temas kurduumuz kiilerin ifadelerinden ocan ayn zamanda ev-bark, yurt-yuva anlamlanna da geldii anlalmaktadr. Keza, ocan de vam, atein sreklilii "at, avrat ve yurt'la" kaimdir. Yaptmz sohbetler de; "atta, avratta, yurtta ym vardr" yani uur ve bereket vardr, denir. Kimi HaniTi vardr, gelin olarak geldii gnden yaad zamana kadar eve uur, bolluk ve bereket getirmitir. Baz ev bark, ocak da vardr ki iinde ba rnd kiilere mutluluu ve huzuru bahsetmitir. Bunun iin mukaddes ola rak bilinen ocaa-atee kfretmek, tkrmek, atele oynamak, zerine souk su dkerek sndrmek, gece vakti ate vermek, ocan hararedi olduu bir srada ate almak gibi hal, hareket ve davranlar; ocan bataca, uur ve
252 253 Z. Gl Elbir, "Elaz'dan Derlenen Maniler", Trk Folklorundan Derlemeler, 1986/ l , A n k a r a l 9 8 6 , s. 83. H. Karada, "Elaz'dan Derlenen Bilmeceler", Trk Folklorundan Derlemeler, An kara 1986, s. 146.

bereketin gidecei, hastalklarn bagsterecei inanc ile yaplmas yasakla nan pratiklerdir. Nitekim mangaldaki kln gelii gzel yerlere dklmesi, veya ykseke bir yerden savrularak atlmas ile "Ocan kknn geece
ine", "evin kl gibi savrulacama" inanlr.

Yrede ocak ve ate ilgili olarak tespit ettiimiz "ocan bata", "ocan bata, kzn savrula", "ocan sne" gibi beddualarda, ate ve ocan kutsi yetine ilikin inanlar dikkatimizi ekmitir. Keza, iinin grlmesini, istedi inin kabul grmesini karsndakine srarla telkin etmeye alan kiinin;
"Ocana dmm benim bu iimi yapasn" gibi yakarlarnda da yine

ayn inan grlmektedir. Harput'ta atele ilgili bir dier inan da, ate ve onun kard aleve ba karak gelecek hakknda yorumlar yapp haber verme inancdr. Nitekim, ate in gr bir alevle yanmasn; "ocak gveni" (=ocak seviniyor) szyle deer lendiren yre halk, bu durumu eve misafirleri geleceine yorumlar. Atein yanma srasnda trdayarak sesler karmas ise, ocak banda bulunan kii veya kiilerin aleyhinde konuulduuna dair bir iaret saylr. Ayrca al mamzn ilgili blmlerinde de grlecei gibi, definin ilk gn akam mezar banda ate yakmak; muhtelif hastalklarn tedavisinde atei "korku tucu" bir unsur olarak kullanmak gibi pratiklerde de yine atein kutsiyetine dair inanlar gryoruz. Btn bu pratiklerde atein, yapsnda; uur, bereket ile koruyuculuk, kurtarclk ve temizleyicilik unsurlarn bulunduran, canl fakat mahiyeti bi linmeyen bir varlk olarak telakki edildiini ve bu ekilde inanldn gr yoruz. Bu kuvvet ve kudrete sahip olan canl varlk, yre insann ate ve ocakla ilgili meselelerde daima tedbirli ve dikkatli olmaya, birtakm yasakla ra uymaya sevketmitir. Ocak ve atele ilgili olarak yaptmz aratrmalarda, yreye ait tespit olunan bu ve benzer pratiklerin, Trk inan sistemi iinde mevcut olan ocak ve ate iyesi ile ilikili inanlardan kaynakland anlalmtr. Nitekim, btn Orta Asya ve Sibirya mitolojilerinde atein gkten geldii ve kutsa' sayld inancn gryoraz.254 Baz Trk zmreleri atei doradan dorayi mukaddes bir rah olarak bilip ona sayg gstermilerdi. Altayllar bu iyeye

254

B. gel, Trii MitQoji.si, cilt 1. s. 55; A. nan, amanizm, s. 66; ilmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, s. 88.

"ot bezi" (=ate sahibi), Yakutlar ise "ot iite"255 veya "eyi out" (mukaddes ate) adm v e r m i l e r d i . K a k a r ve Krgz Trklerinin inanlarnda, evin ocanda yaayan, dolaysyla evi d tehlikelere kar komyan od ana "od ata" adnda iki iyenin yaad tespit olunmutur.257 Trk inanlarnda atein gkten geldii ve yapsnda "koruyuculuk" ve "temizleyicilik" unsurlarn tad, kamlar tarafndan muhtelif vesilelerle icra edilen ayin ve merasimlerde tespit olunmutur. Nitekim, ate iyesini memnun etmek iin Altayllar, Soyatlar, Buryadar, Beldrler, Teletler ve uvalar da koyun ve ksrak gibi hayvanlar kurban edilirdi.258 KrgzKazaklarn ilahilerinde od/ate iyesinin takdis edildiini259, Manas Destan'nda gelinin eilerek ocaa selam verdiini260 gryomz. Yakudar and merasimlerini tein ve ocan nnde yapariard.261 Trk inan sisteminde atee bakarak kehanette bulunma inancna da rastlyoruz. Yakutlarda ocak klnn kprdamas, ailede bir ocuun daha doacana iaretti.262 Manas Destam 'nda Manas'n babas akp Han'n, ocaktaki atee bakarak gelecek hakknda yorumlar yaptn gryoruz.263 Sz konusu inanlar yrede tes pit edilen, ocaa bakarak gelecek hakknda yorumlarda bulunma inan ve pratikleri ile deiik biimde birleip btnlemektedir. Atein temizleyicilik unsumna sahip olduuna inanc. Bat Gktrklerde ve Kuman Trklerinde tespit olunmutur. Nitekim, VI. asrda Bat Gktrk Hakan', Bizans elilik hey'etini, yaktrd atein alevleri zerinden adatarak kt ruhlardan temizletmiti.264 pjan d KARPN'nin elilik greviyle gel dii Kuman saraynda, heyetiyle birlikte iki ate arasnda geirilmi, bu vesi-

255 256 257 258 259 260 261

S, Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 328. A. ay, Trk Ergenekon Bayram Nevruz, Ankara 1988, s. 200. Z. Gkalp, Trk Tresi, s. 36; Trk Medeniyeti Tarihi, s. 294, 295. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 328. A. nan, amanizm, s. 68; . Elin, Halk Edebiyatna Giri, s. 327. A. inan, amanizm, s. 71; Eski Trk Dini Tarihi, s. 45. H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, s. 291, cilt IV; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 46; ama nizm, s. 71. . Elin, "Trkiye'de Ak Oyunu ve Bu Oyunla lgili Adet ve Ananeler", Trk Klt r, 1981, s. 280; A. nan, amanizm, s. 67, Eski Trk Dini Tarihi, s. 42, 43; Y. Ka lafat, a.g.e., s. 51. A. nan, Manas Destan, Ankara 1972; amanizm, s. 67. 1. Kafesolu, Eski Trk D i n i , stanbul 1980, s. 25; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 43; A. ay, Trk Ergenekon Bayram Nevruz, s. 201; A. nan, amanizm, s. 68; lmi Heyet a.g.e., s. 88; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 327.

262

263 264

le le ktlklerinden temizletilmi olarak Bata'nm huzuruna kabul edilmiti.265 Beltirlerde dou ve bat ynlerinde yaklan atelere, "ulug ot", "kiik ot" adlar verilir ve bu atelere ait dumanlarn gkyzne haber gtrdne inan il irdi.266 Keza, "Gk-Da Kurban" trenlerinde atein merkez tekil et tiini gryoruz.267 M.S. VII. asrdan balayarak kuzey ynnden inip Bat Trakya'ya gelen ve buralar vatan tutan Peenekler ve Kumanlar ile, 1361'de bu yerlere iskn edilen Ouzlarn muhtelif boy ve airetlerinde de268, ate ve ocak iyesi ile il gili birtakm inan ve pratikler tespit edilmitir.269 Bakurt, Krgz-Kazak, Yakut ve Altayllarda kutsal addedilen ate ve ocak iyeleri ile atalar ruhu arasnda sk bir ilikinin olduu anlalmaktadr.270 Keza, yrede ocaa ve atee gsterilen saygszln bir neticesi ola rak evden bir byn lecei, yurdun-yuvann dalaca inanc, ad geen Trk zmrelerine ait inancn yap ve fonksiyon deiimine uram eklin den baka bir ey deildir. Yurt'un, obann hatta ulusun koruyucusu ve srlerin bekisi saylan ocak ve ate iyelerine^^' Teletler "ot ene" (=ate ana) adn vermilerdi. uvalarda ise bu iye, erkek ve dii olmak zere iki adet tasavvur edilmiti.272 Bu ve benzer inanlar Azerbaycan Trklerinde de grlr.273 slmiyetin kabul ile teekkl eden Ahilik, Bektalik, Rifalik ve Mev levlik gibi tarikatlarda da ocak ve atee, mukaddes bir gzle baklmtr.274
265 266 267 268 269 A. ay, Trk Ergenekon Bayram Nevruz, s. 201; lmi Heyet, a.g.e., s. 88. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 11. s. 298, 299. H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, S. 290; A. nan, amanizm, s. 71. . Ltf Barkan, "Bir slm ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgnler", ktisat Fa kltesi Mecmuas, cilt IX, s. 11,13. A. Dede, "Bat Trakya Trklerinde Eski Trk Dini amanizm'den Kalntlar", II. Mil letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, cilt IV, s. 99; A. ay, Trk Ergenekon Bayram Nevruz, s. 202. A. nan, amanizm, s. 68; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 327; H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar" I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 290. H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili inanlar, I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 291. Y. Kalafat, a.g.e.. s. 54. E. Ahundov, a.g.e., s. 458. H. Tanyu, "'Trklerde Atele lgili inanlar"', I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, s. 289.

270

271 272 273 274

Yaplan aratrmalar sonunda tespit olunan btn eski Trk inan ve pra tiklerinde ate ve ocak, balangtan itibaren konyuculuk ve kurtarcln, kuvvet ve kudredn, uur, bolluk ve bereketin, servet, muduluk ve huzurun, cezalandrmann, felaketin, azap ve zdrabn, her trl ar hastalk ile mit ve arzunun sembol olarak tasavvur edilip, canl bir varlk olduuna inanl mtr. Kendisine kanl kurbanlar sunulup, salar salmtr. Gnmzde Anadolu'nun hemen her yerinde grlen^^S ve mill birlik ve btnlmzn salanmasnda nemli unsurlardan birisi olarak bilinen bu inan ve pratikler, yre halknn manilerine, beddualarna, yakarlarna, ef sanelerine, ac ve tatl gnlerinde dzenlenen merasimlerine, gnlk yaantsndaki i ve ilemlerin yerine gedrilmesi srasnda ortaya koyduu yasaklar zincirinin ierisinde grnen kiilik ve davranlarna kadar sirayet ederek, yaama imknn bulmutur. D. KOLU, ARVAK / ARBAK, ATA RUHU, TIN / RUH
a. Kiiolu, Arvak / Arbak:

Yredeki "ermi, baba, veli, evliya" ve "dervi" olarak adlandrlan ulu ve bilge kiilerin, lmeden evvel yaadklar hayret leminde ku misali utuk larna, kendilerine manen bal olan kiilerin, kendilerine rabta etmeleri ha linde ise onlar da beraberinde uurarak arzu ettikleri mesafe ve meknlara gtrdklerine inanlmaktadr. Ayrca bu ulu ve bilge kiilerin hayatta iken ortaya koyduklar bu mekn deiikliine dayanan yap ve fonksiyonlarn, ldkten sonra da icraya muktedir olduklarna dair inan ve telakkiler de mevcuttur. Bulunduumuz toplu sohbederdeki szl ifade ve anlatlanlardan

275

M. Ri.jvanolu. Dou Airetleri ve Emperyalizm. stanbul 1978, s. 168; A. Rza Yal man (Yalkn), Cenupta Trkmen Oymaklar, (Haz; S. Emir), Ankara 1977, cilt I, s. 61; S. Sami iler, "Tekirda'da Hdrellez", Trk Folklor Aratrmalar, say 47 (Haziran 1953), s. 747; A. Erden, "Burhaniye Kylerinde Konutla lgili det ve nan malar", Antropoloji, say 8, s. 60-62; A. Duvarc", Halk Hekimliinde Ocaklar", Mill Folklor, say 7, cilt I, 1990, s. 34; P.N. Boratay, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1989, s. 113, 114; 1. Zeki Eybolu, Anadolu nanlar-Anadolu Mitologisi, stanbul 1987. s. 82; Y. Kalafat, a.g.e., s. 5 1 ; lmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, s. 89; T. Erolu, "Elaz Halk Oyunlar zerinde Folklorik nceleme ve Karlatrma Denemeleri", Trk Folklor Aratrmalar, Ankara 1988, s. 3; A. Abdulkadirolu, "Kastamonu'da Din Folklor veya Din Manev Halk nanlar", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV. s. 9.

tespit ettiimiz bu inanlara, yreye ait matbu eserlerde rasdamlmaktadr.276 "Velinin kerameti" olarak nitelendirilen bu ve benzer pratiklerdeki inanlar dan tr bu kiilere derin bir sayg, samimi bir muhabbet beslenir. slm di ninde mucizelerin peygamberler, kerametlerin ise veliler tarafndan belirli zamanlarda ve belli bir gaye iin izhr edildii bilinmektedir. Dolaysyla ve layet derecesine ulam velilerin tayyi mekn (= uarak mekn deitirme) ve tayyi zaman (ayn anda farkl bir yerde grnme) etmeleri inanc, keramet kavram ierisinde deerlendirilmitir.277 Bu mnasebetle bizim zerinde durmak istediimiz asl mesele, mucize ve keramet kavramlarndan ve bu kavramlarn ortaya koyduu inanlardan ziyde, balangtaki Trk inan sistemi iinde mevcut olup, slm muhit iinde gelime ve yaama imkn bulan kiiolunun hayatta iken umas inancnn dnn ve bugnn kar latrarak aklamaya almaktr. Eski Trk inanlarnda atalar ruhu ile dorudan irtibat kurap gkyzn deki k leminin mesafelerini aarak Tanr'ya kurbanlar sunan, yeralt dn yasnn karanlk lemine inerek "krms" ve maiyetini muhtelif kurban ve armaanlarla memnun etmee alan kamlarn, bu yolculuklarna kmadan

276

Harput'un yetitirdii lim ve mutasavvf airlerinden olan Hac Muharrem Hilmi Efendi, (Doum: H. 1294-M.1878; lm: H. 1384-M.1964) Hac mer Baha'ya inti sap etmi ve onun sr katibi olmutur. Bir ara Harput'un byk limlerinden ve ahalinin evliyadan kabul ettii Beyzade Ali Rza Efendi'ye de mezzinlik yapan Hac Muhar rem Hilmi Efendi, eyhi mer Baba ile ilgili bir hatpasn Sleyman ATE'e yle nakletmitir: "Perembe gn Hac mer Baha'ya geldim. Hac Baba: - Bu gece burada kal, sabahleyin gidersin, dedi. O gece yattm, sabahleyin gitmem iin msaade istedim. - Yemei ye sonra gidersin, dedi. Yemei de yedim, hl git demiyor. Ben de ille gide yim demekten utandm. Nihayet cuma namazna iki saat kald. Beyzade, yarm saat nce camiye gelirdi. Camiyi amam lazmd. Halbuki Kvenk (=Harput'un kylerinden birisi), Harput'a alt saat eker. Artk midi kestim. Hac Baba: - Gitmiyor musun, dedi. -Vakit ok geti, dedim. - Ky k, rabta et, dedi. Ky ktm, abdest aldm, rabta ettim. Hac Baba geldi, elimden tuttu, beni gtr yordu. Yel gibi uuyordum. Hele gzlerimi aaym, neredeyim dedim. Bir de baktm ki Hseynik'in stndeyim. Gzlerimi biraz daha amasaydm, tam caminin nnde ola caktm. Neyse yirmi dakikalk yol kalmt geriye. Onu da yrdm, camiyi atm, daha vakit erkendi. Minareye ktm, orada uyumuum. Gne vurmu srtma uyan dm. Baktm namaza yarm saat kalm. Salt' Selm verdim, cemaat geldi, namaz kldk." Bkz., Hac Muharrem Hilmi Efendi, Kadiri Yolu Sliklerinin Zikir Makam lar, (Notlarla nereden: S. Ate) Ankara 1976. s. Vll.

277

H.~ Koksal, "zmir ve evresindeki Yatrlar le Bunlara Bal Olarak Yaayan inan lar". III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 227.

nce "manyak"278 ad verilen cbbeler giyinip, mukaddes addedilen birta km sembollerle donatldklarm gryoruz. zellikle bu semboller arasnda kamlara hareket kaabiliyeti verdiine inanlan uar hayvan motiflerine, kanat ve ku tylerine rastlamak mmkndr.^^ Ayrca muhtelif Trk zmrelerindeki kamlarn hayatta iken ku misali utuklar, veya deiik hayvan suretle rine brndkleri tespit edilmitir.280 Nitekim Yaratl Efsanesinde Tann (Kayra Kan) Tengere Kan ve yaratt kii, usuz bucaksz su zerinde iki siyah kaz gibi uuyorlard.281 Abakanlara ait Topa menkabesinde, Abakan ve Urenha kamlar boa ve kurt suretlerinde telakki edilmektedir.282 Orta Asya ve Avrupa mitolojilerinde, esasen kutsal bir kz olduuna inanlan ku unun, zerindeki ak tln syrmas ile kz, bunu zerine almas ile de kuu olup utuu anlalmaktadr.283 Ayrca kuunun akl; temizliin, iyi liin, safln ve ululuun sembol olarak telakki edilmektedir. Nitekim Kutadgu Bilig'de: "Kayu baka kire kuu krt Kuu teg rng klgu knglin kii"284 (Kimin bana kuunun beyaz d girse, o kii kuu gibi gnln ak etsin) beydne rastlanlmtr ki, burada kuunun ak tyne brnmesinin yeterli ol mayaca, kiinin gnln de kirden arndrp temizlemesi gerektii ifade edilmekte ve kiinin ancak bu ekilde olursa uabileceine iaret edilmekte dir. Altay Trklerinde kamlar, merasimler esnasnda ku suretine girerek gk yzne uarlard.285 Karasa adndaki Mslman kadn kam, kafir bir erkek le evlenmemek iin, "doan kuu" suretine girip gklere umutu.286 Altayllarm nl "kam"larndan Tostogo, yaklan bir kulbenin duman deliinden

278 279 280 281 282 283 284 285 286

A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 436; B. gel, Trk Mitolojisi, s. 29, 37. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 439. Y. Kalafat, a.g.e., s. 55, 56. M.F. Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, . 45; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bek talik, s. 402. W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 215. A. inan, amanizm, s. 87. B.gel,TrkMitolojisi,ciltII, s. 327. A. Dilaar, Kutadgu Bilig ncelemesi, Ankara 1972, s. 32; B. gel, Trk Mitolojisi, cilt II, s. 327. A. inan, amanizm, s. 87. A. nan, amanizm, s. 89; M.Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 399.

uarak kurtulmu, kadm kamlardan Kanaa ise Ala Irma sahillerinden, Kopu Irma sahillerine uarak gitmiti .287 Trklerin slmiyeti kabullerinden sonra, kaynan slm dininden alan, ksmen de yabanc dinlerin duyu ve dnlerinin tesiri altnda gelime gsteren tasavvuf sisteminin, eriatn, taviz vermeyen tutumuna nisbetle ok daha msamahakar oluu, eski Trk inanlarnn muhtelif tarikat muhitlerin de, slam inanlarla kaynaarak gnmze kadar yaamasna vesile olmu tur. Nitekim Velayetname'de, Hoca Ahmed Yesev'nin "turna" donuna gire rek Horasan erenlerini Semerkand snrnda karladn gryoruz.288 Yesevi'nin halifelerinden Baba Main, Yesev'ye intisabndan evvel hergn yirmi drt fersahlk bir mesafeyi btn halkn gzleri nnde uarak kat'ederdi.289 Yesev'nin, Kazan Han tarafndan gnderilen Sufi Muhammed Zernuki'yi beraberinde uurarak bir anda Msr'a gtrd tespit edilmitir.290saltuknme'de Hac Bekta- Veli "gvercin", Toan Ata ise "doan" suretinde grnmektedir.291 Bektai menkabelerinde. Hac Bekta- Veli'nin, "ahin" ve "gvercin", Karacaahmet Olu Hac Dorul'un "doan". Hacim Sultan'n ise yine "gvercin" donuna brndklerini292 , Vilayet-name'de ise Hnkr Hac Bekta'n "ahin" donunda Bedahan'a utuunu ve Kutbetdin Hayder'in esir edildii maaradan ieriye szlerek insan ekline dndn gryoruz.293 Muhtelif Trk zmrelerinde atalar ruhu ile irtiba grlen ve kiinin u masna ynelik bu inanlarda ama, kiiolunun her trl dert ve hastalkla rna zm bulmak, yurt'u, obay, aireti hatt bir ili erir ruhlarn yapaca eitli fenalklardan konmak, kiileri gl ve kudreth klmak, inan ve te lakkilerine ynelikti. slmi devirde ise bu inan, kiiolunun kuvvet ve kud retine dayal olarak yine ktlklerden sakndrma, ululuk ve kurtarclk un-

287 288 289 290 291 292

A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 426; Eski Trk Dini Tarihi, s. 101. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyatmda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 33. M. Fuad Kprl, a.g.e., s. 35. M. Fuad Kprl, a.g.e., s. 38. N. Pekolcay, slam Trk Edebiyat, stanbul 1975, cilt I, s. 252, 253. A. nan, amanizm, s. 83; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 401; A. Turan, "Trk Destan ve Masallarnda ekil Deitirme Motifi", Mill Folklor, say 5, cilt I, Ankara 1990, s. 35. A. Glpnarh, Velyet-Nme, Menkb- Hnkar Hac Bekta- Veli, stanbul 1958, s. 10-13.

293'

surlar ile tekke ve tarikat muhitine yeni girmi olanlarn szle deil bizzat hl ile sndrlmas amacna ynelmidr.294 Harput'ta kii yapaca herhangi bir ie niyedenip balad zaman, baka birinin bu iin zerine gelmesiyle, gelen kiinin toplum tarafndan nceden deerlendirilfni hal ve durumuna gre, yaplan bu iin uurlu veya uursuz bir ekilde nedceleneceine veya o iin bitmesi gereken sreden daha erken veya daha ge tamamlanacana inanlmaktadr. Uursuzluu zellikle dene meler neticesinde tespit edilip, toplum iinde bizzat tannan, bilinen bu kii ler, sosyal hayatta sevilmeyen, istenmeyen kiiler olarak deerlendirilirler. Baz kiilerde ise tarifi mmkn olmayan bir "arln" bulunduuna, dola ysyla bu arln temas kurulan kii veya kiiler zerinde etkisi olumsuz bir ekilde hissetdrdiine de inanlr. Nitekim bu ekilde bir "arln bas mas" inanc, kiinin kuvvetinin kaybolmas, insiyatifinin elinden kmas ve uyuuk bir hale gelerek arl basan kiinin tesiri altna girmesi eklinde yorumlanmaktadr. Ayrca, ocuunu emzirmek isteyen ancak, st o an iin azalm veya tamamen ekilmi olan anne; "Stn daa otlamaya gitti" szn sylerse, daa odamaya giden srnn akam eve dn gibi, st nn geriye dneceine inanmaktadr. Emzikli anneye grd yiyecek ve ieceklerden mudaka tattrlr. Zira anne, grp cannn ektii nesneyi biz zat istemese bile st onu ummaktadr. Ayn inanla ilikili olarak, bir kii nin itahla yedii bir yemee veya yiyecee, orada bulunan dier bir kiiyi davet etmemesi halinde, bu kiinin "ylan" veya "kedis"nin o kiiyi arpaca na, boacana dair inanlar da mevcuttur. Htt ayn inanla "Yediin
den bahan da ver yoksa piiim seni basar" veya "Yediinden bahanda

ver, yoksa gece ylanm seni boar" gibi ifadelerin yrede yaadn biz zat tespit etdk. Bu inan ve telakkilerde, kiilere kuvvet ve kudret veren veya baz kiile ri dierlerinden farkl klan gl bir varla sahip olduklarn, bu varln ise bizzat kiinin bedeninde yaayabilecei gibi, baz hallerde ise bedenden ayrlarak baka kiilere zarar verebildiklerini gryoruz. Eski Trk inanla nnda, kiiolunun bizzat varlnda kendisiyle birlikte yaayan iyeler mev294 zellikle slamiyetten sonra tasavvuf muhitinde grnmeye balayan ve adlar yukar da zikredilen byk Trk velilerinin ku suretlerine girerek umalar, bir keramet midir, yoksa deiik misallerini ortaya Icoyarak aklamaya altmz eski Trk inanlarnn devam eden izleri midir, hususunu byk yaratc Tann'ya havale ediyo ruz. Zira, bata Hoca Ahmed Yesev olmak zere, ad geen ulu ve bilge kiilerin sz konusu suret deitirmelerinin yannda muhtelif kerametlerinin mevcudiyeti bilinmek tedir. Bu hususta bkz., M. F. Kprl, Trk Edebiyatnda tik Mutasavvflar, s. .3151, ayrca 53. (dip notlar).

cuttu. Bu ye baz zamanlarda Erlik'in emine uyarak kara iyelerin buyruu na girebiliyordu. Dolaysyla kiinin"uur" veya "uursuzluu" ile "gznn ve nefesinin dokunmas gibi inanlarn kaynanda, balangtaki bu tr inanlar yatmaktadr. Nitekim, kiinin bakt bir varla kar tkrr gibi yaparak; defa "t, t, t" deyip, byle bir davrann iine girmesinde ama, iinde yaayan bu kara iyeyi artmaktr.295 Eski Trk inanlarnda her kamn yaratlnda var olan asl ruhunun d nda, ayrca zel bir ruhunun da mevcut olduu bilinmektedir. Bu zel ruha Altayl kamlar "ts/tz", Krgz ve Trkistan bakslar "arvak", Yakut Trk lerinin oyunlar ise "ij kil" (=ana hayvan) veya "emeget" adn vermiler d i . z e l l i k l e Yakutlarda bu eruhun yalnz "oyun"lara mahsus olmad ve her kiide mevcut olduu inanc vard.^^^ Kazak-Krgzlarda, "arvak" bakslarda olduu gibi nl kiilerde bulunurdu. Bu inanlar Sagay kamla rnda da grlmektedir.298 "Ts" jja kil" ve "arvak" olarak tesmiye edilen bu e ruhlar; tilki, tavan, kartal299, ahin, doan, gvercin, geyik^OO, boa ve kurt gibi hayvan suretlerinde bulunur^O' ve kiiolunun vcudunun dnda yaamasna ramen, dorudan doruya onun hayatna bal olduuna inanlr.302 Krgz Trkleri, "Filanla konuuyordum itirazna bir ey diyemedim. nk arva bast" derler.303 Bugn yrede; "Ne biim Iciiymi ki arl
beni bast, fikrini szn bahan kabul ettirdi." veya "l evinin arl

n zerimden atamadm" gibi ifadelerde geen "arlk" kavramnn, "arvak" inancnn yrede yaayan bir devam olduu kanaadndeyiz. Zira ba langtaki inanlarda da kiilerin arvaklar kuvvet ve kudret itibariyle birbir lerinden tamamen farkl idiler. Bir kiinin arvak dier bir kiinin arvakndan daha etkili ve kuvvetli olabiliyordu.304

295 296 297 298 299 300 301 302 303 304

Y. Kalafat, a.g.e., s. 56 . A. nan, amanizm, s. 81; Makaleler ve ncelemeler, s. 458; S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 318; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 399. A. nan, amanizm, s. 81 ;-M. Erz, a.g.e., s. 399. A. A. A. A. A. A. nan, amanizm, s. 82. nan, a.g.e, s. 82; M. Erz, a.g.e., s. 400. nan, a.g.e., s. 83. nan, a.g.e., s. 87. nan, a.g.e., s. 81. nan, a.g.e., s. 82.

A. nan, amanizm, s. 82; S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 318.

Jean-Paul ROUX, Ouz Kaan Destam'nda, Ouz'un ayaklanmn kz aya, belinin kurt beli, omuzlarnn samur omuzu ve gsnn ise ay gibi kll oluuna ait yaplan tasviri, Trklerin "e-ruh"la ilgili inanlarna balamaktadr.305 Abdlkadir NAN, Hac Bekta- Veli'nin "ahin donuna" girm.esini. Geyikli Baha'nn geyiine binerek dolamasn eski inanlardaki "arvak" ve "ija kil" meneine dayandrr.306 Vilyet-Name-i Abdal Musa'da kara bir canavar eklinde tecelli eden Teke Beyi'nin ruhu. Kara Abdal tara fndan ldrld srada Antalya'ya gitmekte olan Teke Bey'i de atndan derek lr.307 Htay mparatoru T'ai-tsung'un, av esnasnda ldrlen bir tilkinin akabinde lmesi, bu tilkinin imparatorun ruhunu tamakta olan sem bolik bir varlk olarak telakki edilip bu ekilde inanlmasna sebep olmutu.308

Balangtaki Trk inanlarnda tespit ettiimiz ve tamamen ruhun dn da olduu halde, kiinin hayatna bal olarak yaayan deiik hayvan sure tindeki arvaklarn, yrede "arlk" kavram iinde veya "kedi", "ylan" gibi hayvan ekillerinde yaamakta olduunu sanyoruz. b. Ata Ruhu, Tm / Ruh : Eski Trklerde ataya byk deer verilir, hrmet gsterilirdi. Hayatta iken szleri dinlenir, tecrbelerinden yararlanlr, yapt ilerle vnlr, verdii kararlara gvenilirdi. Yuvann kurulmas ve devam, soyun oalp gelimesi, ata/baba tarafndan salanrd.309 g u grev ve sorumluluk devlet hayatnda kaanlara yklenmiti.3'0Atalara gsterilen saygnn bir dier se bebi de, kiiolunun beden ve tm/ruh ekliyle iki nemli unsurdan yaratl ve tnn, dier bir ifadeyle atalar ruhunun sonsuza kadar yaayaca inancy d . 3 " Tm'n kiinin lmnden sonra muhtelif suretlere brnerek yeryz ne gelebileceine ve kiioluna birtakm fenalklarda bulunacana dair inanlar da vardt.312 Bu sebeple ataya gsterilen sayg ve korku o hayatta
305 306 307 308 309 310 311 312 Jean-Paul Roux, "Trk Gebe Sanatnn Din Bakmdan Anlam", Trk Kltr El Kitab, stanbul 1972, cilt 11, Ksm 1 a, s. 75. A. nan, amanizm, s. 83. A. Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, An kara 1984, s. 109. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 560; H. Koksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Ya ps, Ankara 1984, s. 143. Y. Kalafat, a.g.e., s. 57. M. Ergin, a.g.e., s. 71. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara 1990, s. 57. A. Yaar Ocak, "Bekta Menakbnamelerinde Tenash nanc, H. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, cilt IV, s. 397.

ken devam ettii gibi, onun lmnden sonra da devam eder, onlarn kzd rlp gcendirilmemesine zellikle dikkat gsterilirdi.313 brahim Kafesolu, bu durumun "baba hukukunun" inan sahasndaki bir belirtisi olduuna ia ret etmektedir.314 Benzer inanlarn, gnmzde yrede de hayat bulduuna ahit olduk. Harput'ta, lm bir kiinin gnahsz olmas halinde ruhunun ku misli her yerde rahata uabileceine, zaman zaman eve geleceine ve kimseye her hangi bir zararnn dokunmayacana inanlr. Ancak gnahkr olan kii nin ruhu, "kedi", "kpek", "ylan", "yan" ve "canavar" surederinde geldii gibi, "glge" halinde de grnecek eve ve mahalleye fenalklarda bulunabile cei inanc da mevcuttur. Ruhlarn genellikle cuma geceleri ile mbarek ge celerde evleri ziyaret ettii, gelen ruhun heybetinden tavanlarn sarsld ve deiik seslerin duyulduuna dair inanlar olduka yaygndr. Bunun iin, l evinde ilk gn d aac ve buhur yaklarak kokusu ve duman evin drt bir yanna sindirilir. Helva piirilerek ekmek arasnda komu ve akrabalara datlr. zellikle cuma gnleri gzel kokulu yemeklerin piirilmesine zen gsterilir. Zira evi ziyarete gelen ruhun, bu gzel kokular alp evden mem nun ayrlacana inanlr. Ruhlarn ku haline gelmesi^'S veya gnahkr ruhlarn yrtc hayvan su retine dnmesi inanc^', muhtelif Trk zmrelerinin akidelerinde de mev cuttur. Eski Trk inan sisteminde, len kiilerin ruhlar karanlk aleminde yaayan ve yeralt dnyasnn sahibi Eriik'in zmresine dahil olmakla birlik tedir, zaman zaman deiik ekil ve suretlerde grnerek insanlara ktlk lerde bulunabiliyoriard.318 Kk-Trklerde len kiinin ruhunun ku veya bcek ekline girdiini, kitabelerde kii hakknda "ua barm" (= uup git mi) ifadesinden anlyoruz.^l^ Bat Trklerinde ld anlamna gelen "unkar bold" yani "ahin oldu" deyimine rastlyoruz ki bu ifade slmiyet'in kabu lnden sonra da ad geen Trkler tarafndan kullanlmaktadr.320 Yakutlar-

313 314 315 316 317 318 319 320

W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 221. i. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 291-294. A. A. A. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 426. nan, amanizm, s. 42, 43, 81. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 423. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 422.

H. Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 36; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bek talik, s. 326; S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 330. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 326.

da "kut"un bedeni terk etmesine mteakip ku haline gelerek "dnya aac"nm dallarma konduunu, baz hallerde deiik hayvan surederine gir diini gryoruz.321 Yakut ve Dolganlarda, hasta kiinin iyiletirilmesi tre ninde kiioluna ait ruhun, aman tarafndan sembolik olarak bir hayvana nakledildii anlalmaktadr.322 Mool limlerinden BANZAROF, ongon kltnn, atalara duyulan saygnn bir neticesi olarak ortaya ktm; insan, ku ve deiik hayvan ekillerinde yaplan ongonlarm herbirisinin muayyen bir ruhu temsil ettiini iaret eder.323 Altayllarda ku suretinde telakki edi len ata ruhlarnn, kamlara ilham kayna olduklarna, onlara kuvvet ve kud ret verip yol gsterdiklerine inantlr.324 Yakut Trklerinde "iye k" veya "emeget" olarak adlandrlan ata ruhunun, amann mhunun ei veya onun hayvanda tecelli eden candr,325 denir ve byle telakki edilir. CVEYN'nin Tarih-i Cihan-ga adl eserinde Uygurlarn, adam ldren, halka eziyet ektiren, hrszlkta bulunan kiilerin ldkten sonra ruhlarnn haarelere, yahut vahi ve yrtc hayvanlara girdiklerine dair inanlar kaytldr.326 Cengiznme'de Alan-ho'a'nn adrna szan kla biriikte gelen Alan-ho'a'nn kocas Dubun Bayan'n ruhu, ad geen karsnn kamn okad, bylece nurunun kadnn vcuduna gedi, bilahare gne veya ayn nurlar iinde "sar bir kpek" gibi srnp kt tespit edilmitir.327 Keza, ingis Han'n ceddi. Tanr tarafndan yaratldna inanlan bir "boz kurt" idi.328 Bu inanlarn, Trklerin slamiyet! kabullerinden sonra da muhtelif slmi muhitlerde yaadn gryoruz. Ancak sz konusu inanlarda zel likle ruhun baka kiiolunda ve baka bir zamanda tecelli ettii grlr. Ni tekim Velayetnme-i Abdal Musa'da, Hac Bekta- Veli'nin ruhu, Abdal Musa'nn bedeninde bu dnyaya tekrar intikl etmitir.329 Velyetname-i

321 322 323 324 325 326 327 328 329

M. Erz, a.g.e., s. 326. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 319. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 269. W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 232. S. Bulu, "aman", a.g.e., s. 318. Aladdin Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan-ga, (ev: M. ztrk), Ankara 1988, s. 120. A. Temir, MooUann Gizli Tarihi I, Ankara 1986, s. 8; . Elin, Halk Edebiyatma Giri, s. 109. A. Temir, a.g.e., s. 3. A. Yaar Ocak, "Bekta Menakbnamelerinde Tenash (Rencarnation-Metempsycose) nanc", H. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 399.

Sultan Sucuddin Menakbnmesinde, Sultan Sucuddin, daha dnyaya gel meden Seyyid Battal Gazi olarak yaad nakledilir.330 Velyetnme-i Menakb- Hnkr Hac Bekta- Veli'de, Hz. Ali'nin Hac Bekta olarak bu dnyaya yeniden zuhur etdi kaytldr.331 Elvan elebi'nin Menakb'ul Kdsiye'sinde Muhlis Paa'nm, lmnden on yl sonra srrnn Ak Paa'da te celli edeceini bildirdii ve bu szn ayn yl gerekletii grlmektedir.332 eyh Bedrettin Menakbnmesi'nde ise, eyh Bedreddin, kendi bedeninde babas ile dedesinin ruhlarnn zuhur ettiini beyan etmektedir.333 Ata ruhunun baka bir insana veya hayvana, bitkiye yahut cansz herhan gi bir varla intikline dair inanlar, genellikle eski Hind dinleri ve zellikle de Budizm dininde grlmektedir.334 BU inancn meneini Totemizm'e ba layanlar da mevcuttur.335 Bahaeddin GEL, bu inancn Hind Budizm'inden kaynaklandn ileri srmtr.336 Uygur Trklerinde ruhun baka bir ekle dnne "sansar" veya "sangsar", Hind Budizmi'nde "samsra" Moollar"da ise "sansar-in Krd" (=Ruhlarn dnm tekerlei) adn vermilerdi.337 Uygurlarda "tenash" inancnn varlna dair kaytlar, Tarih-i Cihanga'da da kayddr.338 Dilimizde "don deitirme" ve "sr" olarak da adlandrlan tenash" (reincamation veya metempsycose) inanc, kiinin lmnden sonra nhunun baka bir varln kalbna girerek mevcudiyetini srdrmesi olarak ifade edilmektedir.339 Dnyann muhtelif lkelerinde deiik yap ve anlaylar iinde grlen bu kide, eski Trk inan sisteminde, ata ruhlarna ait bir inan olarak derin izler brakmtr. Nitekim slm dininin reddine ramen, slmiyetle imtiza etmi ve bata Bektailik olmak zere muhtelif tarikat

A. Yaar Ocak, "Bektai Menakbnamelerinde Tenash nanc", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 399. 331 A. Yaar Ocak, a.g.m., s. 402. 332 A.Yaar Ocak, a.g.m., s. 404. 333 334 335 336 337 338 339 , eyh Bedreddin Menakb, (Nr: A. Glpnarh), stanbul 1967, s. 8; A. Y. Ocak, a.g.m., s. 397. A.Y. Ocak, a.g.m-, s. 397. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 396, 397. B.gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 488. B.gel,a.g.e.,s.489,490. Alaaddin Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan-ga, s. 120. A.Yaar Ocak, "Bektai Mekanbnamelerinde Tenash", II. Milletleraras Trk Folk lor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 397,405.

330

evrelerinde ana inan unsurlarndan birisi olarak yer alm ve gnmze kadar yaamtr.^^O Harput'ta, atalar rahu ile ilikili balangtaki Trk inanlarndan kaynak landn sandmz inanlar da vardr. Nitekim, atadan dededen kald ifade edilen tebih, saat, silah, kl, yzk, tava, kitap, hal, kilim... gibi miras eya ile tarla, ba, bahe gibi gayri menkul mallarn yrede mevcut imknlar iinde titizlikle koranduuna ahit olduk. Htt aile bireyleri tara fndan ihmal edildii anlalan miras eya^^' veya tanmaz mallar iin b ykler: "Bu ata, baba maldr, kymetlidir" diyerek ihmli grlen genle ri ikaz ederler. Yrede bu gibi eya ve mallata sayg ve sevgi ile baklr. "Bunu goyup gidene rahmet" denir. Bu hatra eyalardan bazlarnn yap ve fonksiyonlarnda din-sihr bir kuvvetin mevcut olduuna inanlr. Nite kim yrede, kk ocuklarn ishal olmas, nefeslerinin kokmas halinde^^S atadan intikl etmi eski miras tavasnn iine braklan bir miktar su ile defa "parpusu"343 denilerek ykanr. Bu pratikle ocuun iyileeceine ina nlmaktadr. Ayrca lnn parmandan karlan yzk, gze srld zaman gzn grme fonksiyonunu kuvvetlendireceine; daval veya davac kiilerden hangisinin parmanda byle bir yzk olursa, o kiinin girdii mahkemeyi mutlaka kazanacana dair inanlar mevcuttur.
340 lediimiz konu ile son derece ilikili bulduumuzdan tr, nerhum shak SUNGUROGLU'na ait u hadiseyi nakletmeyi uygun bulduk. Fatih Ahmed Baba'nm trbedarlarndan ".. Muharrem Baba yle bir tiptir ki, kimi bu zata Bektai, kimi de Melmi derlerdi. Sa sakal birbirine karm, surda burda derbe der bir halde gezer dolar, ok kimse ile grmezdi, en samimi dostu Sara Musta fa'yd, nk o da ayn mezhep ve merepteydi. Bir gn dkkanda daraklk (= koyunun boynundan kesiimi ve frnda kzartlm et) yerken kapnn nne bir kpek musallat olmu... Ekmek vermiler, kemik atmlar bir trl gitmemi... Sara kzm, eline bir

para ekmek ve kemik de bana atacaksn, ihtimal kzarak beni de dgeceksin. te buna alyorum, Mustafa !.. Sakn beni de kona ve dme diye yalvarm. Hakikaten az zaman sonra Muharrem Baba lm. lmnden sonra Mustafa dkkannda ne zaman yemek yerse, karsnda bir siyah kpek belirir lokmalarn sayarm.. Mustafa ise her lokmada dilim dilim ekmekleri, kemikleri kpein nne atar, alkardeim Muharrem! Al da ye... der ve kendi kendine kim bilir ldkten sonra ben ne hal kesp edeceim diye kederlenirmi "Bkz., 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 19,58, cilt F, s. 329. 341 342 343 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1968, cilt IV, s. 264. Harput ve evresinde bu hastala "El-z" (= el yz) hastal ad verilmektedir. Mlakat yaptmz kiiler yukardaki pratie benzer davranlarda; " defa parpusu denirse bu hastaln veya gelebilecek bir belann nne geileceini" ifade ettiler. Bu kelime yrecje korkutmak, uzaklatrmak, kaldrmak ve gidermek anlamlarnda kulla nlmaktadr '

Tesbit ettiimiz bu tutum ve davranlarn, Trk inan sistemi iinde ata lara ait eyann kutsal saylmas inancndan kaynakland aktr.344 Miras eyann yapsnda olan din-shr kutsiyet bugn; hastalklar giderme, gel mesi muhtemel olan kt bir neticeyi ortadan kaldrma, gzn n kuv vetlendirme" gibi inan ve telkkilerle mahiyetinde "kurtarma, kaldrma, kuvvetlendirme", unsurlarn tayarak varln srdrmektedir. Nitekim ayn ama ve inanla, Harput'ta medfun bulunan ryan Baha'nn hayatta iken kulland rivayet olunan 999 adetten mteekkil tebihinin taneleri, zi yaretiler tarafndan gizlice birer ikier alnarak gtrlmtr. Bugn trbe sinde bulunan ve sonradan ilvelerin yapld ifade edilen bu kutsal tebihin iinden, yre halk defa if niyetiyle gemektedir ki, bu da yine ayn inan ve dncelerle ilgilidir. Ayn veya benzer inan ve pratiklere eski Trk hayatnda rastlanlmtr. Nitekim, Bakurt, Krgz ve Kazan Trklerin de, babadan-atadan intikl eden baz eyalar "hatra anda" olarak saklayan lar mevcuttur ki, "atalarmzn tz/ts diye saklyoruz"derler. Ouz ve Altay Trklerinde her oyman kendine mahsus "an tzleri" vard ki bu tz ler o airetlerce ceddil olarak kabul edilen da, hayvan yahut efsanev bir kiinin adn tard.345 Telederde "tileg tz" kabilenin ceddils duramundayd.346

Yrede atalar rahu ile ilikili bir dier inan da, lm ulu ve bilge kii lere ait ruhlarn bizzat savalara katlacana, gkyznde istedikleri meknlara gidebileceklerine ait inandr. Bahsolunan ruhlarn, genellikle cuma gnleri bir araya gelerek, cuma namazn klmak iin Mekke'ye gittik leri ifade edilmektedir. Konu ile ilgili olarak yaplan anlatlarda, Harput'ta baz mbarek gnlerde, sebebi bilinemeyen baz patlama seslerinin duyuldu u, bu seslerin akabinde gkyznde beyaz bir bulutun olutuu ve bu bulu tun hill eklini aldktan sonra Mekke'ye doru akt ifade edilir ki bu duru ma yrede "evliyalarn yolculuu" ad verilmektedir. Yrede mezar ve mezarlklar parmakla gsterilmez. Bu tr davranlarda bulunan kiinin, ar hastalklara yakalanacana veya arplacana inandr.

344

"Asya Hunlar, Tabgalar ve Gktrkler, lm byklerine tazim ve atalara gsterdik leri saygmm gerei olan inanla, ylm belli gnlerinde kutsal maaralann nne gide rek atalarm ruhlarna kurban sunarlard. Atalara ait hatralarn kutsal bilinmesinin bir neticesi olarak, mezariarna yaplan tecavzleri iddetle cezaiandnriard. Bkz., 1. Kafe solu, a.g.e., s. 291. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 270-273; Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul J 976, s. 335. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 271.

345 346

Bu nan ve pratik, kk bir farkhhkla Kars347 ve dr yrelfcrinde de tes pit edilmitir. Balangtaki inanlarda ata ruhlarn temsil edn aa ve hay van gibi baz canllar parmakla gsterilmezdi. Byle bir davrann ata ruhla rn zeceine, incitip fkelenmelerine sebep olacana inanlrd.348 Yrede ataya/babaya byk bir sevgi ve hrmet gsterildiini ifade et mitir. Bunun sebebinde elbette ki slm hkmlerin etkisinin byk olaca muhakkaktr. Ancak, almamzn ilgili blmnde de grlecei gibi, bu sebebi sadece slm dininin vazettii hkmlere balamak eksiklik olur. Zira eski hayatnda mevcudiyeti bilinen ve slmiyetle alkas bulunmayan, atalar ruhu ile ilgili birtakm inanlar yrede muhtelif sz ve pratiklerin muhtevasnda yaamasna devam etmektedir. Nitekim sz konusu bykle rin ba ve ruhu zerine yemin edilir veya yemin ettirilir. Ata/baba yayorsa; "atann ba iin", "babann ba hakk iin'> lm ise; "atann ruhu iin" veya "atann babann ruhuna desin" eklinde yaplan yeminlerde, kar kiinin istei ne ise bu talep yerine getirilir. Altayl Trk boylarnn inanlarna gre her insann bir tn/ruh'u vard.349 Tn'n don deitirerek yeryzne dnebileceine inanlrd ki bu inan, Trk zmrelerinin, soylarn muhtelif canllara balamalarna sebep olmutur. Ni tekim, muhtelif Trk zmrelerinde soyun kurttan tremesi veya kayn aa cndan trediklerine inanan Uygur Trklerinin ad geen aaca hrmet besle meleri yahut da Yakut Trklerinde kartala atalar gibi sevgi duyulup sayg gsterdmesi gibi efsanev mahiyetteki duyu ve tasavvurlar, sz konusu olan inancn bir tezahrdr.350 Gnmzde yrede "karaku" ad ile bilinen kuun ldrlmesi ho karlanmaz. Bu inan yrede "karaku" ad ile adlan drlan bir halk oyununda grld gibi, yine bu oyunda sylenen karaku adl halk trksnde: "Bir karakuun yavrusu bu Avc yol bekler urusu bu Dn eri yoldan dorusu bu

Dokunma avc bu karakua Baka av ara k yokua Vurma yazktr nian al boa"35l
347 348 349 350 351 Y. Kalafat, a.g.e., s. 58. Y. Kalafat, a.g.e., s. 59. A.nan, amanizm, s. 176, 177. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlannm zleri, s. 59. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 105, 106; Ayrca bu oyunun oynanmas hakknda, bkz., I. Sungurolu, Harput YoUannda, cilt 111, s. 194, 195.

ekliyle yaamaktadr. Bu msralarda karakuun avlanmas halinde avcya uursuzluk getirecei inanc aka grlr. Bu halk oyunu, Adyaman, Bin gl ve anlurfa yrelerinde "karakutane", Siirt'te ise "harahuta" ad ile tes pit olunmutur.352 Uygur Trklerinde kartala "Hara Hu" (= Kara Ku) ad verilirdi.353 Dolaysyla karaku kartaln dier bir addr. Keza muhtelif Trk zmreleri kartala, karaku adnn yannda "hotoy" ve "brkt" adn vermi lerdi.354 Yakut Trklerinde kartaln ad ile yalan yere and ienlerin neslinin, soyunun kesilip, ocann sneceine dair inanlar vard. Zira kartal soyun koruyucu ruhu saylmaktayd. Yanllkla ldrlen kartal, kamlar aracl ile yaplan bir trenle gmlrd. Ksr Yakut kadnlar kartala yalvanrlar, doan ocuklar iin "kartaldan tremi anlamnda" "Hotoy trtteh" derler di.355 Ouzlarda Ay Han Airet (=z) inin "Ongun'unun" kartal olduunu gryoruz.356 Altayl Trk boylarnda "gs" kap bekilerinin ift bal kartallar olduu tespit edilmitir.357 Altay, Kazak, Krgz ve Bakurtlarn ayinlerinde, kartaln nemli bir unsur olduu anlalmaktadr.358 Altayl ve Sibirya Trklerine ait mitoloji lerde kartaldan treme inanlarna rastlanlmtr.359 Harput'ta, almamzn ilgili blmlerinde de grlecei gibi kurt diinin veya kurt derisinin arka tarafndan kesilen bir parann nazardan koruyaca ve uur getirecei inanc ile stte tanmas; zellik arzeden aalann dalla rna p ve bezlerden yaplm bebek sembollerinin aslarak, ip ve paavra lardan beiklerin kurulmas; ulu ve bilge kiilere ait trbe ve mezarlann, a resiz kiilerin mit kaps olmas; gelinin kayn atasndan "gelinlik etmesi"; lnn g mld ilk gece mezar banda ate yaklmas, l evinde kla rn sndrlmemesi, lnn ruhu iin verilen a merasimleri ve yas trenleri, mezar toprann ve l evinin arl; aynca karaku oyununda kartaln ha reketlerine bal olarak yaplan hal hareket ve davranlar ile avlanmas uursuzluk olarak addedilen karakua ait inanlar, ata ruhlarna bal eski

352 353 354 355 356 357 358 359

Y. Kalafat, a.g.e., s. 60. A. Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul 1968, s. 81. A. nan, amanizm, s. 118. A. lnan,a.g.e.,s. 118, 119. Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 63. H. Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek T a n n nanc, s. 135. A. nan, amanizm, s. 118; 1. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, s. 87. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 595, 596.

Trk inanlarnn asl mahiyeti unutulmu, pratik alanlar ksmen deimi ve fonksiyon deiimine uram son kalntlardr.

E. KAM / OYUN / OZAN, OCAKLI

Altayl Trk boylarnda "kam", Tonguzlarda "aman", Yakudarda 'oyun". Ouzlarda "ozan", Krgz Trklerinde ise "bah/baks" ad verilen /e belli bir eitim yolu ile yahut soya bah olarak geldiine inanlan kuvvet /e kudret fonksiyonlarna sahip kiiler vard. Balangta rakkaslk, musikiinaslk, hekimlik, airlik ve sihirbazlk gibi birok grevleri yapabilme zel liklerine sahip olan bu kiilere korku ve sayg ile baklrd. Kamlarn, gn ve yerin katlarnda bulunan byk-kk mhlarla temas kurma, bu ruhlara muhtelif vesilelerle kurban adayp, hediyeler sunma, llerin ruhlarn yere gnderme, erir ruhlardan gelebilecek her trl hastalk ve felketlerin nne geme ve hastalar iyiledrme gibi itima vazifeleri bulunuyordu.360 Kiio lu, ad geen bu ruhlarla dorudan doruya temas kurma cesaretini kendisin de bulamazd. Kamlarn aracl ile cedleriyle irtibat kurabilen kii, bu yolla yerin ve gn kudretli varlklanna ihtiyalarn bildirir ve yardm talep ederdi.361 Ancak, kamlarn kiiliinde toplanan btn bu grev ve sorumlu luklar, zaman ve mekn iinde itima i blm ve din fonksiyonlarn da lmna urayarak bu inanca bal yeni insan dplerinin ortaya kmasna sebep oldu.362 eyh, veli, dervi gibi slm karakterli tipler, bahis konusu olan mesleklerin dini cephesini tekil ederken, doktorluk fonksiyonunu, ocakllar363 ve kk/krklar aldt.364 Gemi ve gelecek hakknda sz syleme grevini ise falclar stlendi.365 Gnmzde bu trden insan tipleri ne yrede de rastlanlmtr. Harput'ta ve evresinde baz kiilerin, kiiliklerinde mevcut olan ola anst kaabiliyetleri sayesinde muhtelif hastalklar tedavi edebileceklerine inanlr. Bu kiilere "ocakl", oturduklar eve ise "ocak" ad verilir. Yrede

360 361 362 363 364 365

M.Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1981, s. 67. W. Radloft", Sibirya'dan, cilt II, s. 10; A. nan, amanizm, s. 75, 76; O. Turan, Sel uklular ve slamiyet, stanbul 1971, s. 3, 4. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi,, s. 69; Y. Kalafat, a.g.e., s. 66. N. Birdoan, "Anadolu Aleviliinde Kadn Baclar, Bacyan- Rum", Folklor, Halk Bilim Dergisi, 1988, say 36, cilt IV, s. 9-12. A. nan, "Bakurt Trklerinde amanizm Kalntlar", Trk Folklor Ara.tiFmalar, 1965, s. 141. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s. 66.

kiinin ocakl olabilmesi veya byle bir hassaya sahip olabilmesi iin re nim grmesine gerek yoktur. Bu yetenek tamamen soydan gelen mistik bir karakter tar. Ocakl kendisinde bulunan bu kaabiliyeti daha hayatta iken, kendisinde byle bir kaabiliyetin varln hissetdi kendi ocuuna veya kendi soyundan uygun grd birisine el vermek suretiyle devreder. Bu devretme iine "el verme" ad verilir. Bu aday hangi hastala yetkili ise bu iin pratiini, tedavi srasnda yaplmas gerekli olan i ve ilemleri ocaklnn uygulamalarndan renir. Zira ocakl, hastann nasl ve ne ekilde tedavi edileceini, tedavi ileminin hangi gnlerde ve ka gn sreceini, kendisine de sramas muhtemel olan bu hastala kar nasl tedbir alacan bilmek ve bunlara uymak mecburiyetindedir. Bu konuda almamzn Halk Hekim lii blmnde yeterli aklamalar yaplmtr. Btn bu pradkleri uygula malar srasnda grerek renen ocakl aday, artk ilgili hastaln tedavisin de izinli saylr. Yrede erkek ve kadn ocakllar vardr. Kadnlar genellikle kadn ocakllara giderler. Yrede boaz arlarn dindirdiine inanlan bir ocaklnn bu mistik ka raktere yedi ayr kr san (=kedi yavrusu byklnde tarla faresi)' canl hali ile yakalayp, eli ile boazndan skmak suretiyle ldrdkten sonra ulat, lmeden nce bu hassasn torununa vererek bu sahada onu izinli kld ifade edilmitir. Trkler, eski Trk takviminde her oniki seneye "cycle" (=a) adn verirlerdi. Bu oniki sene, oniki ayr hayvann ad ile anlrd ve bu hayvanlarn kutsal olduuna inanlrd. Bu hayvanlarn adlar arasnda sann da adnn getiini gryoruz.366 Ayrca Divan Lgat'it Trk'de, sgan yl, Trklerin oniki yllarndan birisi olarak geer.367 Dola ysyla yrede yedi ayr kr sann ldrlmesi ile elde edilen "kuvvet ve kudret" unsurlarnn, eski Trklerde kutsal addedilen yedi says^S ile kutsal olduuna inanlan sann ldrlmesi neticesinde kazanld inancn tespit ediyoruz. Ayrca yrede yaayan ocaklya ait inan ve pratikler, eski Trk inanlarnda grlen kamlk hayatnn bir devam niteliindedir. Nitekim Balasagun'lu Yusuf Has Hacip, kamlar otaclar (=tabipler) ile ayn tutup, bun-

366 367 368

Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihli, s. 56, 57. D i v a n L g a t ' i t T r k , c i i t l , s. 345, 438. "Garp Trklerinde 7 adedi mukaddesti. Bunun sebebi de aikrdr: Yedi adedi, alt bl-e il'i temsil eden merkezin ilvesiyle husule gelmitir. Garp Trklerinde, her fer din yedinci atasna kadar dedeleri malm olmak lazm gelirdi. "Yedi Ata" tbiri yedin ci gbee kadar ulaan dedeler demekti. "Ben kzm yedi yabancya veririm" "Yedi ' yabancdan kz alrm" gibi tbirler, eskiden Trklerde de bir nevi "hriciyen-izdiv" kaidesinin cri olduunu gsteriyor. "Bkz., Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 149.

lann kiiler iin yararl insanlar olduuna, her hastaln tedavisini yapacak bir kamn bulunduuna iaret etmitir.369 gsj^j Trkler hastalarn kamlarn aracd ile tedavi ederlerdi.370 Trk hayatnda kamlk sanatnn renmekle elde edilmediini, kamln soydan geldiini, kam adaynn ihtiyar kamn elinde yetitiini, onun nezare tinde ayinler yaptn ve btn bu ilemlerden sonra kamlk sfatn aldn gryoruz.371 Ayrca Trk hayatnda erkek kamlar gibi kadn kamlarn da bulunduu, kamlarn merasimler sonunda kendilerine verilen crete raz ol duklar tespit olunmutur.372 Bu inanlar yrede ocaklya ait inanlarla ksmende olsa birleip btnlemektedir. Yrede ayrca her hangi bir sebeple yerinden km parmak, bilek, kol ve bacak kemiklerinin tedavilerini yapan, bunlar yerine salan, vcudun incin mi blgelerindeki adaleleri ovalayarak iyiletiren veya baz halk ilalar kullanarak muhtelif kemik rahatszlklarnn tedavisini yapan yetenekli kii ler vardr. Bunlara krk/kk ad verilir. Bu kiilerin hayadan, tadklar yap ve fonksiyonlar da yine eski kamlk hayatnn gnmzdeki izleridir. Yrede eski kamlk inancna bal olarak yaayan bir dier meslek dal da falclktr. Yrede bizzat bu meslei yapan belli bal kiiler olduu gibi, civar yerlerden gelerek mesleini icra eden falc kadnlar da vardr. Yre hal knn byk bir kesimi sz konusu kiilerin szlerini dinler ve inanr. Yrede falcl meslek edinmenin dnda zel bir zevk olarak uygulayan ok sayda kiiler de vardr. Genellikle kadnlar arasnda olduka yaygn olan falclk, slm dininin kesin reddine ramen varln srdrmektedir. Yrede zellik le kahve fal olduka yaygndr. Ters evrilen fincanda kalan kahve tortusu nun ald muhtelif izgi ve ekillere bakarak, kiinin gemii ve gelecei hakknda yorumlar yaplp bilgiler verilir. Ayrca avu ayasmdaki damar iz gilerine, iilen ayn iindeki ay bitkisinin uzunluk veya ksalna bakarak, keza, akasya aacndan koparlan herhangi bir daldaki yapraklar yahut da papatya yapraklarn tek tek kopanp yere atmak suretiyle yapran saysna ve yerde ald ekle bakarak da fala baklmaktadr. almamzn ilgili ks-

369 370

371 372

A. nan, amanizm, s. 72. A. Haydar Bayat, "Trk Dnyasmda zellikle Anadolu Tp Folklorunda Akl Hastalk larnn Tedavi Yollar ve Kaynaklar", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirile ri, Ankara 1989, s. 61; W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, stanbul 1976, s. 229, 300. A. nan, amanizm, s. 76; W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 295. A. nan, amanizm, s. 78-80; M. Ez, Trkiye'de Alevlik Bektalik, istanbul 1977, s. 279.

mmda grlecei gibi ocan alevine ve kard seslere bakarak gelecek hakknda baz yorumlarn yapld da tespit edilmitir. zel kaabiliyet iste yen bu tr pratiklerin yerine getirilmesinde etkili olan falcnn, syledii her sze genellikle inanlp itimat edilir. Yapt yorumlardaki isabet derecesine gre kendisine belli bir miktar cret verilir. Fal ve falclkla ilgili inanlar, yreye ait yzk oyununda: "Yz bulduu eimiz Hayra dnecek iimiz"373 Ayrca, yreye ait bir manide: "Altun zk kahturdum Parmana tahturdum O yar benim olacah Ben dn fala bahturdum"3'74 ekliyle yaamaktadr. Bu ve benzer inanlar, eski Trk hayatnda da mev cuttu. Mahmud Kagar, "kam" kelimesini "khin" kelimesi ve anlam ile aklar.375 Ayrca "rk" kelimesini; 'Talclk, kahinlik, bir kimsenin gnlndekini dar karmak, bilmek" anlam ile izah etmitir.^^ MERVEZ'nin, Trk zmrelerinin inanlar hakknda verdii malumatta, Krgzlann yeni se nede olacak olaylar hakkndaki bilgileri "fann" ad verilen kiilerden rendiklerini beyan eder.^^r Puad KPRL, bu inancn Tokuz Ouzlarda da mevcut olduunu bildirmitir.378 CVEYN, Tarih-i Cihan-ga adl eserinde, Uygur ehzadelerinin nemli bir ie balamadan nce, kamlarn ve mneccimlerin grlerine bavurduklarn, bunlardan olumlu bilgiler alma dan o ie balamadklarn ifade eder.^^? Altayllarn "lgen" adna yaplan merasimlerinde, kamlarn kurbanlk hayvann zerine koyduu fincann, yere aznn zerine dmesi ile bu hayvann lgen tarafndan kabul edilme yeceine hkmedilirdi.380 Ayn trenlerde kamn, gkyznn katlarnda dolarken nc katta havann gelecekteki durumu hakknda kehanette bu-

373 374 375 376 377 378 379 380

F. Mfemiolu, Harput Ahengi, s. 93; 1. Sungurolu, a.g.e., cilt III, s. 221. Z.G Elbir, "Elaz'dan Derlenen Maniler", Trk Folklorundan Derlemeler, 1986/1, Ankara 1986, s. 68. Divan Lgat'it Trk, cilt III, s. 157. Divan Lgat'it Trk, cilt I, s. 42; Divan Lgat'it Trk Dizini, s. 47. bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 99. bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 99. A. Ata Melik Cveyn, Tarih-i Cihan-ga, (ev: Mrsel ztrk) Ankara 1988, s. 119. A. nan, amanizm, s. 103.

lunduunu, beinci katta Yayui'nin kamn az ile, olmu veya olacak bilgi leri haber verdiini gryoruz.Benzer inanlar Yakut Trklerinde de tes pit edilmitir.382 Krgz-Kazak "baks"lar, hastalklarn tedavisinde kesilen kurbanlk koyunun atee atlan krek kemiine bakarak, hastaln sebep ve sonulan hakknda bilgiler verirlerdi.Eski Trklerde kamlarn, sihir ve by yoluyla hastalklara yakalanm kiilerin de tedavilerini stlendiini gryoruz.384 Bugn yrede bu tr hastalklarn tedavilerini "derin hoca", "cinci hoca" ad verilen kaabiliyetli kiiler stlenmidr. Gnmzde yrede olduu gibi Anadolu'nun hemen her yerleim birininde ulu ve bilge kiilere ait trbe ve mezarlarn, dertli kiilere birer mit kaps olmas ile ilgili inan ve pratikler,kamlk inancna bal eski Trk inanlarnn slmiyetle imdza etmi, fonksiyon deiimine uram birer biimi olarak yaamasna devam etmektedir.385

381 382 383 384 385

A. nan, a.g.e., s. 109. A. nan, a.g.e., s. 109.

A.ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri - - , Ankara 1990, s. 63, 64: A. nan, amanizm, s. 114. A. nan, amanizm, s. 112, 113. A. Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, An kara 1984, s. 11.

II. BLM TRENLER VE NANLAR

A. GE TRENLER a. DOUM
1. Doum ncesi nanlar:

Trk hayatnda aile, toplumun en kk fakat en salam ekirdeini olu turmutur. zellikle ata ruhlanna ait inanlardan dolay "baba oca" deyimi ile kutsallatrlan' bu sosyal kurumun varl ve sreklilii doumla salan yordu. Bu mnasebetle genellikle kadnlardan kaynakland zannedilen doum ve oalmaya bal baz olumsuzluklarn nne gemek iin, inanca dayal olarak uyulmas gereken birtakm yasaklar zinciri ile uygulanmas ge reken baz kurallar mevcuttu. Gnmzde bu inan ve pratiklerin ya ayn e killerini yahut da deiik biimlerde ortaya karak, yrede yaama imknn bulduunu gryoruz. Yrede vakti getii halde ocuu olmayan kadnlar, adn evredeki Hazar Gl'nden, dolaysyla Hazarlardan ald sanlan^ "hazar" adndaki bir cins elmay, hocalara okutarak yansn kendileri, dier yansn ise beyle rine yedirdikten sonra ocuklannn olacana inanrlar. Ayrca, olan evine getirilen gelinde olabilecek byle bir uursuzluun nne gemek iin de, damat tarafnda gelinin bana bir elma atlr. Bu inan balangtaki Trk inanlarnda, destan, hikye, masal gibi Trk Halk Edebiyat'nn mahsulle rinde de ayn zellikleri ile tespit edilmitir. Nitekim, Krolu Destan'nn Orta Asya versiyonuna bal Tacik rivayetinde; Gurguli (= Krolu)'nin ba bas olan Ali'nin, annesi Bibi Hilal'e, kendi hatunu zann ile bir elma attn, Ali'nin bilmeyerek yapt bu davrantan "xicalet" ekmesi ile Bibi Hilal'in hamile kaldn, ancak Bibi Hilal'in lmesi ve ocuun da mezarda domas neticesinde, bu ocua oban Rstem tarafndan Gurguli (=Krolu) adnn

Z.Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976, s. 295. Anadolu'daki Trk varl Trklerin slmiyeti kabullerinden ok ncelere dayanr. Nite kim, M.S. 395'de Dou Anadolu'da Hun Trklerini, aynca Sakalar ve V. asrda ise Frat Havzasnda Hazar Trklerinin varhn gryoruz, lkz., A. Yuval, "Frat Havzas'nn Trk Tarihindeki Yeri", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 390, 391; Ayrca bu konuda geni bilgi iin bkz., A. Gzel - . Kaya Seferolu, "slmiyetle Anadolu'ya Giren Trkler", Mill Kltr Dergisi, say 54, Eyll 1986, s. 38 ; M. A. Kagarl, Dou ve Gneydou Anadolu Uygarhna Giri, Ankara 1983, s. 14, 15; T. Glensoy, "Elaz, Bingl ve Tunceli lleri Yer Adlarna Bir Bak", Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, s. 151-154; M. Erz, "Sosyolojik Yn den Trk Yer Adlar", Trk Yer Adlan Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1984, s. 45.

verildiini gryoruz.^ Ak hikyeleri ve masallarda da kutsal bir derviin veya Hzr'n elinden verilen elmay ikiye blerek paylap yiyen kan koca nn ocuk sahibi olduklar tespit edilmidr.* Gnmzde yrede anlatlan ah smail ile Tahir Mirza hikyelerinde olduu gibi^ , Harput dahil btn bir Frat Havzas'nda yaayan Kerem ile Asl, Nedim ah, Arzu ile Kamber, Bey Byrek, Hurit Bey ve Asuman de Zeycan hikyelerinde ortak olduu anlalan^ ve tamamen mensup olduklar toplumun hayat anlaylarn yans tan "komyucu, kurtanc, uyanc ve slah edici" hususiyetlere sahip, efsanev mahiyette tip, kii, karakter, olay ve olaanst motiflerin yannda, gerek kahramann domasna sebep olan "kutsal zrriyet" motifi olarak elma unsu ru da grlmektedir. Bu hikyelerde mutsuz grnen padiahn bu huzursuz luu, anszn ortaya kan kutsal pr veya Hzr'n elinden verilen elma ile ye rini mutlulua terk eder. Elma bu zellikleri ile Tevrat'da; "Daim-Ak elmalan" ad ile gemektedir. Fikret TRKMEN, elma ile ilgili bu inancn sadece milletimize has olmadn, btn milletlerde de grldne iaret etmitir.7 Elma, douma ve oalmaya bal bir motif olarak Manas Desta m'nda da tespit edilmitir. akp (Yakup) Han, hatunlarnn ksrlndan ya knarak byk hatunu yrd'ya; "Mezarl yerleri, yatrlar ziyaret edip el mal kudu yerlerde yuvarlanmadn..." diyor.^ Yrede elmann ayrca deiik inan ve pratikler iin yaad da tespit edilmidr. Nitekim, mevsimin ilk mahsul olan bir adet elmann, ikinci yla
3 4 D. Yldrm, "Krolu Destam'nn Ortaasya Rivayetleri", Krolu Semineri Bildirileri, Ankara 1983, s. 113. U.Gnay, Ak Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, Ankara 1986, s. 119; M. Ali Ekrem, "Arz (Arzu) ile Kamber", (Romanya), III. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, Ankara 1986, cilt 11, s. 95, 97; F. Trkmen, "Tahir le Zhre Hikyesinin Anadolu ve zbek Varyantlar", Trk Dili Aratrmalar Yll, Belleten 1986, Ankara 1988, s. 84, 85; S. Sakaolu, "Bey Byrek Hikyesinin Bayburt Rivayeti", Trk Kltr Aratrmalar, Ankara 1966-1969, s. 169, 170; . Elin, Halk Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1988, cilt 11, s. 94; Edith Fschdck, "Trk Halk Hikyeleri le lgili Bir Aratrma Elif le Mahmut", (ev: F. Trkmen - A. enocak), Trk Folklor Aratrmalar, Anka ra 1984, s. 61 ; A. Yaar Ocak, slm Trk nanlarnda Hzr Yahud Hzr lyas Klt, Ankara 1990, s. 199. A. ztrk, "Frat Havzas Anonim Edebiyatnda Kudsiyet Kavram ve Kutsal Tip", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 306. A. Berat Alptekin, "Frat Havzasnda Anlatlmakta Olan Halk Hikyeleri", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 306. F. Trkmen, "Tahir le Zhre Hikyesinin Anadolu ve zbek Varyantlar", Trk Dili Aratrmalar Ylh, Belleten 1986, Ankara 1988, s. 85. A. nan, Manas Destam, Ankara 1985, s. 14; B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 506; M. Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar (3) Tip Tahlilleri, stanbul 1985, s. 68.

5 6 7 8

ait elma mevsimine yakn bir tarihte kulpuna balanan bir iplikle ait olduu elma aacnn dalma, "uur, verim ve bereket" getirmesi inanc ile aslmas; keza, bir yl bekletilen elmann ikinci yln mahsul olan elma ile birletirile rek, niyet tutulup akar suya braklmas ile ilgili inanlarda, yine elmann "bereket"le birlikte "oalma" unsuruna da sahip olduunu gryoruz. Fikret TRKMEN, Dictionnaire des Symboles adl esere dayanarak verdii malu matta elmann sembolik anlam ile ilgili; "ebedilik, verimlilik ve genletir me" fonksiyonlarna sahip olduuna dikkat ekmektedir.^ Ayrca elma, Battalnmelerde bir keramet motifi olarak tespit edilmitir. Nitekim; "Battal, ah- Merdan Hazretleri'nin ryasndaki tavsiyesi zerine su yznden gelen elmay alp yer ve btn dilleri konuur"."^ Yrede hamilelik dneminin sahkl gemesi amac ile hamile kadnlar, ulu ve bilge kiilerin trbe ve mezarlarna, ayrca ziyaret olarak addedilen kutlu pnar balarna ve delikli talara gtrlr. Burada hamile kadnn gayri ihtiyari bir davranla, vcudunun her hangi bir yerine dokunmas veya o yerini kamas halinde, douraca ocuun da vcudunun ayn yerinde "ziyaret beni" olarak adlandrlan, siyah veya krmz lekelerin oluacana inanlr. Bundan tr, ana adaylarna dikkadi olmalar, hi olmazsa ilk hare kede vcudun grnmeyen bir yerine dokunulmas bykler tarafndan t lenir. Bu inan atalar ruhu ve yer-su'lara ait balangtaki inanlarn bir deva m niteliindedir. Bu inan ve pratik ayn ekliyle Erzurum ve Narman yrelerinde de tespit edilmitir.'' Yrede makasn, amar tokac ile ocak tann zerine oturmak, maa nn veya sacayann zerinden atlamak hi bir zaman ho karlanmayan hal, hareket ve davranlardr. Zira bu nesnelerin her birisi, yre halknn inanlarna gre "tabe"dir. Divan Lgat'it Trk'de: "knamak, aypla mak" anlamlarna gelen "tabalamak" kelimesindeki "tabala" fiilinin'2 , zamanla deiiklie uram bir biimi olarak kabul edeceimiz "tabe" kav ram, yrede ayn anlamn korumaktadr. Nitekim, yukarda bahsolunan ya saklara uymayan kadnlarn, tabe'li olacana, tabe'li olan kadnlarn ise o cuklarnn olmayacana veya ocuklar olduu halde bunlann yaamaya-

9 10 11 12

F. Trkmen, a.g.m., s. 85. H. Koksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Yaps, Ankara 1984, s. 174. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s. 73, 74. Divan Lgat'it Trk, cilt III, s. 322, 327.

cana inanlr. nk tabeli olan kadnlar, mensup olduklar toplum tarafn dan knanan, ayplanan yahut da kendilerine acma duygulan ile baklan za vall insanlardr. Halkn inan ve dncelerine bal olumlu veya olumsuz tezahrlerin bir sonucu olarak teekkl eden bu toplum psikolojisi, bahsolu nan kadmlan acmaszca yerip, cezalandrmasna ramen, ayn zelliklere sahip olan erkei,bu derecede yarglamaz. Zira douma ve doan ocuun yaamasna bal bir takm eksiklik ve olumsuzluklar kadnn zerinde top lanmtr. Ancak hal byle iken, gnlk hayatn ak iinde ortaya kan muhtelif pratiklerde; "zrriyetsiz", "oca batm", "oca krelmi" gibi szlerle erkeklerin de aaland tespit edilmitir. zellikle "demir" ve "ocan" kutsiyedne ait balangtaki Trk inanlanndan kaynakland anla lan bu pratikteki yasaklardan baka,yrede "mukaddes yuva", "mukaddes ocak" deyimlerine balailenin, devam ve srekliliinde, ocuun toplum psikolojisi iindeki yerini ve nemini tespit ediyoraz. Bu husus eski Trk ha yatnda da bilinen ve uygulanan nemli bir deer yargsdr. Nitekim Dede Korkut Destam'nda; Tanr Ta'ala'nn kargad inanc ile Bayndr Han tara fndan farkl bir ekilde karlanan Dirse Han', Ouz Beyleri de klcndan ve sofrasndan tr deil de evldnn bulunmayndan dolay yarglam l a r d . B u inancn ayn ve benzer ekillerine ora Batr Destam'nda, Kazak-Krgzlarn Dudar Kz Hikyesi'nde'^ ve Manas Destam'nda da rastlanlmtr.'6 Yrede bir ka defa hamile olduu halde, her seferinde dk yaparak o cuklarn douramayan kadnlar, ocuklar yaayan salkl anneleri vakitlivakitsiz ziyaret ederek, hissettirmeden ellerini bu evin kaplarna, eik duvar larna srp, bir bahane ile ocaklarnn bana veya bu kadnlarn yanma otu rurlar. Bu davranlarla, sahkh annedeki douma ait olumlu unsurlarn ken dilerine srayacana, bylece ocuk sahibi olacaklarna inanrlar. Yrede bir nevi "kskanlk" "ekememe" veya "gizli hainlik" olarak nitelendirilen ve halk tarafndan da kabul grmeyen bu pratiklerde, asl mahiyeti unutul mu, eski Trk inanlarnn izlerini gryoruz. Nitekim, balangtaki Trk inanlarnda nemli bir yer i g a l eden "ocak", "kap", "eik" gibi ev iyeleri, mensup olduklar evlerin snrlan dahilinde tesir gsterebiliyorlard. Her

13 14 15 16

i. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 3. M. Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul 1968, s. 12, 13. A. nan. Makaleler ve ncelemeler, s. 173, 174. A. nan, Manas Destan, Ankara 1985, s. 48.

nsan bulunduuna inandan "arvak"lann g ve kudretleri farkl idi. Keza, kadnn hamilelii sresince onu koruyup gzeten "himayeci aysar", do umu ve oalmay engelleyen "krmsler"le srekli mcadele iindeydiler. Dolaysyla bugn yrede bir nevi gizli hainlik veya ekememezlik ad ile duygularn derinliine nfuz etmi ve bunun bir yansmas ile ortaya km bu olumsuz davranlarda ama ve inan, kar kiinin ahsnda ve yuvasnda bulunan oalma fonksiyonuna sahip himayeci ruhlarn sevgisini kazanp, onlar kandrmak, artmak ve yardmlann salamaktr. Bugn yrede zellikle itahsz olan hamile kadnlara hasta ve iflah olma yan ocuklara, zayf ve elimsiz kiiler ile emmekte ihmali grlen hayvan yavrularna sylenen; "ye ki canan gut (=:kut) gele" veya "emmi (=emmiyor) ki gut bula" szleri dikkatimizi ekmitir. Yeri geldike syle nen bu ifadelerde "kut", eski anlam ve nemini deiik bir ekilde yaatmak tadr. Nitekim, bereket, oalma ve refah salayan, insan ve hayvan yavru larn himaye eden "aystlar", dank haldeki hayat unsurlarn bir araya toplayarak, "kut" yapar ve bunu ana karnndaki ocua fledikten sonra, o cuun can bulmasna yardmc olurlard.Divan Lgat'it Trk'de; uur, devlet, baht, tahh saadet" anlamlaryla geen "kut" kavram'^ , bu pratikte canlnn hayat bulmasna sebep tekil eden kuvvet ve kudret anlamna gel mektedir ki bu anlamn gnmzde yrede de srdrmektedir. Aynca Yakut kadnlar koruyucu aystlar adna yaptklar "tangara" ad verilen sem bolleri, "kuvvet" bulma ama ve inanc ile yataklarnn altnda bulundurur lard.Dolaysyla yrede hayat bulan "kut" kavramnn, sz konusu olan inanla ilikili olduu anlalmaktadr. Yrede ocuu olmayan kadnlar iin uygulanan bir dier pratikde, "Mu hammed" ad bulunan yedi ayr evden toplanan mh (=ivi) 'larn, day aday tarafndan demircide bir adet bilezik yaptrlarak bahsolunan kadmm bilei ne taklmas eklinde ortaya kar. Bugn Antalya yresinde de ayn ekliy le, tespit olunan^O bu davrantaki amacn, yedi ayr evden alman kutsal de mirlere ait "kuvvet ve koruma" unsurlarnn, slmiyetteki "Muhammed"

17 18 19 20

A. nan. amanizm, s. 37. Divan Lgat'it Trk, cilt 1, s. 85, 92, 164, 200, 272, 320; cilt II, s. 177. A. nan, amanizm, s. 37. Z. Nahya, "Van'n Baz Kylerinde Halk Hekimlii Asndan ocua Kalma ve ocuk Drme le lgili Uygulamalar". Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1989, s. 187.

adnn kutsiyedyle birieip, doma ve oalmaya ynelik din-sihr bir g oluturduunu gryoraz. Bilindii gibi demir, kamlarn muhtelif vesilelerle icra ettikleri ayinlerde olduu gibi, by ve tedavi usulleri ile yemin mera simlerinde bulundurduklar kurtarc fonksiyona sahip kutsaP' bir ruh olarak telkki edilirdi.22 Yrede hamile kadnlarn gecenin ge saatlerinde tek balarna darya kmamalar, kaynam suyu veya kor halindeki atei, gelii-gzel yerlere dkmemeleri srarla tembih ve telkin edilir. Bu saatlerde "yerlerin ve gkle rin mhrlendiini", dolaysyla gecenin kiiolu iin uurlu olmadn ifade eden yre halk, bu saatlerde her yerde bulunan, gezen bir takm gizli g ve varlklarn ana adayna zarar vererek, ocuun sakat domasna vesile olacaklarna inanr. Keza ayn inanla hamilenin yannda zerlik yaklarak duman ve kokusunun kadna gemesi salanr. Eski Trk inanlarnda, ha yatta iken ktlkleri ar bast iin krmsler zmresine dahil olan ata ruhlarnn, yeryznde yaadklar ve her frsatta kiioluna zarar verdikleri bilinmektedir.23 Ayrca su ve ate iyeleri, kendilerine saygszlk gsteren ki ileri cezalandryorlard.24 Dolaysyla yreye ait pradkler, atarahlarile yer su iyelerine ait bu eski inanlarn bir devam niteliindedir. Yrede ayrca muhtelif vesilelerle sk sk kullanlan zerlik, kamlann merasimlerinde kul lanlan mukaddes eyalar arasnda da grlr.25 Bu ve benzer inanlar gn mzde Dou Anadolu'nun hemen her yerleim biriminde de tespit edilmidr.26

Yrede doum ncesine ait baz pratikler daha vardr ki onlar da, doa cak ocuun fizik yapsna, cinsiyetine, huy, kiiHk ve karakterine doradan tesir edeceine inanlan ve bu mnasebede yerine getirilen bir takm uygula ma ve yasaklardr. Nitekim kadn hamilelii dneminde, renkli gzl, olum lu ve gzel ocuklara veya huyu, ahlk, kiilii toplum tarafndan beenilen ahslara, ayrca aya bakarsa, ayva yerse, ocuun bu kii ve varlklarn zel liklerine sahip olacana inanlr. Bahsolunan kadn eki yerse kz, tatl yerse veya ryasnda salatalk, biber gibi sebzeleri grrse, ocuun olan olaca-

21 22 23 24 25 26

Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s. 75. 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, stanbul 1988, s. 289. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 96. A. nan, a.g.e., s. 204. Y. Kalafat, a.g.e., s. 72. Y. Kalafat, a.g.e., s. 72.

na dair inanlar mevcuttur. Hamile kadmm paa yemesi, ocuun smkl ve salyal olacana bir iarettir. Hamilelii sresince kadna, kt ve irkin olan hi bir canl ve cansz varla bakmamas srarla telkin edilir. Zira kad nn bakaca bu kt varlklarn, sahip olduklar olumsuz unsurlann ocua srayacana, dolaysyla ocuun madd ve manev yapsnda bir takm ek siklik ve aksaklklarn ba gstereceine inanlmaktadr. Bugn duda yarl m bir ekilde doan ocuklara "yark dudakl", "yark damakl" veya "tavan dudakl" adlarn veren yre halk, bunun sebebini, kadnn hamile lii srasnda tavana bakmasna veya tavan etini yiyerek, makasn zerinde oturmas olayna balar. Bu pratiklerde, ad geen canl ve cansz varlklann tad yap ve fonksiyon zelliklerine gre yorum yaplp, ocuun gelece i hakknda grler ileri srlmektedir. Bu durumun balangtaki inanlar da kamlar deiik nesnelere bakarak kehanette bulunmalarndan, dier bir ifadeyle falcln deiik bir biimi olan inanlardan kaynakland aktr.27 Yalnz "tavan", eski Trk inanlarnda "tz/ts" olarak kabul edilen belli bal hayvanlardan biriydi.^^ Orta Asya kamlar bu hayvana "kozan", onunla ilgili olarak yaptklar tasvirlere ise, "kozan tz" adn vermilerdi. Burederin "Saan Ongon", Urenhalarn ise "Ak Eren" adn verdikleri tava na ait tzler kutsal addedilirdi.29 Tavann kutsallna ilikin inanlar, Tatar ve Teletlerde de tespit olunmutur.30 Zaman ve mekn iinde bu hayvan, Bektailikte grld gibi, sevilmeyen, uursuzluu uurundan daha ar basan bir hayvan olarak telakki edilmi ve bu ekilde inanlmtr.^' Dolay syla yrede tespit edilen tavanla ilgili inan, sz konusu olan eski inanla rn bir devam niteliindedir.
2. Doum Sras nanlar:

Trk inan sisteminde normal ocuklara nisbede farkl zellikler taya rak doan ocuklarn, ileride byk iler baaracaklarna inanlrd. Ayrca doumu zorlatrp engellemeye alan, doum olayn mteakip, anaya ve ocua eitli fenalklarda bulunup hastalklar veren, mhlarn alarak karan lk alemlere gtren bir takm gizli glerin varlna dair inanlar mevcuttu.

27 28 29 30 31

A. inan, amanizm, s. 46. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 415. A. nan, amanizm, s. 46. W. Radloff, Sibirya'dan, (ev: A. Temir), stanbul 1956, cilt 1, s. 340. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 415.

Bunun yannda hamilelik ve doum srasnda olduu gibi, ana ve ocuunu bir mr boyu korayup gzeten himayeci gler de vard. yi ile ktnn, k ile karanln sonsuza kadar sreceine inanlan bu amansz mcadelesinde32, icadnn da bilmek, uymak ve uygulamak mecburiyetinde olduu bir takm inan ve pradkler bulunuyordu. Gnmzde bu hususla ilikili duyu, dn ve inanlarn hayata yansma ekillerini, yredeki muhtelif pratik lerde ayn veya deiik biimlerde yaamakta olduu tespit edilmidr. Yredeki anlatm ve ifadelere gre, doum srasnda ok nadir grlen hallerden birisi, ocuun bir deri parasna boylu boyunca sarlm olarak dnyaya gelmesi halidir. Ebeler tarafndan derinin bir yerinin yrtlp ieri sinden karlan bu tr ocuklarn "heyirli, gdml" olduuna, dolaysyla stn bir zekya sahip olup, ileride byk baarlar elde edeceklerine inan lr. ocuu btnyle saran bu ince deriden, kk bir para alp kurattuktan sonra un haline getirilmesi ve ocuu olmayan kadnlara yedirilmesi halinde, bahsolunan kadnlarn ocuklarnn olacana, bunun hastaya yedirilmesi ha linde onun if bulacana, bir keze sarlarak stte asldnda, tayan kii yahut ocua nazarn demeyeceine, askere giden delikanlnn yannda ta mas ile de ona kurunun ilemeyeceine dair inanlar mevcuttur. Burada balangtaki pratiklerle ilikili iki farkl inancn yaadn tespit ediyoraz. Bunlardan birisi ocuun sonu ile ilikili inanlara dayanmaktadr. Nitekim ocuu saran zar veya deri parasnn yapsnda grdmz; "oalma, be reket, korama" ve "kurtarma" unsurlar, ocuun sonunun dier bir ifadeyle Umay'n ortaya koyduu fonksiyonlarla btnlemektedir. Dier inan ise, "Trk hayatnda olaanst hususiyedere sahip "Alp" tiplerinin, doum ha lindeki fizik yap ve davran zelliklerini, normal ocuklara nisbetle ok daha farkl olduu inancdr.33 Nitekim "Gk Tann'ya" olan borcunu, cihan hakimiyeti idealini gerekletirdiine inanarak deyen Ouz Kaan34 ^ ana sndan ilk st emdikten sonra, konumaya ve i et istemeye balamt.35 Manas doduu zaman eti ak, kemii bakr rengindeydi ve elinde ise kan phts tutuyordu.36 Ayn inan Moollarda da tespit olunmutur.37 Dolayt32 33 34 35 36 37, W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 230. A . Edip Uysal, "Destanlarmzdan Dede Korkut Hikyeleri le Krolu'nda Tabiatst Unsurlar", Erdem, say 4, cilt 11, Ocak 1986, s. 14. B. gel, "Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 127; M. Kaplan, Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar(3) Tip Tahlilleri, s. 18; . Elin, Halk Edebiyatna Giri, s. 9 1 ; W. Bang - R. Rahmeti Arat, Ouz Kaan Destan. stanbul 1936, s. 25. M. Fuad Kprl, Trk Edebiyat Tarihi, s. 48; a.g.e., s. 157. A . nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 235; B. gel, a.g.e., s. 498. T. Glensoy, "Trk Halk Bilimine Kaynak Olarak" "Moollarn Gizli Tarihi", H. Mil letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt 1, s. 122; B. gel, a.g.e., s. 500, 501.

syla yrede yaayan bu inanlarn ve pratiklerin asl menei bu eski Trk inanlarna dayanmaktadr. Yrede ocuun doumuna mteakip gbei belli bir uzunlukta kesildik ten sonra ebeler tarafndan balanr. Kesilerek alnan gbek kordonu ele birlikte topraa gmlr. ocuun balanm gbei ise, belli bir sre so nunda kendiliinden der. Bu gbek parasna ait inan ve pratiklerinde yine Umay iyesi ile ilikili olduu kanaatindeyiz. Nitekim kz ocuuna ait gbein, ocuun salkl bymesi, gelin olup evinin hanmln yapmas ama ve inanc ile evin uygun grlen bir yerine; olan gbeinin ise ileride iyi bir i ve meslek sahibi olmas inanc ile okul bahesine veya cami avlusu na gmlmesi gibi pratiklerde, bu gbek parasnn tad yap ve fonksi yonlar, Umay iyesinin tad unsurlarla birleip btnleir. Ayrca gbein kesilmesi ileminde kullanlan bak, makas jilet gibi aletlerin lohusann ya tann altnda krk gn sre ile bekletilmesinde de ama ve inan yine ayn dr. Zira Alkans'na kar demirin koruyuculuu, himayeci bir ruh olan Umay' memnun etmekte, onun i ve sorumluluunu kolaylatrmaktadr. Yrede emzikli kadnn gslerinin kendisini rahatsz edecek .ekilde dolmas veya burada bir iliin olumasna sebebi, bu kadmm herhangi bir yiyecek maddesini grp de can istedii veya st umduu halde onu yiye memesine balanr. Bu gibi hallerde kadn, iinde bo bir tabak olan kalbun alarak, yedi ayr evden hi konumamak kaydyla yalnz iarederle yiyecek istemee balar. Evlerden toplanan tuz, bulgur, kavurma vs. gibi nesnelerle piirilen yemei yiyen bu kadnn rahatszlnn geeceine inanlr. Bu pra tikte, kt ruhlar tarafndan verilen hastaln, yedi ayn evin koruyucu iyele rinden belli usl ve esaslarla alnan kurtarclk unsum ile bertaraf edildiini gryoruz. Eski Trk inanlarnda doumu zorlatrp, oalmay engelleyen Alkan s'na, doum annda olduu gibi doumdan sonra da lohusa ve ocuunu hi maye eden Umay ve Aystlara ait yrede yaayan ok canh inanlar vardr. Grev ve kiilik olarak birbirlerinin adeta ztt olarak grlen bu iyelere ait, almamzn iyeler blmnde rnekler verilerek aklamalar yaplmtr. Yrede ayrca lohusann saln kommak ve doum olayn kolaylatrmak amac ile birtakm pratiklerin uyguland da grlr. Nitekim krk kma m kadnlarn, herhangi bir yerde karlamalar halinde stlerinde bulunan ineleri; "krklannn birbirine basmamas" veya "krklarnn birbirine kar mamas" iin deitirmeleri; doum esnasnda zorluk eken kadna, dou mun kolay olmas inanc ile beyinin ayakkabs iinde bir miktar su iirilne-

S gibi, slmiyetle hi bir alakas olmayan inanlar ve pratikler bu cmle dendir. Burada da yine ama kara iyeleri aldatmak, artmak, dikkaderini baka yne ekmek gibi eski Trk inanlar yatmaktadr.
3. Doum Sonras nanlar:

Eski Trk hayatnda kadnn hamilelik dnemi ve onun doum hadisesi ne derece nemli ise, doumdan sonra geen belli zaman dilimi de o derece nemliydi. Zira durmak bilmeyen zaman; korumaya, beslenmeye ve bytlmeye muhta olan ocuk iin anaya, byk grev ve sorumluluklar ykle miti. Bu grevin yerine gedrilmesi srasnda ana; inanca dayal baz kuralla ra uymak, bir takm pratikleri ise uygulamak mecburiyetindeydi. Yrede kaynan bu inanlardan alan pratiklerin aynsn, benzerlerini veya kltr deimelerine maruz kalarak tamamen deimi biimlerini grmek mm kndr. Yrede ocuu yaamayan kadnlar, ocuklarnn yaamasn salamak iin, p ve benzerlerden yaplan sembolik bir bebei, Harput'ta medfun bu lunan Beik Baha'nn sandukas zerinde skerek datrlar. Bylece yeni doacak ocuun yaayacana inanrlar. Bu prade benzer bir inan, kk farkllklarla Tuba (=Urenha) Trklerinde de tespit olunmutur. Tuba Trkle ri, ocuun doumunu mteakip onu, byke bir kazann altna saklyarak yanna, "Ak Eren" ad verilen "Ongon'u" ve arpa unundan hazrlanm sem bolik bir bebei brakrlard. Kamlar aracl ile yaplan bu ayin ve merasim srasnda sembolik bebein karn yardr, paralanr ve topraa gmlrd. Bu tren srasnda ana ve baba, ocuklar gerekten lm gibi alarlard. Bununla ocua hastalk veren veya onun ruhunu alarak lmne sebep olan erir ruhlarn aldatldna, artldna inanlrd.^8 Bu pratiklerde "Ak Eren'in" yerini Ulu kiinin koruyuculuu ve kurtarcl almtr. Ayrca arpa unundan yaplan ve sonu sembolik bir lmle neticelenen bebek tasviri ise yerini ayn akbete mamz kalan sembolik bez bebee brakmtr. Dolay syla her iki pradkte de ama ve inan ayndr. Yrede kz ocuklar olduu halde, olan ocuu olmayan veya doduu halde bu ocuu yaamayan kadnlar, olan ocuuna kavutuklar zaman, yedi yama kadar ocuun salarn uzatr, rer ve kendisine bu zaman iin de kz elbi.sesi giydirirler. Ters giyme ad ile bilinen bu pratiin deiik bir

biimi de, ocua yedi yd boyunca hall (=icullanlmam) elbisenin giydirilmemesidir. Komu ve akrabalardan alman eski, yamal hatta yrtk elbise ile yedi yl sreyle bytlen bu olan ocuunun, bu yatan sonra artk ya ayacana inanlr. Bu tr ocuklarn, belirlenen sre iinde uzun sren bir hastala yakalanmalar halinde ise adlar deitirilerek, zellik arzeden adlar taklr. Bu pratikler Bakurt, Krgz, Kpak ve Kazak Trklerinde de tespit edilmitir.39 Bu inanlarda da yine ocua lm ssnn verilerek, lm ruhunu artmak, aldatmak gibi eski Trk inanlarnn izleri yaamak tadr. Yrede yatlarna gre gelime gsteremeyen, elimsiz ve clz ocukla rn, gizli bir takm varlklar tarafndan deidrileceine inanlr. Bu tr o cuklar iin "cin degg" tabiri kullanlr. Byle ocuklar yredeki delikli talara, hamama. Nadir Baha'nn veya Beik Baha'nn Trbesi'ne gtrlerek tek balarna braklrlar. ocuk brakld bu yerde annesinin arkasndan dnerek alarsa, onun yaayacana, aksi halde leceine dair inanlar mev cuttur. Yrede ayrca bu tr ocuklarn, baka bir aileye tezek karlnda satlp tekrar satn alndn gryoruz. Sembolik olarak yaplan bu alveri e, Trk zmrelerinin inanlarnda da rastlanlmtr. Nitekim, hastalkl o cuklarn demir karlnda baka bir aileye satldklarna dair inanlar. Ya kutlarda olduu gibi Mslman Bakurdarda da tespit edilmidr.^O Bu pratiklerde de yine ama ve inan, erir ruhlar aldatmaktr. Gnmzde y rede ele avuca smayan yaramaz ocuklar iin sylenen; "Bak c geldi" sznde veya zayf ocuklar iin temenni mahiyetinde sylenen; "iplii gayim olsun" ifadesinde, erir ruhlarla ilgili inanlarn yaadn gryo ruz. Yrede, ocuun ileride hangi meslei seeceini belirlemek amacyla veya gurbette bulunan ocuun, hal ve durumun nasl ve ne ekilde olduu nu anlamak iin uygulanan birtakm pratikler ve yaplan baz yorumlar da mevcuttur. Nitekim, ocuk ilk diini kardnda, yakn akrabalarn da itirakiyle "di hedii" ad verilen kk bir merasim dzenlenir. Bu mera simde, ocuun nne herbirisi ayr bir meslein iareti olarak kabul edilen makas, bak, ayna, bilezik, saat,kalem, kitap ve ekrtek gibi nesneler brak lr. ocuk bunlardan hangisini uzanarak alrsa, ileride o meslei seeceine

39 40

A. nan, amanizm, s. 174, 175. A. nan, a.g.e., s. 174.

nanlr. Faln deiik bir .ekli olarak kabul ettiimiz bu pradin dier bir e idi de, vcut organlarnn seyirmesi ile ilgilidir. Hayatn tabi ak iinde, anann gznn seyirmesi, "gznn yol ekmesi" (= Belli bir noktaya uzun uzun bakmas), kulann nlamas veya sebepsiz bir anda yznn atelen diini his.setmesi gibi istek d davranlar, daima hayra yorulur. Bu tr ref leks hareketleri yrede; misafirin geleceine, kiinin aleyhinde konuulduu na, gurbetteki ocuun geleceine, veya bu ocuun sknt iinde bulunduuna yahut da anasnn hasreUni ekdine bir iaret saylr. Bu inanlarda ve pratiklerde dnme ve akln kullanabilme melekesi henz tekml etmemi ocuun gayri ihtiyari davranna baklarak veya baz organ reflekslerine dayanarak ocuun gelecekteki mesleinin belirlenmesi, yahut gurbetteki ocuun psikolojik durumu hakknda bir takm tahminlerin yrtlp, yorumlarn yaplmas, balangtaki Trk inanlar ile ilikilidir. Nitekim Uygurlara ait olduu bilinen Altun Yaruk (=Suvarnaprabhasa) adl eserden alnan bir drtlkte: "Kn tengrining yaruk ngsz bolt rtmi teg Kzm emiim tepreyr ngrekite ngik"4' "Gn Tanrnn Renksiz oldu, snme; Gzm memem seiriyor ncekinden farklca"

Grlecei gibi beklenmedik bir zamanda gz ve gs .seirmelerinin hayra almet olmad anlalmaktadr. A Pars Hikyesi'nden aldmz bu manzumenin dier blmlerinde, Mahasatvi'nin a pars tarafndan paralan dn, annesi Katun'un ise, bu olay yukardaki ekliyle henz renmeden hissettiini anlyoruz. Yrede az rastlanan bir inan da beik kertme ile ilgilidir. Kalabalk bir davetli huzurunda yaplan bu nerasime, "beik kertme nian" ad verilir. Bu trende en nemli husus, ocuklarn beiklerine bakla alan kertiklerdir. Taraflar arasnda and yerine geen bu.kertme ilemine, eski Trk hayatnda da rastlanlmtr.42 Yakut Trkleri, dostluklarn pekitirmek iin bir aac kerterek and ierlerdi.43 Dede Korkut Destam'nda Beyrek and ierken; "yer

41 42

T.Tckin. "slm ncesi Trk iiri", Trk Dili, Trk iiri zel Says I, (E.ski Trk iiri), say 409, Ocak 1989, s. 38, 39. M. Erz, Trk Kltr Ararmalar, tslanbul 1977, s. \15: M. Tezcan, "Beik Keri me Nianl Gelenei ve ayrba Ky Uygulamas", 11. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cill V, s. 499, 500. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 329.

43

gibi kertileyim" diyor.44 Ayn destanlarda Ouz Yiidin klcn karp yeri kerttiini gryoruz.45 Manas Destan'nda da kertme ilemi ile and iilmesi inanc tespit edilmitir.46 Beik Kertme inanc Ouzlarda da mevcuttu.^^ Bu inan Kazak Trklerinde "halka salma" ad ile biliniyordu.48 Trk inanla rnda demir (bak) ve beik (aa) koruyucu ve besleyici ruhlarn temsil ediyordu. Yaplan andn bozulmas veya yalan yere and iilmesi ile ad geen ruhlarn, ilgililere fenalklarda bulunacaklarna inanlyordu. Dolay syla kiiolu, yapt and kolay kolay bozma cesaretini gsteremezdi.49 Yrede tespit edilen inan, bu eski inanlarn devam eden izleri niteliinde dir. Yrede andla ilgili bir dier inan da, sevilen byklerin ba, can, gz zerine yapld gibi, ocuklann da balarna yaplan yemin eklidir. zel likle kadnlar arasnda, bir meselenin halli iin sylenen ve iin doruluunu, kar kiiye inandrma amac tayan and ime pratiinde, kalplam ifade lerin bazen dua, baz hallerde ise beddua biimine dnt grlr. Nite kim, bir kiiden herhangi bir eyay veya onun yardmn srarla isteyen kii; "baban gardasn ba iin" veya "ocuunun ba iin" diyerek onu, o ii yapmaya mecbur eder. Baz hallerde ise kii; "ocuklarmn ba iin" veya "yalanm varsa ocuumun lsn grem" gibi szlerle karsnda kini iknaya alr. Keza, "yalanm varsa gzm kor ola", "iki gzm gme aha", "yalansa Allah canm ala" gibi kalplam ifadelerde de, yine yreye ait yayan yemin ekilleri grlr. Ayrca ocuklar iin yaplan baz karglarn da kk farkllklarla yemin ekline dntn anlal maktadr. Mesel, komular arasnda muhtelif meselelerden tr yaplan mnakaalarda, yahut eitli vesilelerle hayrsz evlUar iin sylenen "garah haberin gele", "boyun iple lle", "iki gzn kor ola", "cann ha", "gzlerin nen aha" gibi beddualar; "benim bu iten haberim varsa canm ha", yahut "iki gzm kor ola ki ben bu sz sylemedim" ek liyle and haline dnmektedir. Yrede andla iUkili inanlar ad belirsiz halk trksnde:
44 45 46 47 48 49 O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, stanbul 1973, s. 72; A. nan, Makaleler ve ncelemeler s. 323. O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. 35. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 329. F. Smer, Ouzlar (Trkmenler), Ankara 1972, s. 403. O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CCCLXXXII. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 328.

"Ben alarm iin iin Di gel de sor derdim niin Doldur da ve ban iin"50 veya Kala Trks'nde: "Kale dibi beden yar Kurban olam adan yar u Harput'un iinde Beni benden eden yar" 51 ekilleriyle yaamaktadr. Eski Trklerde "can, ba ve gz" gibi deerli var lklar adna and iildii tespit olunmutur. VIII. asrda Uygurlarla inliler arasnda yaplan bir and merasiminde, in komutannn : "... hangisi bu sz lemeyi bozarsa cam ksn, soyu sopu yok olsun" andna karlk, Uygur Babularnn; "Senin andnda and ediyoruz" ekliyle karlk verdiklerini gryoruz.52 XIV. asrda Trklerin; "Senceri'n ba iin", "Sencer'in gz iin", "Sencerin can iin" eklinde and itikleri anlalmaktadr.53 Eski Trklerde de yrede olduu gibi sevilen ocuun bana yemin edildii gibi, kiiolu kendi bana veya ata/aa, baba, byk karde gibi evin, ocan b ynn de bana yemin edilirdi. Dede Korkut Hikyelerinde Egrek, karde i Seyrek'e : "Kara bam kurban olsun.." diyor.54 Ayrca; "Eer elinde kopuz olsayd aam bay in seni iki pare klundum"55 eklinde and iildi ini gryomz. Benzer inanlar, Yakut Trklerinde de tespit edilmitir.56 Bu inan ve pratiklerde, iki kii arasnda olduu gibi, kabile ve milletleraras ilikilerde de suluyu susuzdan, yalan domdan, iyiyi ktden ayrp, huzur ve bar temin etmek ama ve inanc ile and trenlerinin yapldn gryoruz. Bu trenlerde evin bynn bana yaplan and ile ilgili inan larn, balangtan beri kendilerine sayg, sevgi ve korku duyulan, Cedd-i la ruhlarna ait inanlardan kaynakland aka anlalmaktadr.

50 51 52 53 54 55 56

F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 131. F. Memiolu, a.g.e., s. 84. A.nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 317, 318. A. nan, a.g.e., s. 319. O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. 132 O. aik Gkyay, a.g.e., s. 131 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 321.

b. AD VERME : Trk hayatnda ocuun korunmas, iyi bir insan olmas ve sosyal hayatta baarl bir vatanda olmas iin, douma mteakip alman tedbirlerden birisi de ad verme ile ilgilidir. Bu inanca bal olarak Harput'ta; gk, yer V e atalar la ilgili adlara, sosyal hayatn iinde sebebi grlp bilinen hadiselefe ait ad lara, belli gn, vakit ve gecelere ilikin adlara, kiinin aile iindeki sosyal statsnden kaynaklanan adlara rastlanld gibi, ocuu erir ruhlarn fena lklarndan korumak iin taklan adlar ile, yrede halihazrda yaayan veya medfun bulunan ulu ve bilge kiilere ait adlara ska rasdanr. Gk, gkyzndeki cisimler ve burada teekkl eden hadiselerle ilgili olarak; sema, gne, yddz, nur, nursel, nuray, ayten, aynur, ayhan, gkhan, ve yldrm adlarna rastlanmtr. Bu adlarn yrede hangi ama ve inanla ocuklara takld maalesef bilinmemektedir. Bu adlar doradan doraya gk, k, gk cisimleri ve burada vukua gelen gk hadiseleri ile ilgilidir. Eski Trk destanlarnda mill bedi bir unsur olarak k motifinin mevcudi yeti bilinmektedir. Bu motifin eski Trk nan ve telkkilerinden ortaya k t da aikrdr. Nitekim Yaratl Destan'nda tespit olunan inanca gre Tanr'ya yaratma ilhamn veren "Ak Ana" ktan teekkl etmi bir kadnn hayalidir.57 Ouz Destan'nda Ouz'un anasnn ad "Ay Kaan'dr''.^^ destanda ocuk douran analarn doum esnasnda gzlerinin parlamas^^; Ouz'un evlendii kadnn ktan ihmesi^O; ocuklarna Gn, Ay ve Yldz gibi isimlerin taklmas^'; ordulara klavuzluk yapan gk tyl, gk yeleli kurdun ktan domas62 gibi hadiseler, Trk zmrelerinin t, semay ve gk cisimlerinin mukaddes addetmelerinden kaynaklanmaktadr. Ayrca Uy gur Destan'nda Buu Han ve drt kardeinin gkten inen semav bir k huzmesinden yaratldn gryoraz.63 Buu Han'n evlendii kz da yine bir k bakiresidir.64 Maniheizm dininin esas k ve iyilik tanrsna dayan57 58 59 60 61 62 63 64 N. Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971, cilt I, s. 30. . Elin, Halk Edebiyatma Giri, Ankara 1981, s. 82. B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, cilt I, s. 115; . Elin, a.g.e., s. 82. B. g e l Trk Mitolojisi, cilt I, s. 140. M. Kaplan, Trk Edebiyat zerine Aratrmalar (3) Tip Tahhlleri,, s. 17; . Elin, a.g.e., s. 84; B. gel, a.g.e., s. 140. H. Tanyu, slmhktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, s. 38; B. gel, Trk Mito lojisi, cilt I, s. 42; . Elin, a.g.e., s. 86. M. Fuad Kprl, Edebiyat Aratrmalar, Ankara 1966, s. 56 (Dip not); N. Sami Ba narl, a.g.e., cilt I, s. 30. N. Sami Banarh, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, cilt I, s. 30.

maktadr.65 Kktrklerde gk kutsald^ Cengizname'de lemelik ile Alanguvau'nun adra inen ktan hamile kaldklarn gryoraz.^^ Bu inan ve telakkiler gk ve gkyz ile gk cisimlerinin muhtelif Trk zmreleri tara fndan kutsal addedilmesinden kaynaklanmaktadr.^^ Dolaysyla yredeki adlar ge bal eski Trk inanlarnn esaslar unutulmu, yap ve fonksi yon deiimine uram izleridir. Yrede deniz, frat, kaya, nar, selvi, gl, gll, glser, glhan, gldeniz, lale gibi bize yer, su, aa, bitki ve da iyelerini hatrlatan adlara da rastlanlmtr.69 Nitekim Tibete'de "Dalay", Trke'de "Taluy" okyanus anlamna gelmekteydi. Ayrca "inggiz" ad ise Trke'de sz konusu olan adlar ta yan kiilerin, dnyann etrafn saran usuz bucaksz denizler gibi, cihana hakim olacaklar inanc mevcuttu.'^O Bahaeddin GEL, Han-nme ve ahnmede geen "Kery ve ery" gibi adlarn baz hallerde insan ad, bazen de yer ad olarak getiine iaret eder.^^ Balangtaki Trk inanlarnda o cua doduu yerin de ad verilmekteydi. Uralbey, Srgeldi, dilbay bunlar
dan bir kadr.^2

Harput'ta zellikle vakti gelip getii halde ocuklar olmayan aileler, o cuu olduu halde dk yapan kadnlar, yahut da sebepsiz yere ocuunun ldne inanan gelinler, belirli gn ve saatlerde, nceden denenmi ve ya rarna inanlm baz usul ve esaslara dayal olarak'^3 yredeki yatr ve trbe65 66 67 68 69 70 71 72 73 B. gel, Trk Kltrnn Gelime alan, s. 99, cilt 1; Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 83 - 554,555. M. Ergin, Orhun Abideleri, s. 17; H. Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 22. A. nan, a.g.e., s. 240; B. gel, Trk Mitolojisi, cilti, s. 414; . Elin, Halk Edebiyat na Giri, s. 109. 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 297; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 377; T. Glensoy, "Trk Halk Bilimine Kaynak Olarak Moollarn Gizli Tarihi", H. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt 1, s. 121. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s, 85. B.gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 473. B.gel, a.g.e., s. 416. A, nan, amanizm, s. 175. Harput'ta bu inancn yaadn rendiim zaman, bir cuma gn hanm da alp birlik te Nadir Baha'nn trbesine gittim. Trbe kapsnn nnde bulunan aa ve allarn dallarna renkli iplik, bez ve kuma paralan balanmU. ki blmden oluan trbenin iine girdiimizde, ocuu olmayan bir kadn, yaknlar! tarafndan Nadir Baha'nn ziya retine getirilmiti. Sanduka yeil ipekli kumalarla rtlyd. Trbenin kk penceresi nin nnde yaklm ok sayda mum artklar ve duvarnda mum isleri vard. Vakit len saatine yaklayordu. Harput camilerinin minarelerinde sel sesleri duyulmaa balaynca, ocuu olmayan kadn, sandukann nnde durarak, elinde tuttuu uzunca iplik parasna (40) adet dm atp, her bir dme de ayr ayr bir fatiha, defa da ills suresini okudu. Bilahare iplii sandukann zerine koyup tekrar ald. rendiimi'ze gre kadn tarafndan bu pratik bundan sonra yine ayn gn ve ayn saatte, yine ayn usul ve esaslarla iki defa daha tekrarlanacakt. Bu ilemlerden sonra iplik, kadnn hami-

leri ziyaret etmektedirler. Bu pratiklerle ilgili bata Fetahmet (=Fatih Ahrnet) Baba Trbesi olmak zere. Nadir Baba, Ankuzu Baba, Arap Baba Trbeleri ile Mzdafr (Muzaffer) Baba ve ekme Baba yatrlar ziyaret edilerek, bun lann ruhlarndan manev yardm beklemektedir. Bu ziyarederin ve buralara yaplan adaklarn bir neticesi olarak doduuna inandklar ocuklarna ziya ret edilen szkonusu trbelerin adlar verilmektedir. ahsnda fevkalade kuv vet ve kudretin mevcut olduuna^^ ^ ldkten sonra bile ruhunun dilek ve talep sahiplerinin isteklerini kabul edip gerekletireceine inanlan^^ bu ulu ve bilge kiilere gsterilen derin ve samimi ballk, atalar ruhuna ait eski Trk inancnn, slmi unsur ve esaslarla yourulmu devamndan ibarettir. Yrede ocuu olup da yaamayan ailelerin bavurduklar dier bir yol da, ocuklarna Yaar, Dursun, Durak gibi adlar takmalardr. Anlamna da yal zellikler arzeden bu adlarn ocua taklmas ile onun lmnn nne geilerek nemli bir tedbir olduuna inanlmaktadr. Bu inanca, muhtelif Trk zmrelerinin hayatnda da rastlanlmtr. Trk inanlarnda kt ruh veya arvak'n; ocuun ruhunu alp gtrmesinin nne gemek iin ocuk lara; "Yaar", "Dursun", "Durak" gibi isimlerin yannda "Satuk" / "Satk", "Satlm", "Durmu", "Durdu" gibi adlarn takddn anhyoruz.^^ yine ayn inanla ocuklara "lmezbay", "tatan", "kur" (=elik) gibi adlar da verilmektedir.'^r Yrede Yeter, Songl ve Dne gibi zellik arzeden adlara da rastlanlm tr. ocuklarnn sayca fazlalndan usanan aileler, doan son ocua "Yeter" ad verirler. Bununla artk ocuklarnn olmayacana inanrlar. Ay rca doan bebein de kz olmas halinde, buna "Songl" yahut "Dne" adn vererek bundan sonra gelecek ocuun olan olmasn isterler. Talihi dei

74 75

le oluuna kadar saklanacak, hamile olunca bele balanacak, hamilelik sresince burada kalacak, doumu mteakip ise bebein yatann bana konulacakt. Doan ocuun ad ise olan olursa Nadir, kz olursa Nadire taklarak trbe tekrar ziyaret edilecek ve adan m olan adaklar yerine getirilecekti. A. Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, An kara 1984, s. 4. A. Yaar Ocak, a.g.e., s. 13; M. Doru, "Kr Nehri Boylarnda ahs ve Aile Adlar ile Lakaplarnn Arzettii zellikler", IH. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildiri leri, cilt II, s. 90. P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1984, s. 89; Z. lbars, "Trk ve Japon Kltrnde ocuk Yetitirme Tarzlarnn Karlatrmal Bir ncelemesi", H. Millet-leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 251 ; Y. Kalafat, a.g.e., s. 84. A, nan, amanizm, s. 174.

76

77

tirme inanc ile ilikili bu duyu ve dnceleri^ , genellikle btn Trkiye Trklerinin inanlarnda mevcuttur.^^ Harput ve evresinde bir aileye gelen gelin kocasna ad ile hitap edemez ve yine ayn ekilde kayn babasnn ve kayn biraderlerin de adlarn syle yemez. Kocas iin; "Bizimki", "Kendi", "Kends", "Efendi Baba" kayn biraderlerine ise "Efendi Aabeg" lakaplar ile hitap eder. Hatt kayn babas ile mr boyunca konumayan ancak, kadnlar arasnda mevzu olunca; "Efendi Babam yle yle dedi" diyerek onun ad yerine lakabn kulla nan gelinler vardr. Keza, analar evlenme ana yetimi veya evlenmi oullar iin, onlar adlar ile arma yerine; "Efendi Olum"lakabn kul lanmay tercih ederler. Kz ocuklar aabeylerine; "Gakko, Gakkom, Gakko" lakaplar ile hitap edip, kendilerini bu lakapla arrlar. Bunun aksi bir davranta bulunmann, bu kiilere adlar ile hitap etmenin ayp ve saygsz lk olacan beyan eden yre halk; "dededen-babadan byle grp, byle iitip ve bu ekilde inandklarn" ifade etmilerdir. Esasen Trk hayatnda ata ruhlarna ait inancn bir bakiyesi olarak devam eden bu inan; deiik ta rihlerde Kzl in igalindeki Dou Trkistan'dan, Trkiye'ye iltica eden Kazak Trklerinin "At tergev" adl inanlannda da tespit edilmitir.^O Yrede ocuklara taklan kt adlara rasdanmam olmakla beraber, o cua gerek ad ile hitap etme yerine; "irkin aa", "pis aa" gibi lakaplar la hitap edilir. Bununla ocuun nazardan komnacana inanlr. Eski Trkler'de ocuun kt ruhlardan komnmas iin kendilerine kt isimlerin takldn gryoruz. Krgzlarda "italmas" (=it almaz), "okabay" (=domuzbay), "Kabanbay" (= yabani domuz)^' , Altayllarda "it-ktn" (it gt), "Palk",82 Kpak ve Kazaklarda ise ocuklara yine ayn inanla Rus adlarnn verildii tespit edilmidr.^3 Dolaysyla yrede tespit edilen lakap lar, bu eski Trk inanlarnn fonksiyon deiimine uram biimleri olarak yaamaktadr.

78 79

Y. Kalafat, a.g.e., s. 85, 86. M. akir lktar, "Trkiye Trklerinde Ad Verme le lgili Gelenek ve nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, cilt IV, s. 369; A. Kk, "Erzincan ve evresindeki Halk nanlarna Toplu Bak", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s, 250, 251. M. Cihat znder, "Trkiye'deki Kazak Gmenlerinin Dini Yaplar ve Samanlk Baki yeleri", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 425, 426. A. nan. amanizm, s. 175.

80 81

82 ~ W. Radloff, Sibirya'dan (Semeler) , s. 174. 83 A. nan, amanizm, s. 175.

Harput'ta; baba, dede, nine veya aile ve yakm akraba evresinden olup gen yata len bir kiinin adlar doan ocua taklarak len kiinin adnn yaatlmasna devam ettirilir. Bununla len kiinin ruhunun memnun edile ceine inanlr. Ayrca ok alayan veya hastalklardan bir trl iflah olma yan ocuklar ile yrme an geirdii halde yrrken sk sk den ocuk larn adlarnn ar geldii inanc ile adlar, ya tamamen deitirilir ve yeni bir ad taklr veya mevcut isimleri yreye has bir az zellii ise Fatma ile Fato, Emine ise Emo, Mehmet veya Muhammet ise Memo. nami ise mo, Selami ise Selo... olarak arlr. Bu pratiklerde kt ruh veya arvakm fkesinin nne gemek, onu artmak, aldatmak, dikkatini baka yerle re ekmek gibi eski inan ve dncelerin slmiyetle imtiza etmi yap ve fonksiyonlarnn izlerini gryoruz. Nitekim ayn inanla lm ruhunu a rtmak, aldatmak gibi pratikler^^ deiik usul ve esaslarla Urenha, Bakurt, Krgz, Kpak ve Kazak Trklerinde de grlmektedir.^-'' Yrede ocuu olduu halde ocuu yaamayan anne-baba, kendi adlar n ocuklarna ad olarak takarlar. Kz ise anann, olan ise babann adn alr. Bylece ocuun korunarak yaayacana inanlr. Bu ve benzer inanlara Anadolu'nun hemen her yerinde rastlanlmtr.^^ pratiklerde de yine ama ve inan, atalar ruhunu memnun edip rzasn kazanmaktr. Harput'ta belli gn, ay, mevsim ve gecelerle ilgili adlara rastlanr. Cuma gn doan ocuklara. Cuma, Cumali; Ramazan aynda doan ocuklara. Oru, Ramazan; Ha mevsiminde dnyaya gelen ocuklara. Hac, Hacali; ilkbaharda dnyaya gelen ocuklara, Bahar; sel vaktinde doan ocuklara Selma, Saliha, Selami, arafe gn doan ocuklara Arif, Arife: kadir gece sinde olan ocuklara Kadir, Kadriye, Abdulkadir; seher vaktinde doan o cuklara ise Seher adlar taklmaktadr. Sz konusu bu adlarn tamam grl d gibi zamanla ilgilidir. Eski Trk hayatnda da buna benzer adlara rastlanlmtr. Nitekim, Manas Destan'nda Manas iin "Kaplan Doan ErManas" unvannn verilmesi, Almanbet'e yine "Kaplan Doan" lakabnn ta klmas, bu kahramanlarn Kaplan Yl'nda domu olmalarndan tr ken dilerine verilmi unvanlardr.^^ Aynca eski Trk inanlarnda ocuklara do-

84 83 86 87

o. aik Gkyay. Dedem Korkudun Kitab, s. CCCLXXXVII. A. nan, amanizm, s. 174. 175. M. akr lktar, "Trkiye Trklerinde .-^d Verme le lgili Gelenek ve nanlar". I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1986, cill IV. s. 374. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 504, 528.

HARPUT'TA ESK TRK NANLARI VE HALK HEKML

duklan gnn nemli olaylarn hatrlatan adlarn verildii tespit olunmutur. Mesel dman basknnn datld gnde doan ocuklara "yabasan/ yavbast", sevilen saylan bir misafir geldii zaman doan ocuklara; "konak geldi" a merasimlerinin yapld gn dnyaya gelen ocuklara ise "abergen" adlar verilirdi. Bugn yrede etin, Ycel, Yksel, eref, Kahraman, Bilgin, Zeki, Kemal, Mustafa, Aslan, Sinan, Akif, Alper... gibi ska rastlanan adlar, ge nellikle byklerin grd, duyduu, bildii veya yaad olaylarla yahut da sevdii ve benimsedii ahsiyetlerle ilgilidir. zellikle sevilen nl ahsiyederin adlarnn ocua verilmesi ile, adn asl sahibi olan kiinin bilgi, ilgi ve isdddna dayanan btn hususiyetlerinin verilen adla birlikte ocua ge eceine inanlmakta ve mit edilmektedir.89 Bir hadiseye, sebebi bilinen herhangi bir olaya dayal olarak verilen adlara eski Trk hayatnda da rastla nlmtr. Ancak, eski Trklerde ad alacak ocuu, hadisenin iinde bizzat grdmz gibi bazen de gnmzde olduu gibi bahsolunan hadise ile do layl yollardan ilgili olduu tespit ediyoruz. Ouz Destam'nda Ouz; baard olan ederine "Kangalu" (Kankl), "Kpak", "Kariuk", "Kala" adlarn veriyor.90 Bu adlarn her birisi ayr bir olaya dayanmaktadr. Ouz li'nin Han olan Doyl Kay'mn ld gn doan Tuman Han'a, Korkut Ata; Ouz li'nin yasl, yurdun dumanh oluunu sebep gstererek Tuman adn vermi ti.9' Dede Korkut Destanlarnda Korkut Ata; azgn bir boay altederek ld ren bir yiide "Boa"92 soygundan mal kurtaran kahramana "Boz Aygrii Bams Beyrek"93 , dii bir aslan tarafndan emzirilip bytlen ve apl apl yryen yiide ise "Baat" adn vermiti.94 Bu inan ayn ekliyle Moollar da da vard. Nitekim ingiz'in doumu srasnda Tatarlardan Temucin-uge,

88 89 90 91

A. nan, amanizm, s. 175. P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1984, s. 90. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 171 - 178. Ebulgazi Baliadir Han, Trklerin Soy Kt (Secere-i Terkime), (Haz: 1V|. Ergin), Tercman 1001 Temel Eser, s. 60; B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 235; H. Koksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Yaps, Ankara 1984, s. 161, 162; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 305.

92

O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, stanbul 1973, s. CCCLXXXV1 , H. Kok sal, a.g.e., s. 162. 93 O. aik Gkyay, a.g.e., s. 34 - CCCLXXXVn; A. nan, "Dede Korkut Kitabnda Eski , nanlar", Trk Kltr Aratrmalar, Ankara, 1966-1969, s. 146; H. Koksal, a.g.e., s. 162. 94 O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. 105 - CCCLXXXVII.

esir olarak getirildiinden tr bu olay yaatmak ve obaya ilk gelen kiinin adm vermek inanc ile ona Temucin ad verilmiti. Ayrca Moollarn Gizli Tarihi'nde ad geen "Mengged-Kyan'a, vcudundaki ok sayda benlerin varlndan tr benli anlamnda, "Mengged" ad verilmiti.95 Dolaysyla gnmzde yrede tespit ettiimiz zellik arzeden sz konusu adlarn her bi risinin esas kaynaklarnn, eski Trk inan ve dncelerine dayandn sa nyoruz. C. E V L E N M E / D N : Eski Trk hayatnda evlenmek, yeni bir yuva kurmak, ocuk sahibi olup neslin devamn salamak gibi isteklerin ortaya koyduu aile hayat, kiio luna itibar kazandran bir keyfiyete sahipti. Hayatin evlilie bal bu nemli safhasnda, iyi ve kt karaktere sahip olan ruhlarla beraber, ev iyeleri ve ata ruhlarnn, kiinin e bulmasnda, yuva kurup ocuk sahibi olmasnda olumlu veya olumsuz ynde tesir ederek, bahsolunan konularda etkili olduklarna ilikin inanlar vard.^6 Gnmzde bu inanlarnn evlilie bal bir takm pratikler iinde yrede de hayat bulduunu tespit ediyoruz. Harput ve evresinde evlenmek istedikleri halde bu isteklerini bir trl elde edemeyen gen kz ve erkeklerin bahtlarnn bal olduuna inanlr. Bu durumda olan genler zellikle Fatih Ahmet Baba, Arap Baba ve Murat Baha'nn Trbesi'ne gtrlr. Bu genler ulu ve bilge kiilerin "ruhlarnn yz suyu hrmetine" Tanr'dan manev yardm talebinde bulunurlar. Bugn Fatih Ahmet Baba Trbesi'nin yanbanda ina edilmi kk mescidin mihrabnda, baht bal olan genler veya bunlarn yaknlar tarafndan kur un kalemle yazlan ok saydaki cmlelerin ierisinde setiimiz:
"Allah'm Sultan'la Remziye'nin kaderini a", "Allah'm sen Raminaz ablama sabr ver", "Allah'm bacma bir hayrl kader a", "Allah'm

beni iyi, drst, dindar bir erkee nasip et" gibi yazl ifadeler, kiide ks metin balanmasna ait duygu, dnce, inan ve tasavvurlardan kaynakla nan psikolojik tezahrlerin bir sonucudur. Bugn slm kalplar iine dkl m olan bu inanlar ve pratikler, eski Trklerde ata ruhlarna bal inanlarn fonksiyon deiimine uram biimleridir.

95 96

T. Glensoy, "Trk Halk Bilimine Kaynak Olarak MooUarm Gizli Tarihi", 11. Millet leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, cilt I, s. 122. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s. 87.

Yrede geline, gelinlii giydirildii srada zerinden karlan elbiseleri, ksmeti bal olduuna inanlan kzn ad sylenerek bir kpn iine bastr lr. Ayrca gelin gtrlrken eline bir adet yn orap verilerek, kendisinden bu orab skmesi istenir. Gelin bu orab skerken bir taraftan da ksmeti bal olan kz arkadann adn da ilave ederek: "Ben nas gelin olup gidisem, baht bal Ulan arkadam da peim sra gele" derse, ad geen

kzn da bahtnn alp gelin olacana inanlr. Burada gelinden karlan el bisenin, bahis konusu olan kzn ad ile kpe baslmas, bu elbisenin gelinin deil de, baht bal olana aitmi gibi bir davrann tatbikini gryoruz. Se bebi bilinmeden yaplan bu pratikteki ama ve inan, evlilie engel olan kara iyelerin dikkadni datmak, onlar artp kanmalarn salamaktr. orabn sklmesinde de ama ve inan yine ayndr. Yrede baht bal olan kzlarn, ksmetlerini amak iin ayrca bir takm yollara da bavumlduu grlr. Mesel gelinin ayakkabsnn altna bahis konusu olan kzlarn adlarnn yazlmas; gelin telinden bir para alnarak saklanmas; Hdrellez gecesi gl aacnn dibinde niyet tutularak, toprak zerine muhtelif ekillerin izilip, sembollerin braklmas; Hdrellez gn kt zerine tutulmu niyetlerin yazlarak akarsuya braklmas; sz konusu olan kz ve erkeklerin derin hocalara gtrlmesi birbirini takip eden cuma gn, sel verilirken kullanlmam kapal bir kilidin atrlmas gibi hal, hareket ve davranlar bu inanlar arasnda saylr. Baht balandna inanan genler, bu yollardan birisi ile bahdarnn alacan mit ederler. Gnmzde yrede olduu gibi Dou Anadolu'nun muhtelif yerleim birim lerinde de tespit olunan bu ve benzer pratiklerdi , eski Trklerde kamlk ha yatna, ata ruhlar, yer-su iyeleri ve kt ruhlara bal inanlarn, yap dei tirmi biimleri olarak varlklarni srdrmektedirler. Yrede dn gnn arafesinde olan evinde erkekler, kz evinde ise ka dnlar tarafndan "kna gecesi" dzenlenir. Burada yreye ait muhtelif oyun lar oynayp, trkler sylendikten sonra, gelinin ellerine ve ayaklarna kna yaklr. Zlfleri kesilerek bana paralar salr.^^ j^ma yakma pratii, eski Trklerden gnmze kadar gelebilen inanca bal dederimizden birisidir. Bu det yreye ait bir halk trksnde:

97 98

N. Tan, "Trkiye'de Evlenemeyen Kzlann Ksmetlerini Ama Pratikleri", Trk Folk lor Aratrmalar Yll, Ankara 1976, s. 213 - 247. i. Sungurolu. Harput Yollarnda, stanbul 1968, cill IV, s. 22-26.

"Eller knal gelin Salar srmal gelin Oyna gelinim oyna Kna geendir senin"99 ekliyle yaamaktadr. Nitekim eski Trklerde, seilmi adak edilmi olan gstermek ama ve inanc ile kna yaklrd.'00 Gnmzde Kurban Bayram'na yakm bir tarihte ko, koyun gibi hayvanlarn srtlarnn knalanmas veya muhtelif renklerle boyanmas'*^', eski Trk hayatndaki "duk" inanc nn bi,. devam niteliindedir. Ayrca almamzn ilgili blmnde ak ladmz "Beik Kertme Nian" ile ocuklara sz kesilmesi gibi pratiklerde de yine seilmi, adak edilmi olan gsterme inanc yatmaktadr. Keza, bah solunan iarederi tayan canl ve cansz varlklarn mukaddes addedildii, kendilerine dokunulmad, bu varlklara dokunmann kiioluna uursuzluk ve felaket getireceine dair inanlarla da bu varlklar koruma altna alnm olurdu.'03 Ayrca gelinin bana para salmas pradi, Trk hayatnda bir takm ruhlara sunulan kansz kurban inancnn izlerini tamaktadr. '"^ Yrede din nikahn kylmas srasnda da eski inanlarn izlerine rastla nr. Nitekim dini nikhn kylmas iin zel bir oda ayrlr. mamla birlikte olan ve kzn nikh ahitlerinin dnda kimsenin alnmad bu odada, g revliler dizlerinin zerine oturur ve ellerii i de dizlerinin stne ak bir tarz da brakrlar. Bu merasimde zel bir od; n ayrdmas; grevlilerin zellik arzeden bir tarzda oturmalar; ieriye ilgililerden baka birisinin alnmamas, gibi birtakm hareket ve davranlar, damat veya gelinin sihir yolu ile balan ma ihtimalinin nne gemek iin alnan ve olduka nemli olduu ifade edilen tedbirlerdir. Aksi halde odaya girebilecek kt niyetli kiilerin, kk bir iplik parasna dm atmalar veya kendilerine has usl ve esaslarla kol larn balayp, parmaklarm birbirlerine keneemeleri sonucunda, damadn balanaca ifade edilir. zlmesi zor olan bu bynn tedavisi iin "derin hocalara" gidilir. Kiinin by yolu ile balanmasna ilikin inanlar dier

99 100 101 102 103 104

l.Sungurolu,a.g.e.,ciltlV, s. 26. Y. Kalafat, a.g.e., s. 91. A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, I, s. 104, 108; lmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, s. 109. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 617, 618. A. nan, a.g.e., s. 618. A. nan, amanizm, s. 98, 167.

milletlerde de grlmtr. Mesel Peygamberimiz Hz. Muiammed'in (S.A.V) Yahudi sihirbaz Lebid B.A'sam tarafndan sihir yolu ile baland tespit olunmutur. " ^ ^ slm dininin bu ve benzer hurafeleri kesinlikle yasak lanmasna ramen " ^ " ^ ^ bu inanlara Araplarda da rastlanlmtr.'0^ Kayna n putperestliin en iptidi ekillerinden alan by, tlsm, sihir gibi inan ve pratikler, VIII. - XIV. asrlarda yaam Budizm ve Maniheizm dinine men sup Trk zmrelerinde de mevcuttu.'0^ Bu konu ile ilgili, almamz Halk Hekimlii blmnde deiik misller verilerek aklamalar yaplmtr. Yrede dn gn gelinin olan kardei, yoksa days veya amcas "gelin kua" ad verilen krmz ipek eriti, orada bulunan davedilerin hu zurunda gelinin beline defa zerek balar. Bu davranla gelinin, gidece i eve bolluk, bereket ve uur getireceine inanlr. Eski Trk inanlarnda alplarn ve kamlarn kuandklar kuak ile, kutsiyet ifade eden saysnn szkonusu kuak zme ve balama pratiinde birletiini gryoruz. "^'9 Kamlarn icra ettikleri merasimlerde nemli bir aksesuar olarak grlen ku an, slmiyede beraber muhtelif tarikadarda ve Ahilik Tekilat iinde ya ayarak gnmze kadar varln srdrdn anlyoruz."O Dnlerde kuak zme ve balama inanc Taeli Yresi dn geleneklerinde de tespit olunmutur.''' Yrede gelin almak iin gelen kiiler, kz evine akta grdkleri herhan gi bir eyay gizlice alarak olan evine getirirler.' '2 Bu durumu iyi bilen kz evi kendilerinden alnabilecek bu trden eyay ortalkta brakmamaya veya koruma altna almaya azami derecede gayret gsterirler. Kz evinin bu tedbi rine ramen, olan taraf bu kararnda o kadar srarldr ki, kz evinden alna bilecek herhangi bir eya yoksa duvarda akl bulunan iviyi gizlice skp olan evine gedrirler. Bu ivi bilahare gelinin aynasn duvara asma ilemin de kullanlr. Yrede mahiyeti bilinmeden yaplan bu davrann, eski Trk

103 106 I 7 108 109 110 111 112

M. Asm Koksal, slm Tarili, stanbul 1 9 8 1 , cilt Vll, s."104 - 113. M. Asm Koksal, slm Tarili, stanbul 1 9 8 1 , cill Vll, s. 106, 107. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, stanbul 1976. s. 2 1 1 . A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 2 0 7 , 2 0 9 . Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s. 9 3 . M. zhan. "Geleneksel Trk Tiyatrosunda Ahilik", Trk Folklor Aratrmalar, . 1988/1, Ankara 1988, s. 4 8 , 4 9 ; Y. Kalafat, a.g.e., s. 9 3 . .s. Soylu, "Taeli Yresi Dn Gelenekleri vc Gelenei Oluturan Sebepler", 111. Milletleraras Trk Folklor kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 3 6 4 . I. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s, 32.

nanlarndan kaynakland aktr. Nitekim, kz evinden alman herhangi bir nesnenin sebebi, bu evdeki "uur, bolluk" ve "bereket" unsurlarnn olan evine sratlmas ama ve inancna yneliktir. Bu itibarla olan evinde bulu nan ev iyeleri memnun edilecektir. Buna benzer bir inan da gelinin evinden alnmas srasnda grlr. Nitekim, gelin alnrken kzn erkek karde, yoksa soydan gelen bir akraba kapy kilitieyerek gelinin "Garda Heletini" (Karde Hakk) almadan kapy amaz. Ayrca ayn amala gelinin sandnn zerine de oturulur. Sebebi yine bilinmeden yaplan bu davranta ama ve inan kz evine ait atalar ruhu ile ev iyelerinin memnuniyetini kazanmaktadr. Zira eski Trklerde tespit edilen "exogami yasas"na gre evlenme, en az yedi gbek dardan yaplr, dnlere savaa gider gibi gidilip yamalar dzen lenir, kaplar baslp kz karlrd. Bu durum zaman ve mekan iinde iti ma bir deime olarak sulha dnmesine ramen, yapsndaki eski inan ve dnceleri gnmze kadar tayabilmitir.l'3 Gnmz dnlerinde ha vaya silhlarn sklmas, kaplarn kilitienmesi, "karda hakk / karda bahi i" alnmadan gelinin kesinlikle verilmemesi, dn gnnn gecesinde da madn arkasndan yummklanarak ieriye itilmesi, "Kzm yedi yabancya veririm de sana vermem" gibi, sz davran ve harekeder, inanca bal b gelenein yrede yaayan son kalntdardr. Gnmzden yaklak 75-80 yl ncesinde yaplan yreye ait dnlerde, gehnin ehiz eyasnn olan evine gtrlmesi srasnda, renkli yn pskl ler ve mavi boncuklaria bezenmi katriar kullanlrd. Bu katrlarn boyunla rna ve yan taraflarna demirden yaplm ve ngrdah / krdak / ng rak"""^ ad verilen aleder taklrd. Bu aleder hayvann her hareketinde ses karrd. Gelin alayn nazardan korumak ve alayn geldiini uzaklardan du yurmak amac ile kullanld ifade edilen bu aletler, bize kamlarn "man yak" ad verilen cbbeleri"^ ile davullarna aslan demir ngraklar hatrlat maktadr. Nitekim kamlarn gkyz ve yeralt yolculuklarnda zellikle davullarna aslan ve "konura" ad verilen ngraklar, kt ruhlarn fenalk larndan korunmak ve onlar kovmak iin kullanlan oklar temsil ederdi."*' Bu itibarla gnmzde hl baz hayvanlarn boyunlarna taklan bu aletler Trk hayatnda demirin kutsiyetine bal inanlarn son kalntlardr. Yrede gelin eve getirildii zaman kurban kesihr. Gelin bir kurbann ze rinden atlyarak getikten sonra i kapnn nnde serili bulunan koyun pos113 114 115 116 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 341. 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 19. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 435. A. nan, a.g.e., s. 446.

tunun zerine getirilir. Burada kapnn yan duvarna dayal ve "ei" ad ve rilen demirden yapdm ocak aracnn zerine basan gelin, ayn yerdeki tahta ka da aya ile krdktan sonra kapnn eiine bastrlmadan ieri alnr. Bu davranlarda tahta kan krlmamas bir uursuzluk iared olarak te lakki edilir.' Sz konusu pratiklerde; kurbann kesilmesi, evin kaza ve be lalardan korunmas; koyun postu gelinin, koyun gibi uslu ve sakin huylu ol mas; ei, gelinin doru ve demir gibi kuvvedi, salam bir yap ve karaktere kavumas; kan krlmas, eve uur ve bereketin gelmesi; eikten atlama ise gelinin arplp hastalklara yakalanmamas ve salkl olmas ama ve inancna ynelikdr. Harput ve evresinde bugn zayflam olmakla beraber devam eden bir baka inan da, eve yeni gelmi gelin hanmn "gelinlik etmesi" ile ilgilidir. Evin gelini, kaynatas ve kendisinden yaa byk olan kayn biraderleri ile konumas, onlarn oturduu sofrada yemek yemesi, hizmedn dnda bunla rn bulunduklar odaya girmesi, burada oturmas hi bir zaman ho kardanmaz. Ayrca gelinin beyinden evvel yataa girip uyumas iyi grlmeyen bir davran olarak nitelendirilir. Buna.bal olarak, kimi ailelerde gelinin hami lelik durumunun bile ad geen byklerden sakland grlr."^ Bu durum gelinin bir ka defa doum yapmasna veya byklerin kendisine ko numa ve ev iinde rahat etme iznini vermesine kadar devam eder. Gelinin, sz konusu yasaklara uymas ile ilgili davranlara eski Trk hayatnda da rastlanlmtr. Zira "ekzogami yasas"na riyet eden gebe Trk boylarn da, her ailede mevcut olduuna inanlan "cedd-i l ruhu", kendi soyuna, kendi kanndan olmayan herhangi bir yabancnn sokulmasna kesinlikle raz olmazd. Bu ruhun erefine dzenlenen ayin ve trenlere bir tek yabanc itirak edemezdi. Aileye kabul edilen evladk bile, kamlann aracl ile cedd-i l ruhundan izin alndktan ve bu evladm da ayn soydan olduunu bu ruha inandrdktan sonra ev halkna dahil olabiliyordu. Keza, ad geen bu mhun tutum ve tavr, z soyuna yabanc olan yeni gelin iin de ayn idi. Gelinin kocasnn mensubu bulunduu oyman (cedd-i l) adn azna alp sylemesi bile yasakt.almamzn ilgili blmnde de grlecei gibi yrede, gelinin beyi dahil evin byklerinin adn syleyememesi ile il gili karlatmz pradk, balangtaki bu inancn yredeki devam olarak varln srdrmektedir.

117 118 119

1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 33. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt IV, s. 45. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 193, 310.

Yrede kt niyedi olduklar ifade edilen baz gelinler, kapdan ieriye girdikten sonra, tekrar geriye dnp kapnn eiine gelerek balarn kapnn tavanna vururlar. Bununla evin bykleri olan kaynata veya kaynanann bir an nce leceine ve bu itibarla evin tek sahibi olacaklarna inanrlar. Ayrca gelin eve getirildii zaman sa eli ile sa aya ile leenin ierisinde ykanr. Leenin iine dklen su, gelinin uur, bolluk ve bereket getirmesi inanc ile evin drt bir tarafna serpilir. Kaynan ev iyeleri ile yer su ruhlarndan alan bu pratiklerde-ana ve inan, ad geen njhlarn memnuniyetini kazanmak ve gelebilecek fenalklarndan saknmaktr. Ayrca gelinin evin bir yesi ol duunu onlara gstermektedir. Harput ve evresinde, eski Trk inanlarndaki "e ruhlara", "iyi ve kt karakterli ruhlara" bal bir takm pratikler daha vardr. Nitekim, dn ge cesi yakn arkadalar tarafndan arkasndan yumruklanarak gelin odasna iti len damadn, odann kapsnn stne nceden aslm eski bir ayakkaby alarak dama frlatmas gerekir. Heyecan ve aknlk iinde bu ayakkabnn varlnn farkna varamadan ieriye girecek olan damadn, hayat boyunca gelinin hkm altna gireceine inanir.'^O Gnmzde yrede yenisi geldi eskisinin hkm yoktur anlamnda kullanlan, "postal dama atld" vc "pabucun dama atld" deyiminin byle bir inantan kaynakland kanaa tindeyiz. Ayn sebebe dayanan bir dier pratik de, resm nikah esnasnda iftlerden birinin, dierinin ayana basmas inancdr. Bu pratikte genler den hangisi erken davranp dierlerinin ayana basarsa o, dierini hkm altna alr inanc olduka yaygndr. Ayrca dn gecesi genlerden hangisi kard elbisesini dierinin elbisesinin zerine atarsa, evde artk o kiinin sznn geeceine inanlmaktadr. Yrenin eski dnlerinde damat, gelinin yzn dn gecesine kadar gremezdi. Damat ve gelinle birlikte bu durumun heyecan ve sknts ev halk da ekerdi. Dn gecesindeki ilk grme ve ilk iletiim ok nemliy di. Bunu bilen yre halk, damadn gelin odasna girmesi srasnda; "Allah irin melekleriyle gstere", "Gurtsa guzu ola" temennisinde bulunurlar d . ' 2 ' Bu srada damat, gnmzde de olduu gibi "yz grml" ad ile adlandrlan hediyeyi geline takard. Bu hal ve davranlardan sonra gelin.

120 121

1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV. s. 34. "... Bazen de kzlarn yzlerini gremeyen zavall gvcilcr, hi heklcnnedik .ekilde yle irkin, yle hoyrat gelinlerle karlarlard ki, gelini o halinde telli duvakl bra kp odadan kar, bir daha eve girmez ve hatt ertesi g memleketi bile terk ederek diyar diyar dola,an gvcilere d"c tcsadt edilirdi. (Bkz., T. Sungurolu, Harput Yollannda, cilt IV, s. 35).

aralksz gn sren "yz grml'^2 veya bugnk ifadesiyle yz aml trenlerinde evinden darya karlmaz, trene gelen kadn misafirlere gsterilir ve kendisine getirilen hediyeleri taklrd. Bu pradklerde dikkatimi zi eken iki nemli inan vardr. Bunlardan birisi; "irin meleklerinin" bah solunan genleri birbirlerine gzel gstermesi inancdr. Trk inan sistemin de kiide mevcut olan asl ruhun dnda ikinci bir e ruhun olduu bilinmektedir.'23 z i y a GKALP, bu e mhlar kiiolunun perisi olarak aklamtr.'24 Krgzlar ve zbek Trklerinde dn gecesine kadar birbir lerine yabanc olan damat ve geline ait bu perilerin, birbirlerini sevmelerinin imknsz olacana inanlrd. Dolaysyla evlenecek bu genler, gn s reyle evin bykleri dahil dier kiilerle karlamalar, toplum iine kma lar yasakt. Gelin bu gnlk sre iinde adrn bir kesine ekilen per denin arkasnda dumr, kimseyle grmezdi. Bununla genlerin, perilerinin birbirine sndrlacana inanrlard. Belirlenen srenin dolmasndan sonra, buradan bir trenle karlan gelinin, kendisine yasak olan kiilerle grme sinde, toplum iine kmasnda artk bir mahsur yoktu. Bu trene Dou Tr kistan'da yaayan Trkler, "yz aktr", Krgzlar ise "Betaar toy" adn vermilerdi.'25 Bugn yrede yz aml ad verilen ve gn sreyle devam eden trenler, bu inancn bir devam niteliindedir. Keza, kiiye ait e ruh veya peri inancnn yerini "irin meleklerinin" aldn gryoruz. Bu pratiklerde dikkat eken ikinci nemli husus ise, genlerin dn gecesine kadar birbirlerinin yzlerini grememeleri inancdr. Eski Trk hayatnda ka dnn; aile hayatnda olduu gibi iktisad hayatta ve siyas meclislerde sz sa hibi olduunu, avda, harpte ve her trl merasimlerde erkei ile beraber bu lunduunu gryomz. Hatt bu tre, inanlara kadar girmiti. Nitekim mukaddes aile ocanda barnan "od ana" kadnn, "od ata" ise erkein sem bol idiler. Gn altnc katnda olduuna inanlan "Ay Ata" hakann, ye dinci katnda barnan "Gn Ana" ise Hatun'un yeryzndeki timsalleriydi.'26 Dede Korkut Destanlarnda, evlendirilmek istenen Kan Tural, babas Kanl Koca'ya evlenecei kzn vasflarn sayarken: "Baba men yirmden turma-

122 123 124

i. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 35 - 36. A, nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 459; amanizm, s. 81; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 399. Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, stanbul 1976, s. 312; Ayrca, "Yakut ije kl'nn" daha XI. asrda Mahmut KAGAR'nn kaydettii "peri-e" ve bugnk Kazak-Krgzlann "Arvak e" dedikleri hayvan ruhu ile ok yakn ilgisi olabileceini tahmin etmek mmkndr. Bkz., A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 459. Ziya Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 312, 313. Ziya Gkalp, a.g.e., s. 322, 323.

125 126

din ol turm ola, men kara ko atuma binmedin ol binmi ola, men kalu kafir iline varmadn ol varm mana ba getirmi ola" dediini gryoruz.'2'' Ayrca genlerin aile iinde grc usul ile evlenmeleri hususuna, slm dini de ruhsat vermitir.'28 j-fai byle iken, aratrma yaptmz yrede bugn rastlayamadmz ancak, yrenin evlilie bal eski trenlerinde ya ad tespit olunan bu inanca bal yasan, mill kltrmze yabanc din lerden girdiini sanyoruz.'29 . L DEFN VE YAS TRENLER Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen ve bu yerleri vatan haline getiren atalar mz, mill ve manev kltr deerlerini de beraberlerinde getirmilerdi. Ancak her lkede olduu gibi Anadolu'da da grlen kltr deimeleri, bu deerlerin deiip farkllamasnda nemli bir sebep o]mu,tur. Aada yre ye ait tespit ettiimiz lmle ilgili inanlarn ve pratiklerin incelenmesinde bu husus kendisini aka gstermektedir. 1. l Defini Trenleri : l a . l: Harput'ta ilkbahar, yaz ve sonbahar aylarnda len kiinin cena zesinin nnde iki st dal gtrlr. lnn defininden sonra bu dallar dan birisi mezarn ba ucuna, dieri ayak ucuna dikilerek sulanr. Yrede bu pratiin yerine getirilmesine sebep, mezarlarn ve mezarlklarn aalandrl mas inancdr. Eski Trk inanlarnda da, cenazenin definine mteakip mezar bana kayn aalarnn dikildiini ve buralarda zamanla byk bir kayn ormannnrn olutuunu biliyoraz.'^O Ancak yrede bugne kadar bir tanesinin bile kk salp yeerdii grlmeyen bu st dallannt'^', mezar bana dikilerek mezar ve mezarlklar aalandrma amacna ynelik inan lardan kaynaklanmad aktr. Nitekim yre halk tarafndan bahar mevsi minin dnda aacn kk salp yeermeyecei hususu da bilinmektedir. Bu itibarla sz konusu pratiin sebebini, st aacnn Trkler tarafndan kut127 128 129 130 131 M. Ergin, Dede Korkut Kitab, stanbul 1986, s. 76. "O halde kadnlardan beendiinizle nikahlann". Nisa Suresi : .3, bkz., Kur'an- Kerim, Ayrca, Mehmet Zihni, Ni'meti slm, stanbul 1978, s. 892 - 921. H. Tanyu, slmhktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, s. 105. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s, 94; A. nan. amanizm, s. 63; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 290. ^ i. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 48; A. Gerel, "Frat Havzasnda Cenaze Merasimleri ve Mezarlklar", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 87.

sal addedilmesi inancmda aramak gerekir. Nitekim st aac muhtelif Trk zmrelerinde kutsal saylmtr. Teletlerin kamlar tarafnda terennm edilen dualarnda; Telet boyunun koruyucusu olan ruhun elinde st aa cndan hazrlanm bir asa vard.'32 Uygur Trklerinin, ceset konulan tabut larn st aacndan yaptklar tespit olunmutur.'33 Yakutlarda, yal kam tarafndan terbiye edilen kam namzedinin elinde kendisini kt rahlara kar koruyan st dal vard.'34 Azerbeycan Trklerinde lnn kefenlenmesine mteakip her iki koltuunun altna st dallar yerletirilirdi.'35 Btn bu tespitlerde st aacnn kt ruhlara kar "koruyuculuk ve kurtarclk" fonksiyonlarna sahip olduunu, bu inancn ise esas mahiyeti unutulmu ola rak yrede hayat bulduu anlalmaktadr. Yrede baz evlerin duvarlarna aslan geyik boynuzlar grlmektedir, "lm tlsmlar" olarak nitelendirilen bu boynuzlara kar halkn ok kuv vedi inanlar mevcuttur.'36 Harput'ta kiinin uzun sren ve ailesine tedir ginlik veren hastalnda, hasta iin Allah'dan iki rahmetten birisi istenir. Bunlar bahsolunan kiinin ya hastalndan kurtulup if bulmas veya lp kurtulmasdr. te bu durumlarda olan hastann ba ucuna, sz konusu geyik boynuzlar braklr. Bununla, hastann sz konusu iki rahmetten birisine ka vuacana inanlr. Yrede tespit ettiimiz geyik boynuzlarnn "koruyuculuk ve kurtarclk" fonksiyonlarna, muhtelif Trk zmrelerinin birbirine benzeyen pratikleri iinde de rastlanlmtr. Nitekim Hun Trklerinin devam olan Tu-ce (=Trkler)'lere ait olan bir efsanede geyiin kutsallatnld grlmekte dir.'37 Altay kamlarnn dualarnda; "bindiim hayvan geyik-sn" ifadesi ne rastlanlmtr. 138 Bat Trk Hkmdar Bingul yresinde yaayan geyik lerin ldrlmesini yasaklamt. Trgi Hakan'nm mukaddes dandaki geyikler de yine ayn inanla avlanmyordu.'^9 Tonguz '40 ye Yakutlarda geyiin koruyuculuk ve kurtarclk fonksiyonlarna sahip uurlu bir varlk
132 133 134 135 136 137 138 139 140 A. nan, amanizm, s. 46. A. Rahman, "Uygurlarm Defin Merasimleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, Ankara 1987, cilt IV, s. 309. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 312. E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazm rnekleri, (ev: S. Tezcan), Ankara 1978, s. 449, 450. 1. Sungurolu, Harput YoUannda, cilt IV, s. 47. W. Eberhard, in'in imal Komular, (Ter: Nimet Ulutu) Ankara 1942. A. nan, amanizm, s. 83; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektailik, s. 407. M. Erz, a.g.e., s. 406. C. znder, "Trk Kore nanlar", III. MiUetleraras Trk Folklor Kongresi Bildi rileri, cilt IV, s. 296.

olduuna inandyordu'^l^ Muhtelif Trk zmrelerinin mitoloji ve masallannda kutsallatrflan geyik motiflerine ska rastlanr.'42 Hoca Ahmed Yesev'nin halifelerinden olup, XII. asrda yaayan Hakim Ata'nn sularda kaybolan mezarm araykn Celal Hoca, geyiklerin aracl ile bu mezar bul mutu.'^3 Orhan Gazi'nin ada olan Geyikli Baha'ya ait bir menkbede geyiin bahsolunan nemini muhafaza ettii grlr.' 44 XIV. asrn sonunda ve XV. asrn birinci yarsnda yaad tespit olunan Kaygusuz Abdal'n menkbev hayatnda geyiin uur ve kerameti aka grlmektedir.'45 Trk nan sisteminde uurlu addedilen, kutsallatrlan'46 ye avlanmas yasaklanan geyik, bugn Adana, Ankara, Diyarbakr, ve Fethiye gibi yerle im birimlerinde sylenen trklerde, yine ayn zellikleri yapsnda taya rak yaatmaktadr. Merhum Mehmet ERZ, eserinde Ulubey (=Serinkent)'deki Veli Baba Trbesi'nin geyik boynuzlan ile sslendiini ve bu du rumu bizzat grdn beyan etmektedir.'4"? Harput'ta lmle ilikili bir baka inan da, l toprann yapsnda dinsihr bir kuvvetin varoluuna dairdir. Bu inancn sebebi, lde mevcut oldu una inanlan "lm arl"na dayandrlr. Ev sohbederinde hrszlarn gi recekleri evde, hane halknn uykularn arlatrmak, onlarn basiretlerini balamak ve glerini almak iin eve bir miktar l topra serptikten sonra amalarn tahakkuk ettirdikleri anlatlmaktadr. Bugn sosyal hayatn iinde kullanlan; "zerine lm torpa m septiler ki uyanamisin" veya "sanki stme l torpa septiler, yuhudan gzlerimi aamim" gibi ifadelerde geen anlamn farkna bile varlmadan l toprann arlndan, onun sahip olduu g ve kudretinden bahsolmaktadr. Bunun yannda topran lye haber ulatracana inanan halk, lnn aleyhinde konuulduunda;
141 142 S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 331. B. gel, Trk Mitolojisi, Ankara 1971, cilt 1, s. 569; T. Glensoy, "Ahlat'ta TrkDamgalar", Frat niversitesi Dergisi, Sosyal Bihmler, Elaz 1988, cilt I, s. 100, 101; H. Koksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Yaps, s. 137; W\. And, "Anadolu Halk Danslar ve Halk Tiyatrosunun zellikle Hayvan Benzetmeceleri Bakmndan Asya Kkenleri", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1983, cilt III, s. 40-42. F. Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara 1976, s. 9 1 , 92. A. nan, amanizm, s. 83; Sheyl nver, "Mistik Folklor le Telkin Tedavileri Esasla r', I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, ciU IV, s. 397. A. Gzel, Kaygusuz Abdal'n Mensur Eserleri, Ankara 1983, s. 7, 8, 9; Dilg. (Kaygusuz A b d a l ) , Ankara 1987, s. 1. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 406. M. Erz, a.g.e., s. 407.

143 144 145 146 \4^

"Torpa heber gtrmye, onun yle yle meziyetleri vard" derler. Ayrca lnn yaknlar olan kiilerin acdarn dindirmek, unutturmak ve kendilerine sabr ve sknet vermesini salamak ama ve inanc ile, len ki inin mezarndan bir avu toprak alnarak evde bulundurulur. Bu inanda ise, kiiolunun ac ve zdraplarn dindirmee muktedir olduuna da ise, kiio lunun ac ve zdraplarn dindirmee muktedir olduuna inanlan l topra nn "koruyuculuu, kurtarcl ve sabr vericilii" gibi unsurlara sahip ol duunu gryoruz. Ata ruhlarna ve yer-sulara bal olduu grlen bu inan ve pratiklere, Burhaniye yresinde de rastlanlmtr.'^8 Yrede cenaze evden karldktan sonra bir tas yourt, bir kak ve l nn en son olarak giyindii ayakkablar yabanc bir kiiye verilir. Bununla ruhun evi bast kabul edilen arlndan, kasavetinden kurtulmu olundu una inanlr. Ayrca ruhun memnun olaca inanc ile d aac ve buhur yaklarak'49 duman evin drt bir yanma sindirilir. Bu pratiklerde R h l a ilikili birbirine zt olan ve tamamen inantan kaynaklanan iki ayr duygu vardr. Korku ve sevgi. Bu tezat, Trklerin ata ruhlarna kar besledikleri sevgi ve saygnn, korkudan kaynaklanmasnn bir neticesidir.'^0 Nitekim birinci pra tikte sofraya ait olan malzeme ile birlikte lnn giyindii en son ayakkab larn yabanc bir kiiye verilmesi ile, ruhun evle olan irUbatn kesmek, onun eve dnnn nne genek; dier pratikte ise ruhu memnun ederek ona her zaman hatrlandn ve unutulmadm gstermektir. Eski Trk inanla rnda ruhun eve dnecei endiesi mevcuttu.'^1 Soyadar ile Yakutlarn, bu inanla ly adrtda brakp katklar ve kamlar aracl ile ly kaldr dklar tespit edilmidr.'52 Yrede tespit etdimiz pratiklerin benzer ekilleri Anadolu'nun hemen her yresinde de yaamaktadr.'53

148

A. Erden, "Burhaniye Kylerinde Konutla lgili Adet vc nanmalar", Antropoloji, An kara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, sav 8, (197,3-1974), An kara 1978, s. 62. "Eb Hreyrc yle vasiyet etmiti: "Ben ldmde kabrimin stne adr kurmay nz. Cenazemi buhur yakarak ta'kib etmeyiniz, cenazemi gtrmeyi tesr ediniz. Resulullah' (S.A.V)n (iyi kii tabuta konulduunda "Haydi beni gtrnz, beni gtrnz" dediini, kt kii de tabuta konulduunda "Eyvah! Beni yklenip nereye gtryorsunuz diye haykrdn) haber verdiini iittim" Bkz., Sahih-i Buhari Muh tasar, cilt IV, s. 452. W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 221 -231. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 319, 329. S. Bulu, a.g.e., cilt X, s. 330. "Cenaze", Trk Ansiklopedisi, cilt X, s. 167, 168.

149

150 151 152 153

Harput ve evresinde kadnlarn ve gen kzlarn salar genellikle ksal tlmaz. Bugn bu davran gen kzlar ve gelinler arasnda zayflam olmak la beraber varln devam ettirmektedir. Yredeki yal kadnlar, salann kesilip ksaltlmasn iyi saymaz hatt bunun gnh olduunu ifade ederler. Ayrca gnlk hayatta olduu gibi, baz kutsal gecelerde de kadnlar ellerine ve salarna kna yakar, gzlerine srme ekerler. Bu pratik kadnn lmn de, ykanmasna mteakip de uygulanr. nk Hz. Fatma Anamz'n Kya met Gn'nde kadnlara efaat etmek iin, kendilerinden on batman kna, on batman srme ve uzun rgl salar isteyeceine inanlr. Bu inanca gre ce henneme giren gnahkr kadm, burada ebediyyen kalc deildir. Fatma Anamz bunlann salarndan tutarak kurtaracaktr. Grld gibi kna, srme ve uzun rgl salar, kadnlarn Fatma Anamz tarafndan kurtanlmasnda nemli birer kurtanc vastadr. Trkiye Trklerinde Fatma Anamz'n, gebelik ve doum srasnda, uur, bereket ve bolluun temininde, hastalklarn tedavisinde kadnlara yardmc olduu inanc tespit edilmitir. Aynca onun adndan g ve kudret alndna da i n a n l m a k t a d r . i n a n l a r Azerbaycan ve Dou Trkistan Trklerin de de grlr.'55 Keza, Tatar airetleri ile Laplann aman davullarnda baz resimlerin yannda "Ebem-Kua" veya "Fatma Anamz'n Kua" ad ile adlandrlan "Gkkua" (=Alaim-i Sema) motifi de vardr.l^^ Uygur (Taranc) Trklerinin bakslar'^^. Dou Trkistan'n mslman kamlar, Hz. Fatma'y kendi mesleklerinin piri olarak kabul ederler. Arnavutluk'ta bir Bekta tekkesinde bulunan "Erenler, krklar ibdet meydanndaki ocaa "Fatma Oca" veya "Kre" ad verilmitir.'59 Tespit olunan bu inanlar slmiyetten sonraki Trk dnyasnda Fatma Ana'nn; koruma, kurtarma, bolluk, bereket ve uur getirme" gibi fonksiyonlara sahip olduunu gster mektedir. Ayrca Fatma Anamz'n kadnlarn salanndan tutarak cehennem den kurtarmas ile ilgili inan, bize Kalmklann "Yayui" tarafndan tepele-

154

O. Acpayaml, Trkiye'de Doumla lgili Adet ve nanmalarm Etnolojik Etd, Ankara 1974, s. 41; H. Tanyu, "Fatma Anamz (Fadime Anamz) ve El ile lgili nan lar zerine Ksa Bir Aratrma", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirile ri, Ankara 1982, cilt IV, s. 479; M. er, "Anadolu Folklorunda Fadime Ana", Trk Folklor Aratrmalar, 1981/1, Ankara 1981, s. 114. H. Tanyu, "Fatma Anamz ve El ile ilgili nanlar zerine Ksa Bir Aratrma", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 488,489. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 386. A. nan amanizm, s. 86. A. lnan,a.g.e., s. 73. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s; 392.

155 156 157 158 159

rinde bulunan uzun rgl salar vastasyla cehennemden kurtarl prati ini hatrlatmaktadr. Nitekim bu inanla her Kalmk'm banda uzun rgl tepe sa mevcuttu.'^0 Yakutlarn, Krgz-Kazaklann'^l Trkmenlerin ve Avarlarn uzun salar braktklar, Avarlarn buna "Tepe Kekili" adn ver dikleri tespit olunmutur.'62 nanca bal olarak tepede sa brakma Kazak larda da grlmtr. Hastay iyiletirmek amacyla gelen Kazak bakss dua yaparken; "Ak sakaldan Fatiha aldrp, tepeme sa braktrp" ifadelerini kul lanr.'63 Hristiyanl henz kabul etmemi Bulgarlara ait kaya kabartmala rnda, Cenub Rusya bozkrlarnda bulunan Trk zmrelerine ait ta heykel lerinde, insan bann arka tarafndan uzanan er adet sa rgleri tespit edilmitir.'64 Tepe sa ile ilgili inan, Anadolu'da yaayan Trk ve Msl man cemaatlarda, Bulgaristan'dan gelip Silivri'nin Kavakl Ky'ne yerleen Rumeli Trklerinde de yaad anlalmtr.'65 Bu inanlarda Fatma Ana'nn, Umay'n himayecilik grevini de zaman zaman sdendii grlr. Harput'ta lnn evden karlmasna mteakip, lye ait olan yatak ve amarlar ykanr. Azrail'in klcndan kanlar sramtr inanc ile evin drt bir taraf silinip sprlr. Azrail'in kdcn ykad idkd ile su dolu kazan ve kaplar, l evi dahil olmak zere, yedi komu evinde boaltlarak kaplan tersine evrilir. Sularn boaltlp kazanlarn ters evrilmesi halinde, evden baka llerin kaca inan ve dnceleri vardr. Ayrca su "aydnlktr" denilerek gtrlmekte olan cenazenin arkasndan kova ile su serpilir. Bu ve benzer pratikleri, eski Trk inanlannda da grmek mmkndr". Nitekim Altay Trklerinde lm olayndan tr kirlendii kabul edilen ev, husus olarak davet edilen kamlara mutlaka temizletti1irdi.'66 Ayn ilem Yurt'un temizletilmesi amacyla da yaplmaktayd.'67 Zira, lm rahunun ancak bu pratiklerle evi ve yurt'u terkedecei inanc mevcuttu. Bu inan Teletlerde, Yakudarda, Lebedlerde ve Telengiderde de grlr.'68 Ayrca Beldrlerde

160 161 162 163 164 165 166 167 168

W. RadlotT, Sibirya'dan Semeler, s. 227; Z, Gkalp, Trk Tresi, Ankara 1976, s. 78; M. Erz, a.g.e., s. 393,394. A. nan, amanizm, s. 89,90. M. Erz Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 395. W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 394. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 395. M. Erz, .g.e., .s. 394. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalan, Ankara 1966, s. 92; W. Radloff, a.g.e., s. 233, 283,285. W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 285; M. Erz, a.g.e., s. 338. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 329.

cenazenin ariyasndan bir tas su serpUdiini anlyoruz.'69 j ^ Trkistan'nda l evinin kirlendii inanc ile bu evde gn sreyle yemek piirilmezdi.'^o Bugn bahsolunan inanlar ve pratikler, yrede olduu gibi Anado lu'nun muhtelif yreleri de esas mahiyetleri unutulmu''" ekliyle ata ruhla nna ait inanlarn bir bakiyesi olarak yaamaktadr, Harput'ta, definin yapld gnn akam saatinde lnn mezar bana gidilerek ate yaklr. Bunun sebebi, lnn yrtc hayvanlar tarafndan m e zarnn eilerek karlmamas iin alman bir tedbir olarak izah edilmitir. Esasen mezar banda uygulanan bu pratiin sebebini ksa srede yanp kl olan atein,mezar yrtc hayvanlardan korumas dncesinde deil, atein Trkler tarafndan kutsal saylmas inancnda aramak gerekir. Nitekim Gk trklerde, Bakurdarda, Krgz Kazaklarda, Yakutlarda ve Altay Trklerinde atein kutsiyetine dair inanlar mevcuttur.'^2 inanlarda ate ve ocak ile atalar ruhu arasnda sk bir ilikinin mevcudiyeti tespit edilmitir.'^3 Kamla rn dualarnda atein ulusun kt ruhlardan temizledii, koruduu ve kurtar d,anlalmaktadr.'^* Altay Trklerinin "ot ezi" (=ate sahibi). Yakutlarn "ot iite" adn verdikleri ruhlar dorudan doruya ate ruhlaryd.'^-'' Beltir lerde ve Sagaylarda definin yedinci ve krknc gnleri ile altnc aynda, ruhun Tanr katna yolculuu esnasnda, yolunu kaybetmemesi iin ate ya klrd. Azerbaycan Trklerinde, mezar banda yedi gn sreyle ate yakla rak nbet tutulduu tespit olunmutur.'^6 Mezar banda ate yakma inan ve pratiklerine Uygur Trklerinde de rastlanlmtr.'^^ Bu ve benzer inan lar, btn Altay ve Yenisey Trk zmrelerinde de grlr.'^8 Gnmzde yrede yaayan sz konusu inanlar ve pratikler bugn Binboa, Gksn ve

169 170 171 , 172

A. nan, amanizm, s. 184. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 92. P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1984, s. 193. H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", L Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 290; B. Ogel, Trk Mitolojisi, cilt 1, s. 314; M. Erz, a.g.e., s. 327,328. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 327 A. nan, amanizm, s. 128, 131; H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Ulus lararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 291-292. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 329. E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazm rnekleri, s. 450. A. Rahman, "Uygurlarn Defin Merasimleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, Ankara 1987, cilt IV, s. 314. A. nan, Tarihte ve Bugn amanizm, s. 189, 190; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 338, 339.

173 174 175 176 , 177 178

Nurhak d o l a y l a r n d a ' a y r c a Malatya yresinde de tespit edilmidr.'^0 Eski Trklerde mezar bamda ate yakmak bir nevi kurban saylmaktayd.'8' Bugn bu inanlar, eski mahiyed unutulmu, yap ve fonksiyonlar ksmen deimi atalar ruhuna ve od/ate iyelerine bal eski Trk inanlarnn bir bakiyesi olarak yrede varln srdrmektedir. Harput ve evresinde, atalar rahuna bal inanlardan olup, kla ilikili bir dier pradk de lnn yatt odasnda ,-yedi veya krk gn boyunca lambalarn yaklmasdr. Byklerden byle grp bu ekilde uyguladklar n ifade eden yre halk, bu inancn esas sebebinin ne olduunu bilmemekte dir. Trk inanlarnda l evine krk gn sre ile girmee'alan rahlar mevcuttu. Teletler, lnn krk kncaya kadar mezarlklarda yaayan ve zaman zaman da eve girmee alan lm veya l ruhuna "zt" adn ver milerdi. Lebedler, hastalk getirdiine inandklar bu ruhu "aza" ad ile adlandrniard. Altay ve Telengitlerde l ruhlar olan "krmzler", insan ruhu nu kaparak onun hastalanmasna sebebiyet verirlerdi. Yakutlar bu ruha "abas" veya "yr" adn vermilerdi.' ^2 Xrk hayatnda ad geen lm ruh larndan korunmak iin, l evinde krk gn sreyle klarn yakld da tespit edihnidr. Nitekim, Krgz-Kazaklarda, lnn ahu iin l evinde her gn bir adet mum yaklmakta ve bu inan krk gn sreyle devam ettiril mekteydi.'^3 Bu inan Gktrklerde'^4 , Bulgaristan'^5 ve Azerbaycan Trklerinde de grlmektedir.'^6 Bugn Kars, Sarkam, Ar, Van, Erzu rum, Malatya'^7 ve daha bir ok yerleim biriminde tespit edilen bu inan, lmnden sonra rahun istedii gibi gezip, dolamas, Tann katna doru yol almas hrsuslarnda kendisine yardmc olunmas ama ve inancna ait telak kilerde ilikili olarak, atalar rahuna bal inanlar zincirinin bir halkas nite liindedir.

1 79 180 181 182 183 I 84 IS.S 1861 87

A. Rza Yalman, Cenupta Trkmen Oymaklar, (Haz; Sabahal Emir), Ankara 1977, cill 11, s. ,362-401. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlannm zleri, s. 117. A. nan, Eski Trk Dini Tarili,. s. 206. S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt X I , .s. 329. A. nan. Eski Trk Dini Tarihi, s. 206. 11. Namk Orkun, Eski Trk Yaztlan, s. 70. O. Kcskiolu, "Kocabalkan Kyleri Folkloru", Trk Kltr Aratrmalar, Ankara 1966 - 1969. s. 218. E. Ahundov, Azerlaycan Halk Yazn rnekleri, .s. 451. Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, ,s. 109.

Harput'ta uzun sreli olarak alayan veya sebepsiz yere alyormu gibi yaparak deiik sesler karp szlanan ocuklar iin; "Ne alisin, niyetin canan ha" denir. Bu tr alama ve szlanmalarn aileye lm getireceine inanlr. Yrede uzun uzun uluyan kpeklerin bulunduu evreden tala uzaklatrlmas da yine ayn sebebe dayandrlr. Ayrca evin tavan ile tava na atlan ve cisir ad verilen aalar da sprlmez. Bu yasan uyulmasna sebep evin bynn lecei inancdr. Keza len atalarn ruhlar, ailenin felaketli gnlerinde olduu gibi, onlarn zorlandklar ar ilerde aile fertle rine yardmc olduklarna dair inanlar mevcuttur. Bu inanlarn yannda, akam saatinde len bir kiinin yannda, sabaha kadar beklenmesinin gerekli liine inanlr. Aksi taktirde "kyamet piii" ad verilen mehul bir varln gelip lnn parmaklarn, burnunu ve kulaklarn kemirerek ona zarar vere bilecei endiesi vardr. Bu ve benzer inanlarda uur altna yerlemi eski Trk inanlarnn izleri grlmektedir. Anlam ve fonksiyonlar unutularak deiik biimlere brnm bu pratiklerde asl ama ve inan, erir ruhlarn fenalklarndan korunmak'88, ata mhlann memnun edip rzaln kazan mak'89 ve onlarn yardmlarn salamaktir.' 90 Yrede ay ve yldz gibi gk cisimlerinin insann talihi, hayat ve lm ile ilgili nemli bir grev sdendiine inanlmaktadr. Bu inanca gre yery znde yaayan her kiinin, gkyznde bir yldz vardr. Gnmzde yre halknn ifadelerinde geen; "yldz parlad", "yldz snd", "yldzlar bart", "yldzlan barmyor" gibi deyimlerde yldz, genellikle iyi ve kt talih anlamnn karl olarak dnlrken bile bu inanca rastlanmak tadr. Meteorlarn yrngelerinden kayarak, atmosferde yanarak paralanma sn "yldz dmesi" olarak nitelendiren yre halk, bu hadise karsnda bir kiinin daha ldne inanr. Bu malumada ilgili olarak Fikret Memiolu eserinde: "Yanp snmekte "faik" bir k var Harput ufkunda Akan bir ruhmu, her yldz ey Fikret inanmazdm"'9'

188

189 190 191

A.nan, amanizm, s. 30; A. Dede, "Bat Trakya Trklerinde Eski Trk Dini amanizmden Kalntlar", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 94; Y. Kalafat, a.g.e., s. 106, 107. A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, -1-, s 51. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 474; A. Yaar Ocak, Trk Halk nanlarmda ve Edebiyatmda Evliya Menkabeleri, s. 8. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 137.

diyerek yre halknn bu inancm ak bir tarzda ortaya koymutur. Ayrca mbarek gecelerde ay na karak dzgn bir sathta kendi glgesini tedkik eden kii, bu blgesinde ban gremezse o yl iinde leceine inan maktadr. Eski inan ve dncelere nisbede yap ve fonksionlar deimi olan bu kidelere, Hun Trklerinde'^2^ Yakut ve Tunguzlarda'93 ayrca bir ksm Trk zmrelerinde de rastlanlmtr.'94 Trk inan sisteminde yldz ve ay kutsal olarak addedilmekteydi.'95 Bu kutsiyet yukarda tespit ettiimiz pratiklerde de grld gibi yrede deiik biimlerde varln srdrmek tedir. Yrede lnn ykanmak zere alnmasna mteakip, boalan yatana bir ta paras braklr. Bununla lnn yatann ta kesileceine, talaacana, bu idbarla aileden baka llerin kma endiesinin nne geileceine inanlr. Ayrca taziye vermeye gelenler l evinden kmadan evvel, lm arln bu evde brakmak inanc ile ellerini yzlerini ykarlar. Bu tedbirle re ramen kendilerine sramas muhtemel olan lm arln bertaraf etmek, gen lm olmasn, lm uzak olsun ve lm arl taa geerek talasn ama ve inanc ile bir tan zerine oturduktan sonra, kalkp evleri ne giderler. l evinden ktktan sonra akrabaya, komuya urayan kiiye o evin sahibi; "evime neden geldin? lm arhm evime niin getirdin" diyerek sitem ederler. Yrede lm olaynn nne gemek iin alnan dier bir tedbir de, ba ve bahe evlerinde gne batp hava kararmaa baladktan sonra, dardan ieriye alman bo kazanla ilgilidir. Bu kazan byle bir vakitte ieriye alnr ken, ierisine adet ta brakldktan sonra eve alnr. Aksi takdirde kiinin iftiraya mamz kalacana yahut da aile byklerinden birinin leceine dair inanlar vardr. Yukarda tespit olunan her iki pratikte tan din-sihr bir gce sahip oldu unu, yapsnda "koruma, kurtarma ve gelebilecek ktlkleri giderme" un surlarna sahip bulunduunu; suyun ise bu hususiyetlerinin yannda, "l arln giderici" bir fonksiyonu stlendiini gryoruz. Eski Trk hayatn da, "yer-su" iyelerine bal bu inanlar ve pratikler, benzer ekilleriyle muh telif Tuk zmrelerinin inanlarnda da vardr. Eski Trklerin Yaratl Efsa-

192 193 194 195

M. Erz,Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 377. Z. Gkalp, Trk Tresi, Ankara 1976, s. 108-110; M. Erz, a.g.e., s. 386. Hoca Saadettin Efendi, Tc't Tevarih, (Haz: 1. Parmakszolu). stanbul 1974. cilt I, s. 258; C. Kurnaz, Hayali Bey Divani Tahlili, Ankara 1987, s. 437. 1. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, Ankara 1987, s. 97-99.

nesi'nde tan kurtarcln'^6, Uygurlarn G Destan'nda ise, yapsnda kuvvet ve kudret bulunan mistik bir gce sahip bulunduunu'^7, ayrca baz Trk zmrelerinde muska, by ve tlsm gibi kullanldn gryoruz,'^8 kj ta, bu kullanm zellikleriyle l'e, boy, oba ve oymaa bolluk, bereket ve sa adet getirmektedir.'99 Suyun ise, tala birlikte mukaddes sayld; Gktrk lerde, Altay-Yenisey, Altay-Sayan, Kimekler, Urenhalar, Barshan gibi kabile ve kavimler ile Ouzlarda koruyucu bir ruh olduu^OO "koruma, kovma ve kurtarma" unsurlarna sahip bulunduu tespit edilmitir. Harput ve evresinde, lmle ilikili grdmz bir dier pratik de, akam vaktinde len bir kiinin gsnn zerine bir demir parasnn bra klmas ile ilgilidir. Bu ilem, vcudun ierek bozulmasnn nne gemek amac ile alnan bir tedbir olarak ifade edilmitir. Ayrca lnn defni sra snda kullanlan kreklerin, elden ele verilmediini, krei kullanan kiinin, onu topraa braktn, dier kiinin ise onu braklan yerden aldn bizzat gzledik. Bunun aksi halinde, ilgililerin basma bir uursuzluun gelecei ama ve inancn tespit ettik. Keza, lnn defini srasnda topran doldu rulmas ilemi tamamlanmasna mteakip, mezarn tanzimi ve dzeltilmesi srasnda kreklerin mezar toprana kuvvede vurulmamas gerekmektedir. Zira, vuiTilan krek darbelerinden lnn cierlerinin sallanaca, dolaysy la ruhun bundan mteessir olacana inanlmaktadr. Tesbit edilen, lm, mezar ve ruhla ilgili bu inan ve dncelerin esasnda; demirin koruyucu bir ruh olarak^Ol mahiyetinde tad "korkutma202, kuvvet ve kudret" un surlar ile onun kutsiyetinden kaynaklanan inanlar ve atalar ruhuna duyu lan" sevgi, sayg ve korku" mevcuttur.203 Demirin Krgz, Yabaku ve Kpaklarda kutsallatrld^O* ayn inancn Dou Sibirya'daki kk halklarla beraber. Orman Tunguzlarnda da mevcut

196 197 198 199 200 201 202 203 204

H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara 1987, s. 39. Z. Gkalp, Trk Tresi, s. 89, 90; H. Tanyu, a.g.e., s. 39. S. Veyis rnek, Sivas ve evresinde Hayatn eitli Saflalaryla lgili Batl nan lar ve Bysel lemlerin Etnolojik Tedkiki, Ankara 1966, s. 51. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 33. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, .s. 491-494; E s \ i Trk Dini Tarihi, s. 40, 41, 185,186. i. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 289; Trk Bozkr Kltr, s. 90; Z. Gkalp, Trk Tresi, s. 4 1 , 6 6 . A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 446; P. Naili Boratav, a.g.e., s. 195. 1. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, s . 92, 93; Trk Mill Kltr, s. 291. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 132.

olduu bilinmektedir.205 Keza, Bozkrlar corafyasnda eski Trk zmreleri nin at ve demir zerine kurduklar kendilerine has mill kltrlerinin znde, demirin sahip olduu yap ve fonksiyonlar da ayn inan ve dnceleri ihti va etmektedir.206 jrk inan sisteminin iinde nemli bir yerinin mevcudi yeti tespit edilen demir; yrede esas mahiyeti unutulmu, pratik alanlar de imi olarak yaamasn srdrmektedir.
Ib. Mezar ve Mezarhklar :

Harput ve evresinde mezar, mezar talar ve hyklere ait inanlar ol duka kuvvetlidir.207 Harput'a yakn bir mesafede bulunan Hacseli Ky'nde, Urartulardan kald anladan kaya mezarlarn kutsallatran yre halk, buray adeta bir yatr gibi grmektedir.208 evrede ayrca "hyk" ad verilen ok sayda sun tepeler mevcuttur. Bu tarihi tepelerde eski devirlerde yaam nl ahsiyetlerin aile mezarlarnn ve servetlerinin gml bulun duuna inanlmaktadr. Nitekim Peren, Kenk, Aliam, Vertetil, Hou, Tlntepe, Hoh ve Zerteri Kylerinde tespit olunan bu sun tepelerle ilgili olarak shak SUNGUROLU, Aliam'l yal bir kylnn kendisine unlar sylediini nakleder: " Hey Oul! Onlar ok eskidir ok... Hazret-i sa'dan daha evvel... T Nuh yllarndan kalmadr onlar! ... Bu tepelere kimse el sremez, trmanamaz ve sonra ne kazlr, ne de oradan bir krek toprak alnabilir, alann o anda eli kolu arplr, tlsmldr onlar, oul!... Bunlar o zamann Nemmt H'Kmdarlar iin yaptrlmtr, kat kattr... En alt katta, byk hkmdarn mezar vardr... Ortada, bu hkmdar iin kurban edilen insanlarn mezarla r... En st katta da, yine bu kirala ait kymetli eya ile altn, gm ve bakr
paralar.."209

Yre halknn hyk ve mezarlara kar bakn ak bir tarzda ortaya koyan bu ifadeler, inanlara bal yasaklara uymamann kiioluna felaketler ve bir takm hastalklar getireceini de ortaya koymaktadr.2'0
205 206 207 208 209 210 W. Radloff, Sibiryadan Semeler, s. 234. t. Kafesolu, Trk Bozkr Kltr, s. 90. 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, stanbul 1958, cilt 1, s. 50, 51. R. Yldrm, "Elaz Yresinde Halkn Eski Eserier Hakkndaki nanlar", Frat Hav zas Folklor ve Etnografya Semineri, Elaz 1985, s. 387. l. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s. 51; R. Yldrm, a.g.m., s. 385. Hyk ve mezariara kar halkn inan ve dncelerini son derece ak bir ekilde or taya koyan bu ifadelere benzer anlatlar, yredeki almalarmz srasnda tarafmz dan da tespit edildii halde, tekrarndan saknmak amacyla 1. Sungurolu'na ait rnei vermekle yetindik.

Bu nan ve dncelere eski Trklerde de rasdanr. Ta ynlarndan meydana getirilerek sun tepeler oluturulan hykleri "obo" diye tesmiye eden baz Trk zmreleri^" , bu yerleri tapmak (=mabet) olarak bilip kutsallatrmlard. Bu inan Urenha-Tuba, Kpak, Kazak, Krgz, BaganalNayman, Atgay, Argn, Bakurt, Altay-Yenisey, Nogay gibi kabile ve ka vimlerde de grlmektedir.212 JUrk inan sistemi iinde kutsallatrlarak mabet olarak telakki edilen bu tarih tepeler, gnmzde ayn din-sihr kut siyetini muhafaza ederek yapsnda; "tlsm, sihriyet ve dokunulmazlk" un surlaryla yrede varlna devam etmektedir. Yrede Allah'a yakn olduu, dolaysyla Allah dostu olarak kabul edilen ulu ve bilge kiilerin mezarna trbeler in edilmektedir. Bu trbeler ad geen kiilerin ad ile anlr. Fatih Ahmet Baba, Arap Baba, Murat Baba, Nadir Baba, Ahi Musa, Zahri Baba, Ankuzu Baba, Beik Baba, Celal Baba, brahim Baba, Mansur Baba, Nazr Baba, ryan Baba, eyh Hac Osman Bedrettin Efendi, (=mam Efendi), eyh erafettin Efendi, Tayyar Baba, Mazhar Efendi, Kazm Baba ^'S gjbi. Halkn nazarnda bu trbeler mahrem ve mukaddes bir yer olarak telkki edilir. Halk arasnda ad geen bu ulu ve bilge kiilerin menkabeleri, kerametleri ve yaptklar yararl ileri evk ve heyecanla anlatlr.2>4 Ad geen trbelerin bir ksmnda, bu zatlarn kullandklar beik, sancak, cbbe ve tebih gibi eyalar da mevcut tur. Velinin ahsnda bulunan kuvvet ve kudret unsurunun sz konusu eya lara da sirayet ettii inanc ile bu eyalar da yine kutsallatrlmtr.^'S Ko rumak, gizlemek, ululatrmak ve kutsallatrmak" gibi tamamen inanca taalluk eden bu ve benzer pratiklere Hunlarda^'^, Kumanlarda 217^ GktrkI e r d e 2 i 8 , O u z l a r d a 2 ' 9 , Kpak ve Kazak-Krgzlarda220, Trkistan Trkle-

A. nan, amanizm, s. 59; Malcaleler ve ncelemeler, ,s. 385, 386 - 614, 616. A-. nan, amanizm, s. 60-62; Makaleler ve ncelemeler, s. 364; I. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s. 321; . Grkem, "Harput Me/.ar Talar vc Kitabeleri", Frat Havzas Yazma Eserler Sempozyumu, Elaz 1987, s. 201, 202. 214 R. Araz, Harput Evliyalar, Ankara 1986, (Baslmam yksek lisans tezi). 215 A. Yaar Ocak, Trk Halk nanlarnda ve EdebiyaUnda Evliya Menkabeleri, An kara 1984, s. 7. 216 Vv'. Eberhard, in'in imal Komular (ev: N. Ulutu), Ankara 1942, s 93. 217 M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 347. 2 1 l m Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, s. 93. 219 bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 36. 220 A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 365, 366.

211 212 213

rinde, Altayllarda^^' ve XIII. asrda itibaren de Anadolu 'da rastlanmakladr.222 Trk inan sistemi iinde kutsallatrlan ata ruhlarnn, birtakm glere sahip olduuna inanlrd.223 Bu inan, yukarda da belirtdimiz gibi ata ruh larna kar korku ve sayg duygularndan oluan karmak bir psikolojik d nceyi ortaya karmtr .224 Bundan tr balangtan beri ata mezarlannn zerine; "atma ev"225^ "atl mezar"22f\ "kurgan", "tepe", "tpe", "ksanii" ve "hyk" adlan ile adlandrlan ykseklikler in edilmi227 ve atalara ait eyalar kutsal saylmtr.228 Bugn ksmen slniyetle de imti za etmi olan bu pratikler, balangtaki Trk inanlarnn bir devam duru mundadr. Harput'ta mezarlklar ziyaret, genellikle dini bayramlardan bir gn evvel veya bayramn birinci gn yaplr. Bayram namazndan kanlar evlerine uramadan kafileler halinde mezar balarna gider, dualarn yaptktan sonra krekle mezarn odann temizler, eilmi talarn, dalm topram dzel tirler. Ta bulunmayan mezarlarn, nceden hazrlatlm olan talan yine bugn dikilir. Yaplan bu i ve ilemlerin ruhlar iin birer bayram hediyesi olduuna inanlr.229 Mezarlklara girilmeden nce baz kiiler tarafndan kabir ehline selm verilerek, bizlerin bu dnyadaki haline bakp da imrenme yiniz, bizimde geleceimiz yer sizlerin mekndr anlamnda; 'imrenmeyi niz bizlere, biz de gavuacayuh sizlere" sz sylenir. Bunun haricinde, mbarek addedilen baz gnlerde yine kabir ziyaretleri yaplmaktadr. Yre halknn aile mezarlklarn ziyaretlerinin yannda, Harput'ta sayca fazla olduu dikkatimizi eken yatr ve trbeler de ziyaret edilmektedir. Yre halknn ve zellikle kadnlann bu ziyaretlere kar ilgi ve inanlar ol duka kuvvetlidir. Bu trbe ve yatrlarn her birinin kendine mahsus yap ve fonksiyonlar vardr ki bunlar, alriamzn ilgili blmlerinde izah edilerek
221 222 223 224 225 226 227 228 229 A. nan, a.g.e., s. 497, 498, .506. A. Ya.5ar Ocaic, Trk Halk nanlarnda ve Edebivatnda Evliya Menkabeleri, s. 11-13. i. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 291. A. Yaar Ocak, a.g.e., s. 8. A. nan. amanizm, s. 182. M. Erz, a.g .e., s. 351. A. inan, Makaleler ve ncelemeler, s. 364; . Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 292293; A. ay. Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, s. 58. A. Y,aar Ocak. a.g.e., s. 8; 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 291. i. Sungurolu, Harput YoUannda. cill IV. s. 50, 51.

gerekli aklamalar yaplmtr. slm Dini, kabirleri ziyaret ile^^O onlara selm vermeyi yasaklamamtr.^^' Tabiatyla kiinin mezar, trbe ve yatr lara giderek selm verip ziyaret etmesi, Kur'an- Kerim okuyarak duada bu lunmasnda herhangi bir beis yoktur. Burada nem arzeden hu.sus; manev kuvvet ve kudrete malik olduuna inanlan ruhtan, baka bir ifadeyle "lme yen l"232 den kiinin bekledii "umut, arzu" ve "yardmdr". Bu inanlara Asya Hunlarmda, Gktrklerde, Tabgalarda233, Altayllarda^^*, KazakKrgzlarda ve Bat Trkistan Mslmanlarnda da rastlanlmtr.235 Jy]^ inan sistemi iinde, ata rahlanna atfedilen kutsiyet inanc, zaman ve mekn iinde halkmzn mill uurunun derinhklerinde kaybolmadan gnmze kadar yaamasn srdrmtr. Gnmzden yaklak yetmi yl ncesine kadar Harput'un krsal kesim lerindeki ky mezarlklarnda, srklara takl at, kz, eek, ko ve koyun gibi hayvan kafalarnn grld ifade edilmitir. Bugn bu hayvan kafalar nazar iin alman bir tedbir olarak baz inaatlarda, evlerin kaplarnda, tarla, havuz, ba ve bahelerde aslm veya srklara taklm olarak ayn ekille riyle grlmektedir. Gnmzde ayrca baz ba ve bhe evlerinde bizzat tespit ettiimiz, iki- adetten mteekkil aile mezarlar mevcuttur. Bu husus ayrca yrede baz aratrmaclarn da dikkatlerini ekmitir.236 Balangta bu mezarlarla ilikili olabileceini sandmz srklara takl hayvan kafalar na ait inancn, zaman iinde yap ve fonksiyon deitirerek muhtelif ama ve alanlara yneldiini syleyebiliriz.
230 "MiislUm'in Breyde'den tahri ettii bir Hadi.s-i erifte Re.sltllat tS.A.V.j'n; "Aslabm! Si/i ben, i<abirleri ziyaretten nehyetniitim. Atl< imdi kabirlerinizi ziyaret edi niz" buyurduunu nakletmektedir. Tirmizi'nin bu konu ile ilgili rivayeti ise .yledir: "Ashabm! Sizi ben kabirleri ziyaretten nehyetniitim, Fakat Peygamberimiz Muham med salla"llhu aleyhi ve sellcme anasnn <;abrini ziyaret iin izin verildi. Siz dc ka birleri ziyaret ediniz. nk kabir ziyareti hireli hatrlatmaktadr. "Bkz., Sahh-i B u h r M u h t a s a r Tecrd-i Sarih Tercenesi ve erhi, cilt IV, s. 371; mam Nebevi, Riyaz's Salihin, stanbul 1974, s. 415, 416. Kabirehline selm verilmesi hakknda Ibn-i Abbas yle rivayet etmitir: "Peygambe rimiz Medine'de kabirlere uradnda onlara kar yzn dnerek yle buyurdu": "Ey (bu) kabirlerin ehli, selm sizin zerinize olsun. Allah sizi ve bizi yarlas. Sz bizim ncmuzsnz biz de izinizdeyiz". man Nebevi, Riyaz's Salihin, s. 417. A. Yaar Ocak, a.g.e., s. 5; M. Aydn "Konya'daki Manev Halk nanlarnn Dinler Tarihi Asndan " T a h l i l i T r k Halk Edebiyat ve Folklorunda Yeni Grler, (Haz: F. Halc), Ankara 1985, cilt 1, s. 252. 1. Kafesolu, T r k Mill K l t r , s. 29 i. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 422. A. nan, M a k a l e l e r ve ncelemeler, s. 466. A. Gerel, "Frat Havzasnda Cenaze Merasimleri ve Mezarlklar", Frat Havzas 11. Folklor ve Etnografya Semineri, Elaz 1985, s. 88.

231

232

233 234 233 236

Eski Trk inanlarnda lnn definine mteakip onun adna kesilen at, koyun, ko ve geyik gibi kanl kurbanlarn kafalar bir sra taklarak mezar tmseklerinin ba ucuna dikdirdi. Bu inan dorudan doraya rah memnun etmek, evi, obay hatt ili kt ruhlarn fenalklarndan koramak ama ve inancna ynelikti. Yine ayn inanla ilikili olarak baz Trk zmrelerinin mezarlklarnda koyun ve ko heykellerine de rasdanlmtr.237 Bugn Har put'un Dua Da, ryan Baba, Fadh Ahmet Baba, Top Top, Mansur Baba, Meteris ve Akyol mezarlklarnda^SS bu gelenein izlerine rastlamam ol mamza ramen, yrede eski eser nitelii tayan bu trden hayvan sembolle rine, Karakoan-Pamuklu Ky'nde iki adet239, Merkeze bal Sn Ky'nde ise "Ko Baba" adyla bilinen, if ve uur gedrecei inancyla da her gn bir evin nne nakledilen bir adet mezar tana rastlanlmtr.240 Hunlar241 ve Abakan Tatarlar korayucu rahlar temsil ettii inanc ile kurban ettikleri atlarn ban, bir sra geirip mezar bana dikerlerdi.242 Bu inan Gktrklerde243, Ouzlarda244^ Kazaklarda, Kazak-Krgzlarda, Altay Blgesinde245^ ve CHO Trk Devlednin ortaya kndan sonra boz krlarda yaayan Trk topluluklarnda tespit edilmitir.246 Ayrca XIII. asr dan itibaren Anadolu'da Akkoyunlu ve Karakoyunlu Trkmenlerinin hkim olduu sahalarda da koyun ve ko heykellerine rastlanmtr.247 Trk haya tnda "tz", "duk" olarak tesmiye edilen^^S bu hayvanlara ait inan ve pra tikler, korayucu rahlann dmsali olan bir kutsiyetle yrede; "korayuculuk.
237 238 239 240 N. Diyarbekiii, Hun Sanat, stanbul 1972, s. 97; A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri - 1 - s. 37, 38. A. Gerel, "Frat Havzasnda Cenaze Merasimleri ve Mezarlklar", a.g.e., s. 89, . Sun gurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 49, 50. A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, s. 47. R. Yldrm, "Elaz Yresinde Halkn Eski Eserler Hakkndaki nanlar", Frat Hav zas Folklor ve Etnografya Semineri, s. 387; M. akir lktar, "Trkiye Trklerin de Ad Verme le lgili Gelenek ve nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 381. W. Eberhard, in'in imal komular, s. 93,94. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 339. A. nan, amanizm, s. 178; lmi Heyet, Trk Milli Btnl erisinde Dou Ana dolu, s. 93; A. ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, s. 37; E. Esin, "llteri Kaan", Erdem, say 4, cilt II, Ankara 1986, s. 179. bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 36. S. Bulu, "aman" slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 331. E. Esin, "slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve slama Giri", Trk Kltr El Ki tab, Seri; II, cilt l/b, stanbul 1978, s. 111. A. ay, a.g.e., s. 39. Z. Gkalp, Trk Tresi, s. 42; A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 617, 618;M. Erz, Trkiye'de Alevlik ve Bektalik, s; 396, 397.

241 242 243

244 245 246 247 248

if vericilik ve uur getiricilik" unsurlann yapsnda tayarak varln sr drmektedir. 2. YAS TRENLER: Yrede len kiinin ruhuna tazim iin tutulan yas genellikle krk gndr. Ancak, bu srenin baz ailelerde bir yl srd de olur. Yas sresine "karal ay" veya "acl gnler" ad verilir .249 lm olayndan sonra gelen ilk bayram ad "karal bayram"dr. Bu bayramda l sahipleri evlerinden darya k maz, taziye iin gelenleri kabul ederler. Erkekler genellikle lnn ne veya yedisine, kadnlar ise krkma kadar darya kmazlar. lnn elli ikin ci gecesi etinin kemiklerinden ayrldna inanlr. Bu gecede, ailenin maddi durumuna gre yoksullara yardmda bulunulup, iyilik yaplr. Bu davranla ruhun memnun olacana inanlr. lnn krk ktktan sonra l evine en yakn olan komular, l sahiplerini hamama gtrrler ki, bu duruma yre de "yas kaldrma" ad verilir. Yas sresi iinde gerek l evinde ve gerekse akraba evresinde elence, nian, dn gibi merasimler yaplmaz. Televiz yon, radyo, teyp gibi elektronik aralar kullanlmaz. Karal bayram geme den kna yaklmaz. , yedi veya krk gn sreyle kara yazma balanr, karal elbiseler giyilir. Gurbette len bir kiinin "kara haberi" geldiinde erkekler, balarndaki sark veya apkalarn "ah, vah" ekerek yere vururlar. Grld gibi yas sresi iinde "kara" sfatnn oka kullanlmas, balangtan bugne kadar Trk zmrelerinin byk bir blmnde yas almeti olarak deerlendi rilmesinden kaynaklanmaktadr, Ouzlarn^^O, Gktrklerin, zbeklerin--'''. Kazaklann252, Azerilerin^^S, Seluklu ve Osmanllaria254 beraber btn Ana dolu Trklerinin yas almeti karadr. Kazaklara ait: "Karn ackan karal eve koar" atasz, bu hususta ok anlamldr.2-''-'' Beltirlerde, Altayldarda^-^^ _ zaklarda ve Azerbaycan Trklerinde yas sresi bir yIdr.2-''7 KrgzKazakarda yas almeti olarak adrlarn zerinde "ak bayrak" grlmekle be-

249 250 25 1 252 253 234 233 236 237

A. Gerel, "Frat Havzasnda Cenaze Merasimleri ve Mezarlklar", Frat Havza.s Folklor ve Etnografya Semineri, s. 86, M. Ergin, Dede Korkut Kitab, s. 71 : A. nan, amanizm, s. 196. A. nan, amanizm, s. 197 : H.N. Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 53. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 337. E. Alundov, a.g.e., s. 451. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 162. M. Erz; a.g.e., s. 345. A. nan, amanizm, s. 190. M. Cihat znder, "Trkiye'deki Kazaklarda Samanlk Bakivelcri"-, 11. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 425.

raber, "kara bayraklar" da aslmaktayd.258 XIV. asr Anadolu-Sinop Trkle rinde mahade edilen bir yas merasiminde, ahali ile beraber beyler ve emirler balarn amlard. Kad, hatip ve fakihler ise sarklarn karp, balarna kara bir rt sarmlard.259 Byk Seluklu Hakan Sultan Melihah'n olu nun cenaze treninde, Trkmenlerle beraber muhtelif Trk uruklar karalar giymilerdi.260Ebulgazi Bahadr Han eserinde; Bura Han'n Babr adl hatu nu lnce, bir yl sreyle yas tutup kimseyle konumadndan ve evinden d arya kmadndan bahseder.261 Dede Korkut Destanlarnda, Beyrek'in lm haberini Kazan Bey'e yetitiren yiitler. Bey divannda sarklarn yere vurmulard. Kazan Bey odasna girmi ve yedi gn divana kmamt.262 Bugn kk farkllklar arzederek, Anadolu'nun muhtelif yerleim birimle rinde de yaayan bu inanlar ve pratikler263, ata ruhlarna bal eski Trk inanlarnn bir bakiyesi olarak Harput'ta da canlln muhafaza etmektedir. Harput ve evresinde lnnrahunumemnun etmek inanc ile, defin ile minin birinci gn hazrlanan helvann dnda, veya yedi gn sreyle yemek piirilmez.264 Bu sre iinde akrabalar ve yakn komular tarafndan hazrlanan yemekler l evine getirilir. lnn krknc gn onun ruhuna helva piirilerek, komu ve akrabalara ev ev datlr. Ayrca ayn gn ye mekler hazrlanr ki buna "krk yemei", veya "krk mevld" yahut da "kazma takrts" adlar verilir. Bu yemek merasimine akrabalar, komular, tandk ve bildikler davet edilir. Madd durumu yerinde olan aileler bu mera simde koyun, ko veya sr keserler. Trende genellikle lnn hayatta iken yapt iyiliklerden, hizmetinden, alkanlndan ve ahlkndan bahsolunur. l iin birinci gn yaplan helvadan ve krk yemeinden, mezar kazc larna mudaka yedirilir. Aksi takdirde len kiinin kulaklarndan, kyamete kadar kazma ve yrek takrtlarnn gemeyeceine, ruhun ise bundan son derece mteessir olacana inanlr. Bu yemee 'kazma takrts' adnn veril me sebebinin, sz konusu inantan kaynakland kanaatindeyiz. Muhtelif asrlar iinde bir takm deiikliklere ramz kalm olan bu inan ve telakkiler, balangtan gnmze kadar deiik Trk zmrelerinde
258 259 260 261 262 263 264 A. inan, amanizm, s. 196-199. bn Batuta Seyahatnmesi'nden Semeler, s. 64, 65; A. nan, a.g.e., s. 199. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 162. Ebulgazi Bahadr Han, Trklerin Soy Kt (Secere-i Terkime), Tercman 100! Temel E,ser, s. 68. M. Ergin, Dede Korkut Kitab, s. 237, 238. T. Kutsi Makal, "Anadolu'da At Kadnlar", III. Milletleraras Trk Folklor ~ Kongresi Bildirileri, cilt 11, s. 246. N. Erdentu, Hal Ky'nn Etnolojik Tedkiki, Ankara 1983. s. 105.

de tespit olunmutur.265 ptida devirlerde lnn ruhuna hazrlanan a bir nevi kurban nitelii tamaktayd ve doradan doraya len kiinin mezarna dklrd.266 BU inan zamanla yine lnnrahunabalanmak zere, eedosta ve yoksullara sunulan helva ve yemek ekline dnmtr.267 Nite kim, yredeki a merasimlerinde; lnn heyri olsun", "lnn canna deysin" gibi szler, bu anlam ve inanla sylenen ifadelerdir. Beltirlerde l a definin nc, yirminci ve krknc gnleri ile birinci ylnda verilirdi.^^ Krgzlar ve Kazaklar lleri iin "a" ad verilen muhteem yas trenleri ya parlard.269 Gktrklerde nl beyler iin "yo" trenleri yaplr ve bu tren lere imparatorluk dahilindeki btn uluslar katlrd.270 Kutadgu Bilig'de, Ay Told'mn lm mnasebetiyle olu gdlm, "yog a" treni dzenlemiti .27i Ouz li'nin Hakan Duyh Kay lnce, yas merasimi dzenlenerek a verilmitir.272 Hun Hkmdar Adlla'nn yas merasiminde "dochia" kavra mndan bahsolunmaktadr ki, bu sz l a anlamna gelmektedir. Uygurlar "l ama", "zt a" derlerdi.273 Manas Destan'nda Han Kketay adna a merasimleri dzenlenmitir. Ayrca Yakup Han'n, Manas'n a verilmedii iin Manas'n yiiderine sitem ettiini gryoraz.274 Kasm Hanl Alikey Atalk'n Vasiyetnmesi'nde de yas merasimleri tespit olunmutur.275 Baz Trk zmrelerinde len kiinin ruhu iin verilen a trenleri; "basan", "yolad", "yog basan" terimleriyle ifade edilmektedir.276 Doulu Trkler buna "atan" veya "tgm" adn vermilerdi.277 Uygurlarda yas sre-

265 266 267 268 269

A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 183 A. nan, amanizm, s. 189. A. nan. "Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar", Trk Kltr Aratrmalar. Anka ra 1966 - 1969, s. 154. A. nan, amanizm, s. 190. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 99; A. ekr Turan, "Afganistan Kazak Trkl e r i ' n d e l Gmme", Trk Folklor Derlemeleri, 1986/1 Ankara 1986, s. 309; M. Cihat znder, Trkiye'deki Kazaklarda Samanlk Bakiyeleri", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, cilt IV, s. 425. M. Ergin, Orhun Abideleri, s. 20 - 34; A. nan, amanizm, s. 193. A. Dilaar, Kutadgu Bilig ncelemesi. Ankara 1972, s. 107. Ebulgazi Bahadr Han, (Secere-i Terakime) Trklerin Soy Kt, s. 59. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 122; M. Erz, a.g.e., s. 337. A. nan, Manas Destan, Ankara 1985, s. 62, 65, 154. A. nan, "Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar" Trk Kltr Aratrmalar, Ankara 1966 - 1 9 6 9 , s. 155. Divan Lgat'it Trk Dizini, Ankara 1972, s. 153; A. nan, amanizm, s. 192. A. nan, "Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar, "Trk Kltr Aratrmalar, Anka ra 1966-1969, s. 154.

270 271 272 273 274 275 276 277

i, yrede tespit ettiimiz gibi ictrkgndr.278 Dede Korkut Destanlarnda, a yedirmek", "a dkmek", "a vermek" adlan ile ifde edilen trenlerde ;urban olarak atn boazlandn gryoraz.Metinlerde, Uruz, babas Cazan Bey'den^^O^ Seyrek ise einden atlarnn boazlanp alarnn verilme lini talep etmilerdi.281 Arap seyyah bn BATUTA, Sinop Beyi'nin annesilin lmnde, yasn krk gn srdn, bu sre iinde hergn a verildii ni, karalar balandn, erkeklerin balarn atklarndan bahsetmektedir.282 Sarahanllar, Aydn Oullan ve Candar Oullarnda da ayn adet ve inanlar mevcuttu.^83 Bulgaristan Trklerinde lnn krknda yemek veri lir, ayrca mezar banda "can a" ad verilen trenle fakirlere helva dat lrd.284 Azerbaycan Trklerinde, definin birinci gnnde a, yedisinde ve krknda ise helva piirilerek ayn ekilde fakirlere datlr^ss Gnmzde esas yaplarnda dikkate deer bir deiiklik gstermeyen, ksmen slm inanlar ile de birleen bu inanlar ve pratikler, balangtaki ata rahlarma bal inanlarn bir devam niteliindedir. Bu yas trenlerine Kars286, Binboa, Gksn ve Nurhak dolaylarnda "cana"287^ Sivas ve Ma latya'da yoklatma yolu ile "l can grmek"288^ Rize'de "say"289^ Mu ve evresinde ise "sabu" ad verilmektedir.290 Ayrca Dou Anadolu'nun dei ik yrelerinde bu merasimler, "krk ekmei", "kazma-krek hakk" ve "hayat yemei" gibi muhtelif adlarla ifade edilmektedir.291
278 279 280 281 282 283 284 285 A. Rahman, "Uygurlarn Defin Merasimleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, cilt IV, s. 314. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 334. O. aik Gkkay, Dedem Korkudun Kitab, s. 69. M. Kaplan, Trk Edbiya zerine Aratrmalar, stanbul 1976, s. 61; O. aik Gk yay, a.g.e., s. 128. bn Batuta Seyahatnmesi'nden Semeler, 1000 Temel Es^r, stanbul 1971, s. 64-65. M. Erz, a.g.e., s. 335, 336. O. Keskinolu "Kocabalkan Kyleri Folkloru" Trk Kltr Aratt-malan, Ankara 1966 - 1 9 6 9 , s. 218. E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, s. 450; A. Caferolu, "Tfk Teka ml Hukukuna Ait Notlar", Atsz Armaan, stanbul 1976, s. 68; M. Cihat znder, "Trkiye'deki Kazaklar'da Samanlk Bakiyeleri", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982, cilt IV, s. 425.

286

M. Turan, "Kars'ta l ile lgili Gelenekler", II. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, cilt IV, s. 551. 287 A. Rza Yalman, Cenupta Trkmen Oymaklar, cilt II, s. 362, 402. 288 M. er "Sivas'ta Yoklatma", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 361-366. 289 O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CCCXC1I. 290 ~ Y. Kalafat, a.g.e., s. 112. ' 291 S. Veyis rnek, Halk Bilimi, Ankara 1977, s. 221.

Harput ve evresinde l evinde ev sahibi kadnlarla beraber, akraba ve komu kadnlar, lnn arkasndan ac ve zdraplann ifade etmek iin g slerine, dizlerine ve yzlerine vurup, salarm yolarak bara ara ala maktadrlar. Hatt baz aratrmaclarn da dikkatini ekdi gibi, daha da a rya giderek balarn duvara, taa vurma davranlarna da rasdanr.292 Bu srada baz kadnlar tarafndan trk (=at)ler293 terennm edilir.294 Ancak bu pratikler genellikle beklenmedik lm olaylar ile gen yataki lmlerde vuku bulur ve btn halk bu aclara itirak eder.295 ' Yredeki almalarmz srasnda bir ksmn bizzat derlediimiz ve fakat yreye ait yazl muhtelif eserlerde de kk farkllklarla bulunan Fide (=Fidan) Trks, Hakk Trks, Katip Trks, Mamo Trks, 1"elgraf Akif Trks, ayda ra Trks, Yemen Trks gibi her birinin ayn bir vak'as bulunan trkler^^, tamamen at zelliklerini tamakta ve le nin ardndan duyulan derin ac, zdrap ve teessrleri terennm etmektedir. Nitekim: Bir konak yaptrdm yceden yce inde yatmadm gn gece Kurbanlar keseydim gtn gece Ben vuruldum karda yine sen sa ol"297 Hakk Trksnden aldmz blmde, len kiinin ardndan tutulan gnlk ve gecelik yasa iaretle, onun ruhuna kurban kesip a verme inan cndan bahsolunmaktadr.
292 293 A. Gerel, "Frat Havzasnda Cenaze Merasimleri ve Mezarlklar", "Frat Havzas Folklor ve Etnografya Semineri, s. 85; Y. Kalafat, a.g.e., s. 112. Yrede at metinlerine trk ad verilmektedir. Fide'nin ldrlmesi zerine yaklan ata trk ad verildiini bu metinden aldmz drtlk de ortaya koymaktadr. "Toptop'da gezer atl araf kanl katl Fideme trk km Syleyin dertli dertli" Bkz., F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 104; 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt III, s. 93. A. Berat Alptekin, "Frat Havzasnda Tesbit Edilen Atlarn Trk Kltr erisindeki Yeri", Frat Havzas H. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 8; Ay nca lenin ardndan yaklan atlar iin, bkz. M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bek talik, s. 332, 333, 341. 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 47. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt III, s. 87-115; A. Gerel, "Frat Havzasnda Cenaze Mera simleri ve Mezarlklar" a.g.e., s. 89. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 86.

294

295 296 297

Penceresi yeil yaprak Mamo giyer kara kalpak Kr olasm Bekir hoca Yattmz kara toprak Di kalk Mamo, Mamo di kalk Bamza yld halk"298 Mamo (=Mehmet) Trks'nn bu blmnde, ad geenin lmne sebep olan kii, bu kiiye yaplan karg, sevenin lnn ardndan yapt ya karlarla beraber, halkn bu yas trenine itiraki tasvir edilmektedir. Telgraf Akif Trksnden alnan: "Cokun sular oa oa alyor Sefil anam Akif diye alyor Ati Hanm kara yazma balyor. Yazk oldu yazk bu gen mrme u felein bilmem bana cevri ne" Blm le, ayda ra Trks'nden aldmz; "ayda ralarm var Gizli yaralarm var Eller al yeil giymi Benim karalarm var"300 Blmlerde, lenin arkasndan duyulan ac ve zdraplara tabiatn ortak edili i; yas almeti olarak yeil karp karalar balama; lm olaynn kiide a t gizli yaralar ile beraber, felein evrinden ve cefsndan kaytiaklanan ikyete bal inanlar tasvir edilmektedir. "Mezirden ktm aryor bam Domdom kurunuyla serildi leini Buna sebep olan Arap kardam Di deme de deme yaram derindir Yaram saalarsa Mevlm kerimdir"-^'
298 299 300 301 i. Sungurolu, 33. F. Memiolu, F. Mcmi.oglu, "1. Sungurolu, 68. Harput Yolaruida, cilt 111, s. I 12; F. Memiolu, Harput Ahengi, s. . . a.g.e., .s. 37; . Sungurolu. a.g.e.. cilt 111, s. 103. a.g.e., s. 87. , Harput Yoilannda, cilt 111. s. 114; F. Memiolu, Harput Ahengi, s.

Son olarak Ktip Trks'nden aldmz bu blmde ise; lenin nerede,

nasl ve ne ekilde ldrld, lm olayna sebep olan kii ile, len kiinin sevenlerinde alan manev yarann derinliine ait duygulardan kaynaklanan inanlar bahsolunmaktadr. Bu ve benzer inanlara bir takm deiikliklerle dier Trk zmrelerinde de rastlanlmtr. Nitekim Kk-Trklerin "yu" adn verdikleri yas merasimlerine,302 Trki, Krgz, Tibet-^O^^ Apar, Apurum, Kurkan, Otuz Tatar, Tatab ve Kttan304 gi^j mparatorluk dahilin deki btn uluslar katlmakta ve bu trenlere hususi olarak "yu" ve "st"lar getirilmekteydi.305 Kitabelerde ad geen Tonga Tigin'in lm ile, Trk ordusunun onun ardndan atlar yaktklar tespit edilmitir.306 Divan Lgat'it Trk'de, birisi Alp Er Tonga adna dieri ise ad bilinmeyen bir kahramana ait iki at tespit olunmutur. "Sagu" ad verilen bu her iki atta, llerin arkasndan yakalarn yrtldn, salarn yolunduunu ve yksek seslerle feryat edildiini gryoraz.307 X. asrda ince'den Trke'ye evri len Altun Yark adl eserin A Pars hikyesinde, Mahasatvi'nin ld anla lnca, annesi Katun'un san, ban yolduunu, dvndn, yerlere yu varlandn ve olunun ardndan adar yaktm tespit ediyoruz.308 Turfan'da Xin. asrda bulunan ve Uygurlara ait olduu anlalan bir at met ninde de ayn hal, hareket ve davranlar grlmektedir. Uygurlarn yas m e rasimlerinde aile efrad veya oba halk tarafndan krk gn sreyle mersiyeler okunurdu.309 Kazaklar ve Trkmenlerde yas trenleri esnasnda mersiyelerle beraber methiyelerin de okunduu tespit edilmitir.310 pj-of DJ- Abdlkadir NAN, eski Trklerin Trkesi'nde "yog"un hem "a" hem de "matem" an lamlarna geldiini ileri srmektedir ki bu gr dorudur. Zira KrgzKazaklar llerin ardndan yaptklar matem merasimleri ile bu merasimle-

302 303 304 305

306 307 308 309 310

H. Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 70. H. Namk Orkun, a.g.e., s. 52. , , H. Namk Orkun, a.g.e., s. 31. D. Yldrm, "Orta Asya Bozkrlarndan Urumuneli'ne (Trk Szl iir Sanatnn Ya ylmas zerine)", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1986, cilt II, s. 448; Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 306. T. Tekin, "Karahanl Dnemi Trk iiri", Trk Dili, Trk iiri zel Say I, (Eski Trk iiri), say 409/Ocak 1986, s. 107. S. Sakaolu-A. Berat Alptekin-E. imek, Azerbaycan Aklar ve El airleri, stan bul 1985, s. Vlll; T. Tekin, "Karahanl Dnemi Trk iiri, a.g.e., s. 105-108. T. Tekin, "slm ncesi Trk iiri", a.g.e., s. 38. A. Rahman, "Uygurlarn Defin Merasimleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, cilt IV, s. 314. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 99; O. aik Gkyay, a.g.e., s. CCCXC.

de yakdan adan, "yoglama" anlamnda "coktav" terimi ile ifade etmilerdir.311 Manas Destan'nda, Han Kketay'n lmyle Nogay ve Krgz halk yas tutup yksek sesle alamlard.3l2 EJ- Manas'm lmnde krk yiidin yas tuttuklarn, Kankey'in yzn yrtp, salarn dattn ve Manas'n ardndan adar yaktn gryoraz.3l3Byk Seluklu Sultan Melikah'n olu Davut'un lm zerine Trkmenler ve muhtelif Trk uruklar, yrede tespit edildii gibi karalar giyip salarn yolmulard.314 Sultan Sencer, kz nn lmnde at olarak "Amak-Buhar'yi, Buhara'dan hususi olarak getirtmiti.3l5Bu adet ve inanlar bir takm deiikliklerle Osmanl Trklerin de de devam etmitir^' Harput'ta "trk" ad verilen ve tamamen kiinin; "korku, tela ve heyecan anndaki zntlerini, ferydanm, isyanlarn, talih sizliklerini dzenli dzensiz sz ve ezgilerle ifde eden" manzumelerdik, Bat Trkesi'nde "at", Orhun Abideleri'nde "sgt", "sgt", sgtraak"3'8 Divan Lgat'it Trk'de "sagu"3'9, Azerbaycan Trklerinde "a"320 Trkmenlerde yine "a" yahut "tavs/tavsa"321 Kerkk Trklerinde ise "sazlamak" adlan ile ifade edilmektedir.322 Bu ve benzer pratiklere kk farkllklarla Anadolu'nun muhtelif yerle im alanlarnda da rastlanlmtr.323 Eski Trklerde lenin unutulmadn, hatrlandn ve arandn gstermek, ruhdan gelebilecek ktlklerin nne geebilmek inan ve dnceleriyle yaplan yas trenleri ve bu tren-

311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323

A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 121, 134; amanizm, s. 192. A. nan, Manas Destan, s. 61; Makaleler ve ncelemeler, s. 121, 122. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 155. O. Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti, s. 162. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 97. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 97. . Elin, Halk Edebiyatna Giri, s. 287. H. Namk Orkun, Eski Trk Yaztlar, s. 30, 52. A. Berat Alptekin, "Frat Havzasnda Tespit Edilen Atlarn Trk Kltr erisinde ki Yeri","Frat Havzas H. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 8. E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazm rnekleri, 450. . Elin, Halk Edebiyatna Giri, s. 287. N. Demirci, Mum Kimin Yanan Kerkk, (Kral Yaynlan), stanbul (tarihsiz) s. 19. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 100; P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1984, s. 197; T. Kutsi Makal, "Anadolu'da At Kadnlar", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1986, cilt II, s. 247; Y. Ka lafat, a.g.e., s. 112,

lerde yaklan atlar, bugn ata ruhlarna bah inanlarn bir devam olarak yrede varln srdrmektedir.

B. BEREKET TRENLER LE LGL NANLAR :

Trk hayatnda, ata mhlar ile birlikte gn muhtelif katlarnda bulunan koruyucu ve.kurtarc iyelere, yer sulara ve yeralt kadarnda bulunduuna inanlan erir ruhlara ait, belli belirsiz zamanlarda onlarn rzasn kazanarak yardmlarn salamak veya kiiliklerinden ortaya kan bir takm ktlkle rinin nne gemek ama ve inanc ile kendilerine kanl veya kansz kurban lar sunulur, baz hediyeler takdim edilirdi. Bu kurban ve armaanlar, nuhtelif amalarla dzenlenen ayin ve merasimlerde kamlar aracl ile sunulduu gibi, iinde mtaala edebileceimiz uur ve bereket trenleri, belli bir gelenee bal olarak, belli usul ve esaslar iinde yaplmaktayd. Yapsnda "korama, kurtarma, salk, uur, bolluk ve bereket" unsurlarn yaatan bu merasimlere ait inanlar, gnmzde slm dininin de tesiri altn da deiik ekil ve grnmlere brnerek yrede de varln srdrmekte dir. Biz bu inan ve pratikleri; kurban adak ve sa, ayrca yamur duas ve berekede ilgili dier inanlar olmak zere ayr yan balk altnda toplaya rak aklamaa altk.

a. Kurban, Adak ve Sa :
Yrede Harput (St) Kalesi ile ilgili muhtelif efsaneler, inan ve tasav vurlar mevcuttur. Konumuzla ilgili olarak dikkatimizi eken husus, -eski za manlarda sihir ve by yolu ile gmlm ve birtakm gizli glere sahip varlklarca muhafaza edilen, altn dolusu kplerin mevcudiyetine ve bunlarn ele geirilmesine dair inanlardr. Kalede bununla ilikili olarak yaplan ara malarda kplerin ele geirildii ancak, kapaklar alnca altnlarn kmr haline dnt ifde edilmektedir. Bu itibaria byle bir kpe rastlayan ki inin, iindekileri altn olarak ele geirebilmesi iin, onun kapana dokuntnadan zerini kalnca bir kl tabakas ile kapatmas, bir gn bekledikten sonra kl zerinde koyun, ko, inek veya kei trnden hangi hayvann ayak izlerine benzer bir ekil grmse, o hayvan nevini kurban edip ihtiya sa hiplerine dattktan sonra, gereini yapmas gerekmektedir. Bu efsanev inan ve tasavvurlarda, gizli kuvvet ve kudrete sahip silhl muhafzlarn memnun edjlerek etkisiz hale getirilmesi ve sihrin "koruyucu" prensibinin

bertaraf edilmesi amacyla, kurban kesilip kan aktld inan ve pratii tes pit ediyoruz. Yrede gelin getirildii zaman olan evinde; len kiinin hayr iin veri len a merasimlerinde; dileklerin kabul grdne inanlan yatr ve trbeler de; su damarlarnn grlemesi inanc ile kaynak balarnda; Hdrellez gn tutulan niyetlerin gereklemesi halinde; yeni yaplan evin temelinde; ocu un doumunda; yeni bir araba, tarla, ba, bahe almlarnda; kaza ve bela nn adatlmasnda; her trl kaza ve belaya kar gelmesinden kan aktlp, kurban kesildii grlmektedir. Gnmzde slmiyede de uyum iinde ol duu bilinen kurban kesme inanc, eski Trk hayatnda da mevcuttu. Yrede almamzn ilgili blmlerinde de grlecei gibi, ulu ve bilge kiilerin trbe ve mezarlarna ta yaptrma, mum yakma, buday serpme, kutsal addedilen aalara nezir olarak renkli iplik ve paavralar balama, zi yaret edilen delikli talara, kutlu pnar balarna para, amar gibi nesneleri brakma, nazardan koruyaca inanc ile ocuklann omuzlarna kaplumbaa kabuu, mavi boncuk veya zellik arzeden nesnelerin terkibinden olumu mavi nazarlklan asma gibi "sa" ile ilikili inanlarn ve pratiklerin yannda ayrca, hayatn nemli bir merhalesi saylan evlenme ve dn merasimlerin de de yine balangtaki Trk inanlarnn bir bakiyesi olarak, sa sama pratiklerine rastlanlmtr. Nitekim gelin olan evine getirildii zaman, yakn akrabalarndan birisi tarafndan, gelinin bana para, zm, eker ve leblebi gibi nesnelerin terkibinden oluan say, uur ve bereket getirmesi inanc ile gelinin bana doru serper.324 Bu srada orada hazr bulunan byk kk btn davetliler, bunlardan en az bir tanesini almaa alr. Alnan bu sa; evde, cepte veya czdann bir kesinde uur ve bereket geti recei ama ve inancyla yllarca saklanr. Bu pradk yreye ait iki ayn halk trksnde; "Hem oynayn hem de gln Haftayadr bizim dn Tefcilere dn bayram Atmalsn para o gn"325

324 325

i. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV. s. 32. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 148.

" Bir zafer dn gibi alayla Gelin kz insin de bey konana nce saz alarken ct grnatayla eyrekler serpilsin tel duvana"326 ekilleriyle yaamaktadr. Son drtlkte geen "eyrek" kavram yrede eskiden beri btn altnn drtte biri anlamnda kullanlmaktadr ki, bu lusus Harput'un krk gn krk gece sren ve dillere destan olan eski dnlerinde327, varlkl ailelerin sa olarak kullandklar nesneler arasnda, para yeri ne eyrek altnn salabilecei inancn gstermektedir. Btn bu inanlarda ve pradklerde, evlilik, ocuk, mal, para, uur, bolluk ve bereket gibi, kiiye daimi mutluluk veren ve fakat ulalmas her zaman mmkn grlmeyen deerleri arayan ve bulan kiinin, bu deerlere sahip olmasnn karlnda Tanrya kurban sunduunu gryoruz. Ayrca gnlk hayatn ak iinde ac ve zdrap veren her trl kaza, bel, yoksulluk, bor luluk, vakitsiz lm ve hastalk gibi toplum psikolojisi zerinde tesirini gs teren olmu veya olmas muhtemel meselelerin nne gemek, tekrarndan saknmak ama ve inanc ile, Tann'nn yardmna smidn ve kurban ke sildiini tespit ediyoraz. Bu inanlarn yannda, yukarda sralanan sa ile il gili pratikler eski Trk inanlarnda, atarahlar,yer su iyeleri ve erir ruhlara sunulan kansz kurbanlarn izlerini tamaktadr. Nitekim eski Trk hayatn da kiinin veya toplumun ortak mutluluu yahut da zdrab olan her trl meselelere bal ayinlerde. Gk Tann'ya olduu gibi ad geen rahlara da kurbanlar kesilip, salar sunulduunu gryoraz. Hunlarda-'28^ Gktrklerde329^ Altayl or ve Beltirlerde senenin belirli aylarnda Gk Tann'ya kur banlar sunulurdu.330 Yakut Trklerinde ilkbahar, sa (=libation) bayram anlamnda; "Islah bayram ve ayini", sonbaharda ise kt-rahlara sa sun mak anlamnda; "abas siaga" trenleri yaplrd ki, bu ayin ve merasimlerde bahsolunan rahlara ok sayda salar sunulduunu gryoruz.331 Kara Kr-

326 327 328 329 330 331

i. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 10. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt IV, s. 19. W. Eberhard, in'in imal Komular, s. 94; "ato Trklerinin Kltr Tarihine Dair" Belleten, say 4 1 , Ocak 1947, s. 41. W. Radloff, Sibirya'dan, cilt I, s. 132. A. inan, amanizm, s. 49; M. Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 329. A. nan, amanizm, s. 102.

gzlar yeni kurulan yurta ve kadnn ilk doumunda ate rahuna tazim eder, sa mahiyetinde ya dkerlerdi.^32 Benzer inanlara Krgz-Kazaklarda^^^ , Beltirlerde334 ve Sagaylarda da rastlanlmtr.335 Yakudarda ayrca yeni ya placak evin yer seimi esnasnda dzenlenen merasimlerde, evin kutlu, oca n mukaddes, neslin bol ve srekli, hayvanlarn ise bereketli olmas inanc ile ate yakld, ya, yourt ve at yelesinden koparlan tylerin sa olarak bu atee atld tespit edilmitir.336 Timur'un verdii bir ziyafette itirak edenlerin zerine doru serpildiini gryoraz.337 Trk zmrelerinde "sa", "sau", "salga", "alga" adlar ile adlandrlan ve kutsal olduuna inan lan nimetler, toplumun iktisad ve ekonomik gcn tekil eden gelir kayna ne ise ondan seilmekteydi. Dolaysyla ifti kavimlerde grlen dar, buday, arap gibi salarn yerini, gebe Trk zmrelerinde kmz, st, yamur, tccar kavimlerinde ise parann aldn gryoruz.338 almam zn ilgili blmlerinde de grlecei gibi yrede de sa mahiyetinde atee, suyun; topraa ve suya, hayvann ilk stnn; Beyzade Efendi'nin mezarna, budayn; gelinin basma ise parann sa olarak sunulmas, tespit edilen bu eski Trk inanlar ile birleip btnlemektedir. Keza, Gktrklerde len hakanlar iin l evine getirilen mum ile ilgili pratik339 , Harput'ta ulu ve bilge kiilerin trbe ve mezarlarnda yaklan murri inanc ile varln devam ettirmektedir. Ayrca yrede olduu gibi Anadolu'nun hemen her yerleim biriminde deyim haline gelmi "dars bama", "dars bamza", "dar s sizin de banza" gibi temenni ifade eden szlerin kaynann bu inanla ra dayand kanaatindeyiz.
b. Yamur Duas :

Harput ve evresinde kurak geen yllarn belirli aylarnda yamurun yamasn salamak iin, yre halknn kltrleme y o l u y l a 3 * 0 dnden bug ne tayarak yaygn bir ekilde yaatt deiik pratikler mevcuttur. Bu pra-

332 333 3,34 335 336 337 338 339 ,340

M.Erz, Trkiye'de Alevlik Bektalik, s. 328. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 466; amanizm, s. 90. A. nan, amanizm, s, 55, 184, 185. A. nan, amanizm, s. 186; M. Erz, a.g.e., s, 339. A. nan, amanizm, s. 117. M. Erz, a.g.e., s. 308. A. nan, amanizm, s. 100; M. Erz, a.g.e., s. 294, F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 91 (dip not). ' B. Gven, nsan ve Kltr, stanbul 1974, s. 132.

tiklerden Molla Podk, tabut veya l kafasn suya vermek, krk bir adet taa okumak, krk adet tomurcua okuyup flemek, ktrktane kelin adn saymak, ylan yakmak ve diken batrlan akrebi ters evirmek gibi yre halknn inan ve dncelerine dayanan davranlar canl bir ekilde varlm srdrmekte dir. Yrede mevsim itibaryla kurakln bagsterdii gnlerde, mahallenin ocuklar bir araya gelerek Molla Potik adn verdikleri aa, ip ve paavra lardan hazrlanan insan suretini kap kap, mahalle mahalle dolatrniar. Bu srada; "Molla Potik ne ister Allah'tan yamur ister Tenekeden gavurma ister Kpden bulgur ister iniden ya ister^^' veya; "Molla Potik ne ister Allah'dan yamur ister Gkten rahnet ister Yerden bereket ister Kpden bulgur ister Tenekeden gavurma ister iniden ya ister tekerlemesini hep bir azdan syleyerek, evlerden bulgur, kavurma ve ya toplayarak bir akarsuyun kenarnda veya bir havuz bamda toplanrlar. Bura da topladklar gda maddelerini hep birlikte piirip yedikten sonra Molla Potik'lerini sulayarak akarsuya veya havuza atarlar. Bilahare birbirlerini su layan bu ocuklar, yaptklar hal, hareket ve davranlarla yamur bulutlar nn geleceine ve yamurun yaacana inanrlar. Bu inan byklerde de vardr. Zira ev ev dolaan ocuklarn istedikleri erzak verildii zaman baz kadnlarn Molla Potik denilen sured su serperek slattklar da ifade edilnektedir.

341

Tespit ettiimiz bu tekerlemenin hemen son msrasma ilave olarak baka bir aratrmac tarafndan "Ver Allah'm ver msralarnn ilve edilmi olduunu grdk. Bkz., V. Tanyildz, "Molla Potik Ne ister", Elaz Kltr ve Tantma Dergisi, say 1, Ocak 1989, s. 27.

Bugn Anadolu'nun muhtelif yrelerinde, "me Gelin"342 "Godi Godi", "Kepe Gelin"343 , "Bodi Bodi", "Bodi Bostan", "oma Gelin", "ullu Kadm", "Dodu", "Gelin Gok", "Gode Gode", "Gde Gde", "Yamur Gelin"344 olarak adlandunlan ve tamamen yamurun yamasm salamak inan ve dnceleri ile icra edilen merasimler, Irak (Musul) Trkmenlerinde "emelekz"345, rgp'te "Yamur Gelin"^*^, Yuguslavya'da yaayan Trklerde "Demir Dodole "347, Dastan'da ise, "Gudu, Gudi" ve "Paap a y 3 4 8 adlan ile icra edilmektedir. Yamur yadrma trenlerinde, yap ve fonksiyonlar ile nemli bir grev sdendii anladan "Molla Potik" suretine verilen "Gode, Dodu, Bodi" gibi adlarn Orta Asya kkenli olduklarn bize, JOAKIMOV haber vermekte d i r . G n m z d e yrede henz yrmeye balayan ocuk (=aa)lara ana lar tarafndan sylenen; Dodik Dodik duvara Dodik arya vara Postik ala babas Geyip geze aas tekerlemesinde geen "Dodik" szc, yrenin az hususiyetleri ile deimi"Dodu" szcnn baka bir biimi olduu kanaatindeyiz. Yrede yamur yadrma trenlerinde tespit ettiimiz, ocuklarn birbir lerini sulamas ile ilgili davranlar. Ulu Katay, Salcvt, Bann-Tabn Ba-

342 343 344 345 346 347

A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 480, 481 ; amanizm, s. 165; P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, s. 141. lmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, s. 90, 91. O. Acpayaml, "Trkiye'de Yamur Duas", Ankara niversitesi Dil Tarih Coraf ya Fakltesi Dergi-si, say 1-2, cilt XXI, Ocak - Haziran 1963. s. 1-2. A. Terziba, "rak Trkmenleri Arasnda Yamur Duas Trenleri", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 307. M. Abdlhaluk ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motleri -I-, s. 60, 61; lmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anadolu, s. 96. A. Buran, "Fral Havzasnda Yamur Duas ve Yada Ta" Frat Havzas 11. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, s, 65; T. Hafz. "Kosova'da Yamur Dualar", 11. Mil letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 245. N. Gzaydn, "Dastan, ran ve Trkiye'de Yamur Duasndaki Baz Ortak Moiil'lcr zerine", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 166. O. Acpayaml, "Trk Folklor rn Yamur Duasyla lgili Yap ve f^onksiyon So runlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 5.

348 349

kurtlarnda tespit olunmutur.350 Buna benzer yamur trenlerine ayrca Mo ollarda da rasdanlmtr.351 Bugn yrede ocuklar arasnda sevilen bir oyun olarak varln devam ettiren ve bykler tarafndan da tevik edilen MoUo Potik Merasimi, tespit ettiimiz tekerlemedeki tad seslerde ve muhtevasndaki anlamlarnda ol duu gibi, bu insan suretinin yaplnda, tren srasnda bu suredn tad yap ve fonksiyonlarnda, bize eski kamlarn dualarn ve bu dualarda iyi mhlardan beklenen yardmlar hatrlatan zellikler vardr.352 Yrede talarla ilgili olarak yamur yadrma pratiklerine de rastlanmak tadr. Harput'ta Akyol mezarlnda medfun bulunan Hac Ali Efendi nam ile bilinen ulu ve bilge kiinin^^S mezarndan alman nohut byklndeki krk bir adet tan herbirine, yedi defa Yasin-i erif okuduktan sonra, bez bir torbann ierisinde doldurup az balanr. Bilahare bu torba akan bir suyun iine braklr. Torbann akarak suda gitmemesi iin, suyun kenarna aklan bir kaza balanr. Bu davranlardan sonra yamuran yaacana inanan yre halk, yamumn iddetli olarak yamas halinde veya yamumn durdumlmas iin ta dolu torbay sudan karr. Torbadaki talar, tekrar eski top rana iade edilir. Yrede bu pratii bizzat yapanlar, yapldn grenler ve duyanlar vardr.

350

O. Acpayaml, "Trkiye'de Yamur Duas", Ankara niversitesi, Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi Dergisi, say 1-2, cilt XXII, Ocak-Haziran 1963, s. 232; A. nan, a manizm, s. 164, 165. T. Tekin, "slm ncesi Trk iiri", Trk Dili, say 409, cilt I, Ocak 1986, s. 29, 30. A. nan, amanizm, s. 42, 43 - 1 6 3 , 164. Byk Hac Ali Efendi 1784 (H. 1198)'de Harput'ta domu, 1874 (H. 1291)'de yine Harput'ta lmtr. Kendisi, Harput'un yetitirdii byk alimlerdendi. Mezar Har put'ta Akyol mezarlmdadr. lmeden nce; "Bana kabir alrken ierisinden yuvarlak bir ta kacak, bu ta, mezar ta yerine ba mn ucuna korsunuz. Dier almete lzum yoktur" diye vasiyet etmi. Merhumun lmnde mezar kazlrken gerektende byle bir ta km ve vasiyeti zerine bu ta mezarnn ba ucuna dikmiler." Bkz., 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, istan bul 1959, cilt II, s. 110. Bu ulu ve bilge kii ile ilgili olarak, halk arasnda anlatlan aadaki menkabcyi tesbit ettik; Merhum lmeden nce "Benim mezarm kazanlar kabrimin iinden bir tan k tn grecekler. Bu ta bir tri karp kabrimin kenarna koyamyacaklar. Buna g yetiremiyecekler. Cenazem kabrimin yanna getirildiinde bu ta kendiliinden srayp kabrimin ba.ucunda duracak. O zaman bu taa dokunmayn, bu benim mezar tamdr Bu tan varlndan dolay, mezar topramdan alacanz kk talarla, kurak geen gnlerinizde yamur yadracaksnz" diye vasiyette bulunmu. O gn bu gndr onun mezarndan alman talaria yamur yadrlmaktadr." Bu hatray bize nakledenler bizzat bunu uygulayarak yamur yadrdklann beyan etmilerdir.

351 352 353

Bilindii gibi Trk inanlarnda su, ta ve ata ruhlar kutsal addedilmekteyti. Suyun, Trk hayatnda bugn bile "rahmet" sfat ile amlmas^S*, ona duyulan bu inancn bir neticesi'olsa gerek. Keza ta da yukarda bahsolunan pratikte grld gibi yapsnda "koruyuculuk ve kurtarclk" unsurlarn tamasnn yannda, "bolluk, bereket" ve "mutluluk verme" unsurlarn da stlendiini, fonksiyonlar ile gstermektedir. Tespit edilen bu pratiklerde, mezardan alman tan su ile temas ve mezarn arac olarak kullanlmas, yamur yadrmada ata ruhlarnn da yardmc olduunu ortaya koymakta dr. Ta veya talarla yamurun yadrlmas inan ve pratikleri btn Trk zmrelerinde mevcut olduu gibi, in ve Mool kavimlerinin inanlarnda da tespit olunmutur.355 Harput ve evresinde kurak geen mevsimlerin yamura iddetle ihtiya duyulan gnlerinde bo bir tabut akarsuya braklr veya bir havuza atlr. Bu pratikle yamurun yadnlacana inanlr. Yrede ayrca lm bir kiiye ait kafann suya atlmas ile de yamurun yaacana dair inahlar mevcut tur. Harput'ta Arap Baba kafasnn suya salnmas ile ilgili pratik bu inancn hl yaamakta olduunu gstermektedir. Yrede Arap Baba ile ilgili dei ik varyantlar da ayn fonksiyonu tamaktadr.356 Tespit ettiimiz bu inan larda, yamurun dindirilmesi iin tabutun veya insan kafasnn sudan mutla-

354 3.S3

Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, s. 97. H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, s. 42; F. Kprl, Edebiyat Aratrmala r, .s. 59 (Dip not); A . nan, amanizm, s. 160, 161; A . nan, Makaleler ve nceleme ler, s. 473; M. A b d l h a l u k ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri, s. 59; E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, s. 432 O. Acpayaml, "Trkiye'de Yamur Duas" Ankara niversitesi D.T.C. Fakltesi Dergisi, say 1-2, cilt XXII, Ocak-Haziran 1963, s. 230. Harput'ta deiik kiilerin anlatlarndan Arap Baba menkabesi genel hatlar ile taraf mzdan u ekliyle tesbit edilmitir; "ok uzun sren bir kuraklk mevsiminde, Harput yresinin ba ve baheleri kurumu, gk ekinler boy atmadan sararmtr Halk sknt ve aresizlik iinde yamurun ya masn beklemektedir. Bu srada Harput'ta yaayan Ermeni kadnlarndan birisi mezar la giderek mevtalardan birisinin ban gvdesinden ayrdktan sonra getirip, kuru makta olan derenin suyuna brakr. Akabinde gkler grlemee, yamurlar yamaya balar. Yamurlar o kadar iddetli yaar ki dereler tepeler sel, ukurlar gl olur. Bu yamurlar gn gece aralksz devam eder. Rahmetin tufana dntn gren halk, bu sefer de telaa derek yamurun dinmesini bekler. Bu sre iinde gece st ste Ermeni kadnn evi bilinmeyen kiilerce talanr. Gaipten "Benim kafam getir ye rine koy, yoksa btn dnya sele gidecektir" seslerini duyan kadn, sel sularnn arasn da zorlukla bulduu kafay getirip yerine koyar Bundan sonra yamuriar diner. Rivayet edilir ki Ermeni kadnn kestii kafa Arap Baba'ya aitmi. Bu anlatnn deiik varyantlar iin Bkz., 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s, 314, 315; A . Buran, "Frat Havzasnda Yamur Duas ve Yada Ta", Frat Havzas II. Folklor ve Etnog rafya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 68.

356

ka karlmas gerekmektedir. Aksi takdirde btn dnyann-sele gidecei inan ve dnceleri mevcuttur. Bu pradklerde grdmz bo tabut ve insan kafas l ile ilgili unsurlardr. Bu unsurlaiT su ile temasa getirip ya mur yadrma pratiklerine, dnyann pek ok yerinde de rastlantlmtr.357 Ayrca baz yrelerde suya tabut atna yerine, kabir tahtalar atma pratikleri ne de rastlanr.358 g u inan ve pratikler de yine dierlerinde olduu gibi ata ruhlar ile ilikili grlmektedir. Yrede yamur yadrma ile ilikili bir dier pratik de, henz tomurcuk halindeki st aacndan krk tomurcuklu bir dal kesilip, bu tomurcuklarn her birine bilinen dualar okunduktan sonra akar suya braklmasdr. Bununla yamurun yaacana inanan yre halk, bu pratikte zellikle seilen st aacnn seilme sebebini maalesef bilmemektedir. Esasen su kenarlarnda yedip serpilen st aacnn, suyu kendisine ekme zellii ve bu itibarla su ile olan ilgili ve temas ok tabi bir dncedir. Yrede "St glgesi yiit glgesi" sz olduka yaygndr. Bu ifadede st aacnn; z sz doru, kendisine gven duyulan bir yiide tebih eddip, yapsna "gvenirli lik" unsurunun veriliini gryomz. Keza st aac, balangtaki inan larda da "kayn"359 ^ "sedir", "nar"360 ^ ye "am" aalar gibi yapsndaki "koruyuculuk ve kurtarclk" unsurlar ile mukaddes aalar arasnda addedilmidr.-36l Mesel kamtk mesleine yeni giren namzedin eline verilen asa st aacndarid.-*^2 Telet boyunun mehur "tzlerinden" olan "Tilek Tz" adndaki koruyucu mhun elinde, kendisini erir ruhlara kar koruyacak olan st aacndan kesilmi bir asa v a r d . K a z a k - K r g z bakslannn ko puzu, Altay kamlarnn davulu, kutsal kayn ve am aalarmdan hazrland gibi, st aacndan da y a p l m a k t a y d . B t n bu inanlarda, st aacnn yapsndaki "korayuculuk, kurtarclk" ve "gvenirlilik" unsurlar nn yamuru yadrmaya yardmc olaca ama ve inancn tespit ediyoruz.

357 358 359 360 361 362 363 364

O. Acpayaml, "Trkiye'de Yamur Duas", Ankara niversitesi D. T.C. Fakltesi Dergisi, say 3-4, cilt XXI!, Ankara 1964, s. 231, 232. O. Acpayaml, a.g.m., s. 240, 241. A. nan, amanizm, s. 64; Eski Trk Dini Tarihi, s. 39; B. gel, a.g.e., s. 558. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 445, 449, 468. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, 445; F^ski Trk Dini Tarihi, s. 120; amanizm, s. 185. , S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt IX, s. 312. A. nan, amanizm, s.. 46. A. nan. Eski Trk Dini Tarihi, s. 120; Makaleler ve ncelemeler, s. 445.

Harput ve evresinde yamurun yadrlmasna dair bir dier pratikte, ylaran yaklmas ile ilgilidir. Kuraklk bagsterdii zaman, bir ylan ldr lp atein iine atilarak yaklr. Sebebi bilinmeden yaplan bu davranla ilgi li olarak, yrede yaptmz aratrmada ylana, ad ile hitap edilmediini ona "uzun" lakabnn verildiini grdk. Yrede; "ylan adyla arma gelr" derler. Ylann Binboa^^S ve Erzincan yresinde de ayn inanla yakld tespit edilmitir.366 Harezmlerin, yamur yadrma merasimlerinde, yamur ta rengindeki bir ylann yaklmamasna ramen bu trende nemli bir grev stlendiini gryoruz.367 Xrk destanlarnda "ejdaha/ejderha" ve "evren" olarak adlandrlan ylann gkten indiine, bulutlarla ge ktna dair efsaneler mevcuttur.368 Trk inanlarnda ylan dokunulmas yasak olan hayvanlar arasnda saylmt. 369 Moollarda yamur yadrma ta olarak^ bilinen "cada", baz hayvanlarla beraber ylann da banda bulunmaktay d.370 Yaplan bu son tespit, dikkate deer bir inan olduu kanaatindeyiz. Zira, yamurla ylan arasnda nemli bir iliki vardr. Bu iliki ylann, ya murun yamasn nleyen engel oluu ile ortaya kmaktadr.375 Bu engel, ylann yaklmas ve onun banda bulunan "cada tann" ortaya kmas ile kalkm olacaktr. Yrede tespit edilen inan ve pratik, sz konusu olan bu inanlarn ve pratiklerin devam eden izleridir. Harput'ta yamur yadrmak iin, krk tane kelin adlar yksek sesle a rlr. Bu srada pratii uygulayan kii elinde tuttuu iplie, her bir kelin adn ardnda bir dm atarak bildii duay okur. Bilahare bu iplik, evin kble ynnde bulunan yamur oluu (=ortun)'na balanr. Bu davranlarla yamurun yaacana inanlr. Yaan yamurlarn dindirilmesi iin de, bu
365 366 367 A. Rza Yalman (Yalkn), Cenupta Trkmen Oymaklar, Ankara 1977, cilt II, s. 361. A. Kk, "Erzincan ve evresinde Halk nanlar", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 245, "Sultan Mahmut Harezmah'n adrnda,, yazn yal bir adamn su dolu bir tas alp a drn ortasna koyduu, sana ve soluna iki adet boru diki ve ncsn yksee yerletirdii, yamur ta renginde bir ylann bu borudan aaya sark, neredeyse ylann bann suyun sathna kadar yaklat, sonra iki adet yat tan tasa daldrp kardktan sonra birbirine srtt, bunu mteakip herbirini bir tarafa frlatt ve bu hareketi yedi defa tekrarlad, nihayet tastan su alp her tarafa serptii ve gkyzn koyu tulutlar kaplayp yamur yad anlatlyor" Bkz., H. Tanyu, Trklerde Tala lgili nanlar, Ankara 1987, s, 70, O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CDLI. C. ztelli, "Eski nanlarn Bugnk izleri", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 246, 247," S. Bulu, "aman", slm Ansiklopedisi, cilt XI, s. 327. O. Acpayaml, a.g.m., s. 244.

368 369 370 371

plii zerine bir miktar eritilmi ya dklr yahut sz konusu iplie atlan dmler yine krk kelin adlar arlarak sklr. Bu pratikte yamura dur durmak iin ipliin zerine dklen sa niteliindeki yala su iyesinin memnun edilii inan ve dncesini gryoraz. Ayrca yrede keller ile il gili yaptmz aratrmada; "Kel daz, hava ayaz" sznn yamura ihtiya duyulduu gnlerde sylendiini tespit ettik. Bu szle, kelin kafasnda san bulunmay ile havann ayaz yani, bulutsuz oluu arasnda bir iliki kurul mutur. Bu iliki, kelin yamura yadrmamas ynnde kendisini gstermektedir.Nitekim krk kelin adlarnn sylenerek bir iplie balanmas ile bu engel ortadan kaldrlmtr. Pradkte, "sihrin temas ve taklit prensiplerinin"372 halk arasnda yaayan deiik bir biimi grlmektedir. c. Bereketle lgili Dier nanlar: Yrede daha nce belirttiimiz bereketle ilgili belli bal inanlarn yan sra bir ka prade daha rastlanmtr. Bunlar topluca aada aklamaa alacaz. slmiyetle birlikte Trk hayatna giren ve fakat yapsnda eski Trk inanlarnn da izlerini tayan baz inan ve pratikler, genellikle Hdrellez kutlamalarnda grlr. Maysn beini altsna balayan gece, ocuu olma yan veya olduu halde ocuklar yaamayan kadnlar, hazrladklar beik sembollerini gl aacnn dalma balayarak, p ve bezlerden yaplan bebek leri bu beiklerin ierisine brakrlar. Dnce ve hayallerinde oluturarak niyet haline dntrdkleri isteklerinin gereklemesini isteyen gen kzlar, gelinler ve erkekler,bu gece tutulan niyetleri istikmetinde gl aacnn dibi ne ev, araba,.tarla, ba ve bahe ekillerini topran zerine izmek veya bu varlklarn pten yaplan sembollerini topraa brakmak suredyle niyetleri nin gerekleeceine inanrlar. Ayn gece gl dalma veya balkon demirine balanan para czdannn gne domadan nce alnmas ile o yl czdandan parann eksilmeyeceine; akamdan yoralarak gl aacnn dibine braklan bir top hamurun afak vakd, iki kme haline dnmesi halinde, evden unun tkenmeyeceine; o gece kilerdeki btn yiyecek maddelerinin azlarnn ak tutulmas ile de bu mahsullerin bereketleneceine dair inanlar vardr. Zira Hzr'n o gece gne domadan yaplan sembollere, kilerdeki gda mad delerine bakarak elini sreceine ve bu sebeple de, niyetlerinin kabul, mah sullerinin ise bereketleneceine inanlmaktadr. Nitekim temas kurduumuz

372

O. Acpayaml, a.g.m., .s.,241; "Trkiye'de Yamur Duas ve Psiko - Sosyal Metod'la ncelemesi" -I- Ankara niversitesi D. T.C. I'akltesi Dergisi , say 1-2, cilt XXI, Ocak-Haziran 1963, s. 20.

kiilerden bazdan, bu gecede gl aacnn dibinde topraa ev resmi izdikle ri iin, o yl ev sahibi olduklarn, kimisi de ayn uygulamalarla evlendiini, ba-bahe sahibi olduunu beyan etmilerdir. Ayrca almamzn ilgili b lmnde de grlecei gibi, Hdrellez gn gen kzlar niyetlerini bir ka da yazarak akar suya brakrlar. Btn bu uygulamalarda niyetierin kabuln den sonra kim, neyi ve kime vadetmise bu vaadini mutlaka yerine getirmesi gerekir. Aksi taktirde bu berekedn elden kacana inanlr. Yrede aynca gne domadan nce kalkarak evinin nn sulayp spren373 ve bu davrann aralksz olarak krk gn sreyle yerine getiren ka dnlar, bu srenin sonunda Hzr'n geleceine ve kendilerinin ne gibi m klleri varsa zeceine inanrlar. Dolaysyla bu sre iinde tannsn veya tannmasn gelen kim olursa, kapdan bo evrilmez. Gelen kiiye sunulan ya, kavurma, un, bulgur, eker gibi nesnelerden, bu kiinin kk bir para sn tekrar ev sahibine geri vermesi halinde bu nesne, ait olduu torbasna bolluk ve bereket getirecei inancyla braklr. Sz konusu bu gda maddesi nin yllarca tkenmiyeceine inanan kadnlar, bu halin yalnz kendilerine ait bir sr olarak saklanmas gerektiini de ifde etmilerdir. Zira bunun ev halk tarafndan bilinmesi halinde bu gda maddesinde bereket unsurunun kalkaca na inanlr. Bu inan Anadolu'nun muhtelif yrelerinde de tespit olunmutur.3'i'4 Ayrca Evhya ELEB, Fatih tarafndan Ayasofya Camii'nin kubbe sinden zincirle sarktlan altn topun altnda krk gn sre ile sabah namaz klan kiilerin Hzr'la grebileceini beyan eder.375 iran'da Hzr' grmek isteyen kadnlar krk gn sreyle ve gne domadan nce evlerinin nn sulayp temizlemek suretiyle Hzr'la grebileceklerine inanrlar ki bu inan, yrede tespit olunan inancn aynsdr.376 Yreye ait btn bu inan ve pratiklerde grdmz, evlerin temizlii; tutulan niyetlerin gereklemesi iin toprak zerine braklan veya izilen ekil ve semboller ile ad geen muhtelif gda maddeleri, Hzr'n kiiliinde var olduuna inanlan bolluk ve bereket unsurlarnn ortaya kmasnda ks men tesirini gsteren yardmc unsurlardr. Bunun yannda Hzr'la dorudan

373

374

R. Korkmaz, "Frat Havzas Folklorunda Hdrellez enlikleri ve Bu Gelenein Trk Dnyas indeki Yeri; "Frat Havzas H. Follilor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1989, s. 188. A. Yaar Ocak, slm - Trk nanlarmda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, Ankara 1990, s. 112, 113; O. Acpayaml, "Trkiye'de Bahar Bayram Hdrellez", Antropolo ji, say 8, Ankara 1978, s. 23, 24, A, Yaar Ocak, slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, s. 163.

375 - Evliya elebi, Seyahatname, cilt 1, s. 85. 376

likili g-LMen su, toprak (yer), gl aac (aa) gibi tabiat vaiklnnn dier bir ifadeyle "konyucu" ve "kurtarc" fonksiyonlara sahip yer su iyele rinin bu pradklerde merkez tekil eden Hzr'n evresinde halkalandklanm, onun fonksiyonlarn icra etmesinde kendisine yardmc olduklarm tespit ediyoruz. Benzer inanlara Khm Trklerinde^ii, Makedonya Trklerind e 3 " ' \ Yugoslavya'nn Kosova blgesinde yaayan Trkler arasnda-'id ve Azerbaycan Trklerinde de rasdanlmtr.380 Hzr'la i l g i l i inancn esas ekirdeini. Kur'an- Kerim'de geen Hz. Musa ve Hz. Hzr kssas tekil eder.38! Ancak' Trk hayatnda, destanlara, hikyelere ve masallara kadar giren Hzr'la ilikili inan ve dnceler-^^S ^ eski Trk inanlanndan da etkilenerek, deiik biimlerde varln srdr mektedir. Yrede nisan yamuranun kutsiyetine ait inanlar da vardr. Nisan ya muru ile ykanmak, yemek piirmek, yourt mayalamak, imek, hastalara iinnek, saks ieklerine dkmek, amar ykamak, bcek ve zararl haa ratn nne gemek iin ba ve bahelere serpmek gibi pradklerde nisan yamurunun; ifa, hayr, bolluk ve bereket getireceine inanlmaktadr.3*^3 Ayrca nisan yamurunun yedi sene bekletilmesi ile onun zemzem olaca na, Cenab- Hakk'n bu yamurlarla ot tohumlann gkyznden yere serpti ine dair inan ve telakkiler mevcuttur. Bu pratiklerde hayat, bereketi, sa lk ve canll bahettiine inanlan nisan yamunnun, bir sa niteliinde yiyeceklerin zerine, ba ve bahelere serpilmesi, su iyesinin memnun edil-

377 378 379 380 381 382

M. Yurtsever, "Hdrellez-Tep.er", Emel, say 77, Temmuz-Agustos 1973, s. 4 1 , 42. A. Yaar Ocak, a.s-e., s, 149. N. Hafz, "Kosova'da Hdrellez Adetleri", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1982. cilt IV, s. 237, 241. E. Ahundov. Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, s. 433. 434; M. Abduihalk ay, Trk Ergenekon Bayram Nevruz, Ankara 1988, s. 53. Kur'an- Kerim, Kehf Suresi, / 60. ve 82. Ayetler; M. Asm Koksal, Peygamber Ta rihi, Ankara 1990, cilt 11, s. 90. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 87, 316, 507, 534; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 176, 177; Li. Gnay, "Elaz Masallarnn Muhtevas", Frat, Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 111; A. Yaar Ocak, slm-Trk nanlarmd'4 Hzr Yahut Hzr-lyas Klt, s. 105, 1 17, 197, 198, 204; A. Berat Alptekin, "Frat Havzasnda Anlatlmakta olan Halk Hikyeleri", Frat Havzas Folklor ve Et nografya Sempozyumu, Elaz 1985. s. 15. i. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s. 33.

383

rnesi ama ve inancm tamaktadr. Bu inan ve pratiklere, gnmzde Ana dolu'nun hemen her yerleim biriminde rasdanmtr.384 Harput ve evresinde berekete bal olarak tespit edilen bir dier inan da avla ilgilidir. Ava giden avcnn nne tilkinin kmas, avcnn o gnk av nn bereketli olacana bir iaret saylr. Bu inan eski Trklerde ve Mool larda tilkinin kutsal addedilmesine ve bu itibarla da, "e-ruhlar"a ait inan ve dncelerin bir devam niteliindedir.385 Yrede bereketle ilgili son olarak tespit edilen bir dier inan da, buday baaklarndan hazrlanan bir adet buday demetinin, evin uygun bir duvarna aslmas pratiidir. Bu pratie eski Trklerde de tesadf edilir. Nitekim Altay Trklerinde ata ruhlarn, dier bir ifadeyle "aruu krmsleri" .tasvir eden "ts"lerin zerine, buday ve arpa baaklarndan bir demet aslrd ki, bu sembol ad geeri ts'ler iin bir nevi kansz kurban veya sa olarak kabul edilirdi.386 Yukarda sraladklarmzn dnda kalan, bir adet elmann ikinci yln elma mevsimine yakn bir tarihte ayn elma aacnn dalma aslmas; hayva nn salan ilk stnden bir miktar suya veya topraa dklmesi, inein doum srasndaki einin bir aacn dalna aslmas; baa devlet kuunun konmas; gelinin beline kuan balanmas; gelinin ykanan sa el ve sa ayana ait suyun, evin drt bir tarafna serpilmesi gibi inanlar ve pratikler de yine, bolluk ve bereketin artmasna bal eski Trk inanlarnn izlerini tamaktadr.

384 385 386

N. Tan, "Trk Folklorunda Nisan YaSmuru", II. Milletleraras Trk Folklor Kong resi Bildirileri, cilt IV, s. 471-477. A. nan, amanizm, s. 82; B. gel, Trk Mitolo.jisi, cilt I, s. 56. ' A. inan, Makaleler ve ncelemeler, s. 434. -

III. BOLUM HALK HEKML

A. OCAKLAR : Yrede Allah'dan geldiine inandan bir bel, kt niyedi kiilerin yaptk lar by sihir, nazar gibi usllerle ortaya kan bir dert, yahut ate, ocak, eik gibi kutsal varlklara kar gsterilen bir saygszln nedcesinde' aile ye gelen bir felaket olarak deerlendirilen muhtelif hastalklar vardr. Bu hastalklarn tehis ve tedavisinde teden beri etkisinin olduuna inanlan, hastann if bulacana mutlak gzyle baklan ocaklar mevcuttur.2 Bu ocaklar, sanlk oca, kanncalk oca, alazlama oca... gibi tedavisi yaplan hastalklarn ad de anlmaktadr. Keza her ocan, ad geen hastal telafi ettiine inanlan bir ocakls vardr. Ancak baz ocaklarda ocakl tarafndan kendisine izin veya el verilmi, ayn soydan gelen birden fazla ocakl da bu lunabilir. Ocaklarda muhtelif usl ve esaslarla hastalarn tedavi eden ocakl lar, hastaln gsterdii nedceye gre; "Nefesi ok iyi geldi" veya "Eli ok iyi geliyor" eklindeki ifadelerle ululatrlrlar. Trk hayatnda, kamlk inancna bah eski inan ve dncelerin birer devam niteliinde grlen bu inanlara ait pradkler; yap ve fonksiyonlar n, yaama biimlerini, varlklarn, etkinliklerini, srekUliklerini ve adlarn aada aklayacamz ekilleriyle muhafaza etmektedirler. a. Kanncalk ve Kumru Oca: Vcudun herhangi bir yerinin derin ve ince izikler halinde kzarp atla mas eklinde ifade edilen kanncalk yahut da burunun belirgin bir tarzda imesi olarak nitelendirilen kumru hastalnda hasta, haftann birbirini takip eden gnnde bu ocaa gtrlr. Ocakl, hastaln kendisine sra masn nlemek amacyla herhangi bir aa parasyla evresini izerek, kendisini bir dairenin ierisine alr. Hastann getirdii hall (=kullanlmam) ineyi alarak vcudun yaral veya hasta olan blgesini kendisine has izgilerle izer. Kullanlan ineyi hastaya iade eder ve bunu topraa gmmesini tler. Bu inen,in toprakta rmesi ve paslanmas ne ticesinde hastaln da ortadan kalkacana inanlr. Ayrca elde bulunan ve siil ad verilen ilikler de ayn ocakl tarafndan tedavi edilir. Bu hastaln tedavisinde ise eldeki siillerin says kadar alnan arpalarn her birine baz

A. Haydar Bayat, "Trk Dnyasnda zellikle Anadolu Tbb Folklorunda Akl Hastalk larnn Tedavi Yollar ve Kaynak' u'i", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1989, s. 65. S. ar, "Halk Hekimliinin Dn ve Bugn", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bil dirileri, s. 224; P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul 1984, s." 122.

dualarn okunmas, bilahare bu arpalarn topraa ekilmesi ve bunlarn yeer mesi sonunda siillerin yok olaca inanc mevcuttur. Ocaklya yapt iin karlnda kk veya az da olsa bir hediye veya para verilir ki, buna yre de "irelik" ad verilmektedir. Sz konusu bu hediyenin veya bir credn ve rilmemesi halinde hastaln ocaklnn kendisini bir dairenin iine almas inanc, balangtaki inanlarda kamlarn kendilerini erir ruhlardan koruma s inanc ile btnlemektedir. Hastaln ineye (=demir) grlmesi ve i nenin toprakla temas neticesinde hastaln telafisi inanc ise, demir ve top rak (yer)n Trkler tarafndan koruyucu saylmas inancnn bir devamdr. b. Dalama ve Alazlama Oca : Bu ocaa ait inanlar gnmzde zayflam olmakla beraber, yrenin krsal kesimlerinde ve zellikle de yallar tarafndan hl yaatlmaktadr. Bu ocaa iddetli di ars eken hastalar getirilir. Burada ocakl tarafndan kzgn atele kzdrlan ince bir demir paras veya uvaldz, hastann ar yan diine defa "parpusu" diyerek bastrlr. Bununla di hastalnn ge eceine inanlr.3 Ayrca yznde yara kan hastalar da bu ocakl tarafn dan tedavi edilir. Yrede "akmak ta" ad verilen iki ta pa-asnn, yzde bulunan yaralara doru defa iddee aklmas sonunda ortaya kan ate kv!cnlarnn,bu yaralan korkutup giderdii inanc mevcuttur. Her iki pra tikte de demirin "kutsiyeti ve koruyuculuu" ile beraber, zellikle ate;in "kurtarclk" unsurunu tamas inanc, gnmzde yaayan demir ve atee bait eski Trk inanlarnn izleridir. Benzer inanlara muhtelif Trk zmre lerinde de rastlanlmtr. Nitekim eski Trk hayatnda, yanm paavra par alar "Alas, Alas!" ifadeleriyle hastalarn evresinde dolatnlr ve bylece hastalk veren kt ruhlar hastann vcudundan uzaklatrlrd.* Altay ve Yenisey kamlarnn, ayin ve trenler srasnda "Alas, Alas!" diyerek bar dklar tespit olunmutur. Bakurtlarda krmz renkli paavrann yaklarak hastann banda evrildiini, ayn inancn Krgzlarda da uygulandn g ryoruz.-^ Yakut.Trklerinde, "ay out" (^kutsal ate) olarak adlandrlan ak mak tann ve bundan elde edilen atein kutsal addedildii anlalmaktadr.*^

Dalama hakknda geni. bilgi iin bkz., C. Ayenur avdar, "Trk Halk Hekimliinde Dalama", Tiirli Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1989, s. 84, 83. H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 290; A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 477, 478. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 264; A. Duvarc, "Halk Hekimliinde Ocaklar", Mill.Folklor, say 7, Ankara 1990, s. 36. H. Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", a.g.e., cilt IV, s. 291.

c. Uuk Oca:

'

Yrede, azm her iki yannda oluan kabarcklara uuk ad verilir. Bunun uykuda iken kiinin bilinmeyen bir sebepten tr korkmas iie orta ya ktna inanlr. Bunun iin ocaa gedrilen kiinin azna, ocakl taraln dan bir demir paras ile defa "parpusu" denderek vumlur veya vurulmu gibi yaplarak tedavi ilemi tamamlanr. Ayrca gz kapaklarnda oluan k zarklklara da yrede "uuk" ad verilmektedir.. Bu tr hastalar, Harput'a yaklak 4 km. mesafedeki Kurusugz mevkiinde bulunan Elcik Baba yat rna gtlilrler. Hasta buradaki ocaklnn nezaretinde, "Uuh puhan" (Uuk pnar) ad verilen kaynak suyundan gzne damlatr. Ocak olduuna inandan bu kutlu pnarn, ilgililerce birbirini takip eden sah gn ziyaret edilmesi, buraya bir miktar para braklmas veya hastann amarlarndan bazlarm hediye mukabilinde evreye atmas gibi inan ve pratikler vardr. Pratiklerde, demir ve suyun "koruyucu ve kurtarclk" fonksiyonlarn gr yoruz. Ocaklya yahut da kudu pnara braklan ve "irelik" ad ile.yaatlan hediyelerin ise, yer-sulara sunulan kansz kurbanlar ve sa inanc ile birleip btnletiini tespit ediyoruz. Nitekim eski Trk inanlarnda, yaplan her merasimin karl olarak kamlara cret verilirdi. Kamlar bu crete raz olur ve kimseyle bir pazarlkta bulunmazd.Altayllarda ba ve gz arlarndan korunmak, gs rahatszhklartndan, karn ve kaburga sanclarndan kurtul mak iin, ak boz ve kr atlarn "dk/iduk" olarak balandn gryoruz.^ Prof.Dr. Abdlkadir NAN, btn Trk kavimlerinde dudaklarda oluan ka barcklara "uuk" adnm verildiine, bunun ruhlarn darlp, kzmasndan ileri geldiine iaret eder.^ Gnmzde yrede yaayan sz konusu pratikler, bu eski Trk inanlarnn deiik biimleri olarak varln srdrmektedir.
. Sarlk Oca:

Harput'un, Zarfan adndaki yerleim blgesinde. Glmez Tepe mevkiinde bulunan kaynaa Sarlk puhan (=:pnar) ad verilir. Sarlk hasta lna yakalanan kiilerin gtrld bu kutlu pnarn, ayrca bir ocakls da vardr. Ocakl tarafndan okunan hastalarn bu pnarda ykanmalarn mtea kip hastalklarnn geeceine inanlr. Ayrca bu pnarn suyundan bir mik tar eve getirilerek if niyetiyle kullanlr ve ee dosta ikram edilir. Yrede

7 8 9

A. nan, amanizm, s. 80; W. Radloff, Sibirya'dan Semeler, s. 236. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 204; amanizm, s. 108. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 454.

bu hasta]]<;la ilgili deiik pradklere de rastlanr. Mesel ocakl tarafndan iki kann ortasndan bakla i z i l m e k suredyle kanatlan hastann nonnal rengi, alan yarann evresinden balayarak dalga dalga vcudun her taraf n kaplayacana ve hastann if bulacana inanlr. Bu pradkte hastann banda bir miktar ekmek evrilerek hayvanlara atlr ki, bununla hastaln, ekmei yiyen hayvana geecei inanc mevcuttur. Yrede sarlk ocana g trlmeden, mevcut hastaln tedavisi iin uygulanan baz pratikler de dik katimizi ekmitir. Bunlar; hasta olan kiinin bana san bir yazmann rtl mesi; san bir tan suya atlp bekletilmesinden sonra suyunun hastaya iirilmesi ve tan delinerek boyuna aslmas; yaban sar gln kknn, gne domadan karlarak suda kaynatlp bu su ile hastann ykandrlmas; sar ipek kumandan ekilen ve hastann boyunda kesilen iplik parasnn bala kantlarak hastaya yedirilmesi; sevilmeyen bir kiiden alnan idrann, kays e r b e U y l e kartrlp hastaya haber verilmeden iirilmesi ve bu duru mun hastaya sylenmesi gibi pratiklerin, sanlk hastalnn tedavisinde etki li olduuna dair inanlar mevcuttur. Tespit olunan bu pratiklerde, "din-sihr unsurlarn ihtiva etdi inanlarla beraber, suyun'O ve kutlu pmarlann", bak (=demir)n'2 ve tan"koruyuculuu ve kurtarcl" fonksiyonlarn yaplarnda muhafaza ettiklerini gryoruz. Ayrca hastaln akladmz baz usullerle herhangi bir hayvana geirilmesi pratii ise, Trk inan siste mindeki "grme" inanc ile varln srdrmektedir. Nitekim muhtelif Trk zmrelerinde kamlarn, hastalklar baz hayvanlara yahut baka bir varla "grdkleri" tespit edilrnitir.'4 Trk inanlarnda hastaya musallat olan rahun baka bir hayvana nakle dilmesi ekliyle ifde edilen "grme ve evirme" trenlerinde dier bir davran tarz ise, akrabadan birinin hastann etrafnda dnerek kendisini bu yolda feda etmesi inancdr.Nitekim XVI. asrda Mslman aataylara

10

Z. Gkalp, Trk Medeniyeti Tarihi, s. 50; A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 4 9 1 ; O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitah, s. CCXCI1; Y. Kalafat, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlannn zleri, s. 43. Z. Baar, "ifaiarma nanlan Kutsal Sular", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildi rileri, s. 48; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 204; Makaleler ve ncelemeler, s. 467; P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Folkloru, s. 124. 1. Kafesolu, Trk Mill Kltr, s. 289 - 309. H. Tanyu. Trklerde Tala lgili nanlar, s. 39. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 478; amanizm, s. 109, 113, 114; M. Erz, Tr kiye'de Alevlik Bektalik, s. 280, 281. A. nan. Makaleler ve ncelemeler, s, 478.

1 1

12 13 14 15

ait "Babr-nme" adh esferde, Bbur ah ok sevdii olu Hmyn'un has tal srasnda; "Senin btn straplarn zerime alyomm" diyerek defa olunun banda dndn, bu davrandan sonra Hmyn'un iyiletiini, kendisinin ise olunun hastalna bulaarak yataa dtn gryoruz. Dede Korkut Destanlarnda da bu inancn ksmen slmlemi ekliyle yaa d grlmektedir.'7 Nitekim drdnc destanda Salur Kazan, olu Uruz'u esaretten kurtardktan sonra, krk kle ile krk cariyeyi olunun bana evi rerek azat etmitir.'8 Mslman Bakurdarda "kr / = krme)"'^ Mo ollarda ise "dzulik gargahu" adlar ile bu inancn yaad anlalmtr.^O Yrede yap ve fonksiyonlar ksmen farkllam olduu anlalan bu inan cn Dalar trksndeki: "Dalar tama felek Dner bama felek Akibet ku kondurur Mezar tama felek"2l drdnde, felein baa dnerek kiinin lmne sebep olmas biimiyle mevcudiyetini srdrmektedir. Ayrca stanbul'da ve Anadolu'nun muhtelif yerleim birimlerinde olduu gibi22 , yrede de sadaka verildiinde, sadakas verilen kiinin banda defa evrilerek; "Bann gznn sadakas olsun" sznn sylendikten sonra verildiini gryoraz ki, bu pradkler de yine ayn inanlardan kaynaklanmaktdadr.
d. Ahsun / Afsun / Efsun Oca:

Bu ocak, ylan veya zehirli bceklerin sokmas nedcesinde hastalanan ki ilerin gtrld ocaktr. Burada ocakl, okuyup fledii bir tasn iindeki suyu hastann zerine dora serper. Ayrca okunmu olan bu sudan evin drt

16 17 18 19 20 21 22

Fernand Grenard, Bbur, (Haz: Orhan Yksel), stanbul 1971, s. 190, 191; A. nan, Ma kaleler ve ncelemeler, s. 478. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 478. M. Ergin, Dede Korkudun Kitab, s. 119. O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CCCXV. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 478; Eski Trk Dini Tarihi, s. 150; "Dede Kor kut Kitabnda Eski nanlar", Trk Kltr Aratrmalar, Ankara 1966-1969. s. 152. F, Memiolu, Harput Ahengi, s. 66. F. Kprl, "Dede Korkut Kitabna Ait Notlar", Azerbaycan Yurt Bilgisi, stanbul 1932, cilt l, say 2, s. 84; A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s. 455, 478; A. Haydar Bayat, "Anadolu'da Sarlk Hastal". HI. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildi rileri, cilt IV, s. 48, 62.

bir tarafna, ba ve baheye serpihrse sz konusu hayvanlarn bu yerlere ge lemeyeceine inanlr. Yrede bu pratiin yararna inanan ve uygulayan ok sayda aileler mevcuttur. Bu inan Harput ve evresinde, uzun hava tarzyla okunan ad belirsiz bir halk trksnde; "Dedim, gzlerine olmuum meftun. Dedi, ne srdr bu, kr etmez efsun? Dedim, kimdir beni eyleyen Mecnun? Dedi o zlimin yadigrdr" ^3 ekliyle yaamaktadr. Eski Trke'de afsuna, "arv" veya "arba" ad verilmitir. Bu ad bugn k Dou Trk lehelerinde "arb", Kpak lehelerinde ise "arbav" adyla adlandrlr. Yakut Trklerinde bu kelime, kt ruhlar aldatmak, artmak ve dalkavukluk etmek anlamlarna gelmektedir.^* Bakurtlarda ylan sokma syla zehirlenen kii, "ylan arbav" ad verilen kiilere gtrlerek afsunlanr.25 Trkistan Trklerinde "arbakc" ad verilen ocaklarn, vcudun zehirli olan noktasn kzgn demirle daladktan, okuyup fledikten sonra hastalar iyiletirdikleri tespit edilmitir. Bu ve benzer inanlar, Budizm dinine men sup eski Uygur Trklerinde ayrca Kazak-Krgzlarda grlmtr.26 Bu ibarla yrede tespit ettiimiz sz konusu inanlar, yap ve mahiyederi ksmen fonksiyon deiimine urayarak gnmze kadar gelebilen bu eski Trk inanlarnn birer devam niteliindedir.
e. Sehil / Sihir, By ve Tlsm Oca:

Harput ve evresinde genellikle ksmed bal kzlarn ksmetini amak; birbirini sevmeyen kar-kocay bartrmak veya mudu bir yuvay datmak; evine bal olmayan kocay yuvasna balamak; nikh esnasnda damad balamak veya bal bulunan damad yahut da gelini eski shhatine kavutur mak; gelebilecek her trl dert, bel ve felkederden korunmak; hastalar te davi ettirmek veya kiileri ar bir hastala duar etmek; kaybolan eyay yahut hrsz bulmak; ekonomik ve iktisad hayatta kar rakibin g ve kuv vetini alp onu etkisiz ve muhta duruma gedrmek; define aramak, define gizlemek; kar sihri etkisiz hale gedrmek; gibi sosyal hayatta akla gelebilen

23 24 25 26

F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 118., A. nan, amanizm, .s. 145. A .dnan, a.g.e., s. 149, 150. A .nan, a.g.e., .s. 146, 147.

her trl olumlu veya olumsuz isteklerin gerekletirilmesi ama ve inancy la bu ocaklara bavuralur. Ocak olarak telakki edildii halde, ad geen yer lerde bazen ocakl yerine "derin hoca", "cinci hoca" adlaryla adlandrlan, nfuzlar kuvvetli olduuna inanlan kiiler bulunmaktadr. Bunlar slm di ninin kesin reddine ramen yukarda zikredilen ve zm olduka girift olan meselelerde, Kur'n ayetlerini tersine yazarak, tas iindeki suya bakarak veya kendilerine has usl, esas ve formllerle dilek sahiplerinin arzu ve is teklerini zmeye, sonulandrmaya ve gelecek hakknda kendilerine bilgi vermeye alrlar. Aldklar grev ve sorumluluklar genellikle byk bir maharetle baardklar ifade edilen bu kiilerden yre halk saknmakta ve korkmaktadr. Yrede sihir, by genellikle muska halinde yazdrlarak istenmeyen kLi ve kiilerin yataklarnn altna gizlice braklr. Ayrca rakip kiinin salarn dan alnan tyler kirk adet ineye sarlp bir sabuna veya ciere saplanarak suya atlr veya topraa gmlr. Burada cierin toprakta rmesi, sabunun ise suda eriyip yok olmas ile o kiinin de, cier veya sabun gibi ryp eri yecei inanc mevcuttur. Bu tr hastalklardan korunmak iin, sz konusu olan ocaklara mracaat etmenin yannda, Harput'un hemen alt tarafnda bulu nan Dabakhane emesi'ne de gidilir. Bu emede haftann belirli gn ve sa atlerinde yine belirli usl ve esaslarla ykanldktan sonra yaplan sihirin bo zulacana inantlr.27 Ayrca sihir veya benzeri hastalklara yakalanm kiilerin banda, bir miktar okunmu tuz evrilir. Bilahare bu tuzun bir mik tar hasta tarafndan aza alnr, dier ksm ise atee atlarak yaklr. Bu tr hastalklardan kurtulmann dier bir yolu da, yedi ayr emenin kble yn ne bakan tarafnda gne domadan nce alnan su Ue hastalarn ykanmas pratiidir. Keza, deirmenin dnen arkndan srayan sularla ykanan hasta lar da yine szkonusu hastalktan kurtulacaklarna inanrlar. Bu pratiklerde yine din-sihr metot ve tekniklerin yannda ".demir", "yersu" ve "ate" gibi kavramlarn, dier bir ifadeyle himayeci ruhlarn, "koruyu culuk, kurtarclk" ve "temizleyicilik" fonksiyonlarnn koruduklar inancn gryoruz. Tuzun baa evrilmesi davran ise, eski Trklerdeki "grme" inanc ile birleip btnlemektedir. Konumuzla ilikili olmas bakmndan, yreye ait "iiko" oyununun trksnden aldmz aadaki drtlkte;

"Tas vurduk tas uurduk Alada geirdik eker erbet okuttuk Yavukluya irdk"28 kime, hangi amala, kim tarafndan ve hangi metotlarla sihir veya bynn yapldn aka ortaya koymaktadr. Meneini putperestliin en iptida ekillerinden alan sihir, by, tlsm gibi inan ve dnceleri^^ mahiyetinde barndran pradkler, Trk inan sis teminde de mevcuttu. Nitekim VIII. ve XIV. asrlarda Budizm ve Manihe izm dinlerine mensup Trk zmrelerinin yaadklar Dou Trkistan'da yap lan arkeolojik kazlarda, ortaya kan malzemelerin arasnda sihir ve tlsm amacyla yapld anlalan muskalar ve bununla ilikili deiik levhalar bu lunmutur. Uy gurlara ait olduu bilinen din kitaplarnda, deiik tlsm ekil lerine rastlanmtr.30 Deiik Trk zmrelerinin kamlar, yaplan ayin ve merasimlerde byk bir vecd ve istirak halinde iken her trl hastalklar, sihir ve by yolu ile tedavi ederlerdi. Bu inan ve pratiklerde kam, ruhun klavuzu, kurtarcs, koruyucusu ve tabibi durumundayd.^l Uygurlarn, Bu dizm dinini kabullenmeden evvel "bah", "ruhan", "falc", "byc", "hekim", "cerrah" anlamlarna geliyordu.32 slmiyetin kabul ile kamlara atfedilen ruhanilik ve kutsilk mevhumlar kalkm ve sadece kendilerinden saknlan, korkulan bir sihirbaz, erir rahlarla mnasebette bulunabilen bir byc mahiyetini koruyabilmitir.33 Kutadgu Bilig'de: "Kamug igke ot ol emi belglg 01 ig emlegi kam belglg" (Her derdin belli ilac ve tedavi edecek kam bulunur".3* Beytine rastlanlmtr ki, burada muhtelif hastalklarn tedavisinin kamlar tarafndan yapld anlalmaktadr. Ayrca:

28 29 30 31 32 33 34

F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 95. A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 207. A. nan, a.g.e., s. 209. bn Fazlan Seyahatnamesi, s. 135. F. Kprl, Edebiyat Aratrmalar, s. 147. F. Kprl, a.g.e., s. 154. A. nan, amanizm, s. 72.

"Otac onamas mu'azzm szin Mu'azzim ataa evrer yzin 01 aym otu yese igke yarar Bu aym bitig tutsa yekler yrar"35 msralarnda ise tabiblerden sonra mu'azzimlerin (= afsuncularn) geldiiti, bunlarn yel ve eytan hastalklarna yakalanan kiilere okuyup fleyerek bidg (=muska) yazdklarndan bahsolunur.36 Bu inanlarda kamlarn, yre deki "cinci hoca"larla ayn grevi stlendiklerini gryoruz. Taranlarda, kamlarn yerini alan "frk mollalar", "rednameciler" vard ki bunlar da hastalklarn tedavisinde yrede tespit etdimiz pratiklerin benzer ekilleriy le, yedi pnardan, yedi deirmenden alnan suya bir takm terkipler de kata rak hastalarn iyiletirirlerdi. Benzer inanlara Krgz-Kazaklarda, Bakurt larda Altay ve Yakut Trklerinde de rastlanlmtr.37 Muhtelif Trk zmrelerinden tespit olunan sihir, by ile ilgili bu inanlar, balangtan beri Rumlarda, Hindlilerde, Acemlerde, Msrlarda^^, Eski Romallarda baz Hristiyan kavimleri ile slm dininin kesin reddine ramen Araplarda da^^ tespit edilmitir.40

35 36 37 38 39

A. nan, a.g.e., s. 73. A. nan, amanizm, ,s. 73; Eski Trk Dini Tarili, s. 212; A. Haydar Bayat, "Trk Folklorunda Akl Hastalklar", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, s. 61. A. nan, amanizm, s. 112-114; H. Koksal, Battalnamelerde Tip ve Motif Yaps, s. 169. M. Asm Koksal, slam Tarihi, cilt VII, s. 107. "Peygamberimizin akladklarna gre: "Bir eye dm vurup efsun yapan kii, sihir yapm, sihr yapan da kfre sapm (byk bir gnah ilemi) olur". "Muhabbet vesaire iin efsun yapmak, iplik okumak veya nsha yazmak sureti ile sihr yapmak irktir". Kim bir sihirbaza veya khine veya yldzlara bakp gaibden haber veren kimseye gider, ondan bjf eyler sorar ve onun sy lediklerini de dorularsa Muhammed Aleyhisselma indirilmi plan inkr etmi olur "Sihre inanan kii cennete giremez!" Bkz,, M, Asm Koksal, slm Tarihi, stanbul 1981, cilt VII. s. 106,107. "Peygamber (O'na selm olsun)'de sihirlenmiti ve yapmad bir eyi yapt hayaline ka plyordu. O, bir tarak ve taraktan kan birtakm kllara ve hurma ieinin kabuuna sihir yaplarak Zervan kuyusuna gmlmek suretiyle sihirlenmiti. Yce Allah Falak ve Ns srelerindeki: Dm balyarak efsun frenlerin errinden sabahn Rabbi olan Allah'a snrm..." yedni indirdi. Aye: "Peygamber sihirienmi olan dmlerden hansisinin zerine bu yeti okursa o dmler kendi kendine zlyordu", der. "Bkz., bn Haldun, Mukaddime, stanbul 1986'; cilt III, s. 6.

40

bn Haldun, Mukaddime, stanbul 1986, cilt II, s. 185; M. Turan, Kltr Deimeleri, stanbul 1969, s. 364; A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 211; H. Tanyu, Trklerde Tala lgih nanlar, s. 209.

f. Nazar Demesi ve Kurun Dkme Oca:

Yrede "kem nazar", "nazara urad", "nazar demesi", "gz demesi", "gze gelme", "nazar", "nazara gelme", "nefesi dokunma", "nefesi demi", "kem gze gelmi", "gg (=mavi) gze gelme" gibi adlarla ifade edilen naza rn, yaratlm olan canl-cansz btn varlklarla ilikili olduu anlalmak tadr. Nitekim kiiolunun doumundan olgunluk dnemine kadar geen merhalede bebeklii, ocukluu, genlii, gelinlii, damatl, bak, yr y, konumas, oturap kalk, alkanl, drstl, ahlk, ktlkktyafeti, evi-bark, oluu-ocuu, mal mlk, ba-bahesi gibi akla gele bilen ve onun ahsiyetine, kiilik ve ekonomik gcne ynelik her trl me elerde nazara hedef olmas sz konusudur. Htt bu konuda yaplan sohbet lerde, mezarlklarda yatanlarn drtte nn nazardan gittii, evde bulunan bir saks ieinin bile nazar demesinden tr ksa zamana kurayarak d kld ifade edilmektedir. Dolaysyla halk; keskin gze, kuvvetli dile ve gl nefese sahip olan kt niyetli kiilerin baklarndan, nefeslerinden ve dillerinden saknp komnmaa alr. Bu kiiler kendilerinde bulunan bu zelliklerini bildikleri gibi, halk da bunlar tanr ve hilir. Bu hususta shak SUNGUROLU eserinde: "Harput'ta da baz kemnazarit insanlara tesadf edilirdi. Bunlarn arasnda en mehurlar Hseynik'li ilsizzde smail Efendi ve Kara Hacgil'in Ahnet Aa'yd. Bunlarn gzleri insan bile eritirdi"4l diyor. Yrede nazar; "nsan mezara, deveyi kazana getrr" derler. Yrede nazar ocana tedavisi iin bavurulan nazar demesi eideri, korunma yollar ve tedavi usulleri aada tespit ettiimiz biimdedir.
1. Nazar Demesi eitleri: la. Nazarn Gzle Dokunmas:

Yrede toplum iinde keskin ve etkili gze sahip olan kt niyetli kiile rin, baktklar her tr canlnn hastalanmasna hatt lmesine; mal, mlk ve eyann ise yanp, yklp yok olmasna sebep olduuna inandr. Bu husus yalnz yreye ait deil btn bir Anadolu halknn inan ve telakkilerinde ayn ekliyim tezahr etmektedir.42 Harput'un yetitirdii divan airlerinden Fikret'in Yarsak makamnda sy lenen gazelinden aldmz u beyit:

41 42

1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 334. O. Acpayaml, "Trkiye Yamur Duasnda "Ta" ve "Kuru Kafa" Motifleri", Antropo loji,-say 8, Ankara 1978, s. 12.

"Kem nazardan sakmp sde yz ver de bize Gr ne mkller aar, gller aar siyretimiz"*^ ile. ayda "ra Trks'nden alnan u drtlk: "ayda ralar yakn kn yoluna bakn Hak nazardan saklasn Kem gz demesin sakn"** Nazar kudretinin gzle dokunmasna ait inan ve dncelerin iirimizde ya ayan canl belgeleridir. Ayrca, "Zeki mahlas ile iirler yazan Harput'lu divan airi Sungur-zde Hac Abdlkerim Efendi'nin hece ile kaleme ald; "Sevgili halam kz Yaral koydu bizi Dedi bize galiba
u Fatma'nn kr gz"45

Drd ile, yre halknn gnlk hayatnda konu ile ilikili olarak ska
kullanld; "gz demesi", "gz gelmi", "kem gze gelme", gibi sz ve

ifdeler, sz konusu inancn yrede canl bir ekilde yaadn ortaya koy maktadr.
Ib. Nazarn Szle (Dille) Dokunmas:

Burada nazar kudretinin tesirini gstermede etkili olan unsurun dil, dier bir ifadeyle azdan kan sz olduu anlalmaktadr. Nitekim bakla bera ber azdan kan: "Ana uy ana! Ne gzel aa" sz, ocuun hastalanmas na, htt daha ileri bir derecede, onun lmesine sebep tekil etmee yetmek tedir. Yrede konumuzla ilikili olarak yle bir olay nakledilmitir: "aalarynan Harput'u yemee, yutmaa gelen bir ejdahar (= canavar) griler. Buna dabanca, silh kar etmi... Millet airi... Uy ana! Ne edek nasl edek ki bu dertten kurtulah. Yuhar seherin alt terefinde Fetahmet'e giden yol ayrmnda... Deyiler: "Bir gadn var, sz bah kimi kesi. " "Ona heber verek gele bunu dondura". Cadna heber veriler Gadm geli, bu ejdahar gri.

43 44 45

F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 128. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 87. N. Onur, Harputlu Dvn airleri, Elaz 1988, s. 66.

deyi ki: "Uy ana!... Nancada byk bir ejdahar... "Bunu deyi, ejdahar orda . aalanynan da kesi." Bu olay deiik varyantlaryla yreye ait matbu eserlere de gemitir.^ Harput'a yaklak ikibuuk kilometre mesafede bulunan ve fotorafyla da tespit ettiimiz bu kaya parasna, yre halk "Ejdahar Ta" adn vermitir. Yrede ayrca oynanan, bir Kl-Kalkan oyununa ait trkde: "Ka, szl gelin, ver bize elin Sze mi geldin. Gze mi geldin? Yada ba edin,, dize mi geldin"47 Msralarna rastlyoraz ki, burada gzle beraber szn de nazar kudretinin ortaya kmasnda etkili bir unsur olduu aka grlmektedir.
Ic. Nazarn Nefesle Dokunmas, Nefese Urama:

Yrede gznn ve sznn dnda ayrca nefesinin de kuvvetli olduu na inanlan kiiler vardr. Nefesin, kiinin sahip olduu kiilik zelliklerine gre, olumlu veya olumsuz bir tarzda tesirini gstereceine inanlmaktadr. Nitekim Ocak ve Ocakllar bahsinde; "nefesi iyi geldi", "nefesi gl adam" gibi ifdelerle ululatrlan kiilerin bulunmasna ramen; burada
"nefesi dokundu", nefesine urad", "nefesine geldi" gibi ifadelele itilen,

horlanan, saknlan ve kendilerinden korkulan kt niyetli kiilerin nazar do kunmas hususunda etkili olduklar ve byle bir g ve kudred yaplarnda bulundurduklar anlalmaktadr. Nefese urama deyimi, yreye ait olan bir hoyratta u ekliyle yaamaktadr: "Blbl koydum kafese Meftunum gzel sese Maaallah deyin dostlar Uramasn nefese"48
2. Nazar Demesinden Korunma Yollar:

Yrede nazar demesinden korunmak iin alnan bir takm koranma are lerine ramen, nazar dokunmasna mani olunamayarak ortaya kan muhtelif hastalklara kar halk, eitli tedavi metotlarn tadbik ederek veya ocaklara giderek bu hastalklarn aresini aramaa, bulmaya almaktadr. Harput ve evresinde sz konusu yollar ve metotlar aada t e s p i t ettiimiz biimdedir.
46 l. Sungurolu, a.g.e., cilt IV, s. 153; Ta Kesilme Motifi in, bkz., S. Sakaolu, Anado lu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalogu, Ankara 1980,8.60,78. F. Memiolu, Harput Ahengi, s. 92. F. Memiolu, a.g.e., s. 63.

47 48

2a. Nazar Kudretinin Olduuna nandan Kiilerden Uzak Durmak:

Yrede imknlar lsnde, tanman, bilinen kt gzl, kt dil (sz)'li ve kt nefesli olduu kabul edilen kiilerden uzak durulur. Gnmzde bir ok psikolog ve doktorlar, cemiyetin iinde yayan baz kiilerde, dier in sanlara nisbetle farkl ve daha stn bir manev gcn mevcudiyetinden bahsederler.49 Bu duyu ve dn eski Trk inan sisteminde de tespit olunmutur.-''^ Nitekim muhtelif Trk zmrelerinin inan ve dncelerinde kamlarn ve topluma mal olmu nl kiilerin, kiiliklerinde mevcut olan ve "tz", "arvak", "jakl" ve "emeget" olarak adlandrlan "e ruhlar" sayesinde dier kiilerden farkl bir kuvvet ve kudrete sahip olduklar bilinmektedir.^' Prof. Dr. Orhan ACIPAYAMLI'nn" nazarn tabi bir ey olmadn, bilim leminde bugne kadar kiilerin kt niyetlerinden mtevellit meydana gelen bir hastalk veya lmn vuku bulmadn" beyan etmesine ramen52 bn HALDUN, gz demesinin tabi ve yaratltan gelen bir zellik olduu nu beyn ederek, bu hususta bilginlerin ittifakla kabul ettikleri u gr ileri srer: " Sihir ve keramet ile adam ldren kimse ldrlr ise de gznn demesiyle bir kiinin lmne sebep olan kii ldrlmez"^^ der. Gn mzde nazar kudretinin kendisinde mevcut olduunu bilen kiilerin, dikkat lerini eken gzel bir eye baktklar zaman , defa "t, t, t" demeleri5* veya ocuklar severken; "irkin aa, pis aa" gibi ifadeleri kullanmalar, kendilerinin de hkim olamadklar "e ruhun" nne gemek iin aldklar bir tedbir olsa gerektir.
2b. Nazarlk Tamak:

Bu konuda, yrede deiik pratiklerin uyguland grlr. Mesel, susuz toprakta yetien Melhem aacndan^S alnan kk bir dal paras, sarm-

49 50 51 52 53 54 55

O. Acpayaml, "Trkiye'de Yamur Duasnda "Ta" ve "Kuru Kafa" Motifleri" Antropoliji, say 8, Ankara 1978, s. 12. A. nan, amanizm, s. 81, 82; Makaleler ve ncelemeler, s. 458; M. Erz, Trkiye'de Alevlik ve Bektalik, s. 399, 400, Bu husus, almamzn Kiiolu ksmnda etrallca aklanmtr. O. Acpayaml, "Trkiye Yamur Duasnda" "Ta" ve "Kuru Kafa" Motifleri", Antropo loji, say 8, s. 12,13. bn Haldun, Mukaddime, stanbul 1986, cilt 111, s. 18, 19. 1. Sungurolu, Harput Yoilannda, cilt IV, s. 334. Bu konuda bkz., O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CCXCVIII.

sak56 kk, kurutulmu bir miktar kpek ve leylek pislii ile kara rek otu

bir beze sarlp ocaklya okutturalduktan sonra omuza aslr. lm tosbaa nn (=kaplumbaann) kabuu elbisenin uygun bir yerine dikilir. Bu ve ben zer inanlarda Totemik unsurlarn izleri grlmektedir.^^ XVIII. asrn sonu ile XIX. asrn banda yaayan ve Divan Edebiyat'nn nl airlerinden Enderunlu Osman Vasf n bir muhammesinden aldmz blmde: "Dik ocuun bana rek otu sarmsak Sevinsinler uyhu nshas alup beie tak Sndr kmr ki kt nazardan ola uzak Gezmek senin nene gerek otur ie bak"58 grlen "rek otu", "sarmsak" ve "kmrn", nazar iin kullanlan malze meler arasnda sralandn, bunlarn nazar kudretini giderici bir zellie sahip bulunduunu anlyoruz. Yrede nazarlk olarak dadaan aacndan alnan bir dal paras veya badem aacndan koparlan kabuklu ve birbirine yapk durumdaki badem ekirdei de stte tanmaktadr. Bu pratiklerin, eski Trklerdeki aacn kut siyetine ait olan inanlarla btnletiini gryoruz.59 Yrede nazardan ko runmak iin ayrca ocuun omuzuna mavi nazar boncuu taklr. Bu bon cuk, nazarn dokunabilecei dier nesnelere de taklmaktadr.^O Eski Trk destanlarnda "gk", Trk adn, "geni" ve "mavi" anlamlar ile sfatlandran manev bir kavramd.6' Bugn yrede tespit olunduu gibi Trkiye'nin gene linde nazar iin koruyucu bir tedbir olarak omuza aslan veya saks iei, araba gibi nesnelere taklan mavi nazar boncuklarna ait inan ve dncele rin, sz konusu eski Trk inanlarndan kaynakland kanaatindeyiz.62 Nite kim mavi nazar boncuunun, eski Trklerde kkl bir inan olarak atlarn

56

Geni bilgi iin bkz., E. Akiek, "Trk Halk Hekimliinde Sarmsak", Trk Halk He kimlii Sempozyumu Bildirileri, s. 9; O. Acpayaml, "Anadolu'da Nazarla lgili Baz Adet ve nanmalar", Ankara niversitesi D.T.C. F. Dergi.si, say l-ll, cilt XX. 1962, s. 1-

40.

57 58 59 60 61 62

M. Aydn, "Konya'daki Manev nanlarnn Dinler Tarihi Asndan Tahlili", Trk Halk Edebiyat ve Folklorunda Yeni Grler, Ankara 1985, cilt 1, s. 254. D. Chemielowska, "Enderun'lu Osman Vasfn ki Muhammesinde Ad geen Batl ti kat ve nanlar", Trk Halk Edebiyat ve Folklorunda Yeni Grler, cilt I, s. 501. O. aik Gkyay, Dedem Korkudun Kitab, s. CCXC1V. 1. Sungurolu, a.g.e., cilt IX, s. 234. H. Tanyu, slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc, s. 36. M.- Aydn, "Konya'daki Manev Halk nanlarnn Dinler Tarihi Asndan Tahlili", a.g.e., cilt I, s. 254.

boyunlarna eitli ekiller de verilmek suredyle asld tespit edilmitir. Keza XI. asrda Kakarl Trklerinde Ouzlarda ve Altay Trklerinde bu inancn deiik ekilleriyle yaad anlalmaktadr.^^ inan ve dnce ler, gnmzde yredeki at besleyicilerinde hl yaatld gibi, Kay.seri, Yozgat, Sivas, Erzurum, Kahramanmara, Malatya^* ve Kars gibi vilyetlerimizde de yaad tespit edilmitir. 2c. Ttslemek: Yrede nazara kar koranmak iin alman bir dier tedbir ise yrenin dalarnda, balarnda kendihinden yetien ve adna "nazar otu" denilen bir nevi bitkinin tohumlarnn kurutularak, belli bir ekil verildiken sonra, evin uygun bir duvarna aslmas pratiidir. Adna "zerlik" de denilen bu bitkiye ait kurutulmu tohumlar, ate kreinde yaklarak kokusu ve duman evin drt bir tarafna sindirilir. Bu inan, nazar dokunacak kii veya kiilerin eve gelme ihtimalinin olduu zamanlarda yaplr. zerlik ve tad fonksiyon lar yrenin trklerine kadar girmitir. Nitekim, ad belirsiz bir halk trk snde bahsolunan inan; "zerli! sin cvasn Her bir derde devasn Kem nazardan saklasn Allah"dan bedavasnV'^S ekliyle yaad ve nazara kar zerliin nasl bir koruyuculuk grevi st lendii grlmektedir. Yrede tespit olunan bu pratiin deiik bir ekli de, ate kreinde yak lan bir miktar tuzun, veya nazarnn dokunaca bilinen kiinin haberi olma dan ayakkabsndan yahut elbisesinden alnan kk bir parann, yine atete yaklp kokusunun ve dumann eve sindirilmesi pratiidir. Bu pratiklerde ate in, zellik arzeden yardmc baz malzemelerin^ aracl ile ortaya koydu u "temizleyicilik" ve "komyuculuk" fonksiyonlarnn devam eden izlerini gryoruz.67 Ttsleme inanc Moollarda da vard.

63 64 65 66 67 68

F. Smer, Trklerde Atlk ve Binicilik, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yayn, 1983. s. 108,109. F. Smer, a.g.e., s. 60, 61. i. Sungurolu. a.g.e., cilt IV, s. 264. R. Ahmet Sevengii, Eski Trklerde Dram Sanat, (Trk Tiyatrosu Tarihi), Ankara 1967, s. 87. ' A. nan, amanizm, s. 68; lmi Heyet, Trk Mill Btnl erisinde Dou Anado lu, s. 88; Y. Kalafat, a.g.e., s. 53. B. gel, Trk Mitolojisi, cilt I, s. 560.

2. Muska ve Hamail Tamak: Yrede nazara kar alnan tedbirlerden birisi de "nshe/nsha/muska ve hamail yazdn-p, kiinin bunlar zerinde tamas inancdr.^^ Muskann gen eklinde hazrlanp bir iplikle boyuna aslmasna veya omuzda tan masna mukabil, hamail kola balanr. Bunlarn tanmas ile kiioluna kim senin herhangi bir zararnn dokunamayacana inanld gibi, ayrca bunu tayana silhn ilemeyecei, klcn battrayaca, grnmez kaza ve belnn uratnayaca inanlar da mevcuttur. Gnmzde bu inanlar ve pratikler yrede okumam halk tabakalar arasnda yaad gibi, okumu, aydn kiilerin tarafndan da ayn ekliyle yaatlmaktadr. Buna ramen yreye ait olan bir iirden alnm u beyitte: "Nshan ma^az-i aka deva eylemedi hi Ey eyh-i keramet-fur! Ez de suyunu i"70 denilerek nazara, nazarn kudret ve etkisine inanmayan kiiler de mevcuttur. Gnmzde ilim adamn megul eden nemli ve fakat son derece girift meselelerden birisi, kanaatimizce nazar ve onun ortaya koyduu olumsuz te sirinin tabi ve hakikat olup olmay meselesidir. Bu nokta ilediimiz konu ile son derece ilikilidir. Zira, yre halknn nazara, onun kudretine, etkileri ne ve bundan korunma areleri ile tedavi usllerine dair inan ve dnceleri son derece derin ve salam grnmektedir. Hal byle iken baz bilim adam larnn nazar ye bunun iin alnan btn tedbir ve tedavi yollarn batl inanlar olarak kabul etmelerine ramen, bir ksm nazarn ve onun ortaya koyduu btn kudret ve tezahrlerinin hak ve hakikat olduunu isbata ynelmilerdir.'^' Bugn sadece Trk dnyasnda deil, btn dnya milletlerinde de gr len, bilinen sz konusu inanlar ve pratikler^^, Alman bilim adam Dr. S. SELIGMANN'n ifadesine gre; "Milletlerarasnda u veya bu ekilde kk salm batl bir inantan baka bir ey deildir. Bilinen birey varsa o da na zarn, bilhassa insana zarar verdiidir ve bu olsa olsa bir tesadften baka bir ey deildir".73 Pjof. Dr. Orhan Acpayaml; nazarn doal olmadn, onun kltr gibi sosyal bir riinn paras olduunu ve tamamen mantk d bu-

69 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 334. 70 i. Sungurolu, a.g.e., s. 334. 71 bnHaldun, Mukaddime, cilt 111, s. 18, 19. 72 ' 1. Zeki Eybolu, Anadolu nanlar Anadolu Mitologisi, stanbul 1987, s. 102. 73 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt IV, s. 334.

lunduunu, halkn ise ona bir hakikatmi gibi sarldn, beyan eder7* Prof Dr. Abdulkadir NAN, nazardan korunmak veya tedavi maksadyla stte ta nan muskann, mslmanlar arasnda kk salm korkun hurafelerden biri si olduunu, meneinin putperestliin en ilkel ekli olan feti'e dayandn, zaman iinde gelime safhalar gstererek din formller veya garip bir takm iaretler yazlm katlarn eski fetilerin yerini tuttuunu beyn etmektedir.75

Bu tespidere.karlk bn-i Abbas (R.A)76, Ubeyd Bin Rfaa Ez Zrak (R.A)77 Enes Ibn-i Malik (R.A)^, Habis Et Temim^^, Seyyid Alizade

74 75 76

77

O. Acpayaml, "Trkiye Yamur Duasnda "Ta" ve "Kuru Kafa" Motifleri", Antropo loji, say 8 (1973-1974), Ankara 1978, s. 12, 13. A. nan. Eski Trk Dini Tarihi, s. 207. "bn-i Abbas (R.A)'tan rivayet edilmitir: "dedi ki Reslullah (S.A.V) Hasan ve Hseyini efsunlayarak" ikinizi de btn eytan ve zararl hayvanlara isabet eden her gze kar Allah'n noksansz kelimeleri ile afsunlarm" der ve sonra "brahim de , shak ve smail'i bylece efsunlard" buyurdu." Bkz., Snen-i TRMZ, Mtercim: O. Zeki Molla, cilt III, s, 446. bn-i Abbas (R.A)'dan rivayet edilmitir: "dedi ki Reslullah (S.A.V.) "Kaderi geecek birey olsa onu ancak gz (demesi) geerdi. Sizden ykanmanz istendii vakit hemen (vcudunuzun kenar k.smlarn) ykayn". Bkz., Snen-i Tirmizi Tercmesi, cilt 3, s. 446-447. Bu hadislerde dikkatimizi eken husus nazarn mevcut, efsunun ise uygun oluudur. Ancak yine bn-Abbas (R.A)'tan rivayet edilen bir Hadis'te ise Hz. Peygamber (S.A.V) "Cennete hesapsz girecek mminler efsun etmeyenler, tee'm eylemeyenler, ifann (Allah'dan olduuna inanp) keyden olduuna inanmayanlar ve her hususta Allah'a te vekkl edenlerdir" buyurdu". Bkz., Sahh-i BUHR Muhtasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, Ankara 1980, cilt XII, s. 83. "Ubeyd Bin Rifaa Ez-Zrak'den rivayet edilmitir: "Umeys'in kz Esma "ya Reslullah! dedi, "Cafer'in ocuklarna abuk nazar deiyor; onlar iin muska yaptraym m? "Resl-i Ekrem "Evet' buyurdu. "Kaderi geebilen bir ey olsa onu ancak gz geebilirdi" buyurmutur", Bkz.. Snen-i TRMZ Tercemesi, cilt III, s. 445. "Enes bn-i Malik (R.A)'ten rivayet edilmitir: Reslullah (S.A.V) Ensardan Amr bn-i Hazm ailesine al hayvanlarn zehirinden, kulak arsndan, isabet-i, ayn (= gz de mesinden (ifa temennisi iin) Allah'a snarak nefes etmelerine msde buyurdu. Enes !bn-i Malik (rivayetine devamla) der ki: Ben de Reslullah hayatta iken Zt'J-cenbden key (dala tedavi) olundum. Beni Eb Talha dalamt". Bkz., Sahh-i BUHR Muh tasar Tecrd-i Sarh Tercemesi ve erhi, cill XII, s. 87. "Habis Et Temimi (R.A)'deh rivayet edilmitir: Reslullah (S.A.V)'in yle buyurduu nu iitti: "Baykuta (uursuzluk diye) bir ey yoktur. Ve (fakat) gz demesi haktr". Bkz., Snen-i TRMZ Tercemesi, cilt 111, s. 446-447.

78

79

slm alimleri ile mm-i Seleme^' ve Hz. Aie^^ g j ^ j HZ. Pey gamberin yaknmda bulunan hanmlar tarafndan, Hz. Peygamber (S.A.V)in gz demesi inancnn varln kabul edip, tedavi uslleri gstermesi husu sundaki grlerini ileri srmeleri dikkat ekicidir. Bu itibarla bahis konusu olan inanlarn ve pradklerin slm dnemde de hayat bulmasnda, yukarda ad geen slm alimlerinin ileri srd dnce ve grlerin de rol oyna m olabilecei akla gelebilir.
(R.A )80^ gibj

Yrede uurlu saylan ve nazara kar alnan bir tedbir olarak Ankuzu Baba Trbesi'nin bulunduu dadan getirilerek kullanlan ve hayvan omur gasn andran delikli ta, zellikle suyu bol olan bir havuzun banda uygun grlen bir yere aslr. Bununla havuzun nazardan korunacana inanlr. Ay rca kurt derisinin arka tarafndan kesilen kk bir para kuratularak stte tanr. Htt ans yaver gidenlere kar sylenen, "Sende kurt ty m var" veya "Sende kurt.... m var" sz yrede deyim haline gelmitir. Bu inan atarahlarmaait balangtaki Trk inanlarnn, esas mahiyederi unu tulmu izleridir. Yrede bizzat mahade ettiimiz ve Anadolu'nun da muh telif yerleim birimlerinde tespit edilen pratiklerdeki; evlerin kaplarna, du varlarna aslan ko kafas, geyik ve ko boynuzlan gibi semboller de yine, ad geen hayvanlarn kutsal saydnas ile ilgili balangtaki inanlarn bi-er devam niteliindedir.^^ Keza, bu sembollerin ipdda dnemlerde muskattlstm yerine kullanldklar da anlalmtr.84 Nitekim, eski Trklerde gr len ve uurlu addedilerek boyuna aslan bir ta paras, bir bitki, kurt dii, ay yahut kartal trna gibi nesneler muska ve tlsm olarak kabul edilip, ki iyi nazardan korayacana inandrd. Prof. Dr. Abdlkadir NAN, bu inan-

80

"Seyyid Alizade (R.A) yle buyurmutur: "Nazar dinimizin icabdu'" Zira Reslullah (S.AV.); "Gz demesi haktr", buyurmutur. Hakikata ermi alimler de bunu yaratann Allah olduunu beyan etmilerdir. mm-i Seleme (R.A) Reslullah evimde yz sarar m bir cariye grd vc "Bunu arpmlar, bunda gz demesi vardr" buyurdu. Bkz., Seyyid ALZADE, ir'at'l- slm, Berekat Yaynevi, stanbul 1976, s. 537, 538.

"mm-i Seleme'nin rivayetine gre: "Nebi (S.A.V), mm-i Seleme'nin odasnda yzn de sarlk e.seri bulunan bir kz ocuu grmekle: "Bu kzcaz okutunuz, buna nazar demitir" buyurmutur". Bkz., Sahih-i B U H R M u h t a s a r , Tecrid-i S a r i h Tercemesi ve erhi, cilt XII, s. 91. 82 "Aio (R.A)'den rivayete gre: "Reslullah (S.A.V) gz demesine okunmasn bana em retti, yahut (mutlak olarak) emretti" demitir". Bkz., Sahih-i B U H R M u h t a s a r Tec rid-i Sarih Tercemesi ve erhi, cilt XII, s. 90. 83 F. Smer, "Eski Trklerde Yamur ve Kar Yadrma Adeti", Resimli T a r i h Mecmuas, say 44, cilt IV, Austos 1953, s. 2533-2535; M . Abduihalk ay, T r k Mill Kltii~ r n d e Hayvan Motifleri-I, s. 62. 84 M . Abduihalk ay, a.g.e., s. 62.

81

lann meneini slm ncesine dayandrmaktadn-.^^ Ayrca Hun mezarlarnda yaplan arkeolojik kazlar neticesinde elde edilen ok sayda malzemenin zerinde; nazarlk, muska ve tdsm inancyla asld anlalan ko-koyun heykelcikleri ile ko boynuzlarna rastlanlmtr.86 Muska ile ilgili inanlar VII-XIV. asrlarda Budizm ve Maniheizm dinle rine mensup Trk zmrelerinde, Budist Uygurlarda ve Trkistan Trklerinde de tespit olunmutur. Eski Trklere ait olduu bilinen ve fakat adn tespit edemediimiz nemli birtiyatroeserinde; sava meydanndaki bir kahrama nn "hamayl"sn evde unuttuu, savata istedii kahramanl gsteremedi i, tekrar dnmek zere eve geldii ve baka bir dmanla karlat kayt ldr.87 Dolaysyla yrede tespit ettiimiz ve ayrca Van, Erzurum, Siverek, Kahramanmara ve Siirt gibi yerleim birimlerinde de tespit edilen^S bu inanlar ve pratikler eski Trklerdeki "koruyucu mh" ve "ata ruhlarna" bal inanlarn esas mahiyetleri unutulmu biimleriyle yaayan izleridir.
3. Nazar Demesinin Tedavisi in Yaplan ve lemler:

Yrede bu hususla ilikili olarak bavurulan yollar ve uygulanan muhtelif usul ve esaslar aada tespit ettiimiz biimdedir.
3a. Ttsleme Yoluyla Nazarn Tedavisi:

Yrenin genellikle krsal kesimlerinde canl bir ekilde uygulanan bu pra tikte, nazarnn dediinden phe edilen kiilerin adlar tek tek ve yksek sesle arlarak, ocan yanmakta olan kzgn alevine bir miktar tuz atlr. Bununla canl veya cansz herhangi bir varla etki eden nazar kudretinin bertaraf edileceine inanlr. Ayrca nazardan korunmak iin alnan tedbir olarak ilgili ksmda ilediimiz; ate kreine alnan tuzun, evin drt bir ya nnda dolatrlmas veya nazar demi olan kiinin elbisesinin eteinden yahut ayakkabsndan gizlice kesilen kk bir parann atete yaklarak evin her tarafnda ttslendirilmesi gibi pratikler de yine nazarn tedavisinde uygulanan hareket ve davranlardr. Bu pratiklerde nem ve zellik arzeden iki husus vardr. Bunlardan birisi "tuz", dieri ise "ate"tir. Gnmzde hl; szde, ite fikirde ve inanlarda
85 86 87 88 A. nan, Eski Trk Dini Tarili, s. 207. M. Abdlhaluk ay, a.g.e., s. 62, 63. R. Ahmet Sevengii, Eski Trklerde Dram Sanat, (Trk Tiyatrosu Tarihi) I, Ankara 1969 ,8 .22. Y. Kalal'at, Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara 1990, s. 78, 79; M. Abdlhaluk ay, Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri-I, Ankara 1990, ,s. 62. 63. ,

yaayan tuz, Trklerin Edebiyatna, Tarihine ve Folkloruna "Tuz Ekmek Hakk" deyimi ile girmi ve bu nemini gnmze kadar muhafaza etmitir.89 Yrede; "Aclarmn stne duz biber ektin", "Ya duzu guruda", "Byn dadm duzum yoh", "Bu iin dad duzu gad", "Duzsuz halva

kimi ne dalisin" gibi ifadelerde; ilgi-ilgisizlik, sevin-keder, huzurhuzursuzluk, birletirme, kaynatrma-ayrma ve komma gibi anlamlarda kullanlan tuz, nazarn tedavisinde ate unsurayla birleip "kurtarclk" fonk siyonunu; atein ise yine "kurtarclk" unsurunun yannda "temizleyicilik" fonksiyonunu tespit ediyoraz. Keza, yeni domu hayvann "auz" ad veri len stnden bir miktar da komulara datlrken, boalan kaba komu tara fndan; "nazara kar gelr" ifadesiyle "kurtarclk" unsurlarn gryoruz. Bu inanlara kk farkllklarla Azerbaycan Trklerinde de rastlandmstr.90 . ' 3b. Kurun Dkme Yoluyla Nazarn Tedavisi:

Harput ve evresinde "kurun dkmek" ad ile bilinen ve nazar demesi sonunda ar hastala tutulanlara uygulanan bir tedavi eklidir. Yredeki mevcut inanlara gre kurunu, ehli olanlardan bakas dkmez. Bu pratii uygulayan kiinin mutlaka yetkili, izinli ve ocakl olmas gerekir. Nazara u ram olan hastalar, kurun dkme ocaklarna gtrlr. Burada ocakl tara fndan hastann zerine bir rt rtlr. Kalburan iine bir miktar tuz, ekmek, kmr ve skre (=tas) ierisinde su ile bir adet soan brak lr.Kalbur hastann banda tutularak, ate kreinde eritilen bir miktar kur un skrenin iindeki suyun ierisine dklr. Ocakl, kurunun suyun iin deki ald ekillere bakp, nazar yapan kiinin ekl ve esvfn belirleyerek tedavisini tamamlar. Bazen toplu ine ekillerini alan kurun paralar hasta nn zerine inelenir. Uygulama srasnda kullanlan ekmek ve tuz bir kpe e, soan, kmr ve dier kurunlar ise gelip geenlerin basmalar iin yo|a atlr. Bununla nazarn ve nazardan mtevellit ortaya kan hastalklarn ber taraf edileceine inanlr. Htt bir ka defa kurun dktrerek bunu alkan lk haline getiren kiinin nazara kar mutlaka kurun dktrmesi gerektiine inanlmaktadr. Kurunu dken ocaklya "ireliinin" (=gnlden kopan cret) verilmesi arttr. Bu ocakta da, dier ocaklarda tespit edildii gibi yetkinin oula, kza
89 90 . Elin, Halk Edebiyat Aratrmalar, cilt II, s. 373. E. Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, s. 451.

veya soydan gelen torunlardan birisine verildii inan ve pratiini de gr yoruz. Olduka kompleks bir olay olarak grnen "kurun dkme" ina ve pra tiklerine eski Trklerde de rastlanr.^l Uygulama esnasnda kullanlan ekmek ve tuzun hayvana atlmas ile hastaln szkonusu hayvana nakledilmesi inanc, afmamzn ilgili blmnde de grlecei gibi "grme, evir me" ad altnda eski Trklerde; "dzulik gargahu" ad ile de Moollarda yaamtr.92 Keza atein kurun (demir) la, kurunun ise su ile temas neticesin de hastaln tedavisi inanc; demir, ate ve suyun kutsallna ait balangtaki inanlarla, dolaysyla "koruyucu rah" inancyla btnlemek tedir. Soann yola atlmasnda ise, aclarn kar rakibe gemesi ama ve inancn tar.93 Muhtelif Trk zmrelerinde "kut kuyma" (=kut dkme)^*, Bakurdarda ise "kurt kuyuv" ad ile adlandrdan^S kurun dkme pratiinde ama ve inan, hastalk getiren veya hastannrahunualp gtren erir ruhla rn elinden bu rahun kurtarlp vcuda iadesini salamak ve hastalklar iyiledrmekd.96 Bugn yrede, balangtaki inanlarn bir devam niteliinde ya,ayan inanlara ve pratiklere; Binboa ve Nurhak yrelerindeki yrkler de^^, Konya'da^^, Erzuram'da bizzat tespitimizle, ayrca Erzincan'da^^, Bar tn'da'*^'' ve Anadolu'nun deiik yerleim birimlerinde de rastlanr.'O'
91. M. Aydn, "Konya'daki Manev Halk nanlarnn Dinler Tarihi Asndan Tahlili", a.g.e., cilt 1, s. 257; Z. kman, Folklorumuzda ve Edebiyatmzda Gz, Ankara 1977, s. 54, 55; Z. Baar, Erzurum'da Tbb ve Mistik Folklor Aratrmalar, stanbul 1972, s. 133; D. Chemielowska, "Enderunlu Osman Vasfn ki Muhammesinde Ad seen Batl tikat ve nanlar", Trk Halk Edebiyat ve Folklorunda Yeni Grler, cilt 1, s. 501.

92 93 94 95 96

A. nan. Makaleler ve ncelemeler, S. 455, 478. A. Rza Yalman, Cenup'ta Trkmen Oymaklar, cilt 11, s, 500. A. nan, Makaleler ve ncelemeler, s, 477, A. nan, Eski Trk Dini Tarihi, s. 163, 164. A. Haydar Bayat, "Trk Dnyasnda zellikle Anadolu Tbb Folklorunda Akl Hasta lklarnn Tedavi Yollar ve Kaynaklar", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bildiri leri, s. 62, 97 A. Rza Yalman, a.g.e., s. 491. 98 M. Aydn, "Konya'daki Manev Halk nanlarnn Dinler Tarihi Asndan Tahlili", a.g.e., s, 491. ' , 99 A. Kk, "Erzincan ve evresinde Halk nanlarnn Dinler Tarihi Asndan Tahlili", a.g.e., cilt I, s. 257,258. 100 A. Abdulkadirolu, "Bartn ve evresinde Din-Manev Halk nanlar", Trk Folklo rundan Derlemeler, Ankara 1987, s. 13. 101 P. Naili Boratav,. 100 Soruda Trk Folkloru, s. 102-105.

H A R P U T T A E S K ! T R K N A N L A R I V E 1 \LK

HEKML

g. Stma Oca

Stma hastalna yakalanan hastalarn gtrld ocaktr. Burada, ocak l tarafndan parpusulanan ince bir iplik paras, hastann beline balanr. Bu ipliin zaman iinde ryp kendiliinden dmesi ile hastaln geecei ne inanlr. Bu inan ve pradk Hitaylarda iplik yerine ta kullanlarak ve de iik bir yol uygulanarak yaplrd. Nitekim Eb DLEF, Hitaylar (Ktynlar) 'n stma hastalklarnda kullandklar nemli bir talarnn varl ndan bahsederek, b tan ad geen hastaln dnda tesirini gstermeye ceini beyan eder.'02
h. Dalak Oca:

Yrede karn imesi veya karn bymesi ad verilen dalak hastalklar nn tedavi edildii ocaktr. Burada ocakl tarafndan hazrlanan dalak byk lndeki amura ad geen organn ekli verilip, plak vcutta dalan bu lunduu blgeye braklarak zeri bakla gelii gzel izgilerle izilir. Bilahare bu amur paras gnete kurumaa ve kendiliinden atlayp d klmeye terkedilir. Bu pradkle sz konusu dalak hastalnn geeceine inandr.Burada eski Trklerde tespit olunan "koruyucu ve kurtarc" fonksiyon lara sahip olan mhlann, esas yaplar unutulmu ekliyle hayat bulduklarn gryoruz. Arap gezgini Eb DLEF'in verdii malumata gre. Ouzlarda karn sanclarna kar kullanlan bir eit tan olduunu anlyoruz.'03 Prof. Dr. Ahmet CAFEROLU ise Azerbaycan'da din-sihr kuvveti haiz olan baz talarn varlndan bahsederek, baz hastalarn ve ziyaretilerin bu ta lara karnlannt srdklerini ifade eder.' 04
1. nme/FelATel Oca:

Harput ve evresinde zellikle yanan ocaa suyun dklmesi ile veya kor halinde atein alnarak gelii gzel yerlere salmasyla yahut da eik aral nda oturmak suretiyle arplp ere geldiine inanan hastalarn gtrld ocaktr. Bu ocakta kurbaann pislii, zeytin ya ile kartrlp ate zerin de bulama haline getirildikten sonra, gn sreyle hastann felli olan kol ve bacaklarna tatbik edilir. Ayrca bugn Elaz li'mize bal Zerteri (Deirmen n) Ky'nde bulunan ve Yel Puhan (=Yel pnar) ad verilen kaynak suyunda, hastaiann ayr gnlerde ve defa ykanmalar ile sz konusu hastalktan kurtulup if bulacaklarna inandr.
102 103 104 bnFazlanSeyahatnmesi, s. 91,92. Ayn eser, s. 87. A. Caferolu; "Trklerde Sihri Ta Telakkisi", Halk Bilgisi Haberleri, say 13, cilt 11, 1 Kasm 1930, s. 2,3.

Bu ve benzer pratiklerde, eski Trklerdeki "ate", "ocak", "eik" ve "su iyeleri" ile ilikili inan ve dncelerin yrede yaayan izlerini grmekte yiz.
i. Dier Ocaklar:

Yrede ayrca, dolama, mide, gbek dmesi, sedef ve boaz ars gibi hastalklar ile konumayan ve konumakta glk eken kiilerin veya ocuk larn gtrld ve her birisi sz konusu hastaln ad ile anlan ocaklar da vardr. Bu ocaklarda da yine, yukardaki ocaklarda uygulanan inan ve pratik lere benzer uygulamalarla, hastalarn ifaya kavuturulmas yollar aranr.
B. ZYARET YERLER:

Yrede olduka yaygn bulunan halk inanlarndan biri ve htt en nemlisi diyebiliriz ki trbe ve yatr gibi ziyaret yerleri ile ilgili inanlar dr. Halkn inan ve telakkilerinde kutsallatrlan bu meknlar, belli belir siz gn ve saatlerde, bilinen usl ve esaslar dahilinde ilgililerce ziyaret edi lerek, niyeUerin gereklemesine, taleplerin kabul grmesine, tedavisi mmkn grnmeyen hastalklarn ise yok olmasna sebep, zm ve der man aranr. Bu ulu meknlara almamzn ilgili blmnde de iaret edil dii gibi sa mahiyetinde renkli iplikler, p bebekler, iplerden kurulan beikler brakr, buday serper, mum yakar ve ta yaptrrlar. Ayrca ko, koyun gibi hayvanlar adak kurban olarak keser, ihtiya sahiplerine da trlar. Bu inanlarda ve pratiklerde, trbede yatan ulu kiinin ruhu ile temas kurup onun ahsyla btnleeceklerine inanan dilek sahipleri, bunlarn manev kudretine teslimiyet gstererek Tanr'dan, skntlarnn sona erme sini ve hastalklarnn ifa bulmasn ister, duada ve yakarlarda bulunur lar. Bu vesile ile kendilerinden manen daha gl ve kudret sahibi olarak telakki etkleri bu ulu ahslarla ruh-manev bir ba kurduklarna; "bun larn yz suyu hrmetine" her trl dert, bel hastalklarnn yok olaca na inanrlar ve bu meknlar birer umut kaps olarak grrler. Bu ulu ve bilge kiilerden Beik baba'O-^, ocuu olup da yaamayanlarn ziyaret yeri
105 Beik Baba, " ... Harput'un Aa Mahaliesi'nde ve Kayaba denilen byk namaz meyda nnn ba tarafnda, Kanbur Hamdi Efendi'nin konann bitiiinde ve yaln kayalar zerinde bulunan bir trbede medfundur. Trbe ta bir binadr. st kubbelidir, kaps 70x80 ebadnda kesme talarla kemerli ola rak yaplm ve deta n duvarlarnn ierisine gmlm gibidir. Bu zatn da, Harput'un Araplar tarafndan istils srasnda meradan ve ayn zamanda mazanneden olduu ve yanndaki mezarn halayna ve dierinin de oluna ait olduu ve nn de ayn ma hallede ehit edildikleri ve trbede mevcut olan t)eiin de ocuuna ait bulunduu ve bu mnasebetle Hazrete Beik Baba denildii rivayetleri halk arasnda sylenir dururdu". Bkz., I. Sungurolu, H a r p u t Yollarnda, cilt 1, s. 324.

olarak bilinir ve bu ekilde inandr. ocuu yamayan analar, hazrladklar bebek ve beik sembollerini bu trbeye brakarak, yaayacana inandklar ocuklarna kavuaca gn mitle beklerler. Ayrca bir trl iflah olmayan hasta ocuklar, bu trbede be on dakika yalnz braklr, bu sre iinde onla rn alamas yaamasna, ses karmamas ise leceine bir iaret saylmak tadr. Murat B a b a ' m u r a d olup da buna ulaamayanlarn, Arap Baba'O^, ryan Baba'08, deHlerin, saras olanlarn ve fellilerin; Seyyid Kasm Baba'09, kula aryanlarn; apakurlu eyh''^, iddetli ba ars eken lerin; Nadir B a b a ' ' ' ise ocuu olmayan gen gelinlerin mit kapsdr.

-106 Murat Baba: Harput'un giriinde sa tarafta medfun olup, trbesi altgen bir ekil arzetmektedir. zerinde kubbe vardr ve etei kirpi saakldr. Trbenin kapsnm stnde bir kitabe vardr. Ancak bu kitabe hayli yprandndan okunamam.tr. Yakn tarihlerde yaplan bir kaz neticesinde trbenin san'at deerini yans tan zemin kat ortaya karlmtr Murat Baha'nn gerek kimliine "emseddin" di yenler de vardr. "Bkz., R. Araz, Harput Evliyalar, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ankara 1986, s. 41. 107 Arap Baba "... ba yoktur, ba tarafna sonradan bir l kafas konmutur. Bu ban ce setle bir benzerlii ve alkas olmad ilk nazarda gze arpar. Vcudu rmemitir ve aktadr manev byk bir kudrete sahiptir. Halk arasnda Arap Baba namyla ma ruftur. Hviyeti hakknda rivayetler muhteliftir. Baz rivayetlere gre Seluk merasn dan mcahit ve muhrip bir zatn mumyasdu'. Kimi, kitabede ad geen "Yusuf bin-i Arab-ah" dr der, yahut gmlmek zere Krhaneye atlan ve gmlmesine frsat bulu namayp sonralar birok l arasnda vcudunun rmemi olduu grlerek halk tara lndan bu trbeye defnedilen keramet ehli ve mazenneden birisi olduu.... sylenmekte dir". Bkz., 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s. 314. 108 ryan Baba; "Ui^yan Baba Trbesi, Harput'un .... (Tilki kayalklan)nn nndeki talk bir arazi zerindedir Trbenin yannda bir de mescit ve hcre vardr. Mescitte ceviz b yklnde (Binlik) bir tebih vardr ki murad ve ifa isteyenler bu tebihin iinden ge erlerdi" "Bkz., 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s. 38. 109 Seyyid Kasm Baba: "Harput'un gney batsnda ve Harput'a bir km. mesafede (Hscynik)lcdir. Vakfiyesi hakknda resm kayd vardr". "Hseynik karyesinde Seyyid Kasm kabri ziyretghtr". Bkz., Hicr 1305 Tarilli Mamurat'l Aziz Salnamesi, (Haz: Emin Krkl) Frat ni., Fcn-Edebiyat Fak., Tarih B l . Elaz 1985, s. 68. 110 Seyyid Ahmed Krd (apakurlu.eyh): "Ulu Caminin medhalinde ve caminin byk ta kemerli kapsnn st tarafmdadr. lmnden sonra bu trbe yaran taraftndan yaptrlm tr. Ziyretghtr." Bkz.. . Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 1, s. 323. Geni bilgi iin bkz., HaUatzade, Muhammed hsan, ki Gavs- Enam (eyh Aliyis SeptI, Seyyid Ahned-el Krd), Necmi stiklal Matbaas, stanbul 1342, s. 22. "Harput Evliyalarndan Menkabeler", Nurhak Gazetesi, say 26! I, Yl 10, 17 Temmuz 1991, Elaz, s. 2; R. Araz, Harput Evliyalar. (Baslmam yk,sek lisans tezi) Ankara 1986, s. 88- 94. I 1 1 Nadir Baba: "Nadir Baba Trbesi, Kayabanda ve Alacal C;niin karsnda Karkaca giden yolun sanda ve iplik tezghlan yapan ve kuran mehur Mehmet Ali'nin evinin biti.iindeydi.... Trbenin hususiyetlerinden birisi. Ermenilerin byk bir inanla trbe ye balanmalaryd. Bilhassa hasla olan ocuklarn trbenin ierisinde yalnz olarak b rakr, kendileri dar karlard. Hasta ocuk be on dakika lrbcdc tek bana kalr sonra alrlard. Pazar gnleri gerek ehirden, gerekse civar kylerden gelip trbenin nnde sra bekleyen Ermenilerin haddi hesab yoktu." Bk/., . Sungurolu. Harput Yollarnda, cilt I. s. 333.

Ankuzu Baba "2, Mansur Baba "3, Nzir Baba"* Ahmed Peykerci'l^ Tayyar Baba' '6, mam Efendi' '7, Mazhar Efendi' ve alt nefer arkada iie

112 Ankuzu I3aba: "EvHyy-Kiramdan Mamuratil-azizin merkezi muhtelitlerinde medtunha olup, teden beri ve amme tarafndan ziyretgh ittihaz olunan zevatn esmileriyle bulunduklar mahaller: Ankuzu Baba Muarin uleyh Merkez vilayete 2 saat mesafede ve ark tarafndan olan vehcar- kabireden memul olup gibi yekpare heybetinde grnen ve bir cebeli zirvesinde trbesinde medfundur". Bkz., Hicri 1298 Tarihli Mamurat'l Aziz Salnamesi, (Haz: Hamiyet Bican>Frat IJniversitesi, Fen-Edebiyat Fak., Tarih B l . Elaz 1984, s. 88. "Enkuz Baba Tekkesi de fakirler yeridir" . Bkz., Evliya elebi, Seyahatname, stanbul 1976, cilt 111, s. 863; N. Ardolu, Harput Tarihi, stanbul 1964, s. 82; I. Sungurolu, a.g.e., cilt I, s. 322. - 113 Mansur Baba: "ehr-i mezkrun civarnda ltif baheler vardr. Ne nfs- .ehirde Nazr Baba ve bir r yek (eyrek) mesafede a'izzeden Feth Ahmed ve ryan ve IVIansur Baba lar ile yine ehrin dier tarafnda a'izze-i kiram esiafmdah Celal ve emi ve Es'ad ve Adil ve Tahir ve mer ve Ala'd-din nm yedi nefer zevatn' a,sr- Abdu'l-mecid Han 'da b-irde zerine kubbe bina edilmi kabirleri ve Hseynik karyesinde Seyyid Kasm kabri ziyretghdr." Bkz., Hicri 1305 Tarihli Mamuret'l Aziz Salnamesi (Haz: E Krkl) Frat nv. Fen-Edb. Fak. Tarih Bl. Elaz 198.5, s. 68; geni bilgi iin, bkz.. I. Sungurolu, a.g.e., cilt I, s. 331-333. 114 Nzir Baba: "Muarrinuley derva kasabasnda kendi ismine mensup zaviyeyi mansusa derununda medfn olduu.,.." Bkz., Hicri 1298 Tarihli Mamuret'l Aziz Salnamesi, s. 88; Hicri 1305 Tarihli Mamuret'l Salnamesi, s. 68. - 115 Ahmet Peykcrci (Ahned-i Peyki: "Harput'un gney dousunda vc 16 km. mesafede Molla Ky'ndedir". Bkz., t. Sungurolu, a.g .e., cilt I, s. 340. "Ahmed-Piker Hazreli narin aleyh ricali evliyadan olup Merkez vilayete 3 saat mesa fede vaka Mollakendi nam gariyede erba mahallesinde medfundur". Bkz., Hicri 1290 Tarihli Mamuret'l Aziz Salnamesi, s. 89. Ahmed-i Peyki'nin, yrede anlatlan nemli bir menkabesi vardr. Sz konusu menkabe Do. D r Saim SAKAOLU tarafndan da grlm vc zerinde bizzat alma yapm tr Bkz., S. Sakaoglu, "ahsa Bal Menkibelerin Anonimlemesi ve Bir Elaz Menkibcsi". Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 335-340. 116 Tayyar Baba: "Hac Muharrem Hilmi Efendi ile ada olan Cafer-i Tayyar Baba Harputlu'dur. Ekim 1972'de Harput'ta vefat etmitir. Harput Mezarlna defnedilen hazrctin, gittike artan bir ziyareti kitlesi vardr. Trbesi sevenleri tarafndan yaptrlmtr". Bkz., R. Araz, Harput Evliyalar, (Gazi niversitesi, Sos. Bil Ens., Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ankara 1986, s. 173. 117 mam Efendi: "eyh Hac Hafz Osman Bedrettin Efendi aslen Erzurumlu olup, Sley man Skuti Efendi namnda bir zatn oludur, 1858 (1374. R) tarihinde Erzurum'da do mutur... (Glzar- Samini) namiyle Mektubau ve be ciltten ibaret (Sohbctnamesi) dc unun bunun elinde kalarak tabedilememitir. 17 Ekim 1924 (1340.R) aramba gecesi Hakkn rahmetine kavutu.... Trbesi Harput'tadr". Bkz., 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 11, s. 268. Sz konusu olan Sohbetnameler Cemaletin EMROGLU tarafndan hazrlanarak 1983'den itibaren tabedilmeae balanmtr. Bkz., mam Elendi (Osman Bedrettin Erzurum, Sohbetname, Ankara 1983-1984, cilt 1, II). 1 18 Mazhar Efendi: Yakn bir tarihte Harput'ta vefat etmi ve yine Harput mezarlna defncdilmiir. Halk arasnda keramederi sylenmektedir. Mezarnn zerinde trbesi mevcut tur \ e halk tarafndan ziyrel edilmektedir.

medfun bulunan Celal Baba"^, muhtelif niyet sahiplerince ziyaret edilen trbelerdir. Yrede zellikle hret bulunan ve hakktnda ]3rok menkabeler anlatlan Fethmet (= Fatih Ahmet) Baba'^O, fellilerin, dili tutulmularn, delilerin, ocuu olmayanlarn, sihir, by ve nazara uramlar ile muhtelif niyet ve talep sahiplerinin ziyaretgh olarak bilinir. Delilerin Fatih Ahmet Baba Trbesi'nde bir gec;e yatmalar if bulacaklarna, bu ulu meknda, ko luna demir bir bilezik geirip mrnce bunu karmayanlarn oluk-ocuk sahibi olacaklarna inanlmaktadr. Trbe duvarnn hemen arkasnda "dilek duvar" ad verilen yere, niyet sahiplerince ta yctpttrlmaktadr ki bu duvar fotorafyla da tespit edilmid. Keza, trbenin evresinde bulunan al aa larna balanan renkli iplik ve bez paralarndan tr glinn tamamen deimi olan aalar bizzat grdk. Harput mezarlnda zerinde trbesi bulunmayan ve mezar genellikle kadnlar tarafndan akn akn ziyaret edilen Beyzade Efendi'ye'^', veya
119 Celal Baba: "ehrin .imalen st tarafnda ve hemen ittisahnde Aizz-i Kiram- eslfdan Celal, ems, Esad, Adil, Tahir, mer ve Aladdin nam yedi nefer zevatn mekabir-i muazzezeleri vardr. Bu yedi kabir zerine asr- Abdl-Mecit Handa ba irade-i seniyye bir kubbe bina edilmi. ise de muahheren harap olmutur. Bkz., Hicri 1301 Tarihli Mamu ret'I Aziz Salnamesi, (Haz: T. Akta-C. Grbz) Frat nv. Edb. Fak. Tarih BL, Ela z 1985, s. 144; 1. Sungurolu, a.g.e., cilt 1, s. 324,325. 120 Fatih Ahmet Baba: "eyhl-Kainat Fatih Ahmed Hazretleri kendi namlarna mebhi Cami-i erif ittisalinde ve Elziz'e 1,5 saat mesafede baheler arasnda trbe-i eriflerine medfundur. Mehur ziyretghtr". Bkz., Hicri 1298 Tarihli Mamuret'I Aziz Salna mesi, s. 88. Ayrca benzer bilgiler iin Bkz., M. Cunbur, "Frat Havzasnda Anadolu Ga zilerinin Yeri", FYrat Havzas II. Folklor ve Etnografya Sempozvumu, Elaz 1989, s. 80. "Nefs-i kasabaya bir eyrek mesafede ve bir mcvki-i refi ve ltifde Aizze-i kiramdan eyhf Kainat vasfiyle maruf olan "Fatih Ahmed" hazretlerinin mcrkad-i mbarekleri mevcuddur. zerinde bir kubbe ve yannda bir mescid-i sair vardr." Bkz., Hicri 1301 Tarihli Mamuret'I Aziz Salnamesi, s. 161; 1. Sungurolu, a.g.e., cilt, s. 325, 326. "Nazr Baba, ryan Baba, eyhl-ka'int namlariyle be tekke mevcut Fatih Ahmed nam dieri eyhl-kaint hazretleriyle Mansur Baba, Ankuzu Baba," Bkz., Hicri 1310 Tarihli Mamuret'I Aziz Salnamesi, (Haz; Ayfer Seyrek) Frat nv. Fen-Ed. Fak. Tarih Blm, (Baslmam Lisans Tezi) Elaz 1989, s. 30, "Kaleden darda (Feth-i Bb Tekkesi) byk asitanedir". Bkz., Evliya elebi, Seya hatname, cilt 111, s. 863; N. Ardolu, Harput Tarihi, stanbul 1964, s. 82; Yeni Frat Dergisi, Kasm 1966, say 33, s. 13. 121 Beyzade Efendi: "Harput'un mehur alim ve mutasavvflarndan Beyzade Hac Ali Rza Ef.'nin ecdad aslen Trkistanl'dr. 1810 (1225.H) tarihinde Harput'ta dodu eyhi larafudan kendisine Nakibendi tarikatnn halifelii tevcid edilmitir. ...:.. lim yolunda ne kadar ileriemi ise zhd- takvaya da o nisbette ehemmiyet vermi ve tasavvufun en yksek.kutbu derecesine kadar ykselmitir 1877 (1293 H.) Rus harbinde memleketi mdafaa kasdiyle her taraftan bir ok sivil halkn gnll olarak serhatlere kotuklar s rada Harput'ta tekil edilen topluluklarn birisinin banda Beyzde'yi grmekteyiz. 110yana yakn mr srm ye 1904 (1322. H) ylnda Harput'ta lmtr. Meteris mezar lnda medfundur." Bkz., 1. Sungurolu, Harput Yollarnda, cilt 11, s. 110; Menkabev hayat iin, Bkz., R. Araz, Harput Evliyalar, (Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ankara 1986, s, 131,

yedi hafta boyunca Cuma gnleri sel verilirken gidihr. Niyetinin gerekle mesi ama ve inancyla eline ald bir top iplii skerek giden kadnlar, d nerken sklen bu iplii tekrar sararak evlerine dnerler. Mezarn topran dili ile azna alp yutanlar veya bu topra suda eriterek ienler hangi dilei varsa bunun gerekleeceine hangi derdi, acs, strab varsa yok olacana inanrlar. Keza, mezarnn zerine kadnlar tarafndan serpilen buday tane lerini, dillerinin altnda saklayan ortaokul ve lise andaki rencilerin, derslerinde ve imtihanlarnda baarl olacaklarna dair inanlar vardr. al mamzn ilgili blmnde de akland gibi Muzaffef Baba ve ekme Baba yatrlar da, benzer ama ve inanlarla ilgililer tarafndan ziyaret edil mekte ve adaklar adanmaktadr. Gnmzde Anadolu'nun hemen her yerinde nice ulu ve bilge kiilerin mezarlarna, trbelerine'22 ve mezarsz yatrlarna rastlanmaktadr.'23 Ana dolu'nun Trkleip slmlamasnda nemli rol oynayan bu ahsiyetlerin, ce miyetin maaeri vicdannda silinip gitmesi elbette ki mmkn deildir. Bu ata mezarlar bu trbe ve yatrlar, milletimizin duygusunda, dncesinde, nancnda ve maaeri vicdannda topra vatan yapan nemli tarih vesikalarir. Keza, bu ulu meknlarn ziyaret edilmesi slmiyetle de uyum ierisinde lulunmasma ramen, yukarda tespit ettiimiz pratiklerin, slm inanlar ile lkal hi bir ynleri bulunmamaktadr. Bu itibarla, yrede uygulanan sz conusu tutum ve davranlarn meneini, eski Trk inanlarnda aramak geekir. Nitekim bu konuda yaplan aratrmalar, bahsolunan inan ve pratiklein Orta Asya Trkl'nde grlen uygulamalarn bir devam olduunu or aya koymutur.
22 A. Gzel, "Flac Bayram- Veli'yi Hazrlayan Tarih ve TasavvutT Zemin", IV. Vakf Haftas, 1-7 Aralk 1986, AnKara 1987, s. 155-158; A. Ya.ar Oeak, Trk Halk nan larnda ve Edebiyatnda Evliya Menkabeleri, s. 24; B. Yediyildz, "Ordu Yresine Ai Baz Folklor Unsnriannn Tarih Kkenleri", III. MilUetleraras Trk Folklor Kongre si Bildirileri, cill IV, s. 439-442; H. Tanyu, "Hac Bekta.'ta Baz nan ve detler", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 381; H. Koksal, "zmir'de Ziyaret ve Adak Yeri Olarak Seilen Kabirlerle lgili nanlar ve Uygulamalar'", Trk Folklorundan Derlemeler, Ankara 1986, s. 153-156; H. Koksal '"zmir ve evresindeki Yatrlar le Bunlara Bal Olarak Yaayan nanlar", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 227; A. Kk, "Tercan ve evresindeki Adak Yerleri ve lgili nanlar", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, cilt IV, s. 315; N. San, "Halk Hekimliinde vc Osmanl Tp Yazmalarnda Akl ve Sinir Hastalklarnn Tedavisi ", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildileri, cilt IV, s. 430; . Beysanolu, "Diyarbakr ve evresi Halk Hekimliinde Yatrlar", Trk Folkloru Aratrma lar, Ankara 1982, s. 5; M.,Aydn, "Konya'daki Manev Halk nanlarnn Dinler Tarihi Asndan Tahlili", a.g.e., s. 245-252; M. er, "Sivasta Folklorik Tp", Trk Halk He kimlii Sempozyumu Bildirileri, s. 260,261; M. er, "Ahi Emir Ahmet Kmbeti", Trk Folklor Aratrmalar, Ankara 1986, s, 180. 123 M. akir lktar. Trkiye Etnografya ve Folklor Szl zerine Bir Kalem Tec rbesi, 1. Fasiki. .stanbul 1937, s. 26.

SZ SONU : Bu aratrmamzda, Harput halknn tarzna ve yaama biimine tesir eden inanlarn ve buna bal pratiklerini incelemeye ve bunlarn zelliklerini orta ya koymaa altk. Aratrmada tespit ettiimiz inanlarn, yrede gemie nisbede karmza eitli yaplar iinde ktn gzlemledik. Bunlarn kimi balangtaki fonksiyonlarn komrken, kimileri de deiik biimlerde varlk larn srdrmektedir. Aratrmamzn ilgili blmlerinde sz konusu inan ve pratiklerin gsterdii bu duram, deiim ve fonksiyon zellikleri ile, bunlarn yre halknn yaay ve ilikiler dzeni iindeki etkileri zerinde durulmutur. Eski Trk inanlarnda Tann'ya yaplan yakarlarn en belirgin zellikle rinden birisi, yzn ve ellerin ge evrilmesi hareketidir. Yrede Tanr'dan kastedilerek, rahmet ve belnn gkten gelmesi, yaplan dualarda ellerin ha vaya dom kaldrlp avularn ve yzn ge evrilmesi gibi inanlar ve pratikler, bu eski Trk inancnn anlam deiikliine urayarak varln sr dren farkl bir biimidir. Yrede "Umay" adna rasdamam oitnamza ramen, ocuun ve hayvan yavmsunun son'u ile ilgili himayecilik grevini yapsnda tad unsurlarla hl yaatmaktadr. Gk iyesi, felek kavram iinde yrenin manilerine, de yimlerine kadar girmitir. Gne ve ay'la ilgili eski Trk inanlar, yrede gnein kz, ayn ise erkek olarak tasavvur edilmesi biimiyle, efsanev inanlara blinmtn Yrede yaay biimine tesir eden ok saydaki pra tiklerin iinde "ta", "kaya", "su" ve "aa" gibi "yer-su" iyelerine ait inan larn; sz konusu varlklarn bulunduklar yerlerin ziyaret edilmesi ile ve muhtelif vesilelerle kendilerine sa mahiyetinde sunulan nesnelerle devam ettii grlmektedir. "Eik", "ev", "ocak', "ate" iyeleri ve "e ruhlar" ile "ata ruhlanna" ait inanlar canl fakat esas yaplan unutulmu ekliyle yaa maktadr. Alkans; fizik grnm, karakteri, yap ve fonksiyonlar ile esas yapsn korarken, Krmslerin yerini "Kamos" inanc almtr. Kamlarn eski itima grev ve sommluluklannt ise, din fonksiyon deiitnine ura m ekliyle ocakllar, knk/tkklar ve falclar stlenmitir. nsan hayatnda nemli merhaleleri tekil eden ve yaay tarzmzda mhim yeri olan doum, ad verme, evlenme, dn, lm-mezar, yas, kur ban, adak, sa ve bereketle ilgili trenlerde inanlarn nemli bir yerinin ol duu muhakkakdr. almamzda, bunlarn her birini ayr bahklar altnda ele alarak incelemeye altk. Sonuta Harput ve evresinde tespit ettiimiz sz konusu trenlere ait inanlarn, Orta Asya Trk inanlarnn benzer veya deiik ekillerinin btn canll ile yaadn syleyebiliriz. Nitekim bu

trenlerde kullandan malzemenin, verilen adlarm, yakdan adarm gnmz insanmm bugnk anlayma, zevk ve heyecanna hitap etmesine ramen, ama ve inancn alacak derecede ayn veya benzerleri olduunu mahade etdk. Yreye ait bu inanlar ve pradkler, toplumun kltr deimelerinden ok daha az etkilenen kapal ve krsal kesimlerde canlln srdrd gibi, toplumun okumu, aydn dediimiz kesimlerinde de farkl biimlerde varl n srdrmektedir. Sz konusu aydnlarmz arasnda bizzat gzlemledii miz baz hal, hareket ve davranlarda bu tespitimizin canh misllerini gs termek mmkndr. Nitekim, olumsuz ve istenmeyen bir hadisenin grlmesi, anlatlmas ve duyulmas karsnda tkrr gibi yapp, kula ekmek veya parmaklar nndeki aa yahut demir masaya veya duvara (toprak) vurmak gibi, asl sebebi dahi bilinmeden yaplan hareket ve davra nlarda; "demir", "aa", "toprak" (yer) gibi, eski Trk inanlarnda her biri si ayr birer g ve kudret tadna inanlan koruyucu ve kurtarc iyelerden kuvvet alarak, sz konusu istenmeyen hadiseyi kendisine de sratmas muh temel olan "e ruhun" yahut da "erir ruhlarn" uyarlarak korkutulmas, artlmas, dikkatlerinin baka yne ekilmesi inanc deil de ne olabilir?... Sonu olarak, ele aldmz yredeki inanlar zerinde yaptmz bu a lma bize, Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen atalarmzn tad eski Trk inanlarm, gnmze kadar muhtelif ekiller ve pratikler iinde yremizde srdn gstermitir. Anadolu ve Rumeli corafyas zerinde Orta Asya'dan tam olduumuz inanlarn incelenmesinde, zelliklerinin ak lanmasnda, benzerliklerin, deiimin ve farkllamann ortaya konmasnda bu tr yre almalarna ihdya olduu aktr. Aratrmamz bu zellii ile eski Trk inan yapsn Harput yresinde incelemeye alarak ve sonular n ortaya koyarak grevini tamamlad dncesindeyiz. Bu tr almalarn oalmas, yaadmz corafya zerinde Orta Asya'dan tadmz csk\ Trk inan yaps hakknda daha salkl ve gvenilir genellemeler yapma mza yardmc olacaktr.

BIBLIYOGRAFYA A. B. C. K A Y N A K KIILER KITAP VE MAKALELER ANSIKLOPEDILER, SALNAMELER, DERGILER V E IL YLLKLAR

1. K A Y N A K KLER

\. Latife GNDOAN, Haiput Doumlu, 57 yanda, ev hanm, okur yazar deil, Harput'ta otururur. 2. Rahime AYGNE, Harput doumlu 68 yanda, tarmla urar, ilko kul mezunu, Gneyayr Ky'nde oturur. 3. mer AYGNE, Harput doumlu, 70 yanda, tarmla urar, lko kul mezunu, Gneyayr Ky'nde oturur. 4. Nezihe AYGNE, Elaz doumlu 60 yanda, ev hanm, okur yazar deil, Gneyayr Ky'nde oturur. 5. Tahire AYGNE, Harput doumlu, 58 yanda, ev hanm, okuma yazmas yok, Elaz'da oturur. 6. Ahmet AYDOGDU, Harput doumlu, 67 yanda, okur - yazar, ticaret le urar, Harput'ta ve Elaz'da otumr. 7. Rasim OZAN, 65 yanda, Harput doumlu. Ortaokul mezunu, emekli memur, Harput'ta oturur. 8. Perihan OZAN, Harput Doumlu 60 yanda, okur yazar, ev hanm, Harput'ta oturur. 9. Nesrin OZAN, Harput doumlu, 23 yanda, Harput'ta oturur. 10. Muammer TA, Elaz doumlu, 25 yanda, lise mezunu, bota, Ela z'da oturur. 11. Zahide AKTA, Harput doumlu, 75 yanda, okur-yazar deil, ev ha nm, Harput'ta oturur. 12. Mzeyyen ZER, Harput-Gneyayr Ky doumlu, 65 yanda, okur yazar deil, ev hanm, Elaz'da oturar. 13. Yksel ZER, Elaz doumlu, 45 yanda, tccar terzi, Elaz'da otu rur, okur-yazar. 14. Seher GNER, Harput doumlu, 60 yanda, okur-yazar, ev hanm Elaz'da oturur. 15. Mehmet ELK, Harput-Hseynik Ky doumlu, 35 yanda, okur yazar, fabrikada alr, Elaz'da oturur. 16. Fatma ELK, Elaz doumlu, 27 yanda, okur-yazar, ev hanm, Ela z'da oturur.

17. Rafik TALI, Harput doumlu, 73 yanda, okur - yazar. ryan Baha'nn trbedarln yapar, Harput'ta oturur. 18. Sebahatdn ZER, Harput doumlu, 47 yanda, Halen Harput Mzesi Mdr, Harput'ta oturur. 19. Trkan FT, Harput doumlu, 65 yanda, ev hanm, okur yazar, stanbul'da oturur. 20. Firdevs ZTRK, Elaz doumlu, 45 yanda, okuma-yazmas yok, ev hanm,. Harput bahelerinde ve Elaz'da oturur. 21. Asiye DAL, Harput doumlu 68 yanda, ev hanm, okuma-yazmas yok, Elaz'da oturar. 22. Mustafa ZOULLARI, Elaz doumlu, 35 yanda, Harput'ta oturar, ii, okur-yazar. 23. Firdevs ELK, Elaz doumlu, 57 yanda, okuma yazmas yok, ev hanm, Elaz'da oturar. 24. Muhlise SUSMAZ, Harput doumlu, 65 yanda, okur-yazar deil, ev hanm, Harput'ta ve Elaz'da oturar. 25. Sevim GNDOGAN, Harput doumlu, 38 yanda, ilkokul mezunu, Harput'ta oturar. 26. erafettin SERHATLIOLU, Harput doumlu, 66 yanda, emekli memur, Harput'ta ve Elaz'da oturur. 27. Fatma SERHATLIOLU, Harput doumlu, 56 yanda, okur-yazar deil, ev hanm, Harput ve Elaz'da oturar. 28. nami SERHATLIOLU, Elaz doumlu, 35 yanda, yksekokul me zunu, memur, Elaz'da ikamet eder. 29. Nursel SERHATLIOLU, Elaz doumlu, 26 yanda, ilkokul mezu nu, ev hanm, Elaz'da oturar. 30. hsan SERHATLIOLU, Elaz doumlu, 13 yanda, ortaokul ren cisi, Elaz'da oturur. 31. Glser ARAZ, Elaz doumlu, 36 yanda, yksekokul mezunu, me murluk yapar. 32. Salih Zeki YALIN, Harput-Gneyayr Ky doumlu, 57 yanda, yksekokul mezunu, Elaz'da ikamet eder. 33. Zehra FT, Harput doumlu 80 yanda, okur-yazar deil, Elaz'da oturar, ev hanm.

34. Vesile ARKAN, Elaz doumlu, 50 yanda, okur-yazar, ev hanm, Elaz'da otumr. 35. Selahattin ZEREN, Harput doumlu, 36 yanda, yksekokul mezunu, Elaz'da ikamet eder. 36. Hseyin YALIN, Harput-Gneyayr Ky doumlu 65 yanda, tarm iisi, okur-yazar, Gneyayr Ky'nde oturur. 37. Nermin YALIN, Harput doumlu, 57 yanda okur-yazar, ev hanm, Ankara'da oturur.,

H A R P U T T A ESK T R K NANLARI V E H A L K HEKML

B. KTAP V E M A K A L E L E R :

ACIPAYAMLL Orian

"Anadolu'da Nazarla lgili Baz det ve nanma

lar", Ankara niversitesi DTCF Dergisi, say

1-2, cilt XX, 1963, s. 1-40. "Trkiye'de Yamur Duas", Ankara nv. DTC. Fak. Dergisi, say 1-2, cilt XXI, Ocak-Haziran 1963; s. 1-39; say 3-4, cilt XXn, TemmuzArahk 1964, s. 221-250.
Trkiye'de Doumla lgili det ve nanmala

rn Etnolojik Etd, Atatrk niversitesi Ya ynlan, Ankara 1974.

Zanaat Terimleri Szl, TTK Basmevi,

TDK Yaynlan, Ankara 1976. "Trk Folklor rn Yamur Duasyla ilgili Yap ve Fonksiyon Sorunlar", 1. Uluslararas
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor

Aratrma Dairesi Yaynlan: 21, Seminer, Kong re Bildirileri Dizisi:6; DS Basm ve Foto-Film letme Md. Matbaas, Ankara 1976, cilt IV, s. 3-7. "Trkiye'de Bahar Bayram Hdrellez", Antro poloji, say 8, Ank. nv. Basmevi, Ankara 1978, s. 21-25. "Trkiye Yamur Duasnda "Ta" ve "Kuru Kafa" Motifleri", Antropoloji, say 8, Ank.nv. Basmevi, Ankara 1978, s. 11 -19. AHUNDOV, Elliman
Azerbaycan Halk Yazm rnekleri, (ev: S.

TEZCAN) TDK Yaynlan, Anl^ara niversitesi Basmevi, Ankara 1978. AKALIN, Melmet
Tarih Trk iveleri, Atatrk, niversitesi Ya

ynlan, Sevin Matbaas, Seri No: 551, Ankara 1979. A^EK, Eren "Trk Halk Hekimliinde Sarmsak", Trk Halk
Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Ankara

niversitesi Basmevi, Ankara 1989, s. 9-32.

AKORA, Ergnz

"Harput'ta 20. Yzydn Balarna Kadar Trkler le Ermeni Toplumunun Sosyo-Ekonomik Duru
mu ve Ermeni syanlar", Frat niversitesi Sos yal Bilimler Enstits Dergisi, say 1, cilt 11,

Elaz 1988, s. 5-31. ALZADE, Seyyid ALPTEKN, A. Berat

ir'at'l slm, stanbul 1976.

"Frat Havzasnda Anlatlmakta Olan Halk

Hikyeleri; Frat Havzas Folklor ve Etnograf

ya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 11-26. "Frat Havzasnda Tespit Edilen Atlarn Trk Kltr erisindeki Yeri", Frat Havzas H.
Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Frat ni

versitesi, Elaz 1985, s. 7-21. AND, Medn "Anadolu Halk Danslar ve Halk Tiyatrosunun zellikle Hayvan Benzetmeceleri Bakmndan
Asya Kkenleri", H. Milletleraras Trk Folk

lor Kongresi Bildirileri, G.. Basn Yayn Yksekokulu-Basmevi, Ankara 1983, cdt III, s. 3150. ARAZ, Rfat Harput Evliyalar, (G.. Sosyal Bilimler Ensti ts, Baslmam Yksek Lisans Tezi) Ankara 1986. "Harput Artukoullarna Ait Kitabeler", Trki yat Mecmuas, VI (1939), s. 44. Harput Tarihi, Harput Turizm Dernei Yaynla r No: 1, stanbul 1964.
Harput Hkmdar Balak Gazi, Ajans-Trk

ARDIOLU, Nurettin

Matbaas, Ankara 1966. ATALAY, Besim AYDIN, Mehmet

Divan Lgat'it Trk Dizini, TDK Yaynlar,

Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1972. "Konya'daki Manev Halk nanlarnn Dinler Ta rihi Asndan Tahlili", Trk Halk Edebiyat ve
Folklorunda Yeni Grler, (Haz: F. HALICI)

Ankara 1985, cilt 1, s. 244-262.

BANARLI, Nilat Sami BANG, W-ARAT, R. BARKAN, . Ltf

Resimli Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1971,

ciltL
Ouz Kaan Destan, stanbul 1936.

"Bir slm Kolonizasyon Metodu Olarak SrgV1er", ktisat Fakltesi Mecmuas, cilt IX, s. 11-

18. BARTHOLD, W. BAAR, Zelci

Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler,

(Haz: K. Y. KOPRAMAN - . AKA) Ankara 1975. "ifalarna nanlan Kutsal Sular", Trk Halk
Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Mill Folk

lor Aratrma Dairesi Yaynlar: 110, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1989, s. 47-58. BATUTA
bn Batuta Seyahatnamesi'nden Semeler,

(Haz: I. PARMAKSIZ) 1000 Temel Eser, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1971. BAYAT, A. Haydar "Halk Tbbmda zellikle Anadolu'da Sarlk Has tal ve Tedavisi", III. Milletleraras Trk
Folklor Kongresi Bildirileri, Babakanlk Bas

mevi, Ankara 1987, cilt IV, s. 47-66. "Trk Dnyasnda zellikle Anadolu Tbb Folk lorunda Akl Hastalklarnn Tedavi Yollar ve
Kaynaklar", Trk Halk Hekimlii Sempozyu

mu Bildirileri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 110, Ankara niversitesi Basmevi. Ankara 1989, s. 61-65. BEYSANOLU, evket "Diyarbakr ve evresi Halk Hekimliinde Yatr
lar", Trk Folklor Aratrmalar - 1981/2, Mill

Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 35, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1982, s. 5-18. BiLGi, Emin "Anadolu'nun lk Yazl Kaynaklanndaki Yer Adlar ve Yerlerinin Tayini zerine nceleme ler", Belleten, X/39 (1946), TDK Yaynlar, s. 402.

BRDOAN, Nejat

"Anadolu Aleviliinde Kadm Bacdar, Bacyan-

Rum", Folklor Halk Bilim Dergisi, say 36, cih

IV, 1988, s. 9-13. BORATAV, P. Naili BULU, Saadettin BURAN, Ahmet

100 Soruda Trk Folkloru, Gerek Yaynevi,

stanbul 1984. "aman", slm Ansiklopedisi, Ml Eidm Ba smevi, cilt XL s. 310-335. "Frat Havzasnda Yamur Duas ve Yada Ta",
Frat Havzas II. Folklor ve Etnografya Sem

pozyumu, Frat nv., Elaz 1989, s. 63-71. "Eski Trk Gelenek ve Greneklerimizin Frat
Havzasndaki zleri", Belgelerle Trk Tarih

Dergisi, say 12, ubat 1986, s. 43-48. "Frat Havzasnda Eski Trk Gelenek ve Gre
nekleri", Frat Havzas Folklor ve Etnografya

Sempozyumu, Elaz 1985, s. 33-43. CAFEROLU, Ahmet "Trklerde Sihri Ta Telakkisi", Halk Bilgisi Ha berleri, cilt n, say 13, 1 Kasm 1930, s. 1-9.
Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul 1968;

Uygur Szl, s. 81, stanbul niversitesi Tr kiyat Ensdts, stanbul-Burhaneddin Matbaas 1934. Trk Dili Tarihi I, stanbul niversitesi, Edebi yat Fakltesi Yaynlar, No: 778, Edebiyat Fakl tesi Basmevi, stanbul 1970. Trk Dili Tarihi II, stanbul niversitesi, Edebi yat Fakltesi Yaynlar, No: 1072, Edebiyat Fak. Basmevi, stanbul 1974. "Trk Teaml Hukukuna Ait Notlar", Atsz Ar maan, tken Yaynlar, stanbul 1976. CHEMIELOWSKA, D. "Enderanlu Osman Vasfn iki Muhammesinde Ad Geen Batl tikat ve nanlar", Trk Halk
Edebiyat ve Folklorunda Yeni Grler, (Haz:

F. HALICI), Ankara 1985, cilt I, s. 498-503.

CUNBUR, Mjgn

"Frat Havzas Etnografyasnda Anadolu Gazile

rinin Yeri", Fuat Havzas II. Folklor ve Etnog

rafya Sempozvumu, Frat niversitesi, Elaz 1989, s. 73-83." CVEYN, Aladdin, A. Tarih-i Cihanga, (ev: M. ZTRK), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlan: 880, Ankara 1988. AVDAR, C. Ayenur "Trk Halk Hekimliinde Dalama", Trk Halk
Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Mill Folk

lor Aratrma Dairesi Yaynlan: 110, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1989, s. 83-88. AY, M. Abdlhaluk
Trk Ergenekon Bayram Nevruz, Trk Klt

rn Ara rma Enstits Yaynlar: 88, Ankara 1988.

Trk Mill Kltrnde Hayvan Motifleri - I(Koyun ve Kei Etrafnda Oluan Gelenekler),

Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlan: 108, Ankara 1990. IKMAN, Zeki OLAK, Ahmet
Folklorumuzda ve Edebiyatmzda Gz, Kltr

Bakanl Yaynlan: 279, Ankara 1977. "Elaz ve evresindeki Balk Potansiyellerinden Yararlanma Olanaklar", Elaz Kltr ve Ta
ntma Vakf Dergisi, yl 2, say 2, Ocak 1990, s.

13-14. DEDE, Abdurrahim "Bat Trakya Trklerinde-Eski Trk Dini ama nizm'den Kalntlar", II. Milletleraras Trk
Folklor Kongresi Bildirileri, G.. Basn-Yayn

Yksekokulu-Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 93-108. DEMRC, Nef DEVELLOLU, Ferit DLAAR, Agop
Mum Kimin Yanan Kerkk, Kral Yaynlan,

stanbul (tarihsiz), s. 19.

Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Dou

Ltd. . Ankara 1970.

Kutadgu Bilig ncelemesi, TDK Yaynlar, An

kara niversitesi Basmevi, Ankara 1972.

DYARBEKRL, Nejat DORU, Mecit

Hun Sanat, Mill Eitim Bakanl,'Kltr Ya ynlan, Mill Eidm Basmevi, stanbul 1972. "Kr Nehri Boylarnda ahs ve Aile Adlan le Lakaplarn Arzettii zellikler", III. Milletlera
ras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill

Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 78, Ankara 1986, cilt n, s. 87-92. DUVARCI, Aye "Halk HekimUinde Ocaklar", Mill Folklor Dergisi, yl 2, .say 7, cilt I, Eyll 1990 Ankara, s. 34-38.
in'in imal Komular, (Ter: N. ULUTU),

EBERHARD, W.

Ankara 1942. "ato Trkleri'nin Kltr Tarihine Dair", Belle ten, say 41, Ocak 1947, s. 41. EFEND, H. Muharrem Hilmi EFEND, mam O. Bedrettin Erzumm EFEND, Hoca Saadettin
Kadiri Yolu Saliklerinin Zikir Makamlar,

(NodadaNe: S. ATE), Ankara 1976. Sohbetname (Haz: C. EMROLU), Geliim Matbaas, Ankara 1983, cilt I.
Tac't Tevrih, (Sad: . PARMAKSIZOLU),

EKREM, M. Ali

Babakanlk Kltr Mstearl, Kltr Yaynla r, Mill Eidm Basmevi, stanbul 1974, cilt 1. "Arz (Arzu) le Kamber", III. Milletleraras
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor

ELBR, Z. Gl

ELN, kr

Aratrma Dairesi Yaynlar: 78, Ankara 1986, cilt. II, s. 93-99. "Elaz'dan Derlenen Maniler", Trk Folklorun dan Derlemeler, 1986/1, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 72, Ankara niversitesi Bas mevi, Ankara 1986, s. 67-89. "Trkiye'de Ak jDyunu ve Bu Oyunla lgili Adet ve Ananeler", Trk Kltr, 1981, s. 280.
Halk Edebiyatma Giri, Kltr Bakanl Ya

ynlan: 365, Ankara 1986.

Halk Edebiyat Aratrmalar, Kltr ve

Turizm Bakanl Yaynlan: 905, Ankara 1988, cilt L

Halk

Edebiyat

Aratrmalar,

Kltr ve

Turizm Bakanl Yaynlar: 1004, Ankara 1988, ciltli. ERCLASUN, A. Bican "Ouz Kaan Destan zerine Baz Dnceler",
Trk Dili Aratrmalar Yll, Belleten 1986,

TDK Yaynlar: 539, TTK Basmevi, Ankara 1988, s. 13-16. ERDEN, Attila "Burhaniye Kylerinde Konutla lgili det ve nanmalar", Antropoloji, say 8, Ankara niver sitesi Basmevi, Ankara 1978, s. 53-66.
Hal Kynn Etnolojik Tedkiki, Ankara ni

ERDENTU, Nemin ERGN, Muharrem

versitesi DTCF Yaynlan, No: 109, Ankara 1983. Dede Korkut Kitab, Ebru Yaynlar, stanbul 1968. Dede Korkut Kitab, Mill Eitim Basmevi, s tanbul 1969. Orhun Abideleri, Boazii Yaynlan: 1, stanbul 1973. EROLU, Trker "Elaz Halk Oyunlar zerinde Folklorik ncele me ve Karlatrma Denemeleri", Trk Folklo ru Aratrmalar, 1988/1, Mill Folklor Aratr ma Dairesi Yaynlan: 90, Ankara 1988, s. l-!0.
Trkiye'de Alevlik Bektalik, stanbul 1977. Trk Kltr Aratrmalar, Erdini Basmevi,

ERZ, Mehmet

stanbul 1977. "Sosyolojik Ynden Trk Yer Adlan", Trk Yer

Adlar Sempozyumu Bildirileri, Babakanlk

Basmevi-Ankara 1984, s. 43-53. ESN, Emel

slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi ve

slama Giri, Trk Kltr El Kitab, Seri: II, cilt 1/b'den ayn basm, stanbul 1978. "lteri Kaan", Erdem, say 4, cilt II, TTK Bas mevi, Ankara Nisan 1986, s. 171-180.

EVLYA elebi

Evliya elebi Seyahatnamesi, dal Neriyat,

stanbul 1975, cilt I.

Evliya elebi Seyahatnamesi, dal Neriyat,

stanburi976, cilt III. EYBOLU, i. Zeki FA2LAN, i. FIRAT, M. erif FISCHDICK, Edith (ev: F. TRKMENA.ENOCAK) GEREL, lim
Anadolu nanlar-Anadolu Mitologisi, stan

bul 1987.
bn Fazlan Seyahatnamesi, (Haz: R. EEN),

stanbul 1975.
Dou lleri ve Varto Tarihi, Ankara 1970.

"Trk Halk Hikyeleri le lgili Bir Aratrma:

Elif le Mahmut", Trk Folkloru Aratrmalar,

G.. Basn - Yayn Yksekokulu - Basmevi, An kara 1984, s. 55-84. "Frat Havzasnda lm ve Cenaze Merasimleri, lm zerine Deyiler, Mezarlklar", Frat Hav
zas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Ela

z 1985, s. 83-93. GKALP, Ziya

Trk Medeniyeti Tarihi, (Haz: I. AKA - K.

Yaar KOPRAMAN), stanbul 1976. Trk Tresi, (Haz: H. DZDAROLU), Kltr Bakanl, Ziya Gkalp Yaynlar: 6, Devlet Ki taplar 1976. GKYAY, O. aik
Dedem Korkudun Kitab, Babakanlk Kltr

Mstearl Kltr Yaynlar, Mill Eidm Bas mevi, stanbul 1973.

"Ryalar zerine", IL Milletleraras Trk Folk

lor Kongresi Bildirileri, G..Basm-Yayn Yk sekokulu - Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 183-208.
GLPINARLI, Abdulbaki Menak|b- Hac Bekt- Vel "Vilayet-nme",

nklp Kitabevi, Nurgk Matbaas, stanbul 1958.

GRKEM, ismail

"Harput Mezartalan ve Kitabeleri", Frat Hav

zas Yazma Eserler Sempozyumu, (5/6 Mays

1986,Elazl987, s. 191-210. "Hazar Gl zerinde Anlatlan Efsaneler", H.

Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Frat ni

versitesi, Elaz 1989, s. 131-143. GZAYDIN, Nevzat "Dastan, ran ve Trkiye'de Yamur Duasnda ki Baz Ortak Modfler zerine", HI. Milletlera
ras Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, Baba

kanlk Basmevi, Ankara 1987, cilt IV, s. 165171. GRENARD, Femand GUBOLU, Mihail Bbur, (Haz: O. YKSEL), Mill Eim Bas mevi, stanbul 1971. "Trk-Romen likileri Hakknda" O SAMA DE CUVINTE (Bir Takm Sz)'ler Adl Efsanelerin
Tarihsel Deeri", HI. Milletleraras Trk Folk

lor Kongresi Bildirileri, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1986, cilt I, s. 117-129. GLENSOY, Tuncer "Trk Halk Bilimine Kaynak Olarak", Mool larn Gizli Tarihi", 11. Milletleraras Trk Folk lor Kongresi Bildirileri, G.. Basn-Yayn Yk sekokulu-Basmevi, Ankara 1982, cilt I, s. 119128.
Elaz Masallar, Erzurum 1975.

GNAY, Umay

"Elaz Masallarnn Muhtevas", Frat Havzas

Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz

1985, s. 109-141.
k Tarz iir Gelenei ve Rya Motifi, TTK

Basmevi, Ankara 1986. GVEN, Bozkurt GZEL, Abdurrahman nsan ve Kltr, Remzi Kitabevi Yaynlar, (kinci Basm), stanbul 1974.
Kaygusuz Abdal'n Mensur Eserleri, Kltr ve

Turizm Bakanl Yaynlar: 545, Ankara 1983.

Dilg (Kaygusuz Abdal), Kltr ve Turizm

Bakanl Yaynlar: 788, Ankara 1987.

"Hac Bayram- Veli'yi Hazrlayan Tarihi ve Tasavvufi Zemin", IV. Vakf Haftas, 1-7 Aralk 1986, Ankara 1987, s. 151-159. GZEL, AbdurrahmanSEFEROLU, . Kaya HAFIZ, Nimetullah "slmiyete Anadolu'da Giren Trkler", Mill Kltr, say 54, Eyll 1986, s. 32-40. "Kosova'da Hdrellez detleri", II. Milletlerara
s Trk Folklor Kongresi Bildirileri, G..

Basn-Yayn Yksekokulu - Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 237 - 242. HAFIZ, Tacida "Kosova'da Yamur Dualan", II. Milletleraras
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara

1982,ciltIV, s. 243-246. HALDUN, i. Mukaddime, (ev: Z. Kadri UGAN), Milli Ei tim Basmevi, stanbul 1986, cilt II. Mukaddime, (ev: Z. Kadiri UGAN), Mill Ei tim Basmevi, stanbul 1986, cilt III. HAN, Ebulgazi Bahadr
(Secere-i Terkime) Trklerin Soy Kt,

(Haz: M. ERGN), Tercman 1001 Temel Eser.

HATTATZADE, M.hsan ki Gavs- Enam (eyh Aliyis Septi, Seyyid

Ahmed el Krdi), Necmi stikll Matbaas, s tanbul 1342. LBARS, Zafer "Trk ve Japon Kltrnde ocuk Yetitirme Tarzlarnn Karladrmal Bir ncelemesi", II.
Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirile

ri, G.. Basn - Yayn Yksekokulu Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 247 - 253. NAN, Abdlkadir "Dede Korkut Kitabnda Eski nanlar ve Gele
nekler", Trk Kltr Aratrmalar, Ankara

niversitesi Basmevi, Ankara 1973, Yl: III-IVV-VL 1966, 1969, s. 145-157.

Eski Trk Dini Tarihi, Kltr Bakanl, Mill

Eidm Basmevi, stanbul 1976.

'

Manas Destan, Kltr ve Turizm Bakanl Ya ynlar: 611, lOOOTemel Eser: 117, Ankara 1985.

Tarihte ve Bugn amanizm, TTK Yaynlar,

TTK Basmevi, Ankara 1986.

Makaleler ve ncelemeler, TTK Yaynlar, TTK

Basmevi, Ankara 1987. PEKTEN, Haluk

Fuzul (Hayat, Edeb Kiilii, Eserleri ve Baz

iirlerinin Aklamalar), Atatrk niversitesi Yaynlar: 309, Ankara 1973. SLER, S. Salim KAFESOLU, brahim
"Tekirda'da Hdrellez", Trk Folklor Aratr

malar, say 47, Haziran 1953, s. 746-748. Eski Trk Dini, Kltr Bakanl Yaynlar: 367, Trk Kltr Kaynak Eserler Serisi: 12, An kara 1980. Trk Bozkr Kltr, Trk Kltrn Aratr ma Enstits, Ayyldz Matbaas A.. Tandoan Ankara 1987. Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, (Bein ci Bask), stanbul 1988. KALAFAT, Yaar
Dou Anadolu'da Eski Trk nanlarnn zle

ri, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynla r: 112, Ankara 1990. KAPLAN, Mehmet
Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar ( 1 ) , s

tanbul 1976.
Trk Edebiyat zerinde Aratrmalar (3) Tip

Tahlilleri, Dergah Yaynlar, stanbul 1985. KARADA, Hsniye "Elaz'dan Derlenen Bilmeceler", Trk Folklo rundan Derlemeler, 1986/1, Mill Folklor Ara.trma Dairesi Yaynlar: 72, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1986, s. 141-152. "Elaz-Diyarbakr Trklerindeki Baz Ortak
Modfler", Frat Havzas Fplklor ve Etnografya

KARADA, Metin

Sempozyumu, Elaz 1985, s. 159-174. KELETMUR, Bedrettin "Harput'un Sosyal ve tima Yaps", Hedef Dergisi, yl 1, say 1, Elaz 1979, s. 23-24.

"Harput'ta Trk-slm Ftuhat ve Belek Gazi", Hedef Dergisi, yl 1, say 3, Austos 1979, Ela z, s. 30-31. KESKOLU, Osman "Bulgaristan Trkleri Kocabalkan Kyleri Folklom", Trk Kltr Aratrmalar, Trk Klt

r Aratrma Enstits Yl: III-IY-V-VI, 19661969, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1973, s. 215-251. KILI, Orhan "XIX. Yzylda Harput'ta Misyoner Faaliyetleri",
Frat niversitesi Dergisi Sosyal Bilimler, Ela

z 1989, say 1, cilt IH, s. 119-137. KISAPARMAK G. Fatih Dil Folkloru Asndan Harput Az, nite Bil gisi Yaynlar, stanbul 1982.
KISAPARMAK, Gngr Mill Eitim Cephesiyle Elaz, Elaz-Turan

Matbaas, Nisan 1967. KORKMAZ, Ramazan "Frat Havzas Folklorunda Hdrellez enlikleri ve Bu Gelenein Trk Dnyasndaki Yeri", Frat
Havzas II. Folklor 've Etnografya Sempozyu

mu, Frat niversitesi, Elaz 1989, s. 183-197. KOKSAL, M. Asm slm Tarihi, amil Yaynevi, stanbul 1981, cilt Vn, s. 104, 107, 111. Peygamberler Tarihi, Ankara 1990, cilt II, s. 90. KOKSAL, Hasan
Battalnamelerde Tip ve Motif Yaps, Kltr ve

Turizm Bakanl, Mill Folklor Aratrma Daire si Yaynlar: 59, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984. "izmir'de Ziyaret ve Adak Yeri Olarak Seilen Kabirlerle lgili inanlar ve Uygulamalar", Trk Folklorundan Derlemeler, 1986/1, Kltr ve Turizm Bakanl, Mill Folklor Aratrma Daire si Bakanl Yaynlar: 72, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1986, s. 153-171. "zmir ve evresindeki Yatrlar le Bunlara Bal Olarak Yaayan nanlar", III. Milletleraras
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Babakanlk

Basmevi, Ankara 1987, cilt IV, s. 227-239.

KPRL, Fuat

Edebiyat Aratrmalar, TTK Yaymlarndan

VII Seri, say 47, Makaleler Klliyat, TTK Bas mevi, Ankara 1966.
Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet

leri Bakanl Yaynlar, TTK Basmevi, (3. Basm), Ankara 1976.

Trk Edebiyat Tarihi, tken Neriyat A..,

KUMA, brahim KURNAZ, Cemal

KK, Abdurrahman

(3. Basm), stanbul 1981. "Nurud Devle Balak Gazi", Elaz'n Sesi Har put, yl 1, say 1, Elaz, s. 2-4. Hayal Bey Divan (tahlili), Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar: 805, 1000 Temel Eser: 132, Ankara 1987. "Tercan ve evresindeki Adak Yerleri ve lgili
nanlar", II. Milletleraras Trk Folklor Kong

resi Bildirileri, G.. Basn-Yayn Yksekokulu Basmevi Ankara 1982, cilt IV, s. 315-327. "Erzincan ve evresindeki Halk nanlarna
Toplu Bak", III. Milletleraras Trk Folklor

Kongresi Bildirileri, Babakanlk Basmevi, 1987, cilt IV, s. 241-255. MAHMUD, Kagar
Divan Lgat'it Trk (Ter: B. AT ALAY),

cih I.
Divan Lgat'it Trk (Ter: B. ATALAY),

cilt II.
Lgat'it Trk (Ter: B. ATALAY), cilt III. MAHMUDOV, Hseyin "Bulgaristan Trkleri Arasnda Baz Halk nanla Divan r Hakknda", II. Milletleraras Trk Folklor

MAKAL, T. Kutsi

Kongresi Bildirileri, G.. Basn-Yayn Yk sekokulu - Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 341 344. "Anadolu'da At Kadnlar", III. Milletleraras
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor

Aratrma Dairesi Yaynlar: 78, Feryal Matbaa clk San. ve Tic. Ltd. ti. Ankara 1986, cilt II, s. 245 - 250.

MEMOLU, Fikret NAHYA, Zmrt

Harput Ahengi, Matbaa Teknisyenleri Basmevi, stanbul 1966. "Van'n Baz Kylerinde Halk Hekimlii Asn dan ocua Kalma ve ocuk Drme le lgili
Uygulamalar", Trk Halk Hekimlii Sempoz

yumu Bildirileri, Kltr Bakanl Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 110, Ankara niver sitesi Basmevi, Ankara 1989, s. 185-190. NEVEB, mam NUR, Rza OCAK, A. Yaar Riyz's Salibin, (ev: Mehmed EMRE) Bedir Yaynevi, stanbul 1974, s. 415-417.
Resimli Trk Tarihi, stanbul 1928, cilt XII, s.

194. "Bekta Menakbnamelerinde Tenash (Rencarnation - Metempsycose) nanc", H. Mil

letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,

Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar; 40, G.. Basn - Yayn Yksekokulu - Basmevi, An kara 1982, cilt IV, s. 397-408.
Bekta Menakbnamelerinde slm ncesi

nan Motifleri, Enderun Yaynlan, stanbul 1983.

Trk Halk nanlarnda ve Edebiyatnda Evli

ya Menkabeleri, Kltr ve Turizm Bakanl, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 48, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984.
slm-Trk nanlarnda Hzr Yahut Hzr-

lyas Klt, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlan: 113, Seri: IV, A. 30, Ankara 1990. ONUR, Naci ORKUN, H. Namk GEL, Bahaeddin
Harput'lu Divan airleri, zzetpaa Vakf Ya

ynlar, Elaz 1988.

Eski Trk Yaztlar, TDK Yaynlar, TTK Bas

mevi, Ankara 1986. Trk Mitolojisi, Seluklu Tarih ve Medeniyet Ensdts Yaynlar, No: 1, TTK Basmevi, Anka ra 1971, cilt L

Trk Mitolojisi, 1000 Temel Eser, stanbul 1971, cilt I-II.

Trk Kltrnn Gelime alan, 1000

Temel Eser: 49, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1971, cilt I (Birinci Basl).
Trk Kltrnn Gelime alar, 1000

Temel Eser: 50, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1971, cilt II. GEL, Bahaaddin/ M. ERZ, H. Dursun YILDIZ, Bayram KODAMAN, M. Abdlhaluk AY NDER, A. Rza "Yamur Duasndan Ana Tanraya", Trk Folk loru Aratrmalar, 1981/2, Mill Folklor Ara trma Dairesi Yaynlar: 35, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1982, s. 49-65. "Tek ve ift Bah Kartallar", Malazgirt Arma an, TTK Yaynlar, Ankara 1972, s. 139-172.
Sivas ve evresinde Hayatn eitli Safhalaryla lgili Batl nanlarn ve Bysel lemle rin Etnolojik Tedkiki, Dil ve Tarih-Corafya Trk Mill Btnl ierisinde Dou Anado

lu, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar

M.Fahrettin KIRZIOLU, 104, Seri IV, S. A.29, Ankara 1989.

NEY, G. RNEK, S. Veyis

Fakltesi Yayn: 174, Ankara 1966. ZHAN, Mevlt "Geleneksel Trk Tiyatrosunda Ahilik", Trk Folklor Aratrmalar, 1988/1, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 90, ztek Matbaac lk-Ankara 1988, s. 45-53. "Trkiye'deki Kazak Gmenlerinin Din Yapla
r ve Samanlk Bakiyeleri", II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor

ZNDER, Cihat

Aratrma Dairesi Yaynlar: 40, G.. Basn Yayn Yksekokulu - Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 419-428.

"Trk ve Kore Halk inanlar Arasndaki Benzer

likler", III. Milletleraras Trk Folklor Kong

ZTELL, Cahit

resi Bildirileri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 86, Babakanlk Basmevi, Ankara 1987, cilt IV, s. 291 - 300. "Eski nanlarn Bugnk zleri", I. Uluslararas
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor

ZTRK, Ali

Aratrma Dairesi Yaynlar: 21, DS Basm ve Foto-Film letme Mdrl Matbaas, Ankara 1976, cilt IV, s. 241-247. "Frat Havzas Anonim Edebiyatnda Kudsiyet
Kavram ve Kutsal Tip", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s.

PALANA, evket

PEKOLCAY, NeclaSeluk ERAYDIN RADLOFF, W.

RAHMAN, Abdulkerim

303-315. "Kosova ve Makedonya Efsanelerinde nemli Folklor Modfleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor Ara trma Dairesi Yaynlar: 78, Feryal Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. d. Ankara 1986, cilt II, s. 331339. slmi Trk Edebiyat, Edeb Eserler Serisi, rfan Yaynevi, stanbul 1975. Sibirya'dan (ev: A. TEMR), stanbul 1956, cilt I-II. Sibirya'dan (Semeler), (ev: A. TEMR), Kl tr Bakanl, Kltr Eserleri: 6, Mill Eitim Ba smevi, stanbul 1976. "Uygurlarn Defin Merasimleri", III. Milletler
aras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill

Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar:86, Baba kanlk Basmevi, Ankara 1986, cilt IV, s. 307318. RIVANOLU, Mahmut Dou Airetleri ve Emperyalizm, stanbul 1978. ROUX, Jean Paul "Trk Gebe Sanatnn Din Bakmdan Anla
m", Trk Kltr El Kitab, slmi-yetten

nceki Trk San'at Hakknda Aratrmalar, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1972, cilt 11, Ksm la, s. 74-87.

SAAT, Supli

"Harput le Kerkk Yresi Halk Edebiyat rn leri Arasndaki Benzerlikler", Frat Havzas
Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz

1985, s. 317-333. "Kerkk Folklorunda Dn Gelenei", HI. Mil

letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,

Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 86, Babakanlk Basmevi, Ankara 1987, cilt IV, s. 319-328. SAKAOGLU, Saim "Bay Byrek Hikyesinin Bayburt Rivayed",
Trk Kltr Aratrmalar, Trk Kltrn

Aratrma Enstits, yl 3, 4, 5, 6, 1966-1969, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1973, s. 159-180.

Anadolu Trk Efsanelerinde Ta Kesilme Mo tifi ve Bu Efsanelerin Tip Katalogu, Mill Folk

lor Aratrma Dairesi Yaynlar: 28, Halk Edebi yat Dizisi: 5, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1980. "ahsa Bal Menkbelerin Anonimlemesi ve
Bir Elaz Menkbesi", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Elaz 1985, s. 335 -

340. SAKAOGLU, Saim/ Berat ALPTEKN

Azerbaycan klar ve El airleri, Halk Klt

r Yaynlar, stanbul 1985.

nanlar", HL Milletleraras Trk Folklor

SARAOLU, Erdoan "Kbrs'ta Doumla lgili Gelenek-Grenek ve Kongresi Bildirileri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 86, Babakanlk Basmevi, An kara 1987, cih IV, s. 329 - 340. SARI, Nil "Halk Hekimliinde ve Osmanl Tp Yazmalarn da Akl ve Sinir Hastalklarnn Tedavisi", H.
Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirile

ri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 40, G.. Basn - Yayn Yksekokulu - Basmevi, An kara 1982, cilt IV, s. 429-443.

SEPETOLU, Necati SEVENGL, R. Ahmet

Yaratl ve Treyi (Trk Destan), 1000 Te

mel Eser, Mill Eitim Basmevi, stanbul 1969.

Eski Trklerde Dram Sanat, Trk Tiyatrosu

Tarihi - 1 - Devlet Konservatuvar Yaynlan Seri si, (kinci Bask) Mill Eitim Basmevi 1969, s. 22-88. SEYDOLU, Bilge "Gezgin Efsaneler zerinde Bir Aratrma : Nor ve ve Trkiye (Erzuram) Efsaneleri", IIL Mil
letleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,

Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 78, Feryal Matbaaclk San. ve Tic. Ltd. ti. Ankara 1986, cilt n, s. 359- 363. "Bir Elaz Masalnn Tahlili", Atekr Olan,
Frat Havzas H. Folklor ve Etnografya Sem

pozyumu, Frat niversitesi, Elaz 1989, s. 279283. SLER, Abdurrahman SOYLU, Stk "Tarihte Harput ve Elaz", Elaz'n Sesi Har put, yl 1, say 1, s. 23-24. "Taeli Yresi Dn Gelenekleri ve Gelenei Oluturan Sebepler", HL Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor Ara trma Dairesi Yaynlan: 86, Babakanlk Basme vi, Ankara 1987, cilt IV, s. 361-370. Harput Yollarnda, Elaz Kltr ve Tantma Vakf Yaynlan No: 2, stanbul 1958, cilt I. Harput Yollarnda, Elaz Kltr ve Tantma Vakf Yaynlan No: 2, stanbul 1959, cilt II. Harput Yollarnda, Elaz Kltr ve Tantma Vakf Yaymlan No: 2, stanbul 1961, cilt III. Harput Yollarnda, Elaz Kltr ve Tantma Vakf Yaymlan No: 2, stanbul 1968, cilt IV.
SUMER,

SUNGUROLU, shak

Farak

"Eski Trklerde Yamur ve' Kar Yadrma ded", Resimli Tarih Mecmuas, say 44, cilt IV, Austos 1953, s. 2533-2535. Ouzlar (Trkmenler), Ankara niversitesi DTCF Yayn, (ikinci Bask), Ankara 1972.

Trklerde Atdk ve Binicilik, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf Yaym: 5, 1983,1. AR, Sevgi "Halk Hekimliinin Dn ve Bugn", Trk
Halk Hekimlii Sempozyumu Bildirileri, Mill

Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 110, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1989, s. 221-229. TAN, Nail "Trkiye'de 'Evlenmeyen Kzlarn Ksmetlerini
Ama Pratikleri", Trk Folklor Aratrmalar

Yll 1976, Ankara 1976, s. 213-246. TANYILDIZI, Vedat "Molla Potik Ne ster", Elaz Kltr ve Tant ma Vakf Dergisi, yl 1, say 1, Ocak 1989, s. 27-28. "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas
Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor

TANYU, Hikmet

Aratrma Dairesi Yaynlar: 21, Seminer, Kong re Bildirileri Dizisi: 6, DS Basm ve Foto - Film letme Mdrl Matbaas, Ankara 1976, cilt IV, s. 283-304. "Fatma Anamz (Fadime Anamz) ve El le lgili nanlar zerine Ksa Bir Aratrma", H. Millet
leraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri,

Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 40, G.. Basn - Yayn Yksekokulu - Basmevi, An kara 1982, cilt IV, s. 479-495.
slmlktan nce Trklerde Tek Tanr nanc,

Boazii Basm).

Yaynlar,

stanbul

1986, (kinci

"Hacbekta'da (Suluca Karahyk) Baz nanlar

ve detler", HI. Milletleraras Trk Folklor

Kongresi Bildirileri, Mill Folklor Aratrma airesi Yaynlar: 86, Babakanlk Yaynlar, An kara 1987, cilt IV, s. 381 - 394.
Trklerde Tala lgili nanlar, Kltr ve Tu

rizm Bakanl Yaynlar: 731, Kltr Eserleri Dizisi: 72, Ankara 1987.

TEKN, Talat

"slm ncesi Trk iiri", Trk Dili iiri zel Says, (1), Eski Trk iiri, say 409/Ocak 1986, s. 3-42. "Karahanl Dnemi Trk iiri", Trk Dili Trk iiri zel Says (1), Eski Trk iiri, say 409 / Ocak 1986, s. 81-157.

TERZBAI, Ata

"Irak Trkmenleri Arasnda Yamur Duas T renleri ve Sosyolojik Deeri", I. Uluslararas

Trk Folklor Kongresi BUdirileri, Mill Folklor

Aratrma Dairesi Yaynlar: 21, Seminer, Kong re Bildirileri Dizisi: 6, DS Basm ve Foto-Film letme Mdrl Matbaas, Ankara 1976, cilt IV, s. 305-314. TEZCAN, Mahmut "Beik Kertme Nianl Gelenei ve ayrba Ky Uygulamas", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor Ara trma Dairesi Yaynlar: 40, G.. Basn-Yayn Yksekokulu Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 497-515.
Snen- Tirmiz Tercemesi (Mt: O. Z. MOL-

TRMZ TOBAAN, M.N.

LAAHMETOLU), cilt II, s. 447-466.

Moollarn Gizli Tarihi, (I. Tercme Prof. E.

Haenich'in Almanca ve S. KOZN'in Rusa Ter cmesini Moolca Asl le Karlatrp Dilimize ev: A. TEMR), TTK Basmevi, Ankara 1948. TOGAN, Z. Velidi Ouz Destan, (Reideddin uznamesi Terc me ve Tahlil), Kay Yaynlar:2, Ahmet Sait Mat baas, stanbul 1970. Htralar, (Trkistan ve Dier Mslman Dou Trklerinin Mill Varlk ve Kltr Mcadeleleri), Hikmet Gazetecik Ltd. ti., Tan Matbaas, s tanbul 1969.
Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1970. Ahmet Paa'nn iir Dnyas, Atatrk niversi

TOLASA, Hamn

tesi Yaynlar No: 286, Sevin Matbaas, Ankara 1973.

TONBUL, Saadettin

"Elaz Batsnn Bitki rts zellikleri", Frat

niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, say 1, cilt

L Elaz 1987, s. 209-224. TURAL, Sadlc TURAN, Ahmet

Edebiyat Bilimine Katkdar, Ankara 1993, s.

TURAN, Mustafa

215-230. "Trk Destan ve Masallarnda ekil Deitirme (Ku ekline Girme) Motifi", Mill Folklor, yl 2, say 5, cilt 1, Mart 1990, s. 35-37. "Kars'ta l le lgili Gelenekler", 11. Milletlera
ras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill

TURAN, Mmtaz TURAN, Osman

Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 40, G.. Basn - Yayn Yksekokulu - Basmevi, Ankara 1982, cilt IV, s. 547-557. Kltr Deimeleri, 1000 Temel Eser, Mill Eidm Basmevi, stanbul 1969.
Seluklular Tarihi ve Trk slm Medeniyeti,

Turan Neriyat Yurdu (kinci Bask), stanbul 1969.

Seluklular Zamannda Trkiye, Turan Neri

yat Yurdu, stanbul 1971.

Seluklular ve slmiyet, stanbul 1971. Dou Anadolu Trk Devletleri Tarihi, Turan

TURAN, A. ekr

Neriyat Yurdu, stanbul 1973. "Afganistan Kazak Trkleri'nde l Gmme

dederi", Trk Folklorundan Derlemeler

TRKMEN, Fikret

1986/1, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaymlan: 72, Ankara 1986, s. 307-309. "Tahir le Zhre Hikyesinin Anadolu ve zbek
Varyantlan", Trk Dili Aratrmalar Yll

UYSAL, A. Edip

Belleten, 1986, Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yk sek Kurumu, TDK Yaynlar: 539, TTK Basmevi -Ankaral988, s. 83-88. "Destanlarmzdan Dede Korkut Hikyeleri le Krolu'nda Tabiatst Unsurlar", Erdem, say 4, cilt II, Ocak 1986, TTK Basmevi, Ankara Nisan 1986, s. 13-29.

ER, Mjgn

"Sivas'ta Yoklatma", L Uluslararas Trk Folk lor Kongresi Bildirileri, Kltr Bakanl, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 21, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 6, Ankara 1976, cilt IV, s. 363-367. "Anadolu Folklorunda "Fadime Ana" (II)", Trk Folkloru Aratrmalar, 1981/1, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 32, Ankara 1981, s. 113-120. "Sivas'ta Ah Emir Ahmet Kmbeti ve Halk nanlarndaki Yeri", Trk Folkloru Aratrma lar 1986/1 , Mill Folklor Aratrma Dairesi Ya ynlar: 73, Ankara 1986, s. 175-184. "Sivas'ta Folklorik l'p ve Bunun Modern Tptaki Yeri", Trk Halk Hekimlii Sempozyumu Bil dirileri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynla r: 110, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 1989, s. 253-266.

LKTAIR, M. akir

"Trkiye Trklerinde Ad Verme le lgili Gele nek ve nanlar", 1. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Kltr Bakanl Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlan: 21, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 6, Ankara 1976, cilt IV, s. 369-384. XVI. Yzylda Harput Sanca (1518-1566), Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, TTK Yaynlan XIV. Dizi, say 7, TTK Basmevi, Ankara 1989. "Hemen Her Yerde Birbirlerinden Farkl Misdk Folklor le Telkin Tedavileri Esaslar ve Buna Bursa'nn Verdii Tam Bir rnek", I. Uluslarara s Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Kltr Ba kanl, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 21, DS Basm ve Foto - Film letme Mdrl Matbaas, Ankara 1986, cilt IV, s. 385-413.

NAL, M. Ali

NVER, A. Sheyl

YALMAN/ YALKIN A. Rza

Cenupta Trkmen Oymaklar, Kltr Bakanl Yaynlar: 256, Kltr Eserleri: 14, (Haz: Sabahat EMR), Mill Eitim Basmevi, stanbul 1977, cilt LIL

YEDYILDIZ, Bahaeddin "Ordu Yresine Ait Baz Folklor Unsurlarnn Tarih Kkenleri", III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Mill Folklor Ara trma Dairesi Yaynlar: 86, Babakanlk Basme vi, Ankara 1987, cilt IV, s. 439-446. YILDIRIM, Dursun "Krolu Destam'nn Orta Asya Rivayederi", Krolu Semineri Bildirileri, Kltr ve Turizm Bakanl, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yayn lar: 47, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 15, Babakanlk Basmevi, Ankara 1983, s. 103-114. "Corafya'dan Vatan'a Gei ve Vatan ile G Edi Problemi", Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Ya ynlan: 60, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 17, Babakanlk Basmevi, Ankara 1984, s. 157168. "Orta Asya Bozkrlarndan Ummuneli'ne" (Trk Szl iir Sanatnn Yaylmas zerine), III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirile ri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Yaynlar: 78, Seminer, Kongre Bildirileri Dizisi: 21, Feryal Matbaacdk San. ve Tic. Ltd. d. Ankara 1986,
c i h n , S.441 -458.

"Kk-Trkler'de Kaanlk Sreci Ya / Kaldr ma, Ktrme ve Otura", IX. Uluslararas Trk Tarih Kongresi Bildirileri, Ankara 1991. "Kk-Trk anda Tann m Tanrlar m Vard?", IV. Uluslararas Trk Folklor Kong resi Bildirileri, Antalya 1991. YILDIRIM, Recep "Elaz Yresinde Halkn Eski Eserler Hakknda ki nanlar", Frat Havzas Folklor ve Etnog rafya Sempozyumu, Frat niversitesi, Elaz 1985, s. 383-388.

YILMAZELK, brahim "19. Yzylda Harput ve Civan Yer isimleri ze rine Bir Deneme", Frat Havzas H. Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Frat niversitesi, Elaz 1989, s. 323- 350. YlNAN, Refet "XVI. Yzylda Dou Anadolu ehirlerinin Ma halle Adlar", Trk Yer Adlar Sempozyumu Bildirileri, Mill Folklor Aratrma Dairesi Ya ynlar: 60, Babakanlk Basmevi - Ankara 1984, s. 225 - 232. "Hdrellez-Teber", Emel, say 77, Temmuz Austos 1973, s. 41-45. "Frat Havzasnn Trk Tarihindeki Yeri", Frat Havzas Folklor ve Etnografya Sempozyumu, Frat niversitesi, Elaz 1985, s. 389 - 398. Sahih- Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarih Ter cemesi ve erhi, (ev: K. MRAS), Ankara 1980, cilt III, s. 446, 447 - cilt IV, s. 452, 371 c i l t X n , s . 87,90, 91. Nimet'i slm, (Sad: M. A. RAHM) stanbul 1978, s. 703, 891,921.

YURTSEVER, M. YUVALI, Abdulkadir

ZEBD, Latifiz, A.A.

ZHN, Mehmet

C. A N S K L O P E D L E R , S A L N A M E L E R , DERGLER, L YILLIKLARI:

Trk Ansiklopedisi

"Harput", cilt XVin ,s. 551. "Aitukoullan", cilt m, s. 419. "Alkans",cltn, s. 12-13. "Felek", cilt XVL s. 202, 203. "Cenaze", cilt X, s. 167, 168.

slm Ansiklopedisi Elaz Ansiklopedisi

"Harput", cilt V, (1), s. 296. "Hazarlar", cilt V,(l), s. 401. "Elaz".

Hicri 1298 Tarihli Ma'muret'l Aziz Salnamesi Hicri 1301 Tarihli Ma'muret'l Aziz Salnamesi Hicri 1302 Tarihli Ma'muret'l Aziz Salnamesi Hicri 1305 Tarihli Ma'muret'l Aziz Salnamesi Hicri 1310 Tarihh Ma'muret'l Aziz Salnamesi Hicri 1312 Tarihli Ma'muret'l Aziz Salnamesi Yeni Frat Dergisi

(Haz: H. BCAN), Frat niversitesi, Fen Ede biyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz 1984, s. 88, 92. (Haz: T. AKTA/C. GRBZ), Frat niversite si. Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz 1985, s. 144. (Haz: . GLPINAR), Frat niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz 1985, s. 90. (Haz: E. KIRKIL), Frat niversitesi, Fen Ede biyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz 1985, s. 90. (Haz: A. SEYREK), Frat niversitesi, Fen Ede biyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz 1989, s. 19-32. (Haz: S. SERTTA), Frat niversitesi, Fen Ede biyat Fakltesi, Tarih Blm, Elaz 1985. s. 199. Elaz - Mays 1964, s. 12. Elaz - Haziran 1965, s. 9 Elaz - Kasm 1966 , s. 13.

Elaz'n Sesi Harput Hedef Dergisi

yd 1, sayl, s. 23, 38-41. Elaz 1979, yl 1, say 1, s. 23 - 25. Elaz 1979, yd lsay 3, s. 27, 30. Elaz 1979, yd 1, say 6, s. 3. Elaz 1980, yl 1, say 8, s. 33.

Elaz Kltr ve Tantma Vakf Dergisi Elaz 1967 l Yll Elaz li Kltr ve Turizm Envanteri

yd 1, say 1, Ocak 1989, s. 23,27. yd2, say 2, Ocak 1990, s. 13, 17. Elaz 1970. Elaz l Kltr Mdrl, Elaz 1989.

DIZIN

1. K ADLARI A Abdal Musa : 76, 78. Abdl-Aziz : 14. ACIPAYAMLI, Orhan : 170. Ahi Musa: 130. Ahmet Peykerci : 182. Ahmed Yesev: 73. AKALIN, Mehmet: 51. Ak Ana : 104. Alaaddin Keykubat: 14. Alan-ho'a : 78. AH (Hz.) : 79. Ah : 90. Almanbet: 108. Alp Er Tonga : 140. Ankuzu Baba : 13, 47, 50, 130, 182. Arap Baba: 110, 130, 181. Ak Paa : 79. Atilla: 136. Ay : 104. Ay Han: 45. Ay Kaan : 104. AyTold:136.
B

BARTHOLD : 54. Baat: 60, 109. Bata: 69. Battal Gazi; 79. Bayndr Han : 93. Beik Baba : 59, 100. Beyrek: 60, 101, 135. Beyzade Efendi: 145, 183. Bibi Hilal : 90. Boa : 109. Buu Han : 104. Bura Han : 135.

CAFEROLU, Ahmet: 179. Celal Baba: 183. Cveyn: 78.

akp Han : 68. apakurlu eyh: 181. ekme Baba : 45, 106. yrd: 91. ingiz Han : 57, 60, 78. oban Rsten: 90. ora Batur: 93. ubuk Bey: 13.

Baba Main : 73. Babr: 135, 162. BANG, W. : 53. BANZAROF : 78.

Dede Korkut : 57, 60, 93, 117, 135, 137, 162. Dirse Han : 57, 93. Doyh Kay : 109, 136. Dubun Bayan : 78.
E

Habis Et-Temim (Hz.) : 174. Hac Bekta- Veli : 73, 76, 78. Hac Doml: 73. Hac Mehmet: 17. Hacim Sultan : 73. Hakim Ata : 120. Hmayun : 162.

Ebu Dlef : 48, 179. Ebulgazi Bahadr Han : 135. Egrek : 103. Elvan elebi : 79. Enes bn-i Malik (Hz.): 174. ERCLASUN, Ahmet Bican : 27. ERDENTU, Nermin : 29. ERZ, Mehmet: 53, 120. Evliya elebi : 10, 12, 18, 56, 153. Joakimov : 147. Fadh Ahmet Baba : 13, 59, 106, 130, 183. Fatma (Hz.) : 122.
K

i
bn Abbas (Hz.) : 174. bn Batuta : 134. bn Fazlan: 27, 51,57.. bn Haldun : 170. NAN, Abdlkadir : 54, 140, 160, 200.

, KAFESOLU, brahim : 77, 201. KALAFAT, Yaar : 24, 25, 201. KanTurah : 117.

GABAIN, A. Von : 53. Geyikli Baba : 76, 120. GKALP, Ziya: 117. Gn : 104, 117. GNAY, Umay: 199. GZEL, Abdurrahman : 199, 200.
H

Kanaa : 72. Kankey : 60, 141. Kanh Koca: 117. Kara Abdal : 76. Karasa : 72. Kakarl Mahmud : 48. Katun:101.

Kaygusuz Abdal : 119. Kazan Bey : 60, 135, 137. Kazm Baba : 130. Kk : 27. Kketay : 136. KPRL, Fuad : 87, 203. Krolu: 91. Kudbeddin Haydar: 73. . Kl-Tigin : 26. Kn : 27.

Nizamettin Ibrahimolu Ahmet 18.

O

Ouz Kaan : 27, 45, 76, 97. Orhan Gazi : 120. ORKUN, Hseyin Namk : 26. Osman Gazi: 61. Osman Vasf: 171.

GEL, Bahaeddin : 27, 79. Lebid B. A'sam : 113.

M

Plan D KARPN : 68. R RADLOFF, W.: 27, 54. ROUX, Jean Paul: 76.

Mahasatvi : 101, 140. Manas : 60, 68, 91, 93, 97, 108, 136, 141. Mansur Baba : 130, 182. Mazhar Efendi : 130, 182. Mervez : 87. Miran Kahin : 61. Muhammed (Hz. S.A.V) : 112. Murat Baba: 110, 130, 181. Muzaffer Baba : 47, 49, 59, 60, 106. N Nadir Baba: 105, 130, 181. .NazirBaba: 182. Nemrut: 129. Salur Kazan : 57, 162. Sara Ali: 17. SELGMANNDr. S; : 173. Sencer: 103, 141. Seyrek : 103. Seyyid Alizde(R.A): 174. Seyyid Kasm Baba : 181. Suf Muhammed Zemk: 73. Sultan Melihah : 134.

Sultan Sucuddin : 79. SUNGUROLU, shak : 15, 167, 168,208.. Sungur-zade Hac Abdulkerim : 168.

Uruz : 137, 162. ryan Baba: 81, 130, 181.

lemelik : 105. mm-i Seleme : 175.

ah smad : 14, 91. eyh Bedreddin : 79. eyh Hac Osman Bedreddin: 130. eyh erafettin Efendi: 130. YILDIRIM, Dursun : 8, 213.
T

VERBITSKI: 28.

Yultuz : 27, 104. Yusuf Has Hacip : 85.

Ta : 27. Tai-tsung : 76. Tayyar Baba : 130, 182. Temucin-uge : 109. Tengiz : 27. Tepe Gz : 60. THOMSEN : 54, 55. Togan Ata : 73. Togurm : 61. Tonga Tigin : 140: Tostogo : 72. TRKMEN, Fikret: 91, 92.

Zahri Baba : 130.

Ubeyd Bin Rifaa-Ez Zrk : 174. Umay : 29, 30, 98.

2. DEVLET, MLLET , BOY VE ARET ADLARI A

Buryat, -1ar : 44, 55, 60, 68.

Abakan Tatarlar: 49, 72, 133. Akkoyunlular ! 14, 18, 133. Aliam: 129. Apar, -1ar : 140. Apurum, -1ar: 140. Arap, -1ar: 12, 13, 109, 166. Argn: 182. Artukoullan : 13. Asur, -1ar : 12. Atgay : 130. Avar, -1ar : 24, 60. Avar, -1ar: 123. Ay Han Aireti : 83. A,ydmoullar : 137. \zeri,-1er : 35, 48, 65, 134.
B

CandarouUar: 137. Chou : 133.

aatay : 161. in, -liler : 24, 42, 103, 107, 124. uva, -1ar : 68.
D

Dulkadiroullar: 14. Dolgan,-1ar: 78.

E

Ekrd: 16. Ermeni, -1er: 12, 14, 15. Eyyubiler : 14.

Baganal-Nayman : 130. Barshan : 57, 124. Bakurt, -1ar : 32, 44, 48, 87, 124, 147, 166, 178. Bekir, -1er : 49, 58, 68, 144, 162. Bizans, -llar: 24. Bulgar,-1ar: 51, 137. Bureder : 96.

Fransz, -1ar : 19.

H

Harezm, -1er : 151. Hazar, -1ar : 88. Htay : 76, 179. Hint, -liler: 166. Hitit: 12.

Hun, -1ar : 41, 49, 119, 127, 130, 132, 133, 144, 176. Hurri, -1er : 12.

Mittani : 12. Mool,-1ar : 50, 57, 97, 172, 178. N

lhanllar: 14. ran, -llar: 12.

K

Nogay : 130, 141.

O

Ka, -1ar : 29, 60. Kala,-1ar: 109. Kalmk,-1ar: 119. Kao-:41. Karagas : 55. Karluk:109. Kakar, -h : 68, 172. Kazak,-1ar : 56, 65, 107. Kazan : 35. Kpak,-1ar : 57, 104, 128. Kn-gz, -1ar : 30, 32, 34, 35, 48, 75, 87. Kimk,-1er : 48, 128. Kitanlar (Hitaylar) : 48, 140. Kk-Trk, -ler : 24, 49, 77, 130, 132, 136, 140. Kuman,-1ar: 68, 69, 130.
L

Ouzlar : 27, 48, 49, 69, 174. Osmanh : 14, 18, 134.

zbek,-ler : 32, 34, 134.

Peenek, -ler: 69. R Rum, -1ar: 14, 166. Rus, -1ar: 104.

Sagay, -1ar : 40, 49, 60, 75, 145, Saruhanoullar: 137. Sayan : 128. Seluklu, -1ar: 13, 18, 134. Soy at, -1ar: 67, 121.

Laplar : 118. Lebed, -ler: 123.

or: 49, 60, 144.

Y Tabga, -1ar: 132. Tatar, -1ar: 96, 109, 122, 140. Telet, -1er : 30, 60, 68, 81, 119, 150. Telengit,-1er: 123, 125. Tibetli,-1er: 140. Tokuz Ouzlar : 48, 87. Tu-ce, -1er : 116. Tunguzlar:44, 60, 125. Trgi : 119, 140. Trkmen, -1er : 16, 123, 136, 140, 141, 136. Trk, -1er : 15, 20, 27, 28, 30, . 32,34,35,37,40,41,43, 48, 49, 50, 52, 53, 57, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 68, 72, 75, 76, 77, 81, 82, 84, 85, 86, 88, 99, 100, 101, 102, 107, 108, 109, 110, 118, 121, 122, 124, 127, 130, 136, 144, 147, 154, 155, 159, 171, 176, 178, 179,180,184.
U

Yabaku : 128. Yakut, -1ar : 29, 30, 41, 51, 55, 68, 78, 100, 120, 121, 124, 159, 162, 166.

Urartular : 13, 129. Urenha : 34, 35, 49, 72, 94, 96, 126. Uygur, -1ar : 42, 48, 53, 60, 78, 100,101,141,165,176.
U

Kurkan : 140.

3. YER ADLARI A Adana: 120. Adyaman : 83. Ar : 63. Alada : 10. Ala Irma : 73. Altay, -1ar : 49, 67, 69, 82, 131, 196. Amerika : 19. Anadolu : 12, 13, 37, 50, 65, 133, 135, 162. Ankara: 120. Antalya : 94. Arnavutluk : 122. Aslan Da : 9. Aa akmak Ky : 47. Avrupa : 72.
B

, Bingl: 83. Boazky : 12. Boztepe : 10. Bulgaristan : 123. Bulutlu Da: 9. Burhaniye : 121.

Celever Tepesi: 10.

amiur: 10. emigezek : 10. i tepe : 10. ilemelik Da : 9. ke Da: 9. D Dastan : 143. Diyarbakr: 63, 120. E Elaz : 10, 13, 14, 17. Erzincan : 151, 178. Erzurum : 33, 52, 63, 92.

Baheli Ky : 47. Balasagun : 84. Balkaya Tepesi : 9. Bartn : 178. Baskil : 47. Bayburt : 63. Bedehan : 72. Beyyurdu : 10. Binboa : 124, 137, 151, 178. Fergana : 32, 34. Fethiye : 120.

HARPUT'TA ESK TRK NANLARI VE HALK HEKML

Frat: 10. G Gan-tuan Da : 49. Gaziantep : 63. Gksn : 134. Glck : 10. Gneyayr : 34, 56.
H

Horasan : 48, 73. Hulin Da: 59. Hseynik : 45. I dr :51,63. Irak : 147. Isk Gl ; 57.

Hac Seli Ky: 129. Hal Ky : 29. Hamidi Ky : 58. Hangay Da : 49. Han-yoan Da : 49. Harolu Da: 9. Harput : 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 18, 19, 20, 38, 45, 55, 56, 58, 75, 78, 80, 83, 84, 103, 104, 105, 115, 119, 120, 122, 124, 125, 128, 131, 135, 138, 141, 145, 151,163. Harputa : 12. Hasret Da : 10. Hazar: 10, 11. Hazar Baba Da : 11. Hou: 129. Ho : 10.

dd : 105. Iran : 153. stanbul : 162. uva : 12.

K

Karakaya : 10. Karasu : 10. Karaolan Da : 9. Karayaz: 10. Karga Da : 9. Karpata : 12. Kars : 51. Kavakl Ky : 123. Kayseri : 172. Kazan : 73. Keban : 10. Kerkk: 65, 138.

Kbrs : 35. Kra Tepe : 10. Krm : 154. Krklar : 9. Kzl Da : 9. Kopu Irma : 72. Konya: 178. Kenk : 129. Kurusugz : 49. Kuzova : 10.

Naldken : 9. Narman : 92. Nimr Ky :47. Nurhak : 62.

O

Orta Asya : 24, 43, 50, 67, 72, 90, 147.

tken : 49.
P

Lung - ng Da : 49.

Palu : 13. Peren : 129. Peri : 10.

R

M Mahiu Tepesi : 10. Malatya : 10. Mara : 172. Mastar Da : 9. Mercmt: 10. Msr: 72. Munzur : 10. Murat : 10. Musul : 147. Mu : 62.

Rdvan Tepe : 10. Rize : 63. Roma : 13. Rumeh : 123, 186. Rusya: 123.

Sanduk Ky : 47. Saray : 14. Sarkam : 63.

Semericand : 72. Seyran Tepe : 9. Sibirya : 24, 43, 67, 83. Siirt : 176. Silivri : 123. Sinop : 135. Sivas : 167. Siverek : 176. Sophene: 12. Sn Ky ; 133.

Ulubey :120. Uluova: 10. Ural : 105. Urfa : 63, 83.

rgp : 147.

V
wan-din-an : 49.

Van: 13, 52. Vertedl : 129.

Tannan Da : 49. Taeli : I 13. Takent : 34. Takesen Ky : 47. Teke : 76. Teye Nehri : 55. Toroslar : 9, 10. Trakya : 69. Tunceli : 63. Turfan ; 140. Tlntepe : 129. Trkistan : 48, 60, 75. Trkiye: 122, 171.

Volga: 61.

Yalavuz Tepe : 10. Yassca Da : 9, 10. Yedigz : 45, 55. Yenisey : 124. Yozgat: 172. Yugoslavya : 143.

Zarfan : 156. Zerteri :I29, 179.

RESMLER

Muzaffer Baba Yatr ve Kutsal Al Aac.

Kutsal Al Aacndan Baka Bir Grnt.

Al Aacna Aslan Bebek ve Beik Sembolleri.

Muzaffer Baba Yatn ve Aatan Yere Den Bebekler.

Fatih Ahmet Baba Trbesi'nde Aalara Aslan Renkli plik ve Bez Paralan.

Fatih Ahmet Baba Trbesinden Baka Bir Grnt. ok Saydaki plik ve Bezlerden Aacn eklinin Deitii Grlmektedir.

Harput'ta ekme Baba Yatr ve Delikli Ta.

Harput'ta Yedigz Kayalklarndaki Delikli Ta.

Yedigz'de Yedi Ayn Pnann kt Kaynaklarn En By. Maarann Duvarlarna Ta.5 Yaptnlr, Be Ylda Bir Defa da Kurban Kesilir.

Fatih Ahmet Baba Trbesi'nde, Dilek Duvan Yaptrlan Ta zleri ve Kutsal Aa.

Harput'ta Nazarla Taa Dntne nanlan Ejdahar (Ejderha) TaL

Harput'un Yedigz Mevkiinde, Yedi Ayr Kaynak Suyunun Birletii Yer. Sihiiendiine nanlan Kiremitler de Bu Yerdedir.

Harput'un Yedigzdeki Gz Puhan (Pnar), Kayahklann Bulunduu Yerdedir.

Hai-put'ta Kurban Kesildikten Sonra Hayvann Bir An nce lmesi nancyla Onun zerine Braklan Bak.

Kurban Kannn ocuklarn Alnlarna Srlmesi.

ahmaran. 237

ahmaran.

Yanan Ocak ve Ba Evindeki alanlar.

Harput'ta Mezarl Ziyaret.

Harput'ta Nadir Baba Trbesi. 239

Harput'ta Beik Baba Trbesi ve Belek Gazi Ant.

ryan Baba Trbesi. 240

Bir Cuma Gn Beyzade Efendi'nin Kabrini Ziyarete Gelenler.

Tayyar Baba'mn Trbesi,

Ankuzu Baba Trbesi, Yassca Da'nn Tepesindedir.

Mazhar Efendi, mam Efendi ve Kazm Efendi'nin Harput Mezarhmdaki Trbeleri.

Murat Baba Trbesi.

Fatil Almet Baba Trbesi.

Zahri Baba Trbesi ve Ziyaretiler.

Tarih ve Efsanelere Bmnm Harput Kalesi. 244

Harput'ta Nadir Baba Trbesi.

Harput'ta Tric-slm Kltr ve Sanatnn Bir Kesid. 245

Harput'ta Kaynak Kiilerden Birisi.

Kaynak Kiilerden Bir Dieri. ... . 246 . .

Yrede Konumuzla likili Olarak Yaptmz Sohbet Toplantlarndan Birisi ve Kaynak Kiilerden Bazlar.