Bu yaz, Simitay Dergisi (S. 2, Aralk 2012)nde yaynlanmtr.

TRK MTOLOJSNDE KTLK TANRISI ERLKN NANITAK YER, TASVR VE KKEN

Ramazan Volkan oban volkan_coban@hotmail.com.tr

Trklerde ve Buryatlada Erlik Han, Moollarda Erlik veya Homun Han, Kalmklarda Erlik veya Homn Han, Tuvalarda Erlik veya Lovun Han, Hakaslarda Erlik veya Irlk, Sibiryallarda Arsan Dolay olarak adlandrlr. Trk mitolojisinde ktln, lmn, llerin ve yeraltnn tanrsdr. Yerlik (Y- > ) kelimesinden tremitir ve bazen Yerlik olarak da anlr, kii, g ve yer, yeralt ile balantldr. Moollar Erleg veya Yerleg derler. Yenisey Krgzlarnda sylendii ekliyle Erligin, kt kuvvet anlamna geldiini runik yazlarndan reniyoruz ve Altayllarca da bu anlama geldii savunulur. Buryatada kan ien anlamnda kullanlr. Erlik hakkndaki geni bilgileri bata Radloff ve Verbitskynin derledii Yaratl destanndan ve aman dualarndan elde ederiz. Erlik; ktl, hrs, agzll ve her trl fenal sembolize eder. Erlik kendi yaratl gereince, kt eyleri seer ve kt iler yapmay tercih eder. yi eylerin temeline ve kkne muhaliftir, kendiliinden onlara kar kar. Bilgisizdir, ykcdr, kartrcdr. Dzen, sulh ve skn istemez. 1 Kara nemelerin (kt ruhlarn, neme = ruhsal ey) bakandr. Kara, parlak ve kvrck salar omuzlarndan beline kadar sarkacak derecede uzundur. atall uzun keisakal dizlerine kadar uzanr ve yine sarkk uzun byn kulaklarna asmtr. Gzleri arasndaki mesafe alt metredir, gz kapaklar bir kartr. Gzleri ve kalar kmr gibi karadr. Kpek dileri dudandan dar sarkar. inde iki iblis karde olan Kao-Ming ve Kao-Chio hakknda hikyeler anlatlr. lkinin ate saan gzleri ve mavi derisi, dierinin yeil yz, yeil derisi, iki boynuzu ve kl gibi dii vardr. Erlikin baz tasvirlerinde inden gelen bu etki aktr. Hakaslar Erlikin olduka irkin bir grnm olduuna inanr. Tuva amanizminde dnyann karanlk efendisinin kaba ve bouk bir sesi vardr ve on iki yer alt tanrsnn bakandr. 2 Yeil demirden klc, insan kafatasndan kadehi vardr. Eerli dokuz boaya bal arabayla yolculuk eder ve boalar siyah ylana benzeyen kamyla hareket ettirir. Kstah, inat, utanmaz diye sfatlandrlr. Erlik, Trk mitolojisinde insana benzemez. Destanlarn baz blmlerinde ve baz efsanelerde insan eklinde tasvir edilmitir, fakat bu insan biimi Budizm ve Maniheizm tesiriyledir. Yine Trk mitolojisindeki Erlik tpk lgen gibi Kayra Han tarafndan yaratlmtr ve sonsuz hayata sahiptir. Aslnda, en bana dair bir fikir yrtecek olursak, Trk dualizminde ktl temsil etsin diye Kayra Han tarafndan yaratlmtr, diyebiliriz. Her trl fenal yapt halde hibir zaman ldrlmesi dnlmemektedir ve baka bir ekilde cezalandrlr, ldrlmemesinin

1 2

gel, Bahaeddin. Trk Mitolojisi, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, cilt I, s. 429. Sovyet Tarihi Ansiklopedisi, Edisyon: E. M. Zhukov, Moskova 1973-1982.

sebebi de hibir zaman tatmin edici ekilde aklanmamtr. Bu da dualizmin devam etmesi gerektiinin kalntsdr. Dualizmin yannda lgen, Kzagan ve Mergen ile karde de olabilecei ihtimali vardr. Dnyadaki birok mitolojide ktlk tanrs dier tanrlarla kardetir. Bu kardelik fikri kesinletirilemez, nk yazl kayt olmamasnn yannda szl olarak Trk mitolojisinin bu konusu yabanc etkiler altnda olduka deimitir. Yani, karde olma ihtimali gz nnde bulundurulacaksa, karlatrmal mitoloji ilkeleri nda, tanrlar kardelerini ldrmez, yalnzca cezalandrlr. Ayrca, Yaratl destannn bir ksmnda affedilerek ge karlr ama kskanl ve kt hrs yznden tekrar yeraltna gnderilir. Bir duada yle betimlenir: Kara argmak minitt Kara kunduz tkt Kurdak yetpes beld Kuak yetpes moynd Kar bolgon kamakt Kara myk sakald Kan apkan rayl Mayma sat Bay Erlik Kii kks knkt Ku batan ayakt Yeil temir klt Yalpak temir yarnd Yilim kara yst Kara argmak minitt Kara ibek tizgind Kara ylan kaml Er aldma klp kel Bindii (at) kara kheyln Dei kara kunduz (derisinden) Beline kuak yetimez Boynuna kucak yetimez Gz kapa bir kar Kara bykl, kara sakall Kana alm yzl Parlak sal Bay Erlik Kuvas kii gsnden Kadehi kurumu kafatasndan Klc yeil demirden Krek kemikleri yass demirden Kapkara yzl Bindii (at) kara kheyln Dizgini kara ipekten Kams kara ylan Tam nme glerek gel3

Yaratma gcne sahiptir ama bunu hibir zaman istedii ekilde gerekletiremez. ekicini rsne vurarak zararl ve mantksz eyler yaratr. Deve, domuz, bcek, ylan, kertenkele ve baz kt ruhlar onun eseridir. Yaratt varlklar antagonist (sava iin hazrlanm) yaratklardr. Hatta Potaninin derledii yaratl destannda4 insana ruhunu Erlik verir. radesizlii sembol olarak srekli hatalarn tekrarlar. nsanlara ktlk eder, insanlara ve hayvanlara salgn hastalklar bulatrr, ekinlere ekirgeleri yollar. ldrd insanlarn veya ruhu hala dnyada dolaan ruhlar yakalayarak yeraltna gtrr, onlar kendine hizmeti yapar. Bunlar yaparak insanlar kendisine kurban vermeye mecbur tutar. Eer kendisine kurban verilirse bir sreliine insanlar rahat brakacana inanlr. Bununla da memnun edilemezse kiiyi ldrr. Onun holand siyah boa, sakat, zayf ve hasta hayvanlar kurban edilir. Kendisine asla at kurban edilmez fakat bazen onu memnun etmek iin Kara amanlarca (Kara Kam) siyah at kurban edilir. Baz kurbanlar onun agzlln azaltmak iin dikenli al ve otlara aslr. Rivayete gre erlik dikenli allardan korkmaktadr. Erlike kurban edilen
3 4

nan, Abdlkadir. amanizm, s. 40 Potanin, Ocherky, IV, s. 219.

hayvanlarn ba batya evrilir, nk yeralt dnyasnn kaps yeryznde bir atlak grnmndedir ve batdadr. Erlike verilen kurbanlarda yle dua edilir: Bu parlgam silerge tabsn Pasm esen yatsnk Kaya krp alpatpagar, Paza parlggar Pazar aa yatsn Yak kamnn kn alattan ediger Bir baka dua da yledir: Togonoktung toluzi pirigip Toguz sooktu mirdi Kopek uzumunun fidyesi birikerek Dokuz kemikli paavra Erlik'e kurban olsun! smini sylemek, zellikle hastalkla ve lmle geen zamanlarda, sakncaldr, tabulamtr. Erlik yeralt diyarnda amurdan, kara demirden ve kara kayalardan yaplm sarayndan oturur. Yer alt dnyasn kara, lo bir gne aydnlatr. Sonsuz bir alacakaranlk hkm srer. ntihar edenlerin kannn doldurduu ve l atalarn yaad yer olan siyah bir gl vardr. Bu gln zerinde tek bir at klndan oluan kpr yer alr. Erlikin karargh Toybadm (Doymadm) rmann olduu yerde kurulmutur. 6 Bu rmak insanlarn gzyalarndan oluur. Toybadm rma Bay Tengiz (Byk Deniz, Bay kelimesi zengin anlamn deil, bolluu ve bykl anlatr) adl ok byk bir gle akar ve bu gl oluturur. Bu gln iinde abra (timsah benzeri ejderha) ve yutpa (yer alt ylan diye anlan ejderha) denen korkun yaratklar bulunur. Ayn zamanda Erlikin saraynn bekiliini de yaparlar. Erlik, kzl kanl yemekle beslenir ve cier kan ier. Yeme ime zaman akam gn kzard zamandr.7 Kzl havalar onun gcnn doruunda olduu zamanlardr. Tan vaktinde hava kzlken esen tan rzgr srasnda az amak yasaktr, nk bu Erlikin lk nefesidir. Teneffs edenin fel kalacana inanlr. Rzgrn ad tan saphaladr. Baka efsanelere gre de, eitli blmlere ayrlm tatan bir yapda yaamaktadr. Altaylar, orlar, Baykal tesi Evenkiler, Buryatlar ve Sibirya dnda yer alan Mool ve Manular da Erlik hakknda benzer inanlara sahiptirler.8 Yeryzndeki mekn ise kuzeydeki karanlk topraklardr. Trk Budist efsanesine gre, gemite Erlik bir keiti, elli yllk ibadetten sonra kutsallkta yksek bir derece elde etti ve doast gler kazand ama aydnlanmaya ulamak iin bir maarada bir boa gerekti. Ald bir boa yznden hrszlkla suland ve buna da baka bir kutsal adam tanklk edince haksz yere idam edildi ya da boayla maaraya giderken soyguncular tarafndan ldrld eklinde yersiz bir lm yaad.
5 6

Bu kurbann sizlere ulasn yl mreffeh ve rahat yatarsam Kya bakp bizi alatma Yine kurbanla ona yetisin iyi Kamn bile gcn alc ediniz!5

nan, Abdlkadir. Eski Trk Dini Tarihi, s. 64 nan, Abdlkadir. Eski Trk Dini Tarihi, s. 66 7 Anohin, A. V. Material Po Samanstvu u Altaystev (Publication du Muse d'Anthropologie et d'Ethnog. de I'Acad. des Sciences de Russie.) Volume IV, 2, (1924). 8 Diszegi, Vlmos. Shamanizm in Siberia, Akademiai Kiado, Busapete 1978.

Ba kesilerek ldrlen Erlik, boynuzlu boann ban ald ve mitolojide eytana dnt. eytana dntkten sonra kendisinin idamna yol aanlar veya soyguncular ldrd ve onlarn kafatasndan kendisine tlsml bir kolye yapt. Bu kolye tlsm grevi grerek hem kendisine hem de klcna sihirsel gler verir. Bu olaydan yeraltna inerek yeraltnn, karanln, llerin, cehennem mahkemelerinin ba oldu. nsanlarn gnahlarn gsteren bir aynaya sahip olduundan ktlerin cezasnda adaletli davranr. Ayn hikye baka milletlerde anlatlrken Erlik, randa Sinj, Tibette Shinjeshe9, inde D wid jngng10, Budist Moollarda Erlig-jin Jarghagchi11 olur. Ama genelinde bazen Erlik-Jin, Erli-Jin Jarghaqc, Yama Erlik Han olarak da geer. Budist mitolojide Erlik, Uygurlarca Budist mitolojiye uyarlanarak, Yamankata 12 ile etkileime girdi ve zaman iinde tamamen onun yerini ald. Erlike Altayda lttntn Algan da denir, bu da can alc anlamyla Yamantaka ile eanlamldr. Erklig kelimesi Sanskritede yer edinerek kudretli anlamn tar. Yamantakann da eerli dokuz cehennem boas, ylan andran krbac ve kurukafadan kolyesi vardr. Yeraltnn ve llerin efendisi oldu. Hemen hemen Trk mitolojisindeki Erlike benzer, fakat Hint kltr iinde birka ek daha yaplmtr. Japon Budizminde Daiitoku Myoo13 olarak bilinir, koyu mavi rengiyle aydnlanmay ve fkeyi simgeleyen otuz drt silahn tutan alt yz veya on alt bacak ve kolla resmedilir.14 Erlik Hann Kara Han, Matr Han, ngay Han, Kmr Han, Bad Han, Yaba Han, Temir Han, Uar Han, Kerey Han adl hepsine Kara Olanlar denilen dokuz olu; adlar bilinen Erke Solton (Sultan), Sekiz Gzl Kiyey Ana ve baka yedi kz olmak zere dokuz kz vardr ve hepsine Kara Kzlar denir. Bu kzlara aman dualarnda utanmaz maskaralar denmektedir.15 Sibirya Samoyedleri Erliki kendi ktlk ve lm tanrlar Todote ile zdeletirmitir. Yaratl destannda ran Mani mitolojindeki ktlk ve yer alt efendisi olan Ehrimen ile byk benzerlikler gsterir. Sibiryann kuzeyinde yaayan ve doaya bal bir yaam srdren ve Trk halklarndan olan Dolganlarn anlatt bir efsaneye gre, Erlik Han Mamutlar yeryznden alp yer alt lemine gtrmtr. Mamutlar orada pis kokular, scan ve karanln iinde Erlike hizmet etmek zorundadr. Eer bir mamut oradan kap yeryzne ulamaya alrsa hemen buz kesilip lr. lgenin Erlikten her adan stn olmas, lgenin onu istedii zaman cezalandrmas ve hibir zaman ktln iyilie stn gelememesi Trk mitolojisinde monoteist bir eilimdir. Radloff ve Verbitskynin derledii Yaratl destannda Erlik bir insan olarak betimlenmitir. Veselovskynin derlemesinde ise Erlik tamamen insanla

Tibete: Shinjeshe, . ince: D wid jngng, . 11 Moolca, Erlig-jin Jarghagchi, . 12 Sanskrite: Yamntaka, .
10 13 14

ince: Daitokumyouou, . Dnya Halklarnn Mitleri, Edisyon: Tokarev, S. A. Myall, L. E. Tartu 1991, s. 671, s. 719. 15 nan, Abdlkadir. amanizm, s. 40

brnr.16 Tm bunlar eskiden bir Tanr olan Erlikin eytan gibi metafizik varlktan daha da aa olan insan kadar basitlemesi anlamna gelmektedir. Daha soran Erlik sadece kt ruhlarn ba olarak anlacaktr ve yle kalacaktr. lgen ise Kayra Han ile zdeleerek tak tanr pozisyonuna ykselecek ve Gk Tengri olacaktr. Aslna baklacak olunursa Trk-Altay ve Trk-Sibirya nanlarnda mutlak iyiliin ve zellikle Radloff ve Verbitskynin derledii Altay yaratl destannda tek tanr lgenin evrene hkim olduunu grrz. Ktlerin ba veya eytan fikri yani Erlikin ve temsil ettii ilahi ktlk fikri daha sonraki dnemlerde Budizm, Lamaizm, Manihaizm, Hristiyanlk ve en nemli izleri brakan Zerdtln etkisinde gelimi olabilir. Altay ve Sibirya Yaratl destanlarnda Erlik bazen insan bazense ilk yaratklardan bir hizmetkr olarak tasvir edilir. Tanr olarak ok az tannmtr. Eski Perslilerin bu dalizmi Hristiyan teolojisinin gelimesinde de nemli derecede etkileri olduundan aklmza ilk olarak Pers mitolojisinin etkisi gelmektedir. Hristiyanln Musevilikten ald eytan fikrinin Perslerin Ehrimen fikrinden domu olmas muhtemeldir, ya da en azndan bu kaynaktan temel zelliklerini almtr. Musevilerin Babil esaretinden nce tm ktln yaratcs olan bir eytan fikirleri yoktu. Eski Ahitte, tpk lyadadaki Zeus gibi, Yehovann da iyiyi ve kty kendi elleriyle ayrd yazlr, hatta Eski Ahitte Yehovann u szleri dikkat eker; Ktlkleri ben yaratyorum. 17 , Dnyada ktlk olur da bunu Tanr yapmam olur mu?. 18 Cennetteki Ylan yksnden Eski Ahitte hi bahsedilmemitir. Tm ktlklerin nedeni olarak gsterilen eytan fikri, Musevilerin Pers fikirleri ile temasa gemesinden sonra yazlan kitaplarda ortaya kar. Eyybn Kitabnda, eytan, Elohimin oullarndan bir tanesi olarak hala gksel mahkemenin yeleri arasndadr ve grevi srekli olarak insanlarn sularn ortaya karmaktr. Bu grevi nedeniyle o denli pheci olur ki insanlarn hibirinde erdem olduuna inanmaz. Tanrya olan hrmetlerinin altnda bile bir kar duygusu arar. Bylece bu melein kiilii bozulur ve insanlar arasnda nefret edilen biri haline gelir. Daha sonra Museviler Ehrimenin tm zelliklerini ona yklerler ve bu ekilde Hristiyan dnyasna girer.19 . Erken Trk mitolojisinde eytann tasvirine rastlanmaz. yilik tanrnn armaandr, ktlk ise bir tr ansszlk veya insann ta kendisidir. lerleyen zamanlarda ise kt ruhlarn ii olacaktr. Gelien inan eytan ortaya karmaya balar. Kutuplama ile oluabilecei gibi d etkileimler sonucunda da kltre yerlemi olabilecei daha muhtemeldir. Hristiyanlkta eytann yer almasnda phesiz Museviliin etkisi olduu gibi yine ayn su gtrmez gerekle Musevilie de Pers kltrnden gemitir. Yine bu kt ilerle uraan, insan dman ifritlerin ba fikrinin Perslilerden dnyaya yaylm olabilecei de birok bilim adamnn ortak grdr. Tpk Musevilere getii gibi eytann Trklere de byle getii sylenebilir. Bu rnekle, eytan mitinin nasl ve ne yolla yayld hakknda fikir edinebiliriz.

16 17

Veselovsky. Raztskaya, V, s. 34. Isaiah, xiv. 7 18 Amos iii. 6; Iliad, xxiv. 527; Samuel xxiv. 19 Fiske, John. Myths and Myth-Makes, s.130

Ayrca ilgin bir bilgi olarak Erlikin yks paleoantolog Bayshin Tsava ilham vermitir. Bayshin Tsavn 1972 ylnda Sovyet-Mool seferi srasnda Moolistann mngovi Aymag blgesinde bulduu bir kafatas ve baz post-kranial paralar buldu. Bunun doksan milyon yl nce yaam bir dinozorun kefi olduunu anlad. Altangereliyn Perle tarafndan tanmlanan dinozora adn gezileri srasnda Mool kltr ve mitolojisinden etkilenen, yerin altnda Erlikin yaadn syleyen yerli halktan etkilenen paleontolog Roy Chapman Andrews tarafndan Erlikosaurus Andrewsi eklinde adlandrlmtr.