T.C.

KOCAEL NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK MTOLOJSNDE DRT UNSUR VE SMGELER ZERNE BR NCELEME

YKSEK LSANS TEZ

BRSEL ALAR

ANABiLM DALI PROGRAMI

: TRK DL ve EDEBYATI : TRK DL ve EDEBYATI

KOCAEL 2008

T.C. KOCAEL NVERSTES * SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRK MTOLOJSNDE DRT UNSUR VE SMGELER ZERNE BR NCELEME

YKSEK LSANS TEZ

BRSEL ALAR

ANABiLM DALI PROGRAMI

: TRK DL ve EDEBYATI : TRK DL ve EDEBYATI

DANIMAN: DO. DR. AYNUR KOAK

KOCAEL 2008

NSZ Dnyann balang zamannda olup bitmi bir olay ve her zaman kutsal bir yky anlatan mit, bir eyin nasl var olmaya baladn anlatr. Bu anlamda her zaman bir yaratln yks olan mit, gerekten olup bitmi; tam anlamyla ortaya km kutsal olaylar anlatr. Dnyann ve insann yaratl hakknda ok eski dnemlere ait dnceleri, sembolik bir dille gnmze kadar ulatran mitoloji, ilk insan topluluklar iin dinsel esaslar ve inanlar sistemi anlam tamaktayd. lkel insanlar mitler araclyla varlk ve doa srlarn aklamakta ve yorumlamaktayd. Daha sonra semavi dinlerin kabul grmesiyle, ardndan bilgi kaynaklarnn oalmas ve modern dnemin balamasyla mitler yava yava inan boyutunu kaybetmi sadece sembolik deeri olan birer hikye halini almlardr. Bir toplumun manevi deerlerini yanstan gerek ve kutsal kabul edilen, her anlaml eylemin rnek tiplerini yanstan mitlere benzer olarak simge de insann srekli olarak kutsalla dayanma iinde bulunmasn salar. Mitolojilerdeki sembolik anlatmn karmak kurgusu zmlenemediinde sembollerin oluturduu kompozisyonlar anlamak da mmkn olmamaktadr. Mitolojilerle semboller ayn zellikleri gstermekte ve dnyann her yannda hep benzer ekilde anlatlmaktadrlar. Simgeler, adeta mitolojilerin resme dnm ekilleridir. Tezin nemli bir blm Trkede ou zaman birbiri yerine kullanlan sembol, simge ve imge kavramlarnn aklanmas ve bu kavramlarn bilim dallaryla ilikisi erevesinde oluturulmutur. Giri blmnde sembol, simge, imge kavramlarnn tanmlar; tariheleri ve bilim dallarndaki yorumlar gsterilmeye alld. Tabii ki burada asl grmek ve gstermek istediimiz semboln edebiyat ve mitoloji ile ilikisi oldu. Bu almada eitli disiplinlerin zerinde durduu drt unsur (anasrerbaa), mitoloji ve Trk mitolojisi asndan deerlendirildi. Trk mitolojisinde drt unsur konusu, tm Trk dnyas mitolojisini kapsamas sebebiyle geni bir

aratrmaya ihtiya duymaktadr. Dolaysyla bu alma bir yksek lisans tezi snrlar ierisinde tutulmaya alld ve drt unsur zellikle simgeler balamnda deerlendirildi. Bilindii gibi, Trk mitolojisinde unsur says betir; Trk mitolojisinde aa da demir de temel unsurdur. Ancak literatrde genel kabul olan drt unsur ekseninde hareket edilerek aa unsuru toprak unsuru dahilinde, demir unsuru ise ate unsuru dahilinde incelendi. Tezin ikinci blmnde mit ve mitoloji kavram, mitlerin ilevi, mit trleri v e mitolojinin tarihi geliimi zerinde duruldu. Bu blmde mitlerin sembolik fonksiyonlar belirlenmeye alld. Tezin asl blmn oluturan ve btn varlklarn ilkesi kabul edilen drt unsur kavramnn akland blmde ise felsefeden tasavvufa, psikolojiden dinler tarihine su, ate, hava, toprak unsurlarnn nasl alglandn gsterilmeye alld. Bu blm, mitolojik anlatlarda zellikle Trk mitolojisinde drt unsur ve simgelerinin ne ekilde varlk bulduu zerine kuruldu. Sonu ta incelenen rnekler nda elde edilen neticelere yer verildi. Bundan sonra yaplacak almalarla Trk mitolojisinin ve simgeciliinin daha da aydnlatlaca muhakkaktr. Yaplacak almalar, inanyoruz ki, bu balamda tezimizin de eksiklerini kapatm olacaktr. almamda desteklerini her zaman grdm, bilimsel alt yapmn olumas yolunda her zaman byk katklarda bulunmu olan danman hocam Sayn Do. Dr. Aynur KOAKa, zellikle teekkr etmek isterim. Birsel ALAR Kocaeli, 2008

II

NDEKLER NSZ .........................................................................................................................I ZET .......................................................................................................................... V ABSTRACT............................................................................................................... VI KISALTMALAR ......................................................................................................VII GR ........................................................................................................................... 1 BRNC BLM SEMBOL-SMGE ZERNE GENEL BLGLER .................................................... 3 1.1. Tanm .................................................................................................................... 3 1.2. Semboln zellikleri ............................................................................................ 7 1.3. Semboln Tarihi.................................................................................................... 9 1.4. Sembol eitleri .................................................................................................. 11 1.5. Bilim Dallarnn Simgeyle likisi ...................................................................... 17 1.5.1. Metafizikte Simge ..................................................................................... 18 1.5.2. Mantkta Simge ......................................................................................... 18 1.5.3. Dilbilimde Simge ...................................................................................... 19 1.5.4. Toplumbilim ve Simge.............................................................................. 20 1.5.5. Halkbilim Asndan Simge ...................................................................... 20 1.5.6. Psikolojide Simge...................................................................................... 21 1.5.7. Sanatta Simge ve Simgecilik..................................................................... 24 1.6. Sembol ve Mit likisi ......................................................................................... 25 KNC BLM MTOS VE MTOLOJ ............................................................................................. 29 2.1. Mit Tanmlar ...................................................................................................... 30 2.2. Mitlerin levleri.................................................................................................. 34 2.3. Mitolojinin Geliimi ve ncelenme Tarihi........................................................... 37 2.4. Mitlerin Ortaya k Teorileri .......................................................................... 43 2.5. Mit Trleri........................................................................................................... 44 2.5.1. Kozmogoni Mitleri .................................................................................... 45 2.5.2. Antropogoni Mitleri .................................................................................. 47 2.5.3. Teogoni Mitleri.......................................................................................... 48 2.5.4. Kken Mitoslar......................................................................................... 48 2.5.5. Ritel Mitleri ............................................................................................. 49 2.5.6. Eskatoloji Mitleri....................................................................................... 50 2.6. Mitoloji ve Edebi Trler ..................................................................................... 51 2.6.1. Mit-Efsane likisi ..................................................................................... 52 2.6.2. Masal ......................................................................................................... 54

III

2.6.3. Mit - Masal likisi .................................................................................... 55 2.6.4. Destan........................................................................................................ 55 2.6.5. Mit- Destan ilikisi .................................................................................... 56 NC BLM DRT UNSUR VE SMGELER.............................................................................. 59 3.1. Su ........................................................................................................................ 75 3.1.1. Hayat Suyu ................................................................................................ 80 3.1.2. Su Tanrlar ve Mucizev Sular: ................................................................ 83 3.1.3. Su Hayvanlar ve Simgeleri....................................................................... 89 3.1.4. Tufan Simgesi ........................................................................................... 90 3.1.5. Trk Kltrnde Idk-Su ........................................................................... 91 3.2. Ate ..................................................................................................................... 94 3.2.1. Atein Kayna .......................................................................................... 95 3.2.2. Toplumlarda Yaayan Ate Klt ............................................................. 97 3.2.3. Tarih Boyunca Ocak Ateinin Kutsall ................................................ 101 3.2.4. Tarih Boyunca Ate lh ve laheleri ..................................................... 108 3.2.5. Ate ve Eskatoloji (Kyamet ve Muhakeme) .......................................... 109 3.2.6. llerin Yaklmas ve Ate zerinde Yrme ....................................... 110 3.2.7. Ate Falcl: Ate Bakcl ................................................................. 110 3.2.8. Trk Kltrnde Ate ve Ocak Klt ..................................................... 113 3.2.9. Trk Mitolojisinde Atein Elde Edilmesi................................................ 120 3.2.10. Kutsal Metinlerde ve Tasavvufta Ate .................................................. 124 3.2.11. Ate ve Demirciler................................................................................. 126 3.3. Hava .................................................................................................................. 128 3.3.1. Rzgr Ruhu............................................................................................ 134 3.4. Toprak ............................................................................................................... 144 3.4.1. Toprak Ana.............................................................................................. 149 3.4.2. nsann Yaradlnda Toprak .................................................................. 151 3.4.3. Toprak ve Aa ....................................................................................... 154 3.4.4. Trk Kltrnde Toprak ......................................................................... 158 SONU .................................................................................................................... 164 KAYNAKA........................................................................................................... 168 ZGEM ............................................................................................................. 175

IV

ZET

Evrenin kkenine ilikin fikirlerle mitolojik metinlerde; zellikle kozmogonik mitlerde karlamaktayz. lka filozoflarnn ilk ilke (arkhe) olarak kabul ettikleri su, ate, hava, toprak; kinat, varlk trlerini ve insann kkenini temsil eden temel gelerdir. Felsefeden psikolojiye, tptan tasavvufa, edebiyattan din bilimlerine pek ok alanda karmza kan bu unsurlar drt tanedir. Dnyann ve insann yaratl hakknda ok eski dnemlere ait dnceleri, sembolik bir dille gnmze kadar ulatran mitolojik metinlerde de drt unsur ve simgelerine rastlamaktayz. Bu almada Trk mitolojisinde drt unsur ve simgeleri zerinde durulacaktr.

Anahtar Szckler: Mitoloji, Simge- Sembol, Arkhe, Drt unsur, Toprak, Su, Hava, Ate.

ABSTRACT

We come across the idea about the root off globe in the tetts of mythology, especially in the cosmogonic one. Water, fire, air and soil which are considered as the first(arch) by early philosophers are main factors that symbolize the world, living things and the root of humanbeing. The number of these factors, ranging from philosophy, and from medicine to mysticism, and from literature to religion is four. We also come across these four factors and symbols in mythological texts that make the old thougts about the creation of human being and earth axailable today in a metaphorical language. In this study, the four factors and symbols in Turkish mythology will be focused on.

Key Words: Mythology, symbols,(Arch), four factors, soil, water, air and fire.

VI

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. AKM Ank. Bkz. Bak. b.t.y. b.y.y. C. ev. Ens. Fak. Haz. MEB s. S. vb. vd. Yay.

: Ad geen eser : Ad geen makale : Atatrk Kltr Merkezi Bakanl : Ankara : Baknz : Bakanl : Basm tarihi yok : Basm yeri yok : Cilt : eviren : Enstit / Enstits : Fakltesi : Hazrlayan : Milli Eitim Bakanl : Sayfa : Say : Ve benzeri : Ve devam : Yaynlar / Yaynclk

VII

GR Anlatmak istedii eyi en kesin, en belirli, en sade, en doal ekilde ifade eden iaret olan sembol szcnn kkeni, eski Msr dilindeki symbolondur. Bu szck Yunancaya gemi ve birlikte tartmak, birlikte birletirmek, bir arada toparlayp balamak anlamnn yan sra tantc im karlnda kullanlmtr.1 Sembol kelimesi, zerinde bir szlemenin taraflarn gsteren baz iaretlerin bulunduu bir levhay da ifade etmitir.2 Latincede ise symbolum biimine dnmtr. Trkede sembol kelimesi remiz, alamet, misal, timsal, alamet, niane, rumuzat karlnda kullanlmaktadr. Gnmzde sembol, simge, imge gibi kavramlarnn kullanlmasnda bir karklk sz konusudur. Sembol, imge, simge, alegori, iaret gibi szckler Trkede ounlukla ayn anlama gelebilecek ekilde kullanlmaktadr. Bu karklk sadece Trkede deil dier dillerde de mevcuttur. Bunun sebebi zerinde duran Gilbert Durandn gr u ekildedir: Dsellie ilikin terimlerin kullanmnda her zaman byk bir karklk hkim olmutur. Belki bylesi bir durumun imgelemin; fantasiann, klasik lk a ve Bat dncesinde maruz kald ar bir deer kaybndan ileri geldiini varsayabiliriz. Ne olursa olsun imge, iaret, alegori, sembol, ablem, mesel, mit, figr, ikon, ideal vs. birok yazar iin fark gzetilmeksizin birbiri yerine kullanlmaktadr.3 Doan Aksan, Tartlan Szckler adl eserinde simge szcnn kkeni aklamas yapmakta ve bu konuda ile unlar sylemektedir: Dil devriminin ilk yllarnda sim szcnden tretilmitir. Ancak Cep Klavuzunda yer alan sim szcnn Trkede bu anlamda kullanlm olduunu gsteren bir kanta rastlanmamaktadr. ge/-ge eklerinin seyrek de olsa ad kklerine gelii sz nnde tutularak bu ekle tretilmi olduu anlalyor. Symbole szcnn rneksendiini de akla getiren szck, gerek
1

2 3

Orhan Hancerlioglu, Felsefe Ansiklopedisi Kavramalar ve Akmlar, Cilt: 6, stanbul: Remzi Kitabevi, 1. Basm, 1979,s. 93. Marianne Mahn-Lot, Dini simgeler, Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Cilt 1. s. 475. Gilbert DURAND, Sembolik imgelem, ev: Aye Meral, nsan Yaynlar, stanbul 1998, s.8.

felsefe ve gerek kimya alannda gerekse baka alanlarda tutunduktan sonra simgelemek, simgesel, simgeci gibi trevleri de yaygnlamaya balamtr. eitli dillerdeki benzerleri gibi temelsiz olmakla birlikte tutunan elerdendir; bunda ksalk etkeni de rol oynam olmaldr.4 Sembolizm evrensel bir dildir ve insanlar iin en ortak dildir; nk semboller farkl dil ve yaz sistemlerine sahip tm insanlara ayn dilden hitap ederler. Sembol (simge), semboln kullanl, sembolizm, imge konusuna eitli disiplinlerin farkl yaklam ve tanmlar olmutur; bu almamzda biz bu yaklamlar gstermeye simgenin mitoloji ile ilikisini anlatmaya alacaz.

Doan Aksan, Tartlan Szckler, Ankara 1976, s.48.

BRNC BLM SEMBOL-SMGE ZERNE GENEL BLGLER 1.1. Tanm Ansiklopedi ve szlklerde sembol veya simge, duyu organlaryla anlalmas imknsz herhangi bir eyi (doal bir iliki yoluyla) hatrlatan veya belirten her trl somut ey yahut iaret5 ; kendi dnda bir nesne, iliki, deer veya nermenin yerini tutan im veya iaret6 ; daha soyut bir eyi anlatmaya yarayan daha somut ey ya da evrensel yasa, ilke, bilgi ve fikirleri aklayan iaretler7 eklinde tanmlanmaktadr. Benjamin Franklin Kimpel sembol; kendisinden baka bir realiteye dikkat eken, bir eyin yerine geen veya onu tasvir eden bir nesne, bir fiil veya insanlar tarafndan yaplm herhangi bir iaret olarak tanmlanrken; William Benton, nsan dncesinde grnemeyen baz eyleri, onunla ilikisi nispetinde grlebilir bir ekilde tasvir eden eyler olarak tanmlanmtr8. Durandn da belirttii gibi sembol, her eyden nce iaret kategorisine ait olarak tanmlanmaktadr.Durand, Sembolik mgelem adl eserinde semboln tanmlar iin unlar da szlerine eklemitir: A.Lalandeun yapt gibi sembol doal bir iliki araclyla mevcut olmayan veya alglanmas imknsz bir eyi artran somut bir iaret olarak tanmlayabiliriz veya Jung gibi; izafi olarak bilinmeyen ve daha ak veya karakteristik bir biimde isimlendiremediimiz bir eyin en iyi figr olarak tanmlayabiliriz.9 Afar Timuin ise simgeyi ierik asndan karmaklam imge olarak aklam dilimizde ounlukla birbiri yerine kullanlan imge, simge ve alegori kavramlarnn ilikisini u ekilde aklamtr:

5 6 7 8

Rza Karda, Senbol Trk Ansiklopedisi (1-XXXIII), Milli Eitim Basm Evi Ankara 1980, s.25. Cemal Yldrm, Ansiklopedik ada Felsefe Szl, Doruk Yaymclk, Ankara 2004, s.182. Alparslan Salt, Semboller Ansiklopedisi, Ruh ve Madde Yaynlar, stanbul 2006, s. 288. Galip Atasaun, lahi Dinlerde ( Yahudilik, Hristiyanlk, ve slamda) Dini Semboller, Konya 2002, s.2. Gilbert Durand, Sembolik mgelem, s.9.

Basit ya da ilksel anlamnda imge herhangi bir duyumun algda kendini gsteren izlenimidir. Buna gre imge duyular bir nesnenin zihnimizdeki sunumundan baka bir ey deildir. Byle olmakla herhangi bir taslaktr ve dolgun ierikten yoksundur. Onu ayr biimsellik olarak belirleyebiliriz. Simge, ite bu duyumsal imgeden ayr olarak oluturulmu imgedir. Basit imge gibi herhangi bir taslak deildir, ar biimsellik deildir; tersine olduka karmak bir yaps vardr. Simge anlatm asndan yetkin, ierik asndan karmaklam imgedir. Belirgin simgelere ise alegori ya da biim simge denir. Alegorilerle kurulan simgecilik kolay bir simgeciliktir. Alegori her biri bir fikrin bir yzn aklayan, tantlama eleri toplamdr. Alegori donuktur, oysa simge canl veya scaktr. Simge ok ynlyken alegori tek ynldr.10 P. Godetye gre ise sembol alegorinin tersidir11: Alegori bir figre varmak iin bir fikirden yola kar; oysa sembol her eyden nce ve bizatihi bir figrdr ve bundan dolay da birok ey arasnda fikir kaynadr. nk semboln zellii alegorik figrn algya gre merkezka karakterinden te merkezcil olmasdr. Alegori gibi sembol de alglarndan, simgelenenden gsterilene giden yoldur. Duranda gre alegori basit bir ekilde ifade edilmesi ve anlalmas g bir fikrin somut evirisidir. Bu anlamda alegorik iaretler her zaman gsterilerin somut veya rnek bir unsurunu ihtiva ederler. Bu iaretler gsterdikleri gerein bir ksmn somut olarak betimlemek zorundadrlar. Gsterilen hibir ekilde tasvir edilemez olduunda ve iaret alglanr bir nesneye deil de bir anlama gnderme yaptnda nihayet tam anlamyla sembolik imgeleme varlr12. Frolov almalarnda semboln basit bir iaret olarak kullanmnda bile geni bir ierie sahip olduunu, tarifini yapmann ise olduka zor olduunu belirtir. Frolovun ifadesiyle sembol:
10 11 12

Afar Timuin, Estetik, Bulut Yaynlar, Geniletilmi 6. Bask, stanbul 2003, s.192-193. Gilbert Durand, Sembolik mgelem, ev: Meral Aye, stanbul: nsan Yaynlar, 1998,, s. 10. Gilbert Durand, Sembolik mgelem, s. 9

Hem iareti (imi) hem de imgenin gizilglerini bir araya getirir; bunlar iletiim balamnda gerekletirir. Basit bir sembolik iaret bile son derece geni bir ierie sahiptir. Bu nedenle onu bir teorinin iine sktrmak veya ksaca bir tarifini yapabilmek olanaksz grnmektedir.13 Annemarie Schimmel ise 1954te Mayansta toplanan Alman Din Bilginleri Kongresinde konuma yapan bilim adamlarnn sembol hakkndaki grlerine Dinde Semboln Fonksiyonu Nedir? adl makalesinde yer vermitir. Makalede grlerine yer verilen bilim adamlarndan Gustav Menschinge gre: Her ey sembol olabilir; ama hibir ey kendiliinden sembol olamaz. Sembol, bir insann yahut bir cemiyetin tesis ettii bir eydir. Her semboln iki unsuru vardr ki, onlardan biri sembolletirilen veya sembol olarak kabul edilen madde, tekisi de bu maddenin temsil ettii manevi hakikattir. Bu iki unsurun ibirliinden ortaya kan sembol, hayatn her sahasna ait olabilir. Mensching, her semboln dile getirdii bir hakikat olduunu syleyerek, semboln, temsil ettii hakikat ile kartrlmamas gerektiini srarla belirtmektedir14. Anlald zere sembol (simge), soyut bir kavramn dille

gstergeletirilmesidir. Mircea Eliadeye gre ise simge (sembol) bir nesneye veya bir eyleme yeni bir deer eklemekte; ama bu yzden de onlarn kendilerine zg ve dolaysz deerlerine dokunmu olmamaktadr. Simgesel dnce dolaysz gerei paralamakta; ama bunu, onu daha nemsiz ve deersiz klmadan yapmaktadr.15 Mircea Eliade, imge ve simgeleri insan znn bir paras olarak kabul etmekte ve unlar sylemektedir:

13

14

15

Mehmet Ate, , Mitolojiler ve Semboller Anatanra ve Dourganlk Sembolleri, 2. bask, stanbul:b.y., 2002, s.17. Annemarie Schimmel, Dinde Semboln Fonksiyonu Nedir? Ankara: A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, 1954, cilt: III, Say: 3- 4, s. 68. Mircea Eliade, mgeler Simgeler, ev: Mehmet Ali Klbay, Ankara: Gece Yay, 1992, s.215216.

Simgeci dnce yalnzca ocua, aire veya dengesize ait bir alan deildir, insan znn bir parasdr; dile ve yarglara dayal dnceyi

ncelemektedir. Simge, gerein dier tm bilgi aralarna meydan okuyan baz yanlarn aa kartmaktadr-en derin olanlar. mgeler, simgeler, efsaneler psikenin sorumsuz yaratlar deillerdir; bunlar bir gereklie cevap vermekte ve ilevi yerine getirmektedirler: Varln en gizli tarz deiikliklerini aa kartmak. Buna bal olarak bunlarn incelenmesi insan ksaca insan tarihin koullaryla henz uyumam olan anlamamza olanak vermektedir.16 Simge ve imge ilikisine Divan iirinde Mitolojik Unsurlar adl eserinde yer veren Dursun Ali Tkel sanatta imgenin nemine deinmi ve eitli bilim adamlarnn imge ile ilgili nemli grlerine yer vermitir. Tkel, her sanat dalnn zgnlnn kendine has imgeleri olmas anlamna geldiini ifade etmi ve Pospelovun u dncesine yer vermektedir: Bir sanat dalnn, dal olarak zgnl, en bata onun sanatsal imgeleri yaratmasna hizmet eden gere belirler. Edebiyat bu balamda kukusuz dil sanat olarak karakterize edilebilir.17 Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili adl eserinde eitli alanlardaki uzmanlarn imge tanmlarna yer vermektedir: Perine imgeyi duyuyla edinilen deneyimin dil araclyla sunulmas eklinde tanmlar. J.Knobloch, imgenin, doann bir kopyas belirtmekte, onu, bir tasarmn yeniden biimlendirilmi bir anlatmla, apak dile getiriliinde kullanlan bir simge olarak grmektedir. klovski imgenin grevi, tad anlam anlaymza daha yakn klmak deil; grntsn yakalamaktr.der. Emin zdemire gre imge duyularla algladmz varlklarn, durumlarn zihnimizdeki grntleri, bunlarn iire yansm biimleridir.
16 17

Mircea Eliade, mgeler ve Simgeler, s. XIX- XXI. Dursun Ali Tkel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, Aka Yay, Ankara 2000, s.41.

Doan Aksan ise imge ile ilgili tarifini u ekilde verir: Sanatnn eitli duyularyla alglad zel, zgn bir grntnn dille aktarlmasdr; bir betimleme deil znel bir yorumlama saylabilir.18 Pespelov, sanat ve edebiyatta imgenin baka bir anlam tadn, bir sanat bilimcisinin imge deyince bundan bir yaam grntsnn yalnzca insan bilincindeki yansmas deil; fakat bu yansm ve sanatnn bilincine gemi grngnn, belirli maddi aralar yoluyla, rnein sz yardmyla, mimik ve jest yardmyla, izgi ve renk yardmyla bir iaret sistemi yardmyla vb. yeniden yanstln anlar.19 Sembolizm ise, evrensel bilgi ve hakikatlerin basit ve sade elere indirgenerek ifade edilmesidir.
20

Sembolizm evrensel bir dildir ve insanlar iin en

ortak dildir; nk semboller farkl dil ve yaz sistemlerine sahip tm insanlara ayn dilden hitap ederler. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi sembol (simge), semboln kullanl, sembolizm, imge konusuna eitli disiplinlerin farkl yaklam ve tanmlar olmutur. Konuya mitoloji ekseninden yaklarsak; simge szc Trkede semboln karl olarak kullanld; imge kavramnn ise grnenin insan bilincindeki yansmas olarak alglandn syleyebiliriz. mge kavram daha ok sanatsal yaratyla i iedir; simge ise soyut olann dille gstergeletirilmesidir. Dolaysyla sembolik dil yeri geldiinde imge kavramn da grnr klar.

1.2. Semboln zellikleri eitli kaynaklardan elde edilen sonulara gre semboln zelliklerini ise u ekilde zetlenebilir:

18 19 20

Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, Beta Basm Yaym, stanbul: t.b.y, s.29- 30. Dursun Ali Tkel, a.g. e, s. 42. Alparslan Salt, Semboller Ansiklopedisi, Ruh ve Madde Yaynlar, stanbul 2006, s. 288.

1. Genelde tm iaret, almet, nian ve belirtilerle kastedilen eyleri iine alan sembol, geni anlamda ele alndnda; kendi dndaki bir eye karlk olmak zere akla getirilen her hangi bir ey olarak tanmlanabilir. 2. Semboln gayesi, bir yerde sembolize edilen eyin nemini arttrmaktr. 3. Semboln anlam, deeri, fonksiyonu icra edildii kltrel balamlarla snrlanabilmektedir. 4. Trkede karl iaret olarak verilse de sembol kavram ile iareti birbirinden u ynyle ayrmak gerekir: Semboller, temsil ettikleri gereklie katlrlar; dolaysyla istee bal olarak deitirilemezler; oysa iaret kendilerinin tesinde baka bir eyi gsteririler ve deitirilmeleri mmkndr. Bu anlamda sembol temsil ettii eyle btnleen daha karmak ve kkl bir vastadr. 5. Semboller, gerekliin bize kapal kalan dzeylerini aarlar; genel olarak hayatn ve tabiatn takdim ettiinden fazlasn aa vurur. 6. Semboller istee bal dile getirilemezler; bunlar birey ve toplumda farknda olmadan doar ve varlmzn bilinsiz boyutu tarafndan da kabul edilmeden herhangi bir fonksiyon icra edemezler. Bu bakmdan birey ve toplum semboller karsnda edilgen bir durumdadr. Semboller uygun ortamlarda canl varlklar gibi doar; ortam deiip de toplumdan bir karlk bulamadklarnda lp giderler; bu anlamda genel geer ve kalc olduklarn sylemek mmkn deildir21. 7. Sembol, insann srekli olarak kutsalla dayanma iinde bulunmasn salar. 8. Sembol, belli bir toplulua ait kiilerin anlayabilecei bir dildir. 9. Bir simge, balam ne olursa olsun pek ok gereklik blgesinin birletii temel bir btndr. Simge, tm seviyeleri ve dzlemleri zmseyerek bir dzlemden tekine, bir kouldan brne geii salar; ancak bunlar harmanlamaz. 10. Simgeler mantkldr, hangi nitelikte ve dzlemde olursa olsun her zaman tutarl ve dzenlidir.22

21 22

Turan Ko, Din Dili, Rey Yaynclk, Kayseri: t.b.y, s.90- 97. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, Kabalc Yaynevi, stanbul 2003, s.416- 431.

1.3. Semboln Tarihi Sembol szc, birlikte tartmak, birlikte birletirmek, bir arada toparlayp balamak" anlamlarna gelen eski Msr dilinden Greke'ye gemi symbolon szcnden alntlanmtr. Bu ismin fiili symballein olup, Latince'de symbolum biimine dnmtr. Szck Latince'den Franszca'ya oradan da Trke'ye gemitir. Soyut bir gereklii alglanabilir klan iaret olarak anlamlandrlan sembol teriminin ise 1380de ortaya kt sanlmaktadr. nsanlk tarihi asndan sembol ve simge gibi kavramlarn 19. yy de kendini hissettirmeye balad sylenebilir. zellikle bu dnemde hayat bulan yeni bilim dallar ilkel simgecilii yok sayma eilimiyle hareket etmilerdir; sembol kavram, sembolizm- simgecilik gibi konularda farkl tariflerle uygarlk tarihindeki yerlerini aldlar. Simgeciliin Avrupay istilas konusunda Mircea Eliade unlar

sylemektedir: Simgeciliin Avrupay istila etmesini Asyann tarih ufkunda ykselmeye balamasyla akt sylenebilir. 19. yzyln hissetmi olmasnn bile mmkn olmad bir ey anlalmaya balanmtr. Bu da simgenin, efsanenin, imgenin manevi hayatn zne ait olduklar: bunlar gizlemenin sakatlamann, geriletmenin mmkn oluu: ancak asla yok edilemeyecekleridir.23 Semboln ortaya knda iki tarihi sreten sz edilebilir: Birincisi; sembol, tarihi bir olaydan sonra nem kazanm; kesin bir tarihi ehemmiyet iinde ekillenmitir. Dolaysyla semboln ifade ettii anlam bu tarihi olaydan sonra ortaya kmtr. Olay olmadan nce var olan bu ey belki de bir anlam arz etmiyordu Mesela, Hz. sa armha gerilmeden nce armh yani ha yine vard; fakat Hristiyanlar iin bir nem arz etmiyordu. Ne zaman ki Hz. sa armha gerildi, ondan sonra ha, bu tarihi olaydan sonra Hristiyanlar iin bir sembol oldu. Veya sembol olan ey, tarihi olay olmadan nce yokken, tarihi olayla birlikte aniden ortaya kabilir. Mesela, Evharistiya ayini, arap ve ekmein Hz. sann kan ve bedenine

23

Mircea Eliade, mgeler Simgeler, Gece Yaynlar, 1992 Ankara, s. xvi, xviii

dnmesi olay, nceleri yokken; Hz. sann Havarileriyle yedii son Akam yemeinde bu tarihi olayla birlikte ortaya km ve Hristiyanlk iin bir sembol olmutur. Semboln sahip olduu ikinci tarihi mana ise udur: Sembol, bir kltrel merkezden km olabilir ve bu sebeple bir semboln btn dier kltrlerde kendiliinden yeniden kefedilmi olduunu dnmemek gerekir. Birok semboln kesin bir tarihi olaya bal olarak ortaya ktn dnebiliriz. Mesela; cinsel faaliyet asndan ziraatn kefinden nce bahe ilerinde kullanlan bel aleti, Phallusa yani erkek cinsel uzvuna benzetilmiti. Yine 7 saysnn sembolik deeri de byledir. Yani kozmik aacn yedi kolunun tasviri, yedi kat gkyz veya yedi gezegenin kefedilmesinden nce insan dncesi tarafndan 7 saysna herhangi bir sembolik deer atfedilmemiti. Ne zaman ki, bunlar kefedildi, 7 says sembolik bir anlam kazand. Krallk ve anaerkil sembolleri gibi birok sembol, kendilerine sosyo-politik ve blgesel durumlarn ilavesi ile tam bir tarihi nem kazanmtr. Semboller, ziraat, krallk, din v.b. eylerle ilgilidir ve bunlarla ilgili sembollerin dier kltrel elementler ve onlarn ifade ettikleri fikirler ile yaylm olmalar mmkndr. Sembollerin okluu ise dnyann btnlnden veya onun yapsndan kaynaklanr. Yani, gece, gndz, sular, gkyz, yldzlar, mevsimler, bitkiler, dnyevi dzen uyum, hayvan hayat, v.s. veya btn insanlarn hayatnda rol oynayan cinsel arzular, lm, macera v.b. durumlarn ok olmas elbette ki sembollerin ok olmasna bir sebeptir. Arkaik semboller; lm, cinsellik, mezarn tesindeki hayat umudu ile ilgilidir ve bunlar yksek kltrlere gmenler tarafndan benzer sembollerin getirilmesiyle, birtakm deiiklikler yaplmak suretiyle yeniden tekrar edilmi olabilir. 24 zetle insanlk tarihi asndan sembollerin ortaya knda iki tarihi sreten sz edilebilir: lki semboln anlam kazanmas tarihi bir olayn gereklemesiyle
24

Annemarie Schimmel, Dinde Semboln Fonksiyonu Nedir?, s. 68; Galip Atasaun, lahi Dinlerde Dini Semboller, s. 11- 13.

10

mmkndr. kincisi sembol bir kltrel merkezden km, yeni kltrel olaylara birletirilmitir. Ayn zamanda yeni insani ve zirai durumlarnda renilmesini salamtr.

1.4. Sembol eitleri Semboln tanm, kullanl ve zellikleri konusunda farkl bilim adamlar birbirinden farkl tanmlar, zellikler zerinde durmulardr. Ayn durum, geni bir kullanm alan olan sembollerin snflandrlmasnda da sz konusudur. Sembolle ilgili baz bilim adamalarnn snflandrmalarn u ekilde zetleyebiliriz: Bu snflandrmalarn ilki Amerikal bilim adam Bevann, Symbolizm and Belief adl kitabnda belirttii snflamadr. Bevan, sembolleri temsil ettikleri eyler asndan iki eide ayrmtr. A1. effaf Olmayan Semboller veya Arkasn Gremediimiz Semboller: Bunlar herhangi bir eyi, baka dil ve terimlerle daha ak bir biimde kavrayabileceimiz ekilde temsil eden sembollerdir. Bu tr semboller baka sembollerin yerine de geebilir. A2. effaf Olmayan Semboller veya Arkasn Gremediimiz Semboller: Tanr hakknda kullanlan her trl sembolik ifade ve tanm, bu gruba sokabiliriz. Baz sembollerle hakiki manalar arasndaki mnasebet o kadar skdr ki, onun yerine bir baka sembol konulamaz. Byle bir sembol eidine rnek olarak Hristiyan inancndaki Allah-Baba mefhumunu verebiliriz.25 kinci olarak, Yale niversitesinin Profesrlerinden Walter Marshall Urban sembolleri grupta snflandrmtr: B1. Dtan Gelen (Arzi-Geici) veya htiyari (Keyfi) Semboller: Bu sembol eidine zellikle bilim sembolleri dhil edilmitir. B2. ten, Yaratltan Gelen veya Tanmlayc Semboller: Bu sembol eidine de din ve sanat sembolleri girer.

25

Annemarie Schimmel, Dinde Semboln Fonksiyonu Nedir?, s.73.

11

B3. Anlay (bir eyin i yzn kavrama) Sembolleri: Anlay sembolleri, iir ve dinde olduu gibi doutan gelen veya asli olan sembollerin alt cinsidir ve onlarn anlalmasna rehberlik eder. nc snflandrmaya gre ise semboller eittir: C1. Kalp Semboller: iirde kullanlan kalplar ve benzetmelerdir. C2. Geleneksel Semboller: Geleneksel semboller; sembolle sembolize edilen arasnda gelenee dayanan iliki dnda hibir benzeyi ve hatrlatma bulunmayan sembollerdir. yle ki, bir bayrak bir lkeyi sembolize eder; ha eklinde bir ey veya Hz. Sleymann mhr veya Hz. Davutun kalkan bir din ya da dini bir topluluu sembolize eder; bir tekerlekli sandalye resmi sakatlar veya onlara salanan bir takm kolaylklar temsil eder. Mesela, herhangi bir arabann plakas zerinde grm olduumuz tekerlekli sandalye resmi, bu arabann zel bir donanma sahip olduunu ve sakat bir insana ait olduunu bize gsterir. Yine bir merdiven basamaklarna gelmeden nce grlen bir tekerlekli sandalye resmi ve bir ok iareti, sakat olup, tekerlekli sandalye kullananlarn bu yolu takip etmeleri gerektiine iaret eder ki, bu onlar iin merdivenlerden inmenin kolaylna iarettir. Ses taklitlerine dayananlarn dndaki btn kelimeler Geleneksel Sembollerdir; Geleneksel Semboller, bir bayrak ya da ha gibi maddi bir nesne olduunda, bu, insanlarn zihninde sembolize edilen eyle birletirilir; bylece bir lke ya da bir azize kar duyulan ballk sembole ynelmeye balar. C3. Temel Semboller: Temel Semboller, evrenin ilk dnemlerinin eitli aama ve grntlerinin insandaki bir karl, bir yansmasdr. Evrenin sonsuzluu insan kuatr. Onda merak ve hayret duygusu uyandrr, ne var ki, bilgisini de aar. Bunun yannda evrenin sonsuzluunun baz ynleri insan mahiyetinin bir paras olarak grlr. Bu durum kinat ayakta tutan yaratc ilkenin insan klna girmi benzeri olarak kendisinde mevcuttur. Bu, onun tm kinata yaknln ifade eder. Ruh; yanstc gcyle, evrenin sonsuzluunu kendileriyle datt ve belli ekil ve kalplar iinde sonlu hale geldii ilkelere kar bir ayna gibi davranr.

12

Dier bir snflandrmaya gre semboller drt eittir: D1. Lisan Sembol: Lisan sembol, hemen btn milletlerde bulunan en basit, ayn zamanda en kutsal sz ve sesler halinde grlebilir. Mesela, Hindistanda mukaddes kelime Om gibi; tarikatlarda kullanlan Hu kelimesi de bu eski szlere dhildir. Dinlerde kullanlan her mefhum esas itibariyle bir semboldr; nk sembol, insan tarafndan yaratlan, bundan dolay da maddi dnyaya ait bir eydir ki, insan bu sembolle tamamen ruhani bir hakikati ifade etmeye almaktadr. Lisan sembolnn baka bir eidi akidelerdir. Eski Hristiyan kilisesinde, dinin hakikatlerini ifade etmeye alan akidelere Symbolon veya Sembol denilmi ve bu suretle onun alamaz snrlarna iaret edilmitir. D2. Faaliyet - Merasim Sembolleri: Lisan sembollerinin yan sra faaliyet yahut merasim sembolleri de vardr; nk ayinler, ilahi bir hakikati temsil etmek maksadyla tesis edilmitir. Dini merasimler, ounlukla mitolojide anlatlan mistik hakikatin bir tekrarlan, gemite vuku bulan hadislerin bugnk hayatta hazr bulundurulmasdr. D3. Tabiat Sembolleri: Tabiat sembolleri insann yaratt deil, grd

sembollerdir. Mesela gne, ay, yldz, ku, ylan, su, da, l v.s.Maddi kuun arkasnda bir gn insann ruhu grlm, ylana baklnca onda hem aldatc hem de meydana getirtici bir kuvvetin gizlenmi olduu anlalmtr. D4. Sanat Sembolleri: Sanatn her dalnda kullanlan sembollerdir ki, bunlar tamamen insan eseri sembollerdir.26 Sembol eitleriyle ilgili bir dier snflandrma Semboller Ansiklopedisinde u ekilde aklanmtr: Sembollere daha ok, eski uygarlklara ait eserlerde izimler, kabartmalar, freskler ve heykeller olarak; mitolojilerde, masallarda, inisiyatik ve kutsal metinlerde ise szck ve kavramlar olarak rastlanmakla birlikte, oklt ve ezoterik gre gre, doadaki canllarn hepsi bir sembolizm iermektedir.
26

Galip Atasaun, lahi Dinlerde Dini Semboller, s. 11- 13.

13

Bir semboln zlebilmesinde en nemli hususlardan biri semboln hibir niteliinin gzden uzak tutulmamasdr. Semboller nitelikleri bakmndan yedi kategoride snflanr: E1- Biimsel semboller: Daire, kre, insann biimi vs. semboln anlamn anlamada, biiminin zellikleri, doadaki dier biimler arasndaki yeri ve dier biimlerle ilikileri dikkat edilmesi gereken noktalardr. rnein boyutlu cisimler arasnda, yzeyindeki tm noktalarn merkeze eit uzaklkta olduu tek cisim kredir. E2.Renklerle lgili Semboller: Kimi zaman semboln rengi de bir anlam tar. Renklerin fiziksel ve psiik etkileri farkldr. Doada bulunduklar yerler de ayr ayrdr. Stn beyaz, gn mavi, kann krmz, bitkilerin genelde yeil oluu vs. E3. Saysal Semboller: Kimi sembollerde yalnzca saysal sembolizm grlr. nisiyelere gre evren saylar zerine kurulmu bir sistemdir. E4.Doada Canl Sembolleri: Nergis, aslan vs. Bu tr sembollerin zmnde sz konusu canlnn fiziksel zelliklerinin yan sra davran zelliklerinin bilinmesi nem tar. Kpein sadk oluu, kurdun hiyerariye saygl oluu, pelikann efkatli oluu, guguk kuunun baka kularn yuvalarn yuva edinmesi vs. E5. Doadaki Cansz Nesnelerin Sembolleri E6. Kii ve Kiiliklerle lgili Semboller: Sembolizme konu olan kimsenin sergiledii karakter. E7.Olaylarla lgili Semboller: Olaylarn konusu ve olaylarn ierdii mesaj. Neo-spiritalist gre, sufilere ve kimi tradisyonlara gre insann karsna kan hibir olay tesadf deildir, karlat olaylarn bazlarnda bir mesaj vardr.27 Eric From, Ryalar, Masallar, Mitoslar adl eserinde semboln tanmn baka bir eyin yerinde duran, onun yerini alan, onu temsil eden olarak verdikten sonra sembollerin tre ayrldn sylemitir. Bunlar srasyla; geleneksel, rastlantsal ve evrensel sembollerdir.
27

Alparslan Salt, Semboller Ansiklopedisi, stanbul: Ruh ve Madde Yaynlar, 2006, s. 288- 289.

14

F1. Geleneksel Semboller: Semboller arasnda kullandmz en yaygn ve tannm olan tr, geleneksel sembollerdir Geleneksel sembollere verilebilecek en yaygn rnek, kelimelerdir. Bunlar gnlk konumalarmzda kullanrz. Masa kelimesini duyduumuzda veya okuduumuzda M-A-S-A harfleri, baka bir eyin yerinde duran, onun yerini alan ve onu temsil eden birer semboldrler. Sembolize edilen ey de, her gn grdmz, kullandmz ve ellediimiz masadr. Geleneksel sembolleri, yalnzca kelimelerle snrl tutamayz. Bazen resimler de geleneksel sembollere bir rnek olabilirler. rnein bayraklarn, renkleri ve sembolize ettikleri lkeyle yakndan ya da uzaktan hi bir ilgileri yoktur. Fakat buna ramen, onlar da birer semboldr ve bayraklar, lkelerin en gzel tantm arac olarak kabul edilmilerdir. Grnts ve maddi varl, bayrak ile lke arasnda bir iliki kurmamza yardmc olur. F2. Rastlantsal Semboller: Rastlantsal sembollerde, sembol ile temsil edilen ey arasnda isel bir balantya rastlamak mmkn deildir. Geleneksel sembollerden farkl olarak rastlantsal sembollerin anlam sadece tarafmzdan anlalr. rnein, bir kiinin herhangi bir ehirde, zc bir olayla karlatn dnelim. Bu kii daha sonralar, o ehrin adn duyduunda, buruk bir duyguya kaplacaktr. Eer o ehirde gzel bir ans olsayd, kiinin ii de neeyle dolacakt. Doal olarak, ehirlerin kendi balarna zc ya da sevindirici olduklar sylenemez. Ama kiisel bir ilikilendirme sonucu, sz geen ehir bir sembol biimini almtr. Ayn duygusal tepki, belki de belirli bir ev, bir sokak, bir kyafet veya belirli bir olay iin ya da zel bir duyguyu gerektiren herhangi baka bir durumla karlanca da gsterilebilirdi. Ryamzda, herhangi bir ehirde olduumuzu grebilir ve rya srasnda belirli bir duygusal tepki gstermediimizi de kabul edebiliriz. Diyelim ki, o ehrin bir sokan veya yalnzca ismini grdk. Hemen, ryamzda niin bu ehri grdmz merak ederiz. Biraz dndkten sonra da, yataa yatmadan nceki ruh halimizin, bu ehrin sembolize ettii ruh halimizle benzetiini fark ederiz. Ryada grdmz resim, iinde bulunduumuz ruhsal durumu, grdmz ehir ise, bir zamanlar ayn duygular yaam olduumuz yeri sembolize etmektedir. Burada, sembol ve sembolize edilen ey arasndaki iliki btnyle rastlantsaldr.

15

Rastlantsal sembollere mitoslarda, masallarda ya da sanat eserlerinde rastlamak hemen hemen imknszdr. F3.Evrensel Semboller: Sembol ve sembolize ettii ey arasnda belirli bir iliki vardr, evrensel semboller insanlarn kiisel tecrbelerine dayanmaktadr. Atei, bir sembol olarak kullandmz dnelim. Ocaktaki atein canll hepimizi bylemektedir. Ate, durmadan deiir, byr klr, fakat yine de belirli bir sreklilie sahiptir. Ate iin unu sylemek mmkndr. O hi bir zaman ayn kalmad halde, hep ayn olandr. G, enerji, byklk ve hareketlilik atein en nemli zellikleridir. Sanki sonsuz bir g kaynan kullanarak dans eder gibidir. Eer atei bir sembol olarak kullanacaksak, onun zelliklerine uyan duygularmz dikkate almamz gerekecektir. Yani; g, abukluk eviklik hareketlilik, byklk, nee ve canllk, ate sembol aracl ile anlatabileceimiz duygularmzdr. Buna benzer bir biimde deniz veya nehir suyunu da bir sembol olarak kullanabiliriz. Fakat byle bir sembol, ate sembolnden farkl olacaktr. Aslnda su sembolnde de, deiim ve sreklilik bir arada grlmektedir. rnein deniz suyunu bir sembol olarak kullandnzda, ardndaki canll, sreklilii ve enerjiyi hissedebilirsiniz. Fakat burada ok nemli bir fark vardr. Ate; heyecan verici, macerac ve deiimci olmasna ramen, su; durgun, yava ve sreklidir. Atein doasnda belirsizlik, suyun doasnda ise dzen vardr. Suyu kullanarak da canll sembolize edebilirsiniz, fakat su daha ardr ve bir gven kaynadr. Su, insan rahatlatr. Bu yzden heyecan dolu duygularmz iin bir semboldr. Geleneksel semboller kiiye ya da belirli toplumlara zgdrler. Rastlantsal semboller, ok dar bir evreye seslenmektedirler ve onu yalnzca semboln anlamn bilenler anlayabilirler. Evrensel semboller ise, bedenimizin, duygularmzn ve ruhumuzun zellikleriyle ilgilidirler. Bu tr semboller tm insanlar iin geerlidir. Belirli bir kiiyle ya da kiiler topluluu ile snrlanamazlar. Gerekten de evrensel sembol, insanln gelitirdii tek ortak dildir.28 Grld gibi semboln tanm konusunda karlatmz, bilim adamlarnn farkl yaklamlaryla sembollerin snflandrlas konusunda da kar karya

28

Eric From, Ryalar, Masallar, Mitoslar, s. 30- 37

16

kalmaktayz. Geni bir kullanm alanna sahip olan sembollerin snflandrlmasnn ortak ynlerini ksaca u ekilde toparlayabiliriz: Niteliklerine gre semboller: Biimsel semboller, saysal semboller, renklerle ilgili semboller, doadaki canl sembolleri, cansz nesnelerden oluan semboller, kii ve kiiliklerle ilgili semboller ve olaylarla ilgili semboller olarak snflandrabiliriz. Alanlarna gre semboller: Sanatsal semboller, dini semboller, siyasi semboller, bilimsel semboller, asker semboller, lisan sembolleri, merasim sembolleri

1.5. Bilim Dallarnn Simgeyle likisi Dilimizde simge, ablem, iaret gibi kavramlarla eanlaml kullanlan sembol szc farkl bilim dallarnda eitli tanmlanm ve birbirinden farkl ilevlerde kullanlmaktadr. Sembol ile eanlamda kullanlan ve Doan Aksana gre iaret anlamndaki sim szcnden tretilen ve symbole szcnn rneksendii simge kavram felsefe, kimya gibi bilim dallarnda tutunduktan sonra simgelemek, simgesel, simgeci gibi trevleriyle yaygnlamaya balamtr.29 Bilimlerde kullanlan semboller genellikle ly ifade etmeye yararlar. Tek anlam tayan bilimsel semboller farkl anlamlar da artran alamet kavramndan bu noktada ayrlrlar. Bilimsel semboller tr ve say olarak deimezler. Bilim dallarnda sembolle eanlaml simge kavram ile ilgili zelliklerine deinecek olursak:

29

Doan Aksan, Tartlan Szckler, Ankara 1976, s.48.

17

1.5.1. Metafizikte Simge Metafizikte simge grnmeyeni dile getiren olarak, tanmlanr. Bu anlam inansaldr. Simge, ilkel inanlarn kaynadr. Totem bir simgedir, put bir simgedir, hatta Romallarn augurium retilerinde olduu gibi tavuklarn yem yiyilerinden kularn kanat rplarna kadar her ey bir simgedir. Yce ve stn olan gremeyen ve bilemeyen ilkel zorunlu olarak onun simgesini yapm ve o simgeyi yce ve stn olan sayarak ona tapmtr. Fransz toplumbilimcisi Durkheim simgeyi toplumsal ve ortak duygunun zdeksel bir anlatmolarak niteler ve toplumsal yaam bir simgecilik (Fr. Symbolisme) sayar. nsann kendi rnne tapmas simgeyle balar. Kartaln simgesini tamakla kartaln cesaretini tadklarna inanan insanlar savaa daha bir gvenle balamlardr. Zamanla, hemen her ey, insanlar iin, gizli ve stn gcn bir simgesi olmutur. Bayrak; sancak, ulusal mar vb. gibi simgeler de temelde dinsel ve byseldirler. Metafizik, bu inansal anlam felsefeye ve zellikle fizie de getirmi, rnein Mller gibi fizyolojicilerle Helmholtz gibi fizikiler duyumlarn asla nesnel gereklii yanstmadn ve ancak znel simgeler olduklarn ileri srmlerdir. . Mach, Avenarius vb. gibi znel dnceciler de bu kandadrlar. Buradan tr metafizikte insan, simgeletiren hayvan (La. Animal symbolicum) olarak tanmlanmtr. Dinler ve dinsel gizemcilik, tmyle simgeciliktir. Bata tanr kavram olmak zere dinlerin tm kavramlar simgeseldir. Sayclk, harfilik, noktaclk vb. gibi gizemsel retiler saylar, harfleri, noktalar vb. birer simge olarak kullanrlar ve bu simgelere birtakm dinsel-gizemsel anlamlar yaktrrlar. erikilik, Batnilik vb. gibi mistik retiler szcklerin ak anlamlarn birer simge sayarlar ve gerek anlamlarn bu simgelerin ardnda gizli bulunduunu ileri srerler.

1.5.2. Mantkta Simge Soyut bir kavram gsteren iareti anlatr ve zellikle de logaritma trnden iaretleri adlandrr. Ernst von Aster, Bilgi Kuram ve Mantk adl yaptnda Mantk alannda kullanlan sembolleri ikiye ayrr ve zelliklerini u ekilde zetler:

18

Yapma ve doal olmak zere iki trl simge vardr. Yapma simgeler, her eyden nce, bir nesnenin temsilcisi olarak kullandmz szckler ve dil imgeleridir. Bir yapma simgenin gsterdii nesneyle hibir benzerlii yoktur, nesneyi yanstmaz, belirlemez, onu sadece temsil eder. Bu gibi yapma simgeleri biz nesnelere isteimizce kark yaparz ya da hi olmazsa isteimizce karlk yapabiliriz. Doal simgelerse hatrlama imgeleridir. Hatrlama, gemiin bir simgesidir. rademizin rn deildir, bilinle ayrlmayacak bir niteliktedir, hatrlanan nesneyi hem temsil eder, hem de betimler ve yanstr.

1.5.3. Dilbilimde Simge Gsterdii eyle arasnda doal bir ba da bulunabilen ve genellikle saymaca bir deer tayan eyi dile getirir. rnein gvercin, barn simgesidir. Yazm kurallarn belirtmek iin kullanlan szck ya da ba harfleri de adlandrr rnein tmcenin simgesi Tdir. Modern dilbilim svireli bilim adam Ferdinand de Saussure ile balar; Saussure e gre dil bir dizgedir. Saussure, gstergeyi kendi dnda bir eyi gsteren ey ey olarak tanmlar; gsterge kavramn doal gsterge ve yapay gsterge olmak zere ikiye ayrr. Yapay gstergeler ise yanstc gsterge (icone ) ve uzlamsal, saymaca gsterge (simge ) olarak ikiye ayrlr. Dil gstergeleri birer simge olarak karmza kar. Amerikal bilim adam Charles Sanders Peirce e gre simge insanlar arasnda bir uzlamaya dayanan gstergeler olarak tanmlanabilir. Pierce gstergeyi grntsel gsterge (ng. icon), belirti (ng. index) ve simge (ng. symbol) olarak e ayrr.30 Grld gibi dilbilim asndan dilde kullanlan szckler birer simgedir.

30

Mehmet Rifat, Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar, stanbul: Dzlem Yaynlar, 1990, ss. 117- 212.

19

1.5.4. Toplumbilim ve Simge Toplumbilimde simge, damga ve arma deyimleriyle dile getirilir. Trk Dil Kurumunca yaymlanan Toplumbilim Terimleri Szlnde simge yle tanmlanmtr: Bir etkinsel ortamda belli bir duygu, eylem ya da tutumu gsteren bir birey, deyim, izge, nesne ya da aln. Toplumsal yaamda selamlama biimlerinden tapm biimlerine, giysilerden masallara kadar pek ok ey birer simgedir. Toplumbilimci Durkeim, toplumsal yaam tmyle bir simgecilik sayar. Alman toplumbilimcisi Oswald Spengler, Batnn Gerilemesi adl yaptnda, her kltrel toplum iin tmyle ayr sayd; bilim ve felsefeyi, sanatlar ve inanlar, dnme ve eylemde bulunma yollarn belirleyen eye ba simge adn verir ve yle der: Ba simge, belli bir kltrn temel karakteristiklerini belirler. Her byk kltr, tm blmlerinde kendi ba simgesini iler.

1.5.5. Halkbilim Asndan Simge Halkbilim (Folklor) asndan simge deyimi, Trk Dil Kurumunca yaymlanan Halkbilim Terimleri Szlnde Bireylerin dn, duyu, istek, buyruk ve eylemleriyle evrelerinde grdklerini anlatmak iin kullandklar kimi izgi, biim, resim, ses, doal ve yapay nesne, insan, hayvan, bitki ya da bunlara ilikin rn ve organlardan oluan geleneksel dzen. eklinde tanmlanmtr. Halkbilim asndan deerlendirildiinde yamur yakars srasnda avu ilerini yere evirerek kollar aa yukar oynatma, sayg gsterme amacyla arka arkaya ekilerek dar kma, utku sevinciyle havaya srama gibi davranlarla daha birok benzerlerinden oluan davranlar bireri simgesel davrantr.31

31

Orhan Hancerliolu, a.g.e, ss. 94- 95.

20

1.5.6. Psikolojide Simge Genel olarak bir simge, baka bir eyi temsil eden ya da baka bir eye iaret eden eydir. Bu anlamda szckler, amblemler, nianlar, baka bir eye atfta bulunduklar iin simge saylrlar. Psikoloji biliminin simgeye yaklamnda zellikle Psikanalitik kuramn bu kavrama ykledii anlamlar bizim iin dikkat ekicidir. Psikanalitik kuramn simge teorisinde bir dnce ya da etkinliin baka bir dnce ya da etkinlikle bilind yer deitirmesi olarak tanmlanabilir. Ruhbilim asndan simge kavram, Trk Dil Kurumunca yaymlanan Ruhbilim Terimleri Szlnde ise Bir imge ya da dn olarak d gerekleri yanstan anlksal bir grnt. eklinde tanmlanmtr. Simge kavramnn atfta bulunduu ey ile kendileri arasndaki ba ounlukla geleneksel, dnsel bir balant sonucudur. Btn bu durumlarda simge ile ima edilen ey arasndaki ba bilinlidir. Oysa psikanalitik simge teorisi bir imge, dnce ya da etkinliin baka biriyle bilind yer deitirmesi durumu ile ilgilidir. Jones En genel anlamyla simgeletirme ile gerek simgeletirmeyi ayrm ve Simgeletirme kelimesi en genel anlamyla alnrsa konu uygarln btn geliimini kapsar. Zira uygarlk, sonsuz bir evrimsel yer deitirmeler, bir dnce, ilgi, yetenek ya da eilimin bir bakasyla srekli yer deitirmesi srecinden baka nedir ki diye yazmtr. Dier taraftan gerek simgeletirme Basklayc eilimler, ile basklananlar arasndaki intrapsiik bir ATIMA nedeniyle doar; yalnzca basklanan simgeletirilir, yalnzca basklanm olann simgeletirilmesi gerekir. Bu, dar anlamyla simgeletirmenin iki nitelii unlardr: 1) Sre btnyle bilinddr 2) Simgeletirilmi dnceyi ykleyen duygulanm da simgeletirme sz konusu olduu zaman, YCELETRME teriminin belirttii niteliksel deiim olanandan yoksundur.

21

Simgeletirmenin yukardaki tanmna gre RYA imgeleri ve BELRTlerin oluumunda kullanlan yerine-geirmeler simge oluumu rnekleridir. Oysa yceletirmede kullanlanlar deildir. Gerek ya da psikanalitik simgeletirme, gerektende, anlamlar szlklere bakarak ya da geleneksel olarak deil ancak znenin bireysel deneyimi ile anlalabilecek zel oluumlar olmalar asndan rya grme ve belirti oluumuna benzerlik gsterirler. Bunun belirgin istisnas evrensel simgeler denen, ryalarda, mitolojide ve folklorda gzlenen durumlardr. Bunlar, insanolunun temel ve tarihi ilgilerinin birrneklii gereine gnderme yaplarak aklanrlar. Simgeletirme, ounlukla, ryalarda ve belirti-oluumunda rneklenen bilind DNMEY ynlendiren BRNCL SRELERden biri, olarak grlr. Ancak bu konuda Freudun dncesi farkldr. Bu fark muhtemelen, simge oluumundaki YERDETRME ve YOUNLATIRMA srelerinin iliyor olmas gereinden kaynaklanmaktadr. Freudun szcklerin gerek simgeler olduu gr ile de uyuamad olasdr. Son eserinde yle yazmtr: Ryalar, anlamlar rya gren iin ksmen belirsiz olan lenguistik simgeleri sonsuz sklkta kullanr. Ama bizim deneyimimiz bize onlarn anlamlarn ortaya karma olana verir. Bunlar, muhtemelen konumann geliimindeki erken dnemlerden kaynaklanmaktadrlar. Psikanalitik teori simgeletirilen nesne ya da eylemin her zaman temel igdsel veya biyolojik bir nitelii olduunu, yerine geme veya yer deitirmelerinin daima bedenden darya doru olduunu rnein baklar, uaklar ve silahlarn fallik simgeler olarak yorumlanabileceini ama penisin hibir zaman bir bak simgesi olamayacan savunmutur. Tam zt ynde, merkeze doru yer deitirmeler GERLEMElerdirler. Bunun bir istisnas Silbererin ilevsel simgeletirmesidir: Yorgun ve uykulu kiilerin soyutlamalar zerinde dnmeye alp, akllarna grsel imgelerin gelmesi ile karlamalar durumu.32

32

Charles Rycroft, Psikanaliz Szl, ev. M. Saman Kayatekin, stanbul: Ara Yaynclk, 1989, ss. 150- 152.

22

Ayrca Psikoloji alannda simge ve simgecilik konusunda mutlaka Jungun arketip kavramnda sz etmek gerekir. Arketip kelime anlam olarak ilk rnek anlamna gelirken, edebi eserlerde tekrarlanan imge, sembol, model veya evrensel deneyimi tanmlar. 1907- 1912 arasnda nl Psikanalizci Sigmund Freudun yakn alma arkada olan Jung, bir mddet sonra, zellikle Freudun cinsellie ykledii nemli rol konusundaki gr ayrlklar yznden Freud ile yollarn ayrr. Jung, Freudun kiisel bilind kavramna ortak bilind kavramn da ekleyip arketip kavramn gelitirir. Junga gre arketip, antik ada bile kullanlan, hatta Platonun da deindii bir kavramdr. Arketip kavramnn zel uygulama alan ise yaratc fantezinin ortaya kard rnlerdedir. Fakat Jung kendi arketip anlaynn felsefi idealizmde olduundan farkl olarak, daha ampirik ve daha az metafiziksel olduunu savunur. Junga gre her bireyde iki tr bilind vardr: Kiisel bilind ve ortak bilind. Bilinaltna itilmi veya unutulmu deneyimler kiisel bilindn

olutururken, ortak bilind da atalarmzdan bize kaltm yoluyla aktarla gelmitir. Ortak bilindnda kiisel deneyimlerle ilgili olmayan ve ilk alardan beri insanl etkileyen, yani nceden var olan biimler bulunur. Jung ite bu biimlere arketip (ilk rnek) adn verir. Onun iddiasndan yola karak, ortak bilindnn kiisel deil, evrensel bir nitelik tad sylenebilir. Bylelikle arketiplerin de evrensel semboller olduu sonucuna varabiliriz. nk arketip olarak adlandrdmz ey, ortak bilindn oluturan unsurlar btn olarak, bir ok farkl mitolojinin karlatrlmasnda bulunabilecek benzer motif veya temalardr; zaman iinde dnyann farkl blgelerine dalm olan insanlarn mitlerinde tekrarlanan bu imgeler ve motifler ortak anlama sahip olma eilimini gsterirler, veya dier bir deyile kyaslanabilir psikolojik tepkileri ortaya karma ve benzer kltrel fonksiyonlara hizmet etme eilimindedirler. Ortak bilindnn bireylerdeki tezahr d, inan veya fantezidir. Kiisel bilindndan daha derinde, hatta bilincin kavrayamayaca kadar derinlerde yer alr. Ancak igdsel davranlar incelenerek varl gzlemlenebilir.33

33

Ahmet Cevizci, Felsefe Ansiklopedisi, C. I, stanbul: Etik Yaynlar, 2003, s. 603.

23

1.5.7. Sanatta Simge ve Simgecilik Sanat eserlerinde semboller olduka fazla bir kullanm alanyla karmza kmaktadr. yle ki sembollere daha ok eski uygarlklara ait eserlerde izimler, kabartmalar, freskler ve heykeller olarak rastlamaktayz. Bir armdan doan; ilkel, dini ve byl bir nitelik ortaya koyan sembol, gemie zgdr ve gnmzde sanatta ounlukla yalnz ssleme temas olarak karmza kar. Bu tip ssleme sembol gruplar eski Msr ve Mezopotamyada grlr; Yunan-Roma dnyas da sklkla kullanlrlard. Daireden meydana gelen sembollerdin kurs, yldz, gk, gne, evren gibi semboller sanat eserinde en ok kullanlan klasik semboller olmutur.34 Sanatta eski uygarlklara ait birer iaret olarak karmza kan sembol kavram 19.yzyl sonlarna doru sembolizm adyla sanat akm olarak karmza kmaktadr. 1880lerde ilkin Fransz edebiyatnda P. Verlain, A. Rimbaud, S. Mallarme, J. Moreas gibi ozanlarn nclkleriyle ortaya km, sonra btn dnyaya ve btn sanat dallarna yaylm sanat akm simgecilik (Sembolizm) adn tar. Sanatsal simgecilik, sezgici bir gizemciliktir. Simgeciler, lklerinin yanssn simgelerle dile getirdiklerini ileri srerler. Buysa, nesnel gereklikten kopuk bir sanat anlayn dile getirir. Kald ki simgeciler, nesnel dnyay da yadsrlar ve onu lksel olann bir yansmas sayarlar Sanatn toplumsal yapyla ilikisiz bir deer olduu ve sanatnn bireyci-baszca bir zgrle sahip bulunduu kansndadrlar. Simgecilere gre sanat, dnyay artistik simgelerle kurmaktadr. Ne var ki bu artistik simgeler hi bir nesnel gereklie dayanmazlar ve gerek dnyay yanstmazlar. Onlara gre sanatn hibir toplumsal grevi de yoktur ve olamaz. nk sanatsal yap, gizemsel sezgilerden oluur. Gizemsel sezgilerse, toplumsal ve nesnel deil, bireysel ve zneldirler. znel dnceci bilimd savlardan kurulan sanatsal simgecilik, bilimsel adan yoz bir sanat olarak nitelenir.35

34 35

Meydan Larousse, 11. Cilt, Meydan Yaynevi, stanbul, 1999, ss. 166- 167. Orhan Hanerliolu, a.g.e., ss. 94- 95.

24

Edebiyat tarihinde karmza kan sembolizm akm dnda simge btnyle sanat olgusuyla i ie gemitir; sanatn kendisi bir simge yaratma abasna dnmtr. Sanat ve simge konusunda, Estetik adl serinde Afar Timuin unlar sylemitir: Sanat abas her eyden nce simge yaratma abasdr; sanat simgeyle balar, sanatn kkeninde simge vardr. Sanat yapc kendinden nice simge barndrr. Her yapt bir simge deil bir simgeler btndr. Buna gre kahramanlar da simgesel kiiliklerdir. Don Kiot da Faust da simgesel kiilerdir. Yalnz kiiler deil birtakm hayvanlar da insan dnyasnn eitli zelliklerini simgeletirmekte bol bol kullanlmtr. Tavan sevimli ve akgzdr, tilki kurnazdr, kuyruunu sran ylan lmszl anlatr vs. Bir sanat yaptnda zel bir anlatm gcne ulam her belirleyen, bir simgedir. Simge bir anlam taycdr: daha st bir anlam dsallatrmada br simgelere kavuur. Simge her zaman ritmiktir, zamann kumandan biilmitir, her zaman zel bir dildir. Simge ritmik yapl bir btndr. Gerekte hibir sanat ayna deildir; hibir sanat eyleri dorudan doruya ortaya koymaz; biz ritmik simgesel yapdan giderek gerekliin zne ularz. Gerek sanat salkl bir simge oluturma gc gerektirir: Maupassantn dedii gibi: Bir sanat yapt ayn zamanda hem bir simge hem de bir gerekliin eksiz anlatm olduu zaman etkindir.36 Grld zere sanatta simge hem en eski uygarlklarn sanatndan gnmze yansm bir iaret hem de gnmz sanatnn gerek anlatm gcn ve var olma servenini yanstr.

1.6. Sembol ve Mit likisi Bireyin davranlarnda, toplum hayatnda, kltr kodlarnn her aamasnda imge ve simgenin hkimiyeti ile kar karya kalmaktayz. Mitler de imgeler ve
36

Afar Timuin, Estetik, s. 181- 196.

25

simgeler gibi insan hayatnn her alannda varln gstermektedir. Mircea Eliadenin dedii gibi efsane, imge ve simge manevi hayatn zne aittirler; bunlar gizlemek, sakatlamak ve geriletmek mmkndr; ancak bunlar asla yok edilemeyeceklerdir.37 Kutsal ifade eden ve ritelle mutlak bir iliki arz eden mitin sembolik boyutu ve din ile ilikisini Sembolik Formlar Felsefesi adl eserinde Ernst Cassirer u ekilde ifade etmitir: Mitik sembol, ilk nce ortaya ktnda asla sembol olarak; yani zihinsel ifade olarak bilinmez. Mitik sembol, kesin biimde nesnel olayn ve nesnel gerekliin potasna atlm ve nesnel gereklii tamamlayan mevcudiyet olarak ortaya kmaktadr. Bundan dolay ilk bata var olan ile dnsel olan arasnda var olu alan ile anlam alan arasnda hibir ayrlk yoktur. Her iki alan arasndaki gei sadece tasarlamaya ve inanmaya deil; ayrca insan eylemine de srekli akseder. Mitik eylemin balangcnda dansl oyun bulunur. Bilin, mitik semboller dnyasna muhta deildir; bilin bu dnyay dorudan doruya kendi dna karabilir. Bu durumda sembol dnyas git gide dini nitelikli soru koyma ortamyla kendini gsteren yeni bir anlam kazanr ki din mitosu yabanclatran bu admn atlmasn salar. Bu anlamda din mitik sembol dnyasna gerek var oluu ekleyerek bu dnyay eletirir.38 Aratrmalar mitoloji ve dini en etkili sembollere sahip olan iki saha olarak kabul etmektedir. Hatta Alman filozof Schellinge gre: Mit ne iirdir, ne de ifre gibi zlecek bir bilginin renkli kopyasdr. Mit, pagan bir dindir.39 Miti, bir pagan dini olarak alglasak da alglamasak da insanlk, tarihinin her anda kutsal anlat olan mite kar bir merak ierisinde olmutur. Bir eyin ilk halini anlatan miti ilk a filozoflar da irdelemi Yunan- Roma dnemi ile Bizans dnemi arasnda yaayan Neo-Platoncu filozof Proklos, Platoncu lahiyata Giri
37

38 39

Mircea Eliade, mgeler Simgeler ev: Mehmet Ali Klbay, Gece Yaynlar, 1992 Ankara, ss. xvi, xviii. Ernst Cassirer, Sembolik Formlar Felsefesi, ss.342- 344. Yves Bonneyfoy, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Cilt:1, Dost Kitabevi, Ankara 2000, s.274.

26

adl yaptnda Platona ait drt aklama yntemi ortaya koyar. Miti aklamada da kullanlan bu yntemler unlardr: 1. Eikonik yntem denen, imgeyle aklama yntemi. 2. Simgesel yntem denen, simgeyle aklama yntemi 3. Diyalektik denen, kavram ve tantlamayla aklama yntemi. 4. Enthusiastik ya da nerme (ya da apofantik) yntemi denen, esinle aklama yntemi. Bu yntemler ierisinde simgesel yntem bizi mite gnderir. Mitlerin, ilkelerin diline evrilmesini gerektirir.40 Mitoloji ve semboller konusunda Mehmet Atein fikirleri de son derece nemlidir. Ate; semboller, mitolojilerin resme dnm ekilleridir demektedir. Mitolojiler ile semboller arasnda sk bir ba olduunu syleyen Ate, ayn ekilde mitolojik sylemler eliinde gerekletirilen riteller arasnda da girift ilikiler olduunu sylemektedir.41 Mehmet Ate, mitolojilerdeki sembolik anlatmn karmak kurgusu

zmlenemediinde sembollerin oluturduu kompozisyonlar anlamann da mmkn olmayacan belirtmektedir. Mitolojilerin sembollerle ayn zellikleri gsterdiini ve dnyann her yannda ayn zellikleri gsterdiini ve hep benzer ekilde anlatldklarn belirtmektedir.42 Grld gibi sembolizm gibi mitolojik sylemler de bir dizi bilim dalnn ilgi alanna giren son derece nemli konulardr. Bu nemin en byk gstergesi bu iki kavramn da evrensel olmasdr. yle ki Mircea Eliadenin de belirttii gibi btn dnya mitolojilerinde yaygn olan temel simgeler; rnein merkez simgeciliin en yaygn eidi Kozmik Aa bir evrensel simgedir. 43

40

41

42 43

Yves Bonneyfoy, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Cilt:1, Ankara:Dost Kitabevi, 2000, ss.277- 278. Mehmet Ate, Mitolojiler ve Semboller Anatanra ve Dourganlk Sembolleri, 2. bask, stanbul:t.b.y. 2002, s.9. Mehmet Ate, a.g. e, s.11, 19. Mircea Eliade, mgeler Simgeler, ss. 22- 23.

27

Neticede; bir toplumun manevi deerlerini yanstan gerek ve kutsal kabul edilen, her anlaml eylemin rnek tiplerini yanstan mitlere benzer olarak simge de insann srekli olarak kutsalla dayanma iinde bulunmasn salar.44

44

Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2003, s. 424.

28

KNC BLM MTOS VE MTOLOJ Mit ( miyth ), sz ya da konuma, masal, hikye anlamlarna gelen Yunancamiythos szcnn karl olup, gemite yaam insan

topluluklarnn inandklar tanrlarn, kahramanlarn, doast varlklarn, olaylarn ve bunlar etrafnda gerekletirilen anlatlarn yine olaanst unsurlarla ekillendirilip ortaya karld olaand hikyelerdir.45 Mitlerin doularn, anlamlarn yorumlayan bir bilim ayrca bir ulusa, bir dine, zellikle Yunan ve Latin uygarlna ait mitlerin, efsanelerin btnn aklayan bir kavram olan mitoloji szc, Franszca mythologie szcnden dilimize gemitir.46 Osmanlcada usturiyat, ilm-i esatir gibi kavramlarla karlanrd. Yunan dilinde sz anlamna gelen mythos ve mythologia kavram szckle ifade edilmekteydi: mythos, epos ve logos.Bu szcklerin zelliklerini u ekilde zetleyebiliriz. Mythos: sylenen veya duyulan szdr; masal, yk, efsane anlamna gelmektedir. Epos: Belli bir dzen ve lye gre sylenen, okunan szdr. Epos, insana Tanr armaandr; iir, destan, ezgi anlamna gelmi, epik ve epope szckleri buradan tremitir. Mythos sylenen szn, anlatlan yknn ierii, epos ise onun ald ssl, ll ve dengeli biimdir. Epos ne kadar gzelse, mythos o kadar etkili olur. Logos szc ise daha ok bilim szcn dile getirmek iin kullanlr, gerein insan szyle dile getirilmesidir. Logos, insanda dnce, doada kanundur; her yerde ve her eyde vardr, ortaklaa ve tanrsaldr.

45 46

efik Can, Klasik Yunan Mitolojisi, stanbul: nklp Kitabevi, b.t.y. s. 1. Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu, 1969, s.1031.

29

Mythologia kavram ise efsaneler bilimi anlamna gelmekte, szl gelenekle dilden dile aktarlan efsanelerin ozanlarca srdrlmesine belirtmektedir.47

2.1. Mit Tanmlar Sosyal bilimlere ilikin bir kavram olan mitin, tm bilim adamlarnca kabul edilebilecek ve ayn zamanda uzman olmayanlar da aydnlatabilecek bir tanmn yapmak son derece gtr. Kaynaklarda mitin kesin bir tanm yaplamamakta; yaplan tanmlar genellikle kavramla ilgili aratrmaclarn grn ifade etmektedir. Gnmzde eitli anlamlar kapsayan bir alan ifade eden mitin, baz bilim adamlarnca yaplm tanmlarna almamzda yer vererek mitin tarifine alalm: Mit (myth), ilkel insan topluluklarnn evreni, dnyay ve tabiat olaylarn kiiletirerek yorumlamak; henz srrn zemedikleri hayatn ve evrenin eitli grntlerini bir anlam kolaylna balamak ihtiyacndan domu yklerdir.48 Mitler zerine nemli aratrmalarda bulunan Malinowskiye gre: Mit, insan uygarlnn temel bir gesidir, bo bir olaylar dizisi deildir, tersine srekli bavurulacak olan yaanan bir gerekliktir; soyut bir kuram ya da imgeler gsterisi deil; ama ilkel dinin ve pratik bilginin gerek bir dzenlemesidir.49 Vicoya gre ise mitoloji insanln ilk bilimidir: lk insanlarda soyut dnme yetenei henz gelimemitir; dnme glerinden ziyade hayal gleri, imgeleri gelimitir. inde yaadklar evreni anlamalar kendileri hakkndaki bilgileri kadardr. Vico iin mitler anlamsz, arpk bir takm anlatlar deil gerei anlatan hikyelerdir; insanln ilk bilim kuramlardr.50

47 48 49 50

Azra Erhat, Mitoloji Szl, 7. basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1997, ss.5- 6. Behet Necatigil, 100 Soruda Mitologya, 3.Bask, stanbul :Gerek Yaynlar., 1978, s.9. Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev: Sema Rifat, stanbul: Simavi Yaynlar. 1993, s. 24. Sema nal Akka, Mit ve Felsefe, Milli Folklor, S:77, ss. 83- 88.

30

Chasenin aktardna gre John Dewey, miti lkel insann bilimde ileri srd bilimsel denemeler olarak tanmlamtr.51 lkel topluluk iin bir gereklik, her zaman bir yaratln yks olan miti Mircea Eliade yle tanmlamaktadr. Mit kutsal bir yky anlatr; en eski zamanda, balangtaki masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka deyile mit, doast varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak bir btn yani Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras (szgelimi bir da, bir tr bitki, bir insan davran, bir kurum) olsun, bir gerekliin nasl yaama getiini anlatr. Demek ki mit her zaman bir yaratln yksdr: Bir eyin nasl yaratldn, nasl var olmaya baladn anlatr. Mit ancak gerekten olup bitmi, tam anlamyla ortaya km olan eyden sz eder52 Malinowski ise Mitin toplumsal gereksinimlere ve isteklere dayal, pratik gereksinimlere yardm eden, dinsel gereksinimleri ve ahlaksal zlemleri doyuran eski bir gerekliin yeniden anlatlmas olduunu sylemektedir.53 Amerikal tarihi, filozof ve karlatrmal mitoloji aratrmacs John Fiske, miti doal bir olgunun uygar olmayan bir zek tarafndan aklanmas olarak tanmlamtr. Miti, zel bilgi gerektiren bir sembol veya o dnemdeki ilkel bilimin kalntlar olarak alglamamak gerektiini belirten Fiske, mitlerin sadece birer aklama olduunu sylemitir. lkel insanlar bizim bilimsel kuram oluturduumuz yerde mit oluturuyorlard. Bu anlamda mitolojiyi yaratan faktrlerle felsefeyi yaratan faktrler ayn olmaktadr.54 Fuzuli Bayat, mitolojiyi gelecein kehaneti niteliinde olup gemiin srrnn sakl olduu sembolik bir dil olarak tanmlamaktadr.55 Bu haliyle mit, dncemizde var olan imgelerin szel ekilde icra edilen metinle birlemesi veya bu imgelerin sembollere dnmesidir. Kutsallndan ve gerekliinden kuku
51 52 53 54 55

Dursun Ali Tkel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, s. 12. Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat stanbul :Simavi Yaynlar, 1993, s. 13. B. Malinowski, lkel Toplum, ev. Hseyin Portakal, Ankara: teki Yaynevi, 1998, ss. 98- 103. John Fiske, Mitler ve Mitleri Yapanlar, ev.: ebnem Duran, zmir: lya Yaynevi 2006, s.34- 35. Fuzuli Bayat, Ontolojik ve Epistemolojik Balamda Trk Mitolojisi, ,stanbul: tken Neriyat, 2007, ss.16- 18.

31

duyulmayan mitler; ilkel medeniyetlerin ilk ilmi yaklamlarn, dini inanlarn, gzel sanatlarn eitli trlerini, felsefi bilgilerini ksacas etnik medeniyetin tm katmanlarn kendinde toplayabilmi bir sistemdir. Dursun Ali Tkel, The American Heritage Dictionary of the English Languageden ald mit tanm ise yledir: mit, okuryazar olmayan ilk toplumlarda anlatlan geleneksel hikye, belirli bir toplumu kasteden hikyeler (Trk mitolojisi gibi), btn kolektif hikyeler, kltrel ideallerini canlandrarak veya onlara derin anlamlar vererek insanlarn bilincine bavuran herhangi bir gerek veya kurgusal hikye, bir toplumun ideolojisinin yar gerek anlatm (Anglo Sakson stnl miti) ve herhangi bir kurmaca hikaye, aklama, kii veya ey gibi ok deiik anlam evrenine sahiptir.56 Tkel, ayn yerde mitlerin ne olduu zerine mutlak bir tanm yaplamayacan ifade etmi ve bunu birok bilim adamndan verdii tanmla gstermeye almtr. Grld gibi mit konusunda arkeoloji, sanat tarihi, sosyoloji, felsefe, antropoloji gibi farkl bilim dallarnda aratrmalar yaplm, birbirinden farkl mit tanmlar ortaya konmu ve her bilim dal mitlere kendi penceresinden yaklamtr. Sonuta farkl mitos tanmlar ve mitoloji anlaylar ortaya kmtr. Mit erevesinde yaplan tanmlar, bilim adamlarnn dhil olduklar ekoller sebebiyle farkllamtr. Farkl bak alar etrafnda oluan baz ekolleri u ekilde zetleyebiliriz: Mitosun, doal olaylarn alegorik bir anlatm olduunu savunan Alman Doa Ekolne mensup dnrlere gre ilkel insan doa olaylarna ok gl bir ilgi duymaktadr ve bu ilginin ortaya kmas kuramsal dnceye dalma ve iirsel dzeyde olmaktadr. Onlara gre mitos, u ya da bu doal olayn ekirdei ya da en son gerei olarak bir masaln iine zenle katlm, ou zaman tmyle rtnm ya da silinmi bir derecede bulunmaktadr. En nemli temsilcileri Max Mller ve T. Kuhn olan bu ekoln nemli iki akm Berlinde kurulan Mitlerin Karlatrlmas ve nceleme Dernei dieri ise Meteorolojik Yorumlama Ekoldr.57

56 57

Dursun Ali Tkel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, s. 5. B.Malinowski, lkel Toplum, s. 98.

32

Mitosu tarihte yaanm bir takm olaylarn, anlarn kutsal bir tarzda anlatm olarak kabul eden Tarihsel Ekol ise mitosun tarihsel gereklii olan olaylara hayal gc ve kutsal dncelerin eklenmesiyle olumu bir kurgudan ibaret olduunu sylemektedir. En nemli temsilcisi A. Lang olan tarihsel ekol mensuplarna gre her mitolojide saf ve basit bir tarih sralamasn grmeye almak yanltcdr; nk mitoslarn byk bir ksm insann tarihsel tecrbesini aan olaylar anlatmaktadr.58 Cengiz Batukun Eliade ve Malinowskiden aktardna gre: Psikanalistlere gre ise mitos, insan rknn gndz dlerinden ibarettir. Bilinalt tm mitoslarn ve simgesel anlatmlarn ortaya kt bir mekndr. Bu durumda, mitos insann duyumsad, hissettii, isteyip de yapamad eylerin bir anlatmdr. Sigmund Freud ve takipileri, mitoslar bilinaltndaki istek, korku ve gdlerin bir ifadesi olarak grmlerdir. Carl Jung, Carl Kerenyi, Erich Neumann ve Joseph Campbell, mitoslar evrensel ve insanln ortak bilinaltnn ifadesi olarak grmektedirler.59 Erich Fomm, Ryalar, Masalllar ve Mitoslar adl kitabnda mitoslarn gemite yanl algland zerinde durur; gnmzde ise mitoslarn daha ok dini ve felsefi zellikleri n planda tutularak, da vurulan anlatm biimlerinin, bu dinsel ve felsefi ekirdein sembolik ifadesi olarak kabul edildiini syler. Fromma gre mitos artk ilkel toplumlarn fantastik rn deil, gemiten gnmze kadar gelen deerli rnlerin yansttklar olarak grlmeye balanmtr.60 Cengiz Batuk, Eliadeye gre mitoslarn ciddi dinsel deneyimlerden ortaya kt ve dinin zn oluturduunu aktarmaktadr. Eliadeye gre mitos, olmu bitmi tarihsel ilevini tamamlam bir olgu deil, tam tersine tarihin hemen her dneminde varln srdrm yaayan bir olgudur.61 Antropolog Malinowski, mitosun toplumsal gereksinmelere ve istekelere dayal, pratik gereksinmelere yardm eden, dinsel gereksinimleri ve ahlaksal

58 59

60 61

B.Malinowski, lkel Toplum, s. 99- 100. Cengiz Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek: Ortadou Dinkerinde Eskatoloji Mitoslar, stanbul: z Yaynclk 2003, s.25. Erich Fromm, Ryalar Masallar Mitoslar, ss.251- 252. Cengiz Batuk, a.g.e, s. 26- 27.

33

zlemleri derinden doyurmaya ynelik eski bir gerekliin yeniden anlatlmas olduunu savunur.62 Donna Rosenberg, Dnya Mitolojisi adl eserinde Paul Radin ve Claude LeviStraussun mitoloji anlaylarn u ekilde aktarr: Antropolog Paul Radin, mitoslar ekonomik bak asyla deerlendirir. Ona gre insanlar yaamn zorluklar (yetersiz yiyecek, ekonomik belirsizlik vs.) karsnda bir korku duyar. Siyasal nderler de dinsel nderlerle i birlii yaparak bu korkular kendi karlar dorultusunda ynlendirerek onlara uygun mitoslar retirler. Antropolog Claude Levi-Strauss ise mitoslar deneyimlerin birer simgesi ya da aktarlan hikyeler olmaktan ok soyut kurgular olarak dnr. Mitoslarn bilinli bir dnme eyleminin rnleri olduunu savunur. Mitoslar zde dncelerin zde rnleridir; bundan dolay tm dnya mitoslar ortak bir yap gsterir. Yaam ve lm ya da doa ve kltr gibi birbirine zt kuvvetler arasndaki elimeleri ortaya koyarlar.63 Grld gibi mitoslar tek bir bilim dalnn yaklam ile anlalabilecek olgular deildir. Bu konuda Donna Rosenberg unlar sylemektedir: Mitolojinin byleyici taraf, ksmen onu ayn anda pek ok bak asndan grebilmekten kaynaklanr. Her disiplin deerli katklarda bulunarak btne kar duyduumuz hayranl arttrr.64

2.2. Mitlerin levleri nsanln ilk alarnda olumu olan mitler, gnmzde de deiik klklarda modern hayatmza dhil olmutur. Mitolojiler ierisinde kutsal hikyeler ve trenler barndrr; zamanla bu hikyelerin ierisinde bulunan birtakm kutsal geler

62 63

64

B.MAlinowski, lkel Toplum, ss. 100- 101. Donna Rosenberg, Dnya Mitolojisi Byk Destan ve Sylenceler Antolojisi, Ankara: mge Kitabevi, 1998,s. 22. Donna Rosenberg, a. g.e, 22.

34

unutulmu bylece masallar ve efsaneler ortaya kmtr.65 Mitolojik baz unsurlar sembolik olarak mzik, dans, resim gibi alanlarda da varln srdrmektedir. nsanln ortak kltrnn rn olan mitlerin ne ie yaradklar aratrmaclar iin nemli bir soru olmutur. Mitlerin ilevleri zerine almalar gerekletiren Hooke, mitlerin niyet boyutuna atfta bulunur. Hookea gre: Mitos, belli bir durumun yaratt insan dgcnn(imgeleminin) rn olup belli bir ey yapma niyetini gsterir. Byle anlalnca, mitos hakknda sorulmas gereken doru soru onun gerek olup olmad deil, onunla ne yaplmak niyetinde olunduu sorusudur.66 Hooke, eski Yakndounun brakt eitli mitolojik malzemenin incelenmesi ve lt olarak ilev kavramnn kullanlmasyla mitos trleri olan ritel mitoslar, orijin mitoslar, klt mitoslar, prestij mitoslar, eskatoloji mitoslar

snflandrlmasnn ortaya ktn belirtmektedir. Mircea Eliadeye gre mitin balca ilevi: Ritlerin ve anlaml insan davranlarnn (beslenme ya da evlilik olduu kadar alma, sanat veya bilgelik de) rnek oluturacak modellerini ortaya koymaktr67 Malinowski ye gre mitin ilkel kltrlerde vazgeilmez bir ilevi vardr; o,inancn ifadesidir, onu derinletirir ve ifreler; ahlak korur ve ona g verir, ayinin retkenliine kefil olur ve insan iin rnek olacak pratik kurallar ierir. Bylece mit insan uygarlnn temel bir paras olur; o, deersiz bir anlat deil, zor elde edilen aktif bir gtr, entelektel bir aklama ya da canlandrma deil, ilkel inancn ve ahlaki bilgeliin bildirgesidir.68 Joseph Campbell, Yaratc Mitoloji adl eserinde mitlerin ilevlerini snflandrmtr. Bu snflandrma yle zetlenebilir:

65 66 67 68

Bilge Seyidolu, Mitoloji zerine Aratrmalar, stanbul: Dergah Yaynlar, 2002, s. 9. Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, s. 9. Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, s.14. Bronislaw Malinowski, By, Bilim ve Din, ev. Saadet zkal, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000, s. 99.

35

1. lk ilev, bireyde huu, itaat ve sayg deneyimi uyandrp besleyecek olan nihai gizem, akn adlar ve biemleri var etmesidir. (Metafizik- Mistik Ynelim ) 2. kinci ilev, mitolojinin ortaya kozmolojik bir evren imgesi ortaya koymasdr. (Kozmolojik Ynelim) 3. nc ilev, kurulu dzenin geerliliini ve korunmasn salayan ahlaki dzen fikri. (Toplumsal Ynelim) 4. Drdnc ilev, bireyin merkezilemesi ve uyum kazanmas.(Psikolojik Ynelim)69 inasi Gndz ise mitoslarn ilevsel yapsnda be nemli zellik olduunu sylemektedir: 1. Mitoslar, kutsal, metafizik lemi anlamaya yneliktir. 2. Mitoslar, kiinin evresini tanmasna maddi lemi ve gnlk yaantda cereyan eden olaylar alglayp bunlarn kkenini, neden ve hslln bilmesine yneliktir. 3. Mitoslar, insann eitli beklentilerine, istek ve arzularna cevap verir. Bu ynyle mitoslar insanlarn gncel yaantlarndaki davran biimlerini, geleneksel deerlerini, ritellerini ve sosyal yaplanmalarn hakl gereklere oturtmaya alrken, dier tarafta kiinin lmszlk, ktln son bulmas, mutlak huzur, bar ve refahn salanmas gibi arzularnn ifade edilmesini salar. 4. Mitoslar mevcut toplumsal dzeni destekleyerek gelenein devamn salar. Mitoslar hibir iletiim aracnn bulunmad, yaznn, kdn ve kalemin kefedilmedii, eitim ve eitim kurumlarnn bulunmad gemi dnemlerde yaayan insanlar iin bir tr okul grevi grmtr.70

69

70

Joseph Campbell, Yaratc Mitoloji, ev: Kudret Emirolu, Ankara: mge Kitabevi, 1994, ss. 615- 617; 627- 629. inasi Gndz, Mitoloji le nan Arasnda: Ortadou Dinsel Gelenekleri zerine Yazlar, Samsun: Ett Yaynlar, 1998, ss. 27- 28.

36

2.3. Mitolojinin Geliimi ve ncelenme Tarihi Mitolojinin yapsn doru olarak anlayabilmek iin onun geliim ve inceleme tarihini ksa da olsa aklamak gerekir. 19. yzyla kadar Avrupallar, yalnz Antik mitolojiyi, yani eski Yunan ve Romallarn tanrlar ve baka olaanst kuvvetler hakkndaki rivayetlerini biliyorlard. Helenizm devrinde mitoloji, mitolojik saylmayan fikirleri ifade etmek iin edebiyat usullerinin sistemi gibi anlalmtr. Yunan filozoflar mitleri, isimleri belli olmayan yazarlarn meydana getirdii alegori gibi izah etmilerdir. Doal olarak ilk mitolojik teorileri de, millattan nceki dnemin filozoflar oluturmulardr. Yunan filozoflarndan Platon, mitolojiden estetik maksatlar iin yararlanm, hatta baz mitleri kendisi oluturmutur. Aristoteles, mitolojinin insann hakikat karsndaki aknlk ve hayret duygusundan doduunu kaydeder. Mitin alegori gibi anlald bu zamanda Evhemere atfen Evhemeristik aklama gze arpar. Evhemer, kendi eserlerinde tanrlar kendilerini tanr olarak adlandran veya adalar tarafndan tanr gibi kabul edilen eski hkmdarlar olarak aklamtr. Herodotos, tanrlar ilahlatrlm tarihi ahsiyet mitlerini ise tarihi olaylarn yansmas gibi izah etmitir. Bu balamda mitolojide mukayeseli metodun temelinin Herodotos atld sylenebilir. Mitolojinin, tarihsellik anlayn 18. yzylda talyan filozofu C. Vico yapmtr. C. Vicoya kadarki mitolojinin menei ve oluumu ile ilgili mevcut olan ilmi literatrdeki grleri u ekilde zetlemek mmkndr: 1. Doay aklayan mitler (Natrmitoloji): Bu gre gre, doa gleri birer tanrsal figrler olarak betimlenir. 2. Sema cisimlerini reten mitoloji (Astromitoloji). Bu grn savunucular mitlerde, edebiyat olaylarnn zellikle gkyz ile ilgili baz olaylarn izahn ve tasvirini yapar. Yani btn mitleri u veya bu astronomik ve atmosfer olaylarnn alegorisi gibi grr. 71

71

Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, ss. 35- 36.

37

Doay aklayan mitlerin yaylmasnda Alman Max Mlerin nemi byktr. Mler, Sanskriteyi Hint- Avrupa dil ailelerinin temel dili olarak kabul eder ve bunun zerine tesirleri gnmze kadar devam eden mukayeseli dilbilime dayal, mitlerin yaratln aklayan teorik bir alma yapar. Max Mler, insan dncesini gelime evrelerine ayrmtr; ona gre insan dncesi ve diller u drt aamadan gemitir: 1. Tematik Dnem: Kklerin ve dillerin gramer ekillerinin olutuu dnem. 2- Diyalektik dnem: Aryan, Trk ve Sami dil aileleri gibi balca dil ailelerin olutuu dnem 3- Mitolojik dnem: Mitlerin oluup ekillendii dnem 4- Popler dnem: Ulusal dillerin olutuu dnem. Max Mller, mitlerle ilgili aklamalarn byk bir ksmn gne ve gnein faaliyetlerine balar. Mitolojiyi bir dil hastal olarak gren Mller, Gne Mitleri Teorisinin kurucusu olur. Alman bilim adamlar olan Jacob ve Wilhelm Grimm Kardelerin fikrine gre, halk iirinin dili mitolojik kaynaa sahiptir. Onlar mitolojiyi halk iirinin yaps ve ekli olarak dnmlerdir. Grimm Kardeler ocuk ve Aile Masallar adndaki kitapta masalla epik efsane, ayrca masalla mit arasnda alaka olduunu gstermilerdir. Jacob Grimm 1836da yazd Alman Mitolojisi adl eserinde yalnz eski Alman mitlerini aratrmakla yetinmemi, ayrca orta asrlarn salnamelerine, Hristiyan azizlerinin hayatlarna ve eski Alman kaynaklarndan balayarak folklor, adet-anane, efsane, atasz vs, unsurlara mracaat etmitir. 0, yalnz mit ile ayini, masal ile hurafeleri mukayese etmekle kalmam, ayrca btn bu hadiseleri eletirel adan izah etmeye de almtr. Onlarn fikrine gre, muhtelif halklarn efsaneleri arasndaki benzerlik, bu halklarn eski akrabal ile ilgilidir. Grimm Kardelere gre masal ncelikle tanrlar hakkndaki mitler eklinde olumutur. Bylece, Grimm Kardeler masallar, dini ynn kaybetmi uydurma, birer bedii eser olarak

38

tanmlamlardr. Bu nedenledir ki, Grimm Kardeler halk edebiyatn aratrrken, her eyden nce, orada eski z, yani miti bulmaya almlardr.72 Mitoloji aratrmalarnda doay canl gren (animistik) gr ise, mitleri tabiatn dile etkisinin rn olarak deil, aksine insana mahsus alametlerin tabiata tesiri eklinde ne srmtr. Buna gre Mitoloji, btn halklara ayn derecede has olan primitif spiritualist (Spirtualizm materyali deil, ruhu hakiki gereklik olarak alan felsefi akm) dncenin merhalesi gibi grnr. Bu akmn temsilcileri mitolojinin esasnn ruhlar hakkndaki tasavvurlarda olduunu zannetmi, dnya halklarnn yaratl, treyi ve etnografik materyallerinde genel tarihi kanuna uygunluklar bulmaya almlardr. Taylora gre vahi insan ile medeni insann dncelerinde prensipe hibir fark yoktur. lkel medeniyet denildiinde, vahi insann maddi ve manevi hayatnn tamam akla gelir. Taylorun dncesine gre mitoloji insann vahi hayat srd bir zamanda meydana gelmitir. Bunun iin de mitoloji, insanlk tarihinin ilkel devri ile ilgilidir. Taylor iin mitler gndelik hayatn yansmalardr. Vahi insan, hayatn ilkelletirilmesine, canl olmasna inanr, ilkel insana gre tabiat ruhlar tarafndan idare edilen bir varlk gibi tasavvur edilir. te bu sebepten bizim hayal rn gibi kabul ettiimiz eyler atalarmz iin hayatn gerekleridir. Taylor dinin veya dini inanlarn geliim tarihinde ilk basamak olarak fetiizmi deil animizmi grr. Taylor bir bakma animizm nazariyesi ile birlikte din tarihi mitolojisinin yardmyla folklor tarihini ilgilendiren yntemi de hazrlamtr Taylorun teorik grlerinin etkisinde kalan Alman mitolou Wi Mangart, miti tabiat hadiselerinin yansmas, olaylarn izah olarak aklamtr. W.Mangarta gre: Mllerin mitolojik okul mensuplar, mitlerin yaratld muhitin birtakm artlarla ilgisini dikkate almadan Hint-Avrupa mitlerini, Hint mitleri temelinde yaplanm bir kalba sokmaya almlardr Ona gre mitoloji kendi metodunu oluturmal ve bu mitlerin tasnifini onun tiplerini belirginletirmeye yarayacak bir ara olmaldr. 73 Mitolojinin geliim tarihinde ilkel insanlarn by ile ilgili inanlar da byk rol oynamtr. Byyle daha ok ngiliz bilgini James George Frazer ilgilenmitir
72

73

zkul obanolu, Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihe Giri, Ankara: Aka Yaynlar, 1999, ss. 85- 89. Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, s.35.

39

Altn Dal adl kitabnda her eyden evvel, insan dncesinin ilkel eklini belirlemeye ynelmitir. Ayrca James Frazer mitin ayinsel ve sosyolojik ilevi teorisini ileyip hazrlayan bilim adam olarak kendisinden sonraki btn antropologlara ve ritelistlere byk etki yapmtr. Mitoloji aratrmalarn kendine gaye edinen ve eserlerinde Taylorun da etkisi hissedilen sko tarihi A. Lang da her eyden evvel masal ve mitin etnolojik aklamas yapmaya alr. Ona gre insanlk, kendi faaliyetine vahi insan tabiat biiminde balamtr. Miti izah etmek iin E. Taylorun animizmini esas alan A. Langa gre vahi insan iin mit, itikat ve inanlarn yansmasdr. Ona gre mit, kendi kendine deil, vahi insann yaad toplumda kanun, itikat ve ayinlerin mukayeseli renilmesi yolu ile izah edilir. Mitolojik teoride nemli yeri olan tarihi ekol, mitlerin anlalmasnda yeni bir yol amtr. Tarihi-medeni mektebin esas maksad her bir elementin ait olduu yaylma objektifliini ve onun kronolojisini, corafi blgesini yaratmaktr. Bu mektebin tannm bilim adamlarnn fikrince etnorafik ve folkloristik

aratrmalarda medeniyetlerin tarihi felsefesini aktarmak gerekir. Buna karn ngiliz antropoloji mektebine bal aratrmaclar ilkel insanlarn hayatnn tarihten ayr olarak renilmesi fikrinde birlemilerdir. Tarihi ekoln bir baka zellii, dnyann mitlerin rn olarak deil, tarihin rn olarak grnd, bu tarihi olaylarn zamanla mitlemesi sonucunda kahramanlk mitlerini ve dier mitolojik kategorilerin ortaya kt grdr. F. Grebnerin fikrince bireyler, cemiyeti yani ilkel toplumu onaylamakla, ayn zamanda tarihi de yaratrlar. F. Grebner, etnolojinin yardm ile ilkel insann dnyasna dhil olur. Orada eitli kltrel belgeler, belirli elementlerin yaylma alann oluturur; bu kltrel belgelerde eitli ritel, gelenek ve itikatlar anlatr.74 Grebnerin fikrince u veya bu gelenek bir kltrde animist karakter tad halde, dier bir kltrde totem veya sihir karakteri gsterir.

74

Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, s.35- 36.

40

Etnolojik aratrmalarna Orta a devrinden balayan ngiliz antropoloji mektebinin yetitirdii aslen Fransz olan Arnold Van-Gennep, folkloru biyolojinin tesiriyle aklamaya alr. Onun fikrince, tarihi metot, hadiseleri kronolojik sralama ile gzden geirir ve yazl belgelere dayand halde mukayeseli olarak, mekn ve zamann artlarna gre olaylar deerlendirir. Mukayeseli metot, szl materyallerden de istifade eder. Ona gre, halkbilimcisi canl hadiseleri, tarihi ise l hadiseleri tetkik etmelidir. Folklora adet ve ananeler hakknda olumu bir ilim gibi bakan Van-Gennepa gre, gelenekler hkmet veya devlet tarafndan mecbur edilmeksizin kendi kendine yukar tabakadan tutun da aa tabakaya kadar sahibinin rzas ile kabul edilmi, yazlmam olan hayatn ve zamann kanunlardr. Etnolojide bireyselliin roln belirginletirmeye ynelen Van-Gennep, Avusturalyann Mit ve Efsaneleri adl kitabnda, bazen bireyin hayal etmesi, olaanst kuvvetlerin etkisi ile olur fikrine varmtr. Onun gre insan hayatnn her bir merhalesinde ahsiyetin rol, durumu vs. gz nnde tutulmaldr, yani bireyin baka bir statye getiini tayin eden merasimler de vardr. Van-Gennep, birbirine bal olan ritel ve merasimleri bireyin kendi benliinde zaruri neme sahip olan dini/efsunlu bir zaman dilimi olarak dnr. Gnmz dnlerinden olan yeni Kant Cassirer, mitin nesnelerin alegorisi, sembol veya iareti gibi kabul edilmesi fikrini reddeder. O, mitin anlalmasnda yeni bir teori olan sembolik teoriyi ortaya atar. Cassirere gre mit, objektif bir dnce gibi kabul edilmelidir. Mit ile dilin benzerliinde srar eden Cassirer, mit, mit olma anlamn yitirdii halde yalnz belirli bir mana tamaya devam eder. Yani mit, dil ve medeniyetin kendine has bir sembolik tezahr eklidir. u halde mit sembol olarak umumiletirilir ve somutluunu kaybetmez, ancak evreyi modelletirerek takdim eder. Felsefe alannda zihnin kuatc sistematii talep edildiinde, inceleme mitosa kadar geriye gider. Bu bakmdan Giambatista Vico yeni dil felsefesinin kurucu olduu gibi yeni mitoloji felsefesinin de kurucusu olur. Vico, zihnini esas ve gerek birlik kavramn mitos, sanat ve dil lnde grr. 75

75

Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, s.35- 36.

41

Romantik akmla birlikte zellikle Schelling, Kantn teorik, etik ve estetik yarg iin srm oluu eletirel kaynak sorusunu mitos ve mitik bilin alanna tar. Bylece mitos bundan byle aynen bilgi, ahlak ve sanat gibi bamsz, kendi iinde btnlemi bir dnya olarak ortaya kar; bu dnyann kendi ikin yasal yaps iinde kavranmas gerekir. Merderin dil felsefesinde mecaz ilkesini amas gibi Schelling de ayn ilkeyi mitoloji felsefesinde aar. Schelling bylece mecaz yoluyla, grnteki
76

aklanmadan geriye, yani sembolik ifadenin temel problemine gider mitin, iir sanat ve felsefeye kadarki dnemde olutuunu ifade eder.

Schelling

Mehur Alman filozofu ve psikologu Wundt, mit ile semboln mnasebetini gsterirken, mitin balangc ve sonu olduunu belirtir. Yeni mit oluursa o mit, dini fikrin sembol veya hakikati olarak dnlr. Romantik eski mitleri kendi ahsi kavray gibi benimseyip romantik airlerin tefekkrn yerine koymulardr. Ancak belirtmek gerekir ki, btn bunlar mitin aklamasn, szn hakiki manasn izah etmez. ngiliz antropologu B. Malinowskiye gre mit, nemli bir sosyal kuvvettir. Mit, cemiyetin ortaya kmasn, onun kanunlarn esaslandrr; ahlaki deerlerini, ritel ve itikatlarn ifade eder ve kanunlatrr; gelenek ve greneklere nfuz kazandrr, insanlarn pratik faaliyetlerine rehberlik eder, insanlara davran kaidelerini retir. O halde insan uygarlnn temel esi olan mit, yaanan bir gerektir. Malinowskinin mit hakkndaki grleri mitin doasn ve fonksiyonunu aklama asndan nemlidir. B. Malinowskinin mit hakkndaki grlerini aynen buraya aktarmakta yarar vardr: Mit, bir simge deil, nesnesinin dorudan ifadesidir; bilimsel ilgiyi doyurmaya ynelik bir aklama deil, uzak gemiteki bir gerein anlat biiminde yeniden yaatlmasdr. Bu bilgi, derin dini ihtiyalarn, ahlaki amalarn, toplumsal balln karlanmas iin haklar, hatta pratik gerekler nedeniyle verilir. Mitin ilkel kltrlerde vazgeilmez bir ilevi vardr; inancn ifadesidir, onu derinletirir ve ifreler; ahlaki korur ve ona g verir; ayinin retkenliine kefil olur ve insan iin
76

Ernst Casisrer, Sembolik Formlar Felsefesi II- Mitik Dnme, Ankara: Hece Yaynlar, 2005, ss. 19- 20

42

rnek olacak pratik kurallar ierir. Bylece mit, insan uygarlnn temel bir paras olur; o, deersiz bir anlat deil, zor elde edilen aktif bir gtr; entelektel bir aklama ya da sanatsal bir canlandrma deil, ilkel inancn ve ahlaki bilgeliin bildirgesidir. Mit izah edici fonksiyon tadndan primitif bir ilim saylmtr. Mitolojide farkl kuramlardan biri de Psikoanalitikler tarafndan ortaya atlmtr. Psikoanalitkler, mit ve halk masallarn okunularn, 19. Yzyl gksel olgu simgeciliinin yerine cinsel simgecilii getirerek yapmlardr. Sigmund Freud, bilinalt zerinde younlatrd aratrmalarna destek kazandrmak amacyla mitlere, peri masallarna, tabulara, szck oyunlarna ve batl inanlara arl verdi. Bu kuram, Mitler kurumlam ryalardr, fikrini nplana karp rya ve mitleri ayn psikolojik mekanizmalarn kolektif psikoz gibi kabul etmekteydi77. 1913te Freud ile olan entelektel ilikisini koparan svireli Carl G. Jung, analitikal Psikolojiyi kurdu. Jungun ortaya koyduu kavramlar Freudun kavramlar gibi cinsel deil daha ok doast bir nitelik tamaktayd: bilinbilinalt, yaam-lm, Tanr-eytan gibi. Yalnz Jung bilinalt kavramn bireyden rka evirmitir. Jungun fikrince kolektif uursuzluk arkaik tipte yansmasn bulur78. nsanlk tarihi ve kltrnn nemli bir gesi olan mitolojinin bu ksa tarihi, bu alanda saysz bilim adamnn saysz kuram gelitirdiini aka gstermektedir. Bu balamda kimi tanm ve kuramlarn birbiriyle elitii de grlmektedir. Bu durum, sosyal bilimlere ait bir kavramn mutlak bir tanmnn yaplamayacan veya mutlak bir teoriyle aklanamayacann en nemli gstergesidir.

2.4. Mitlerin Ortaya k Teorileri Dnyann, insann veya yaamn doast bir kkeni ve kutsal bir yks olduunu anlatan mitlerin ortaya k ile ilgili birok teori vardr. Dursun Ali Tkel Bulfinchin bu konudaki almasndan hareketle bunlar u ekilde zetlemektedir:

77

78

R. M. Dorson, Gnmz Folklor Kuramlar, ev: Nermin Uluta, zmir: Ege niversitesi Basmevi, 1984, ss. 35- 37. R. M. Dorson, a.g.e., ss. 40- 41.

43

a. Scptual Teori Bu teoriye gre btn mitolojik anlatlar kutsal kitaplarn anlatlarndan ortaya kmtr. Her ne kadar gerek olaylar bozulmu ve kimlikleri gizlenmise de Deukalion (Prometenin olu) Nuhun dier bir addr. Herkl Samsona Arion, Yunus Peygambere karlk gelir. b. Tarihsel Teori Bu gre gre, mitolojide bahsedilen ahslar bir zamanlar gerek kiilerdi; legendler ve olaanst gelenekler onlara balamyordu. Sadece zamanla eitli sslemeler ve ilaveler yaplmtr. (Yunan mitolojisinde Kadmos diye biri vardr Kadmos, bir canavarn dilerini topraa ileri, birden silahl adamlar ortaya kt. Gerekte Kadmos, Phonecia gmesiydi. Yunanistana alfabeyi o getirmi ve halka retmiti.) c. Alegorik Teori Bu teoriye gre; eski alara btn mitler alegorik ve semboliktir Baz ahlaki, felsefi ve tarihi gerekleri alegori formunda ihtiva eder ve zamanla yaygnlk kazanr. (Yunanllarn mitolojik anlatmnda tanr Kronos diye vardr. O, btn ocuklarn yutmutur. Aslnda Kronos zaman demektir. Gerekten de zamann varlk iinde mevcut olan her eyi yok ettii sylenebilir.) d. Fiziksel Teori Bu teoriye gre; hava, ate ve su, orijinalinde dinsel tapnma objeleriydi ve tabii glerin kiiletirilmi batanrlaryd. ahslatrlm

elementlerden, farkl tabiat objelerinin zerine hkim olan olaanst varlk fikrine gei kolayd, Yunanllar btn tabiat grnmez varlklara insanlatrd. Onlara gre her obje, gne ve denizden en ufak pnar ve dereye kadar zel bir tanrnn koruyuculuu altndayd79. Mitlerin ortaya k ile ilgili teoriler elbette ki birer varsaymdan ibarettir ve mirlerin oluum srelerini bugnk gelinen noktada, ancak tme varm, tmden gelim metotlarna dayal olarak tahmin etmek mmkn olabilmektedir.

2.5. Mit Trleri Mitos trleriyle ilgili yer yer birbirine benzer, yer yer de birbirinden ayr tasnifler yaplmaktadr. Dinler tarihisi Cengiz Batuk mitos trlerini Ritel Mitoslar, Kken Mitoslar, Kozmogoni ve Antropogoni Mitoslar ve
79

Dursun Ali Tkel, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, ss. 13- 14.

44

Eskatoloji Mitoslar gibi drt balk altnda toplarken80; Dursun Ali Tkel Kozmogonik Mitler, nsan Hayatnn nemli Anlarna likin Mitler, Av ve Ziraat Mitleri, Olaanst ahslarla lgili Mitler, Orijin Mitleri gibi be ayr balk altnda incelemektedir.81 Fuzuli Bayat, mit trlerini, genel kategoriler ve zel kategoriler olmak zere iki ana balk altnda toplar. Genel kategoride olanlar, btn milletlerde grlebilecek mitler olarak nitelendirilen; zel kategorideki mitleri her ulusta bulunmayan mitolojik kategoriler olarak nitelendirmektedir. Buna gre, genel kategorideki mitler: Kozmogonik Mitler, lk nsann Yaratlmas Mitleri, Treyi Mitleri, Takvim Mitleridir. zel kategorideki mitler ise Teogoni mitleri, Kken mitleri, Eskatoloji mitleri, Totem mitleri ve Kahramanlk mitleridir.82 Samuel Henry Hooke da mit trlerini Ritel mitoslar, Orijin mitoslar, Klt mitoslar, Prestij mitoslar ve Eskatologya mitoslar olmak zere be grupta toplamaktadr.83

2.5.1. Kozmogoni Mitleri Dilimize, kimi bilim adamlarnca evren doum olarak evrilmi olan kozmogoni evrenin ortaya kn ve evrimi problemlerini inceler. Evrenin nasl olutuunu, dnyann nasl yaratldn,insann ve maddenin kkenini aratran kozmogoni; Yunanca Kozmos ve Goneia kelimelerinden olumutur. Kozmos kelime olarak evren dnya ve lem anlamlarn tarken, Goneia szc dou ortaya k anlamlarn ierir. Terim olarak ise evrendoumla ilgili mitik anlatlar ve retilerdir.84 Evrenin ortaya k problemi mitlerde efsanelerde ilenmi olup mitlerin ilk ksmn oluturur. Evrenin dnyann ve insann nasl yaratldn merak eden insanlar dnya ile ilgili grlerini kozmogoni mitleri sayesinde anlamaya ve anlatmaya almlardr. Kozmogoni mitleri varoluun ilk sebebini ve dnyann nasl meydana geldiini betimlemektedir.
80 81 82 83 84

Cengiz Batuk, Tarihin Sonunu Beklemek: Ortadou Dinlerinde Eskatoloji Mitoslar, ss. 36- 45. Dursun Ali Tkel, a.g.e., s. 15. Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, ss. 8- 11. Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, ss. 14- 19. smail Ta, slam ncesi Trk Dncesinde Kozmogoni Kozmoloji, Konya: Kmen Yaynlar 2002, s.10.

45

Trk Dncesinde Kozmogoni-Kozmoloji adl eserinde smail Ta, kozmogonik varoluun her trl yapma eylemine rnek oluturan ilk model olduunu ve kozmogonik mitlerde, evrenin ortaya knn tanrsal bir eylem neticesinde neden-sonu ilikisi ierisinde meydana geldiini sylemektedir85. Btn etnik- kltrel sistemlerde ve haklarn yaratt kozmogoni mitlerinde ilk balang yoklukla, belirsizlikle yani kaosla olmutur. Kozmogoni mitlerine gre kozmos yani evren kaostan tremedir. Kaostan tremi olan kozmos dalr, kaosa dnp, ona gmlr. Tekrar ondan ayrlp yenilenir, sonra yine ona dner. Kaos, her defasnda kozmosun balangc olmaya devam eder86. Kozmogonik eylemlerde ncelik sras kaostaki dinginlie, belirsizlie ilk hareketi veren tanrlara verilmitir. ou mitolojilerde ise ilk eylemi balatan ise tek bir tanrdr. Daha sonra ortaya kan tanrlar veya tanrsal varlklar, yaratma evreleri neticesinde ortaya kan toprak su gibi unsurlarn tanrsallatrlmasndan ibarettir. rnein; Smer mitolojisinde ana unsurun su (deniz) olduu, daha sonra Yer ve Gk ve dier tanrlar grmekteyiz. Kozmogoni mitlerinde sadece ilk tanrlarn gerek yaratc olarak kabul edildiklerini grmekteyiz. lk tanrlar kozmik unsurlarla karmakta; Gk, Yer, Hava, Su gibi kozmik tanrlar dier tanrlar meydana getirmekte, onlar da zamanla, evrenin en kk paralarn bile dolduracak eyler retmektedirler. Mitolojik metinlerde makrokozmos olan tabiat mikrokozmos olan insanla zdeletirilerek karmza kmaktadr. Bu anlamda kozmogoniler sadece evrenin ortaya kyla snrl kalmamakta; uzay ve zamanda olan btn eylerin yaratl koordinatlarn da gstermektedir87. eitli kozmogoni miti varyantlarnda evrenin kaostan, yumurtadan, sudan, Tanrnn vcudundan yaratld anlatlr. Fuzuli Bayat, mit anlatmalarnda

85 86 87

smail Ta, a.g.e, s.10- 13. Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, Ankara: Yurt Kitap Yayn, 2005, s.335. smail Ta, Trk Dncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, s. 13 -14.

46

maksadn yaratma ham maddesinden ziyade, bu oluuma kaynaklk eden mutlak gce vg olduunu belirtir88.

2.5.2. Antropogoni Mitleri lk insann, insan soylarnn nasl ortaya ktn anlatan mitlerdir. Mitolojik zamanla balantl bu mitlerde ilk insandan ilk lml olarak bahsedilir. lk insann lmyle insanln mitolojik a da kapanr ve bundan sonraki insanlar artk lml olur. Baz metinlerde makrokozmos(byk lem) ve mikrokozmos (kk lem) birliktelii fikrinden hareketle dnyann yaratlma nedeni ilk insan demek olan birinci antropamorf varln lmyle balantl olarak gsterilmektedir. Baz mitolojik geleneklerde ise insann yaratlmas, dnyann yaratlmasnn en son aamasdr89. nsann yaratln aklayan mitler yaratma eylemini ounlukla tanrlara ya da yce varlklara balamaktadrlar. Bununla beraber insanlar bir kahramann, bir hayvann ya da bir bitkinin yaratm olduunu anlatan efsaneler de vardr. Ayrca bir yaratc sz konusu olmakszn, insanlarn kendiliklerinden oluturduklarn ya da ortaya ktklarn konu edinen efsanelere de rastlanlmaktadr. Manistik inanca ve tasarmlarla balantl olan bu mitlere gre insanlar bir aatan bir saz parasndan, sudan, maaralardan, kayalardan gelmektedirler.90 Antropogoni mitleri ilk insann yaratlmasn ven mitlerdir Baz mit varyantlarnda kozmosun yaratlmasndan sonra gk, yer, dalar, ormanlar bitki, hayvan ve en sonunda da insan yaratlr. Antropogoni mitleri ilk insann yaratlmasn Tanr veya tanrsal zellie sahip varla balar. lk insann yaratlmas miti kozmogonik mitin tabiattan cemiyete geiini simgelemekte ve kozmogonik dilin sosyal dile aktarlmasn salamaktadr91.

88 89 90

91

Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, stanbul: tken Yaymlar,2007,s.15. Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, ss.62- 63. Sedat Veyis rnek, 100 Soruda lkelerde Din, By, Sanat, Efsane, stanbul: Gerek Yay. 1971, s.195. Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, s.15.

47

2.5.3. Teogoni Mitleri Tanrlar; tanrlarn evreni, insanlar yaratmalarn konu alan mitlerdir. Teogoni mitleri, evrenin yaratlmasnda tanrlarn roln ne karmakta, yksek dereceli ruhlarn ortaya kma sebeplerini aklamakta; ksacas evrende grlen veya grlmeyen btn nesnelerin bir sahibi olduu inancna dayanmaktadr. Fuzuli Bayat, aslsnda kozmogonik mitle balantl olan teogoni mitlerinin mitolojik zaman abuk ap tarihi zamana dahil olan halklarda grlen mitler olduunu, ilkele kavimlerde teogoni mitleri grlmediini sylemektedir92.

2.5.4. Kken Mitoslar Etiolojik mitos (nedenbilimsel mitos) olarak adlandrlan bu mitler bir adn, bir nesnenin veya varln nasl doduunu ya da ilk kez nasl ortaya kt imgesel bir yolla aklamaktadr. Kken mitleri veya izah edeci mitlerin grevi soyut ve somut kavramlarn alegorik tanmlarn vermektedir: bu anlamda mitolojik inanlarla yaayan ilkel kavimlerde etiyolojik mitler ok gelimitir; ancak etiyolojik mitlerin kalntlarna dnyann tm halklarnda rastlamak hala mmkndr93. Samuel Henry Hooke, kken mitoslarnn olduka eski bir tr olduunu; hatta baz bilginlerin onu en eski mitos tr saydklarn belirtmi; bu mitoslarn ilevini ise bir grenein, bir adn ya da bir nesnenin nasl doduunun imgesel bir aklamasn sunmak olarak belirtmitir. Hooke, kken mitine rnek olarak en deerli tarm arac olan kazmann tanrnn etkinliiyle nasl doduu anlatan Enlil ile Kazma mitosonu gsterir94.

92 93 94

Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, s. 16. Fuzuli Bayat, Mitolojiye Giri, s. 16. Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, ev: Alaeddin enel, Ankara: mge Kitabevi, 1993, s. 11.

48

2.5.5. Ritel Mitleri Balca konusu dnyann yaratlmas, eitli kurallarn ve toplumsal ortak normlarn olumas olan ritel, yaratl srecini canlandran arkaik ve geleneksel kltrel bir oaydr. Tren ve ayin szckleriyle ayn anlamda kullanlan ritel kavramn, baz bilim adamlar gzel sanatlarn, bilimin ve felsefenin ilk kayna sayarlar. Mit ve tren, eski kltrlerde ilevsel ve yapsal olara bir btnlk iindedir. Mitolojik dnya gr ifadesini pratikte ayin-trenlerde gsterirdi95. Lord Raglan, Mit ve Ritel adl makalede mit-ritel ilikisi konusunda pek ok uzamann grn analiz ettikten sonra her ritin ilikili olduu ya da en azndan bir zamanlar olmu olduu bir mit bulunduunu ve her mitin de bir ritle ilikili olduunu belirtir. Raglan, mitlerin benzer olmalarn benzer ritlerle ilikili olarak domalarna balar96. Samuel Henry Hooke, Msr ve Mezopotamyada yaayan insanlarn ritel denilen incelikli bir etkinlik biimi yarattn sylemektedir. Riteller sz konusu etkinliklerin yrtlmesinde izlenmesi gereken yollarn doru biimlerinin neler olduu hakkndaki uzmanlk bilgisine sahip yetkili kimselerce, belirli zamanlarda, deimez bir biimde yerine getirilen eylemler sistemi oluturdu. Ancak, ritel yalnzca eylemlerden olumuyordu; eylemlere sihirsel etkileri ritelin asal bir parasn oluturan szler, arklar, efsunlar elik ediyordu. Ritelde mitos, oynanmakta olan oyunun yksn anlatt; belli bir durumu betimledi; ancak bu yk izleyici kitlesini elendirmek iin sylenen szler deildi; yk, szlerle bir g, bir erk yaratlmas iin sylendi. Hooke, ritelin asal bir esi olarak mitosun topluluun varl borlu olduu koullarn yaratlmasna yardmc olduu belirtmitir97.

95 96 97

Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s. 473. Lord Raglan, Mit ve Ritel, ev: Evrim ler, Milli Folklar, s. 64, ss. 187- 194. Samuel Henry Hooke, Ortadou Mitolojisi, s. 10- 11.

49

Fuzuli Bayat, yok olma tehlikesiyle kar karya kalan rklarn var olabilme teminat olarak maddi refahn arttrlmasn deil: atalar andan kalmak ayin e trenlerin kurallarna kaytsz artsz uyulmasnda grdklerini belirtir. Bayat, kozmogonik ritelin, ilk su, kaos, karanlk veya yapsal gei haline geri dnmek yoluyla tkenmi enerjiyi yeniden toparlamak amac tadn syleyerek kozmogonik ritelin ilevini aklamtr.

2.5.6. Eskatoloji Mitleri Evrenin sonunu ve dnyann sonunda meydana gelecek olan olaylar kapsayan mitlerdir. Eskatolojik mitlerde, dnyann sonunu sembolize eden iaretlerden, maher gnnden ve evrensel kazalardan bahsedilir98. Mitolojiyi balangla sonunun baka bir deyile kozmogoniyle eskatolojinin erhi olarak aklayan Fuzuli Bayat, dine en yakn mitoloji trnn dnyann sonu, kyamet mitleri olduunu sylemektedir. Bayata gre kozmogoni mitlerinin ortaya kmas mitoloji ann malzemesiyle; eskatoloji mitlerin biimlenmesi ve metne dnmesi tarihi uurun ortaya koyduu dinlerin olumasyla zaman ve meknn ahlaki deer kazanmasyla olumutur. Eskatolojik mitlerde ahlaka bu kadar nem verilmesi dini inanlarn ar basmasyla balantldr. Bu durumun ispat Msr, Aztek, nka, Maya ve Trk medeniyetlerinde grlebilir99. Fuzuli Bayata gre Yunanca sonucu, ahir karl olan eshatos ve buradan ortaya kan ve dnyann sonu hakkndaki mitlerin toplam olan eskatolojik anlatlar gelecee ynelmi olmalar bakmndan dier mitlerden ayrlr. Mitolojik kategoriler (kozmogoni-yaratl,, antropogoni-treyi, etnogoni-mene, teogoni-ilahi varlklar vs.) mitolojik zamanda meydana gelen olaylarn anlatmn yapar: ksacas kutsal gemiin, ideal mekann, Tanrnn yaratma kudretinin yksdr. Oysa eskatolojik mitler gelecee ynelmi, dnyann sonunu nceden hikaye eden kehanetler niteliindedir. Kozmogonik ve etilojik mitler daha ok ilkel topluluklarda mevcutken eskatolojik mitler gelimi kavim ve halklarda da mevcuttur100.
98 99

100

Celal Beydili, a.g.e., s. 202. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi Ontolojik Epistemolojik Balamda Trk Mitolojisi 1stanbul: tken Neriyat, 2007, s. 122. Fuzuli Bayat, a.g.e., s. 123- 124.

50

Baz bilim adamlarna gre eskatoloji mitleri, aslnda komogoni mitlerinin deiik bir eklidir. Burada evrenden kaosa doru ters bir sre iler. Ancak yaratl daimi bir gelime ve yenilenme olarak dnldnden kyamet, hemen ardndan dnyann tazelenmesini beraberinde getiren bir evre olarak dnlebilir. Bu nedenle yaratl mitlerinde evreni yaratan bir sembol olan su eskatoloji mitlerinde dnyann sonunu getiren bir semboldr. Dnyann sonu hakkndaki eskatolojik grler bu anlamda deveran eden zaman dncesinden kaynaklanp kozmoloji modeli erevesinde yine kozmolojik mitlere balanr101. Bu durumu Mirce Eliade u ekilde ifade etmitir: Demek ki son, balangcn kapsamnda yer alr, balang da sonun102

2.6. Mitoloji ve Edebi Trler Dnyann ve insann yaratl hakknda ok eski dnemlere ait dnceleri, sembolik bir dille gnmze kadar ulatran mitoloji ilk insan topluluklar iin dinsel esaslar ve inanlar sistemi anlam tamaktayd. lkel insanlar mitler araclyla varlk ve doa srlarn aklyor ve yorumluyordu. Fakat semavi dinlerin toplumsal kabul grmesiyle, ardndan bilgi kaynaklarnn oalmas ve Modern Dnemin balamasyla mitler yava yava inan boyutunu kaybetmi sadece sembolik deeri olan birer hikaye halini almlardr. inde modern bilim, modern edebiyat gibi birok uygarlk esi barndran bu Modern Dnem, felsefesini ald Yunan ve Latin kltrnn dier esi olan mitleri de yeniden kefetmi, akln ve bilimin kurucu rol stlendii modern dnyann btn alanlarnda bu mitlerden yeni semboller retilmi veya mitik semboller edebi trlerde, sanatn dier alanlarnda varln srdrmtr. lk alarda bal bana bir tr ve anlat konusu olan mitler daha sonra szl veya yazl dier anlat trleri ile karmtr. Mitler ve dier trler arasnda yaplan ayrma iaret eden Hooke ncelikle iki tr ayrmdan bahseder: Birincisi edebi ayrm, ikincisi tarihi ayrm. Trler arasnda
101 102

Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s. 203. Mircea Eliade, Mitlerin zellikleri, s. 69.; Daha Geni Bilgi in Bkz. Menderes, Trk Kltrnde EskatolojiMitlerine Dair Bir nceleme, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), 2008

51

yaplan ayrm edebi ayrmdr. Mitos (myth), efsane (legend), destan (Saga) ve halk yks (folkstory) ile Marohen (masal) arasnda genellikle yapld grlen ayrm, edebi lte dayanr. nandrclk asndan yaplan ayrm ise, tarihi gereklik asndan yaplan ayrmdr. Bu ayrma gre mitos nitelii tayan herhangi bir eyin inanlmaa deer olup olmad gibi bir dnceye dayanmaktadr.103 lkalarda olumakla birlikte mitler, btn milletlerde var olan geleneksel anlat trleri iinde varln devam ettirerek gnmze kadar ulamay baarmtr. almamzn bu blmnde mitlerle karma ihtimali yksek edebi trleri inceleyerek mit ile ilikisini tespit etmeye alacaz.

2.6.1. Mit-Efsane likisi Efsane kelimesi dilimize Farsadan gemitir. Halk anlatlar arasnda en ok mitle kartrlan ve masallarla ilikisi sorgulanan efsanenin ve yapsnn ne olduu, dier anlat trleriyle olan ilikisi zerinde, bizde ve dnyada pek ok aratrmac tarafndan, durulmutur.104 Efsanenin bilim dilindeki karl mythosdur ve kelimenin asl Yunanca olup, sz, yk anlamlarna gelir. Efsanelerin tmn iine alan ve onlar sistemli bir biimde inceleyen disipline de mitoloji denir105. Efsane: Eski alardan beri sylenegelen, olaanst varlklar, olaylar konu edinen imgesel yk, sylence, geree dayanmayan aslsz sz ve hikyelerdir106. Efsane, halkn gznde veya nakledenin hayal gcnde biim deitirerek olaanst niteliklerle donatlarak anlatlan hikyelerdir107. Mit ile efsanenin birbirine en yakn olan taraflar her ikisinin de inanma ynnden gerek olarak kabul edilmesidir. Anlatc ve dinleyici mit ile efsaneyi gerek olarak kabul eder108. Burada zerinde durulacak husus mit ile efsane arasndaki farkn tam olarak ne olduudur. Kimilerine gre mit ile efsane ayndr, ikisi de anlatdr, kurmacadr veya
103 104 105

106 107 108

Samuel Hery Nooke, Ortadou Mitolojisi, s. 9. M. cal Ouz(Editr), Trk Halk Edebiyat El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynclk, 2004, s.119. Sedat Veysi rnek, 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, stanbul: Gerek Yay., 1971, s. 190k Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yay., VII. Bask, Ankara 1983. Meydan Larousse, Meydan Yay., stanbul 1978, c. 4, s. 88. Saim Sakaolu, Efsane Aratrmalar, Konya: Seluk niversitesi Yay., 1992, s. 23.

52

kutsal tarihin anlatmdr. Kimilerine gre ise mit ile efsane anlatmlar; dinleyenler zerindeki inanma etkisi ile ortak ancak cereyan edi zaman ve mekn bakmndan farkldr. Efsanenin zaman; mitteki hadiselerin cereyan ettii zamana gre daha yakn bir gemitir. Gnmzde yeni efsaneler teekkl edebilir, ama mit iin byle bir ey sz konusu olamaz109. Mit ile efsane arasndaki nemli bir fark da olaylarn cereyan ettii zamandr. Mitler balang zamannda oluurlar, efsaneler iin byle bir ey geerli deildir. Efsaneler tanrlarn ve kahramanlarn sz konusu edildikleri olaanst, kutsal ve deiik bir hayat alannda geerler. Bu alan dolduran yce varlklarn ve kahramanlarn yaptklar ou akl almaz iler btn ayrntlaryla anlatlr. Bu anlatmda epik ve dramatik bir dil kullanlr110. Kimilerinin efsanenin mitten farkl olmadn sylediklerini hatrlatmtk. Onlara gre, efsane ile mit ayn eydir. kisi de tanrlardan, yce varlklardan bahsederler. Anlatldklar toplumda gerek ve kutsal olarak kabul edilirler. Btn efsanelerin bir dereceye kadar sembolik ve ayinlerle ilgili olduklar sylenebilir. Onlar, tarih-st bir gr noktasndan hayatn bir yorumu, belirli bir kltrn kutsal geleneidir. Bir hadisenin tarihte vuku bulmu olabilecei, o hadise hakknda efsane yaratlamayaca veya onun bir inancn sembol olarak yorumlanamayaca demek deildir.111 Celal Beydiline gre, kahramanlk efsanelerinin en nemli kayna mitlerdir. Efsanenin en eski tipi, ilk atalar ve kltrel kahramanlar hakknda yazlan mitolojik hikyelerdir. Efsane, ilk aamada, mitolojik zeminde olutuu iin, ierik bakmndan mitin bir eklidir. Mitoloji zerinde alan bilim adamlarnn vard sonuca gre, kozmogonik ve etnogonik mitlerle kahramanlk efsaneleri arasnda ayn denecek kadar yaknlk vardr. amanizmle de balanan tren ierikli efsaneler de genellikle takvim mitleri zerinde olumutur.112

109 110 111

112

Sakaolu, a.g.e., s. 23 rnek, a.g.e., s. 191. Bilgin, aban, Kutsal Kitaplarda Mitolojik Unsurlar ( lahi Kitaplar Balamnda ), (Atatrk niv. Sosyal Bilimler Enst. Felsefe ve Din Bilimleri Anabil. Dal Baslmam Yk. Lisans Tezi, 2002) s. 17. Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s. 382.

53

Efsanenin mite yakn anlam ihtiva ettii balangta olup bitenlere ismini vermesiyle de anlalabilir. Mesela Yaratl Efsanesi, Tufan Efsanesi buna rnektir. Sedat Veyis rnek bu konuda Sonu olarak diyebiliriz ki efsane, tanrlarn, kahramanlarn, kinatn oluumunun hikye1eridir. Mitoloji ise, btn efsaneleri iine alan ve onlar belli bir tarzda inceleyen bir disiplindir. Demek ki efsane mitolojinin bir alt birimidir diyebiliriz. Mitolojinin baz konularn ele alrlar. Mitoloji ise efsaneyi de iine alan daha baka konu ve durumlar da inceler. Sadece efsanenin konularyla yetinmez, insanlara modeller sunan balanglar ve onlarn geliimini dikkate alr.

2.6.2. Masal Masal, genellikle halkn yaratt, azdan aza, kuaktan kuaa srp gelen, ounlukla insanlarn ya da tanrlarn bandan geen, olaand olaylar anlatan ykdr113. Boratav, en nemli zelliinin hayal yaratmas izlenimi vermesi ve bu ynyle efsane, destan ve hikyeden ayrlan masal yle tanmlamaktadr: Masal; nesirle sylenmi, dinlik ve byk inanlardan, trelerden bamsz, tamamyla hayal rn, gerekle ilgisiz ve anlattklarna inandrmak iddias olmayan ksa bir anlatdr.114 Halk arasnda yzyllardan beri anlatlmakta olan ve iinde doast kiilerin, olaanst olaylarn bulunduu, bir varm bir yokmu gibi kue bir anlatmla balayan, belli bir uzunluu olan, sonunda yedi, iti, muratlarna erdiler yahut onlar erdi muratlarna biz kalm kerevetine, gkten elma dt, biri anlatana, biri dinleyene, biri de bana gibi belirli szlerle sona eren, zaman ve mekn kavramlaryla kaytl olmayan bir szl anlatm trdr115. Masallar eski mitlerin paralanm ekilleridir. Bunlar, ancak iinden ktklar mitlerin kesin olarak aklanmasyla anlalr116.

113 114

115

116

Masal mad., Trke Szlk P. Naili Boratav, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, 5. basm, stanbul: Gerek Yaynevi, 1988, s.75. Bilge Seyidolu, Masal mad., Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul : Dergah Yaynlar, 1985, c. 6, s. 149. Saim Sakaolu, Masal Aratrmalar, I. Bask, Ankara: Aka Yaynlar, 1999, s. 6.

54

2.6.3. Mit - Masal likisi Mit gerek olarak kabul edilmesine karlk masal hayal mahsul olarak kabul edilir. lkinin inandrcl yannda ikincisinin bu zelliinden her zaman bahsedilemez117. Mitin zaman, zamann balangc olarak kabul edilir. Tarihteki olaanst baar ve dramlar mit iine girebilecek durumdadr. Masaln cereyan ettii zaman belli deildir. Masaldaki olaylar herhangi bir yerde geer. Bu yerlere biz Masal lkesi adn veriyoruz118.Mitlerin ve efsanenin balca nitelii inan konusu olmasdr; onun anlatt eyler doru, gerekten olmu diye kabul edilir. Bu nitelii ile efsane-mit masaldan ayrlr, hikye ve destana yaklar. Baka bir nitelii de dz konuma diliyle ve her trl slup kaygsndan yoksun, hazr kalplara yer vermeyen ksa bir anlat oluudur119. Efsaneler ve mitler masallar gibi her zaman, istenildii zaman sylenmez. Ancak beli bir hadise veya varln renilmesi, aklanmas ihtiyac dounca anlatlrlar. Masallar ise her zaman anlatlabilirler

2.6.4. Destan Destan kelimesi asl Farsa dastandr. Bat dillerinde bunun karl olarak Greke de airlerin saz eliinde syledikleri iirlere verilen epos adndan tretilen epopee (epoeia) kullanlr. Destan hikye, masal, sergzet, manzum hikaye (kssa), vaka, tarih, roman ve hayvan masal (fabl) gibi anlamlara da gelmektedir120. Destan tarih ncesi Tanr, Tanra, yan tanr ve kahramanlarla ilgili olaanst olaylar konu alan kouktur121. nsanolu ilk alardaki birok tabii ve toplumsal olayn gerek sebeplerini; kaynaklarn ve etkilerini tam anlamyla bilemedii iin belli bir inanca ynelmi ve bunun sonunda mitos (mythos) ad verilen ilk efsaneleri meydana getirmitir. lk mitoslara srekli biimde eklenen yeni olay ve kahramanlar zamanla belirli motif ve kiilere dntrlmtr, ayrca ilahi vasflarla donatlmtr. Destan kahramanlarnn baz zellikleriyle ilahi bir gce sahip olduklar kabul edilir; buna ramen hareketleri, duygular, dnceleriyle insan hviyetinde kalmalar ve insan kaderini yaamalar destana beeri bir z kazandrm, bu da onun her dnemde
117 118 119 120

121

Sakaolu, Efsane Aratrmalar, s. 24. Sakaolu, Efsane Aratrmalar, s. 24. Boratav, 100 soruda Trk Halk Edebiyat, s. 98. Kazm Yeti, Destan mad., TDV slam Ansiklopedisi, stanbul: TDV Yaynlar, c. 9, 1994, s. 2002. Destan mad., Trke Szlk

55

nemini

koyarak
122

ilgiyle

karlanmasn

ve

uzun

srete

tamamlanmasn

salamtr

Destanlar, bir milletin btn varln; elem ve kederleriyle sevin ve cokunluklaryla btn duygu ve dncelerini; millet olma yolundaki abalarn ve bu abalardan doma canl ve her zaman taze hatralarn; gelecee yneltilmi dinamik emellerini bir dnce yuma halinde derleyip toparlayan en zengin edebi hazinelerdir123. Destanlar, uluslarn yaz-ncesi alarnda olumu, gelimi yaptlardr. O alarda, hem yaradl ve dnmlere, tanrlara ve eitli olaanst varlklara, hem de toplumun gemiine dein bilgileri destanlar verirlerdi. Bylece onlarn konular iki kmede toplanr: l- Kozmogoni ve mitoloji konular: evrenin ve yeryzndeki varlklarn yaradllar; Tanrlar, tanrms varlklar (tanrlarla insanlarn birlemesinden domu varlklar), dev ejder ve benzeri gibi eytans kt gleri cisimlendirmi yaratklar; bu eitli varlklarn kendi aralarnda, ya da insanlarla alverileri, savalar anlatlr. 2- Ulusun gemiindeki nemli olaylar, byk nderlerin dta ve ite, toplumun dmanlar ile savalar, toplumu daha rahat bir yaama ulatrma abalarn kapsar1ar124.

2.6.5. Mit- Destan ilikisi Mit-efsane ve destandaki hadiseler gerekten cereyan etmi olarak kabul edilir. Destanlardaki hadiseleri tarih sayfalarnda bulmamz mmkndr. Ama bunu efsane iin her zaman syleyemeyiz. Efsane ile destann cereyan ettii zaman farkldr. Bir hadisenin destan olabilmesi iin eski bir devirde vuku bulmas, aradan geen zamanda meydana gelmesi gerekir. Yani destann konusu olan hadise ile destann teekkl arasnda uzun zamann gemesi gerekir. Mitlerin ve efsanelerin benzerlerini baka milletlerde de bulabiliriz. Fakat destanlar milli olduklar iin

122 123 124

Kazm Yeti , a.g.m., s. 2002. Sepetiolu, Trk Destanlar, s. 11. Boratav, a.g.e., s. 36.

56

benzerleri olamaz; sadece bir millete aittir125. Destanlarn genellikle dnemde olutuu grlr: 1) Dou: Milletlerin ortak uurunda ve hayal gcnde iz brakan bir takm tarihi ve sosyal olaylar meydana gelir, bunlarda rol alan baz kahramanlar yceltilerek n plana karlr 2) Yayl: Olay ve kahramanlarna yenileri eklenerek destan blgeden blgeye ve kuaktan kuaa geer. 3) Yazl: Bu dnemde szl gelenei bilen gl bir air ortaya kar ve destan bir iirler btn halinde nazma alr. Eski Yunanda Homerosun liada ve Odysseia destanlar bu sreten kalan eski rneklerdir126. Baz destanlar zaman ierisinde uzun soluklu anlatma olma zelliini kaybederek klr ve efsaneye dnebilirler. Destanlarn hepsi belli bir tarihi olay ilerler. Buna karlk bu durum, efsanelerin tamamnda grlmez. Mitlerde kutsallk olmasna karn, destanlarda grlmez. Destanlar, daha ziyade milli anlatmalardr ve kutsallk, dini bir karakter tamaz. Baz efsaneler destanlarn bnyesine dahil olarak dilden dile nakledile, nakledile gnmze kadar gelmilerdir. Krolu destanndaki Krat efsanesi bu ekildedir127. Burada destanlarn dou zaman ile efsanenin birbirine yakn olduunu syleyebiliriz. Bir millete ait oluumlarn balad anda o milletin tarih sahnesine kmaya balad zaman diliminde cereyan eden hadiseler bir nevi o milletin efsanesi oluyor denebilir. Bu notada efsane ile destann bir yaknl sz konusudur. Nitekim Trklerin Yaratl ve Treyi destannda olup bitenler bir efsaneyi andrr. Efsanenin konularn bu -destanda ok rahat grebiliriz. Bu destanda ilk maddenin su oluu ve Tanr Kara Hann bu sudan er kiiyi yaratmas ve bylece yaratma faslnn balamas anlatlr. Efsane, masal ve destann tanmlarndan hareketle bunlarn birbirine gemi, birbirlerini beslemi ve birbirlerinden etkilenmi olduklarn rahata syleyebiliriz.
125 126 127

Sakaolu, Efsane Aratrmalar, s. 24. Yeti, a.g.e., s. 2002. Ergun, a.g.e., s. 48.

57

Hepsinde de ilk dnemlerde olumalar ve sylene sylene, bugnlere gelme aamalar ortaktr. Mitler, insann var olan gerekliini olaanst bir alanda yeniden kurarlar. Onlar ait olduu halkn ekonomik, sosyal ve psikolojik gerekliini yanstmakla kalmaz, varlk iindeki birliin duygusal seziliini de yanstrlar. Btn bu edebi trler, ilerinde mitsel geler, imge ve semboller barndrrlar. Bir metin zmlemesinde mitlerin sembolik zelliklerinden yararlanmak isteyen bir aratrmac bu trlere bavurmak zorunda kalacaktr. nk insanln modern dneminin balamasyla mitler inan boyutunu kaybetmeye balam ve sadece birer sembolik deer olarak anlat trlerinin ierisinde yer almtr.

58

NC BLM DRT UNSUR VE SMGELER Evrenin kkenine ilikin mitolojik anlatlar dnda antik Yunan filozoflarnn da tezleri olmutur. Felsefenin doduu eski Yunan Dnyas'nda, felsefenin ncelikle bir doa felsefesi olarak yapland, doaya ilikin sorularla yola koyulduu grlmektedir. Pek ok kaynak metinde "yonyal doa filozoflar" ya da "Sokrates ncesi filozoflar" diye de anlan tarihin ilk filozoflar, "doa nedir?" "doann yaptan ne oluturmaktadr?", "o, ne'den kaynaklanmaktadr?", "doa kaynan, balangcn ne'den almaktadr?" gibi nelik sorular eliinde, doa felsefesinin bu ilk aamalarnda, doal dnyay neyin oluturduunu, temelinde yatan zn ne olduunu aratrmlardr.128 Antik Yunan felsefesinde, filozoflar her eyin kendisinden varla geldii ilk tz, maddi neden ya da ilkeye "arkhe" adn vermilerdir. Arketip kavram ise "arkhe" (ilk balang) ve "typos" (rnek) kelimelerinin birleimi olup "ilk rnek, balang rnei" anlamlarna gelmektedir.129 Sokrates ncesi felsefede genel olarak "arkhe" terimi, "kozmos"un kt veya meydana getirildii ilk esas, ana madde veya balang maddesi anlamnda kullanlmtr. Bununla "kozmos"un bizzat sahip olduu birlik (manas)in, dzen ya da ahenk (harmonia)in gerekletirilmesinde, bu balang maddesi temel alnmak istenmitir.130 "Arkhe" terimi ilk defa Anaksimandros (M.. 610- 547) tarafndan "ezel ve ebed" anlamnda kullanlmtr. Kendisinden sonra gelen filozoflar ise onu izlemitir. Aristoteles (M.. 384- 322), Sokrates-ncesi felsefenin arkhe arayn bir tr maddi neden aray olarak tanmlamtr. Anaksimandros'un dndaki yonya filozoflar (Thales, Anaksimenes vd.) arkhe olarak su, hava, ate ve toprak gibi maddi doal tzlere ynelmilerdir. Anaksimandros'un arkhe anlay ise, tm eylerin ondan tredii, ncesiz ve sonrasz olan, sonsuzluk ve snrszl vurgulayan Aporion'dur. Daha sonralar Parmanides (M.. 540- 450)'in Bir'i,

128 129

130

Ahmet Cevizci (Editr), Felsefe Ansiklopedisi, Cilt 4, Ankara: Babil Yaynclk, 2006, s.617. smail Kllolu, "Arketip" Mad., Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Cilt 1, stanbul: Risale Yaynlar, 1990, s.79. smail Kllolu, a.g.e., s.79.

59

Demokritus (M.. 460- 370)'un atomu, Pythagoraslarn say ilkesi de hep bu trden arkhe araylarndandr.131 Terimin teknik anlamda kullanlmas Platon felsefesinde ortaya kmtr. Platon felsefesinde arketip terimi idealarn temellendirilmesinde ve aklanmasnda kullanlr. Buna gre idealar nesnelerin lmsz, sonsuz ve snrsz rnekleridir. Onun iin idealar, yani arketipler maddi olmadklar gibi, sabit ve deimez, ksaca mkemmeldirler. Nesneler, idealarn birer glgesi mesabesinde olduklarndan bunlara uymak durumundadrlar, nk idealarn birer kaba kopyalardr. Platon ve Yeni-Platoncu retilere bal kalan Ortaa Skolastikleri de Platon felsefesinde szkonusu olan arketip terimi zerinde tartmlardr. zellikle Nominalistler ile Gerekiler arasnda sren nesnelerin mahiyeti, tmeller sorunu bir anlamda arketip terimiyle de ilikilidir. Yeni alarda Locke, arketip terimini deiik ve btnyle farkl bir anlamda kullanacak ve terimi "zihnin bir araya getirdii basit dnce derlemeleri" eklinde tanmlayacaktr. Biyoloji alannda evrimci retiyi benimseyenler ve bu retide nemli yeri olan dnmcler (transformationists) eitli trlerin ortak aras olan ve trlerdeki deiikliklere ramen temel zelliklerini koruyan ilkel organ tipine arketip demilerdir. Szgelimi, birbirinden btnyle farkl grnleri olan eitli memelilerde, yksek dzeyde tipik benzerlikler szkonusudur. Goethe btn omurgallarn arketipini belirlemeye alrken, bazlar daha ileri giderek protoplazmada btn trlerin ilkel ve ortak arketipini bulduklarn ileri srmlerdir.132 Felsefi terim olarak arkhe'nin tarihi zerinde birbirinden fakl grler bulunmaktadr. rnein, Burnet ve Diels gibi aratrmaclar Aristoteles'in arkhe'e yklemi olduu anlam balamnda gr ayrl ierisindedirler. Ayrca, Burnet, Anaximandros'un arkhe terimini ilk kez felsefi anlamda kullanm olduunu inandrc bulmaz. Hangi gr kabul edilirse edilsin, kesin olan arkhe teriminin felsefi balamda kullanlmasnn M.. 6. yzyl veya sonrasna uzanddr.133

131 132 133

Mehmet Vural, slm Felsefesi Szl, Ankara: Elis Yay., 2003, ss.39- 40. smail Kllolu, "Arketip", ss.79 -80. Ahmet Cevizci (Editr), Felsefe Ansiklopedisi, Cilt I, stanbul: Etik Yay., 2003, s.607.

60

Bir felsefe terimi olarak arkhenin tarihi Anaximandros'tan Atomculara ve oradan da Platon'a kadar uzun bir sreci kapsar. zellikle Anaximenes'le birlikte balayan eletirel yaklam doann felsefi dncede yeni ve kkl bir kavranmasna giden yolu amada son derece etkili olmutur. Bu eletirel bak ayn zamanda genel aklama ilkelerinin dier alanlara ilikin gelitirilen dnceleri nasl belirledii konusunda derin bir bilincin olumasna da nclk etmitir. Bundan byle arkhe teriminin evrenden nce gelen ve var olan gizemli balangcn kendisi olarak tanmlanmas son buluyordu. Ancak arkhe teriminin bu yeni anlamnn olumasnda Aristoteles bir dnm noktas tekil eder. Sz konusu terimin eletirel bir kavrayla zmlenmesi ise Aristoteles'in felsefesinin temelini oluturur. Sonu olarak sylenebilir ki, arkhe teriminin tam ve derin bir zmlemesi iin Aristoteles'e bavurmak kanlmaz bir zorunluluktur.134 Aristoteles, Metafizik adl kitabn banda Sokrat ncesi filozoflar zerine elde kalm her trl haber, belge ve bilgiyi toplam, dier blmlerde ise gerektike nceki filozoflarn retilerine yer vermitir. Aristoteles'e gre insan felsefe yapmaya iten ey hayret olmutur, Aristoteles insann felsefeye ynelimini yle aklamaktadr: "nsanlar, balangta ak glkler karsnda hayrete dmlerdir. Daha sonra yava yava ilerlemiler ve ay, gne ve yldzlara ilikin olaylar, nihayet dnyann oluumu gibi daha byk sorunlar ele almlardr. imdi bir sorunu fark etmek ve hayret etmek, kendisinin bilgisiz olduunu kabul etmektir (bundan dolay efsaneyi seven de bir anlamda bilgelii sevendir. nk efsane, hayret verici eylerden meydana gelir). imdi bilgisizlikten kurtulmak iin felsefe yapmaya giritiklerine gre, onlar, kukusuz herhangi bir faydac amala deil, srf bilmek iin bilimin peine dmlerdi. Olaylar da bunu dorulamaktadr: nk hemen hemen hayatn btn ihtiyalar ve konforu ile ilgili eyler tatmin edilmi olduunda byle bir bilgi aranmaya balanmtr."135

134 135

Ahmet Cevizci, a.g.e., s.608. Aristoteles, Metafizik, ev.: Ahmet Arslan, 2. Bask, stanbul: Sosyal Yay. 1996, ss.83 -84.

61

Bilimin balangcnn hayret olduu grn Platon'dan alan Aristoteles, felsefe ile efsane arasnda da ilgi ekici bir ba kurmutur. Ahmet Arslan Metafizikin dipnot aklamalarnda konuya u ekilde bir aklk getirmitir: Aristoteles, "Philamythos" (efsaneyiseven) ve "Philosophos" (felsefeyi seven) kelimeleri ile bir kelime oyunu yapmaktadr. Aristoteles'in akl yrtmesi yledir: Efsane, hayranlk verici olaylarla doludur: Hayran olan, bilgisiz olduunu bilir: Bilgisiz olduuna inanan, bilimi arzu eder; O halde efsaneyi seven (Philomythos), felsefiye de sever.136 Aristoteles, Metafizik adl eserinde kazanmamz gereken bilimin, "ilk nedenlerin bilimi" olduunu syler.137 Bu anlamda ilk filozoflarn ou, her eyin ilkeleri olarak yalnzca maddi yapdaki ilkeleri gz nne almaktaydlar. lka filozoflarna gre her eyin kendisinden meydana geldii, kendisinden doup sonuta yine kendisine dnd bir ey vardr.138 lka filozoflarna gre her eyin kendisinden kt, srekli olarak varln koruyan bir eyin olmas gerekir. lk a filozoflar bu ilkelerin says ve yaps ile ilgili farkl grler benimsemilerdir. Bu tr felsefenin kurucusu olan Thales'e gre ilk ilke udur; Anaksimenes ve Diogenes havay basit cisimler iinde en ilkel hal olarak grmler; Herakleitos ve Hippasos'a gre ilke, atetir; Empedokles ise ad geenlere topra ekleyerek ilke olarak drt eyi kabul etmitir.139 lka filozoflarnn ilk ilke (arkhe) olarak kabul ettikleri toprak, su, hava, ate konumuzun bel kemiini oluturmaktadr. Bu drt enin halkbilim asndan nemine gemeden evvel ilka filozoflarnn bu elerle ilgili grlerine deinelim:

136 137 138 139

Aristoteles, Metafizik, s.84. Aristoteles, a.g.e., s.86. Aristoteles, a.g.e., s.90. Aristoteles, a.g.e., s.92.

62

Sokrat ncesi filozoflar, doadaki deiik etkinlik ve grnteki maddelerin, kendisinden olutuu bir temel madde aranm; bu maddeyi de "ilk madde, temel madde" anlamndaki "arkhe" kavramyla ortaya koymulardr. Tarihte ilk kez Thales'in, insann evreni tanma abasn din, efsane ve mitsel oluumlara bavurmadan; yalnzca olgudan hareketle zmeye altn grmekteyiz.140 Yunanistan'n bir kolonisi olan Milet'te 624 ylnda doan ve 554- 548 yllar arasnda ld dnlen Thales, dneminde nemli bir devlet adam, matematiki, astronom ve Yunanistan'n ilk filozofu olarak karmza kmaktadr.141 Eski Yunan filozoflarnn cevap aradklar "Dnyann asl temel maddesi nedir?" sorusuna Thales "su" cevabn vermitir. Bu balamda Thales, doadaki alabildiine geni biroklua ve eitlilie konu btn grnglerin tek bir tzn yani "su"yun deiik biimleri olduunu ileri srmtr. Hi kukusuz Thales'in ilk filozof olarak gerek nemi, verdii yanttan ok dnyann kkeni ile her eyin gerisinde yatann ne olduunu aratrmay olanakl klan st dzey bir soyutlamaya konu "arkhe" tasarmna ulaabilmi olmasnda yatmaktadr. Doadaki drt temel eden "su"yu ilk ilke olarak belirlemesinde, suyun deiik biimlere girebilmesine bal yksek "dnrlk" zelliinin doadaki eitlilii aklayabilmek asndan sunduu olanaklarn pay byktr. Nitekim suyun doadaki eitlilii aklama karsndaki bu olumlu zelliinden yararlanan Thales, buharlama ile katlap donmay doadaki btn nesneler iin geerli evrensel sreler olarak grmtr.142 Frank Thilly'nin belirttiine gre: Thales ilk zdein su olduunu iddia etmitir. Bu sonuca ulamasn, suyun yaamsal neme sahip olmasna balamaktadr. Besinler, s, tohum gibi olgular, varlklarn suya borludurlar. Thales, suyu temel madde olarak kabul ederken Oceanos ve Tethys efsanelerinden etkilenmi olabilir. Bu dnce, Yunan Felsefesinin, Yunan mitoloji ve dininden ortaya kt grne dayandrlmaktadr. Suyun, kat, sv ve gaz hallerine dnme yeterlilii bulunmaktadr. Bu dnmler insanolunun gz nnde olabilmektedir; su, gne ss ile buharlar ve Thales'in

140 141 142

Tuncar Tucu, Bat Felsefe Tarihi, Ankara: lke Kitabevi, 1997, s.28. Frank Thilly, Felsefe Tarihi, stanbul: Sistem Yaynclk, 1995, s.43. A. Baki Gl; Erkan Uzun; vd., Sarp Erk Ula Felsefe Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, 2002, s.734.

63

grne gre bu, suyun atee dnm olarak yorumlanabilir; su, yamur biiminde yeniden aaya gelir ve toprak tarafndan emilir -bu da suyun topraa dnm olarak kabul edilecektir ve sonu olarak su yaam iin gereklidir.143 Aristoteles'in, Metafizik adl eserine baklrsa, Thales suyun, kendisinden btn dier nesnelerin tretildii arkhe olduuna ve yerin su zerinde durduunu ileri srmtr. Aristoteles, Metafizikte bu konuyu u ekilde dile getirmitir: "Thales, ilkenin su olduunu sylemektedir (Bundan dolay, o, dnyann suyun zerinde yzdn sylemitir). Onu bu inancna gtren ey, herhalde her eyin sv bir varlktan beslendii, scan kendisinin de ondan kt ve onunla varln srdrdne ilikin gzlemi olmutur (Bir eyin kendisinden meydana geldii ey, onun ilkesidir), O, grn bu olgudan ve her eyin tohumlarnn nemli bir yapda olmas, suyun ise nemli eylerin doasnn kayna olmas olgusundan karmtr. Bazlar bugnk kuaktan uzun zaman nce yaam olan ve Tanrlar ele alp onlar hakknda ilk aklamay vermi olan eskilerin de doa hakknda benzer bir gre sahip olduklarn dnmektedirler. nk onlar dnyay meydana getiren varlklar olarak Okeanos ve Tethys'i kabul etmekte ve Tanrlarn, airlerin Styks adn verdikleri su zerine yemin ettiklerini sylemektedirler: nk en eski olan, en fazla saygya deer olandr ve zerinde yemin edilen ey de en fazla saygya deer olan eydir. Doa hakkndaki bu grn ilkel ve eski olup olmad zerinde tartlabilir. Ancak her halkrda Thales'in kendisinin ilk neden hakknda ileri srd retinin bu olduu sylenmektedir."144 Aristoteles'in bu grne kar bir baka seenek ise, eski adaki kimi sylenlere dayanarak, Thales'in gerek ilk ilkenin su olduu grnn gerekse dnyann su stnde yzd dncesinin btnyle bata "Enma Eli" olmak zere eitli Eski Msr ile Babil "yaratl sylenleri"nden alnm olduunu savunmaktadr. Bu grn zellikle Msr ile Milet arasndaki yakn ticaret ilikileri nedeniyle Thales'in en az birka kez Msr'da bulunduu olasl gz nnde
143 144

Frank Thilly, a.g.e., s.44. Aristoteles, a.g.e., s.91-92.

64

tutulacak olursa hi de yabana atlacak bir gr olmad aktr. Sokrates ncesi felsefenin en nemli zelliklerinden "canlclk" ok byk lde Thales'in dncelerine de egemendir. Buna gre btn hereyin tanrlarla dolu olduunu, dolaysyla varolan hereyin iinde ruh bulunduuna inanan Thales; Aristoteles'in aktardna gre "mknatsn iinde ruh vardr, nk demiri ekerek yerinden oynatmaktadr" diyen Thales, bu gzleminden hareketle btn hereyin ruh tadndan kuku duymamaktadr.145 Thales, Yunanistan'n her biri, zellikle, bir bilgelik deyiiyle n yapm sekiz bilge kiisinden biriydi. Gelenee gre, Thales'in bilgece deyii "en iyi ey sudur" tmcesidir. Bertrand Russell, Bat Felsefesi Tarihi adl eserinde, Thales'in her eyin sudan yapld anlatmnn bilimsel varsaym saylmas gerektiini belirtir. Russell, "Her eyin, suyun 23' olan hidrojenden yapld" gereinin Thales'in bilimsel varsaymn desteklediini aktarr.146 lka filozoflarndan Thales'in rencisi Anaksimandros'un da arkhe yaklam nemlidir. Anaksimandros'a gre dnya bolukta durur bir silindir biimindedir. Bolukta duran dnya ayn zamanda kosmos'un da merkezinde yer alr. Szlk anlam mcevher olan kosmos'u Sokrat ncesi filozoflar evren anlamnda kullanmlardr. Anaksimandros'a re evren ilenmi, yontulmu, dzgn bir mcevher gibidir. Anaksimandros insann kkeni zerine de fikirler beyan etmi; ilk canlnn ve insanlarn denizde olutuunu ileri srmtr. Anaksimandros'a gre insan nce denizlerde balk gibi yaam, gerekli deiimleri geirince karaya kmtr. Arkhe Probleminin zm konusunda ise Anaksimandros Aperion (snrsz olan)' gstermitir. Anaksimandros'a gre her eyin arkhesi ancak snrsz bir ey olabilir; aperion btn maddelerin kendisinden kt lmsz bir maddedir.147 M.. VI. yzylda, Sokrat ncesi doa felsefesi olarak adlandrlan dnemde, Thales ve Anaksimandros'u izleyerek arkhe sorununu ele alan filozoflardan biri de
145 146 147

Sarp Erk Ula Felsefe Szl, s.1417. Bertrand Russell, Bat Felsefesi Tarihi, Say Yaynlar, s.32. Frank Thilly, a.g.e., s.44-45; Tuncar Tucu, a.g.e., s.30-31.

65

Anaksimenes'tir. Anaksimenes, Anaksimandros'un rencisidir ve Milet okulunun son yesidir.148Thales ve Anaksimandros'u izleyerek oluturduu evren bilgisi kuramnda arkhe olarak her yeri dolduran "hava"y (aer) semi ve bu iki ncelinden farkl bir biimde birlikten oklua; "tek olan" dan "ok olan"a gei srecine odaklanarak iindeki her eyin havann skp genlemesiyle olutuu bir evren tasarlamtr. Buna gre sonsuz bir devinim iinde olan aer'in en youn (ayn zamanda en souk) halleri toprak gibi kat maddeler iken en seyrek (ve en scak) hali atetir. Anaksimenes'in ortaya koyduu younlama ve seyrelmeye dayal bu evren tasarm ile maddenin halleri arasnda yapt niceliksel ayrm, zellikle kendisiyle birlikte yonya Fizikileri arasnda gsterilen Herakleitos ve Anaksagoras eliyle sonraki kuaklara tanarak Bat dence geleneini derinden etkilemitir.149 Felsefe tarihinde arkhe kavram zerinde durmu filozoflardan bir dieri de Herakleitos'tur. M.. 540- 480 yllar arasnda yaam olan Efesli Herakleitos, yonya'nn sonucu ve en byk filozofudur. Herakleitos, Anaksimenes'in evren bilgisi kuramndan hareketle arkhe olarak "ate"i (Pyr) semitir. Herakleitos retisinin temel dncesi, evrenin srekli bir deiim ierisinde olduudur. "Ayn nehirde iki kez adm atamazsnz." cmlesiyle bu deiim durumunu aka ortaya koymutur. Srekli devinim halinde bulunma dncesini kantlamak iin ilk ilke olarak bildii en hareketli varl, srekli canl bulunan atei (Pyr) semitir.150 Orhan Hancerliolu'nun aktardna gre; Herakleitos, 330 ksa paradan oluan ve ilk gerek felsefe yapt saylan "Evrene Dair" adl eserinde evrenin tanrlar veya insanlar tarafndan yaratlmadn ileri srmtr. Herakleitos'a gre "dnya birdir; ne bir tanr ne de insan tarafndan yaratlmtr, bir yasaya gre yanan ve bir yasaya gre snen ve ba sonu olmayan canl bir atetir."151 Walther Kranz, Antik Felsefe Metinler ve Aklamalar adl eserinde Herakleitos'un "doa" adl eserinden atele ilgili metinleri u ekilde alntlamtr:

148

149 150 151

Walther Kranz, Antik Felsefe Metinler ve Aklamalar, ev.: Suad Y. Baydur, stanbul: Sosyal Yaynlar, 2. Basm, 1994, s.34. Sarp Erk Ula Felsefe Szl, s.60. Frank Thilly, a.g.e., s.53. Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl, stanbul: Remzi Kitabevi, 8. Basm, 1993, s.160.

66

"Btn eyleri (evreni) imek (ate demek) dmenler (ynetir). - Btn kiiler (ve eyler) iin ayn olan bu bizim kosmos'umuzu ne bir insan ne de bir Tanr yaratmtr, o daima hep yaayan bir ateti, ve olacaktr, llere gre parlayan ve llere gre snen. - okluk iin en gzel kosmos (dnya dzeni) rastgele dklvermi eylerin kurduu bir yn gibidir. - Btn eylerin atee, atein btn eylere kar deiilmesi, tpk altn karl mal, mal karl altn gibi. - Ate: ihtiya ve tokluk. - Atein dnp deimeleri: nce deniz, denizin yarsyla toprak, yarsyla da aither; fakat yeniden toprak deniz olarak dalp akar ve toprak olmadan nceki ayn orana (logos'a) gre llr. - Ate gelip btn eyleri yarglayp yakalayacak."152 Grld gibi "Arkhe" diye ifade edilen ilk madde Thales'e gre su, Anaksimenes'e gre hava, Herakleitos'a gre atetir. Empedokles ise bunlardan birini arkhe olarak kabul etmek yerine; bunlara topra da ekleyerek toprak, su, hava ve atein kinatn ana maddesi olduunu sylemitir. M.. 440 yllarnda yaam olan Empedokles Sicilyaldr. Tanr olduunu ileri sren153 Empedokles, Parmanides'i izleyerek "her eyin birlii" ilkesine sk skya balanm; doadaki her eyin drt ge olarak bilinen toprak, su, hava ve atein eitli oranlardaki bileimlerinden olutuunu ileri srmtr. Empedokles'e gre bu oranlar belirleyip doaya biim veren gler ise "Philia" (sevgi) ile "neikos"tir. (nefret). Tpk evrende sregiden "olu" ve "denge"yi kartlklarn atmasyla aklayan Herakleitos gibi Empedokles de evren bilgisini bu iki kavramn birbiriyle srekli bir atma iinde olmas olgusuna dayandrmtr.154 Empedokles'in zerinde durduu drt unsur (toprak, su, hava, ate) fikrini savunanlardan biri de Platon olmutur.155 Drt unsur teorisini sistemletirerek tabiat bilimlerinde baskn gr haline getiren ise Aristo olmutur. Aristo'ya gre kinat, "Ay st lem" ve "ay alt lem" olmak zere ikiye ayrlr. Ay st lem sonsuzluk diyar olduu iin burada "olu" veya "bozulma" yoktur; bu nedenle ay st lemde bir tek unsur vardr. Aristo buna esr adn vermitir.

152 153 154 155

Walther Kranz, a.g.e., s.64- 65. Bertrand Russell, a.g.e., s.65. Sarp Erk Ula Felsefe Szl, s.467. H. Bekir Karla, "Anasr- Erbaa", TDVA, s.149.

67

Ay alt lem ise olu ve bozulma evreni olduundan burada birden fazla unsur bulunur. Aristo'nun ay alt lem dedii blmde Empedokles'in zerinde durduu drt unsur (ate, hava, toprak, su) bulunur. Btn varlklarn yapsnda bu drt madde deiik ekillerde bulunmaktadr. Bunlardan mutlak ar olan unsur (toprak) aaya doru, mutlak hafif olan (ate) yukarya doru, izfi arlk ve hafiflie sahip olan dier ikisi de bularn arasnda hareket eder.156 Aristo'nun "Gkler zerine" adl denemesinde belirttiine gre ayn altndaki krede (yeryznde) her ey drt eden (toprak, hava, su, ate) kurulmutur. Fakat gk cisimlerini ortaya koyan beinci bir e daha vardr. Yeryzndeki gelerin doal devinisi dorusaldr. Beinci genin devinisi ise tam kreseldir, dneldir. st blgeler alt blgelerden daha tanrsaldr. Yldz ve gezegenler ateten deil, beinci geden yaplmtr. Drt yeryz gesi balang ve bitimsiz deildir; bunlar birbirinden tremitir. Ate, doal devinisi yukar doru olmas anlamnda, mutlak olarak ktr. Toprak mutlak olarak ardr. Hava greli olarak hafif, su greli olarak ardr.157 slm felsefesindeki anasr- erbaa kavram Aristo fiziinin temel konusu olan drt unsur teorisinin slm felsefesine gemi halidir. Drt unsur teorisi Helenistik dnemde daha ok benimsenmi, sonradan Sryaniler araclyla Arapaya aktarlm ve "tabi-i erbaa", "ahlt- erbaa", "keyfiyyt- erbaa", "ilel-i erbaa" terimleriyle fizikten tbba, tptan ahlka kadar geni bir alana uygulanmtr.158 Antik Yunan'da antropomorfik tanr inanc hkim olduu iin yaratma veya yoktan var olma dnceleri yoktur. Bu sebeple Grekler'e gre tanr veya tanrlar kinat yoktan var etmezler; aksine tanr kinatn ilk maddesine sadece ekil verip onu dzene sokmutur. Antik Yunan dncesindeki arkhe kavram, slm felsefesinin ansr- erbaa anlayn oluturmutur.

156 157 158

H. Bekir Karlaa, a.g.m., s.149. Bertrand Russel, a.g.e., s.208. H. Bekir Karlaa, a.g.m., s.149.

68

Aristo'nun "De Gnratione et Corruptione" adl eseri Huneyn ve Dimak tarafndan "Kitb'l-Kevn ve'l-fesd" adyla Arapa'ya tercme edilince Aristo'nun fikirleri slm dnyasnda tartlmaya baland; konuyu ele alan ilk ele alan slm filozofu ise Kind olmutur. Kind'ye gre, "unsur" btn varlklarn ilkesidir. Birleik cevherlerin ilkesi olan "ustukus" ise nesnelerin kendisinden meydana geldii ve yine ona dnd eydir. Ay st lemde scaklk-soukluk, kuruluk-nemlilik gibi nitelikler bulunmad iin bu lemde olu ve bozulma yoktur. Ay alt lemde ise belirli oranlarda kararak varlklar meydana getiren, paralar birbiri iine karm, Allah'n takdir ettii sreye kadar bak kalan drt unsur bulunur. Kind'ye gre Ay alt lemin en st ksmnda ate kresi, atein altnda hava, havann altnda su, suyun altnda toprak kresi yer alr. Dz izgi dorultusunda hareket eden unsurlardan ate ve havann yn merkezden evreye, toprak ve suyun hareketi evreden merkez dorudur.159 "Ansr- Erbaa" adl makalesinde Farab, bn- Rd, Cabir bin Hayyn, Nazzm ve Gazl gibi dnrlerin drt unsura ilikin fikirlerine yer veren H. Bekir Karla, Farab'nin ustukus kavram zerinde durduunu; bn'l Arab'nin ise unsurlarn oluumunu feleklerin hareketi sonucuna baladn aktarr.160 slm felsefesinde unsurlar teorisine son eklini veren slm filozofu bn-i Sina olmutur. bn-i Sina'nn, El Knn Fi't-Tbb161 adl kitabnn birinci cildinin ikinci ksmnda unsurlar bir blm halinde aklamtr. bn-i Sina, unsurlar insan ve dier canllarn cisimlerinin ilk gesi kabul eder: "Unsurlar, insan ve dier canllarn cisimlerinin ilk (temel) geleridir. Onlar o kadar basit cevherlerdir ki alt blmlere ayrlmalar mmkn olmaz. Onlarn birleip, ekillenmeleriyle doadaki eitli cinste ekiller ortaya kar. Hekim, Tabiatn bu unsurlarnn sadece drt tane olduunu kabul etmek zorundadr.

159 160 161

H. Bekir Karla, a.g.m.,s.150. H. Bekir Karla, a.g.m., s.150. bn-i Sina, El-Knn Fi't-Tbb, 1. Kitap, ev.: Esin Kahya, Ankara: AKM Yaynlar, 1995.

69

Bunlardan ikisi ar ve ikisi hafiftir. Hafif olanlar hava ve atetir; toprak ve su ardr."162 bn-i Sina, scaklk-soukluk, kuruluk-nemlilik gibi niteliklerin unsurlar meydana getirdiini savunur. Bu durumda atee hkim olan nitelik scaklk, havaya hkim olan nemlilik, suya hkim olan soukluk, topraa hkim olan ise kuruluktur. bn-i Sina'ya gre unsurlar oluturan bu nitelikler kiinin mizacnn da dengeli veya dengesiz olmasn salamaktadr. bn-i Sina, zt zelliklerinin karlkl

etkileiminden ortaya kan bir nitelik olarak tanmlad mizacn unsurlarla etkileimini u ekilde aklamaktadr: "Unsurlar, birbirleriyle sk temas edebilmek iin ok dakik paralara ayrlmtr. Bu paracklarn nitelikleri etkin olduklarnda ve birbirleri zerinde etkin olduklarnda, orada, btn unsurlarn paracklarna, ayn ekilde aylp, dalm olan yeni bir model ortaya kar. Mademki, unsurlarn ilk kaliteleri drttr, yani, scak, souk, kuru ve nemlidir, o halde, yeni dzenlenmi ya da paralanm bir cismin mizac bu niteliklerin bir rndr. Teorik olarak, mutlak miza iki cinstir: a) Dengeli olan miza: mizacn zt nitelikleri nicelik ynnden tam olarak eit olduunda ve denge bu niteliklerin mutlak ortalamas olduunda (miza dengelidir). b) Dengesiz miza: mizacn nitelikleri eit olmadnda ve bir tarafa meylettiinde, miza dengeli deildir. Scaklk, soukluk, kuruluk ve yalktan birisi basknsa, basit bir dengesizlik ortaya kar. Eer bu drt nitelikten herhangi ikisi baskn olursa, bileik dengesizlik ortaya kar. Bir miza asla mutlak olarak dengeli ve dengesiz olamayaca iin, byle bir snflama tpta geerli deildir. Doktorlar, bu anlamda mutlak bir dengenin herhangi bir eyde mevcut olmadn, fizik bilimler vastasyla kabul etmek durumundadrlar."163

162 163

bn-i Sina, a.g.e., s.6. bn-i Sina, a.g.e., s.8.

70

Mizac, unsurlarn temel nitelikleri olan scaklk-soukluk; nemlilik-kuruluk gibi zt niteliklerden hareketle tanmlayan bn-i Sina dengeli mizacn zenli bir oranllk gsterdiini belirtir bunun organlara yansmasn ise u ekilde aklar: "nsanolunda kalp gibi scak organlarda, beyin gibi souk organlarda, karacier gibi nemli organlarda ve kemikler gibi kuru organlarda eit bir orann varln gstermektedir ki bu da onlarn mizacnn dengesini mutlak lye yaklatrmaktadr."164 Ya ve cinsiyetin mizac blmnde ise bn-i Sina, mizac oluturan drt zt niteliin ya ile ilikisinden sz etmi; yal ve orta yal insanlarn daha souk olduunu ocuklarn ve olgun kiilerin ise nisbeten daha scak olduunu sylemektedir: "ocuklar, bymenin gereklerini yerine getirmek iin mutedir bir nem fazlalna sahiptir. Bu (gr), ocuklarn kemik ve sinir dokularnn daha yumuak olmasnn gzlenmesiyle desteklenir. Ayn sonu, onun gelimi olduu semender, kandan ve hayati bulgular neviden glerin artk mevcut olmad olgusundan da elde edilebilir. Orta yal ve yal insanlar sadece souk deil, fakat ayn zamanda kurudurlar. Bu durum, onlarn kemiklerinin sertliinden ve derilerinin kuruluundan gzlenebilir ve onlarn aslen kan, semen ve buusal hayati glerden (ruhlar) kaynaklanan gelimelerinden beri uzun zaman gemesinin sonucu olarak da ortaya km olabilir. ocuklarn da, olgun kiilerin de, hareketleri ayr yaylma sahiptir. Ancak, daha ncekilerin daha sonrakilerden daha fazla su ve havas vardr. Orta yal ve yal (insan), ocuklara ve olgun insanlara nisbetle mizalarnda daha ok toprak ihtiva ederler, fakat olgun kiiler, ocuklara gre daha dengelidirler. Bununla birlikte, olgun insanlar ocuklardan daha kurudur ve yal ve orta yal insanlardan daha scaktrlar. Dier taraftan, yal insan, olgun ve orta yal insanlardan temel organlarnn mizac bakmndan daha kurudur. Ancak, onlar dokularn yava yava ve yzeysel olarak nemli klan anormal nem ierdikleri iin, daha nemlidirler."165

164 165

bn-i Sina, a.g.e., s.9. bn-i Sina, a.g.e., s.16.

71

bn-i Sina, scaklk-soukluk; kuruluk-nemlilik gibi nitelikleri; besinlerin sindiriminin esas rn bir sv cevher olan "hlt" iin de nemli bir lt olarak grmtr bn-i Sina'nn belirttiine gre vcudun iki tip svs vardr: birinci ve ikinci derece svlar. Birinci derece svlar drt eittir: kan, balgam, kara safra ve sar safra. Kan, drt eit hltn (svnn) en iyisidir. Kan, mizata scak ve nemlidir. Balgamn mizac souk ve nemlidir. Sar safra toprak unsurunun izlerini tar ve kanda eser halinde bulunur. Kara safra ise yanma ve tortulama sonucunda meydana gelen bir svdr.166 Aristocu drt unsur teorisine XVI. yzylda Bat'da Pacelsus ile balayan tepkiler, gittike gelierek Dalton'un atom teorisiyle birlikte yerini elementer sisteme brakmtr.167 Ancak XVIII. yzyl Trk dnrlerinden Erzurumlu brahim Hakk "Mrifetnme" adl eserinde klasik unsur teorisini tekrarlamtr. Erzurumlu brahim Hakk, varln devam ettirirken deimeyen eyin cevher olarak adlandrldn ve cevherlerin "huyula", "cismin sureti", "tabi cisim", "nefis", "akl" olmak zere bee ayrldn belirtir.168 Drt unsuru tabi cisimler ierisinde aa olan basit cisimler arasnda sayar: "Tabi cisim, yle bir cevherdir ki, onda uzunluk, genilik, derinlik gibi zellikler vardr. Bu cisim ya basit (tek) yahut mrekkep (birleik) olur. Basit cisim czlerinin tabiat birbirine benzer, yani ekilleri, tabiatlar ayr cisimlere blnmez. Onun tabiat birdir. Ondan olagelen ey bir tek yolla meydana gelir. Basit cisim ikiye ayrlr. Ulv (yksek), sfl (aa). Yksek cisim de iki trldr; ya parlaktr, ya deildir. Eer parlaksa yldzdr, deilse felektir ki bunlara esir veya yksek cisimler denir. Aa olan basit cisimlerse drt unsur adn alr. Bunlar da; ate, hava,su ve topraktr. Bu drdne ve bunlarn iinde bulunan birleik cisimlere sfl lem yahut kevn ve fesad (var ve yok olan - bozulan) lemi denir. Meurekkep (birleik) cisim ise udur: onun csimlere blnen drt unsurdan meydana gelmitir; madenler, bitkiler,

166 167 168

bn-i Sina, a.g.e., s.18-21. H. Bekir Karla, a.g.m. Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, Cilt: 3, stanbul: b.y, 1973, s.14.

72

hayvanlar gibi. Bunlara mevlid--selse ( olanak, varlk) denir ki bunlarn babalar esrler, analar drt unsurdur."169 Marifetnme adl eserinde brahim Hakk drt unsurun zelliklerini, mertebelerini ve birbirine dnmlerini ise u ekilde aklamaktadr: "Ey aziz, hikmet ehli ve Kozmorafya bilginleri demilerdir ki; Ay feleinin altnda ate yuvarla, onun altnda hava yuvarla, onun altnda su yuvarla, onun dibinde de toprak yuvarla vardr ki, bu hepsinin altndadr ve en arlardr. Ate yuvarlann, havann stnde oluunun delili udur: Ate, dumanyla birlikte yukarlara kar ve grnd gibi aslna dner. Hava yuvarlann da suyun stnde oluunun delili udur: hava ile iirilmi bir balon suyun dibine indirilip serbest braklsa orada durmaz ve hemen suyun stne frlayp kar. Su yerinin de topran stnde olduunu isbat eden delil udur: eer bir ta veya demir parasn suyun stnde braksak orada durmaz ve hemen aslna dner. Yani suyun dibine iner. nk yeri, suyun altdr ve drt unsurun en ar ve aasdr. Yerlerini belirttiimiz bu drt unsur, birbirlerine yava yava dnr. Nitekim ate, zamanla ve yava yava eklini terk edip hava suratna girer. Yani havaya dnr. Hava da zamanla suretini brakp su ekline dnr, yani hava su olur. Su da zamanla ve yava yava toprak ekline girer, yani su toprak olur. Bu yolla drt unsur, ekilden ekle dnr ve en sonunda kendi ekline girer. Unsurlarn bu deiimine, bir halden dier hale giriine istihale denir. k atein tabiat scaklk ve kuruluktur. Havann tabiat scaklk ve nemliliktir. Suyun tabiat nemlik ve soukluktur. Topran tabiat soukluk ve kuruluktur. Bunda hi phe yok ki, atele havada scaklk, hava ile suda nemlilik, su ile toprakta soukluk ve toprakla atete kuruluk ortak birer zelliktir.

169

Erzurumlu brahim Hakk, a.g.e., s.14.

73

O halde atein kuruluu havann nemliliine dnse, ate scak ve nemli olur ve havaya dnr. Eer havann scakl suyun soukluuna dnrse hava nemli ve souk olur ve suya dnr. Eer suyun nemlilii topran kuruluuna dnrse su, souk ve kuru olur ve topraa dnr. Eer topran soukluu atein scaklna dnrse toprak kuru ve scak olur, yani atee dnr. Bylece ate hava, hava su, su toprak, toprak ate olur ki, bu istihaleye (dnme) meb'de (balang yolu) derler."170 Erzurumlu brahim Hakk'nn belirttiine gre drt unsurdaki bu dnm basit cisimlerden birleik cisimlerin (maden, bitki, hayvan, insan) dnmne varmaktadr. Varlklarn derece ve mertebeleri bu zincir iinde dzenlenmi ve insan mertebesi ile son bulmutur. Devreden, akp giden zamann en son ve mkemmel varl, cihann zeti olan insan vcududur. Yedi felein (gezegenin), drt unsur denilen su, ate, toprak, hava ve birleik cisim olan maden, bitki, hayvann zetlerinin sonucu insan bedeni olmutur. "Belki her iki cihann var olularnn gayesi hazreti insandr. Bu felekler, unsurlar ve birleik cisim, hep onun kabuu, ii ve kabdr ve o, (insan) hepsinin beyni, dima ve duda (szcs) dr. Btn eya ve varlklar insana hizmet eder, onun emrindedir. nsan, btn varlklarn en stndr, azizdir, ereftir, muhteremdir. nk o, btn varlklarn ahseni (en gzeli) ve en bilicisidir."171 Drt unsur "anasr- erbaa", "anasr- ehrgne" gibi kavramlarla tasavvuf dnce ierisinde de yer bulmutur. Madde lemini karlayan su, hava, ate, toprak unsurlar tasavvufta sufilerce nefsin drt mertebesine benzetilmilerdir. "Nefs-i emmre" atee, "nevs-i levvme" havaya, "nefs-i mlhime" suya, "nefs-i mutmainne" topraa benzetilmitir. Bunlardan her biri iin on zellik tesbit edilmi ve krk saysna ulalmtr.172 Alevilik-Bektailik Terimleri Szlnde Esat Korkmaz drt unsurun Hac Bekta Veli'nin "Drt Kap Krk Makam" retisinin temeli olduuna vurgu yapar;

170 171 172

Erzurumlu brahim Hakk, a.g.e., s.18-19. Erzurumlu brahim Hakk, a.g.e., s.21. Sleyman Uluda, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yay., 1991, s.48.

74

felsefi boyutta doal element, saf cevher olarak temsil edilen su, hava, ate ve toprak varlk trlerini oluturan ve her biri bir kap insann kkeni temsil eden unsurlardr. Kuruluk-nemlilik, scaklk-soukluk nitelikleriyle d ortamda grlen unsurlar, kk lem olarak alglanan insanda ise kan safra, sevda ve balgamla simgelenen drt ayr karakteri belirtir.173 Tasavvufta varlk lemini oluturan drt unsur Divn edebiyatnda tenasp yoluyla oka kullanlmtr. Eski musk ve astronomi gibi ilimlere de uygulanan anasr- erbaa edebiyatta pek ok eserde ayr ayr anlmtr. Bir arada dnldnde dnya ve kinattan kinaye olarak kullanlan toprak, hava, su, ate edebiyatta sevgiliye ait gzellik unsurlarndan an gzyalarna dek birok mazmunda kullanm alan bulmaktadr.174

3.1. Su nsanlk, bilimsel verilerden yoksun bulunduu alarda suyun canllk kayna olduunu ve yaam meydana getirdiine inanmtr. Bu sebeple lka Yunan dnr Thales, "ilk neden, sudur" demitir. Dnyay suyun zerinde yzen bir tabak gibi dnen Thales'e gre her eyin kayna "sudur" her ey sudan tremitir ve sonunda tekrar suya dnecektir. Drt unsurdan biri olarak kabul edilen suyun yeri evrelemi cevherlerden biri olduu dnlrd. bn-i Sina unsurlardan biri olan suyun zelliklerini u ekilde aklamtr: "Su, doa halinde, yeri evrelemi olan basit bir cevherdir ve srasyla hava ve dier, doal halde olan unsurlarla evrelenmitir. Bu sonun nisbi arlnn aklamasdr. Doal halinde, su souk ve nemlidir; dardan herhangi ir mdahale olmadnda o, kesin bir soukluk ve nemlilik gsterir. Suyun nemlilii, onun doal halinde ve mizacnda kolayca dalabilen ve birok ekilde bir araya gelip, birikebilen bir duruma sahip olduunu, anca bu ekilleri korumaya muktedir olmadn ifade etmektedir. Bylece su,

173

174

Esat Korkmaz, Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul: Anahtar kitaplar Yaynevi, 2005, ss.199- 201. skender Pala, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul: tken Neriyat, 2000, s.29.

75

yaradlta bileiklerin ekillenmesinde ve ksmlarn kendi zt karakterlerine uygun olarak kalplanmasnda ve yaylmasnda gereklidir."175 Su kavram, ilk dillerde insanln ilk sesi olan "A" sesi ile dile getirilmitir. Eski Germen dilinde su anlamnda "AA" szc, Farsada ise canllk anlamna da gelen "ab" szc kullanlm; slm inanlarnda ienlere lmszlk veren u "abhayat" olarak adlandrlmtr.176 lk insanlar suyu, yaratc kabul ettiklerinden, kutsal saymlardr. .. 4000 yllarnda Asur-Mezopotamya uygarlklarnda evrenin sudan yaratldna inanlm, Smerler su tanrsna "Ea" adn vermilerdir.177 Smerlerde olduu gibi eitli mitolojik sistemlerde yaratln balca unsuru su olmutur. Su, mitolojik sistemlerde ilk balangla balantldr, ilk kaosu tantr.178 Kozmogonik eylemde, kozmos var edilirken toprak, su, hava, ate veya bazen beinci herhangi bir unsur kullanlr. Bu unsurlar kaosta iken birbirinden ayr deildir. Unsurlar ilk kozmogonik eylemde birbirinden ayrlarak kozmogonik ilk temel eylemi meydana getirirler. Mitolojilerde genellikle ilk kozmogonik dayanak su olarak karmza kmaktadr. rnein, Msr mitolojisinde ilk arkaik unsur "su"lu kaostur. Kozmik temel ise su'dan doan bir durumdur. Hint mitolojisinde ise kozmogonik dayanak ilk su'dan ortaya kan bir "embriyon"dur; tm kozmos bu yumurtadan rer.179 Yine Hint, mitolojisinde Nryana'nn gbeinden kan kozmik aaca tutunarak yzd ilk su temasnn ek ok versiyonu vardr. Bazen aacn yerini ortasndan Brahma'nn doduu lotus iei almtr. Kimi zaman ise kozmogoni mitiyle ilgili baka tanrlar, -Varuna, Prajapati, Purua, Vina- ortaya kmtr; ama su her zaman varln srdrmtr. Daha sonra suyla ilgili kozmogoni temas ikonografide, dekoratif sanatta sk kullanlan bir motif

175 176

177 178 179

bn-i Sina, El Knun Fi't-Tbb, s.6-7. Orhan Hanerliolu, nan Szl (Dinler-Mezhepler-Tarikatlar-Efsaneler) stanbul:, Remzi Kitabevi, 1975, s.9. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s.9. Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.501. smail Ta, slm ncesi Trk Dncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, s.13.

76

olmutur.180 Bu durum ise suyun tm yaratln, tm evrenin ncl ve destei olmasndan ileri gelmektedir. Babil kozmogonisinde su kaosu, ezeli okyanus, Apsu ve Tiamat temalaryla karmza kar: Apsu, daha sonra zerinde yeryznn yzecei tatl su okyanusunun kiiletirilmi halidir; Tiamat ise canavarlarn bulunduu tuzlu ve ac su denizidir: dnyalarn doduu ilksel sularla ilgili gelenein, eski ve ilkel kozmogoni mitlerinde bulunan pek ok versiyonundan biri olan yaradl iiri "Enuma Eli" kaosu yle anlatr: "Yukarda henz gkler adlandrlmamken, aada henz yerin bir ad yokken, onlarn ezeli yaam kayna Apsu Mummu ve herkesin annesi Tiamat, henz sularn tek bir kaynakta toplarken..." in mitolojisinde su, be elementten veya 'deiim'den biridir; Kuzey ve siyah renkle ve geceleri iyin yamasna yol aan ayla badatrlr. Su, diil ilke yin'i simgeler; ztt yang ise eril ilke olarak ate ve gney ile badatrlr. Eski in kozmolojisinde, ate ve su 'byk Bir' den (Tai-fi) kaynaklanr: 'su nemlendirir ve aa inmeye meyillidir, ate alevlenir ve yukar kmaya meyillidir. ki ilkenin cinsel birleiminden be element doar ve bunlardan da on bin nesne oluur. Atein gndze ait olduu gibi, su da geceye aittir; cinsel faaliyet gecenin ilk ksmna aittir ve cinsel ilikiyi ifade eden birok deyimde su szc geer. Su, bir kadnn olmas gerektii gibi, yumuak, uysal ve esnektir.181 Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri adl eserinde in kozmolojik metinlerinde "lk neden" olarak ezeli Tao (yol, yntem)nun bulunduunu belirtir. Tao'dan adem (yokluk), ademden ise ilk monad (tek varlk) belirmitir. ekil, nefes, madde olanaklar bulunan T'ai-chi denen ilk monad harekete geince yin (kararg) ve yang (yaruk) ilkeleri olumutur. Kararg ve Yaruk ilkelerinin ana ve ataya benzetilen nefesleri, sekiz ynden esen rzgrlarla tanarak birlemi ve be unsur olarak adlandrlan su, ate, aa, maden ve toprak domutur.182

180 181 182

Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.198. Wolfram Eberhard, in Simgeleri Szl, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000, s.276- 277. Emel Esin, Trk Kozmogonisine Giri, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2001, s.24.

77

in kozmogonisinde unsurlarn kinattaki yerini temsil eden ynl pusula dzenlenmitir. Bu pusulada kararg ilkesi ve yer-su simgesi olarak toprak merkezde yer alrken drt unsurdan su ve atein kuzey ve gneyde; aa ve madenin dou ve batda olduu dnlmekteydi. Trklerin de kabul ettii bu kozmik yasalara gre unsurlar, ynler, drt byk yldz takm ve onlara atfedilen renkler, gezegenler, mevsimler, gnn evreleri birbirleriyle ilgili kabul edilmekteydiler. in'de su unsurunun yn, yer altnda olduu dnlen su uurumu ve alt yn iken mevsimi k; saati gece-yars, rengi karargd. Trkler "Kuzeyli" diye adlandrlmalar nedeniyle Gktanr'nn makam saylan Kutup yldzna ve kuzey ynne sayg gstermekteydiler. Trklerde kuzeye sayg nedeniyle su rengi (gksel sular) "yrng" (ak) idi. Yeralt sularna ise kara-su denmekteydi. Hem in hem de Trklere su unsurunun gksel cisimleri ise ince "ylan ve Kaplumbaa", Trke "Kara-ylan" denen yldz takm; suv-yultuz (su yldz) ad verilen Utarit (Merkr) gezegeni ve kn zirvede gzken lker (ine Mao) yldzyd.183 Trk yaratl mitinde kozmos, sudan tremitir. Btn canllar sudan yaratlmtr. Su, balang maddesi olduu gibi eskatolojik mitte dnyann sonunu getiren unsur olarak grlr. Suyun kutsall makro-kozmosta (evrenin oluumu) olduu gibi mikro-kozmosun (insann oluumu) da su ile, balayp su ile sona ermesine dayaldr.184 Trk halklarnn mitolojik anlatlarnda kaosun simgesi olan su, evrenin simgesi olan ejder ile eitlenmitir. Divan Lugatit't-Trk'te yilbke olarak geen ejdere Trkler yilbegen, jilbegen, celbegen demilerdir. Ejder ile zdeleen evren kavram ve kz / boa motifi su paradigmas ile ilgilidir. Biimsiz ekliyle kaos olarak alglanan su, ejder eklinde dnlm; ejderhann aala, bitkiyle ilikilendirilmesi de onun dolayl olarak su kltrne balandn ve kaostan kozmosun douunu simgelediini gsterir.185

183 184 185

Emel Esin, a.g.e., s.26. Fuzuli Bayat, Trk Mitoloji Sistemi 2, s.248. Fuzuli Bayat, a.g.e., s.255-257.

78

Mitolojik sistemlerde su, evrenin tm potansiyelini ve tohumlarn iinde barndan bir rahim olarak dnlmtr.186 Su, kozmogoniyle ilgili baz anlatlarda cinsellikle ilgili bir simge olarak kullanlmtr. Suyun tohum, yamurun ise ersuyu olarak simgelendii bu kozmogonilerde gk yeri yamur araclyla kucaklar ve dller.187 Cinsellikle ilgili bu kozmogonik simge ve bu trden pek ok inan "Yeryz ana" kavramyla ve emenin cinsel simgesellii ile karmtr. Bu durum ise topraktan, tatan, bitkiden doum mitleri gibi mit ve inanlarn ardnda yaamn yani gerekliin kozmik bir zde bulunduunu kantlamaktadr. Tm canllar bu zden ya dorudan ya da simgesel aralarla tremitir. Bu sebeple deniz hayvanlar zellikle ayn zamanda cinsellik simgesi olan balklar ve deniz canavarlar kutsallk amblemleridir; suda younlam mutlak gereklii temsil ederler.188 Su, evrenin tm potansiyelini ve tm tohumlarn iinde barndran bir rahim olduu iin insan trnn ya da zel bir rkn sudan ktn anlatan mitleri veya efsaneleri rahatlkla aklayabilmekteyiz. Su bu tip metinlerde dourganlkla ilikili bir tanra, bir ana olarak karmza kmaktadr. rnein; Kadim Karelyallar, Mordovlar, Estonyallar ve baka Fin-Ugur halklarnda, kadnlarn ocuk dourmak iin dua ettikleri bir "Su Ana" vardr.189 ocuk, dnyaya gelmeden nce ana rahminde su ile evrelenmitir. Bu durum hayat verici bir balang olan suyun, mitolojik dncede ana rahminin sembol olmasn salamtr. Bu olay, eski dncede iilen sudan ocuk olabilecei inannn temelini oluturur. rnein Anadolu Yrklerinde ksr kadnlar, nisan yamurlarnn suyundan iip ocuk sahibi olacaklarn dnrlerdi. Sudan evlat edinme inan, son zamanlara kadar Azerbaycan'da da mevcut idi. Ksr kadnlar hamile kalabilmek iin maaralara gider, maarann tavanndan damlayan suyu toplayp ier, zeminle duvar arasnda akan suya karnn srerlerdi. Bu ekilde doacak ocuu suyun verdiine inanrlard. Gen gelinler, amuderya rmann bir sahilinden, dier sahiline geer; bylece su iyeleri sayesinde ocuk
186 187 188 189

Mircea Eliade, a.g.e., s.199. Mircea Eliade, a.g.e., s.200. Mircea Eliade, a.g.e., s.200. Mircea Eliade, a.g.e., s.199.

79

sahibi olabileceklerini dnrlerdi. Bu durum dnya halk kltrnde, suyu gemenin nikhn mecaz ve
190

soy

artmnn

gerekli

bir

sreci

olarak

anlamlandrlmasn salamtr.

Su, tasavvufta nefs-i mlhime ( zeri nur-zulmet karm perdelerle kapl, sahibine iyilik ilham eden nefs)191 olarak kabul edilmitir. Yunus Emre, Risaletn Nushiyye adl mesnevisinde insan vcudunu oluturan drt unsurdan su unsuru ile insana safa (temizlik), saha(cmertlik), lutf (iyilik) ve visal (kavumak) gibi iyi huylarn geldiini sylemitir. Yunusa gre su, Allahn hayat ndandr ve cennete ait bir unsurdur. k Paa da Garib-name adl eserinde insan vcudunun asln bu drt unsurun oluturduunu sylemektedir. Garib-nameye gre su, damarlarda kan olarak dolar; susayan insann susuzluunu giderir. nsan onunla ferahlar; onunla ykanr, abdest alr. Su din ve dnya sahiplari iin saki olup Hakkn cemaline kavumak iin can atar. nsan Allahn sunduu bu ltuf karsnda kulluunu yerine getirmeli ve kretmelidir.192 Grld gibi su kltrlerde yaamn yaratcs, kutsal bir unsur olarak karmza kmaktadr.

3.1.1. Hayat Suyu Dnya mitolojilerinde nemli bir motif olan hayat suyu lml insanlarn lmszle erime zlemlerinin yansmasdr. Altay ve Anadolu anlatlar, masallar lp kutsal ve sihirli bir gl yeniden dirilenlerle doludur. Eski Trkler de yeniden can veren bu suya hayat suyu demilerdir.193 "Hayat Suyu", "Ab- Hayat", "Dirilik Suyu" olarak adlandrlan ienleri lmszle kavuturduuna inanlan efsanevi su, yaratc balang saylan ilk kaostan (sudan) lmszletirme, ebed yaatma iaretlerini alp kendinde

190 191 192 193

Celal Beydili, a.g.e.,s.502. Yunus Emre, Risaletn Nushiyye, Haz: UmayGnay; Osman Horata, Ankara: b.y, 1994, s. 59. Ak Paa, Garib-name I, haz: Kemal Yavuz, stanbul: TDK yay., 2000, s.383. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, Cilt I, s.107.

80

yaatmtr. Bu anlamda "Dirilik Suyu" sembolnde, yaratl mitinde olan balang gibi, ilk suyun izlerini bulmak mmkndr.194 Mircea Eliade, suyun ilk rneinin hayat suyu olduunu belirtir. Eliade'ye gre tohumlarn taycs ve kozmogoni simgesi olan su, bysel bir maddedir ve her derde devadr; iyiletirir, genletirir ve yaam sonsuz klar.195 lmszlk suyu anlay pek ok mitolojik sistemde rastlanan bir anlaytr. Yaam sonsuz klan ve genletiren hayat suyu, ayn zamanda iyiletirme gcne de sahiptir. Bu sebeple Fransa'da ifal emelerin ve nehirlerin says faladr; Hindistan'da hastalklar sulara atlr; Fin-Ugorlar baz hastalklar sularn kirlenmesiyle veya suya saygszlk edilmesiyle aklarlar.196 Hayat suyu motifine efsaneler ve mitolojik motiflerden baka Kuran'da, Hzr ve Musa hikyesi anlatlrken rastlanr. Rivayetlere gre lmszlk suyunu ilk ienler, Hzr ve lyas Peygamber olmutur. Hayat suyu ile ilgili pek ok anlat olsa da eski dnya uygarlklarnda bu anlatlar, Glgame, Ouz Han, skender Zulkarneyn gibi birka kiinin adyla balantl dnlmtr.197 Fuzuli Bayat'n belirttiine gre, folklor dncesinde "ab- hayat" ve "lm suyu" olarak ikilik gsteren su klt mitolojik dnya modelindeki kozmogonik ve eskatolojik mitlerin yansmasdr. Suyun ilk madde olmas da hayatla lm birletirmesinde grnmektedir.198 te halk anlatlarnda suyun len kahraman diriltmesi de balangta suyun hayat verici gc olduu inancnn folklor dncesine dnm varyantdr. Trk anlatlarnda hayat suyunun fakl ilevleri ile karlamaktayz. Baz masallarda hayat suyu yalnzca lleri ve hastalar iyiletirir. Baz efsanelerde ise ihtiyarlara genlik verir. rnein Yakut Destanlarndaki hayat suyu Er-Sogotoh'a yeni ve sonsuz bir g vermitir. Kahramana sonsuz g veren hayat suyu motifini Anadolu masallarnda da grlr.

194 195 196 197 198

Celal Beydili, a.g.e., s.176. Mircea Eliade, a.g.e., s.200. Mircea Eliade, a.g.e., s.201. Celal Beydili, a.g.e., s.176. Fuzuli Bayat, a.g.e., s.248.

81

Hayat suyu motifine baz Altay efsanelerinde de rastlamaktayz. Bu efsanelere gre gn on ikinci katna kadar ykselen Dnya Da'nn zerinde bir Kayn aac vard. Hayat suyu da bu kaynn altndaki kutsal ukurda bulunurdu. Bu hayat suyunun banda, yine kutsal bir ruh olan beki vard. Minusinsk dolaylarnda derlenen bu efsaneni Hayat Suyu ile ilgili blm yledir: "Byk bir da ykselir, on iki gk katndan "Dada bir kayn vard, yapraklar altndan, " Kaynn altndaysa, kk bir ukur vard, "Bir kar bile deil, o kadar yzlek dard. "Bu ukur hep doluydu, kutsal hayat suyuyla, "en lmez olurdu, ebedi bir duyuyla, "Altn bir kse vard, bu suyun tam banda, "Bir de beki konmutu, kim bilir ka yanda, "Ak-sakal Tata denir, bu bekinin adna, "Tanrca konmu idi, bu kaynn altna."199 Sularn olaanst zelliklerinden biri de bynn ve kocakar ilacnn malzemesi olmasdr. Bysel uygulamalar, lemlerin yaratld mitolojik zamana ynlendirildikleri iin kozmogonik eylemi tekrar ederler. "Kullanlmam suyla" tedavide, hastaln ezel suyla temas salanarak mucizev yenilenme salanr.200 Hayat suyu ile ilgili anlatlara arkaik Trk destanlarnda da grmekteyiz. Arkaik destanlardan Ural Batr destannda Ural Batr, Yenbirzi Ata ile Yenbike Anann kk oludur. Ural Batrn aabeyi lgen ise ata szne srekli kar gelen biridir. Gnlerden bir gn Yenbirzi Ata lm yenmek isteyen oluna lme yalnz bir are olduunu anlatr: lm denen kt ey, Hi gze grnmez Gelii hi bilinmez Yaayan bir canavar o, Ona yalnz bir are var
199 200

Bahaeddin gel, a.g.e., s.107. Mircea Eliade, a.g.e., s.201.

82

Dev padiahn lkesinde Derler, bir bulak var, Ondan su ise kii Hi lmez yaar lme dayanr201 Destanda Ural Batr, hayat pnarnn yerini bilen yaral Huma kuuna yardm etmi; ihtiyar babasnn istei zerine kularn utuklar yne doru hayat pnarnn su yolunu bulmaya gitmitir. Bu destanda olduu gibi birok efsane ve masalda mucizev hayat suyu motifine yer verilmitir. 3.1.2. Su Tanrlar ve Mucizev Sular: Suyun, evrenin mayasnda bulunan madde olarak edindii kutsal deer suya dinsel birok ynllk kazandrm; tarihte pnarlar, nehirler ve rmaklar erevesinde gelien pek ok tapm domutur. Bu tapmlarda akan su "yaar" hareketlidir; esin kayna olur, iyiletirir, rehberlik eder. Dolaysyla su kayna ya da nehir g, yaam ve sreklilik ifadesi olarak "vardr" ve "canldr". Su tapmlar zellikle iyiletirici gleri olduu kabul edilen kaynaklarn, termal kuyularn ve tuz ocaklarnn tapm olarak karmza kmaktadr. Hibir din devrimi bu tapmlar yok edememitir. "Bu sebeple pek ok kltrde kehanetler mucizev sularn yannda gerekleir ve gnmzde de baz mucizev sular haclar tarafndan ziyaret edilir. Mitolojik dncede su hayat yaratan bir gtr; ancak onda lm getiren g de sakldr. Arkaik dnce tpk su gibi "hayat verici, yaratc balang" olarak kabul edilen kut inancyla tamamlanmtr. Yapsz bir madde olan suyun bala evrilmesi ondanda toprak parasnn yaratlmas; mitolojik metinlerde kaosun evrene dnmesinin sreci olarak karmza kmaktadr. Mitolojik dnyann kahramanlarndan Korkut Ata'nn "Suya ecel gelmez" deyimi ve lmsz bir yer ararken sularn stn semesi suyun kozmogonik sreteki rol bakmndan nemlidir. Su dnyann sakral g
201

Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi- Bakurt Edebiyatlar I, Cilt: 29, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yay., 2004, ss. 33- 43.

83

merkezidir; sakral enerjinin en ok topland yer ise dnyann tam ortasnda, su zerinde bir yerdedir ve mitolojik inanca gre o yere ecel gelmez.202 Ayrca

mitolojik inana gre sularda yaayan varlklar yeryzndekilerden farkl olarak yalanmaz, hastalanmaz ve irkinlemezler. Suda yaadklar iin lm de onlardan uzaktr. rnein; Bakurt halk arasnda anlatlan bir efsaneye gre, sular saltanatnn padiah olan lgen'in kz Nerkez Ural'n olu Yayak, ne kadar yaarsa yaasn hi yalanmyor ve yakkllndan bir ey kaybetmiyordu. Iktan yaratlan bu varlk, sudan kt a bir para ete dneceini ve leceini bilirdi.203 Su tanrlarnn, su perilerinin sudan domas motifi suyla ilgili dnya mitlerinde srekli tekrarlanan bir motiftir. rnein yaadklar corafya sebebiyle denize hkim eski Yunan mitolojisinde geni bir su tanrs, tanras veya perisi kadrosuyla karlarz. Eski Yunan'da su tapm mitolojisinin din alanna girmesinden ok ncelere dayanmaktayd. Bu eski tapma ait izler. Helen uygarlnn kne kadar korunmutur. Sularn kutsal kabul edildii eski Yunan'da karmza kan nehir tapmna Homeros'un lyada adl eserinde de rastlamaktayz. Homeros'un belirttiine gre Truvallar, Skamandros'a hayvanlar kurban eder ve dalgalara canl atlar atarlard; Poseidon'a ve deniz tanrlarna at ve kz kurban ederlerdi. Yunan mitolojisinde sudan doan su tanrlar mitlerde ve efsanelerde salam bir yere sahiptirler. rnein Thetis, bir deniz Nymphas'dr. Nympha'lar krlarda, ormanlarda ve sularda yaayan "gen kadnlar", bereketi temsil eden doann dii perileridir.204 Nymphalar, yaadklar yere gre eitli kategorilere ayrlrlar; en eski nymphalar Dibudak nymphalar olan meliadlar'dr. Bunlar Ouranos'un kzlardr. Sonra pnarlarda ve akarsularda yaayan niaslar gelir. Dalarda Oreas denen nymphalar, ise Alseidler yaard. Akarsu ve pnarlarda yaan niasla; Sakin deniz nympha'lar olarak kabul edilen Nereus kzlar bulunduklar suyun kzlar olarak kabul edilirlerdi.205

202 203 204

205

Celal Beydili, a.g.e., s.503. Celal Beydili, a.g.e., s.503. Pierre Grimal, Mitoloji Szl Yunan ve Roma, ev.: Sevgi Tamg, stanbul: Sosyal Yaynlr, 1997, s.548. Pierre Grimal, a.g.e., s.548.

84

Nympha'lar, su bereketin kayna sayld iin doutan tanradrlar. Nympha'lar ocuklar yetitirir, onlara kahraman olmay retirler. Neredeyse tm Yunan anlatlarnda kahramann erginleme treni toplumdan uzak, nympha'larn bulunduu bir meknda gerekleir. Nympha'lar kendilerine duyulan tm dinsel saygya ramen ayn zamanda korkulan varlklardr; sk sk ocuklar aldklarna bazen de ldrdklerine inanlrd.206 Yunan mitolojisinde btn akarsularn babas olarak karmza kan Okeanos207 ve Akheloas, Thetis gibi teki su tanrlarnn stnde yer alan denizler tanrs Poseidon208 nemli deniz tanrlardr. skandinav mitolojisinde de deniz tanrlar ve tanralaryla karlamaktayz. rnein Aegir snrsz okyanusu temsil eder, boulanlar kendine eken Aegir'in ei Ran ve dokuz kzlar209 mitolojilered karlatmz "su tanrlar sudan doar" motifini tekrarlamaktadrlar. Trk mitolojisinde de su ile ilgili koruyucu ruhlara, perilere rastlamaktayz. Eski Trk yaztlarnda "Iduk Yer-Sub" olarak geen koruyucu ruhlarn banda yer ile beraber su kltnn de geldii grlr. Fuzuli Bayat'n belirttii gibi su unsuru evrenin oluumunda ilk madde roln stlendiinden balanglarn balangc durumundadr. Mitolojik dncede su ss (su sahibi) genelde insan bazen de balk eklinde grntlenir, nehir, rmak ve pnarlarda karmza kar.210 amanist kltre gre btn dnya ruhlarla doludur. Dalar, gller, rmaklar / yer-su hep canl nesnelerdir.211 Dnyann ayrcalkl ksm olan duk yer-su, tek veya oul olarak, tehlikeli anlarda, halk galeyana getirmek gerektiinde veya ulusal birlii gerekletirmek lazm geldii vakit, yaztlarda belirtildii gibi, Tengri ile birlikte harekete gemekte, fakat tengri olmadan hibir zaman mdahale etmemektedir. Bu da duk yer-su'nun, imparatorlukla ilgili olmaktan ziyade, halkla ilikili bir tanrsallk olduu ynnde dnmeye sevkeder. Gktrk Yaztlarnda Tonyukuk, ordusunu daha ileriye gtrecei zaman; tengri ile yer-su onun zerinde bask yapmaktadr. in
206 207 208 209 210 211

Mircea Eliade, a.g.e., s.210-211. Pierre Grimal, a.g.e., s.571. Mircea Eliade, a.g.e., s.211. Mircea Eliade, a.g.e., s.212. Fuzuli Bayat, a.g.e., s.248. Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm (Materyaller ve Aratrmalar), 2. Bask, Ankara: TTK Basmevi, 1972, s.48.

85

imparatoru, Trk halkn ortadan kaldrmay istediinde "yukarda Trklerin tengrisi ile, aada Trklerin duk yer-su'yu yle demektedir: Trk halk hi haline gelmesin, bir halk haline gelsin ve ir halk olsun". Dolaysyla duk yer-sub, yeryznn btnnden daha dar ve daha belirli bir alama sahiptir.212 Trkler arasnda suyun ayr bir nemi vardr. O da yeryz gibi anadr. Yamur gibi iinden geldii Gk'e baldr. Yer-su inancnn bir uzants olarak Krgzlarda kaynak sular ve pnarlarla ilgili olarak eitli halk inanlar yaaya gelmitir. zellikle pnar ile doum arasnda bir iliki kurulmutur. Manas han'n annesi, aradan yllar getii halde bir trl doum yapamamtr. Bunun iin kocas, "karm kutlu pnarlarda gecelemiyor" diye ikayette bulunmutur. Manas Han'n babas karsnn ksrlk sebebi olarak, bir gece bile olsa eme banda gecelememi olmasn gstermitir. Btn Trk topluluklarnda suyun kutsal saylmas nedeniyle baz inanlar gelimi, suyun dk ile kirletilmesi, ta atlmas, bazen suyun eitli alanlarda temizlik arac olarak kullanlmas ho karlanmam hatta yasaklanmtr.213 Trk topluluklarndan Yakutlar iyesine (sahibine) "U ite" veya "Ukulaan Toyon" derler ve onu avla ilgili merasimlerde hatrlarlar. Karagaslar "Su eezi" dedikleri su sahibine veya ruhuna sayg gsterir ve bol balk avlamak iin onun adna kayn aacna renkli bezler balar ve atee ay, ya, st dkerek kurban sunarlard. Mool-Buryatlarda su iyesi "Uhun Ecen" olarak bilinir; Krm Tatarlarnn mitolojik inanlarnda "Su Anas" ad ile bilinen eme, pnar koruyucusu su iyesi olarak karmza kar. Azerbaycan'dada "Subaba" veya "Sucaeddin" adyla bilinen su koruyucusu pnarlarn kirletilmesini, tahrip edilmesini nler; yasa bozanlar cezalandrr. Kazan Tatarlarnda Hbb, Harezm zbeklerinde Ananklar su iyesi olarak tannmaktadr. Anadolu ise Gaziantep'te "Pir Avuk", Kars'ta ise "Su Kz" veya "Su Perisi" olarak bilinen gzel bir varln suyu koruduuna inanlr.214

212

213 214

Mustafa Erdem, Gelenekli Trk Dininde Tabiatla lgili nanlar, Trk Dnyasnda Nevruz 4. Uluslararas Bilgi leni Bildirileri, Ankara : AKM Yaynlar, 2001, s.75. Mustafa Erdem, a.g.e., s.76. Fuzul Bayat, a.g.e., s.251-253.

86

zelliklerini belirttiimiz su tanrlarn veya tanralarn Smer, Yunan ve Trk mitlerinden birer tanrnn tantlmasyla rneklendirelim: Ea. (Smer) Su-tanr... Enki adyla da anlr. Smer-Akad inanlarnda evrenin ana esi su'dur. Daha ak bir deyile Smerler evreni gk (An), toprak (Enlil) ve su (Enki) olmak zere e ayrmakla beraber bunlarn temel ve tmnn yaratc esi olarak su'ya tapmlardr. Bu bakmdan, Ea, byk yaratc tanrdr, ve topra da o yaratmtr, ayn zamanda tm bilgeliktir ve bundan tr de bysel etkiler onun yardmyla elde edilir, yaam kayna olduundan tr bolluu da simgeler. Smer tapnaklarnda Ea'nn kendisi olarak bir kap iinde kutsal su bulundurulurdu, bu sudan ien hastalarn iyileeceine ve gszlerin gleneceine inanlrd. Bu tapnaklarda Ea, balk kuyruklu bir koyun biiminde canlandrlrd. Tapnak rhipleri de balk biiminde giysiler giyerlerdi. Hristiyanlarn sa'da tasarladklar balk niteliinin de kayna Smerlerin bu inanc olsa gerektir. Smer inanlarnda Ea'dan nce, bir su ilkesi olan Ab-zu (ya da Apsu) inanc yer alr. Smerlilere gre evren boluunda ilkin erkek ilke-su (Ab-zu)'yle dii ilke-su (Tiamat) varm, bunlarn birlemesinden ylan biiminde iki tanr meydana gelmi. Erkek ylan Lakmu'yla dii ylan Lakamu adn tayan bu tanrlar da birlemiler ve gkyztanr Anar'la yeryz-tanr Kiar' meydana getirmiler. Gkyzyle yeryznn birlemesinden de su-tanr Ea, gk-tanr An (Anu ve Anum da denir), toprak-tanr Enlil meydana gelmi. Su'yun temelliine dayanan bu inan, Ab-zu ilkesinden yola karak Ea'da kiilemitir. Smer mitolojisine gre evrensel sessizliin ilkesi olan Ab-zu'yla Tiamat, ocuklar ve torunlar meydana geldikten sonra tedirgin olmular, nk evrende grlt balam. Bu yzden Ab-zu ocuklarn ve torunlarn yok etmek istemi. Tiamat, diiliinin gerektirdii sevecenlikle buna kar koymu, erkeine yalvarp yakarm. Ama erkek ilke onu dinlememi. Tam kararn uygulayaca srada bykbabasnn bu dncesini sezen Ea, hemen bir by yapm ve kendilerini yok etmeyi tasarlayan bykbabasn yok etmi (Ea'nn bilgilii ve bycl de buradan geliyor). Ne var ki ocuklarn ve torunlarn esirgemeye urarken erkeinin yok olduunu gren Tiamat kplere binmi, kocasnn cn almak iin hemen bir devler ve canavarlar ordusu meydana getirmi. Bu ordunun bana getirdii korkun Kingu'ya kader'in ipleri'ni vermi. Bunu da nceden haber alan Ea, bu orduyla savamaya kalkmsa da baaramam. te tam

87

bu srada ortaya tanr Marduk kyor. Marduk, bu canavarlar ordusunu yok edip ba tanr olacaktr.215 Pontos (Yunan) Su-tanr... Yunanllarn ilk su-doa tasarmdr. Sonra Okeanos ve ok daha sonra Poseidon tasarmlanacaktr. Bu gelime, yunanllarn su ve deniz anlaylarndaki gelimeyi izler. Hesiodos togonisinde kozmik yaratc ilke toprak'tr, bunu Gaia kiiletirir. Gaia, tohumsuz olarak, kendi kendine gk (Uranos) ve su (Pontos)'u yaratr. Sonra kendi yaratt gk ve suyla birleerek daha birok doal varlklar meydana getirir. Pontos'la birlemesinden Nereus, Thaumas, Phorkys, Keto ve Emrybie doar. Bunlarn hi biri, gelimi bir ada saptanan Olympos Panteonu'nda yoktur. Zeus'un bakanlndaki on iki byk Yunan tanrsn kapsayan Olympos'lular (Yu. Olympioi) panteonu'nda su ve deniz tanrlarn sadece Poseidon simgeler. Bunun dndaki btn su ve deniz tanrlar (Yu. Pontioi) byk deniz-tanr Poseidon'un buyruu altndadr.216 Talay Kan Denizlerin hakimi ve llerin koruyucusudur. O yeryzndeki btn sularn hkmdardr. Bu tanr Altayllarda bazen Yayk han olarak da anlr. Onun evi on yedi denizin birletii var saylan yerdedir. Ele aldmz bu tanr, Yunan mitolojisindeki deniz tanrs Poseidon (Neptunus) ve Mezopotamya tanrlarndan Ea'ya karlk gelir. Radloff, Talay Kan'dan sonra baka nemli yer ruhlar (veya hanlar) olduunu da aktarmaktadr: "Beinci Han Adam Kan'dr (bu ahsiyet, Kazaklar vastasyla Mslmanlardan gemitir). Altncs, Abakan Nehri'nin hkmdar olan Mordo Kan veya Abakan Kan'dr; Teles Gl'nn dousunda Abakan Nehri'nin kaynanda oturur ve orada yamur tanrs olarak takdis edilir. Yedincisi, Altay halknn hamisi Altay Kan'dr; katunyayla semaya kadar ykselen Beluha kaynaklarnda oturur. Sekizinci, Kemik'in ve Yenisey kaynaklarnn zengin sahibi Krgs Kan'dr. Dokuzuncu han Yaba Kan, onuncusu Edar Kan'dr. Dier yedi han eitli boylar arasnda farkl adlarla anlmaktadr. Kuzey Altay'da duyulan adlar unlardr: Yabr Kan, Kayra Kan, Puysan Kan, Parbi Kan, Mansar Kan, Pru Kan ve Okt Kan..."217

215

216 217

Orhan Hanerliolu, nan Szl (Dinler-Mezhepler-Tarikatler-Efsaneleri), Remzi Kitabevi, stanbul, 1975, s.157. Orhan Hanerliolu, nan Szl, s.515. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC 'si, ss.37- 38.

88

3.1.3. Su Hayvanlar ve Simgeleri Mitolojik metinlerde ejderhalar, ylanlar, kabuklu deniz hayvanlar, yunuslar ve balklar su amblemleri olarak alglanmaktadr.218 Okyanusun derinliklerinde barnan bu hayvanlar derinliin kutsal gcyle sarmalanm; yamuru, nemi dnyaya datr ve dnya zerindeki bereketi kontrol ederler. Mitolojik anlatlarda kaosun simgesi olan su, balangc simgeledikleri iin, evrenin simgesi olan ejderle eitlenmitir. Biimsiz ekli ile kaosu hatrlatan su ejder eklinde dnlmtr. Trk topluluklarnda Saka dvlerinden Karahanl dvlerine kadar askerlerin ejderi simgeleyen kurdeleleri atlarnn yanna asmalar; esasen suyun koruyucusu olarak alglanan ejderin halk anlatlarndaki nemini de onaylar.219 Masallar ve efsanelere bakldnda ejder ile bir su iyesi olarak karlamaktayz. Baz masallarda ejder, suyun nn kesen, mitsel kutsallk zelliini kaybetmi, olumsuz bir varlk karakteri kazanmtr. rnein: Zerdtlk inancnn etkiledii Avesta'da ad geen ve Medler iin kutsal bir varlk olan Aji Dahaka Zerdt khinler tarafndan demonik bir varla dntrlm, kt zelliklerle anlmaya balanmtr.220 in ve Gneydou Asya kltrlerinde ritmik yaamn ve uygarlklar douran ruhun simgesi olan ejderhalar; bulutlarda gllerde yaayan yldrmn efendileridir. G boaltan; tarlalara, kadnlara bereket datan yine ejderhalardr.221 Anadolu Trkleri arasnda derlenen anlatlara gre nisan yamurlar yadnda dalardan seller akmaya balar bu seller azndan alevler pskren ejderhay ldrr; bu yzden halk susuzluk eker. Kaosla balantl bir varlk olarak dnlen ejderha evrensel bir mitolojik motiftir. Jung ejderi arkeolojik tipler sistemine dhil etmitir. Mitolojik anlamda ise ejderha balangta usuz bucaksz sulardan ibaret olan, kaostan kurtulamam bir lemi sembolize eder. Ayrca ejderha yeralt ller saltanatnn koruyucusu olarak,
218 219 220 221

Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.212. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.256. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.257. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.213.

89

yeraltnda dalar arkasnda dnlen, br dnyann snrnda bu snr bozanlara kar duran bir varlktr.222

3.1.4. Tufan Simgesi Doal felaket korkusunun sebep olduu223 tufan; inanlarn hepsinde, insanln suyun altnda kalmas ve yeni bir insan rknn, yeni bir dnemin kuruluu dncesini anlatr.224 Tufan miti eskatolojik bir unsur olarak karmza kmaktadr. Yaratl mitinde kinat yaratan unsur olan su, eskatolojik mitlerde dnyann sonunu getiren bir semboldr.225 Yaradln ncl olan su, yaratt her eyi yeniden yaratabilmek iin dzenli olarak yutar bylece bunlar arndrr; yeni gizil ynler katarak yeniden yaratr.226 uva mitlerine gre daha insanlar dnyada yaamazken dnya zerinde Alpler hkm srmekte idi. Daha sonra yeryzn sular kaplaynca Alpler yok olmu, sadece Alp mezarlar kalmtr. Ondan sonra ise bizim gibi insanlar olumutur. Bir dier anlatya gre; bir gn eytan Tanry ok kzdrm. Tanr, eytan yakalamaya alm; ama eytan saklanarak kendini kurtarmay baarm. Bu duruma ok sinirlenen Tanr, eytan ve taraftarlarn yok etmek iin krk bir gn, krk bir saat yamur yadrp dnyay suya gark etmi. Alp bakm ki dnya byle yok olacak, bir kpr yapm ve kprnn stne canllar ifter ifter kartm. Kpr su almaya balam. Canllar byle kurtaramayacan anlaynca bunlar bulutun stne karaym, demi. nce eytanla Azraili, kurtla aslan, beyaz kt aalar bulutun stne karm. Tanr, temiz bulutun stne en nce eytan huylular kartt iin Alpe ok kzm ve onu hastalkla azap ektirerek ldrm. Ondan sonra da Alp gibi byk insanlar kalmam yeryznde; bizim gibi kk insanlar kalm.227

222 223 224 225 226 227

Cell Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.191- 194. Fernand Comte, Mitoloji Szl, stanbul :Zed Yaynlar, 2000, s.10. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.215. Cell Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.203. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.216. Trkiye D Trk Edebiyatlar Antolojisi, uva Edebiyat,C: 26, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar, 2003, s.45.

90

Bu mitte de grld gibi su anlatlarda yaam yutan eskatolojik bir unsur olarak karmza ksa da sudan sonra yaam yeniden yaratlmaya devam etmektedir.

3.1.5. Trk Kltrnde Idk-Su Btn canllarn hayat kayna olan su, tabiatn en deerli unsurlarnn banda gelir. Trk mitolojisinde, dnya yaratlmadan nce, her yerin sularla kapl olduuna inanlr. Yani, Dnyadaki btn varlklar tanr tarafndan yaratld halde su yaratlmamtr. te suyun bu durumu, hayat verici oluu vs. gibi zellikleri birleerek, onun kutsiyet kazanmasna sebep olmutur. zellikle atl-gebe hayatn yaand Trk kltrnde suya byk nem verilmitir. Her suyun sahibinin (iyesinin, ruhunun) olduu kabul edilmi, sulara kurbanlar kesilmi, sularla konuulup dertleilir, bir sknts, hastal olanlar, ktlkten kaanlar, sulardan yardm istemilerdir. Nitekim Dede Korkut hikyelerinde Salur Kazan'n, evinin yamalanmas zerine sudan haber sormas bunun en gzel rneidir. Su erenbesi "Ezel erenbe", "Evvel erenbe", "Gzel erenbe", "Sular Novruzu", "Gl erenbe" adlar ile de bilinir. nana gre, yeni yln gelmesi ile birlikte nce su tazelenirmi onun iin, su arambasnda insanlar, gn domadan nce suyun yanna gider, taze sudan ellerini yzlerini ykarlar, birbirlerinin zerine su serperler, suyun stnden atlarlar. Su zerinden atlarken de: Arlmuurluum suya / Azarmbezarm suya" derler. Ayn sudan yaras olanlarn yaralarna serpilir. Dikkat edilirse, su arambasnda tazelendiine inanlan su, birok hastala da iyi gelmektedir. Onun iin bu su "Trkeareler" ad verilen hekimliinde de birok hastaln tedavisinde kullanlr. Bunlardan bir ksm yledir: * u arambas gn, ocuu olmayan kadnn bana krk tas su dklrse ocuu olur. * Su arambas gn, korkan birinin bana, kez sadan, kez soldan su dklrse, o kiinin korkusu geer. * Baylan adamn yzne su serpilirse kendine gelir. * Su arambasnda, korkan kiilere, korktuklar yerden su iirilir.

91

Su arambas ile ilgili merasim, suyun etrafn daire eklinde eviren halkn; Sel arpar, su arpar Bir gnah iledim Gel onu tut apar Sel apar, su arpar Gel apar, gel apar eklindeki namenin okunmas ile sona erer.228 Ayrca su arambasnda, genler eitli su fallarna bakarak kiminle, ne zaman ve nasl evleneceklerini renmeye alrlar. Genel olarak su arambasnda, sudan yardm isteme vardr. Suyun btn hasatlklar, skntlar gtreceine inanlr. Bu arada su tanrs Aban'a iirler okunur. Azerbaycan Trkleri arasnda anlatlan "Suyun Nesihat" adl efsanede de suya ahsiyet ve su iyesinin, darda kalanlara nasl yardm ettiini grrz: Rivayete gre, dmanlar tarafndan saldrya urayan Kara Han, "Kara ay"n kenarna giderek derdini anlatr. Kara ay, nce kkrer, bulanr, grltyle akar ve sonra konuarak Kara Han'a nasihat eder; "Kalanlar Su Tanrm korusun" der ve kendilerine akll bir ba semelerini tavsiye eder. Sonra su tekrar kkrer, bulanr ve akar. Kara han bu konumalardan sonra ok rahatlar ve denilenleri yapar. Su arambas ile ilgili bu inanlara dikkat edilirse, burada suyun bir varlk olarak tasavvur edildii ve ondan yardm istendii grlr. Bilindii gibi, eski Trklerde "Tek Tanr" inanc hkim olmakla beraber, gk tanrnn yannda "yardmc", "koruyucu" ve "kara" ruhlar (iye sahip) bulunmaktadr. Bunlar, "GkYer ve Da yeler", "Ev-Ocak-Ate yeleri" ve "Su yeleridir". Bu iyelerin hepsine birden "YER-SU" da denir. "Trkler eitli tabiat hadiseleri karsnda hissettikleri korku, hayret ve saygya bal olarak, bunlarda birtakm gizli glerin olduunu kabul etmi ve ibadetlerini dorudan doruya deil, bu gizli gl / ruhlar vastasyla Gk Tanr'ya yapmlardr. Bu ruhlar adeta Tanr ve insanlar arasnda bir eli olmutur. Nasl slamiyet'te Allah'a imandan sonra meleklere, peygamberlere de inanlyorsa, Eski Trk inancnda da Gk Tanr'nn etrafnda, onun tarafndan

228

Esma imek, lahr erenbeler, ss.164- 166.

92

yaratlan ve onun emriyle yaratlan iyeler vardr ki bunlar arasnda gne, ay, yldzlar gibi gk cisimleri ile Yer-su ve Umay gelmektedir." anam anam kayalardan kan su aa gimileri oynatan su Hasan ile hseynn hasreti su ba ve bostann ziyneti su Ayie ile Fatimann nighi su ahbaz atlar gelp idig su Kzl develer gelp kidg su A koyunlar gelp evresinde yadduu su Ordunun haberin bilr-misn digil mana Kara bam kurban olsun suyum sana Eski Trk inancnda grlen "su iyesi", sadece Azerbaycan Trkleri arasnda deil Anadolu sahasnda da farkl ekillerde devam ettirilmektedir. Kimileri dileklerini kda yazarak suya atarak, kimileri sularla konuarak, kimileri de kt ryasn suya anlatarak sudan yardm isterler. Ayrca baz emelerin, pnarlarn sahipleri olduuna ve bunlarn "Arap" veya "ylan" eklinde gze grndne dair inanmalar vardr. Btn bunlar gsteriyor ki; "Su arambasnda yaplan uygulamalar, eski Trk inanc ile yakndan ilgili olup, dorudan doruya gk Tanr'dan deil de "yardmc iye" olarak kabul edilen "su iyesi"nden yardm isteme, eklindedir. Hastalklarn tedavi edilmesi ekilde, suya bal trl fallarla gelecein renilmek istenmesi de hep insanst gce sahip olan "su iyesi"nin varlna inanmadan farkl bir ey deildir.229 Arkaik Trk destanlarnda su iyesi, su anas ile ilgili anlatlar dikkat ekicidir. Karaay- Malkar Trkleri arasndan derlenen anlatda suda boulan birisinin cesedini vermesi iin su anasna yalvarld anlatlmaktadr. Evvelki zamanda biri suda boulduu zaman, su sesi duyulmayan bir yerde yetien kam aranp bulunur; bundan sbzg denilen ince ve gzel ses kartan bir
229

Esma imek, a.g.m., ss.164-166.

93

alet yaplrm. Boulann lsn arayanlar ellerine horoz alp, sbzg alarak u trk ile su anasna arda bulunurlarm: Su anasnn elbet sudadr yeri len garibin ise yoktur baka aresi Horoz da aryor onun ruhunu Su anas, artk kalmam onun kan Ver, ver de gidelim. Karaay- Malkar Trklerinin su gn diye yle bir trkleri de vardr: Su anas Mammettir, Dediini yerine getir, Adam batm suyunda, Tez ver geriye. Dmsn su anasna kandrlp Kaldn, dalgalara kapanp Bulun, bulun garip bala! Aryoruz seni talara saplanp. Sbzgmz almayp durdu, Su anas Mammattr lmz azat etti.230 Bu metinde de grld gibi, Trk mitolojisinde yeryzne hkmeden baz varlklar gibi suya hkmeden varlklar da bulunmaktadr. Bu varlklar Su Anas, Su yesi, Su Dedesi gibi adlarla anlm ve gllerin, nehirlerin, denizlerin en derin yerlerinde yaadklarna inanlmtr. Bunlar bazen buralarda yzmeye gelen baz insanlar yanlarna ekerek lmlere sebep olmulardr. Bu varlklardan gelen gazab engellemek iin bu varlklara salar sunulmu, adaklar adanarak bunlarn gnlleri ho tutulmaya allmtr.

3.2. Ate Drt unsur retisine gre varlk trleri; su, toprak, hava ve ateten kurulmu bir btndr. nsanolunun kltr tarihinde atein meydana getirilmesi en byk
230

Trk Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi, C:I, Ankara: AKM yay., 2001, s.129.

94

baarlardan biridir. Kimi antropologlar atei insanlamada da en byk etken sayarlar, bu sava gre atete piirilen etlerin yumuakl giderek ene kaslarnda deiiklikler meydana getirmitir ve bu deiiklikler beynin daha ok gelimesine olanak hazrlamtr. nsanlk iin pek ok bakmdan nemli olan ate, hemen btn ilkellerde byk sayg ve kimilerinde de tapm konusu olmutur. Gnmzden 500.000 yl nce Homo- sinensis ad verilen in Adam'nn atei bildii ve kulland kantlanmtr. lk insanlar atei, tahtalar ya da akmak talarn birbirine srterek bir rastlant sonucunda elde etmilerdi. Ate yakmann gl, onun srekli olarak yanar tutulmasn gerektirmitir. Bu sreklilik atei kutsallatrm ve ona dinsel, dumanna da bysel bir nitelik kazandrmtr.231 nsanlk tarihine gre 400 hatta 500 bin yl nceden bu yana ate yakma bilinmektedir. Kelime, bat Trkede ATE olarak kullanlmakta ve Farsada ti'ten geldii belirtilmektedir. Trkler, ate kelimesi karlnda (Od) kelimesini kullanmlardr. (Divn- Lgat-it Trk - 1072) de (Od) kelimesi kaytldr. Ocak (odcak) kelimesi de bu anlamda kullanlr. Trkler arasnda hem od hem ocak'n, odocak eklinde birlikte kullanld da grlmektedir. Ate ve gne, od (ot), ocak, od-ocak, alev, kvlcm, k, duman, mum, kandil, yanan ra, me'ale, alas, alaslama (alazlama), alruh (alruhu), al, albast, alkars, alanas, alkz, albasn'n ate klt ile balantl olduu gr kuvvetlidir. Keza anlam bakmndan Al ile yaplan kelimelerin atele ilgisi zerinde durulmutur. Al kelimesinin pembe, krmz, parlak kzl, gibi rengi belirtmesi yannda, Al rengin, bayrakta ve giyim halinde atele ilikili olduu ileri srlmektedir.232 3.2.1. Atein Kayna Atein korkun gc, bir sr halinde yakc kudreti, scakl ve ile gnele, yanardalarla, yldrmlarla arada bir balants olduu sans tarih boyunca toplumlarda dnlmtr. Ayrca onun piirme ve stmada yardm ve faydasyla insanla hizmeti nde gelmektedir. Daha sonra ate araclyla madencilik ve kl, silh yapl bu fayday ve etkiyi gelitirmitir. Atele gne arasndaki benzerlik

231 232

Orhan Hanerliolu, nan Szl, s.76. Hikmet Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt IV'den ayrbasm, Ankara: DS Basmevi, 1976, ss.283- 284.

95

dolaysyla, gnee tapma ile de ilgiliydi. Atein gneten km sayld ve ona ibadetle ge, yldzlara, tapnma arasnda yaknlk grlmtr. Gnee tapnma inancnn daha nce olduu sanlmaktadr. Zamanmzda bile Japonlarca gne bir ilh mertebesindedir. Orada ayrca kutsal yanarda inanc da srmektedir. Den yldrmlarn ormanlar, otlar tututurucu g ve kudreti de insanlarn eski alarda dikkat, ilgi ve korkusunu ekmitir. Bir baka gre gre, atein snmesini nlemek ve yanlarnda kllerini tamak, zamanla, atei devam ettirerek onun yann korumak istei, bir mddet sonra atein kutsallatrlmasna yol amtr. Bundan baka ate; dini bir gzle grlerek by arac, fal arac olarak da kullanlmtr: Atein kayna hakkndaki dnceleri yle zetleyebiliriz: 1. Baz mitlere gre ate, tanrlar tarafndan insanlara verilmitir. 2. nsan atei tanrlardan almtr, 3. Atein kendisi tanr veya tanradr. 4. Ate, Tanrnn gcn gsteren bir iarettir. 5. Ate kendisine mahsus bir ruhtur veya onun bir ruhu vardr. 6. Ate bir devdir.(Veya Helios adl Gne devinin yeryzne inmi ve evcilletirilmi yavrusu olan devdir.) Atein yukarda zetlenen alt ktan birisi olmas onun kutsallatrlmasnda rol oynamtr. Atein snma, piirme, aydnlanma, vah hayvanlardan korunma ve silh yapmnda kullanlmas gibi ok eitli faydalar vardr. Bunlarn yannda atein, ktlkleri giderici, iyiletirici veya nleyici, temizleyici olduu ve canllara if, salk, g, kuvvet ve bereket, uur kazandran bir yn bulunduuna inanlr. Ayrca atein; rkten, tahrip eden, ldrc, dolaysyla cezalandrc bir kuvvete sahip oluu onda insanst yksek bir mahiyet ve karakter verilmesine sebep olmutur. Bu bakmdan en ilkel toplumlardan, en yksek dinlere kadar atein nemi belirmitir. Hatta onun kvlcmndan, kzn durumunda ve kan dumanndan veya atein renginden, sesinden trl yorumlar yaplm, bakclk, falclk, hatta byclk edilmitir. ok defa kutsal atele, hkmdarlk veya devlet arasnda bir

96

iliki kurulmutur. Evde adrda, atein bulunduu mahal, onun ve bilhassa ocak da kutsal tannmtr.233

3.2.2. Toplumlarda Yaayan Ate Klt Ate (Yunanca Pyr),234 lka Yunan felsefesinde, Sokrates ncesi doa filozoflar dneminden itibaren evrenin temel bileenlerinden biri olarak alglanm; ilk rnek (arketip) olarak kabul edilmitir. zellikle ilka filozoflarndan Herakleitos (.. 540- 480) ilk maddenin ate olduunu ileri srmtr. Herakleitos'a gre ate, havadan ve sudan daha fazla hareket ediyordu. Herakleitos'a gre maddenin ne ba ne de sonu vard. Madde ritmik olarak meydana gelen hareketin ayrlmaz bir paras idi. Btn varlklar iin ayn olan bu dzeni tanrlar veya insanlar yaratmamlard. Ba ve sonu olmayan ate yandka bu dzen her zaman var olmu ve sonsuza dek de var olacakt. Evren srekli bir deiim-dnm iindeydi, ate denen kurucu eden kaynaklanan bu deiim-dnm, yukardan aaya ve aadan yukarya olmak zere iki trldr. Ancak bu k ve ini, geliigzel ve dzensiz deildi. Belli bir yasaya, evrensel bir kurala balyd. Bunun dzenleyici ilkesi "logos"tu. "Logos"a dayanan btn deiim-dnmler, varlk trlerinin oluumuna yol ayordu; bu oluumun da tek esi "ate"ti. Bu nedenle varlk evrenindeki deiim-dnmler, "ate"in bakalamasndan baka bir ey deildi.235 Aristoteles Gkyz zerine adl eserde Antik Yunan'da atein, her zaman Psykhe (ruh) ve Pneuma (soluk) ile yani yaamla kopmaz bir ba olduunu belirtmitir. Ate Pythagoraslar tarafndan evrenin merkezine yerletirilerek Zeus'un Bekisi ilan edilmitir.236 Evrenin oluumunda etkin unsurlardan biri olarak kabul edilen ate pek ok kltrde ve mitolojik anlatlrda kutsal bir e, tanrsal bir varlk olarak alglanmtr.

233

234 235 236

Hikmet Tanyu, , "Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt IV'den ayrbasm, Ankara: DS Basmevi, , 1976, ss.283. Sarp Erk Ula, Felsefe Szl, s.1189. Esat Korkmaz, Alevilik ve Bektailik Terimleri Szl, s.109 Sarp Erk Ula Felsefe Szl, s.1189.

97

Zerdt dininde ategedelerin n ok yaygnd. Eski ran'da esasen ate klt daha nceden vard. Zerdtlkte Ahura Mazda'nin sembol atetir. Esasen daha ok Hindistan ve ran'da kendine zg bir ateperestlik bilhassa daha belirgindir. Zerdt dinlerinde (Mazdaizm ve Parsizm) de ate, koruyucu ve yksek yedi varla, melee (Amesha Spenta) ya aittir. Zerdt dininde, onun n kuatan alevler ve onun temizleyici gc, Ahura Mazda'nn ok nemli irade ve isteini gstermektedir. Gnmzde de yaamakta olan bu din ateperestlik ynnden ayn nemi tamaktadr.237 Baz Afrika ve Amerika'nn yerli kabilelerinde ategede durumunda kutsal yerler vardr. Bu durum o kadar etkili olmutur ki bu yrelerdeki Hristiyanlara ait baz manastrlarda da atele ilikiler grlmtr. Tarih boyunca Cermenlerde (Ate tanrlar ve ate ruhlarna) taplrd. Keltlerde, slvlarda, kutsal atele ilgili tanrlar ve bununla ilgili perestiler, inan ve ilemlerin kalntlar bugnk halk inanlar iinde de izlerini gstermektedir. Yalnz eski Yunan dini ve mitolojisinde deil, eski Yunan felsefesinde de, dnyann temel, esas ilkesinin ate olduunu ileri sren. Herakleitos (Heraklit) nemli kiilerdendir. Eski kltrlerde "kutsal ate" Roma'da Vesta rahibelerinin ya da eski ran'da Zerdt din adamlarnn grevli olduklar ateler gibi hi sndrlmeden korunmas gereken atetir. Nitekim Zerdt dininde (Mazdeizm) ate, Ahura Mazda'y simgeler ve bu sebeple hi sndrlmeden korunur. Her tapnakta bir ate odas vardr, bu ate odalarnda sonsuza kadar sndrlemeyecek olan bir ate yanar. Zerdt rahipleri bile bu atee dokunamazlar ve onu soluklaryla kirletemezler, bu yzden ate odasna giren rahiplerin elleri eldivenli ve azlar peelidir.238 Farkl mitolojilerde ate, tanrlar panteonunda bir tanr olarak karmza kmaktadr. Aztek panteonunda, ate tanrs Xiuhtecuhtli veya Huehueteotl, yaratln geceye ait biimleriyle bylenmi bir halk olan "Otomilerin efendisi" olarak kabul ediliyordu. Doas gerei bu tanr, gkyznn tepesinde hkm sren en ulu tanr Tonacatecuhtli'ye en yakn olanyd. Atein en yal tanr olduu sylenir ve klasik dnem ncesi alardan beri, srekli olarak, kambur, buruuk yzl ve

237 238

Hikmet Tanyu, a.g.e, 283. Orhan Hanerliolu, nan Szl, s.76.

98

disiz bir ihtiyar olarak tasvir edilir. Bu ihtiyarn banda bir mangal vardr, nk ate tanrs ayn zamanda yanardalarn, zellikle de Meksika'nn batsndaki Colima Yanarda'nn tanrsdr. Azteklerde eski alarn tanrs olan ate "yln efendisi" idi; bu nedenle baz topluluklar, her yl "ate yenileme" riteli dzenlerler.239 Kimi aratrmaclar tarafndan gne kltnden doduu savunulan ate tapm k tanrsn simgelemekte240 ve gkle ilikili bir unsur olarak dnlmtr. Ancak; Aztek mitlerinde atein, afakta tekrar domak zere gece ve lm ukurlarna den akam gneiyle balantl olarak yeraltna zg bir yan da vardr.241 Aztekler, ate tanrsnn insanlarn yrekleriyle beslendiine inanrlard, ate tanrsna insan yrei salayabilmek iin srekli olarak savalar karmlardr. 1486 ylnda bu tanrya yirmi bin insan kurban ettikleri saptanmtr.242 Orta Amerika'da scakln ifadesi olarak ate, erkein yaamsal gcnn simgesi olan bibere balyd. Atein kutsal aac, geceleri aydnlamaya yarayan mealeleri salayan am aacyd. Krmz, sar veya mavi gibi kvlcmn deiken renklerine sahip olduu sylenirdi. amdan, ayn zamanda, baz danslarn ller lkesinden gelen hortlaklar taklit etmek iin srndkleri is ve odun kmr elde edilirdi. Atein arndrc bir gc vard. Btn kirleri yok ediyordu. Gnmz Otomilerinde, atee ait kuun; pislikleri yiyen, dnyay temizlemekle ykml olan akbaba olmas bununla alanabilir. Duman, kutsal temizlik ritlerinde kullanlrd. Eki Mayalar, Chiapas'n dalk blgelerinde yaayan Tzotzillerde hl varln koruyan kor ate zerinde yrme ritiyle kendilerini arndrrlar. Son olarak tarm, yemek ve zanaat tekniklerinde oynad temel rol nedeniyle ate, btn uygarlklarn koulu ve kkeni olarak grlr. Her evde, koruyucu bir g olan ocak bulunmalyd; ocak, kadnlar tarafndan kullanlyor ve atei, iine hl

239

240 241 242

Yves Bonneyfoj, Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Cilt I, s.83. Orhan Hanerliolu, nan Szl, s.76. Yves Bonneyfoj, a.g.e., s.83. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s.76.

99

bazen Pulk (Meksika'ya zg bir iki) veya rak damlatan erkekler tarafndan besleniyordu.243 Ate tapmna zellikle eski Msr'da, ran'da, Slavlarda, Cermenlerde, Keltlerde, eski Yunanistan ve Romada, Hindistan'da, Meksika'da, in'de, Afrika'nn byk bir blmnde, Kuzey Amerika yerlilerinde ve Polinezyada rastlanmtr. Hristiyanlarn ermi Yahya iin her yl kutladklar ate gecesi yortusu da ate tapm kalntsdr. Bu yortuda, byk meydanlarda ateler yaklr ve stnden atlanarak ilhiler okunur. Yunan mitolojisi ate'i Prometheus, Helphaistos ve Hestia'da tanrlatrmtr. Bu mitolojiye gre, tanrlar tanrs Zeus, insanlar cezalandrmak iin ate'i onlarn elinden almsa da Prometheus, onu gkten alp yeniden insanlara getirmitir.244 in mitolojisinde de atein arndrc zellii vurgulanmakta; ate ile ilgili riteller ve kanmalar olduka geni bir yer tutmaktadr. in mitolojisinde ate, be elementten veya dnme halinden biridir. Ate; gney yn, krmz renk, ac, keskin tat, 'yank' kokusu, evcil hayvan olarak tavukla ve 'tyl hayvanlar' snfyla balantldr. Tibet Tantrizmi'nde, ate eril bir simge, ocaksa diil bir simgedir. 'ate zerinde yrmek' yani yanan kmrlerin zerinde yrmek, 1. ayn 15. gnnde yaplan bir ilkbahar ritelidir. Bu gelenee gnmzde, aman uygulamalarnda ve dier arndrma trenlerinde hl rastlanmaktadr. Eskiden in'de k gn dnmnden 105 gn sonra, yani Bat takvimine gre 4 Nisan'da, ate yakmak yasakt. Bu bir tr Yeni Yl kutlamasyd: eski ate sndrlr ve ate ubuuyla yeni ate yaklrd. Bu eskiden yeniye gei gnnde, hibir evde ate yaklmasna izin verilmezdi. Bunun iin, bu bayrama 'Souk Yemek Bayram' denirdi. Yeni Yln birinci ve on beinci gnleri arasndaki kutlamalarda, havai fiek kullanlr ve bunlarn kard seslerin, kt ruhlar, eytanlar korkutup kovduuna inanlrd. Ayn inana bal olarak, dier kutlamalarda da havai fiekler atlrd. 'Byk ate' Akrep takmyldzlarndan krmz yldz Antares'tir. Eski in'de, Antares yldznn hareketleri, ykselii ve alal, kyller tarafndan bir tarm takvimi olarak kullanlrd.245
243 244 245

Yves Bonneyfoy, a.g.e., s.84. Orhan Hanerliolu, a.g.e., s.76. Wolfram Eberhard, in Simgeleri Szl, stanbul: Kabalc Kitabevi, 2000, s.44- 45.

100

3.2.3. Tarih Boyunca Ocak Ateinin Kutsall Sosyal ve Doal Tarih Zeklar'nn przsz bir ekilde entegrasyonu olarak aklanabilecek Antropomorfik dnce sayesinde atein, aynen canl bir varlk gibi korunmaya ve beslenmeye gereksinimi olduunu dnen ilk insan ya da insanlar kimse, ite o/onlar, ilk ocaklarn da temelini atmtr. Avc-Toplayc yaam biiminde de var olan iblm ierisinde topluluun erkek bireylerinin atei doal oluumlardan sanki bir avmasna yakalayp getirmeleri Antropomorfik dnce yaps nedeniyle daha akla yakn gelmekte. Ayrca daha sonraki alarda rnein, Neolitik Dnem yerleimlerinden olan atalhyk mezarlar incelendiinde zellikle erkek iskeletlerinin yannda sklkla ate yakmak iin kullanlabilecek donanmn ele geiyor olmas bu dnceyi destekleyen bir baka kanttr. Bunun yan sra, Mool kltrnde ksmen, in kltrnde ise tamamen atein eril bir niteliinin olduuna inanlmas ve Orta Amerika kltrlerinde de ocaktaki atei besleyen ve devamlln salayann erkekler olmas dolayl birer kant olarak dnlebilir.246 Eski Yunanda olimpiyat ateinin ve ona dair mealenin kutsall yannda, Ocak ve ocak atei de kutsald. Eski Yunanda ocak tanras Hestia idi. Romallarda bu Hestia'ya verilen ad Vesta'dr. Keza onlarda, Yunanllarn Hephaistos'una benzettikleri Vulcain (Ltince: Vulcanus) inanc da bulunmaktayd. Roma'da Vesta mabedinde, bakire olan Vestalinler, bu ilk saylan kutsal atee hizmet ederlerdi. Ocak ateinin birok toplumlarda kutsal tannd grlyor. 0, bir evin kuvvet ve kudret kayna olarak bilinmitir. Toplumun kutsal mabedi olarak bir ocak veya byle bir yer byk nem kazanmtr.247 Ate elde etme; insann Doal Tarih Zeks sayesinde edindii doayla ilgili bilgi ve deneyimleriyle, alet yapabilme ve alet yapabilmek iin doada var olan hammaddelerin dinamiklerini anlayp bunu daha nce olumu bir dizi aklsal kalba uyacak rn elde etmek iin deerlendirebilme zeks olarak adlandrlabilecek Teknik Zek'nn uyum salad noktada ortaya kmtr.

246 247

Ahmet Uhri, Atein Kltr Tarihi, Ankara: Dost Kitabevi, 2003, s.24- 25. Hikmet Tanyu, a.g.e, s.284.

101

Ate ve ocan bu denli nemli oluu onlara dinsel baz niteliklerin de yklenmesine neden olmu ve atein kutsallyla ocak klt olarak adlandrlan inan biimleri ortaya kmtr. Balang iin syleyecek olursak, hemen hemen btn kltrlerde ate ve ocan kutsall kendini atein veya ocan tanr veya tanra olarak kabul edilmesi ya da tanrnn gcn gsteren bir imge olarak atein varl eklinde ortaya koymaktadr. Bunun yan sra ate Eski Msr, Babil ve skit kltrleri gibi birok kltrde temizleyici, arndrc ve cezalandrc bir unsur olarak da kabul edilmektedir. Ayrca ate kendine zg ruhu olan bir varlk olarak grlmekte ve insanst bir konuma yerletirilmekte ve onun kvlcm, kz, duman, rengi ve yanarken kard ses eitli mitolojik anlatmlara konu olmakta, bu nitelikleriyle ate, falclk ve byclk iin bir ara olarak kullanlmaktadr.248 Elde yazl kaynaklar olmamakla birlikte, Neolitik, Kalkolitik ve Erken Tun alarda da ocan kutsal bir yer olduu Anadolu'dan baz rneklerle aklanabilir. atalhyk Neolitik ve Haclar ila Kalkolitik yerleimlerinden anlald kadaryla tapmak olarak tanmlanan yaplarn iinde de ocaklar ele gemekte, ancak bunlarda nasl bir ritelin gerekletirildii bilinememektedir. Yazl dnemlere geldiimizde ise ncelikle, Hint-Avrupa dil ailesinin en eski yazl kayna olarak kabul edilen Hitite metinlere baktmzda ocak kltyle ilgili olarak aadakileri grrz. Hitit dininde bir ate tanrsnn varl, ocan kutsal bir yer sayld ritel metinlerinden bilinmektedir. Hitit metinlerinde geen Dhassas, DINGIR MES KINE "ocak tanrlar" anlamna gelmektedir. Hitit dilinde oca temsil eden szck, Smerce GUNNI ideogram ile gsterilen hassa-'dr. Luwicesi de hassanitti- olan ocaa sunu yapldn ve tapmakta, olaslkla adytonda bulunan ocak, kap, pencere ve tahtn kutsal eyalar arasnda sayld yine bu metinlerden renilmektedir. Hititlerin kulland bu klt ocaklarnn, yine metinlerde geen bilgilere dayanarak tanabilir ocaklar olduu dnlmekte ve kutsal yerlerdeki bu trenlerde tanrlara yaplan sunu eer svysa ilk kez ocaa sunulmakta ancak atein snmemesi iin ocan kenarna

248

Ahmet Uhri, a.g.e., s.28.

102

dklmektedir. Et kurbannda ise ilk sray cierin sunulduu duvar, ikinci sray da ocak almaktadr.249 Atein kutsal olduu kltrlerin banda gelen ve hatta Roma'da yaygn olan Mitra dini'nin kkeninde de yer ald uzun sre dnlen, Perslerin Mazdeizm olarak adlandrlan dinlerinde ise tapnmann merkezini oluturan, gereklik sembol atetir. Perslerin ate tapnaklar, Dar- Meher (Mitra'nn Kaps) veya Ata Behram olarak adlandrlmakta ve bu tapnaklarda herhangi bir suret bulunmamakta, ancak merkezi kubbenin altnda bulunan bir ta parasna asl buhurdanlk iinde yanan atee kokulu otlar atlmaktadr. Grnmez tanr Ahura Mazda'nn sembol olan kutsal atee Atar denmekte ve Ahura Mazda'nn olu saylmaktadr. Persler her ne kadar tapnaklarnda suret bulundurmamlarsa da en azndan Ahuramazda'nn bir tek imgesine izin vermilerdir: Gnei temsil eden kanatl bir dairenin iinde sakall ve uzun lleli, sa elini retici bir biimde kaldrm, tac ve krallk giysisiyle tanrnn resmi bu imgeyi oluturmaktadr.250 Klasik Yunan Mitolojisinde ise ayr bir ocak tanrasnn panteondaki yerini Hestia adyla ald grlmektedir. Hestia'nn ocak klt iin son derece zel bir rnek oluturmasndan ve konuyla dorudan balantl olmasndan dolay burada aklanmas gerektii duyuyoruz. nk Hestia Klt meknla, soyun devamllyla ve dolaysyla sistemin srekliliiyle birebir balantldr. Bu klt aklamaya gemeden nce ate ve onun insanoluna getiriliiyle ilgili baka bir mitoloji olan Prometheus zorunlu urak yeri olmak durumundadr. Klasik Yunan Mitolojisine gre Prometheus, titanlar soyundandr. Hesiodos'a gre apetos'la Okeanos'un kz Klymene'nin oludur. Bu titan iftinin drt olu olur: Atlas, Menoitios, Prometheus ve Epimetheus. Mitolojiye gre; ii batanbaa oyuk fakat tututurulabilir bir zle kapl olan Ferula communis "Asa Otu" denen aatan eline bir dal alan Prometheus, Lemnos (Limni) adasna gider. Orada Hephaistos'un alevler fkran ocana yaklaarak, onun madenleri eriten kzgn ateinden bir para alarak elindeki daln iine saklar ve gtrp insanlara armaan eder. Bunun zerine Zeus tarafndan cezalandrlarak, zincirlerle bir kayala ya da bir stuna balanr ve

249 250

Ahmet Uhri, a.g.e., s.29. Ahmet Uhri, a.g.e, s.31.

103

karacieri bir kartala yedirilir. Prometheus'un gc aklndan gelmektedir, akl gc ise Zeus'un tekelindedir ve Zeus bu nedenle Prometheus'a fkelidir. Ad "nceden gren" anlamna gelen Prometheus khindir de ve Gaia, Kronos'a nasl devrileceini haber verdiyse, Prometheus da Zeus'un bir gn tahtndan deceini bilmektedir. Prometheus, Olympos tanrlarndan Titanlarn cn alp onlarn dnyadaki egemenliine son vermek istemitir. Bu yolda yapabilecei ilk i onlara atei vererek insanlarn ate sayesinde nce yemek piirebilmelerini daha sonra da kendilerine gerekli olan aletleri retebilmelerini salamay amalamtr. Bylece daha zgr olacak olan insan da bir eyler yaratabilecek ve yarat gc elinde olan tanrlara kafa tutabilecektir. Ate, ise bu yolda insann kullanabilecei en nemli aratr. Atei insanla vererek tanrlara kafa tutmu olan bu kiilik, Olympos'un ve orada yaayanlarn btnl iin bir tehdittir.251 Ate ve ocakla ilgili bir dier tanra ise yukarda da sz geen Hestia'dr, Klasik Yunan Mitolojisinde Kronos ile Rhea'nn kz ve Zeus'un kz kardei olan Hestia, ilk doan tanra olmak itibaryla tanrlarn da, insanlarn da en ok sayg duyduu tanradr ve panteonun protokolnde btn tanrlardan nce gelmektedir. Bu zel niteliine karn son derece mtevaz olan tanra, mitolojide hemen hibir zaman bir olayla anlmaz, tanrlarla insanlar ya da tanrlarla tanrlar veya tanralar arasndaki olaylara karmaz ve hep sakin, dingin hareketsiz olarak betimlendiinden huzur, skn ve mutluluu salayan ocan ve evin koruyucu tanras olarak anlrd. Heykellerine de az rastlanan tanra, genelde ayakta veya oturan, sakin ve ciddi tavrl bir kadn olarak belirli bir iareti olmakszn, kimi zaman bandan omuzlarna inen bir rtyle betimlenirdi. nsanlara ev yapmalarn reten tanrann, aile hayatnn, ailenin kutsiyetinin ve istikrarnn da simgesi olmas ve bu ynyle duraan, sakin ve hibir olaya karmaz olarak betimlenmesi; ailenin birlikteliini ve devamlln anlatmak amacyladr.252 Ocan nemli olduu bir dier kltr ise Yahudi ve Hristiyan kltrleridir. Eski ve Yeni Ahit'te de rastlanan ocak ve frnlar zellikle Eski Ahit'in Levililer blmnde gemektedir. Yahudilikte atein bir rivayete gre yaratln ikinci

251 252

Pierre Grimal, Mitoloji Szl, s.693- 695; Ahmet Uhri, Atein Kltr Tarihi, s.31. Pierre Grimal, a.g.e., s.291; Ahmet Uhri, s.33.

104

gnnde, dier bir rivayete greyse sebt gn (cumartesi) sonunda iki ta birbirine srtmek suretiyle dem tarafndan meydana getirildiine inanlr. Yine Yahudi inancna gre tanrdan ne geldiyse ate iinde gelmitir. Tevrat akkor halinde bir ate ereve iinde verilmi, harfleri ise siyah atele yazlmtr. Ayrca, tanr veya onun melei Musa'ya bir al ortasnda bulunan ate alevinde grnmtr. Dnyevi ate ise gehinnom (cehennem) ateinin altmta biri olarak ondan yaratlmtr. lk ateten ise k yaratlmtr. Ate Yahudilikte uzun zaman yakc nitelii dolaysyla bir ceza unsuru olarak da grlmtr. Ayrca, sebt gn yaplmamas gereken otuz dokuz yasaktan biri de ate yakmaktr. Bu yasaa uyan Saddkler ve Karaler'in aksine Rabbiler, kutsal metinde ayrca ifade edilen bu yasa rasyonalize edip, "Aslolan atein mevcudiyeti deil yaklmasdr," diyerek bir gn nceden braklan bir atee sebt gn yakt eklemeye izin vermilerdir. Yahudi ve Hristiyan Kltrnde ate veya ocak klt bulunmamakta buna karn yer yer dier dinlerden szm baz deyim ve ifadelere rastlanmaktadr. Bu trden szmalar zellikle Avrupa Hristiyan Kltrnde grlmekte ve eski pagan geleneklerinin Hristiyanlk iine sokulduuna iaret etmektedir. Buna en iyi rnek ise, Avrupa'nn ou yerinde kyller tarafndan, ok eski zamanlardan beri yln belli gnlerinde yaklan enlik ateleridir. Bu enlik atelerinin en ok yakld mevsimler, ilkbahar ve yaz dnmdr, fakat baz yerlerde Hallow E'ende (Cadlar Bayram - 31 Ekim), Noel, Lentin (Paskalya'dan nceki byk perhiz) ilk pazar (Quadragesima) ve Easter Eve (Paskalya'dan nceki akam) deiik yerlerde ayn trenin yapld gnlerdir." Bu ate enliklerinin yapld gnlerden olan Easter Eve, Easter Sunday'den nceki cumartesidir ve "o gn Katolik kiliselerde btn atelerin sndrlmesi ve bazen akmakta ve elikle, bazen de bir bytele yeni bir ate yaklmas tre gereidir. Paskalya mumu bu atele tututurulur ve daha sonra kilisede sndrlm olan klar bu mumla yaklr. Almanya'nn birok blgesinde, kilisenin yaknndaki bir ak alanda bu yeni atele bir enlik atei yaklr. Bu ate kutsanr, halk mee, ceviz ve kayn dallar getirip bu atete yakar, daha sonra da bunlar eve gtrr. Bu yanm sopalardan bazs evde yeni tututurulmu bir atete yaklr ve tanrya iftlik ve mtemilatn (eklentilerini) ateten, yldrmdan ve doludan korumas iin dua edilir. Bylece her ev "yeni ate" alm olur. enlik atelerinde mee aac yaklmas ise bu trenlerin Yunan-Roma

105

Mitolojisinden de etkilendiini ve Zeus ile Hera'nn bart gnn ansna Boiotia'da yaplan Daedala enliklerinin izlerini tadn gstermektedir. Ancak; Avrupa'da yaplan btn enlik atelerinin kkeninde yatan olgu ise Frazer'a gre gnei parlatmak ve yeryz meyvelerini yetitirmektir.253 Bununla birlikte; Frazer'n belirttii atele ilgili bu trenlere, konuya ruhzmsel adan yaklaan Bachelard tarafndan yaplan ciddi itirazlar da bulunmaktadr. Bachelard, Atein Psikanalizi adl yaptnda, atein insanlar tarafndan ilk olarak kullanlmasndan balayp, birok farkl uygarlkta benzer ekilde kltsel anlamlar kazanmasn tamamen psikolojik olarak aklamaya almakta ve bu tr trenlerin altnda yatan olgunun cinsellik olduunu aadaki szlerle ileri srmektedir. "Kafamdaki maara adam ann yaam imgesi yine de bizi rpertiyor. Belki de atamz, aclara daha az duyarl olduu lde, kazlara daha ak ve mutluluun daha ok bilincindeydi Ten aknn scak gnenci ilkel deneyimlerinin ounun deerini artrm olmal. Bir sopay kuru bir aa parasnn iine kaydrarak yakmak zaman ve sabr gerektirir. Fakat byle bir i, btn dlemleri cinsel olan varln houna gitmeli nsan ark sylemeyi belki de byle ho bir i yaparken renmitir. Frazerin aklamalarn yarar zerine kurduunu belirten yazar, enlik atelerinden alnan kllerin tarmsal verimliliin artmas iin kullanldn ve aslnda bunun altnda yatann en cinsel biimiyle bir bolluk d olduunu belirtmektedir. Bachelard'a gre ate esinin zel bir tohum znden domas inanc, atein belli bir yaa ulanca yaratma gcn yitirip ksrlamasn, giderek yalanp lmesini gerektirdii iin yine cinsellikle bir ba vardr.254 Cinsellik denince incelenmesi gereken bir dier aratrmac Freud'dur. Freud rya yorumlaryla ilgili yazlarnda ate yakmak ve onunla ilgili her eyi cinsel bir simge olarak almtr. Freud'a gre alev her zaman erkek cinsel organn, ocak ve frn ise kadnn rahmini simgeleri Bu nerisini ise mitolojiden ve folklordan yapt rneklemelerle aklamaya alr. Ona gre, Herodotos'ta geen Korinthoslu Periandros'un kars Melissa'y kskanlk sonucu ldrmesi olay tamamen
253 254

Ahmet Uhri, a.g.e., s.38-39. Bu konuda Bkz. Gaston Bachelard, Atein Psikanalizi, ev: Ayta Yiit, stanbul: Balam Yaynlar, 1995.

106

cinsellikle balantldr. Sylenceye gre Periaridros, kskanlk sonucu ldrd Melissa'nn glgesine bir eyler sylemesi iin yalvardnda glge ona iletilmek zere, "Periandros ekmekleri frna koyduu zaman frn artk soumutu," der. Bu szler Periandros'a iletildiinde onun bundan bir anlam kard ve bu anlamn, Periandros Melissa'ya sahip olduunda kadnn lm olduu eklinde anlalmas gerektiini Herodotos beinci kitab Terpsikhore'de belirtir. Freud bu yky ve Almanya'nn baz blgelerinde halkn, ocuk dourmu kadn iin, "frn paraland," gibi bir deyim kullanmasn dikkate alarak yukarda belirtildii gibi ate, ocak ve frnn cinsel simgeler olduunu ileri srer.255 Ahmet Uhri, Trk dilinde bulunan "mercimei frna vermek" gibi bir deyimin de ayn noktaya iaret ettiini sylemektedir. Ocan diil bir simge, atein ise eril bir simge olarak kabul edildii ve kutsand bir baka kltr ise, yine Uzakdou'dan in kltrdr.256 Tek Tanrl dinlerin sonuncusu olan Mslmanlkta ise ate kltne iaret eden bir ey bulunmamaktadr. Ancak, ate Rgb el-sfahn'nin belirttiine gre Kur'n Kerimde ekilde gemektedir: Is ve k kayna olarak duyularla alglanabilen doal ate; Mutlak anlamda scaklk veya cehennem atei ve ncs bozguncu siyasetten kinaye olarak kullanlan harp atei. Ayrca, eytan da iinde bulunduu cin taifesi ok kzgn, dumansz ateten yaratlm olup, cehennemin en belirgin unsuru da yine atetir. Brahmanizmde ise ate ile insann lm deindeki soluu arasnda ilgi kurulmu ve bylece kvlcm ile ate arasndaki ilikiden hareketle insan ruhuyla Brahman'n ruhu arasnda da bir iliki bulunduu, hatta bunlarn edeer olduu sonucuna varlmtr. Hinduizmde gnein uzun zaman gizli kaldna ve ilk kez Agni'nin domasyla grndne inanlmaktadr. Odun, Agni'nin gdasdr ve gnmzde de Brahmanlar tarafndan gnde kez atee kurabiye ve tereya atlarak Agni'ye sunuda bulunulur. Hindistan'da ate klt canlln korumakta, atein ifa verici gcne inanlmakta ve evlenme trenlerinde de kutsal ate tututurulmaktadr.

255 256

Ahmet Uhri, Atein Kltr Tarihi, 41. Ahmet Uhri, a.g.e., s.40-41.

107

Atein zaman zaman dorudan zaman zaman da dolayl olarak ilgili olduu bir baka gereklik ise lmdr. Atein dorudan ilgili olduu, yakarak gmme yani kremasyon birok kltrde uygulanan bir l gmme tekniidir. Bunun yan sra dolayl olarak atein kullanld bir baka l gmme treni ise mezarlkta yenilen l yemei ve bunun iin kurulan ocaklardr. Alacahyk mezarlarnda rneklerini grdmz bu uygulamaya Maikop, Miken, Urartu ve Frig uygarlklarnda da rastlanmaktadr. Benzer uygulamalara Anadolu'da gnmzde de rastlanmakta rnein; Tahtac cemaatlerinde mezarn yanna ziyaretlerde kahve imek iin bir ocan yapld bilinmektedir. Ayrca Anadolu'da, mezara hediye brakmann yan sra mezar zerinde ate yakma detine de rastlanmaktadr. , yedi ve krk gn gibi dinsel ve bysel sreler arasnda deien ate yakma detini halk, "lye vahi hayvanlarla kt ruhlarn yaklamamas", olarak aklamaktadr. Hindistan'da lnn yaklmas ise bal bana bir riteldir. Cenaze trenlerinde cesedin yakld yere kutsal ate gtrlr ve treni yneten rahip bu atele ayr yerden cesedin zerine yatrld odunlar tututurur... lnn ruhunun, yanmayan iskeleti giyinmi olarak dumanla birlikte ge ykseldiine inanlr.257

3.2.4. Tarih Boyunca Ate lh ve laheleri Antik ada evin reisi babann eve gelince, nce ocan bana giderek ona odun atp, atee tapndna, savatan dnen askerin, hayatn baba ocann koruduuna inandna dair bilgiler mevcuttur. Hatta ona kranlarn sunmak zere, ocan banda oturularak yemek yenilir ve atee de ikram eklinde yenilen eyden atlrd. Bunlar et, ya, olduu gibi, gzel kokulu otlar, yapraklar, iekler olabilirdi. Hatta atee zeytinya ve araptan da serpilirdi. Bylece ate desteklenir, canlandrlp daha sevinli bir yan haline getirilirdi. lkel toplumlarda, eski in dininde, ate ilh bulunmaktayd. Eski Msrllar da ate kutsald. Smerlerde ve Hititlerde ate kutsal bilinmekteydi. Atee adak sunulmas, atee sa samak, kesilen kurbann kann dkmek bir inan halindeydi.

257

Ahmet Uhri, a.g.e., ss.41-42.

108

Hindistan'da Agni ate ilhi olup, beliren btn ateler ona baldr. Ayrca ate, btn elemanlarn en nemlisi saylmaktadr. Hindistan'da iki tahtann srtlmesiyle kan ate (baba ve anne saylan tahtalar) benimsenmektedir. ran'n Mithra klt devri en eski zamanlarda belirmi, gneperestlik ve ateperestliktir. Eski ran'da Atar, atei temsil ederdi. Eski Yunan ve Roma'da her evin bir snmeyen atee sahip olmas makbuld. Bu ate kutsal saylrd. Ayn zamanda atein zerinde yand byk bir yass ta da kutsal saylrd. Ate ayn zamanda o ailenin atasnn lmeyen ruhunu temsil ederdi. Baba aile reisi olarak, ilkbaharda o atei sndrp yerine tekrar sert bir odun olan iki meeyi birbirine srterek yakar ve onun yerine taze bir ate vcuda getirirdi. Antik ada, kutsal tannan atein huzurunda cins mnasebette bulunmak yasakt, iyi saylmazd. Yunanistan'da, Hestia (Kronos ile kars Rea (Rhea) (Gk ile yerin kz) olup aile oca tanras idi. Keza eski Yunanllarda ate ve sanatn tanrs Hephaistos ile ilgili mitler dikkati ekmektedir. Anadolu'da aydnlk tanras Hekate'ye ait heykeller 1969 ylnda avdarhisar ilesinin Yaclar kynde bulunmu olup iki bin yl kadar eskiye gitmektedir. Frigya medeniyetinin merkezi olan Ktahya evresinde kan Hekate, Ktahya mzesinde bulunmaktadr. Bu Hekate'lerin ellerinde meale bulunmaktadr. Balarnda da ay'n resmini tamaktadrlar At stnde olanlar da ele gemi, bulunan Hekateler eski din merkezlerde bulunmu olup ellerindeki meale yannda, ayn halini gstermek zere l olarak yaplmaktayd. Aydnlkla, mealenin, yani k ve atein mnasebeti birok kalntlarla ortaya kmtr.258

3.2.5. Ate ve Eskatoloji (Kyamet ve Muhakeme) Hindo- Cermenlerde dnyann sonunun atele olacana dair bir inan vardr. Cermenlerde, dnyann sonu olan kyamet gn bunun ifadesidir. Zerdtlkte, Parsizm de atele muhakeme de buna iarettir. Yahudilik, Hristiyanlk ve slmiyette atele ilgili birok dikkate deer bilgiler vardr. Ayrca kyametin atei ve cehennemin atei, azab v.b. zerinde cmleler, yetler mevcuttur. Bata Parsler,
258

Hikmet Tanyu, a.g.e., ss.286-287.

109

Hindu'lar olmak zere, hemen btn toplumlarda kalntlar halinde veya ok belirgin olarak Polinezyallarda, Kuzey Amerika yerlilerinin bir blmnde ve Afrika'nn birok kabilelerinde. in'de, Japonya'da ate klt vardr. Yahudi ve Hristiyan toplumlarda da ate klt ile ilikiler grlmektedir. Birok tarikatlarda, derneklerde ate ve ocan kutsallna dair rnekler az deildir. slmiyetin dernek ve tarikatlarndan Ahilerde, Bektalerde, Alevilerde, Rifilerde ve Mevlevlerde ate ve ocak kutsal tannmtr.

3.2.6. llerin Yaklmas ve Ate zerinde Yrme Atein hereyi temizledii inanc bulunduundan, temiz olmayan cesetlerin yaklarak temizlenmesi inanc tarih boyunca grlmtr. Hlen Hindistan'da ve Buddistler arasnda cesetler bir bakma temizleyici, kutsal saylan atele yaklyor. Buna kar atein kutsall dolaysyla onu kirletmek istemeyen Parsler de cesetlerin atele yaklmas benimsenmiyor.259 Hindistan'dan kt ileti srlen bir din yin, alevlerim arasndan veya kzgn talarn zerinden yrmektir. Bu, ate zerinde yrme detine veya yinine, zamanmzda Hindistan, Japonya, Maurits, Yeni Zelanda, Fiji, Tahiti, Trinidad, Haiti'de rastlanmtr. Hatt Bulgaristan ve baz Avrupa memleketlerinde, Trkiye'de de grlmtr. Amerika Kzlderilileri de plak ayakla krizin korlar zerinde dans etmektedirler. Atete yanmamak, ate zerinde dolamak veya ateten gemek stn bir ruha iaret olarak bilinmektedir. Ate yutma, atei, alevi aza alma ilemleri de dikkati ekmektedir.

3.2.7. Ate Falcl: Ate Bakcl Kzn, korun durumu, devaml ekil deitiren atein alevi, duman, onun rengi ve srayan kvlcmlar, hatta onun sesi tarih boyunca ve gnmzde ate falclna, ate bakclna yol amtr.

259

Hikmet Tanyu, a.g.e., s.288.

110

Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri adl eserinde ate unsurunun ynn gney (eski Trke kn-ortusi: nein tepede grnd yn), saatini le, mevsimini yaz, rengini kzl olarak belirtir. Atein gksel cisimleri ise Kzl-sagzgan (kzl-saksaan) denen yldz takm ve Oot yultuz denen Merih (Mars) ile yazn gkyznde tepede grlen Kk-luu yldznn "kalbi" Sin yldz (Arapa Kalb'lakrab: Antares) idi.260 Gksel cisimle gne(kn); Oot yultuz (ate yldz) Kk-luu yldz takmnn orta yldz olan ince Sin (kalp) anlam tayan Merih, bir grsel hkmdar ve ilk atei yakan efsanev kiilii temsil ediyordu. Bu yldzn unsuru ate ve su. Rengi, ate rengi olan kzl. Biimsel simgeleri: tek oklu daire, ok, kl, karg, tulga, zrh, terazi kolu, ocak, ayakl kze (kazan-ocak), keli mantal (mandala: ate ayini yeri)261 Erzurumlu brahim Hakk, Marfetname adl eserinde ate unsurunun zelliklerini ve atein temizleyici vasfn belirtmekte; ate unsurunun eitleri hakknda bilgi vermektedir. "Basit cisimler (ate, hava, su ve toprak) ve bunlarn bileiminden mevlid-i selse ( oluum) denilen (maden, bitki, hayvan) karm cisimler meydana gelir. Drt unsurun birleiminden ve birbirine karp dnmesinden meydana gelen birleimlerde (mrekkebat) olu ve bozulu, dal (kevn ve fesat) olduu iin bunlara erkn (dayanaklar) denir. Drt unsurun her biri Ay kresinin altnda kendi zel yerinde yerlemi bulunmaktadr] ^Bu unsurlarn en incesi, en gzel ve stn (ls) ate unsurudur ki, bu karlkl iki sathla (dzey) evrili basit-sade bir cisim ve yuvarlak bir cevherdir. Yumru dzeyi, ay yuvarlann ukurumsu dzeyine ve ukurumsu dzeyi hava yuvarlann yumru dzeyine temas (dokunu) halindedir. Demek ki, ate yuvarlann yeri (kaplad yer) Ay yuvarlann alt ve hava kresinin (yuvarlann) stdr. Kendisi ltif, ince ve zdr. Renksizdir, gz onu gremez. Gne nlan ssnn etkisiyle su ve topraktan her ne kadar pis ve kark buharlar ykselip ona ulanca hepsini yakar ve tertemiz ate haline getirir. Eer ate kresi bizim yanmzda bulunan ate gibi renkli ve kl olsayd felekler lemine ve yldzlara bakamazdk.
260 261

Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, s.25. Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, s.36.

111

Bu unsurun tabiat, kendi yerinde durup durmak iken Ay kresinin gnlk hareketine uyarak doudan batya doru gidip btn czleriyle birlikte ve ayn tempoda devredip durmaktadr." "Ey aziz, Kozmorafya bilginleri demilerdir ki; Ate unsurunun tabiat scak ve kurudur. Mutlak ykseklikte olduundan dier unsurlardan farkldr. Atein yanma ve yapma zellii olduu iin olu ve bozulua, dalmaya ve trl biimler ve ekiller almaya elverilidir. Nitekim yukarda akland gibi yerinden ayrlan ve inen czleri, elerine dntkleri grlr. Kozmorafya bilginleriyle Matematikilerin ittifakla (sz birliiyle) syledikleri ey: (Ate yuvarlann yumru yznn uzakl 41 bin 926. Fersah (bir fersah mildir) ve yine bu yuvarlan ukur dzeyinin yeryznden uzakl 15026 Fersahtr. Yine bu yuvarlan kalnlk ve derinlii 26900 Fersahtr." Ate cinsi eitlidir. Birinci eidi: Bu ate unsurunun tesiri dier ate eitlerinden daha kuvvetlidir ve hararet (s) derecesi daha iddetlidir. Nitekim Kur'an- Kerm'de: "O Allah ki yedi gk yaratt ve yerden de bir o kadar yaratt" buyurulmutur. Din limleri bu yeti kerimenin ifadesine gre hava unsurunu tabaka (kat), toprak unsurunu iki tabaka farzetmi ve hepsini yedi tabaka kabul ederek ate yuvarlam ilk tabaka saymlardr. kinci eidi: Demirde ve aata yerlemi olan gizli atetir ki, demiri ve kayalklar eritip toprak ve bitkilerle aalar yakp kl haline getirmektedir, ite bu youn kara maddeden bu ltif, scak ve parlak sey'in (atein) nasl meydana geldii elbetteki alacak eydir. nc eidi: Yldrm ateidir ki, ltif cisimlerden geip youn cisimleri yakar.262 Drdnc eidi: Hermin denilen atetir ki, bu, bulut, imek ve yldzn yokken- gece vakti gkten frlar. Bunun o kadar parlak ve kuvvetlidir ki,
262

Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, s.25-26.

112

deveci bunun yla gnlk uzaktaki develerini grr. Bu ate, yakn olanlar yakar. Gndzleri duman eklinde grnr, geceleri ate olur. Bir zamanlar Hz. smail (A.S.) in evltlarndan Halid bin Senan, derin bir kuyu kazm ve o atei oraya atmt. Halk zaman zaman onu seyretmi, sonra o ate o kuyuda yok olup gitmiti) Beinci eidi: ibap (gkyznde akp giden ate paras) ateidir ki, halk onun yldzlarn akp gittiini sanr. Halbuki o, yerden havaya ykselen ve kendisine soukluun etki edemeyip ate tabakasna ulaan dumandr. Altnc eidi: Cehennem ateidir."263 bn-i Sina, ate unsurunun doal yerini dier "unsurlardan stn olduunu syler". Bylece ate, doada, btn dalmlardan serbest olan evren blgesinde yerlemitir. Atein mizac scak ve kurudur. O, eylerin eitli hallerinin yaratlmas iin arttr, nk o, olgunlamay, hafiflii ve nfuz edilebilirlii salar. Drt unsurdan en ar ikisi organlarn ekillenmesi ve dinginlii iin gerekliyken, hafif olan dier ikisi, hayat glerin hareket ve ilevleri ve de organlarn hareketlerine yardmc olmak zere gereklidir. Aslnda hareket, zde eylerin "zel" doas tarafndan belirlenmitir.264

3.2.8. Trk Kltrnde Ate ve Ocak Klt Ate, bilindii zere evreni oluturan drt unsurdan biri olarak kabul edilir. Bu dnce, Trkler arasnda da yaygndr. Orta Asya bozkrlarnn souu ate yaklarak krlr. Bu sebeple atein kutsallatrmas iklimden kaynaklanmaktadr.265

263 264 265

Erzurumlu brahim Hakk, Marifetnme, s.27. bni Sina, El Knun Fi't-Tbb, s.7. Ahmet yaar Ocak, Alev ve Bektai nanlarnn slm ncesi Temelleri, s.220.

113

Atein kutsallatrlmasyla ilgili olarak unu da belirtmek gerekir ki atee, insanlara yardm dokunan stn bir g, ruh sfatyla dua edilir, kurban kesilir; yoksa bir tanr olarak grlmez.266 Trk-Mool topluluklarnn inanlarnda ok kutsal saylan atete de bir ruh olduuna inanlmaktadr, Atein temizleyici, kt ruhlardan ve hastalklardan koruyucu bir unsur olduu kabul edildii iin, ona kurban sunulduu ve sa yapld bilinmektedir. Altay Trklerinin ve Moollarn dualarnda ate ruhunun otuz ayakl dii bir ruh olduu belirtilir.267 Ahmet Yaar Ocak, ate unsurunun Trk kltrnde dier unsur kltrde daha nemli olduunu belirtir. Atein bu nemli yeri ise Ota Asya bozkrnn sert iklimi ve Hint-ran dinleriyle etkileime balanmaktadr.268 Tarih kaynaklar, ate kltnn mevcut olduu en eski Trk toplumu olarak imdilik Bat Gktrklerini gsteriyor. Daha eski Trklerde muhtemelen atein bir yeri olduu dnlebilir; ama bunu tesbite yarayan herhangi bir kayda rastlanmamtr. Bat Gktrkleri'nde atein takdis edildiini gsteren belge, T. Simocatta'nn yukarda zikredilen metnidir. Burada Bat Gktrkleri'nde atee ok byk bir sayg duyulduu ifade edilmektedir. Giraud, grg ahitliine dayanan bu belgeden hareketle, Dou Gktrkleri'nde de ayn eyin bulunduunu ileri srmenin doru olmayacan, Bat Gktrkleri'nde ran etkisiyle kendini gsteren bu inanc, bu dinlerin pek nfuz edemedii dou sahasnda aramann mantk d bulunduunu bildirmektedir. Gerekten Orhun Kitabelerinde ate kltn ima eden en ufak bir iz olmamas bu fikrin doruluunun kabul edilebileceini gsterir. eitli kaynaklarda belirtildiine gre baz Trk topluluklar, atee tapyorlard. Gktrklerin de atei kutsal ve kt ruhlardan arndrc olarak kabul ettikleri, MS 569 tarihinde Bizans elisi Zamarkhos ve beraberindeki atein zerinden atlamak zorunda brakmalarndan aka anlalmaktadr.269

266 267 268 269

Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s.223. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC'si, stanbul: Kabalc Yay., 1998, s.47. Ahmet Yaar Ocak, a.g.e., s.221. Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC'si, s.48.

114

Bakurtlar, Krgz, Kazaklar, Yakutlar ve Altayllar hemen btn Trk boylarnda, hem ate hem de ocak kutsal saylmaktadr. Ate klt ile ocak klt ve atalar klt arasnda sk bir balant vardr. "Atamzn yakt ocak" denilmesi buna dair bir rnektir.270 Krgzistanda kinatn yaratlmas srasnda Ate Tanrsnn ilevine ve gnei oluturulmasna yer verilmitir. Bu mite gre: Yaratan, kinat yedi kat olarak yaratm ve dnyada olmas gereken eyleri oraya sonra yerletirmitir. Ancak Ate Tanrs bu yedi katl kinata tek bana sahip olmak istemi, yedi katl kinata devaml ate pskrmeye balamtr. Kinat Tanrs, onu bu yaptndan vazgeirmeye alm; ancak baarl olamamtr. Bunun zerine Kinat Tanrs, krk bin kula uzunluundaki gk kze dnerek Ate Tanrsna toslam. Bu toslamalar srasnda boynuzlar yere demi ve boynuzlarn izinden dalar, vadiler meydana gelmitir. Ate Tanrs, bu toslamalara dayanamam ve Kinat Tanrsndan kendine bir yer vermesini istemitir. Ondan sonra ate Tanrs, ge kalkm; gkteki yerini alm ve sonrakiler ona gne adn vermilerdir.271 Yakutlarda, ate ruhuna, atein ve ocan sahibi anlamnda "out-iite" denilirken, Altayllar "ot-izi" terimini kullanrlar. Dede Korkut hikyelerinde ise "Ocan issi" eklini almtr. Dier taraftan, gne de koruyuculuk zellii ile "iye" kabul edilmitir. Od arbambasnda bir taraftan gnee duyulan sayg, eski Trk gelen eine gre, at kurban etme eklinde yaatlrken, dier taraftan ate zerinden atlanarak, ktlklerin, hastalklarn ate iyesi tarafndan yok edilesi arzu edilmitir. erenbelerle ilgili bir baka deerlendirme de yledir: Birinci erenbeye "su erenbesi" veya "ilk erenbe, ezem erenbe, haberci erenbe, gzel erenbe, sular novruzu, gl erenbe", ikinci erenbeye "od erenbe", nc erenbeye "yil erenbesi", drdnc erenbeye "toprak erenbesi" veya "lhir erenbesi" denilmektedir" Grld gibi tabiatn
270 271

Hikmet Tanyu, "Trklerde Atele lgili nanlar", s.301. Trk Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi, s. 141.

115

drt unsuru erenbe dnemlerinde canlandrlmaktadr. Saly arambaya balayan son aramba gecesine "ahir erenbe - ilin ahr tek gn" denilir. hir erenbe, nevrzun en kutsal gn olarak kabul edilmektedir. Bu gece evlerin dz damlarnda byk ateler yaklr. Srklenip getirilen kuru otlar, rplar genie bir avluda st ste ylr. Bu yn genelde Kars ve evresinde "gir" ad verilen ve kn hayvanlara yedirilen ot artklarndan yaplmaktadr. Bu ot artklar srf nevrz iin btn k boyunca biriktirilmektedir. Meydana getirilen yna "tongal-tongal/tonkar/tonkur" denilmektedir.272 Od eherenbesi; "sg erenbe", "sg Gecesi, "kinci erenbe" ve "Add erenbe" adlaryla da bilinir. "Od erenbesi"nde insanlar, sabah erken yksek bir tepenin stne odun, dal gibi yaklacak eyleri yp, bu odunlarn etrafna daire eklinde dizilerek gnein douunu seyrederler. Gnein douunu selamladktan sonra "Godu Han" namesini okuyarak, daire iindeki odunlardan, kendi mealelerini yakp ocaklarn altrmak zere evlerine giderler. Gnein scakln isteyenler, od arambasnda sabah erkenden gnee kurban keserler (Bu kurbann zellikle "keher at" olmasna dikkat ederler). Tepeye karlan at, gne doduunda, domas erefine kesilir. zellikle krmz keherin kurban edilmesi insanlara huzur ve mutluluk verir. Azerbaycan Trkleri arasnda od arambasna bal olarak, atein nemini anlatan ataszleri de sylenir; "Od imandandr" , "Oda yanmayan belasna da yanmaz", Odla oynayan odsuz galar", "Oda derdini deyen, heyir aparar", "oda syen gara gne galar" vs. Grld gibi, od arambasnn temelinde atein korunup saklanmas ve gnee duyulan sayg vardr. Trkler, ok eski dnemlerden beri, tabiat canlandran, topra stan gnei ve onun yerdeki iareti saylan atei, dncelerinde sembolize etmilerdir. Trkler arasnda, tabiatn drt unsurundan biri olan atein scakl ve

272

Pakize Ayta, "Kltlerde Nevrz" Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, Ankara: AKM Yay, 2004, s.56.

116

yakclna bal olarak gemi dnemlerde; "Azer", "ehrivar", "edde" ve "Azerkan" enlikleri dzenlenmitir.273 Trk mitolojik sisteminde onlarca deiik varyantta mevcut olan ate veya ocak kltnn balca fonksiyonu insanlar, onlarn ailelerini beladan, hastalktan korumak, hayvanlarn artn ve evin bereketini salamaktr. Olduka yaygn inan sistemine giren ve balangta Mitolojik Ana sisteminden kan ve bu nedenle de ou kez Umay'la, kayn aacyla beraber anlan ate, mitolojik uurun sonraki merhalesinde kadiri tipinden erkek tipine gemitir. Her evdeki (adrdaki) ocak ve ocaktaki ate hamisiyle beraber, eski Trkler tanr kadar gl ve etkili olan genel ate ruhunun varln da kabul ederler. zellikle aman mitolojisinin katksyla bu ate-ocak hamisi yeni birtakm deerler kazanmtr. Mesela Yakut aman Merey'e gre dokuzuncu gkte atei yaratan Dallan eezi tangara adl tanr yaar.274 smet Z. Eybolu'nun Trk Dilinin Etimoloji Szlne gre, ocak szcnn kkeni odak'tr. od szc ate ve -ak yer bildirme ekiyle birlikte ate yaklan yer anlamndadr.275 Ayrca ayn szlkte, od kkyle treyen oda/ota szcklerinin de ate yaklan yer, yani oda, adr, ev anlamna geldiini ve meknla olan birebir balanty saptamak olasdr. Ayn ekilde, odak szcn de evde veya adrda ate yaklan yer belki de evin merkezi olarak almak olasdr.276 Eski alarda ocak kelimesinin bir anlam da aile, soy, nesil olarak tanmlanm ve anlamn genilemesi sonucunda ocak, ata-baba-oul lsnden ibaret mrekkep bir yap oluturmu, zamanla torunlarn ayrlmas ayr bir ocan, dolaysyla yeni bir ailenin olumasna sebep olmutur. O bakmdan ocak tresine gre atei korumak grevi ailenin kk oluna verilmitir.277 Trk-Mool halklarnn inancna gre Ate tanrs veya ruhu tek gzl (baz hallerde gzl olarak da geer.) olup yalnz ge doru bakar. Anlaldna gre ate ruhunun tek gz tepesindedir. Ate ruhunun yz kar gibi beyaz, salar ve sakal sk ve beyaz, kalar bakr renginde, dileri de beyaz erkek olarak tasavvur
273 274 275 276 277

Esma imek "lahir erenbeler", s.167. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.116. smet Zeki Eybolu, Trk Dilinin Etimoloji Szl, s.221. Ahmet Uhri, Atein Kltr Tarihi, s.44. Fuzuli Bayat, a.g.e., s.117.

117

edilir. Ate ruhuna, ana denilmesi bu mitolojik varln kadn ve erkek olarak alglanmasyla ilgilidir. Daha eski inanlar koruyabilmi Altayllar ou kez Moollar gibi ate ruhunu dii olarak dnrler. Bu nedenledir ki, Teletler, ate iyesine Ot Ene derler. Ot veya Ut Ene aslnda evin sahibidir. Nitekim ate, evi temizledii ve klandrd gibi Ot Ene de evi korur. nanlarda Ot Ene'nin kzdrlmas veya ona kar saygszlk sonucunda evin yanmas, aile fertlerinden bazlarnn hastalanmas gibi bas olumsuzluklar yer alr.278 Ate ve ocak, art, yaam, zenginlik kayna olarak tasavvur edildii iin btn canllarn cannn ocakta olduu inancn dourmutur. Ksacas Trk mitolojik tasavvurunda milletin gelecei ate ve ocakla lgili bir ekilde dnldnden mitolojik sitemde bu klt balayc, bir araya getirici fonksiyonunu da stlenmitir. Bu ynyle ate ve ocak klt Yer Ana kompleksine girmektedir. Bunu ate hamisinin balangta kadn olarak tasavvur edilmesini, atee Ot Ene diye mracaat edilmesi de gstermektedir. Ayrca tarih bilgilere gre atein koruyucusu ilk zamanlarda kadn olmutur. Dier taraftan ate hamisine mracaatta okunan aman dualarnda Yer Ana kompleksine giren Umay'n da ismi zikredilir.279 Eski Trkler oca ou kez soyla alakalandrm, onu din bir kurum niteliinde grmlerdir. Ocan kutsall Azerbaycan'da ve Dou Anadolu'da ziyaret yerlerinin ocak olarak adlandrlmasnda kendini korumutur. Alevi-Bekta toplumunun sosyo-kltrel merkezinde ocak, ocaklk kavramlar zel bir anlam bildirir. Nitekim Alevi toplumunda dedelere, ocak denilmesi de eski Trklerin ocak kltyle birebir ilgilidir. Ocak, somut anlamda adrn, genel anlamda kozmosun semboldr. Ateocak koruyucusu kozmik merkeze dikey ekilde baldr. Evin ortasnda duran ocak, gnele balantl olup yatay dzeyi dikey ekilde birletirir. Mikro-kozmosta adrn ortasnda olmakla aileyi birletiren ocak, makro-kozmosta evrenin klanmasn salayan gnei simgelemektedir. Metinlerde keli ta ocak deyimi, boyutlu dnya modelinin merkez simgesidir.

278 279

Fuzuli Bayat, a.g.e., s.118 Fuzuli Bayat, a.g.e., s.119.

118

Ate, adrn merkezinde bulunan ocakta yand iin aile-ocak ruhlarnn birletirici yeri olarak bilinir. Ayrca kozmik modelde ate, merkez roln stelenmekle Mitolojik Ana kltne ilikin bir zellik kazanm olur. Atein mitolojik dnya modelinde merkez simgesini stlenmesi insan, yukar lem ruhlarn ve yeri birletirmesi, ayrca dikey yapda koruyuculuk ilevini yerine getirmesi ile de tasdik edilir.280 Baz bilim adamlar da Sibirya halklarnn ounluunda ocak hamisinin ok eski alarda kadn olduunu ve Udgan, Otkan (atein sahibi, hkimi, han) unvan tadn yazmaktadr. Moollar ate kltne ana (ehe) anlamnda Otgan-Galahan ehe, El-Gaahan ehe, Otehe, Odehe, Utehe vs. adlarla da mracaat etmektedirler. Ancak grld gibi ate kltnn isminde od/ot/ut terkibi btn hallerde korunmutur. Hatta Yakutlarn tasavvuruna gre ba tanrnn kk olu, atein hamiidir. Bunu onun Odhan, Aal Uot ite, Tangha Dalaraksi gibi isimleri de tasdik etmektedir. Kadn amann Udagan-Udgan-Otgan-Odgan eklinde adlanmasn, yani ocak hamisinin kadn olmasn S. agdurov, Buryatlarda Yer tanrs saylan Utugan'n ana-hakanl devrinde atee tapnma sonucunda ortaya ktn syler. Baz bilim adamlar Udugan'n ate sahibi, ocak hamisi olduunu bildirirler. Trkler in da, yer, vatan ve devlet hamisi gibi tannan tken de Mitolojik Ana'nn tezahrlerinden biridir. Trk halklar bildiimiz gibi da, vatann, topran hamisi gibi tasavvur etmilerdir. Otken/Otukan ate sahibi, Ate Han demektir. Altaylarn, Ate hamisini Ate Ana diye adlandrdklarn da belirtmek gerekir. Baz aman dualarnda Ate ruhuna yle hitap edilir: Otuz dili Ate Anam, krk dili kayn anam, gndzleri bizim iin alp abalyorsun, karanlk gecelerde bizi koruyorsun. Gelenlerin basndasn, gidenlerin arkasndasn... Bu aman duasndan atein, kayn aac ile ilikisi olduu grlr.281 Atele ilgili baz bilgileri, atein sfatlarn, ate ruhunun fonksiyonlarn aman dualarndan reniriz.

280 281

Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.119- 128. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.120.

119

D. Banzarov'un yazm olduu bir aman duasnda yle denilir: "Hangay Han ve Burhatu Han dalarnn stnde biten Uma aacndan yaratlan ate tanrs Ut Ene, sen gkle yerin ayrld zaman dodun. tken Ana'nn ayaklarndan olutun. Tanrlarn hkimi tarafndan yaratldn.282 Abakan Tatarlar'nn mitlerinde ate hamisi, Tanr'nn kk olu olarak grlr. Bu mite gre beyaz bir kayann stnde yerleen, beyaz bir sarayda yaayan Yldrm Tanrs'nn olu vardr. Byk olu Gne, ondan k Ay, en kk olu ise Ate'tir. Yldrm Tanrs evlatlarnn ona olan sevgisini renmek iin misafir klfna brnerek olanlarnn yanna gelip yle der: "Babanz lyor, abuk onun yanma gidin. Ate hamisi nde gider. Yolda Gne onu grr ve babasna ilk nce ulamaya alr. Ay se daha sonra babasnn yanna gider. Yldrm Ata, byk olu Gne'e gndz, Ay'a geceyi verir ve Ate'e ise yle der: Git, klandr Ay' ve Gne'i

- Git, elinden geldiince onlara yardm et.283 Trk mitolojik grlerine gre ate, iyi ruhlarn yannda yer almakta ve kt ruhlara kar durmaktadr. Hatta aman inancnda Samanlarn atete yanmamalar yaygndr. Sibirya aman sylentilerinde birok amann atee girdikleri ve zarar grmeden ktklar anlatlmaktadr.

3.2.9. Trk Mitolojisinde Atein Elde Edilmesi lkin varyantta ocak iyesi olan Othan, aile, ocak ve soy ruhu hakkndaki tasavvurlardan ortaya kmtr. Bu halde atein daha eski tasavvurlarda gk meneli olarak bilinmesi ve yldrm akmasyla tremesi, daha sonraki devirlerde atein suni yolla alnmas veya elde edilmesi tasavvurlar ile sentez oluturarak bugnk ate kltn ortaya karmtr. Ate kozmogonik mitte yerle gn birbirinden ayrlmasn simgeleyen nesnedir. Atein ortaya kmasndaki kozmik glerin itiraki, onun lgen'den gelmesi, Kurbustan'n yanndan inmesi, Moollarda 99 ebed tengrilerden tremesi veya tken Ana'dan tremesi mitlerinde kendini gsterir.
282 283

Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.121. Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.437; Fuzuli Bayat, a.g.e., s.125.

120

Atein suni ekilde elde 'edilmesinde de ata demir'le ana ta nemli rol oynamtr ki, her ikisi Mitolojik Ana'nn semboldr. Bir dier sembol atein mikro-merkezde (yurdun ortas) olan ocakta bulunmas, aile-ocak ruhlarnn birletirici olmas ve kozmik modelde Mitolojik Ana'ya balanmasdr. Sonradan atein elde edilmesi mitolojik meden kahramanlara mal edilmitir. Mesela Cengiz Han, talar birbirine vurmu, kars krkleyerek veya frerek ate almtr. Doal yolla oluan ate, gksel simgelere (lgen, Kurbustan vb.), oradan da meden kahramanlara verilmi, doaldan suniye gemitir. Atein koruyucu ruhu olan Othan, tek gzl (bazen de gzl) olup yukar, ge bakr. Tasvire gre Ate iyesinin yz kar gibi beyazdr. O beyaz sakall, bakr renkli kalar, beyaz dileri olan bir erkek olarak tasarlanr. nanca gre Othan'n inciden baltas, su tepsisi, davulu, a, belinde de ieden kemeri var. Bu tasvirlerin onaya kmasnda Budizmin rol ak bir ekilde grlmektedir. Altayl Trklerde ve Teletlerde atein anas ve babas olduuna ve atei ana ile babann dourduuna inanlr. Demek ki Trkler, Ate ruhunu insan eklinde dnm ve bulunmasn doal bir nedene, tpk insan gibi remeye balamlardr. Atele ilgili aman dualarndan anlaldna gre, ate ve ocak hamisi dier ruhlardan farkl bir zellie sahiptir. Hatta kutsal saylan baz nesnelere ve ruhlara kar kfr tarz szler sylense bile ate hakknda byle bir ey sylenilmez. Atein kutsallnn balca sebebi onun gkten inmesi, gne ve aydan kopup geldii hakknda aman sylentileridir. Altay Trklerinin yaygn olan bir inancna gre lgen, baka eylerle beraber atei de gkten indirmitir. Verbitskiy varyantnda lgen, gkten beyaz ve siyah renkli iki ta getirir. Kuru otu avcunun inde ezer. Sonra ezilmi otu talardan birinin zerine koyar, dier tala vurur. kan kvlcm atei oluturur. Atei bu ekilde alan lgen, yanan atei gstererek der ki: "Bu ot adamnn kuunen taha tyuhan ot." (Atamn gcyle taa den ate ite budur.)284 B. gel'in W. Radloff'dan aktard baka bir Altay mitine gre atei yara-tan lgen deil, onun kzlardr. Bu mitte nemli olan bir mesele de lgen'den de kudretli Tanr'nn varlna olan inantr. nsanlar da Tanr'nn yaratt dncesi bu

284

Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.131.

121

mitte ak ekilde sylenir. Nitekim insanlar plak yaratan Tanr, onlar souktan korumak in ate vermeyi dnr. Ancak sakal ok uzun olan Tanr, dar karken ayaklaryla sakalna basm ve sendeleyivermi. Bu srada lgen'in kzlar ona glm ve alay etmiler. Buna kzan Tanr da kzlarn yzne bakmadan ekip gitmi. Ancak kzlar Tanr'nn ne yapacam merak ederek kapnn deliinden onu dinlemiler. Tanr ise kendi kendine syleniyormu: - Tanr lgen'in kzlar benimle alay ettiler ama ben onlardan ok daha akllym. Onlarda akl var m? Atei bulmak iin sert bir tala, sert bir demir bulmaldrlar ki birbirine vursunlar da ate karsnlar. Bunlar bulmak iin onlarda akl yok. lgen'in kzlar bundan sonra atei icat etmiler.285 Trk mitolojisi atein, Tanr'nn ba ruhu lgen veya onun kzlar tarafndan icat edilmesi, ksaca sylemek gerekirse, atein gkten inmesi hakknda yaygn bir grn mevcut olduunu kantlar durumdadr. Trk kaanlarnn gksel meneini anlatan in yllklarnda A-pang-pu ve onun on yedi kardeinden sz edilmektedir. A-pang-pu'nun byk olu, Kgmen dalarnda yaayan ve souktan eziyet eken insanlara bir ate yakar. nsanlar snp lmden kurtulurlar ve atei yakan kaan oluna Trk unvann verip onu kendilerinin lideri yaparlar. Trk, hkmdar olmakla beraber Trk kavminin de kurucusu olur ki, bu da atei bulann lk ata olduu dncesini ortaya karr. Sularn inancna gre ise ilk atei yakan Hosing adl efsanevi bir kiidir. Yakut mitolojik grlerinde de atein bulunmas tangaralara atfedilir. Nitekim Yakutlar Aan Uhhan veya Badunguy Bootur diye adlandrdklar Ate hamisini Ulu Toyon'un olu olarak grmektedirler. Yakutlar, Ate ruhuna bazen Hatan Temieriye de derler. Bu da dolaysyla atein, kl gk ruhlarndan biri tarafndan icat edilmesini tasdik eder. Ate hamisinin han unvan tamas veya bahadr olarak vasflandrlmas ve Yakut mitolojisinin gl ruhlarndan olan Ulu Toyon'un olu olmas Trk uurunda adlarn deimesine bakmakszn (Akaylarda ate, lgen'in

285

Bkz. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi II, s. 380.

122

yanndan gelmitir, dolaysyla onun olu veya yakn gibi tasavvur edilir) fonksiyonlarn sabit kaldn ispatlar. Yakutlara gre Aan Uhhan veya Hatan Temieriye ok eski zamandan, dnyann yaratlndan beri var olan ruhtur. O, darlgan da olsa, iyi kalpli ve koruyucudur. Kiri, pislii, ktl sevmez ve atee tkrenlere kin besler. Ate ruhunun insanlarla konumas, onlara her eyi retmesi, uyarda bulunmas da inanlar arasndadr. Mool'lara gre ate, 99 ebed tanrdan tremitir. Bunun yan sra atein tken/Etgen Ana'dan tremesi hakknda da baz bilgiler var. Hatta zamanla atein elde edilmesi ayr ayr ahslarn zerine (mesela Cengiz Han akma akm, ei onu flemitir) geirilir. Baz Samanlara gre atei, Ate Ana yaratmtr. N. Direnkova, bu inanla lgili bir ka rnek vermitir. Teletler, her bir ocakta yaayan Ate Ana'dan baka daha byk yksek Ate tanrsnn varlna inanrlard. Onlara gre bu tanr ocaktaki tan ierisinde yaayan bir atetir. Bu tanr ocan sahibi Da ruhu ile birlikte yaar. Trklerde Ate tanrs ile Da ruhunun birlikte yaamas inanc, fikrimizce ilk atein tatan, dadan alnmas ile balantldr. Telet efsanelerinden birinde yer yaratlrken Kuday, bitkileri, yeillikleri, hayvanlar, insanlar yaratt, denilir. Tanr Kuday, ateten baka her eyi yaratt ve btn yarattklarn bir yere toplayarak yle dedi: "Ben size her eyi verdim. Nasl istiyorsanz yle yaayn; ama atei kendiniz bulun." Kular, atein yokluunu hissetmiyorlard. Onlar, yemi i yiyorlard. Vahi hayvanlar kendinden zayflar yiyorlard. nsann vaziyeti ise ktyd. yle ki insan atesiz yaayamazd. Kular, insann bu durumuna acdlar. Ve insanlara yardm etmek karar aldlar; ama onlardan hibiri insanlara nasl yardm edebileceini bilmiyordu. Yeryznde her tarafa bir hayli utular. Hibir ey yapamadlar ve hibir ey de dnemediler. Kular geri geldikten sonra Korobolko adl ku, dier kulara yle dedi: "Kayn aacnn dibinde koz gbelei biter. Dalarda ta var, insanda ise temiz demir var. nsan bunlar birbirine vurarak ate karsn."

123

kinci bir efsanede da, insanlara vastasz bir biimde atei yaratmay retir. Oyrot Han'n devrinde Krgzlar sava halindeydi. Btn halk dada gizlenmiti. Krgzlar, Oyrotlardan (Kalmik) birounu mahvetmiti. Geriye kalanlar ya hayvan ya da ku avlyorlard; ama kular piirip yemeye ate yoktu. Bunun zerine da onlara yle dedi: "Benden iki ta gtrn. Sizin atlarnzn kurumu gbresi var. Talardan yararlanarak tezekten ate yapn." Bu efsaneden anlaldna gre Kalmklara, ate yakmay da retmitir. uva mitlerine gre ate Alp tarafndan bulunup insanlara verilmitir. Bu mite gre kuzeyde yaayan baz vahi gruplar insanlardan atei alp onlar ldrmeye balamtr; bu durumu renen Alp akam olunca gkteki yldza ok atp yldz okuyla keser; yere den yldz parasnn zerine kkyle kopard mee aacn atar. Bylece ate bulunmu olur.286 Atein bulunmas veya ortaya kmas genel olarak iki ekilde tezahr eder: 1. Doal yol, 2. Suni yol. Her ikisinde de ate, semavi meneli olarak gsterilir. Arkaik ritel-mitolojik motifte atein yldrmn akmasndan tremesi ile ilgili anlatm, onun gk meneli olmas tasavvurunu dourur. Daha sonraki devirlerde atein suni yolla alnmas veya elde edilmesi tasavvurlar ortaya kmtr. Yukarda yce ruhlara atfedilen atein, gkten indirilmesi onun suni yolla elde edilmesidir. Ate yerle gn ayrlmasn simgeleyen kozmogonik oluumdan tremitir.287 Ocaa gsterilen sayg asndan, Manas Destannda da geen bir dier uygulamay burada anmamz gerekir. Bu uygulama, eve yeni gelin olarak gelen kzn koca ocana selam vermesidir. Mslmanlktan sonra yasaklanan bu uygulama baz yerlerde koca ocana hamur yaptrmak eklinde devam etmitir.288

3.2.10. Kutsal Metinlerde ve Tasavvufta Ate Kuran'da su, farkl grnmler iinde -tufan gibi bir iki istisna dnda- rahmet olarak ortaya kar; ate ise genellikle olumsuz gle ykldr. Kuran'da ok sk kullanlan "ate" szc, hemen hemen istisnasz Cehennem ateini ifade eder.
286 287 288

Trkiye D Trk Edebiyatlar Antolojisi- uva Edebiyat, s. 31. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojisi 2, s.132- 133. Ahmet Uhri, Atein Kltr Tarihi, s.36.

124

Ate, Cehennemi artrmasna karn birtakm olumlu niteliklere de sahiptir. Ate zel konumunu, Tur Da'nda yanan al araclyla gerekleen lahi tecelliyle kazanmtr. Bu olumlu bir ateti ve sonraki airler gerekten de bir alev gibi gzken krmz laleyi, kutsal dadaki atee benzetme eiliminde olmulardr. Annemarie Schimmel, atein lahi ynn farkl zelliklerle belirtmeye devam etmitir. Atein lahi ynnn baka bir ifadesi, sk kullanlan ve gerek Hristiyan gerekse Hint geleneinde gayet iyi bilinen bir simge olan "ateteki demir" imgesidir. Mevln, ehit-sfi Hallc'n (lm. 922) Ene'l-Hak, "Ben Hakkm" (= Ben Tanr'ym) szn, onu ateteki demire benzeterek aklar: Krmz, kor halindeki demir, "Ben ateim" diye haykrr, buna karn onun z yine de demirdir, ate deil. nk yaratlann maddi ve fiziksel yn devam ettii srece, Allah ile insan arasnda mutlak birliin gereklemesi imkn yoktur. Atein farkl bir kullanm Hallac'n pervane hikyesinde yer alr. Pervane yavaa kandile yaklar, ncelikle kandilin n grr, sonra onun scakln hisseder, son olarak da tam bir zdeleme elde edebilmek iin kendisini alevde yok eder. Kudretin dier ateten tecellileri ve "Allah'n ayetleri [iaretleri]" frtna, imek (Sure 30: 24) ve yldrmdr. Kuran gkgrltsnn Allah' tebih ettiini (Sure 13: 13) belirtirken, bn'l-Arab'ye gre imek lahi Zat'n bir tecellisidir. Bu nedenle eski alardan beri lahi "k akmalar," yrnemeyecek kadar karanlk yolu bir an iin aydnlatp slikin birka adm ilerlemesini salayan "imekler" olarak simgeletirilmitir; Sure 2: 20'den tretilmi bir fikirdir bu. imek her ne kadar tehlikeliyse de (kadim fizyolojiye gre) baka eylerde olduu gibi samann doasndaki ate esini serbest brakr; bu yzden pervaneyi kurban edip maddi dnyadan kurtulmasna yardm eden atee benzer. Ne var ki bu fikirler btnyle, slam dncesinin daha sonraki geliimine aittir.289

289

Annemarie Schimmel, Tanr'nn Yeryzndeki aretleri, ev.: Ekrem Demirli, Kabalc Yaync, stanbul, 2002, s.31-32.

125

3.2.11. Ate ve Demirciler Trk mitolojisinde kimi zaman beinci unsur olarak karmza kan demir ister gkten dm olsun ister topran barndan sklp alnm olsun, her durumda mitolojilerde kutsal olarak alglanmtr. Demir ileri kltr tarihine sahip halklarda bile olaanst bysel ve dinsel bir neme sahiptir. rnein; madenden yaplan baklar demonlar uzaklatrr, demir nesneler ekini hem kt havaya hem de kem gzlere kar korur. Metal alar arasnda tarih olarak en sonuncu olmann ayrcaln elde eden demir ann byk lde kaybolmu mitolojisi; adetlerde, tabularda ve bo inanlarda hala yaamaktadr. Tpk demirciler gibi demir de paradoksal niteliini korur; kimi zaman eytani ruhu da somutlatrabilir.290 Mitolojilerde demir gibi demirci aletleri de kutsal alana aittir. eki, krk, rs canl ve mucizev varlklar olarak grlr; bunlarn demircinin yardm olmadan kendi bysel ve dinsel gleriyle ileyebildiklerine inanlr. Ocaklarn yapm ise srlarla doludur ve bal bana bir ritel oluturur.291 Atee sz geirebilmeleri ve zellikle madenler zerindeki sihirli gleri sebebiyle demirciler mitlerde sayg duyulan atein efendileri olarak karmza kmaktadr. Demircilik ura, nem bakmndan amanlk meslek ve grevinden hemen sonra gelmektedir.292 Nart destanlarnda Demirci Debet, kutsal bir kahraman olarak karmza kmakta
293

; uva metinlerinde ise Demirci Asamat kahraman, Alpe yedi bal

ejderhay ldrmesi iin bir kl yapp verir ve unlar t eder: Kty ktlkle, kurnaz kurnazlkla; atei suyla yenerler. Ejderhay slatmak iin da gibi tokmak lazm, ejderhay doramak iin polattan yaplm kl lazm.294

290 291

Mircea Eliade, Demirciler ve Simyaclar, stanbul: Kabalc Yay., 2003, s.29. Mircea Eliade, a.g.e, s. 30. 292 Mircea Eliade, amanizm, ev: smet Birkan, Ankara: mge Kitabevi, 1999, s. 511. 293 Trk Dnyas Edebiyat Metinleri Antolojisi, s. 135. 294 Trkiye D Trk Edebiyatlar Antolojisi- uva Edebiyat, s. 35.

126

Mitolojilerde demirci, Platonun idealist felsefesine gre Tanr olarak alglanan Demirurgun ilevlerine yakn bir ilevle ykldr. Kltrel kahramann kendisi de bazen demirci eklinde ortaya kmaktadr. Ancak dier mitolojik karakterlerden farkl olarak demirci motifi, grn itibariyle eytani motiflere olan yaknl ile de tannr. Bu bakmdan topal ve aksak da olabilir.295 Trk mitolojik geleneinde de demirin nemi byktr. Tpk amanlar gibi demirciler de atein efendileri olarak n salmlardr. Kimi kltrel alanlarda demirci amana eit saylmtr. Bir Yakut atasz Demircilerle amanlar ayn yuvadandr. eklindedir. Bir baka atasz Bir amann kars saygdeer, bir demircinin kars hrmete layktr. der. Yakut mitlerine gre, demirci mesleini cehennemin ba demircisi kt tanr Kdaai Maksinden almtr. Bu ba demirci etraf ate kvlcmlaryla evrelenmi demirden bir evde oturur. Kdaai Maksin, nl bir ustadr; kahramanlarn krlm ya da kopmu uzuvlarn tamir eder. br dnyann kutlu amanlarnn erginleme trenlerine katlr: elie su verir gibi ruhlarna su verir.296 Trk kltrnde Gk Trklerin atalar da demirci olarak anlmaktayd. Bozkurtun ata olduunu gsteren, in metinleriyle birlikte, kurdun gerekte ilk demirci olduuna iaret eden yerler de vardr. Bu sebeple Trk halklar demiri kutsal sayarlar. Celal Beydilinin aktardna gre; Ergenekon destannda rastlanan kurtarc demirci motifinin kkleri olduka eski alara balanr. Demir dann eritilip yol ald ve kl dnyaya girildii gn eski Trklerde ulusal ve dini bayram olarak kutlanrd. lkbaharda, zindan zerindeki kr demiri kaann ekile vurmasyla bayram balard. Ayrca Ouz Kaan destannda Tmrd (demirci) adl ustann kapy amas da Ergenekon destann artrmaktadr.297 Kozmolojik tasavvurlarda insan-evren elemesinin glenmesi, insan evreleyen bitkisel ve madensel dnyann da cinsiyet kazanmas olgusunu beraberinde getirmitir. Bu cinsel simgecilikte maden yata ve embriyon

biimindeki madenler yerin karnyla zdeletirilmi; maden yataklarna diil

295 296 297

Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.155. Mircea Eliade,Demirciler ve Simyaclar, ss. 86- 87. Celal Beydili, a. g. e, s. 156.

127

anlamlar yklenmitir.298 Ancak yine Eliadenin belirttiine gre baz toplumlar sert demir ve bundan yaplm sert aletleri eril olarak kabul etmilerdir. Grld gibi kimi zaman Trk mitolojisinde be unsurdan biri olarak karmza kan demir, pek ek toplumda kutsal saylm ve ate klt ile ilikilendirilmitir. yle ki demirciler amanist topluluklarda atein efendileri olarak grlm ve kozmogonik mitlerden balayarak pek ok mitte dinsel ve bysel ilevler kazanmlardr.

3.3. Hava lka yunan felsefesinde su, ate ve toprakla birlikte evrenin temel modelleri olarak dnlen drt eden biri saylan hava (Yunanca Aer), Sokrates ncesi filozoflardan Anaksimenes'in sonsuz ve snrsz sayd arkhedir.299 Hava terimi soluk ve yaamla birlikte anlmtr. lka Yunan felsefesinde, zellikle de Stoaclkta nemli bir yeri olan "yaam soluu", "" tin", hava" ya da nefes Yunancada Pneuma terimi ile karlanmtr. Pneuma, insann yaam gcn harekete geiren yaratc enerjidir. Stoaclkta pneuma, drt eden ikisinin hava ve atein birleiminden oluan etkin yaratc gken dier iki ge; yani toprak ile sudan ise bu gcn edilgen taycs ortaya kar.300 bn-i Sina, drt unsurun insan organlar ve mizac zerinde etkili olduunu belirttii tp kitabnda havann zelliklerini yle tarif etmektedir: Hava, (doal olarak) suyun stnde ve atein altnda yer alan bir cevherdir. Bunun onun nisb hafifliini aklamaktadr. Onun mizac scak ve nemlidir. Yaradlta, havann gayesi, nfuz edilebilirliini, hafifliini ve inceliini maddeye vermek ve cisimlere yukarya doru ykselebilme kabiliyetini salamaktr.301

298 299 300 301

Mircea Eliade, Demirciler ve Simyaclar, s. 34. Sarp Erk Ula Felsefe Szl, s.21. Sarp Erk Ula Felsefe Szl, s.1146. bn-i Sina, El-Knn Fit-Tbb, s.7.

128

Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname adl eserinde hava unsurunun hallerini, zelliklerini ve tabakas arasnda var olan kinatn zelliklerini drt madde halinde bildirmitir: "Ey aziz, Hikmet ehli ve Astrologlar demilerdir ki; Drt unsurun ikincisi havadr. Karlkl iki sathla (dzeyle) evrili basit bir cisim ve yuvarlak bir cevherdir. Yumuk dzeyi, ate kresinin ukur dzeyine temas etmektedir. ukur dzeyi de altnda bulunan denizle yerin dzeyine temas ettii iin dalgalarn, dalarla tepelerin ykseli ve alallar sebebiyle havann dzeyi de onlara uymaktadr. Hava kresinin tabi yeri, ate kresinin altnda ve su kresinin stndedir. Hava, kendi yerinde tabiatyla durgundur, ancak zorlayc eitli etkilerle hareket etmektedir. Durgun kald anlardaki ad havadr. Hareket halinde bulunduu zaman rzgr adn alr. Hava unsuru da ltiftir, effaftr (k geirici ve te taraf grnr) ve renksizdir. Tabiat scak ve nemlidir. Var olu ve bozulula trl ekiller alr. nk hava kendi yerinde iken dahi kardelerine (ate, su ve toprak) dnr. Astronomlarn ve Matematikilerin bildirdiklerine gre btn hava

yuvarlann kalnlk ve derinliinin lm takriben, 15026 fersah, olup tabaka saylmtr. st tabakas atee yakn olduu iin scaktr ve bu sebepten ay kresinin hareketlerine baldr ve doudan batya onu yolcu ederek dner dolar. Bu tabakann st ksm atee yakn olduu iin ss fazla ve hareketi sratlidir, aa ksm ise ateten uzaklatka ss azalr ve kendi tabiatnda, kendi zelliinde kalr. Bu sebepten dolam (devir) hareketi yava ve aa ksm durgun olur. Bu tabakann kalnlk ve derinlii on bin fersahtr. Ate tabakasna gre ikinci tabaka saylr. Yerden ykselen dumanlar buraya vard iin buna duman tabakas derler." Erzurumlu brahim Hakknn da belirttii gibi bu ge scak, nemli ve duraan halde iken ad havadr. Hareketli olduu zaman rzgr adn alr ki mitolojik

129

metinlerde rzgr karmza kan nemli bir gedir. Buradan da anlalaca zere rzgr hava unsuruyla ilikili nemli bir kavramdr. brahim Hakknn tabakalarndan sz ettii hava unsuru, gk ve gn katmanlarn kapsayan Gkkubbe olarak karmza kmaktadr. Dnya, ember iinde ember olmu, Eski Yunanda sfer (kre ); kltrmzde gk katman denilen kabuklarla rtldr. Bunlara felek denilmi ve her felein bir katmann iinde istiflenmi olduu halde ayr istikametlerde dnd sylenmitir. Bu feleklerin says yedi olup kkten bye doru sralanmaktadr. Bat biliminde dnyann d yzeyini oluturan kat kabua litosfer, litosferin alt ksmnda yer alt sularnn a gibi rd katmana hidrosfer, onun altndaki katmana ise biyosfer denir. Bizim felek sistemimizde topraa ilikin felekler bulunmamakta, bunlar yedi kat yer olarak alglanmaktadr.302 Gk katmanlarndan en nemlisi, hayatn z olan havay barndran atmosferdir. Atmosfer; troposfer, stratosfer, mezosfer, termosferi barndran alt gk katmanndan meydana gelir. Bu katmanlarn en by atlas felei de denilen felekl-eflaktr. Atlas feleinin dnda kalan sekizinci katta krsi, dokuzuncu katta ise ar bulunur. nsan kaderinin arta levh-i mahfuz adl bir sathta yazl olduu inan feleklerin kaderi etkiledii inann beraberinde getirmitir.303 Envarl ikinde Ahmet Bican, gklerin buhardan yaratldn

belirtmektedir. Bu buhar sudan kp havaya gitmitir. Allah tek kat olarak yaratt gkleri daha sonra yedi kat eylemitir. Ahmet Bicann belirttiine gre on iki bur ate, rzgr, su ve topraktan yaratlmtr.304 Eski Trk topluluklarnda nemli bir yere sahip olan tabiat kltleri yer ve gk kltleri olmak zere ikili bir grnm oluturmaktayd.305 Tabiat kltnn izlerine Ouz Kaan Destannda rastlamaktayz. Ouz Kaan olaanstlkler tayan iki karsndan olma ocuklarna Gk, Gn, Ay, Yldz gibi gk ile ilgili; Da, Deniz gibi yerle ilgili isimler vermesi dikkat ekicidir.
302 303

skender Pala, Drt Gzeller Toprak, Su, Hava, Ate, stanbul: Kap Yay., 2008, s. 209. skender Pala, a.g.e, s.210. 304 Aynur Koak, Ahmet Bicann Eserleri zerine Bir nceleme, stanbul: dal Neriyat, 2003, s.312. 305 Ahmet Yaar Ocak, Alevi ve Bektai nanlarnn slam ncesi Temelleri, s. 47.

130

Trklerde tabiat kltnn bir paras olarak karmza kan gk, Gk Tanr mefhumundan ayr tutulmaktadr. Eliade, Giraud, Roux, Kafesolu ve gel gibi aratrmaclar; Gk Tanr kltnn toprakla ilgisi bulunmad iin ancak gebe, avc ve oban toplumlarda var olabileceini, dolaysyla bu kltn kaynann Asya bozkrlarnda aranmas gerektiini savunmulardr.306 amanist halklarda Gk Tanr gn belli bir katnda bulunan ve insana benzeyen bir varlk olarak dnlmtr. Altaylarda gn veya dokuz kat olduuna inanlrd. Bu say bazen on yedi bazen de otuz olarak dnlmtr. Ayin srasnda aman gn bu katlarna seyahat eder; bu katlar amay hedeflerdi. Orta Asyada ayin iin kurulan adrlar dorudan doruya g temsil etmekteydi. Eski Trklerde ve Moollarda tanr kelimesi gk ve ilah anlamlarnda kullanlm; yedi kattan ibaret olduu dnlen gn en st katnda lgen ve einin oturduu varsaylmtr. Dier katlarda ise tanrlarn oullar ve insanlara eli olarak gnderilen ruhlarn oturulduuna inanlmtr.307 Yusuf Ziya Yrkan, tanr Bay lgenin gkte duran birincil derecede nemli k ve iyilik tanrlarnn ba olduunu belirtir. Herkesin iyilii ve dirliini isteyen Bay lgenin on yedi veya otuz kat gklerin ve bulutlarn zerinde altn taht stnde oturduunu ve ilerinde kars, dokuz olu ve dokuz kznn kendisine yardm ettiini sylemitir.308 uva mitlerine gre gkyznde bulutlarn stnde yaayan Alp, tanr olmutur.309 Bu anlatya gre, eskiden yeryznde hibir ey yokmu; sadece bulutlar varm ve bulutlar hemen yerin stndeymi. Bir gn avdan dnen Alplerden biri bulutun stnde uyuyakalm. Avdan dnen dier arkadalar alpi uyandrmaya alsalar da alp uyanmam; bunun zerine kzan arkadalar Alpi bulutla birlikte gkyzne kaldrmlar. Bir sre sonra uyanan Alp, etrafta kimseler olmadn grm. Arkadalarn aramak iin saa sola koturmu; o hareket ettike bulutlar gmbrdyor; imek
306 307 308

309

Ahmet Yaar Ocak, a. g, e, s.51. Cemal ener, amanizm Trklerin Mslmanlktan nceki Dini, stanbul: Ad yay, 1997, s.39. Yusuf Ziya Yrkan, Mslmanlktan Evvel Trk Dinleri- amanizm, Ankara:Yol yay., 2005, s.55. uva Edebiyat Antolojisi, s. 29.

131

akyormu. Kimseyi bulamayan Alp, kederlenip alam; gzyalar yamuru oluturmu. Alp, bir daha hi yeryzne inmemi gkte tek bana yaayan Alp Tanr olmu. Bir baka uva mitinde Tanrnn gkyzn tatan yaratt anlatlmaktadr. Eskiden gkyz bir mee boyu yksekliindeymi; insanlar oraya karak ekmekleri soumaya brakrlarm. Tanr, insanlarn zerine deceinden korktuu iin gkyzne fleyerek g ykseltmi. Bylece oraya konan ekmekler de ykselmi. Tanr, o ekmekleri yiyerek yaamaktaym.310 Altay amannn ge karken altnc katta Ay Babay, yedinci katta ise Gne Anay selamladna inanlmaktayd. Baz Altayllara gre gk adr gibidir. Yakutlar gn st ste gerili tabakalardan olutuunu dnmekte; ylszlar ise bu tabakalardan szdran delikler olarak kabul etmekteydiler. Gn bir merkez etrafnda dndn varsayp bu noktaya Yer Gbeine karlk olarak Gk Gbei diyenler bulunmaktayd. Kutup yldzna ise ivi, Gk ivisi, ivi Yldz gibi adlar verilmitir.311 Kutup yldzna Demir Kazk veya Altn Direk gibi adlarla da anlmaktadr. Grld gibi Trk mitolojik sisteminde hava ayr bir unsur olarak net bir ekilde karmza kmazken felek ve gk katmanlar sebebiyle Gk Kltyle ilikilendirilebilir. Ancak hava unsuru Trk kltrnde daha ok rzgr kavram ile ilikilendirilmektedir. Yunus Emrenin Risaletn-Nushiyye adl eserinde anasr- erbaadan biri olan hava unsuru yel olarak karmza kmaktadr. Yunus, Tanrnn insan suret ve can olmak zere maddi drt unsurdan meydana getirdiini ilk insan olan demin ahsnda anlatr. Eserinde yelin, Allahn heybeti ndan olduunu belirtir ve yel ile atein cehenneme ait olduunu syler. Yunusa gre dem yaratlrken hava unsuru ile vcuduna drt trl huy geldi. Bunlar: kizb (yalan), riya (ikiyzllk), tezlik (acelecilik) ve nefs yani insann dnyevi

arzulardr. Yunus Emre, eserinde iyi huylar atfettii toprak ve suyu iyilik yapan nefse; hava ve atee ktlk yapan nefse benzetmitir. Bu benzetmeler drt unsur nazariyesine dayanmaktadr. nk tasavvufta, nefsin drt mertebesi drt unsura

310 311

Trkiye D Trk Edebiyatlar Antolojisi- uva Edebiyat, s. 95. Cemal ener, a. g.e.,s. 41.

132

benzetilmitir. Nefs-i levvame (zeri ince perdelerle kapl, ktlk yapan sahibini knayan nefs) hava unsuru ile bir tutulmutur.312 Bu durumun bir rneini de k Paann Garib-name adl eserinde de grmekteyiz. k Paann belirttiine gre Allah ilk nce kudretinden akl- kll yaratt, ondan da drt byk kulu yaratt. Onlarn her birini dnyaya direk yapt; oturma, ekme, kaldrma ve sakinlik halleri de bunlardan meydana geldi. Bunlar su, ate, hava ve toprak olarak adlandrp leme temel kld. Bunlarn her biri bir i yapar ve dnya bunlarla canlanp devam eder.313 Vcudun asl da bu drt eyden olumutur; ayrca btn besinler bunlardandr. Bu unsurlardan havann insana nefes olduu ve vcudun bununla hayatta olduu u ekilde belirtilmitir: Hava gelip sana nefes oldu; bu vcut onunla hayattadr. Eer nefes kar ve geri gelmezse, vcut lr, onun canll yelden ald nefese baldr. te ey ycelikler verilmi insan; Allah, her an sana o yeli nimet olarak vermitir. Sen de o nimete sevinip kret ve Tanrya onu zikreden ho nefesler gnder. 314 Garib-name adl eserde Allahn drt unsuru birbirine katp cismi yaratt; insan vcudunun da bu unsurlardan olutuu ve bu unsurlarn bana cann padiah olarak geirildii anlatlmaktadr. Drt unsur krk yl boyunca uyum iinde olurlar, krk yl geince her unsur usanp asln anmaya balar. Akl baz ilalarla bunlar birada arada tutmaya abalar. Ancak sultan olan cann gitmek istemesiyle yaam da sona erer. Padiah meclisi datnca hizmetisi olan drt unsur aslna dner: ate atee, su suya, yel yele gidince toprak da toprakla kalr.315

312 313 314 315

Yunus Emre, Risaletn Nushiyye, s. 63. k Paa, Garib-name I, haz: Kemal Yavuz, stanbul: TDK Yay, 2000, s. 375. k Paa, a.g.e, s.383. Ak Paa, a.g.e,ss. 499- 513.

133

Drt unsur ierisinde en ruhani olan element hava olarak karmza kmaktadr; melekler havada uar, cinler ve eer varsa hayaletler onun ierisinde bir baka boyutta kendilerince hayat srerler.316 Hava Ar. (hev) Ik retisine gre, nsz-sonsuz olarak alglanan ve varlk trlerinin oluumuna katlan drt eden biri olarak alglanmtr. Dokuz ya da yedi gk katndan drt ana, drt anne adyla anlan ve varlk trlerinin oluumuna katlan toprak, su, hava ve ate olumu; bunlardan da mineral, bitki ve hayvanlar lemi ortaya kmtr. Hava, Btnilikte "ilah" szcnn gerek anlam olarak alglanmtr. Tevil yntemlerine gre kelime-i tevhidin "l" szc atee; "ilah" szc havaya; "illa" szc suya; ve "Allah" szc topraa kanttr. Hac Bekta Velinin Makalat ve Vilyetname adl eserlerinde, Allah'n drt tr insan yaratt anlatlr: eriat kavmi olan abitler; tarikat kavmi olan zahitler; marifet kavmi olan arifler ve hakikat kavmi olan muhipler. Bu drttr insan drt kap ve drt eyle temsil edilir. Abitler, eriat kaps ve hava; zahitler, tarikat kaps ve ate; arifler, marifet kaps ve su; muhipler, hakikat kaps ve toprak.317 Grld gibi hava unsuru tasavvuf dncesinde ve toplumlarn

inanlarnda nemli bir yer tutmaktadr. Bektai inannda drt kapnn simgelerinden biri olarak karmza kmaktadr.

3.3.1. Rzgr Ruhu Baz Trk topluluklarnda doal bir olgu olan rzgr, kasrga, eitli ruhlarn ii olarak kabul edilmektedir. Bunlar hem Gk hem de Yer-Su ruhlaryla balantldr. Yakutlar Tal-holoruk ite adn verdikleri ruhun, rzgr ve kasrgann ruhu olduuna inanmaktadrlar. Ayrca Yakutlar gk grltsnn ruhuna Etin ite, yldrm ruhuna alan ite derler. Yada tann da rzgr estirmek iin kullanld belirtilmektedir.318

316 317 318

skender Pala, a.g.e, s.212. Esat korkmaz, Alevilik ve Bektailik Terimleri Szl, s.313. Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, s.29.

134

Doa kltnn banda rzgr estiren Yel Baba gelmektedir. Yel Anas veya Yel Baba adyla bilinen bu mitolojik varlk ilkin kaosu ve balangc sembolize etmektedir. Yel Babann fonksiyonuna yalnz yel estirmek deil, havay kartrmak, kasrga yaratmak da dhildir. Yel Anas, metinlerden anlaldna gre yerle gn arasnda mevcut olan bir gtr. uvalar ona Sil-tu-ra, Trkmenler, Kazaklar, zbekler, Haydar Baba veya Mir Haydar yahut da Pir Haydar derler. Kazaklarda ayrca Jalangas Ata mitolojik varl da rzgrla, yelle balantldr. Azerbaycan Trkleri de harman savurmak iin "Heyder es de gel", derler ki, buradan da Heyder'in yel iyesinin ad olduu anlalr. Ancak ana balangtan ata balangca geite Yel iyesinin adnn Haydar/Hey-der olmas sonraki dnem gelimelerinin bir sonucudur. zbeklerin, al Mama dedikleri rzgr iyesi, Yel Babann ilevini stlenmi kadn varlk olarak tasarlanmtr. Yakut mitolojik metinlerinde, rzgrlarn dalarda uyuduu ve herhangi bir grltden uyand inanc hkimdir. Yani yldrm, imei ve yeli harekete geiren g olarak bilinir. Yakutlara gre rzgr ruhunun ad Hollorok ite'dir (Kasrga ruhu). Yakut Trkleri arasnda Yel Baba'nn dalarda, kayalklarda uyuduu inanc geni olarak yaylmtr. Eski tasavvurlara gre Yel Baba, yer ve su glerine kar duran bir varlktr. Nitekim metinlerde yerin ve suyun birlikte oluturduklarn bozan, tahrip eden Yel Baba'dr. Azerbaycan mitolojik grlerine gre Yel Baba, atl bir ihtiyar olarak tasvir edilir. Yel at veya yel gibi koan at, tasarm ok olsun ki, eski ada at eklinde tasavvur edilen yel iyesinin zoomorfk tasviri olmu, zamanla Yel Baba biimine girerek antropomorflamtr. Destanlarda geen yel at, belki kahramanlarn hamisine dnen Yel Baba'nn zoomorfk varyantdr. eenlerde, Yel Baba Erd ad altnda bilinir ve beyaz sal, beyaz elbiseli ihtiyar olarak tasvir edilir. Sibirya Tatarlarnda Yel Baba'nn ad Yatman'dr. O daha ok zarar veren g olarak telakki etmitir. Baz Trk halklarnda rzgrn hastalk yarattna inanld da bununla balantl olsa gerek. Bugnk Trke'de yel kelimesinin bilinen hava, rzgr anlamyla beraber bir tr romatizmaya benzer hastalk ad olmas da bundandr. Bununla birlikte yel, cin, salgn hastalklar anlamlarn da ierir. Baz Trk lehelerinde yel, kt ruh anlamnda kullanlmtr.

135

Nitekim Yelbuga, Trk mitolojisinde ejderin karldr. Bu kelimenin jel eklindeki seslenmesi Jelmaus/Jalmauz sznn ortaya kmasna sebep olmutur. Orta Asya'da Yalmauz/Yelmauz mitolojik varl da yel kelimesinin kt ruhlar anlamyla balantldr. Bu kabilden olan yelvi kelimesinin efsun, sihir, by kavramlarn karlamas da doal grlr. Yel/Yil veya Yelgen, Altay-Sayan Samanlarnn yardmc ruhlarnn addr. Yel kelimesinin cin, kt ruh, efsun, hastalk anlamlar bu iyenin geirmi olduu evrelerle ve rzgrn sahibi Yel Baba'nn dier ruhlarla, inanlarla sentez halinde bir ilerleme geirmesi ile ilgilidir. Fuzuli Bayatn belirttiine gre byk olaslkla olumsuz yel anlay, Yelbuga, Jelmauz mitolojik varlklarnda, kara iye veya demonolojik bir varlk eklinde Azerbaycan ve Anadolu'da rzgrn iyesi olan ve ayrca hastalarn ifa bulmak iin yz tuttuklar Yel trbelerinden farkl olup baka bir kategoriye dhildir. Ancak bu varsaym onaylayacak kantlarn yeterince deerlendirilmemesi Yel kavramnn ikiliine sebep olmutur. Ayrca Altay-Sayan Trkleri lnn yeryznde rzgr eklinde dolatna da inanrdlar. Bundan baka batdan ve kuzeyden esen yel, kt olarak tanmlanrd. nk gzde esen kuzey yeli yamur, souk ve nihayet k getirir. Hatta yal Hakaslar Ocak aynda esen gl rzgra gre bu aya il ay (yel ay) derlerdi. AltaySayan halklar yeli, yeralt dnyasnn elisi olarak grrlerdi. Nitekim yelin esmesi ile sabit olan hava deiir, bu deiim, duman, bulut, souk ve hastalk getirir. Bu olumsuz taraflarna gre Yel iyesinden korkulmu ve o zamanla folklorik dncede olumsuz bir zellik kazanmtr. Aslnda kozmik dzenin oluumunda rol alm yel veya rzgrn simgesine dnen Yel Baba veya Yel iyesi inanc eski kutsal bilgilerin zamanla bozulmu ekli niteliindedir. Yelmauz'un veya Jelmauz Kempir'in kahramanlara dman mevkileri yannda, onlar oullua gtrmesi bu eski mitolojik unsurun geirmi olduu evrelerle balantldr. Yelin, Buryatlarda mevsimden mevsime adnn deitii dikkat eker. Mesela ounlukla ilkbahar ve sonbaharda esen yele zada denilir. Bunu douran ruha Zada Saan Tengere denilir ve zada, ou kez krmz bir ta olarak tasavvur edilir ve zada denilen rzgr estirmeye yardmc olur. Bu, Trklerin yad, yat, yada, yede, cada, 136

sata vb. adlarla adlandrdklar yamur tandan baka bir ey deildir. Bu tan dalarda olduu inancyla beraber geyiin, su kuunun veya ylann banda olabilecei dncesi de var. Tan, yel oluturmas, yukarda sylendii gibi yada tann geni ilevi ile ilgilidir. Yel Baba, Trklerin yerleik hayata gemeleriyle ilave bir fonksiyon da kazanmtr. Bunu Azerbaycan, Anadolu, Kafkas Trklerinin Yel Baba'yla ilgili sylentileri ve inanlar da gstermektedir. Mesela Karaay-Balkarlar buday savuranda yle bir trk okurlar: Jel anas Himmiki Eik art sibirtgi Jel jasng beri kekin Mirzeu suurup ketsin Yel anas Himmiki Kapnn arkasn sprd Brak senin olun rzgr bura gelsin Buday savurup gitsin

Karaay-Balkarlar, rzgr esip, souk olanda beyaz boa kurban vererek Yel Ana'nn olu Glan'a seslenirler: Jel ja Glan Baranng burma Mahbzm krma Kurmanlkla soyarbz Ylyyng koyarbz Yel olu Glan Borann burma Malmz krma Sana kurban veririz. Senin payn saklarz

Baz Karaay-Balkar metinlerinde Erirey adyla bilinen Yel Baba zarar veren g olarak da tasavvur edilir. O, souk rzgr estirir, dolu yadrr ve sonunda kylnn tarlasn mahveder. Azerbaycan'da da ekinden sonra buday savurmak iin Yel Baba'y seslemek bir det haline gelmitir. Harman vakti Yel Baha'nn zamannda gelmemesi ylan budayn yaacak yamurla mahvolmas anlamna gelir. Bu sebeptendir ki iftiler, Yel Baba'y arma merasimi dzenler ve ark okuyarak onun gelmesini temenni ederler: A Yel Baba Yel Baba Kurban sana gel Baba

137

Tahlmz yerde kald Yakamz elde kald A Yel Baba, Yel Baba Tez gel Baba, gel Baba, diyerek onun geliini hzlandrmak isterler. Ayrca harman vakti okunan rit-el ierikli arklarda Yel Baha'nn adnn Heyder olduu grlr: Heyder Heyder es de gel Yedi harman bas da gel. Beyitten de grld gibi bu merasimde yelle rzgr birbirinden farkl tutulur. Nitekim kyl iin gerekli olan yeldir, rzgr buday samandan ayrmaz gtrp aparr. ar, Yel Baha'ya mracaatla balayp, mracaatla da biter. Tasavvura gre Yel Baha'nn at var ve kyller de onu atna saman aparmak iin arrlar. Antropomorflam Yel Baba, buday savurarak samann atma gtrr, buday ise ekinciye brakr: Savur bizim harman Atna ver saman, msralar da bunu tasdik eder. Yel Baba yalnz harman savurmakla kalmaz, onun haber gtrmek gibi bir fonksiyonu daha vardr. Bunu Azerbaycan manileri de gstermektedir: Seherden esen yeller Kendirim kesen yeller Menim lm haberim Anama desin yeller. Azerbaycan Trklerinde, yelle ilgili ilgin bir inan hlen de yaamaktadr. Yel Baba, harmana gelmeden, atma saman gtrmeden, buday savrulmadan harmandan buday gtrmek yasaklanmtr. Yasa bozanlarn olu lecei inanc, Yel Baba'y ekimcilik urann merkezi kltne evirmitir. Doa kltnn zamanla

138

antropomorflatrlarak ekimcilik kltyle sentez halinde yer almas mitolojide zamanla karakter ve olaylarn, kltlerin ve ritellerin birbirine getiini gsterir. slamiyet'in etkisi ile Yel Baba da erenler srasna alnm ve trbesi ziyaret yerine evrilmitir. Nitekim Trkmenler arasnda Boz Geyikli ve Yel Baba trbeleri en ok ziyaret edilen yerlerdendir. Mesela Kilis'te Yel Baba trbesine gelen halkn trbe etrafnda yedi trl taa sayg gsterdikleri bilinmektedir. Yel Baba ziyareti biraz da bayram havasnda yaplr. Nitekim Suriya Trkmenleri Yel Baba trbesini ziyaret ettikleri zaman kurbanlar keser ve kurban kesme treninde bir dizi uygulamalar yaparlar. Bunlar ufak talar okuyup flemekle, talar birbirinin zerine koymakla murada ermee, talarla Yel Baba hyn talamak ktlklerden kurtulmaya, trbenin iindeki delikli tala vcudu veya romatizmal yeri ovuturmakla yelin gitmesine, trbe ile hyk arasnda bulunan iki delikli tatan elleri geirmek ellerin dert grmeyeceine vs. inanlmtr.319 Azerbaycan Trkleri arasnda yaygn olan inana gre, dnyadaki tm frtnalarn yneticisi olan mitolojik bir varlk Yel Baba adyla bilinir. Hibir eyin kendi bana olmad gibi, rzgrn da bir estireni vard ve onun adna da "Yel Baba" denilirdi. Harman savurmak isteyen kyller "Yel Baba, Yel Baba, gel atna saman gtr" diye seslenirler. Gya bundan sonra Yel Baba gelip, harman savururmu. Ekinin taneleri insanlara kalr ve o, saman atna yem yapmak iin gtrrm. Halk arasnda dolaan bir rivayete gre, yedi renkte yumak dolayp, dizinin altna koyduktan sonra, yumak yuvarlanp gittii iin Yel Babaya sinirlenen Fatma Kan, belindeki ok-yay karp onu vurmak istedii zamanlarda, yay dz tutamadndan yararlanan Yel Baba, gle-gle kap, Fatma Kan'nn ynlerini gn yedinci katna sarmtr. Hakaslarn halk kltrnde de "ii Eezi" adnda bir rzgr iyesine rastlanr. 'Yel Baba" veya rzgr iyesinin ad, Macar mitolojisinde ise "Sel Ana" eklinde korunmutur.

319

Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 2, s.163-169.

139

A. Divayev'in verdii bilgiye gre, gl rzgrlar dindirmek isteyen zbekler. "O, al mama, al mama!" diye barrlard. Bu varln ad da ak bir ekilde Yel Baba'ya yakn duruyor.320 Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi adl eserinde Karahanllarda drt unsurun borlar gibi erden on iki ksma ayrldn Kutadgu Bilgten aktard "i ot i suv i bold yl i bold toprak ajun bold il" msralarna dayanarak ifade etmektedir. gel'e gre Uygurlarda da unsurlarn says drtt.321 3.3.2. Yel erenbesi Trklerin slamiyeti kabul etmesinden sonra, bir anda silinip atlmayan eski Trk dini, bazen gelenek olarak, bazen batl inan olarak, bazen de slm bir kisveye brndrlerek yaatlm ve gnmze kadar getirilmitir. Aalara bez balama, gl dibine dilek yazma, kt ryay suya anlatma, dalara kiilik verme, ters dnen ayakkaby evirme, aya-gnee dair inanmalar bunlardan sadece birka rnektir. te "lahir erenbeler'i de bu ynyle deerlendirdiimizde, bnyesinde eski Trk dini ile ilgili birok unsur tayan bir tren/bayram olduu grlmektedir. "lahir erenbe"nin kelime anlam, "yln son arambalar" demektir. Azerbaycan'da Nevruz hazrlklar bir ay nceden balar. Gelenee gre "cemle", "boz/buz ay" ve "bayram ay" da denile bu ay ierisindeki drt aramba olduka nemlidir. Bu arambalara "ilahir erenbeler" veya "sk"ad verilir. Bu arambalarn her birinin ayr bir ad vardr. 1. Su erenbesi 2. Od erenbesi 3. Yel erenbesi 4. Torpag erenbesi

320 321

Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.608. Abdulhalk ay, Trk Ergenekon Bayram / Nevruz, Ankara, 1988, s.85.

140

Bunlarn her birinde ayr ayr merasimler dzenlenir. Bu arambalar, bir nevi Anadolu halk takviminde grlen ve ubat aynn ikinci yansndan itibaren; nce havaya, sonra suya, sonra da topraa derek, onlarn snmasn salayan "cemre" ile byk benzerlik gstermektedir. Dier taraftan "lahir erenbeler" insana hayat veren "anasr- erbaa"dan baka bir ey deildir.322 Azerbaycan Trklerinin inancna gre, bu arambalarn her birinde tabiatn drt unsurundan biri canlandrlm ve insan eklinde tasavvur edilmitir. Eski Trk inancna gre tabiattaki btn varlklarn ruhu vardr. Bu arambalardan her biri byk trenle kutlanm, bunlarla ilgili eitli inan, mit, efsane ve rivayetler meydana gelmitir. Trk kltrnde nemli bir unsur olan yel erenbesi hava ile ilgili karmza kan ritellerdendir. "Klek oyadan erenbe", Yelli erenbe", "Klekli erenbe", "Heyder erenbe" olarak da bilinir. nana gre bu arambada uyanan hava ve rzgr topra gezer, uyanm suyu, topra harekete geirir. Yine Azerbaycan Trklerinin inancna gre, "Kara Nehifde yatan drt tr rzgr, yeryzne karak, nce kendini temizler, sonra her biri kendini ayr bir ekilde gsterir. Bunlar; "ak yel", "kara yel" "hezri (yeil)" ve "gilavar (krmz)"dr. Yel arambas gn, drt yel bir araya gelir. Bu inanca paralel olarak Yakutlar, rzgrlar drt yne ayrmlar ve Trklerin kutsal yn olduu iin, doudan esen rzgr kutsal saymlardr. Doudan esen rzgrlar, insanlara uur ve iyilik getirdii iin bahan da beraberinde getirir. Daha ok amanlar tarafndan kullanlan yada ta da, sadece yamur yadrmak iin deil, bazen rzgar, frtna karmak iin de kullanlmtr. Anasr- erbaadan biri olan "yel", eskiden beri halk arasnda kutsal bir varlk olarak deerlendirilmi ve nc arambada yel ile ilgili merasimler yaplm, hakknda birtakm efsane ve inanlar anlatlmtr. Yel arambas gecesi, st aacnn altnda dilek dilenir ve Yel Baba arlr. Eer dilek kabul edilirse, sdn dallan yere deer.
322

Esma imek, "Azerbaycan Kltrnde 'lahr erenbler' ve 'Eski Trk Dini ile Paralellikleri', s.163.

141

"Yel Baba" terimden de anlalaca zere, tabiatn dier unsurlarnda olduu gibi, buna da kiilik verilmi ve "baba" olarak hitap edilmitir. Trkler arasnda yel; "kt ruh" ve "cin" karlnda da kullanlmtr. Vcuttaki ar ve szlara "yel" denmitir.323 Trklerde bazen toprak, su, ate, aa eklinde drtl; bazen de toprak, su, ate, aa ve demir veya toprak, su, ate, aa ve rzgr eklinde deien bir beli unsurlar telkkisinin mevcut olduu grlmektedir. XIII. yzylda Moollarda da gne, ay, ate, su ve topraktan ibaret yine beli bir unsurlar telkkisinin varlm PlanCarpin'in eserinden reniyoruz. Grld zere btn bu drtl ve beli unsurlar telkkisinden su, ate ve toprak sabit olduu halde, drdnc ve beinciler yerine ve zamanna gre hava/aa/demir/gne ve ay olarak deimektedir. te bu drdnc ve beinci unsurlardaki uyumazlk sebebiyle aratrclar arasnda eski Trklerde bu unsurlar inancnn menei hususunda deiik tahminlerde bulunulmutur. Bugne kadar, in ve ran olmak zere iki deiik mene'den bahsedildii grlr. Hatta hibirini kabul etmeyip bu inancn Trklere mahsus olduunu dnenler ve in, ran mene'lerinin ikisini birden kabullenenler de mevcuttur. Tarih kaynaklan mildn ilk yllar zarfnda in'deki unsurlar telkkisi hakknda bilgi edinmeye yarayacak durumdadrlar. Chavannes tarafndan kaydedilen Wang Toh'ong'a ait bir metinde, be elemandan sz edilmektedir: Aa: areti yin, temsilci hayvan kaplan; toprak: areti siu, temsilci hayvan kpek; su: areti hai, temsilci hayvan domuz; ate: areti sseu, temsilci hayvan ylan olarak grlmektedir. Eski ran'daki unsurlar telkkisi de aa yukar ayn aklkla bilinmektedir. Yine Chavannes'n baka bir eserinde kaydettiine gre, VI. yzylda ranllar gk, toprak, gne, ay, su ve nihayet ateten oluan be unsuru takdis ediyorlard. IX. yzylda bnu'n-Nedim de Maniheist ranllardaki be unsur telkkisinden uzun uzun bahsetmekte ve hava, rzgr, k, su ve ateten ibaret bir liste vermektedir. Chavannes'n zikrettii metindeki gne ve ay herhalde bnu'n-Nedim'in listesindeki
323

Esma imek, "Azerbaycan Kltrnde 'lahr erenbler' ve 'Eski Trk Dini ile Paralellikleri', s.168- 169.

142

k (nr)'n karl olsa gerektir. Fakat Maniheizm'den ok nce eski ran'da unsurlar inancna tesadf edilmektedir. in ve ran'daki unsurlar telkkisi karlatrldnda, grlyor ki, her ikisinde de say ayndr, fakat ortak olanlar sadece ate ve sudur. O halde ne Iran ne de in'deki unsurlar telkkisi menkabelerdekine intibak etmemektedir.

Menkabelerdeki ansr telkkisine tam anlamyla uyan bir baka telkki, ilk devir Budizm'inde bulunur. Buna gre yeryzndeki her madde u drt unsurdan, yani toprak (prthiv), su (ap), ate (tejas) ve rzgr (vayu)'dan yaratlmtr.324 Buradan da anlalaca zere hava unsuru Trk mitolojisinde yel kavram ile birlikte anlmaktadr. Yelin, dier unsurlarla birleip vcudu meydana getirdiini Garib-namede grmtk. nsann yaratlmas srasnda havann da dier unsurlara dhil olduunu yine Trk- Memlk yaratl efsanesinde de grmekteyiz: Yllar saylamaz ok ok eski bir am Gkler sanki delinmi, ok ok yamurlar yam Dnya sele boulmu, bu iddetli yamurla, Yeryz hep kaplanm, srklenen amurla Sellerin nndeki amurlar bir yol bulmu, Kara-Dac danda, bir maaraya dolmu, Maarann iinde kayalar yarlmm Yarklarn bazs insan andrrm, Kayalarn yar insan andrrm, Kalplarn ii de, kille amurla dolmu, Aradan zaman gemi, yllar asrlar dolmu, Saratan burcu derler, bu burca gelmi gne, Havalar ok snm, ate ile olmu e nsan kalbndaki su ile toprak pimi, Birbirine karm zerresiyle imi, Onlara gre sanki maara bir kadnm nsana vcud veren, ii de karnm, Gnein ateiyle su ile toprak pimi,
324

Ahmet Yaar Ocak, Alevi-Bektai nanlarnn slm ncesi Temelleri, s.217-218.

143

Dokuz ay sreyle de souk rzgr esmi, Su, ate, toprak, rzgr, Drt Unsur derler buna Bunlar temel olmular ilk insan vcuduna325 Trk- Memlk yaratl efsanesine gre ilk insanlar olan Ay-Atam ve Ay-Va bu ekilde drt unsurdan yaratlmtr. Ancak B.gel, Altay ve Sibirya Trkleri arasnda drt unsur dediimiz su, ate, rzgr, toprak unsurlarna pek rastlanmadn; bu drt unsurun ran ve n Asya mitolojisinde rol oynadn belirtmitir. gele gre, drt unsur fikri ilk kez Uygurlar zamannda grlr ve dorudan ran yoluyla tesir etmi olmaldr.326 Yine B.gel, drt unsura zellikle Bektai edebiyatnda ok rastlandn ve unsurlar anlamak iin Devriyeleri iyi bilmek gerektiini sylemitir. Trk mitolojisinde hava unsurunu rzgr ile i ie grmekteyiz; slami zellikler tayan anlatlarda bile insan yaratlna dhil edilen anasr- Erbaa kavramnda bile hava unsuru yel ile balantl biimde verilmitir; yel dolaysyla hava insan vcudunda nefes ile zdeletirilmitir.

3.4. Toprak Toprak, mitolojide tanrlk nitelik tadna inanlan yer kabuudur. Topran kutsall inanc, pek eski ve en ilkel inanlardan en gelimi dinlere kadar sregelen bir tasarmdr. Hemen btn inanlarda temel, evrensel e gk, su ve topraktr. Yunan mitolojisine gre dzensiz boluktan ilkin Gaia ad ile bilinen toprak kar ve evreni dzenleyerek g ve denizi yaratr, tanrlar da onun ocuklardr ve tanrlarn yaratt insanlar da dolaysyla onun rndr. nsan hemen btn mitolojilerde ve dinlerde topraktan yaratlr, rnein Altay Trklerinin inanlarna gre tanr Kayra Kan suyun derinliklerinden kard topra suyun yzeyine serperek dnyay meydana getirmitir. Kuzey Amerika ilkellerinin inancna gre ayn ii bir ilksel kaplumbaa yapar, suyun dibinden amur kararak dnyay meydana getirir. Kuzey Asya halklar tanrnn gkyzne ate fkrtarak denizin sularn kuruttuuna ve topra meydana kararak dnyay
325 326

Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, ss. 483- 484. Bahaeddin gel, a.g.e , s. 487.

144

yarattna inanrlar. lk tanralar, Kybele, Demeter (Ge-Meter) hep toprak Ana'drlar. dem topraktan yaratlmtr. Tanr sevdii kullarna toprak vaat eder, Yahudi inanlarna gre Ken'an lkesi tanrnn srioullarna vaat ettii toprak (Mev'ud toprak)'tr. Hemen btn inanlarda ilk tanr tasarm Toprak Ana olmutur. rnein eski Cermenlerin ilk tanrs Nertbm, Likr'lerin ve sonra Kelt'lerin ilk tanrs Matrona, Anadolu'nun ilk tanrs Kybele, Yunanllarn ilk tanrs Gaia birer Toprak Anadr.327 Toprak, doal yer olarak dier elementlerin merkezinde yer alan basit bir cevherdir. Bu durumda, o, doasnn zelliine bal olarak dingin olur. Ancak, onu doal yerinden ayrdklarnda, tekrar asl yerine dner. Bundan dolay, ona mutlak ar derler. Doal olarak toprak, souk ve kurudur, nk doal durumda ve dardan herhangi bir mdahale yaplmadnda, bu zellikler kolayca idrak edilebilir. Doada, toprak, objenin salam, dingin ve dayankl olmasn salamaktadr.328 Drt unsurun drdncs olan toprak basit ve youn bir cevher olarak karmza kmaktadr. Tabiat souk ve kuru olmakla dier unsurlardan farkldr. Mutlak bir arl olduu iin kendi czilerini ekip korumakla bir yerde durur, hareket etmez. Toprak unsuru, tek bir alanla evrili yuvarlak bir cisimdir ki, bu krenin merkezi, lemin merkezidir ve btn milletlerin barnadr. lem, tepe ve dalarla rlm, stnde duran su ve hava krelerinin ukur dzeyine temas etmektedir. Yldzlar ve unsurlar yer kresinin etrafnda hareket halindedir. Arzn kendi ekseni etrafndaki hzl hareketi de bu unsuru her ynden itmekte ve yerinde durdurmaktadr.329 brahim Hakk, toprak unsurunun merkezde yer alan asli unsur olduunu bu szlerle dile getirmitir. Mircea Eliadenin belirttiine gre toprak ilksel ift olarak alglanan yer- gk ifti miti ile kutsallk kazanmtr. Hesiodos'un szn ettii kutsal Yer-Gk
327 328 329

Orhan Hanerliolu, nan Szl, s.642- 643. bn-i Sina, El-Knn Fi'tTtbb, s.7. Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, s.61.

145

ifti(Gaia ve Uranos), evrensel mitolojinin ana temalarndan biri olmutur. Pek ok mitolojide, gk yce tanr, yer de onun ei olarak tasvir edilmitir. lkel dinlerde hemen hemen her zaman yer ve gk iftine rastlamaktayz. Buna birka rnek verirsek: Maoriler, ge Rangi, yere Papa derler; zamann balangcnda bunlar Uranos ve Gaia gibi birlemilerdir. Bu sonsuz birlemeden doan ocuklar a hasret olduklar iin, karanlkta el yordamyla ilerleyerek anne ve babalarn ayrt etmeye alrlar. Gnlerden bir gn, g yere balayan balar kopartrlar ve babalarn daha da yukarya iterler ve sonunda Rangi havalara uar ve dnya aydnlanr. Evrenin ezeli yer-gk iftinden doumu temas, dnya mitolojilerinde ok rastlanan bir motif olmutur. "Yer," ilk dinsel inanlarda ya da mitlerde, insan evreleyen "btn ortamdr." Mircea Eliadenin belirttiine gre, Yer anlamnda kullanlan pek ok szcn kkeni meknla ilgili izlenimlerden kaynaklanmaktadr:"yer," "geni," "arazi"; "kat," "kara" vb. Yerin topraa bal olarak deer kazanmas ok sonralar gereklemitir; yer, krsal dngde zellikle de tarm dngsnde deer kazanmtr. O gne kadar "yer tanrlar" olarak adlandrlanlar daha ok belli bir ortamn kozmik tanrlar olarak varlk bulmulardr. Yeryz kutsal sayld iin Yeryz Anaya bal birok ritel olumutur. Yeryz Ana kltne bal nemli bir ritel de llerin topraa gmlmesidir. Eskiden yetikinler ldklerinde yaklrken ocuklar gmlrd. Bylece Yeryz Anann barna geri dnp yeniden doabilirlerdi. Bu noktada, lm mitolojisini incelediimizde pek ok halk arasnda yaygn olarak uygulanan "cenin biiminde gmme" adeti ile karlamaktayz. Cesede, gmlrken cenin biimi verilmesi; Yeryz Anann onu ikinci kez dourabilmesini salamak amacyla uygulanrd.330 Gzden geirdiimiz mit ve ritel rntlerinde, yerin her zaman n planda olduunu, bunun ise snrsz retim gcne sahip olmasndan kaynaklandn grdk. Eliadenin de belirttii gibi zamanla Yeryz Ana, Tahl Ana'ya dnmtr. Ama yere bal tanrsallk gstergelerinin izleri hibir zaman "Ana"
330

Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.153- 155.

146

figrlerinden ve Yunan dininin dii figrlerinden kopmamlardr ve bunlar, Yeryz Ana'ya ait sfatlar kullanmaya devam etmilerdir. Tarm tanrlar, zamanla eski yer tanrlarnn yerini alrlar; ama bu yer deitirme ilk ayinlerin kaybolmas sonucunu dourmaz. Byk tarm tanralarnn ardnda "blgenin hanm" Yeryz Ana'nn varl kendini srekli hissettirir. Yerle Gn kozmik evliliinden yer tanrlarna kadar hep ayn basit dete, ayn inana rastlamaktayz: yer canl varlklarn yaam kaynadr, srekli reten bir rahimdir. Yeryz Ana, "yerin sahibi, tm canl varlklarn kayna, ocuklarn bekisi ve llerin gmldkten sonra dinlendikleri, yenilendikleri ve sonra Yeryz Ana'nn kutsall sayesinde yaama yeniden dndkleri rahim olma ayrcalklarn her zaman korumutur.331 Dnya mitolojilerinde kozmik unsur olarak toprakla zde yer veya yeryz kavramn grmekteyiz. Yeryznn yaratlmas mitlerde farkl biimlerle karmza kmaktadr. eyeni Kzlderililerinin mitolojilerinde balangta Maheo, suyu ve suda yaayan canllar ve kular yaratr, kularn istei zerine Kaplumbaa Bykannenin srtnda yeryzn yaratr.332 Modak Kzlderililerine gre ise etrafnda Saz Glnden baka bir ey olmayan Kumokums, etrafnda biraz toprak olursa grnmn nasl olacan merak etmi ve yeryzn yaratmtr.333 Tewa Kzlderililere gre; Balangta dnyann tm karanlkm, insanlar yeraltnda yaarm. nsanlar yer stnde de bir dnya olup olmadn merak etmiler. Bir kstebek onlar yer stne gtrebileceini sylemi. Kstebek topra kazm insanlar da onu takip etmiler; ancak kstebein kazd topra arkalarna gnderdikleri iin yer alt dnyasnn yolunu kaybetmi insanlar. rmcek Nine onlara yeryznde yardm etmi. Trk mitolojisinde ise yaratl srecini anlatan kozmogonik metinlerin says azdr. Eldeki metinlere gre yaratln balangc sudur. Byk tanr Kara Han
331 332

333

Mircea Eliade, a.g.e, s. 160- 163. Alice Marriott; Carol Rachlin, Kzlderili Mitolojisi, ev. nsal znl, Ankara: mge Kitabevi, 1994, ss.36- 42. Alice Marriott; Carol Rachlin, Kzlderili Mitolojisi, ss. 44- 45.

147

(Kayra Han) sular yarattktan sonra, bir kuu kuu gnderdi. Denize dalan bu ku, denizin dibinden gagasyla amur kard. Kara Hann emriyle gagasndaki amurlar sularn zerine serpti, bylece karalar meydana geldi.334 Dier mitlerde yeryznn varoluu yle anlatlmaktadr: Yeryz iptidai ilk varlk suyun altndan yzeye getirildi. (Hindistan) Toprak balangta suyun derinliklerindedir. Tanr topra dar karmak iin hayvanlar suyun altna gnderir. Gidenlerin ou boulur, dnemez; en son gnderilen bir hayvan (ounlukla mis san) nihayet aznda biraz toprakla dner. Bu biraz topraktan yeryz yaratlr. (Kaliforniya Kzlderilileri, Hindistan, Sibirya) Toprak, denizin dibinde bir yumurtadr balangta, yumurtay bir ku karr yeryzne ve yeryz meydana gelir. (Borneo) Toprak, suyun kurumasyla olumutur.335 Toprak, dier unsurlar arsnda merkezde yer almas sebebiyle farkllk arz etmektedir. Emel Esinin belirttiine gre; toprak unsurunun konumu merkez idi, gezegeni ise Trke Sarg orungulug (Sar Bayrakl) veya Sekentir denilen Zuhal(Satrn); rengi sardr.336 Trklerde ayrca yaz da toprak rengi olarak karmza kmaktadr. k Paa, Garib-name adl eserinde Allahn topra insana makam olmas iin yaratt ve insann vcudunda dier unsurlarla birlikte topra da katt anlatlr.337 Yunus Emre ise Risaletn-Nushyye adl eserinde Allahn demi toprak ve suyu temel alarak drt unsurdan yaratt anlatlmaktadr. Toprak ile insan vcudunun drt ahlaki sfat edindii anlatlmaktadr. Toprakla insana sabr, ey hu(iyi huy), tevekkl,(ii Allaha brakma), mekrmet (ycelik) huylarnn verildii ve toprak unsurunun Allahn nuru ndan olduu belirtilmektedir.338

334 335 336 337 338

Murat Uraz, Trk Mitolojisi, stanbul: Hsntabiat Matbaas, 1967, s.124. Talat nan, Dnya Folklorunda Yeryz, Folklora Doru, Say 2, Kasm 1969, ss.15- 17. Emel Esin, Trk Kozmolosine Giri, s.25. Ak Paa, a.g.e, s.397. Yunus Emre, Risaletn Nushiyye, haz: Umay Gnay; Osman Horata, Ankara 1994, s. 101.

148

Toprak mitolojilerde daima diil bir g olarak grlm ve bu durum Toprak Ana kavram ile simgelenmitir. Annemarie Schimmel, bu durumun aka ifade edilmese de slami gelenekte de kabul grdn belirtmitir. Schimmel, Kadnlar sizin tarlalarnzdr ayetine gre Kurann bu durumu doal karladn szlerine eklemitir. Yine Mevlanann iirlerinde de yeryznn kadn, gkyznn ise erkek olarak alglandn sylemi ve u beyt rnek gstermitir: Sen benim gmsn, ben senin topran ime ne yerletirdiini yalnz sen bilirsin339 Grld gibi dini tasavvufi anlamda da toprak nemli bir konuma sahiptir. 3.4.1. Toprak Ana Mitlerde, kozmosun temelini oluturan yer, dinsel adan pek ok simgeye, anlama ve boyuta sahiptir. Var olduu, kendini ve baka varlklar ifade ettii, ba ettii, rettii ve her eyi barna bast iin topraa taplr.340 Bu durum farkl uygarlk sistemlerinde Toprak Ana, Yeryz Ana, yer tanralar, yer ruhlar kavramlarn aa karmaktadr. Toprak varolu tasarmlar da diil olarak betimlenmi, canl-cansz varlk trlerinin varla gelmesine neden olan, bolluk veren, erdemi salayan tanrsal g olarak tanmlanmtr.341 Mitlerde Yer-Gk kutsal ift olarak karmza kmaktadr: Gk, erkek; yer ise diidir. Tarmla ilgili pek ok inann temasn Toprak bizim annemiz, gk bizim babamz. Gk topra, yamurla dller ve yer tahl ve bitki verir342 dncesi oluturur. Bu ilksel ifte birka rnek verecek olursak; Maoriler ge Rangi, yere Papa derler, Yunan mitinde Uranos (gk) ve Gia (Yer), Afrikada Yoruba kabilesinde Olorun (gk) ve Odunal (kara), Klasik Dou mitolojilerinde de bu ift olduka nemlidir. Mitlerde Tanra Arinna (lkelerin Kraliesi) ve ei frtna tanrs U ya da m, inlilerin yer tanras ile gk tanrs, Yaponlarn zanag ve zanomisi gibi. nce Tyrin sonra Othinin ei olana Frigg, aslnda bir yer tanrasdr.343
339 340 341 342 343

Annemarrie Schimmel, Tanrnn Yeryzndeki aretleri, s. 24. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri,s.244. Esat Korkmaz, Zerdtlk Terimleri Szl, stanbul: Anahtar Kitaplar, 2004, s.143. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s. 245. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s.245.

149

Topran yer tanra ya da toprak ana olarak karmza kt mitler unlardr: Smer mitolojisinde Tanrlar insan biiminde kiiletirildiinde AN (gk) eril, Ki (yer) ise dii olarak karmza kar.344 Yunan mitolojisinde Gia, iinden tanr soylarnn kt ilk element olarak kabul edilen Yerdir.345 Zerdtlk inancnda Toprak-Ana, baba olarak alglanan k tarafndan dllenmitir.346 Nijerya mitolojisinde tanr Olorun gkyzne, tanra Olokun ise yeryzne hkmetmekteydi. Frigyann toprak ve bereket tanras Kybele eitli mitolojilerde farkl adlar ve sfatlarla karmza kar: Kltepe tabletlerinde Kubaba, Lydiada Kybebe, Hitit kaynaklarndan Hepat, Tokat blgesi Gmenekte Komana Pontika, Kayseri yresinde Komana Kappadokika, Kemer kentlerinde ad ok eski bir Anadolu ad olan Madr. Smerde Marienna, Hititte Arinna, Msrda sis, Syriada Lat, Giritte Rhea, Efeste Artemis, talya Nemi gl blgesinde Vens, Romallarn Manga Mater (Byk Ana)347 Yine Yunan mitolojisinde zellikle Homeros destanlarnda gzel sal kralie diye anlan Demeter toprak ve bereket tanrasdr. Demeter mitolojide Hades tarafndan karlan kz Persephaneyi Hadesten geri almaya alr. Sonuta, Zeus Persephanenin yln te ikisini yani iek ama ve meyve zamann annesi Demeterin, geri kalan te birini; yani k kocas Hadesin yannda geirmesini kararlatrr. Demeter, kz karldnda kst iin ktlk ba gstermitir. Zeusun bu zmyle topraa yeniden bereket gelmi olur.348 Yunan mitlerinde yaratc toprak ana miti Gaiann nemi byktr, Gaiann dier tanrlarn yaratlna olan katks Heiodos tarafndan u ekilde anlatlmtr:

344 345 346 347 348

Samuel Noah Kramer, Smer Mitolojisi, stanbul: Kabalc Kitabevi, 1999, s.9. Pierre Grimal, Mitoloji Szl Yunan- Roma, ss.206- 208. Esat Korkmaz, Zerdtlk Terimleri Szl, s. 143. Azra Erhat, Mitoloji Szl, ss. 183- 187. Azra Erhat, a. g. e, s. 85.

150

Hesiodosa gre; Gaia, Khaostan hemen sonra ikinci olarak domu, onun hemen ardnda da Eros (Ak) gelmitir. Gaia, hibir erkek element yardm olmakszn, evresini saran Gk (Ouranos) ve Dalar, deniz unsurunun kiiletirilmi erkek ekli olan Pontosu dourmutur. Gkn douundan sonra, Gaia onunla birlemi ve bylece sahip olduu ocuklar, artk basit elemanter gler olmaktan karak, tam anlamyla birer tanr olmulardr. nce alt titan: Okeanos, Koios, Krios, Hyperion, apetus ve Kronos ile alt Titanid: Theia, Reia, Themis, Mnemosyne, Phoibe ve Tethys domulardr; bunlar dii tanrsal varlklardr. Btn bu ocuklar, Ouranostan nefret ediyorlard. nk Ouranos onlar gn na karmyor ve analar Yerin derinliklerinde gml kalmaya mecbur ediyordu. Sonunda Yer, ocuklarn kurtarmaya karar verdi ve Ouranostan cn almalarn onlardan istedi. Ama Kronos dnda ocuklarn hibiri bunu kabul etmedi. Yalnz, ocuklarn en genci olan Kronos, babasna olan kininden, bunu kabul etti. Bunun zerine, Gaia, ona ok keskin bir elik orak verdi ve gece olup da Ouranos, Gaiaya yanap, onun her yann sard zaman, Kronos bir orak darbesiyle babasnn haylarn kesti ve frlatp onun gerisine att. Yaradan akan kanlar Yerin stne dklerek, onu yeniden dlledi. Erinyeler, Gigantlar ve Dibudak Nymphalar ve genellikle aalarla birlikte var olan tanrlar bu ekilde dodular. 349 Grld gibi bu mit rneklerinde toprak; retimi, devamll salayan, yaam yeniden yaratan dii bir unsur olarak karmza kmaktadr. Eril unsur olarak kabul edilen Gk ile ilksel ifti oluturmaktadr.

3.4.2. nsann Yaradlnda Toprak Mitolojilerde toprak, kozmogonik unsur ve tanra olarak alglanmasnn yan sra insan yaratmak iin kullanlan madde olarak da karmza kmaktadr. nsan yaratmak iin kullanlan bu hammadde bazen dorudan toprak bazen amur, kil veya balk gibi topran bir trevidir.

349

Pierre Grimal, Mitoloji Szl, ss. 206- 207.

151

Smer mitolojisinde ilk insann yaratl yledir: Bilgelik Tanrs Enkinin buyurmasyla btn tanrlar var eden Deniz Tanrs Nammu ile Doum Tanras Ninmah ve Enki, sulardaki bal kararak insan var ederler.350 Yeni Zelanda mitolojisinde, erkekten nce kadn vardr ve bu ilk kadn yaratan Tanedir. Tane kadn, Baba Rangi (gk) ve Anne Papay (yer) birbirine balayan dokular kestiinde akan kandan elde ettii kzl amurdan yourmutu; ona Hine Ahu Van, Toprak Kz adn vermitir.351 in mitolojisine Ana Tanra Nugua, Sar Nehir in yatandaki maddeyi kullanarak insan oluturmaya karar verdi. Nehrin yatandan avu avu slak amur ald ve onlardan kk insanlar oluturdu. Bazlarn Yang ile yani doadaki erkek, saldrgan e ile doldurdu ve bunlar erkek oldu. Dierlerini ise Yin ile yani doadaki dii e ile doldurdu, bunlar da kadn oldu. Altay ve Sibirya Trklerinin, insann yaratl ile ilgili efsanelerinde de toprak, ilk ve ana motiftir. amanist Trklere gre Tanr, ilk insann eklini topraktan yapm ve bu ilk insan eklini tysz kpeinin muhafazasna brakarak, kendisi de insana can bulmak amacyla gklerde ruh aramaya gitmitir. lk insann yaratl Orta Asya ve Sibiryada da balangta topraktan yaplmtr.352 Guatemala mitolojisinde tanrlar insan nce amurdan yaratm; ancak bu yaratk gsz olunca onu yok edip msr unundan yaratmlardr. Ayrca Nijerya mitlerinde de insann yaratlmas iin toprak kullanlmtr. Memlk mitlerinde ise ilk erkek olan Ay-Atam balktan yaratlmtr. Memlk mitinde insan yaratlnda tpk Yezidiler gibi toprak dnda su, hava ve ate de kullanlmtr. Yunan mitolojisinde ise Zeus balktan bir kadn heykeli yaptrp ona can verir. Bu ilk kadn Pandoradr. Pandora ile ilgili miti yle zetleyebiliriz: Drt Titandan biri olan Japet, Okeanosun kzlarndan biriyle evlenir. ki olu
350 351 352

olur.

Bunlardan

birini

ad

Prometheusdur,

brnn

ad

Metin And, Minyatrlerde Osmanl-slam Mitolagyas, stanbul: Akbank Yaynlar, 1998, s.90. Donna Rosenberg, Dnya Mitolojisi, ss.540- 541. Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, s. 486.

152

Epimetheusdur. Prometheus dindardr, basiret sahibidir, ileriyi grr. Epimetheus ise uza grmez, budala bir eydir. Prometheus, eline bira balk alr, bala insan ekli verir. Bu bir cansz ekildir. Minerva (Athena) bu gzel esere hayran kalr. Prometheusu gke karr. Prometheus, onu yeryzne indirir. amurdan yapt eseri canlandrr. Can verdii insana tavann korkakln, tilkinin kurnazln, tavus kuunun gururunu, kaplann vahiliini, aslann gcn verir. Jpiter (Zeus), Prometheusun yapt hrszlktan dolay ona kzd. Olu olan atein ilah Vulcaine balktan bir kadn ekli yamasn emretti. O kadna Pandora ad verildi. lahlar ona hediye getirmek iin koutular. Vens o kadna gzellik bahetti. Mercurius (Hermes) gzel sz syleme ilmi verdi. Minerva (Athena) gm earpl bir urba giydirdi. Salarna iekten haleler takt. O gzel kadn altn taht zerine oturttu. Jpiter o kadna esrarengiz bir kutu verdi, o kutuyu Prometheusa gtrmesini syledi. Bu kutunun iinde btn ktlkler vard. Prometheus, bu kutuyu bir tuzak sand. Pandoray ve kutuyu kabul etmedi. Fakat Prometheusun kardei Epimetheus bu gen kzn cazibesine kapld. Onunla evlendi. Uursuz kutuyu bilmeden at. Kutudaki tm ktlkler dnyaya yayld. Epimetheus kutunun kapan hemen kapatt. Kutunun iinde biraz mit kalmt. te, insanlarda kalan son mit odur.353 Bu almay yaparken grdk ki mitlerde toprak motifi aamada karmza kmaktadr: Yeryznn yaratlmasnda kozmogonik yaratc bir unsur olarak toprak kullanlm ve insanlar kutsanmtr. zellikle tarmc toplumlarda byk nem tayan toprak, kaostan hemen sonra karmza kmaktadr. Toprak, lm ve doum dngsyle insanlarn kendilerinin bereketini gvence altna alabilmesi iin bir Ulu Tanra olarak dnlmtr. Bu durum ise Toprak Ana motifini dourmutur.

353

Cahit Been, Anadolu Mitolojisi, stanbul: MEB Yaynlar, 1967, ss. 17- 18.

153

nsann yaradlnda ise tanrlarn topra bir hammadde olarak kullanmalar sonucunda antropogoni mitlerinde toprak bir yaratc e olarak karmza kmaktadr.

3.4.3. Toprak ve Aa Kimi mitolojik tasarmlarda beinci yaratc unsur olarak kabul edilen aa, dnya topluluklarnda nemli bir kltr gesi ve bir inan dairesi oluturan unsurlardandr. Aa unsuru toprakta yetimesi sebebiyle de bu unsur ile ilikili dnlebilir. Baz Trk mitlerinde unsur saysnn be olarak kabul grdn daha nce belirtmitik. Baz anlatlarda zerk bir unsur olarak karmza kan aa(ia) unsurunun yn Eski Trklerce gn dousu olarak kabul edilmitir. Aa unsurunun mevsimi bahar, saati sabah, rengi gk, gksel cisimleri Kk-Luu,(Gk-ejder) denen takmyldz, a-yultuz veya Ongay denen Mteri (Jpiter) gezegeni, Ku(Niao) denen yldzlard.354 Varln balangc ve devamnda hava, su toprak kadar nemli bir yere sahip olan aa, kiiolunun inan ve dn dnyasnda treyi, beslenme, Tanr ile irtibat kurma, cennete ulama, ifa, dilek vb. arac roln stlenmi ve aac tanrsal bir varlk olarak kabul eden insanlk, aac btn inanma ve pratiklerinde ana eksene oturtmutur. Ergunun Frazerden aktardna gre; aa, dnya kltrlerinde yamur yadrma, gne atrma, srleri ve srlar oaltma ve kadnlar kolaylkla dourtma gcne sahip canl bir varlk olarak dnlmtr.355 Kimi mitolojik tasarmlarda gk ve yer unsurlarnn kavumasndan, nsz ve sonsuz olarak alglanan, canl- cansz her eyin oluumuna katlan su, toprak, maden ve bitki grne tanmakta; kurucu ilkelerden drd, drt ynn her biriyle simgelenmektedir. Buna gre dou bitkiyi ( aac), gney atei, bat madeni, kuzey ise suyu simgelemektedir. Toprak ise yerin merkezinde yer almaktadr.356
354 355 356

Emel Esin, Trk Kozmolojisine Giri, s. 25. Pervin Ergun, Trk Kltrnde Aa Klt, Ankara: AKM yay., 2004, s. 30. Esat Korkmaz, Alevilik- Bektailik Terimleri Szl, s. 23.

154

Dnya mitlerinde aa klt, hayat aac motifi ile karmza kmaktadr. Dinler tarihisi Mircea Eliade, dnya kltrlerinde yeralt, yeryz ve gkyz olmak zere kozmik dzey olduunu ve bunlarn birbiriyle iletiim halinde olduunu belirtmektedir.357 Bu dzey arasnda iletiimi salayan ise ounlukla hayat aac olmutur. Pervin Ergun, Trk Kltrnde Aa Klt adl kapsaml almasnda aacn dnya kltrlerinde klt olarak varlna ve ilevlerine yer vermitir. Eserde aa klt ile ilgili anlatlan nemli zellikleri u ekilde zetleyebiliriz: Aa, dnya mitlerinde ncelikle evren ve canllarn yaratl ve bu durumlarda aacn roln anlatan Kozmik Aa ya da Hayat Aac mitleriyle karmza kmaktadr. Kozmik Aa mitleri, ilk insann yaratl ile dorudan balantldr. Yine dnya mitlerinde aa tanr ile iletiimi salayan bir aratr. Trk kltrnde aa unsurunun sihirli gcn yanstan kutsal davul ve tokmak tanryla iletiimde nemli bir yere sahip olan aralardr. Kutsal olarak alglanmas sebebiyle eytan ya da kt ruhlar kovma trenlerinde aa kullanlmaktadr. Baz durumlarda tabiat olaylarna mdahale etmek isteyen insan byye bavurmu; bu byler srasnda aacn kutsal- bysel ilevinden yararlanmtr. rnein gnein batn engellemek veya geciktirmek, rzgr dindirmek veya estirmek, ay tutulmasn engellemek, yamur yadrmak gibi bysel ilemlerde aa unsuru kullanlmtr. Dnya kltrlerinde aa, bu dnya ile teki dnyann; yeraltyla yeryznn ve gkyznn insanla tanrnn irtibatn salayan kozmik ve kutsal bir varlktr. Mitolojik inana gre tanrdan bir ey dileyen veya bandaki bir hastalktan kurtulmak isteyen insan, aac kullanarak saaltma ritellerini uygular. Kimi kltrlerde ise defin trenlerinde aa unsuru kullanlr358.

357 358

Mircea Eliade, Kutsal ve Dind, Ankara 1991, s.17. Pervin Ergun, a.g.e, ss.17- 81.

155

Trk kltrnde hayat aac ve kozmik eksen kavramlarna dayandrlabilecek Byk Aa, Yalnz Aa, Yal Aa, Kurumu Aa ve genellikle daha az dikkate deer olan aalar ve ormanlklar ile ilgili birok mit ve inan gelitirilmitir.359 Eski Trk kltrnde aa analar anas, hatta dorudan doruya insanlarn ulu babalar gibi alglanmtr. Aatan treme miti, nemli bir mene miti olarak grlmektedir. rnein Uygurlarn kken mitinde aa, ana baba olarak dnlmtr. Uygur mitine gre Karakurum dalarnda kan Tula ve Selenga aylarnn birletii Kamlangu adl bir yerde iki aa yetimiti. Bunlardan biri fstk dieri kayn aac idi. Aalar da gibi byk olup musikiye benzer sesler kartrlard. Onlarn zerine her gece bir k inerdi. Bir gn aatan bir kap ald. eride adra benzeyen be ev grnd. Onlarn her birinin ierisinde bir ocuk vard. Bu ocuklar sonradan Uygurlarn atalar olan aatan doan ocuklard.360 Trk etnogonik mitlerinde geni bir yere sahip aatan treme miti, daha ok orman civarnda yaayan Trk boylarnda grlmektedir. Mene mitlerinde aacn rol len kiinin mezar yannda aa dikilmesi veya mezar yannda biten aacn lnn ruhunu simgelemesi inanc ile farl bir yn kazanmtr. Trk kltrnde aatan treme mitinin nemli bir rneini ise Yakut miti Er Sogotoh Elley Bootur oluturmaktadr. Yakut Trklerinin kken mitinde, Yakutlar kimi varyantlarda kkenleri olarak kartal kimi varyantlarda ise aac grmektedirler. Yakutlarn mene mitlerinde Er Sogotohun destan bir varyant olan Ak Gen, Yakutlarn ilk atas olarak bilinmektedir. Ak Gen, Dnya aac olarak bilinen bir aacn kklerinden kan plak bir kadnn stn imekle g ve kuvvet kazanmtr. Bu da Yakutlarn ilk atasn aa klt ile ilikilendirmitir.361 Aa, Trk tanrclk sisteminde Gk Tanrnn simgelerinden biri olarak alglanmtr. Bu nedenle Ouzlar aaca sayg gstermi, Bay Terek, Temir Kavak, veya Hayat (Dnya) Aac denilen kutsal Evliya Aa inan Trk mitlerinde nemli bir yere sahip olmutur. amanist Trklerin en kutsal bildikleri aa Kayn aacdr. Kayn aac kutsal sayld iin Altaylarda aman

359 360 361

Yves Bonneyfoy, Mitolojiler Szl, C:I, s. 27. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 1, s. 179. Fuzuli Bayat, Trk Mitolojik Sistemi 1, s. 182.

156

ayinlerinde, doum, dn ve bayramlarda nemli bir unsur olarak ska kullanlmtr. Eskiler atalarnn ruhlarn bu aalarla ilikilendirmilerdir. Altay amanlarna gre, insanlar yaratldklarnda ilk Kayn aac Umay Ana ile birlikte yere inmitir. Topran ruhunun da Kayn aacnda olduu dnlmtr.362 Mircea Eliadeye gre bitkiler, yaayan gerekliin ifadesi ve kendini srekli yenileyen yaamn yansmasdr. nsan aalar, bahardaki bitki ritelleri, insann kkeni ile ilgili efsaneler, masallardaki kahramanlarn bitkilere dnmesi simgesel olarak bitkinin yaam srekli yenilemesini anlatmaktadr. Bitki, kendisinden farkl olarak kutsal olan temsil ettii srece kutsal olana dhil olmaktadr363. Aalar, topraa kk salmakta ve ge doru ykselmekte; her yl dngsel bir yenilenme ile olgunlaan aalar, yararl ve iyi olan her eyin simgesi olmu ve kutsal olanla ilikilendirilmitir. Aa, slam kltrnde de bu kutsal zelliklerini korumutur. Bu sebeple cennet ok zel aalar ile vlmtr. Cennette umut edilen ezeli saadet Tuba aac ile simgeletirilmi; kinatn snrlar Sidretl Mnteha ile iaretlenmitir. bnl Arab gibi baz dnrler evrenin btnn bir aa eklinde dnmlerdir. Dallar ilahi isimler olan Hayat aac, lahinin huzurunda kk salmtr. Ayrca halk inanlarnda kabir azabn azaltt ve ly teselli ettiine inanld iin mezarlklara aa dikilmitir.364 Tm bu inanlar ve pratikler aacn kutsal olann simgesi olarak alglandn gstermektedir. Toprak, dnya mitlerinde snrsz retim gcne sahip Yeryz Ana motifiyle karmza kmaktadr. Toprak; bitkilerin, aalarn var olmasn salayan en nemli unsurdur. Mitolojilerde aa ruhlar veya tarm tanralar Toprak Ana ile dorudan balantldr. Hatta tarm tanrlar kimi zaman eski toprak tanrlarnn yerini alr; ancak bu yer deitirme Toprak Anann varlnn yok olmasn salamaz. Ayinlerde tarm tanralarnn ardnda Yeryz Anann varl hep hissedilir.

362 363 364

Celal Beydili, a.g.e, ss. 25- 29. Mircea Eliade, Dinler Tarihine Giri, s. 317. Annemarie, Schimmel, Tanrnn Yeryzndeki aretleri, s. 40- 44.

157

3.4.4. Trk Kltrnde Toprak Eski Trkler; gk, yer ve yer alt lemin baz ruh topluluklaryla, manevi glerle dolu olduuna inanm. Tabiatla ilgili nemli unsurlara kutsallk atfetmilerdir. Trk kltrnde Yer olarak tabir edilen toprak bu kutsal unsurlardan biridir.

Trk dilinde Kara Yer anlamna gelen Yaz Yer tabiri Orhun Yaztlar'nda Mavi Gk ifadesiyle yan yana gemekte; bu ayrnt, Gk Tanr'y anlatan bu ok nemli ibare yannda Yaz Yer'i; dolaysyla Yer Tanrs'nn ve ruhlarnn nemini gstermektedir, Yer Tanrs'nn nemi Yer'in yaanlan toprak, yani yurt topra olmasndan kaynaklanmaktadr. Eski Trklerde yer kltlerine bal olarak birok inan gelimi ve bunlar hakknda mitolojinin kapsamna giren efsaneler veya destanlar anlatlmtr. Burada yeri gelmiken "Kutsal Da" kavramndan ksaca sz etmek gerekir. Kutsal dalar yeryznn merkezinde yer almakta ve dnyann eksenini meydana getiren eylerden biri olarak kabul edilmekteydi. Bu dada genellikle dnya aacna andran orman yer almaktayd. Eski Trklerde kutsal olarak tannm eitli dalar vard. Bunlarn en tannmlar ise tken dalk ve ormanlk alan idi. Byk Trk devletleri bu yzden hep buray devlet merkezi yapmlardr.365 Trk mitolojik dnya modelinde yeri yaratan, hayat veren ve koruyucu balang gibi ilevlerle tanmlanan, bazen Ulu Ana, lh Ana ve Kar Nine gibi adlarla anlan, bolluk ve bereketin koruyucusu ve topran iyesi olup doann balangcn da temsil eden mitolojik varlk Yer Ana olarak karmza kmaktadr. Dnyann balangcyla ilgili ortaya atlan kuramlardan birine gre, yer arpan bir kalp gibi kh daralp, kh genilemektedir. Yani yer, btn paralarnn birbiriyle bal olduu canl bir varlk gibidir ve yaratln ekirdeidir. Eski mitolojik geleneklerde de yer, kozmolojide kabul edilen ekliyle canl olarak dnlmtr.

365

Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin ABC'si, s.31-33.

158

Bu sebeple yer eitli dini deerler kazanmtr. Yer szcnn Trklerdeki zengin anlam bu bakmdan dikkat ekicidir. Trklerle ilgili bilgiler veren eski in kaynaklarndan da anlald zere, lkeyi koruyan ruh, da ve yer ruhudur. Olduka geni bir ekilde yaylan bu motif, ok eski olmas dolaysyla, en arkaik izgilerini doal haliyle ve ilk ekliyle koruyabilmitir. Bu izgilerin ayrntlarn ise ayr ayr ruhlara tapmada ve eitli kltler ve mitolojik varlklarn adlar veya izlerinde bulmak mmkndr. Bununla birlikte aman dualarnda da ok sayda yer ruhunun varlndan bahsedilir. Birka ekli olan bu unsur, temelde yer ve toprakla beraber kullanlmtr. Onun yaratc ve koruyucu ilevi ise yere ve topraa, eskiden beri, bitip tkenmeyen hayat gc ve lmszln en yce ifadesi olarak baklmasndan ileri gelmektedir. Kadn-ana balangc, yerle aynlatrlmtr. Yer, hayatn ve yaayn kesintisiz dnmnn temelini oluturmutur. Yer, ilk ulu balangtr ve ne varsa ondan tremitir. Altay destanlarnda mitolojik Yer Ana, kahramanlara yardm eden bir motiftir. Yakut efsanelerinde de ad geen, yer ve topran sahibi saylan "Yer Ana", canl bir varlk olarak betimlenmitir ve aslnda "Kinatn Ruhu"nun geni bir ekilde yaylm ad olmutur. Her eye can veren de yine Yer Ana" ve "Yer Ruhuydu. Btn bolluk ve bereket ondan gelmekteydi. Trk halk inanlarna gre, "Yer Ana"s iyilik yapmak istiyorsa, toprak bol bol tahl verir ve her eyi bol yapar insanlar da bolluk ve varlk iinde yzer.366 uva mitlerine gre, dnya yaratldnda ilk nce sadece usuz bucaksz gkyzyle su bulunmaktayd. Gkyz stte su alttaym; sularn altnda ise yer varm. Yerin altnda ise ate yanyormu. Gkyznde Tanr ile kk bir tanr olan Plih yaarm. Tanr ile Plih, gkle yeri yaratmak istemi. Tanr, Plihten suyun stne cevher gndermesini istemi; bylece yer katlap oluturulmu. Bir baka uva mitine gre, yer drt keliymi. Hangi uzak keye gidilirse o ke bir yar gibi inermi. Yerin kysna imdiye kadar kimse ulaamam. Yeri birka bal bir ylan tutuyormu.
366

Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.611.

159

Bir baka varyanta gre, yeri kaplumbaa tamaktaym. Baz anlatlarda da eski insanlarn yerin, kzn tek boynuzu stnde durduuna inandklarn aktarmaktadr.367 Azerbaycan'n baz blgelerinde Nevruz Bayram enliklerinde toprak iki taraftan kazlr ve altndan geit yeri yaplr, sonra insanlar oradan geerek karya giderlerdi. Bu, yer kltnn bir kalnts olup, toprak ruhu ve Yer Ana ruhundan yeniden doulmay canlandrrd. Eski alarda da doann yeniden canlanmas erefine yaplan bahar bayramlar, yer kltyle balantlyd. Yakutlarda ksr kadnlar, kutsal bir aacn dibinde, ak-boz bir at derisi zerinde "Yer Ruhu"na dua ederlerdi. Yakut kahramanlk destanlarnda da bu motifin izi korunup kalmtr. Yer Ruhu, farkl destanlarda fark adlarla karmza kmaktadr. Gelecein kahramann gsnn style besleyen de Yer Anasdr. Sa gsnden iki, sol gsnde bir kez emmeye izin verir ve bu emmenin sayesinde kahraman inanlmaz bir gce kavuur. Yer lhesi'ni gsteren herhangi bir resmin olmad sylenir. Ancak baz metinlerde onu, byk bir kayn aacnn gvdesinde yaayan beyaz sal kadn grkeminde betimlemilerdir. Bu aacn en byk dal, insanlara en gzel atlar hediye gnderen ruhun meskeni saylan gk lemine kadar uzanr. Bu kutsal aacn "lge" denilen reinesi, yiyene kahramanlk gc verir. nsanlarn salk, emniyet, refah ve bolluk iinde yaamalar da Yer Ruhunun iradesine bal olarak dnlmekteydi. Yakutlarda, Yer Ruhu erefine gerekleen yin ve trenler, aile iinde geirilirdi ve bu trenlere aman katlmazd. Kahramanlk destanlarna gre, kahramanlara en akll ve en mantkl tler de yine Yer Ruhu tarafndan verilirdi. O, gemiini bildii kahramanlarn geleceklerinden haber verir, belalardan kurtulma yollarn retirdi. nk O, her eyi bilir ve grrd. Ancak bu ruh, btn yerin sahibi deil, olduu yerin iyesiydi. Yakut kahramanlk destanlarndaki Yer Ruhu, gizli doa glerine olan eski inancn bir ifadesidir. Yer Ruhu, kken itibariyle mitolojiden gelme olup, ancak efsanelerde
367

uva Edebiyat Antolojisi, s. 94.

160

motif zellii kazanm, sanatsal unsurlarla zenginlemi ve kahramanlara doru yolu gsterip, g vererek, onlarn dayana olan yurdun iirsel ekline dnmtr. Yakut kahramanlk destanlarna gre gelecekte yenilmez olacak yiitlerin birou, ocuklukta inanlamaz derecede elimsiz, zayf ve ekilsiz olurlar ve anababalar bile onlar kabul etmekten ekinirler. Ancak yer kazp, bu ocuklar toraa gmdkten sonra, Yer Ana'dan beslenip, glenen bu ocuklar, inanlmaz lde gl ve yakkl efsanev kahramanlara dnrler. Yer Ana ayn anda bir rahim ruhudur. Anadolu'da delileri kuyuya sallamann da mitolojik yorumu budur. Bu olay, yere gmlmekle ayn ilevi grmektedir. Yer Ana's olarak bilinen varlk, Dastan'da yaayan baz Tr topluluklarnn inannda olduka iri csseli, uzun boylu ve byk admlar atan bir kadndr.368 Azerbaycan Trk hikyelerinde rastlanan kadn karakteri de Ulu Yer Ana motifinin bir ifadesidir. Ulu Yer Ana'y sembolize eden adlardan biri olan "Yer yesi", Kumuklardaki bir ocuk oyununun ad olarak yasamaktadr. Da Ruhu, mitolojik Yer Ana motifinin bir benzeriydi. Onun yurt koruyucusu ve topran hamisi olmas ise eski bir gelenekten gelir. Eski Trkler vatan koruyucusunu, aa, su, da, ate ve yer ruhlar olarak deiik biimlerde tanmlayp, deiik adlarla adlandrrlard. Ana Toprak Ruhu ve Ulu Yer Ana, Bozkurt grnnde de betimlenmitir. Bu bakmdan tken motifi olduka belirgindir. Trk etnik-kltrel sisteminde Bozkurt'un yeri de Toprak Ana Ruhu'nunkine benzemektedir.369 Torpag erenbesi, "Ahr erenbe", "Torpag erenbe", "Yer erenbesi" ve "erenbe Sri" adlar ile de bilinen kutlamalara toprak unsurunun ritel zelliklerini aktaran nemli uygulamalar olarak rastlamaktayz. Artk drt unsur; su, yel, toprak ve ate iyice glenmitir. En grkemli, en canl, en kalabalk enlikler bu aramba yaplr. nsanlarn, yokluktan, ktlktan kurtulduu gndr. Bu durum bir efsane ile de aklanmtr: nsanlar sknt iinde olduklar bir gnde sel, ate ve yel "Torpag Hatun" yer altndaki mabedine giderler.
368 369

Celal Beydili, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, s.611- 613. Celal Beydili, a.g.e., s.614.

161

Yatmakta olan "Torpag Hatun"u uyandrp insanlarn ektii skntlar anlatrlar. "Torpag Hatun:"nsanlar felakete salan, kendi felakete der" diyerek yerinden kalkar, sel ate ve yel ile el ele verip: "Zemzem geldi, ate geldi, yel geldi Teze mr, teze mehsul, il geldi" szlerini syleyerek yeryzne kar. te o gn, ahr erenbesidir. enlikler, sabah erkenden suya tapnma ayinleri ile balar. nsanlar su zerinden atlar, dileklerini suya syleyerek, ondan yardm beklerler. Ayrca, adaletsiz i yapanlar, dmanlk karanlar haksz yere kan dkenler suya teslim edilir. Kzlar ve gelinler, testilerinin dibine pnardan aldklar yedi ta atarlar. Erkekler ise, brtlen dal krarak eve gtrp kapya asarlar. Ta ve brtlen dallar dier yln son arambasna kadar kalr. Son arambann son saatlerinde zerlik ttslenir. "Tongal" ad verilen ateler yaklr, bacalardan torbalar salnr, kuak atlr, kulak fallar dzenlenir, semeni piirilir, yedi trl yiyecek hazrlanr. O gn ayrca, yeni ekilecek topraklar zerinde de enlikler yaplr, toprak kutsanr. Atele ilgili enliklere ise, hava kararrken balanr, gece yarlarna kadar srer. Son arambada, len atalar ruhu iin de merasimler yaplr. nana gre, o gn ruhlar gelip, evin bacalarna oturarak, gn doana kadar evlatlarnn gidiatm kontrol ederlermi. Onun iin byk elenceler yaplr ki, ruhlar evlatlarnn iyi halini grp huzur bulsunlar diye. Akam, evin bacas ve evresinde ate yaklmasnn sebebi, atalarn ruhlarnn kendi evlerini rahata bulabilmeleri iindir. Bu arada atein zerinden; "Arlm uurluum get / Gada-bela bizi terk et," diyerek atlarlar. Burada yaplan trenler, daha nce arambada yaplanlarn daha geni olandr. Toprak erenbesinin toprak klt ile ilgili yansttklar u ekilde zetlenebilir: Toprak yani yer, vatan temsil etmektedir. Trk mitolojisinde, her yer sularla kapl iken, Tanrnn emri ile Erlik, suyun dibinden toprak karmtr. Bu toprak suyun zerine atlarak yer ve tepeler meydana getirilmitir. Yani toprak, su altnda,

162

dnya yaratlmadan nce de vardr ve yaratlan nesnelerin ham maddesini oluturmutur. Onun iin, yer ile suyun kltrmzde nemi byktr.370 Grld zere, toprak Trk kltrnde merkezde yer alan unsur olarak alglanm; insann yaratlmasna dhil olmu; bir ana olma zelliini, yurt olma zelliini daima korumutur.

370

Esma imek, a.g.m, s.170.

163

SONU

Toplumsal gereksinimlere ve isteklere dayal, pratik gereksinimlere yardm eden, dinsel gereksinimleri ve ahlaksal zlemleri doyuran eski bir gerekliin yeniden anlatlmas olan mit, dnyann balang zamannda olup bitmi bir olay ve her zaman kutsal bir yky anlatr. Mit, her zaman bir yaratln yksdr. Mit, ayn zamanda gelecein kehaneti ve gemiin srrn kendinde saklayan sembolik bir dildir. Kutsallndan ve gerekliinden kuku duyulmayan mitler; ilkel medeniyetlerin ilk ilmi yaklamlarn, dini inanlarn, gzel sanatlarn eitli trlerini, felsefi bilgilerini ksacas etnik medeniyetin tm katmanlarn kendinde toplayabilmi bir sistemdir. Gayesi bir yerde sembolize edilen eyin nemini arttrmak olan simge ise insann srekli olarak kutsalla dayanma iinde bulunmasn salar. Mitolojilerdeki sembolik anlatmn karmak kurgusu zmlenemediinde sembollerin oluturduu kompozisyonlar anlamak da mmkn olmamaktadr. Mitolojilerle semboller ayn zellikleri gstermekte ve dnyann her yannda hep benzer ekilde

anlatlmaktadrlar. Semboller gibi mitolojik sylemler de bir dizi bilim dalnn ilgi alanna giren son derece nemli konulardr. Bu nemin en byk gstergesi bu iki kavramn da evrensel olmasdr. Denilebilir ki simgeler, mitolojilerin resme dnm ekilleridir. Neticede; bir toplumun manevi deerlerini yanstan gerek ve kutsal kabul edilen, her anlaml eylemin rnek tiplerini yanstan mitlere benzer olarak simge de insann srekli olarak kutsalla dayanma iinde bulunmasn salar. Evrenin nasl yaratldn, varlklarn kkenini ve dnyann sonu gibi konular ileyen mitik anlatlar sembolik bir dille kutsal olan sonraki kuaklara aktarmaya devam etmilerdir. Evrenin kkenine ilikin kozmogoni mitleri dnda antik Yunan filozoflarnn da tezleri olmutur. Antik Yunan felsefesinde tm varlklarn kendisinden olutuu dnlen arkhe terimi ile toprak, su ate ve hava olarak

164

adlandrlan drt unsur kavram felsefe, edebiyat, din bilimleri, psikoloji gibi farkl bilim dallarnn da konusu olmutur. Sokrates ncesi Yunan filozoflarndan Thales arkhe olarak suyu, Herakleitos atei, Anaksimenes havay, Empedokles ise bu unsura topra da ekleyerek drt unsur retisini ortaya koymutur. Empedoklesin drt unsur teorisi Platon tarafndan kabul grm; Aristotelesi de etkilemitir. Drt unsur teorisi Anasr- Erbaa terimi ile slam dncesine aktarlmtr. Anasr- Erbaa, byk lem olan alglanan evren ve kk lem olarak alglanan insann varlk bulmasnda bir yap ta olarak karmza kmaktadr. Mitolojik anlatlarda da unsurlar kimi zaman ayr ayr, kimi zaman birlikte evrenin yaratc gc olarak karmza kmaktadr. Mitolojik metinlerde drt unsur simgelerini u ekilde zetleyebiliriz: Drt unsurdan ilki olarak kabul edilen su, yeri evrelemi cevherlerden biri olarak dnlrd. eitli mitolojik sistemlerde yaratln balca unsuru su olmutur. Su, mitolojik sistemlerde ilk balangla balantldr, ilk kaosu tantr. Trk yaratl mitinde kozmos, sudan tremitir. Btn canllar sudan yaratlmtr. Su, balang maddesi olduu gibi eskatolojik mitte dnyann sonunu getiren unsur olarak grlr. Tufan mitinde eskatolojik bir unsur olarak karmza kmaktadr. Yaratl mitinde kinat yaratan unsur olan su, eskatolojik mitlerde dnyann sonunu getiren bir semboldr. Mitolojik sistemlerde su, evrenin tm potansiyelini ve tohumlarn iinde barndan bir rahim olarak dnlmtr. Yine dnya mitolojilerinde nemli bir motif olan hayat suyu lml insanlarn lmszle erime zlemlerinin yansmasdr. Suyun, evrenin mayasnda bulunan madde olarak edindii kutsal deer suya dinsel birok ynllk kazandrm; tarihte pnarlar, nehirler ve rmaklar erevesinde gelien pek ok tapm domutur. Mitolojik metinlerde ejderhalar, ylanlar, kabuklu deniz hayvanlar, yunuslar ve balklar su amblemleri olarak alglanmaktadr. Okyanusun derinliklerinde barnan bu

165

hayvanlar derinliin kutsal gcyle sarmalanm; yamuru, nemi dnyaya datr ve dnya zerindeki bereketi kontrol ederler. Evrenin oluumunda etkin unsurlardan ikincisi olarak kabul edilen ate pek ok kltrde ve mitolojik anlatlrda kutsal bir e, tanrsal bir varlk olarak alglanmtr. Farkl mitolojilerde ate, tanrlar panteonunda bir tanr olarak karmza kmaktadr. Atein en yal tanr olduu sylenir ve klasik dnem ncesi alardan beri, srekli olarak, kambur, buruuk yzl ve disiz bir ihtiyar olarak tasvir edildii belirtilmektedir. Ate ve ocan bu denli nemli oluu onlara dinsel baz niteliklerin de yklenmesine neden olmu ve atein kutsallyla ocak klt olarak adlandrlan inan biimleri ortaya kmtr. Hemen hemen btn kltrlerde ate ve ocan kutsall kendini atein veya ocan tanr veya tanra olarak kabul edilmesi ya da tanrnn gcn gsteren bir imge olarak atein varl eklinde ortaya kmaktadr. Ate esinin zel bir tohum znden domas inanc, atein belli bir yaa ulanca yaratma gcn yitirip ksrlamasn, giderek yalanp lmesini gerektirdii iin yine cinsellikle badatrlmtr. Kltrlerde ate eril, ocak ise diil bir ge olarak kabul edilmitir. lka Yunan felsefesinde su, ate ve toprakla birlikte evrenin temel modelleri olarak dnlen drt eden biri saylan hava (Yunanca Aer), Sokrates ncesi filozoflardan Anaksimenes'in sonsuz ve snrsz sayd arkhedir. Hava terimi soluk ve yaamla birlikte anlmtr. Trk mitolojisinde hava ile ilikili dnlen yel, dnyadaki tm frtnalarn yneticisi olan mitolojik bir varlk olarak dnlmektedir. Anasr- erbaadan biri olan "yel", eskiden beri halk arasnda kutsal bir varlk olarak deerlendirilmi ve nc arambada yel ile ilgili merasimler yaplm, hakknda birtakm efsaneler anlatlmtr. Mitolojilerde toprak canl varlklarn yaam kaynadr, srekli reten bir rahim olma zellii ile karmza kmaktadr. Mitlerde toprak motifi zellikle ne kmaktadr: Yeryznn yaratlmasnda kozmogonik yaratc bir unsur olarak toprak kullanlm ve insanlar kutsanmtr. zellikle tarmc toplumlarda byk

166

nem tayan toprak, kaostan sonra karmza kmaktadr. lm ve doum dngsyle insanlarn kendilerinin bereketini gvence altna almaktadr. Bu durum ise Toprak Ana motifini dourmaktadr. nsann yaradlnda tanrlarn topra bir hammadde olarak kullanmalar sonucunda antropogoni mitlerinde toprak bir yaratc e olarak karmza kmaktadr. almann neticesine grld zere btn bu drtl ve beli unsur teorilerinde su, ate ve toprak sabit olduu halde, drdnc ve beinciler yerine ve zamanna gre hava/aa/demir/gne ve ay olarak deiebilmektedir. Ancak ne ekilde olursa olsun unsurlarn simgesel zellikleri mitolojik alardan gnmze insan hayatnn ayrlmaz bir paras olmaya devam etmektedir.

167

KAYNAKA Akka, Sema nal, Mit ve Felsefe, Milli Folklor, S:77, s. 83- 88. Aksan, Doan, iir Dili ve Trk iir Dili, stanbul: Beta Basm-yaym, t.b.y. And, Metin, Minyatrlerde Osmanl-slam Mitolagyas, stanbul: Akbank Yaynlar, 1998. Anohin, A. V., Altay amanlna Ait Materyaller, ev. Karadavut, Meyermanova, Z. J. Konya: Kmen Yay, 2006. k Paa, Garib-name, Haz: Kemal Yavuz, stanbul: TDK Yay. 2000. Aristoteles, Metafizik, ev: Ahmet Arslan, 2. Bask, stanbul: Sosyal Yay, 1996. Atasaun, Galip, lahi Dinlerde(Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Dini Semboller, Konya 2002. Ate, Mehmet, Mitolojiler ve Semboller- Anatanra ve Dourganlk Sembolleri, 2. Bask, stanbul: b.y, 2002. Ayta, Pakize, "Kltlerde Nevrz" Trk Dnyas Nevruz Ansiklopedisi, AKM Yay, Ankara, 2004. Bachelard, Gaston, Su ve Dler, ev: Olcay Kunal, stanbul: YKY yay, 2004. Bachelard, Gaston, Atein Psikanalizi, ev: Ayta Yiit, stanbul: Balam yay. 1995. Batuk, Cengiz, Tarihin Sonunu Beklemek: Ortadou Dinlerinde Eskatoloji Mitoslar, stanbul: z Yaynclk, 2003. Bayat, Fuzuli, Mitolojiye Giri, orum: Karam Yay, 2005. Bayat, Fuzuli, Trk Mitolojik Sistemi Ontolojik ve Epistemolojik Balamda Trk Mitolojisi, stanbul: tken Neriyat, 2007. Been, Cahit, Anadolu Mitolojisi, stanbul: MEB Yaynlar, 1967. Beydili, Celal, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk, ev: Ercan, E., Ankara: Yurt Kitap-Yay, 2005. 168

Bilgin, aban, Kutsal Kitaplarda Mitolojik Unsurlar ( lahi Kitaplar Balamnda), Atatrk niv. Sosyal Bilimler Enst. Felsefe ve Din Bilimleri Anabil. Dal (Baslmam Yk. Lisans Tezi), 2002. Bonnefoy, Yves (Yneten) , Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Mitolojiler Szl,ev: Ylmaz, L., Ankara: Dost Kitabevi Yay., C. II, 2000. Boratav, P. Naili, 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, 5. basm, stanbul: Gerek Yaynevi, 1988. Campbell, Joseph, Yaratc Mitoloji, ev: Kudret Emirolu, Ankara: mge Kitabevi, 1994. Can, efik, Klasik Yunan Mitolojisi, stanbul: nklp Kitabevi, b.t.y. Casirer, Ernst, Sembolik Formlar Felsefesi II Mitik Dnme, Ankara: Hece Yaynlar, 2005. Cevizci, Ahmet, Felsefe Ansiklopedisi I, stanbul: Etik Yaynlar, 2003. Cevizci, Ahmet (Editr), Felsefe Ansiklopedisi, Cilt 4, , Ankara: Babil Yaynclk 2006. Comte, Fernand, Mitoloji Szl, stanbul: Zed Yaynlar, 2000. ay, Abdulhalk, Trk Ergenekon Bayram / Nevruz, Ankara, 1988. narolu, Menderes, Trk Kltrnde EskatolojiMitlerine Dair Bir nceleme, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), 2008. obanolu, zkul, Halkbilimi Kuramlar ve Aratrma Yntemleri Tarihe Giri, Ankara: Aka Yaynlar, 1999. oruhlu, Yaar, Trk Mitolojisinin Anahatlar, stanbul: Kabalc Yay, 2000 oruhlu, Yaar, Trk Mitolojisinin ABC'si, stanbul: Kabalc Yay, 1999. Dorson, R. M., Gnmz Folklor Kuramlar, ev: Nermin Uluta, zmir: Ege niversitesi Basmevi,1984.

169

Durand, Gilbert, Sembolik mgelem, ev: Meral, Aye, stanbul: nsan Yaynlar, 1998. Eberhard, Wolfram, in Simgeleri Szl, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000. Eliade, Mircea, Mitlerin zellikleri, ev: Sema Rifat, stanbul: Simavi Yay, 1993. Eliade, Mircea, mgeler Simgeler, ev: Mehmet Ali Klbay, Gece Yay, Ankara 1992. Eliade, Mircea, Dinler Tarihine Giri, stanbul: Kabalc Yaynevi 2003. Erdem, Mustafa, Gelenekli Trk Dininde Tabiatla lgili nanlar, Trk Dnyasnda Nevruz 4. Uluslararas Bilgi leni Bildirileri, Ankara: AKM Yay. 2001. Erhat, Azra, Mitoloji Szl ,7. basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1997 Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, Cilt: 3, stanbul,1973. Esin, Emel, Trk Kozmogonisine Giri, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2001. Fiske, John, Mitler ve Mitleri Yapanlar, ev: ebnem Duran, zmir: lya Yaynevi, 2006. Grimal, Pierre, Mitoloji Szl Yunan ve Roma, ev: Sevgi Tamg, stanbul: Sosyal Yay.1997. Gl, A.Baki; Uzun, Erkan; vd., Sarp Erk Ula Felsefe Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yay. 2002. Gnay, nver; Gngr, Harun, Balanglarndan Gnmze Trklerin Dini Tarihi, stanbul: Rabet Yay. 2003. Gndz, inasi, Mitoloji le nan Arasnda: Ortadou Dinsel Gelenekleri zerine Yazlar, Samsun: Ett Yaynlar, 1998. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akmlar, Cilt: 6, stanbul: Remzi Kitabevi, 1979. Hanerliolu, Orhan, Felsefe Szl, 8. Basm, stanbul: Remzi Kitabevi, 1993.

170

Hanerliolu, Orhan, nan Szl stanbul: Remzi Kitabevi, 1975.

(Dinler-Mezhepler-Tarikatlar-Efsaneler)

Hooke, Samuel Henry, Ortadou Mitolojisi ev: enel, Alaeddin 4.b., Ankara: mge Kitabevi, 2002. bn-i Sina, El-Knn Fi't-Tbb, 1. Kitap, ev: Esin Khya, Akara: AKM Yay, 1995. nan, Abdlkadir ,Tarihte ve Bugn amanizm, 5.b., Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, 2000. Kalafat, Yaar, Altaylardan Anadoluya Kamizm amanizm, stanbul: Yeditepe Yay, 2004. Kalafat, Yaar, Dou Anadoluda Eski Trk nanlarnn zleri, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yay, 1999. Karda, Rza, Senbol, Trk Ansiklopedisi (1-XXXIII), Ankara: Milli Eitim Basmevi 1980 Karla, H. Bekir, "Anasr- Erbaa", Trkiyr Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C.2. Kllolu, smail, "Arketip", Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, Cilt 1, stanbul: Risale Yaynlar, 1990. Ko, Turan, Din Dili, Rey Yaynclk, Kayseri, t.b.y. Koak, Aynur, Ahmet Bicann Eserleri zerine Bir nceleme, stanbul: dal Neriyat, 2003. Korkmaz, Esat, Alevilik Bektailik Terimleri Szl, stanbul: Anahtar Kitaplar Yaynevi, 2005. Kranz, Walther, Antik Felsefe Metinler ve Aklamalar, ev: Suad Y. Baydur, 2. Basm, stanbul: Sosyal Yay. 1994. Mahn-Lot, Marianne, Dini Simgeler, Thema Larousse, Tematik Ansiklopedi, Cilt:1, t.b.y. Malinowski, Bronislaw, lkel Toplum, ev. Hseyin Portakal, Ankara: teki Yaynevi, 1998.

171

Malinowski, Bronislaw, By, Bilim ve Din, ev. Saadet zkal, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000. Meydan Larousse, 11. Cilt, stanbul: Meydan Yaynevi, 1999. Necatigil, Behet, 100 Soruda Mitologya, 3.Bask, stanbul: Gerek Yay. 1978. Ouz, M. cal, Eker, Glin . vd. Trk Halk Edebiyat El Kitab, Ankara: Grafiker Yaynclk, 2004. gel, Bahaeddin, Trk Mitolojisi, Cilt I-II, Ankara: TTK yaynevi, 2003. rnek, Sedat Veyis, 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, stanbul: Gerek Yay. 1971. Pala, skender, Ansiklopedik Divan iiri Szl, stanbul: tken Neriyat, 2000 Pala, skender, Drt Gzeller Toprak, Su, Hava, Ate, stanbul: Kap Yay, 2008. Lord Raglan, Mit ve Ritel, ev: Evrim ler, Milli Folklar, S.64, s.184- 194. Radloff, Wilhelm, Trklerin Kkleri, Dilleri ve Halk Edebiyat I, Ankara: EKAV Yay. 1999. Rifat, Mehmet, Dilbilim ve Gstergebilimin ada Kuramlar, stanbul: Dzlem Yaynlar, 1990. Rosenberg, Dona, Dnya Mitolojisi Byk Destan ve Sylenceler Antolojisi, Ankara: mge Kitabevi, 1998. Russell, Bertrand, Bat Felsefesi Tarihi, ev: Muammer Sencer, stanbul: Say Yay.1994. Rycroft, Charles, Psikanaliz Szl, ev. Kayatekin, M. Saman, stanbul: Ara Yaynclk, 1989. Sakaolu, Saim, Efsane Aratrmalar, Konya: Seluk niversitesi Yay.1992. Sakaolu, Saim, Masal Aratrmalar, Ankara: Aka Yay., 1999. Sakaolu, Saim; Duymaz, Ali Duymaz, slamiyet ncesi Trk Destanlar, stanbul: tken Neriyat, 2002.

172

Salt, Alparslan, Semboller Ansiklopedisi, stanbul: Ruh ve Madde Yaynlar, 2006. Schimmel, Annemarie, Dinde Semboln Fonksiyonu Nedir?, A.. lahiyat Fakltesi Dergisi, 1954, cilt: III, Say: 3- 4. Schimmel, Annemarie, Tanr'nn Yeryzndeki aretleri, ev: Ekrem Demirli, stanbul: Kabalc Yaynevi, 2002. Seyidolu, Bilge, Mitoloji zerine Aratrmalar, stanbul: Dergh Yaynlar 2002. Seyidolu, Bilge Masal mad., Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, c. 6, stanbul: Dergah Yay., 1985. ener, Cemal, amanizm: Trklerin Mslmanlktan nceki Dini, stanbul: Ant Yay. 2000. imek, Esma, Azerbaycan Kltrnde lahr erenbeler ve Eski Trk Dini ile Paralellikleri Nevruz Ansiklopedisi, s.161- 172. Tanyu, Hikmet, Trklerde Atele lgili nanlar", I. Uluslararas Trk Folklor Kongresi Bildirileri, Cilt IV'den ayrbasm, Ankara: DS Basmevi,1976. Ta, smail Trk Mitolojisinde Kozmogoni-Kozmoloji, Konya: Kmen Yay. 2002. Tekin, Talat, Orhun Yaztlar, stanbul: Simurg Yay. 1995. Thilly, Frank, Felsefe Tarihi, Sistem Yaynclk, stanbul 1995. Timuin, Afar, Estetik, 6.bask, stanbul: Bulut Yaynlar, 2003. Tkel, Dursun Ali, Divan iirinde Mitolojik Unsurlar, Ankara: Aka Yay. 2000. Tucu, Tuncar, Bat Felsefe Tarihi, Ankara: lke Kitabevi, 1997. Trke Szlk, Ankara: Trk Dil Kurumu, 1969. Trk Dnyas Ortak Edebiyat Metinleri Antolojisi- uva Edebiyat, Haz: Metin Ylmaz; Yuhma Missi, C.26, Ankara: AKM yay. 2001. Trkiye Dndaki Trk Edebiyatlar Antolojisi Altay Edebiyat, Haz: brahim Dilek, C. 24,Ankara: Kltr Bakanl Yay.2004.

173

Uhri, Ahmet, Atein Kltr Tarihi, Ankara: Dost Kitabevi, 2003. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yay. 1991. Vural, Mehmet, slm Felsefesi Szl, Ankara: Elis Yay. 2003. Yeti, Kazm, Destan mad., TDV slam Ansiklopedisi, C. 9,1994. Yldrm, Cemal, Ansiklopedik ada Felsefe Szl, Ankara: Doruk Yaymclk, 2004 Yrkan, Yusuf Ziya, Mslmanlktan Evvel Trk Dinleri: amanizm, Notlandran ve Yayma Haz.: Yrkan, Turhan, Ankara: Yol Yay., 2005. Yunus Emre, Risaletn Nushiyye, Haz: UmayGnay; Osman Horata, Ankara: b.y, 1994.

174

ZGEM

1981 ylnda Tuncelide dodu. lkokul, ortaokul ve liseyi stanbulda okudu. 2000 ylnda girdii Kocaeli niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden 2004 ylnda mezun oldu. Marmara niversitesi Eitim Bilimleri Enstitsnde yapt tezsiz yksek lisans 2006da tamamlad. Kocaeli niversitesinin Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dalnda Trk Mitolojisinde Drt Unsur ve Simgeleri zerine Bir nceleme konulu teziyle yksek lisans yapt.

175