Lek

9
Differen ial toolol

• Ulamjlalyn todorxoïlolt

• Zarim x¶lbar funk iïn ulamjlalyg olox

• Differen ialqlax x¶lbar dürmüüd

• Dawxar funk iïn ulamjlal

• Urwuu funk iïn ulamjlal

• Parametrt dürsäär ögögdsön funk iïn ulamjlal

1
 Ulamjlalyn todorxoïlolt
∆S f (t + ∆t) − f (t)
v = lim v = lim = lim
∆t→0 ∆t→0 ∆t ∆t→0 ∆t

∆f (x)
lim = lim tgϕ = tgα
∆x→0 ∆x ϕ→α
buµu
∆y
tgα = lim
∆x→0 ∆x
O y 

y = f (x)M
uu
1uu
 u u
uu
 uuuu 
 uu 
 uuu 
uu 
 uuu 
 u u u
uuuu
u M
u_ _ _ _ _ _ _ _ _ _
uu  

 N
u uu   
u u 
u\u j  

uu
uuu
uu
 ϕ    α x  /
Ouu
uu
uu


x x+∆x


2
 X muj däär y = f (x) funk todorxoïlogdson baïg.
X -ääs x äg awq x + ∆x ∈ X baïxaar ∆x öörqlölt ög´ë.

Xäräw x äg däärx funk iïn öörqlöltiïg argumentiïn öörqlölt ∆x-d

xar´ uulsan xar´ aanaas ∆x → 0 üeiïn x¶zgaarx todorxoï or²in baïwal
ug x¶zgaaryg y = f (x) funk iïn x äg däärx ulamjlal xämään närlääd y′ buµu

f ′(x) gäj tämdäglänä.

′ ∆y f (x + ∆x) − f (x)
y = lim = lim .
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x

Thr: y = f (x) funk n´ x äg däär differen ialqlagdax zaïl²güï nöx öl n´

ug funk mönxüü äg däärää tasraltgüï baïxad or²ino.

3
 Zarim x¶lbar funk iïn ulamjlalyg olox

1). y = loga x. (a > 0, a 6= 1).

 
∆x
∆y = loga(x + ∆x) − loga x = loga 1 +
x
1
∆x


∆y loga 1 +
  ∆x
x ∆x
= = loga 1 +
∆x ∆x x
=⇒
1
 1
 ∆x " 1 #x
 ∆x
∆y ∆x ∆x x 1 1
lim = lim loga 1 + = loga lim 1+ = loga e =
x
∆x→0 ∆x ∆x→0 x ∆x→0 x x ln a

Xärwää a=e bol

1
(ln x)′ = .
x
baïna.

4
 2). y = sin x x ∈] − ∞, ∞[
 
∆x ∆x
∆y = sin(x + ∆x) − sin x = 2 sin cos x +
2 2
=⇒
sin ∆x
 
∆y ∆x
lim = lim ∆x2 · cos x + = 1 · cos x = cos x
∆x→0 ∆x ∆x→0 2
2
=⇒

3). y = ax ∀x ∈ R
∆y = ax+∆x − ax = ax(a∆x − 1)
=⇒
∆y ax(a∆x − 1)
lim = lim = ax · ln a =⇒ (ax)′ = ax · ln a.
∆x→0 ∆x ∆x→0 ∆x

5
 Differen ialqlax x¶lbar dürmüüd
1. Togtmol funk iïn ulamjlal tägtäï tän üü baïna.

2. Tögsgölög toony differen ialqlagdax funk üüdiïn algebryn niïlbäriïn

ulamjlal n´ nämägdäxüün tus büriïn ulamjlalyn algebryn niïlbärtäï tän üü

baïna

3. u(x), v(x) funk üüd n´ X olonlog däär todorxoïlogdson differen ialqlag-

dax funk üüd bol

(uv)′ = u′v + uv ′
baïna.

4. u(x), v(x) funk üüd n´X olonlog däär todorxoïlogdson differen ialqlag-
dax funk üüd bögööd v(x) 6= 0 bol
 u ′ u′v − uv ′
=
v v2

6
 Dawxar funk iïn ulamjlal

X muj däär todorxoïlogdson y = f [ϕ(x)] funk awq üz´e.

Xäräw y = f (u), u = ϕ(x) funk üüd n´ differen ialqlagdax funk baïwal

y = f [ϕ(x)] funk iïn ulamjlal n´
y ′ = (f [ϕ(x)])′ = fϕ′ [ϕ(x)] · ϕ′(x) = yu′ u′x.
baïna.

Ji²ää y = sin x2 funk iïn ulamjlalyg ol.

y = f (u) = sin u, u = ϕ(x) = x2

′ ′
yu = cos u, u = 2x
Ändääs
′ ′ ′
yx = yuux = cos u2x = 2x cos x2

7
 Urwuu funk iïn ulamjlal

Xaril an nägän utgataï buulgaltyn xuw´d tüüniï urwuu or²in baïdag. ’uud

ba urwuu funk üüdiïn xuw´d ulamjlalyn xoorond daraax xolboo or²dog.

Xäräw y = f (x) n´ X däär differen ialqlagdax bögööd f ′(x) 6= 0 baïxaas

gadna x = g(y) gäsän urwuu funk or²in baïwal
1
x′y = ′
yx
baïna. nöx öliïg xangana.

Ji²ää y = arctgx funk iïn ulamjlalyg ol.

Ögögdsön funk iïn urwuu n´ x = tgy bolno.

Iïmd
′ 1
xy =
cos2 y
tul urwuu funk iïn ulamjlal olox dürmäär

8
 ′ 1 2 1 1 1
yx = = cos y = = =
x′y 1 + tg2y tg2(arctgx) 1 + x2
Ji²ää : y = ax funk iïn ulamjlalyg ol.

y = ax . ⇐⇒ x = loga y
1 1
x′y = · loga e =
y y ln a
⇒
1 y
yx′ = (ax)′ = ′
= = a x
ln a
xy loga e
Ji²ää y = uv . funk iïn ulamjlalyg ol.
u = u(x), v = v(x) n´ differen ialqlagdax funk üüd baïg.
′
 
u
y ′ = (uv )′x = uv · v ′ · ln u + · v .
u
Xäräw u = v = x bol
y ′ = (xx)′ = xx · (1 + ln x)

9
 Parametrt dürsäär ögögdsön funk iïn ulamjlal


x = ϕ(t)
, t0 ≤ t ≤ T.
y = ψ(t)
ϕ(t), ψ(t) n´ differen ialqlagdax, x′ = ϕ′(t) 6= 0 nöx öliïg xangadag, mön
t = F (x) gäsän urwuu funk täï baïg. Tägwäl

ψ ′(t)
yx′ = ′ .
ϕ (t)
xälbärtäï oldlono.

Ji²ää

x = a cos t
0≤t≤π bol yx′ =?
y = b sin t
ψ ′(t) (b sin t)′ b cos t) b
yx′ = ′ = = = − ctgt.
ϕ (t) (a cos t)′ a(− sin t) a

10
I. Zärgiïn funk . II. Iltgägq, logarifm funk .
1. y = xα y ′ = α · xα−1 1. y = ax y ′ = ax · ln a
2. y = x y ′ = 1 2. y = ex y ′ = ex
√ ′ 1 ′ 1
3. y = x y = √ 3. y = loga x y =
2 x x ln a
1 1 1
4. y = y′ = − 2 4. y = ln x y ′ =
x x x
III. Trigonometriïn funk . IV. Trigonometriïn urwuu funk .
1
1. y = sin x y ′ = cos x ′
1. y = arcsin x y = √
1 − x2
1
2. y = cos x y ′ = − sin x ′
2. y = arccos x y = − √
1 − x2
1 1
3. y = tgx y′ = 3. y = arctgx y ′ =
cos2 x 1 + x2
′ 1 ′ 1
4. y = ctgx y =− 2 4. y = arcctgx y = −
sin x 1 + x2

11