De muziek van Iran

Gastles door Liselotte Sels, onderzoeker Koninklijk Conservatorium Gent

1 CONTEXT: DE IRAANSE CULTUUR ....................................................................................................................................... 1 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 2 KENNISMAKING MET IRAN ........................................................................................................................................................ 1 BEKNOPTE GESCHIEDENIS ......................................................................................................................................................... 1 GODSDIENST ......................................................................................................................................................................... 2 LITERATUUR .......................................................................................................................................................................... 2 ANDERE KUNSTEN................................................................................................................................................................... 2

DE MUZIEK VAN IRAN ........................................................................................................................................................ 4 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 ALGEMEEN ............................................................................................................................................................................ 4 BEKNOPTE MUZIEKGESCHIEDENIS ............................................................................................................................................... 4 DE RADIF (= CANON) ............................................................................................................................................................... 5 GENRES EN VORMEN ............................................................................................................................................................... 6 INSTRUMENTEN ..................................................................................................................................................................... 7

VERWANTE MUZIEKCULTUREN .......................................................................................................................................... 8 3.1 3.2 3.3 INVLOED VAN DE IRAANSE MUZIEKTRADITIE ................................................................................................................................. 8 AZERBEIDZJAN ....................................................................................................................................................................... 8 CENTRAAL-AZI ..................................................................................................................................................................... 8

AANVULLENDE INFORMATIE (WEBSITES) ........................................................................................................................... 9

1 Context: de Iraanse cultuur

1.1 Kennismaking met Iran
Iran vs. Perzi: o Iran = oude naam land van de Arirs), gebruikt door de Iranirs zelf o Perzi < provincie Frs, lang gebruikt door niet-Iranirs Iranirs: Indo-Europees volk, vestigde zich ca. 1500-1000 v.Chr. in Europa, Iran, Centraal-Azi, India Taal (Frsi = Perzisch): Indo-Europees, verwant met Europese en Indische talen Grote etnische diversiteit: Perzen, Azeris, Koerden, Gilaki, Arabieren, Baluchis, Turkmenen, Loris, 1979: Islamitische Revolutie Islamitische Republiek (sjiitisch)1

1.2 Beknopte geschiedenis

Achaemeniden (ca. 550-330 v. Chr.) o Cyrus: uitbreiding rijk (* mensenrechten / pluralisme) o Darius (* Persepolis: paleiscomplex) o Xerxes o Oorlogen met de Grieken Onderwerping door Alexander de Grote (hellenisme) Parthen en Sassaniden (247 v. Chr. - 651 na Chr.): herstel o Oorlogen met de Romeinen Onderwerping door Arabieren islam Samaniden (819-1005): herstel Overheersing door Mongolen en Seltsjoeken Safaviden (1501-1736): Turkstalige dynastie sjiisme Qajaren (1796-1925): Turkstalige dynastie

11

Hoewel de staatsvorm een Islamitische Republiek is, woont slechts 1,4% van de bevolking het vrijdaggebed in de moskee bij, een duidelijk teken dat deze staatsvorm niet overeenkomt met het profiel van het Iraanse volk, dat veeleer seculier is.

o Oorlogen met Rusland, politieke en economische invloed Engeland Pahlavi-dynastie (1925-1979) o Modernisatie, secularisering (~ Atatrk in Turkije) o Amerikaanse invloed Islamitische revolutie (Ayatollah Khomeini) o Oorlog met Irak (1980-1988) o Huidig bestuur: ayatollah Ali Khmenei & president Mahmud Ahmadinejd

1.3 Godsdienst
Zoroastrisme (Mazdesme): Profeet Zoroaster/Zarathoestra: ca.1000 v. Chr. Ahoer Mazd (scheppergod ~ waarheid & licht) >< Ahriman (leugens, duisternis & kwaad) Andere goden, engelen, ~ natuurelementen (bv. Mithra: zonnegod2) Avesta: Heilig boek (belang van muziek!) Priesterklasse: Magi (magirs) Nadruk op persoonlijke keuze en verantwoordelijkheid Grote invloed op latere godsdiensten (jodendom, christendom, islam) en Griekse filosofie Sjiisme: Staatsgodsdienst sinds Safaviden >< soennisme Soefisme: Mystieke bewegingen, ordes >< orthodoxe islam

1.4 Literatuur
Enkele grote namen: Rudaki (940): dichter, zanger en harpist; grondlegger klassieke Perzische literatuur (nieuw-Perzisch) Ferdowsi (ca. 935-1020): Shhnmeh (episch gedicht, Boek der Koningen, geschiedenis/mythologie) Omar Khayym (ca. 1048-1124): Rubiyt (kwatrijnen) Nezmi Ganjavi (ca. 1141-1209): Khosrow & Shirin, Leyli & Majnun (liefdesverhalen in verzen) Jalal ad-Din Rumi (Mowlana) (1207-1273): Masnavi (mystieke pozie) Sadi Shirzi (ca. 1213-1292): Golestan, Bustan (gedichten, verhalen, aforismen) Hfez Shirzi (ca. 1315-1390): Divn (ghazals ~ sonnetten) Volksvertellingen: Duizend-en-n Nacht

1.5 Andere kunsten

De Iraanse cultuur heeft grote verwezenlijkingen en kenmerkende stijlen voortgebracht op het vlak van o.m. architectuur, miniatuurkunst, tapijten en kalligrafie.

Het Mitrasme, een variant van het Zoroastrisme/Mazdesme, werd door de Grieken en Romeinen overgenomen en langs die weg werden heel wat aspecten van deze godsdienst met het christendom verweven.

2 De muziek van Iran

2.1 Algemeen
Westerse muzikale taal
Toonsysteem: gevolueerd tot mathematisch systeem: octaaf in 12 gelijke delen (1/2 tonen) => 1/2 toon = kleinste eenheid Tijdstructuur: vooral regelmatige maatsoorten (divisief systeem) Textuur: harmonie primeert (verticaal denken), polyfonie/functionele tonaliteit Praktijk: de muzikant voert uit wat componist genoteerd heeft, interpretatie partituur

Midden-Oosterse muzikale taal

Toonsysteem: ~natuurlijk systeem, gebaseerd op boventonen => microtonen (intervallen van ca. 3/4 toon en 5/4 toon) Tijdstructuur: veel onregelmatige maatsoorten, langere ritmische cycli (additief systeem) Textuur: melodie primeert (horizontaal denken), monofonie/heterofonie Praktijk: voornamelijk orale praktijk, ruimte voor variatie en improvisatie

2.2 Beknopte muziekgeschiedenis3

Vr de komst van de islam:
Achaemeniden (ca. 550-330 v.Chr.) belang muziek, hoge status hofmuzikanten, ministerie van muziek religieuze, rituele functie Sassaniden (224-651) Brbad: minstreel aan het hof van Khosrow II, ontwikkeling muzikaal systeem met modi Bahrm Gur liet 12.000 muzikanten uit Indi overkomen

De islamitische periode:
Frbi (950) Grote invloed op latere Midden-Oosterse muziektheoretici ; kennis Griekse muziektheorie Theoretische geschriften: muziekfilosofie, fysica van de klank, ritmisch systeem en intervallen, compositie, uitvoeringspraktijk, organologische studie Ibn Sina (Avicenna) (1038) Muziek beschouwd als mathematische wetenschap Voortbouwen op Frbi en Griekse theorie Fysica van de klank, beschrijving intervallen/tetrachorden/modi, ritmische cycli, organologische studie, compositie Safi ad-Din Urmawi (1293)

Vooral gebaseerd op: During, J. (2006). The Radif of Mirz Abdollh. A Canonic Repertoire of Persian Music. Teheran: Mahoor Institute of Culture and Art. During, J. (2010). Musiques dIran. La tradition en question. Parijs: Geuthner. Nettl, B. (2006). IRAN xi. MUSIC. In Encyclopaedia Iranica. Geraadpleegd op http://www.iranicaonline.org/articles/iran-xipersian-music. Farabi School. (2013). Geraadpleegd op http://www.farabisoft.com.

Voortbouwen op Frbi, Ibn Sina, Griekse theoretici; grote invloed op latere Midden-Oosterse theoretici Beschrijving modi en intervallen (theoretisch)

Qob-ad-Din Shirazi (1310) Leerling van Safi ad-Din Correctie werk van Safi ad-Din (meer realistische intervallen en modi), eerste gebruik van begrippen maqam (modus) en seyr (melodische ontwikkeling modus) Gesofisticeerde muzieknotatie Abd al-Qadir Marghi (1435) Componist en muziektheoreticus, muzikant aan het hof van de Mongoolse heerser Timur Leng

Onder de Safaviden en Qajaren:

Bloei van het muziekleven (aan het hof, in koffiehuizen) Uit elkaar groeien van de Perzische en de Arabische, Turkse en Centraal-Aziatische tradities Monumentale gecomponeerde suites (nowbe) met lange ritmische cycli vervangen door soloimprovisaties zonder metrum of met korte ritmische cycli

Recente ontwikkelingen (1950-1980):

Westerse instructiemethodes (conservatoria en universiteiten) Toenemend gebruik muzikale notatie (aangepast Westers systeem) Standaardisatie Introductie van Westerse instrumenten Meer compositie / minder improvisatie Westers concept van concerten en radio-uitzendingen Grotere ensembles * Veel van deze ontwikkelingen lopen parallel met de ontwikkelingen in Turkije (en elders)

2.3 De radif (= canon)

Voor het eerst vastgelegd door Mirz Abdollh (1845-1918), varianten door andere meesters Repertoire van 250 400 korte muzikale deeltjes, samen ca. 5 uur muziek Basis voor compositie en improvisatie Georganiseerd in 12 dastghs (modale systemen): 7 hoofd-dastghs + 5 vzen Elke dastgah bestaat uit verschillende deeltjes (gushehs), die ook kunnen moduleren o Introductie (darmad) o Gusheshs zonder metrum grootste deel o Gushehs met metrum (zarbi) minder o Climax en cadens (owj forud) - vz Abu ata - vz Bayt-e Tork - vz Afshri - vz Dashti (- vz Bayt-e Kord) Dastgh Segh Dastgh Chahrgh Dastgh Mhur Dastgh Homyun - vz Bayt-e Esfahn Dastgh Nav Dastgh Rst-Panjgh

1. Dastgh Shur (sol la koron4 si do re mi fa sol)

2. 3. 4. 5. 6. 7.

Koron: verlaging met ca. een kwarttoon; sori: verhoging met ca. een kwarttoon. Notatie: 5

2.4 Genres en vormen

Uitvoering van de radif (dastgahs)
Pishdaramad (prelude, ouverture, introductie): traag instrumentaal deel met vast metrum, bereidt luisteraar voor op melodien die uitgewerkt zullen worden in verschillende gushes van de dastgah. Pishdaramad (Mohammad-Reza Lotfi, tar & Mohammad Ghavihelm, tombak) Chahrmezrb (vier plectrumaanslagen): virtuoos instrumentaal deel, meestal in 6/8 vz (gezang5): lied zonder metrum, gebaseerd op klassieke pozie, vrije interpretatie van een gushe uit de radif. Kern van de Iraanse muziek (~ innige verbondenheid van pozie en muziek). * Typische zangtechniek: tahrir of chahchah (~ zang van nachtegaal) Avaz (Mohammad-Reza Shajarian, zang & Mohammad-Reza Lotfi, tar) Tasnif: klassiek of semi-klassiek gecomponeerd lied met vast metrum, gebaseerd op een (meestal speciaal geschreven) gedicht Tasnif Yad bad (Mohammad-Reza Shajarian, zang & Parviz Meshkatian: santur en compositie) Reng: instrumentaal deel, snel tempo met vast metrum, danskarakter. Slotdeel in uitvoering dastgah.

Soefimuziek:
In passion (Shahram Nazeri, zang & Kaykhosro Pournazeri, compositie en tanbur)

Ceremonile muziek:
Muziek in de sjiitische rouwmaand (muharram): Tazieh: passiespel dat het gevecht in Karbala en het martelaarschap van Imam Hossein herdenkt Sine-zani: ceremonile zelfkastijding Sinezani in Bushehr Ander voorbeeld Muziek in de Zurkhane-ceremonie (traditioneel gymnasium): Recitatie en percussie door de leider, epische pozie (Shhnme), band met soefisme Zurkhane

Volksmuziek / regionale muziek

Khorasan: Bakhshi Haj Ghorban Soleimani (1920-2008) op dotr Bushehr: neyanbn (= doedelzak) Fars (Qashqai-volk): dans begeleid door sorn en naqareh (sz o naqareh)

Deze betekenis van vz verschilt van de betekenis van sub-dastgah in het systeem van de radif.

2.5 Instrumenten
Klassieke muziek
Setr
Chordofonen

Tr

Tanbur

Ud

Kamnche

Santur (geslagen)

Qanun (geplukt)

Ney
Aerofonen

Tombak/zarb
Membranofonen

Daf (groter) en dyre (kleiner)

Volksmuziek
Dotr (Khorasan)
Chordofonen

Robb (Sistan-Baluchistan) Geychak/ sorud (Baluchistan)

Sz/choghur (Azerbeidzjan)

Blbn (Azerbeidzjan)
Aerofonen

Sorn (duo met dohol)

Karnay (Fars)

Neyanbn (Bushehr)

Membranofonen

Dohol (duo met sorn)

Naqreh (Fars)

Kuzeh (Baluchistan)
Idiofonen

3 Verwante muziekculturen6
3.1 Invloed van de Iraanse muziektraditie
De Iraanse muziekcultuur had een grote invloed op de omliggende muzikale tradities: Muzikale terminologie Arabische, Turkse en Azerische cultuur is van Perzische origine Grote invloed op Indische hofmuziek (16e eeuw: Perzische muzikanten naar hof) Het werk van Jalal ad-Din Rumi (Mowlana) staat centraal in Turkse klassieke muziek

3.2 Azerbeidzjan
Mugham: rast, mahur-hindi, segah-zabol, cahargah, humayun, shushtar, bayati shiraz, shur, bayati kurd, bajati gajar, rhab, nava-nishapur + 8 secundaire mughams Alim Qasimov & Ensemble

3.3 Centraal-Azi

Afghanistan
Invloed van Pakistaanse, Chinese, Indische muziek (versmelting) Klassieke muziek in Herat

Oezbekistan en Tadzjikistan
Chahr-maqm (vier maqams: suites): bayt, chahrgh, dugh-husayni, gulyr-shahnz Shash-maqm (zes maqams: suites): buzruk, rst, nav, dugh, segh, irq + 12 sub-maqams Licht klassieke vormen Layla (Davlatmand Kholov Tadzjikistan) Ghazal (Munjt Yulchieva Oezbekistan)

Oeigoeren
Invloed van Chinese muziek (Oeigoeren leven in provincie Xinjiang van China) On ikki muqam (twaalf maqams: suites): rak, chbbiyat, mushavirk, charigah, pnjigah, zhal, jm, oshaq, bayat, nava, segah, iraq Oeigoerse muqam-muziek

Vooral gebaseerd op: During, J. (1998). Musiques dAsie centrale. Lesprit dune tradition. Parijs: Cit de la musique / Actes sud.

4 Aanvullende informatie (websites)

www.iranicaonline.org: extensieve online open-source encyclopedie over Iran en de Iraanse cultuur. www.farabisoft.com: website met o.m. uitgebreide informatie over de Iraanse muziekinstrumenten. http://youtu.be/TihGLGuDABI: video over de opname van de Iraanse radif in het UNESCO-erfgoed. Aankondiging Iraans concert in De Centrale en uitgebreidere uitleg over de radif n.a.v. dat concert.

Je kan me steeds contacteren met vragen of opmerkingen: liselotte.sels@hogent.be.