UONGOZI WETU NA HATIMA YA TANZANIA

Na. Julius Kambarage Nyerere TOLEO LA KIZAZI KIPYA 2010

YALIYOMO Utangulizi ---------------------------------------------------------------- Uk. 3 Dibaji -----------------------------------------------------------------------Uk. 4 Wahusika Wakuu ---------------------------------------------------------Uk. 6 Neno la awali --------------------------------------------------------------Uk. 7 SEHEMU YA I Su a !a 1. "a#en$ekezo !a N!alali ha!akutokana na wanan%hi ----------- Uk. & Su a !a 2. Uko'o wa (ais na na'na !a ku'#ata "aka'u wa (ais------- Uk. 12 Su a !a 3. )uibuliwa kwa hoja !a *angan!ika na +anziba kujiunga ,-./Uk. 17 Su a !a 4. Utetezi wa "uun$o wa se ikali 'bili n$ani !a "uungano---------Uk. 21 SEHEMU YA II Su a !a 0. Se ikali ili#osali'u a' i------------------------------------------------ Uk. 20 Su a !a 6. )wanini hawakusi'a'ia 'si'a'o wa .ha'a1 ------------------- Uk. 33 Su a !a 7. Usugu wa 2iongozi ----------------------------------------------------- Uk. 36 SEHEMU YA III Su a !a &. 3aja !a kuwajibika ------------------------------------------------------Uk. 40 SEHEMU YA IV Su a !a 4. 3uwezi ku'tikisa (ais na n%hi isitikisike----------------------------Uk. 01 Su a !a 10. Wen!e "akosa ni Wazi i "kuu na )atibu "kuu -----------------Uk. 00 Su a !a 11. )una 'gogo o wa Uongozi n%hini ----------------------------------Uk. 60 Su a !a 12. "welekeo na 'si'a'o wa %ha'a ----------------------------------Uk. 64 Su a !a 13. Neno la 'wisho na kuagana ----------------------------------------- Uk. 73 WOSIA --------------------------------------------------------------------------------Uk. 76 56665

UTAN ULIZI

)ati !a hazina kubwa za 7ika a a'bazo Watanzania wana!o katika ujenzi wa tai7a lao ni 7ik a za 8aba wa *ai7a "wali'u 9ulius )a'ba age N!e e e a'ba#o ni #a'oja na kuelewa na$ha ia na 7alsa7a zake kuhusu 'aen$eleo: uongozi: na suala zi'a la ujenzi wa tai7a ji#!a. )wa kiasi 7ulani ;wengine wanaweza kuse'a kiasi kikubwa< ki#o kizazi %ha Watanzania a'ba%ho kinaja ibu ku7uta: ku$ha au: na hata kusahau hazina hii !a 7ik a. Ni lengo langu kutoa %hanga'oto kwa kizazi hi%ho kwa ku%ha#isha kijitabu hiki %ha "wali'u kwa 'tin$o na na'na hii na hi=!o ku!aleta 'awazo !a "wali'u kwa kizazi ki#!a. Wakati "wali'u anaan$ika kijitabu hiki ki$ogo 'waka 1444 tai7a letu lilikuwa linakabiliwa na %hanga'oto ka$haa za kihisto ia a'bazo n$izo zili'7an!a kuingilia kati na kuan$ika kijitabu hiki a'ba%ho kilikuwa ka'a nasaha: on!o: na usia kwa Watanzania. )wanza: kulikuwa na ku7ikia kiko'o %ha sehe'u !a #ili !a u ais wa (ais >li 3assan "win!i a'ba!e ali#okea uongozi kutoka kwa baba wa *ai7a 'waka 14&0. 3i=!o: ta!a i kulikuwa na joto la U%haguzi 'waka ''oja baa$a!e. ?ili: U%haguzi huo wa 1440 ulikuwa ni u%haguzi wa kwanza katika tai7a lililoungana a'ba#o =!a'a =ingi =ilikuwa =ikishi iki. )wa hi!o: 'azingi a !a kisiasa !alikuwa !asi!otabi ika sana lakini !akiwa na '=uto wa #ekee n$ani !a ..". Nje !a .." =ugu=ugu lilikuwa halija#a'ba 'oto sana ha$i #ale " e'a ali#ojiengua na kuleta uhai '#!a kabisa katika u#inzani. Watanzania walikuwa wanaangalia kwa 'akini sana kile kili%hokuwa kikien$elea n$ani !a .." kwani watu 'bali'bali walikuwa wa'eshaanza kuonesha ha'u na kiu !a kushika na7asi hi!o. *atu: 'atukio 'awili !en!e kuhusiana !alitishia 'oja kwa 'oja "uungano wa *anzania ka'a uli=!o sasa !aani wen!e 'uun$o wa se ikali 'bili. Suala la +anziba kujiunga kwen!e 9u'ui!a !a N%hi za )iisla'u ;, ganisation o7 -sla'i% .ount ies@.on7e en%es -,-.< 'waka 1442 kulihusiana 'oja kwa 'oja na baa$hi !a wabunge wa kutoka ba a ;waliojulikana ka'a A00< kutaka ku$ai ku u$ishwa kwa Se ikali !a *angan!ika. 3a!a 'awili ;la ,-. na hoja !a *angan!ika< bila !a shaka !alikuwa n$i!o sababu kubwa !a "wali'u ku=unja uki'!a na kuan$ika kijitabu hiki kuelezea kili%hotokea 'iezi 'i%ha%he n!u'a !ake akija ibu kujenga hoja !a kuokoa '7u'o wa 'uungano a'bao !e!e aliuasisi. )wa ku#itia kijitabu hiki Watanzania wana#atiwa na7asi !a ku!aelewa 'a'bo !ana!o7an!wa n!u'a !a #azia jeusi la se ikali na .ha'a tawala. 3i=!o: wakati "wali'u anaan$ika kijitabu hiki alikuwa na lengo la kutu#a 'wanga wa kile a'ba%ho kwa na'na n!ingine !o!ote ile tusingeweza kukijua. *ai7a letu lina'uwia "wali'u $eni kubwa na la kihisto ia. )ueweza kuelewa uzito wa hili ni 'uhi'u kuku'bushia jinsi a'ba=!o tai7a la "a ekani lili#osi'a'ia "uungano wake si!o kwa uzu i wa hoja bali kwa ngu=u !a 'tutu #ale wanasiasa wa 'aji'bo !a )usini wali#otaka kujitenga na n$ugu zao wa )askazini na ku'lazi'isha (ais >b aha' Bin%oln kwen$a =itani na n$ugu zao. )wa *anzania: "uungano wetu u'etetewa kwa ngu=u !a hoja na tai7a letu ba$o liko 'oja. 3atuna bu$i kuji=unia tunu hii: kuilin$a na kuen$eleza utetezi usio na utata wa tai7a letuC hata #ale walioko 'a$a akani wana#oshin$wa ku7an!a hi=!o. M. M. M

!I"AJI "uun$o wa kijitabu hiki uli=!okuwa 'wanzoni u'e%hangan!a lugha !a ki'ashai i: 'ti i iko wa hoja: na kile a'ba%ho naweza kuse'a ni 'awazo hu u !a "wali'u juu !a 'asuala a'ba!o alia'ini kuwa ni 'uhi'u kwa tai7a kujua. )wa kila ki#i'o kijitabu hiki ni ta7aka i !a n$ani !a 8aba wa tai7a kuhusu uongozi wetu katika ki#in$i kile %ha histo ia na kwa na'na 7ulani tuna#ata na7asi !a kuingia katika ki%hwa %ha N!e e e na kuona 'ti i iko wa 'awazo na hoja zake. )wa na'na !a #ekee tunaweza kuki i kuwa "wali'u N!e e e alikuwa na uwezo 'kubwa wa ku7an!a 'a'bo 'agu'u !aeleweke kwa u ahisi na 'asuala 'azito !a7aha'ike hata kwa 'tu wa kawai$a kabisa. 3i=!o kijitabu hiki si kigu'u kukielewa na wala si %ha ki7alsa7a sana ka'a =itabu =!ake =ingine. ?a'oja na ha!o kuna 'a'bo 'atano a'ba!o ninge#en$a 'so'aji a!azingatie ana#oingia katika 7ik a za N!e e e na ku7uatana na!e katika sa7a i !a kuokoa tai7a kutoka kwa wale a'bao "wali'u aliwaona kuwa walikuwa wakitishia uwe#o wa n%hi !a *anzania. )wanza: Una#okiso'a utaona wazi kuwa hakukian$ika kwa ajili !a waso'i au kwa 'tin$o wa hotuba zake n!ingi a'bazo tunazijua ku#itia =!anzo 'bali'bali. >natu'ia lugha n!e#esi !a )iswahili huku aki7a7anua 'aneno !a )iinge eza a'ba!o a'elazi'ika ku!atu'ia. "azungu'zo na ushawishi wa hoja zake kwen!e kijitabu hiki ulikuwa na lengo kubwa la kuwa7unua 'a%ho Watanzania wajue nini kilikuwa n!u'a !a 'suku'o wa hoja !a Dutangan!ikaE. )una wakati anatu'ia lugha kali na !a kebehi katika kuweka 'sisitizo. ?ili# bila !a shaka kabisa ka'a N!e e e asingean$ika kijitabu hiki na kuingilia 'ja$ala a'bao nusu a ulisa'ba atishe tai7a bila !a shaka leo hii tungekuwa na se ikali tatu na kungekuwa na uwezekano wa hata kuwa "uungano wen!ewe ungekuwa u'e=unjika. 3akukuwa na kiongozi wa kisiasa a'ba!e aliweza kuutetea "uungano uli=!o sasa wakati ule isi#okuwa N!e e e 'wen!ewe. )a'a utaka=!oona wale waliota ajiwa kuitetea )atiba na "uungano n$io walikuwa wa kwanza kuugeuka na kuwa ta!a i kuiua n%hi !a *anzania. 3ata leo "uungano hauja#ata watetezi walio 'ajasi i na wasiojiu'a 'aneno ka'a N!e e e. Ta$u# katika toleo hili '#angilio wa su a hau7anani ka'a ili=!o katika kitabu %ha awali. Sababu kubwa !a ku7an!a hi=i ni ku ahisisha uso'aji kwa kugawa hoja za "wali'u juu !a 'asuala 'bali'bali katika su a 'bali'bali. 3i=!o: su a zi'ezingatia 'ti i iko wa hoja na 'awazo juu !a ja'bo 'oja kuliko ili=!okuwa awali a'ba#o '#angilio ulikuwa zai$i ni 'ti i iko wa 'atukio. )atika kila su a ni'ean$ika utangulizi '7u#i ili kuweza kuwasai$ia waso'aji wa#!a ku7uatilia hoja za "wali'u. Nina7aha'u kwa'ba wengi wa waso'aji wa kijitabu hiki !awezekana hawakuwa wa7uatiliaji wa siasa zetu kwa uka ibu 'iaka ile !a tisini na hasa ni'eona u'uhi'u wa kuunganisha baa$hi !a 'atukio !a wakati ule na siasa zetu za leo n%hini. N%e# 'so'aji ataweza kuona kuwa "wali'u hataji sana watu kwa 'ajina !ao isi#okuwa #ale ali#olazi'ika ku7an!a hi=!o kwa ajili !a kuweka ja'bo 7ulani lijulikane ;a'balo =ingine=!o lisingejulikana<. 8a$ala !a kuwataja wahusika kwa 'ajina !ao anatu'ia zai$i =!eo =!ao na hi=!o 'a a n!ingi utaona anase'a D(ais: (ais wa +anziba : Wazi i "kuu: )atibu "kuu: n.kE. Ni 'uhi'u kuelewa sababu !a hili. N!e e e hakuwa na ugo'=i wa bina7si na (ais >li 3assan "win!i: Wazi i "kuu 9ohn "ale%ela au )atibu "kuu wa .." ha!ati 3o a%e )oli'ba katika sakata hilo la ,-. na *angan!ika. )in!u'e na 'a$ai !a watu 'bali'bali ;hasa baa$a!e<: tatizo la N!e e e na hawa wote lilikuwa kwen!e suala la uongozi na jinsi wali=!oshughulikia 'asuala ha!o n!eti kiasi %ha kuhata isha uwe#o wa *ai7a la *anzania ka'a tuna=!olijua. DUgo'=iE a'bao ulikuwe#o ni kuwa kwen!e 'asuala ha!o 'awili =iongozi hao walishin$wa kuli#a tai7a uongozi unaotakiwa. 4

Ta%&# kutokana na hilo la nne tunaweza kuse'a kwa uhakika 'kubwa kuwa 'aelezo !a N!e e e !ana usahihi 'kubwa kwani ha$i hi=i sasa si!o kiongozi !e!ote kati !a wahusika wanaotajwa hu'u a'ba!e a'eweza kukanusha 'a$ai !a N!e e e na 'ti i iko wa 'atukio ka'a "wali'u ali=!o!aelezea. 3awaku7an!a hi=!o ali#otoa kitabu hi%ho: hawaku7an!a hi=!o 'iaka ka ibu 'itano tangu kitabu kutolewa na hawaku7an!a hi=!o 'iaka zai$i !a ku'i tangu 8aba wa *ai7a a7a iki. -takuwa ni ja'bo la ajabu sana ka'a watakuja watu baa$a!e kutua'bia kuwa =iongozi waliotajwa hu'u walikuwa na Du#an$e waoE a'bao hauku#ewa na7asi !a kusikilizwa. Ukion$oa 'a ehe'u 3o a%e )oli'ba ka ibu =iongozi wote waliohusika na 'asakata ha!a 'awili ba$o wote wako hai. )ijitabu hiki basi kinasi'a'a ka'a 'ashtaka na huku'u $hi$i !ao. Bakini =ile =ile: kinasi'a'a ka'a ala'a !a jinsi wali=!oweza kujisahihisha baa$a!e na ku u$i kwen!e 'si'a'o wa "wali'u kwani ha$i leo hii +anziba ba$o haija ui ,-. na "uungano wetu ba$o ni wa n%hi 'bili. 3i=!o: 'so'aji ana#oso'a kijitabu hiki !a'#asa a#i'e hoja za "wali'u juu !a 'asuala 'bali'bali na a'sikilize "wali'u akijenga hoja hizo na aone ka'a zingeweza ku#ingwa au kusahihishwa na kwa na'na gani. Ni katika ku7an!a hi=!o tunaweza ku#ata 'ajibu ki$ogo !a baa$hi !a 'atatizo !etu !ana!otusu'bua leoC 'atatizo a'ba!o N!e e e ali!ata'bua na ku!atungia kijitabu aka!a#a jina la DU,NA,+- WF*U N> 3>*-"> G> *>N+>N->E. 8ina7si naa'ini ingekuwa #ia sahii =ile =ile kukiita DUongozi wao na 3ati'a !etuE kwani 'asuala a'ba!o kinazungu'zia !anahusu hasa Duongozi waoE na Dhati'a !etuE ka'a *ai7a. "sisitizo utakaouona katika baa$hi !a kauli za N!e e e ;kwa angi n!eusi ili!okolezwa< ni wangu na hauko katika toleo la kwanza la kijitabu hiki. "akosa !o!ote !a ki'#angilio ni !angu. M. M. M'a%a(i)i)i# A*rili +,# -.+. /Mia(a 00 $a%gu (u1ali'a ('a "aba 'a Tai2a3.

WAHUSIKA WAKUU "aba 'a Tai2a4 "wl. 9ulius )a'ba age N!e e e

5ais 'a Jam6uri ya Muu%ga%&4 "he. >li 3assan "win!i

Wa1iri M(uu 'a Muu%ga%& %a Ma(amu 'a K'a%1a 'a 5aisH "he. 9ohn S. "ale%ela

5ais 'a Za%1ibar %a Ma(amu 'a Pili 'a 5aisH"he. D . Sal'in >'ou

S*i(a 'a Jam6uri ya Muu%ga%&4 "he. ?ius "sekwa Ka$ibu M(uu 'a 77M4 "he. 3o a%e )oli'ba

Wa1iri 'a S6eria %a Ka$iba4 "he. Sa'wel Sitta

Ki&%g&1i 'a (u%8i la Wabu%ge 99 / 9934 "he. Njelu )asaka

NENO LA AWALI

SIWEZI KUKAA KIMYA

Kimya )i'!a kina 'shin$o 'kuu: n$i=!o wa'ba=!o wa=!eleC )i'!a %hataka ku'buu: =iunoni 'tatile )i'!a 'siki$ha au: na'i siki$ha awileC )i'!a kina 'a'bo 'beleC taha$ha ini na ki'!a. )i'!a ni giza kizushi: kuzukia walewale )i'!a kitazua 'oshi: 'oto 'si!a7u'buleC )i'!a kina 'shawishi: kwa $ai'a na 'ilele )i'=a kina 'a'bo 'beleC taha$ha ini na ki'!a. )i'!a =uani 'aonzi: =uani 'ato 'uoleC )i'!a kitangusha 'wanzi 'wen$ako 'sijikute )i'!a kina 'a'bo 'beleC taha$ha ini na ki'!a. 8wana "u!anka bin 3aji: )i'!a 'si$hani ni isha a !a a'ani Ga7uata!o ni 'aelezo 'a7u#i !a 'ti i iko wa 'atukio !a kisiasa !ali!otu7ikisha ku$ai Utangan!ika. Galikuwa !ako ta!a i kabla 3al'ashau i )uu !a *ai7a haijatangaza 'aoni !a Wana%ha'a wa .." kuhusu 'uun$o wa "uungano. Bakini sikuona sababu !a kuba$ili %bo %hote. Julius K. Nyerere 7

I SU5A YA KWANZA MAPEN!EKEZO YA NYALALI HAYAKUTOKANA NA WANAN7HI Jambo la kwanza ambalo lilimsumbua Mwalimu ni jinsi gani hoja ya Tanganyika ilivyoletwa na kufikia ilipofikia. Mwalimu aliona hoja hii wala isingekuwa na nafasi kama viongozi wangeweza kuishughulikia mara moja kwa kutoa majibu ambayo ni ya kihistoria na ya kimantiki. Aliweza kuthibitisha kwa vielelezo kuwa hoja ya Tanganyika haikutokana na mapendekezo ya wananchi bali tume ya Jaji Nyalali ilionelea ni bora kutoa pendekezo hilo. wa Mwalimu! ""M tayari ilikuwa na majibu yake kuhusu suala la serikali tatu! kwamba sera ya ""M ni serikali mbili na sababu zake zilikuwa zinajulikana. itendo cha uongozi wa "hama na serikali kuliendeleza suala hili hadi kufikia #unge kutoa Azimio la kuundwa kwa serikali ya Tanganyika ndani ya $Muungano% kilikuwa ni kitendo kilichoonesha uwezo mdogo wa kuhimili vishindo! uongozi duni! na utetezi dhaifu kabisa wa sera za chama. Nyerere alijikuta ni mtu pekee ambaye yuko tayari kusimamia kanuni bila ya kujali gharama au kuangalia sura za watu. Alinyosha mkono juu tayari kuhesabiwa I ". ".

+. 5IPOTI YA JAJI NYALALI4 *u'e !a 9aji N!alali ili#en$ekeza 'a'bo 'engi: lakini !ana!otuhusu ha#a ni 'awiliH ;i< ?en$ekezo la kugeuza '7u'o wa .ha'a )i'oja %ha Siasa: na kuleta '7u'o wa =!a'a =ingiC na ;ii< ?en$ekezo la kugeuza '7u'o wa "uungano wa Se ikali "bili: na kuleta '7u'o wa Shi ikisho la Se ikali *atu. Ba kwanza lilikubaliwa na .ha'a na Se ikali: na la #ili likakatiliwa. Binalohitaji 'aelezo ni hilo la #ili Wainge eza wana 'se'oH J-gno an%e is blissC ujinga ni ba aka.K Wako watu wanao$hani kuwa #en$ekezo la *u'e !a N!alali la kutaka Shi ikisho la Se ikali *atu: linatokana na 'aoni au 'atakwa !a watu. 3i!o si kweli hata ki$ogo. Bakini watu wanaotaka tua'ini kwa'ba wase'a=!o ni kweli si watu waongo: ni wajinga tu: 'aana na$hani hawajaso'a (i#oti !a *u'e !a N!alali. 3otuba !a Wazi i "kuu na "aka'u wa )wanza wa (ais: !a ta ehe 30 ># ili: 1442: katika 8unge -a "uungano inaeleza =izu i sana ukweli uli=!o. Mheshimiwa &pika! mojawapo ya mapendekezo makubwa yaliyotolewa na Tume ya Nyalali lilihusu mfumo wa Muungano na 'shirikiano kati ya Tanzania! (isiwani. Tume ya Nyalali ilipendekeza kuubadili mfumo wa Muungano ili kuanzisha mfumo mpya ya &hirikisho lenye &erikali Tatu. )aani! &erikali ya &hirikisho! &erikali ya Tanganyika na &erikali ya *anzibar. . &

Mheshimiwa &pika! hili ni pendekezo kubwa na la msingi ambavyo kama ilivyofanya Tume! "hama "ha Mapinduzi na &erikali zimelitafakari kwa undani zaidi. atika kufanya hivyo! historia ya Muungano tangu tarehe +, Aprili! -.,/ hadi sasa imezingatiwa. Muungano kama mnavyofahamu 0aheshimiwa wabunge chimbuko lake ni mapatano ya $Articles of the 'nion yaliyotiwa sahihi na waasisi wa Muungano1 #aba wa Taifa! Mwalimu Julius ambarage Nyerere na 2ayati Mzee Abeid Amani arume! Mungu aiweke roho yake pema. Mapatano hayo yalifanywa kwa manufaa ya wananchi wote wa Tanzania. 2ilo halina ubishi. Miungano mingi ya aina hii duniani! imefanywa na viongozi kwa njia hii au nyingine kwa niaba ya wananchi! bila kuhojiwa na hapana sababu ya kuhojiwa kitendo hicho. Kwa msingi huo wale wachache wanaohoji na kutaka kura ya maoni juu ya suala hili, hawaitakii mema nchi hii. Hoja hiyo haikubaliwi na Serikali ya Chama Cha Mapinduzi. (Mako i! Mheshimiwa &pika! tangu kuanzishwa kwa Muungano wa nchi zilizokuwa Jamhuri ya watu wa *anzibar na Jamhuri ya watu wa Tanganyika! ziliungana na kuwa nchi maja na Taifa moja. Narudia tena! ziliungana kuwa nchi moja na Taifa moja. wa lugha ya kigeni! 34ne &overeign &tate3. 2ivyo imejenga msingi imara wa umoja kati ya wananchi wa Tanzania. Tanzania #ara na (isiwani! zimekuwa zikifaidika kisiasa! kiuchumi na kiulinzi chini ya mfumo uliopo waMuungano. 5Makofi6 Mheshimiwa &pika! nakubaliana na baadhi ya sababu zilizotolewa na Tume ya Nyalali kuwa ndizo ambazo mara nyingine zimesababisha hali ya kutoridhika na mfumo wa Muungano. Matatizo yapo! mengi ya matatizo hayo ni ya utekelezaji yaliyojitokeza wakati wa kushughulikia mambo ya Muungano. Na bila ya kuyaficha baadhi ya matatizo hayo ni mambo yanayohusu suala la uraia! milki ya fedha za kigeni! ukusanyaji na mgawanyo wa maapato kurokana na kodi na ushuru wa forodha! tatizo la formula ya kuchangia gharama za Muungano n.k. 2akuna shaka kwamba haya ni matatizo na mara nyingine yanakera. 2ata hivyo! kwa heshima zote kwa Tume 0aheshimiwa 0abunge watakubaliana nami kuwa utatuzi au ufumbuzi wa matatizohayo! hautapatikana kwa kuanzishwa &hirikisho la &erikali tatu. inyume chake hiyo itakuwa ni chanzo cha kufifia umoja na mshikamano wa Tanzania uliojengeka tangu mwaka -.,/. 7natoa mwanya kwa wasiopenda umoja huo hatimaye kuuvunja. 2iyo siyo kwa manufaa ya wananchi wa Tanzania nzima. 5Makofi6 Mheshimiwa &pika! matatizo ni lazima yatatuliwe. 2ivyo ni azma ya "hama "ha Mapinduzi na &erikali kuelekeza nguvu zake zote katika kutafuta ufumbuzi wa matatizo 4

bayo. &erikali na "hama zitaendelea kutafuta ufumbuzi wa matatizo bayo halisi na kuyaondoa kwa manufaa ya wananchi wote wa Tanzania chini ya mfumo wa sasa. 2ivyo kwa sasa &erikali inaifanyia kazi maeneo yanayohusika. 'husiano wa &erikali ya Muungano na &erikali ya Mapinduzi *anzibar na hasa katika maeneo yanayohusu matatizo niliyoyaainisha. wa mtazamno huo! ndiyo maana katika marekebisho ya atiba wakati huo! eneo linalohusu 8ais wa Jamhuri ya Muungano pamoja na uchaguzi wake na wa Makamu wake ambaye pia ni 8ais wa *anzibar linawekwa kando! likisubiri mapendekezo mapya ya &erikali kwa #unge lako Tukufu kwa kutungiwa muswada utakaowasilishwa hapo baadaye katika #unge lako Tukufu. wa wakati huu sehemu hii ya katiba itatoshelezwa kwa muda na ibara ya 9: ya katiba ya Jamhuri. 8ekebisho hili limefanywa katika Muswada na kubadili katika katiba.

Mheshimiwa &pika! kwa kuzingatia ukweli kwamba tangu mwanzo ulipoanzishwa Muungano 0aasisi kwa makusudi kabisa hawakutuachia muundo wa &hirikisho la &erikali tatu au &erikali moja! ni dhahiri muundo unaopendekezwa unatutoa kutoka msingi huo wa awali. Ni mfumo ambao unadhoofisha nchi nzima ya Tanzania. wani &hirikisho ambalo lingeweza kuundwa na nchi mbili huru zenyewe zikibakia kuwa ni Jamhuri na hivyo kuwa na &erikali tatu. 2alitasaidia lolole katika kudumisha hali ya utulivu na usalama ya wananchi wetu. 5Makofi6 2apatakuwa na. mshikamano madhubuti katika masuala ya uchumi na maendeleo ya jamii na gharama ya kuziendesha &erikali tatu! ingekuwa kubwa sana na isiyo ya lazima. Kwa sababu hizi, ndiyo maana Chama Cha Mapinduzi na Serikali yake hazikubali pendekezo la "ume ya #yalali la kuanzisha m umo mwingine wa Muungano wa Serikali tatu. (Mako i!. 7sitoshe Mheshimiwa &pika! hata pendekezo hili silo la wananchi wengi. wani taarifa ya Tume inasema! na naomba ni nukuu. ;*aidi ya hayo wengi wa wananchi waliotoa maoni yao kwa Tume hawakuelezea chochote juu ya mfumo wa &erikali ambao Muungano uwe nao. ati ya wananchi elfu tatu 59!<<<6 waliojitokeza kwenye Tume huko *anzibar ni wanne 5/6 tu waliozungumzia jambo hilo ambayo ni asilimia 5<.-96 ndio waliopendekeza kuwepo kwa mfumo wa &erikali tatu. Na kati ya wananchi 9+!+:= waliotoa maoni yao kwa Tume ndio waliopendekeza mfumo 10

wa &erikali tatu. 0ana>Tume ambao hawakubaliani na pendekezo hilo la kuwa na &erikali tatu! walisisitiza kwamba na ningewanukuu1 ;?amoja na kuelewa kuwa baadhi ya mambo mengine siyo lazima uamuzi wake1 kutegemea wingi wa watoa maoni lakini pia tunaona kuwa siyo busara kupendekeza mabadiliko makubwa kama haya ya mfumo wa Muungano wetu kwa kutegemea maoni ya 0atanzania /. kati ya 0atanzania 9,!+.. walioshiriki katika mjadala wote! ulioendeshwa na Tume ya 8ais. 7dadi hii ni ndogo isiyo na uzito kitakwimu.; &isi hatuoni kuwa kuna hoja ya kisheria na ya kisiasa ya kubadili mfumo wa sasa wa &erikali mbili na kuanzisha mfumo wa &erikali tatu. "unaamini kuwa m umo wa Serikali tatu, utadhoo isha Muungano wetu kisiasa na kiuchumi$. 5Makofi6 3i=!o n$i=!o Wazi i "kuu na "aka'u wa )wanza wa (ais wa *anzania a9i=!ose'a 8ungeni ta ehe 30: ># ili: 1442C akashangiliwa na ku#igiwa 'ako7i na wabunge wa *anzania. 8aa$a!e: ka'a tuna=!ojua: Wazi i "kuu aliisahau hotuba hiiC na wabunge waheshi'iwa walisahau shangwe zao na 'ako7i !ao. Waka#itisha 8ungeni: Lkwa kauli 'ojaL: >zi'io la kutaka Se ikali !a *anzania ilete 'uswa$a wa kuba$ili )atiba !a N%hi !etu ili kuwa na Se ikali !a *angan!ika Ln$ani !a "uunganoL: kwa 'a$ai !a kwa'ba ha!o n$i!o L 'atakwa !a wanan%hi wa *anzania. Bakini ukweli wa suala hili unabaki #ale #aleH Wanan%hi wa *anzania hawa$ai Se ikali !a *angan!ikaC na 'i'i nase'a: u(i2u2ua Ta%ga%yi(a# u$aua Ta%1a%ia. Maha i wawili hawakai zizi 'ojaH :Yel$si%: 'a Ta%ga%yi(a; a$aua Muu%ga%&. Bakini #ia sababu zile zile za ukabi-a na u$ini na ta'aa za uongozi zitakazoua *anzania hati'a!e zitaiua *angan!ika na!o.

11

SU5A YA PILI UKOMO WA U5AIS NA NAMNA YA KUMPATA MAKAMU WA 5AIS Mojawapo ya matatizo makubwa ya demokrasia ilipokuja Afrika ni utaratibu wa kupokezana uongozi wa taifa kwa njia ya kura. 0akoloni huko nyuma walipokezana uongozi wao kwa kuteuliwa yaani @avana mmoja anakuja kumwakilisha MalkiaAMfalme halafu ukifika wakati wa kuondoka kwake basi hilo linaamuliwa na mfalmeAmalkia wa huko kwao. #aada ya 'huru tulitakiwa kuanza kufuata utaratibu wa kupokezana madaraka kwa njia ya kura ambao hatukuwa nao chini ya mkoloni. 2ivyo! nchi nyingi za kiafrika zikajikuta zikiingia kwenye matatizo tangu zilipopata uhuru. wa Tanzania! tuliweka kwa kiasi kikubwa utaratibu wa kupokezana uongozi kwa njia ya kura kwa kutumia demokrasia ya chama kimoja. Mfumo huu ulikuwa mzuri kwa kiasi chake hasa kwenye ngazi za chini isipokuwa kwenye 'rais hakukuwa na changamoto ya mtu kugombea dhidi ya Nyerere. 2uu ni ukweli wa kihistoria. 2ata hivyo! ujio wa demokrasia ya vyama vingine ukalazimisha tubuni utaratibu mpya ambao utatusaidia kuhakikisha kuwa viongozi wetu wanapokezana uongozi kwa njia ya atiba. Na hapa ndipo wazo la ukomo wa 'rais lilipokuja na kukubaliwa. Tatizo hata hivyo! lilikuwa kwenye kupata Makamu wa 8ais hasa ukizingatia kuwa huko nyuma tulikuwa na Makamu wawili wa 8ais. Nyerere aliona kuwa bila ya kubadili mfumo huo tutakuwa na matatizo ya kikatiba na utendaji huko mbeleni. Anaelezea mtiririko wa vikao vilivyojaribu kushughulikia hili. > MM !O!OMA I4 !isemba# +<<-

8aa$a !a kua'ua kuleta 'ageuzi !a =!a'a =ingi =!a siasa: ilikuwa lazi'a kuba$ili baa$hi !a =i7ungu =!a )atiba !a 9a'hu i !a "uungano: (ais aliteua )a'ati !akutaza'a )atiba !etu na ku7an!a 'a#en$ekezo !ana!otakiwa. )a'ati hi!o iliongozwa na N$ugu "a k 8o'ani. )ati !a 'a#en$ekezo !ake 'engi: 'oja lilihusu "aka'u wa (ais wa 9a'hu i !a "uungano. )a'ati ili#en$ekeza kwa'ba ba$ala !a uta atibu wa sasa wa kuwa na "aka'u wa (ais wawili: !aani Wazi i 'kuu wa Se ikali !a "uungano na (ais wa +anziba : ina7aa tuwe na na "aka'u ''oja tu. Na jinsi !a ku'#ata )a'ati ili#en$ekeza tu7uate uta atibu wa )i'a ekani a'ba!o: 'tu ali!eteuliwa na .ha'a %hake kuwa 'go'bea wa u ais: atakuwa na 'wenzake wana'wita D(unning "ateE na en$a#o 'go'bea hu!o ata%haguliwa na wanan%hi kuwa ais basi hu!o 'go'bea 'wezake n$i!e atakuwa "aka'u wa ais. Bakini ka'ati ika#en$ekeza kwa'ba kutokana na histo ia !a n%hi !etu: ita7aa .ha'a kikiteua "go'bea u ais kutoka u#an$e ''oja wa "uungano: basi kiteue "go'bea 'wenza kutoka u#an$e wa #ili wa "uunganoC na katiba ise'e hi=!o. 12

Watu wengi 'i'i nikiwa 'iongoni 'wao: waliona kuwa 'a#en$ekezo ha!a ni 'azu i. Bakini tukawa tukisikia 'inongKono kwa'ba DWazanziba iE hawa#en$i #en$ekezo hili la ku#ata "aka'u wa (ais kwa njia !a kuwa na "go'bea "wenza. Wanataka uta atibu wa sasa uen$elee: a'ba#o (ais wa +anziba akisha ku%haguliwa anakuwa 'oja kwa 'oja "aka'u wa (ais wa 9a'hu i !a "uungano. Uta atibu huu hata sasa una 'atatizo. (ais wa +anziba hu%haguliwa na Wazanziba i watu#u: ili awe (ais waoC lakini anakuwa #ia "aka'u wa (ais wa 9a'hu i !a "uungano bila ku%haguliwa na Watanzania wa 8a a. )a'a (ais wa 9a'hu i !a 'uungano ha!u#o kwa sababu !o!ote ile: hu!u ataweza kushika na7asi !ake: kwa 'ujibu wa )atiba: lakini bila ku%haguliwa na wa#iga ku a wa *anzania nzi'a. Ni $hahi i kwa'ba uta atibu huu una walakini: na ingawa '#aka sasa haujatuletea 'atatizo 'akubwa: ni wazi kwa'ba hata bila '7u'o wa =!a'a =ingi: siku 'oja tungelazi'ika kuuba$ili. Bakini ni $hahi i zai$i kwa'ba katika hali !a =!a'a =ingi hatuwezi kuen$elea na uta atibu wa sasa. "kiwa na =!a'a =ingi =!a siasa: na Se ikali zai$i !a 'oja: ha'na bu$i 'kubali kwa'ba inawezekana .ha'a kina%hoongoza Se ikali !a "uungano kinaweza kisiwe n$i%ho kina%hoongoza Se ikali !a +anziba . )wa hi!o tukibaki na uta tibu wa sasa: a'ba#o (ais wa +anziba anakuwa 'oja kwa 'oja ni "aka'u wa (ais wa 9a'hu i !a 'uungano tunaweza kujikuta katika hali a'ba#o (aisi wa 9a'hu i anatoka katika %ha'a %ha u#inzaniN Na en$a#o (ais ha!u#o kwa sababu !o!ote hu!u anaweza akashika na7asi !ake ingawa alikataliwa na wa#iga ku a katika u%haguzi ulio#itaN "a#e'a 'wezi Dese'ba 1442: 3al'ashau i )uu !a *ai7a !a .." ilikutana Do$o'a kwa ajili !a kuzungu'zia suala hili #a'oja na 'engine. 2iongozi wa %ha'a na Se ikali walinio'ba na'i nien$e nikatoe 'aoni !angu. Nikaen$a. "kutano wa 7a aghaH *ulikuwa na kikao %ha 7a agha %ha =iongozi wakuu wote wa .ha'a na Se ikali: na wengine wa n!ongeza. "a'bo !ali!okuwa !a'eta!a ishwa !akazungu'zwe katika 3al'ashau i )uu !alikuwa ni hilo la uta a ibu wa ku%hagua "aka'u wa (ais na 'engine. Bakini (ais alieleza kuwa walikuwa wa'ezungu'za #ia suala la =i#in$i na 'u$a wa kuwa (ais wa 9a'hu i !a *anzania. (ais alieleza kuwa walikuwa wa'ekubaliana kwa'ba =i#in$i =!a kuwa (ais ni lazi'a =ita'kwe: 13

lakini walikuwa hawaja7ikia ua'uzi =iwe =inga#i - =inga#i. >wali baa$hi !a 2iongozi wa .ha'a - walikuwa wa'eanza ka'#eni za kutaka (ais "win!i aongezewe =i#in$i =!a 'u$a wa kuwa (ais. Nili#ota'bua hi=!o nilikuwa ni'ekwen$a 'a a 'oja kwa (ais na ku'sihi azizi'e ka'#eni hizoC na =iongozi wahusika nilita7uta na7asi nao nikawao'ba wasili7u7ue ja'bo hili. Nika$hani tu'eelewana hi=!o. )wa hi!o nilishtuka nili#osikia kuwa ku'be suala hilo la =i#in$i =!a u ais ba$o linazungu'zwa: na ati ba$o ua'uzi wa =i#in$i =inga#i haujaa7ikiwaN )wa hi!o nili u$ia tena kueleza u'uhi'u wa kukubali kwa'ba suala hili tu'ekwisha kulia'ua: na hata i !a kuanza kulizungu'za u#!a. Sababu !a ku7an!a 'u$a a'bao 'tu !e !ote ana uhusiwa kuwa (ais uta'kwe na uwe ni sehe'u !a )atiba ilikuwa ni kuutoa ua'uzi huo 'ikononi 'wa (ais 'wen!ewe: au kikun$i %ho %hote %ha .ha'a au Dola. Si ua'uzi 'we#esi: kwa (ais wala kwa washau i wake. ?lato: "!unani wa kale: ali#en$ekeza kuwa wana7alsa7a n$io wanao7aa kuwa watawala wa n%hi: 'aana wana si7a 'bili 'uhi'uH kwanza: Wana uwezo wa kutawala: na #ili: hawa#en$i kutawa-a. )wa hi!o: 9a'hu i !a ?lato itakuwa na she ia !a kuwalazi'isha wana7alsa7a kutawala kwa za'uC na 'tu za'u !ake !a kutawala ikiisha: ata7u ahi sana ku u$ia shughuli zake za 7alsa7a a'bazo n$izo hasa anazozi#en$a. Bakini n%hi zetu hazitawaliwi na wana7alsa7a wa ?latoC watawala wetu ni wanasiasa wa kawai$a a'bao wana#en$a sana kutawala hata ka'a hawana uwezo wa kutawalaC na a'bao wako ta!a i hata kuhonga ili wa%haguliwe kuwa watawala: na wakisha ku%haguliwa hawatoki bila kulazi'ishwa. Si busa a kuwaa%hia wao wen!ewe n$io wawe waa'uzi wa lini waa%he kuwa watawala. Bakini hata kwa =iongozi wanaota'bua kuwa uongozi ni wajibu: na ukisha kuti'iza wajibu wako ni =izu i kuon$oka: si ahisi kua'ua ka'a wajibu wako ni kuon$oka au ni kuen$elea. Na sababu za kusita zinaweza zikawa nzu i kabisa. Na katika hali halisi ni =igu'u zai$i kwa washau i wa (ais ku'wa'bia kuwa a'ekwisha kuti'iza wajibu wake na kwa 'aoni !ao ina7aa aon$oke a'wa%hie 'tu 'wingine. Wao wanazo sababu n!ingi zai$i: nzu i na 'ba!a: za ku'taka aen$elee: na. wata'shau i hi=!o. )wa hi!o ni ja'bo la busa a kabisa ua'uzi wa 'u$a wa kuwa (ais u7an!we 'a a 'oja: na ukisha ku7an!wa uwe ni sehe'u !a )atiba !a N%hi na uheshi'iwe.

14

Na hi=!o n$i=!o tuli=!o7an!a. Suala hili lilikwisha kua'uliwa za'ani: na sasa ni sehe'u !a )atiba !etu ua'uzi huo ina7aa uheshi'iwe. (ais "win!i n$i!e (ais wa kwanza ku%haguliwa kwa 'ujibu wa )atiba hi!o. Ge!e akise'a kuwa =i#in$i =iwili ha=itoshi na akataka =iwe =itatuC ais wa #ili atase'a =i#in$i =itatu ha=itoshi na atataka =iwe =inneC na ka$halika na ka$halika '#aka tu7ikie Ngwazi wa *anzania. 3ilo si ja'bo la kuzungu'zwa: na li'e7an!iwa ua'uzi wa 'wisho. )uhusu suala la uta atibu wa ku%hagua "aka'u wa (ais: )a'ati: )uu !a .." ilikuwa i'ea'ua ku#en$ekeza kwa 3al'ashau i )uu !a *ai7a kwa'ba tuen$elee na uta atibu wa sasa: ka'a LWazanziba iL wana=!o#en$eleaN 8ila 'aelezo !a ku i$hisha. )atika kutoa 'aoni !angu nili#en$ekeza na kusisitiza kuwa tukubali 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani. )ikao %ha 3al'ashau i )uuH Nilikuwa sikukusu$ia: wala nilikuwa sikukusu$iwa na wale walioniita kuhu$hu ia kikao %ha 3al'ashau i )uu !a *ai7a. Nilitu'aini kuwa baa$a !a 'azungu'zo !etu !a 7a agha =iongozi wetu wata#en$a kuutaza'a u#!a ua'uzi wao wa kukataa 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani. Bakini nili#oa'biwa asubuhi !a siku !a #ili !ake kwa'ba )a'ati )uu ita!a#eleka 'a#en$ekezo !ake katika 3al'ashau i )uu =ile =ile !ali=!okuwa: nilio'ba ni#atiwe na7asi nikatoe 'aoni !angu 'bele !a 3al'ashau i )uu !a *ai7a na kueleza kwa nini naa'ini kuwa =iongozi wetu wata7an!a 'akosa wakikataa 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani. ?a'oja na 'a'bo 'engine: nilieleza kuwa sehe'u 'oja !a 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani: ile ina!ose'a "go'bea akitoka u#an$e ''oja 'wenziwe atoke u#an$e 'wingine wa "uungano: inakusu$iwa kuisai$ia +anziba . "aana ukia%ha "wenzi wa "go'bea u ais a%haguliwe kutoka u#an$e wo wote wa "uungano: uwezekano wa wote wawili: (ais na "aka'u: kutoka *anzania 8a a ni 'kubwa sana. "a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani !alikuwa !anahakikisha kwa'ba ''oja wa =iongozi wetu wakuu hao akitoka 8a a 'wingine atatoka 2isiwani. )wa hi!o ni =igu'u sana kuona kwa nini LWazanziba iL wana#inga uta atibu huu. Na ukiuliza sababu unaa'biwa kuwa niLn!etiLN Nikaon!aH ikiwa LWazanziba iL wataen$elea na 'si'a'o huu usioeleweka wala kuelezeka: 'aana ati ni Ln!etiL: Watanzania 8a a wataanza kununa. Nikase'a ni'eanza kusikia 'inongKono !a 'anungKuniko O'itaaniK. Nili u$ia tena kutoa 'aoni !angu kuhusu =i#in$i =!a u ais. 10

8aa$a !a ha#o nilion$oka nika u$i 8utia'a. 8aa$a!e nilia'biwa kwa'ba 'ja$ala ulio7uata haukuwa 'zu i sana na =iongozi wetu ba$ala !a kulizungu'zia suala la u%haguzi waziwazi kabisa na kuli7an!ia ua'uzi: walilion$oka katika 3al'ashau i )uu kwa DjanjajanjaE: wakali#eleka katika 8unge kuo'ba wa#ewe 'u$a wa 'iaka 'iwili !a kulita7aka iN Na 8unge likakubaliN Wabunge waka#itisha uta atibu wa ku%hagua (ais na kuahi isha uta atibu wa ku%hagua "aka'u wake m*a(a 6a*& =i&%g&1i 'e$u 'a$a(a*&*a$a %8&$& %1uri 1ai8i > baa8a ya mia(a mi'ili? 8aa$a!e =iongozi wetu walinitu'ia waju'be kuja kunieleza u#!a 'si'a'o wa Se ikali: na kunio'ba nielewe. Naku'buka =izu i sana ''oja wa waju'be hao: 'tu 'se'a kweli sana: alinikosoa kwa kwen$a katika 3al'ashau i )uu !a *ai7a na kutaja 'inongJono !a L'itaaniLN Naku'buka #ia kwa'ba nilisisitizaH Waa'bieni 2iongozi wetuH *atizo si 'i'i: tatizo ni LWazanziba iL na wale wanaounga 'kono 'si'a'o wao. 3ao n$io wanao7aa kutu'iwa uju'beC 'i'i ni 'welezaji tu wa tatizo lililo#o ikiwa tutaen$elea na huu 'si'a'o Ln!etiL usiokuwa na 'aelezo. Wazee hawa walien$elea kuja kuniona au "sasani au 8utia'a baa$a !a suala la +anziba kuingia katika ,-. lili#ozuka. 3ili nalo =iongozi wetu wakalio'bea bungeni: na waka#ewa 'u$a wa 'waka ''oja wa kulita7akaliN Suala la (u=u%)a Ka$iba ya N@6i ye$u?

16

SU5A YA TATU KUI"ULIWA KWA HOJA YA TAN ANYIKA NA SUALA LA ZANZI"A5 KUJIUN A NA OI7 Nyerere aliona wazi kuwa kuibuliwa kwa hoja ya $'tanganyika% kulifungamana moja kwa moja na kitendo cha *anzibar kujiunga na 47" ambacho alikiona ni cha kuvunja atiba. Nyerere alisifia kitendo cha *anzibar kutambua kosa hilo na kujitoa mara moja na alitarajia kuwa suala hilo lingeishia hapo. 2ata hivyo! halikuishia hapo kwani viongozi wa bara wakatumia udhaifu wa serikali ya 8ais Mwinyi kushughulikia suala la 47" kwa wao kuanza kudai &erikali ya Tanganyika kama kukomoana vile. Nyerere alikuwa na msimamo kuwa mambo yote mawili yangeweza kushughulikiwa ndani ya chama $yakesha%. 2akuelewa kabisa kwanini viongozi wetu walipoharibu kwenye jambo la kwanza wakawa tayari na kuharibu katika jambo la pili. wa mara ya kwanza tunapatiwa mlolongo wa matukio ya hoja ya 'tanganyika na jitihada za Nyerere na Mwinyi kujaribu kuhakikisha jambo hilo halifiki mbali. Jitihada zao zilishindwa. I M. M.

"UTIAMA -A0A+<<, "asuala ha!o 'awili !aani:

;i< "si'a'o wa +anziba kuhusu uta atibu wa ku%hagua "aka'u wa 9a'hu i !a "uungano: na ;ii< +anziba kuingia ka ika ,-. n$i!o !ali!okuwa sababu !a uju'be wa 'a a kwa 'a a kati !angu na (ais wa 9a'hu i !a "uunganoC na n$i!o (ais na 'i'i tulikuwa tuki!azungu'za 8utia'a: ta ehe 2 >gosti: 1443. 8aa$a !a ku!azungu'za kwa 'u$a ' e7u na kuelewana nini la ku7an!a: (ais akani7aha'isha kwa'ba Wazi i "kuu ka'letea haba i kwa'baH

;a< Wabunge 44 wa'ejian$ikisha ku#eleka bungeni hoja !a ku$ai Se ikali !a *angan!ikaC ;b< )wa 'aoni !ake hoja hi!o ikija$iliwa bungeni: baa$hi !a 'awazi i wataiunga 'kono na !e!e ata#ata tatizo la kui#inga au kuiunga 'kono. ;%< >na#en$ekeza i7an!we se'ina !a wabunge wote na =iongozi wa +anziba : ikiwa'o Se ikali na Waju'be wa 8a aza la Wawakilishi: ili hoja hi!o izungu'zwe na i#ingwe nje !a 8unge na ;$< (ais anio'be nikubali kushi iki katika Se'ina hi!o. Nili'wa'bia (ais kwa'ba niko ta!a i kushi iki katika se'ina ili!o#en$ekezwa na Wazi i "kuuC Bakini kwa kuwa tunakubaliana kwa'ba hoja !a wabunge ni 'atokeo !a 'si'a'o wa +anziba kuhusu 'asuala 'awili ha!o: ita7aa tu!a'alize kabla !a kukabiliana na wabunge. 17

Sikuse'a kuwa tusi#o!a'aliza =e'aC sita#inga hoja !a wabungeC nilise'a: na$hani kwa kusisitiza: kwa'ba hoja hi!o kwa =!o =!ote 'i'i nitai#ingaC lakini Lhali !a hewaL itakuwa ni to7auti ka'a hoja ina#ingwa baa$a !a +anziba kukubali: au kukataa kuba$ili 'si'a'o wake: na Se ikali !a "uungano itakuwa i'eon!esha 'si'a'o gani katika 'asuala ha!o. !A5 ES SALAAM 9A0A+<<,

)ikao tuli%ho7an!a Da es Salaa' kuen$eleza 'azungu'zo ha!a tulikuwa na (ais na "aka'u wake wote: na Wazi i )iongozi na =iongozi wengine wa +anziba : na "anaibu wa )atibu "kuu wa ..". )atibu "kuu: hakuwe#o. ?a'oja na kwa'ba 'azungu'zo ha!a !alikuwa 'agu'u: lakini tulikubaliana katika kikao hi%hoH

;i< +anziba itoke katika ,-.C ;ii< *ukubali 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani kuhusu uta atibu '#!a wa ku%hagua "aka'u wa (ais wa 9a'hu i !a "uunganoC ;iii< 3oja !a Se ikali *atu i#ingwe: na 'i'i nisai$ie kui#ingaC na ;i=< )a'ati )uu iitwe ili itoe ua'uzi wake as'i kuhusu 'asuala ha!a.

Siku hi!o baa$hi !a wabunge: =iongozi wa hoja !a Se ikali *atu: walio'ba kuja kuonana na'i "sasani. *ulizungu'za kwa 'u$a ' e7uC na wote walise'aC wakieleza sababu zao za ku$ai Se ikali !a *angan!ika. Nilisisitiza kwao kwa'ba zote zilikuwa ni sababu za kuwataka wawa$hibiti =iongozi wetu na kuwataka watuongoze kwa ku7uata she ia na )atiba !a N%hi !etu. Ha*a(u'a %a sababu 6a$a m&)a ya (u'a2a%ya 'a8ai Seri(ali ya Ta%ga%yi(a# maa%a 6a$a u(i'a %a Seri(ali ya Ta%ga%yi(a ba8& =i&%g&1i 'e$u 'a%a'e1a (u(iu(a s6eria %a Ka$iba ya N@6i %a 8a'a 6ai$a(u'a %i (uiga'a %@6i $e%a %a (u&%ge1a seri(ali bali %i (u'a86ibi$i =i&%g&1i 'a6ali2u. 8aa$a!e hoja hizi nilizi u$ia bungeni. Siku ili!o7uata: ta ehe 6@&@1443: 'i'i nilion$oka kwen$a 8 ussels: Ubelgiji: ku'wakilisha (ais katika 'azishi !a "7al'e wa n%hi hi!o. 3uku n!u'a )a'ati )uu iliitwa. Nili#o u$i ta ehe 4@&@1443 )a'ati 1&

hi!o ilikuwa inakutana Da es Salaa' ili#okwisha ku7ikia ua'uzi wake =iongozi waliotu'iwa kuja kunieleza ua'uzi huo walikuwa ni Wazi i "kuu: )atibu "kuu wa ..": na Wazi i )iongozi. "se'aji wao alikuwa )atibu "kuu. UAMUZI WA KAMATI KUU4 +.A0A+<<,

;i< ,-.H +anziba itokeC ;ii< ">)>"U W> (>-SH "a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani !akubaliweC ;iii< 3,9> G>SF(-)>B- *>*UH -#ingweC ;i=< SF"-N>H -si7an!ikeC ba$ala !ake 'azungu'zo !a7an!ike katika ka'ati !a .ha'a !a 8unge. 8aa$a!e (ais alini7aha'isha kwa si'u kwa'ba !e!e sasa alikuwa hakusu$ii kwen$a kuse'a na wabunge: lakini akanitaka 'i'i nien$e. -naelekea kuwa baa$hi !a =iongozi waliona kuwa (ais akien$a kuse'a atawazuia wabunge wen!e hoja kutoa $uku$uku zao hila ho7u. )wa kuwa nilikuwa na7aha'u kwa'ba baa$hi !a =iongozi wa .ha'a na Se ikali walikuwa na 'aoni ha!o ha!o kuhusu kushi iki kwangu: nili'wa'bia (ais kwa'ba hata na 'i'i nisien$e kuse'a bungeni. Na kwa =!o =!ote =ile kushi iki kwangu kulitege'ea kushi iki kwakeC lakini ka'a !e!e haen$i kuse'a na wabunge: 'i'i nitakwen$a ka'a nani na kuta7uta nini1

)wa hi!o !a7aa wote wawili tusien$e. *ukakubaliana hi=!o. NYUM"ANI KWA 5AIS4 +,A0A+<<, 8aa$a!e (ais akani#igia si'u tena na kunia'bia kuwa Wazi i "kuu ali#oelezwa 'akubaliano !etu !a kutokwen$a kuse'a na wabunge a'e%ha%ha'aa. Nika'wo'ba (ais a'wa'bie Wazi i "kuu asion$oke ili nien$e wote watatu tuzungu'ze la ku7an!a. Nikaen$aC tukazungu'za kwa 'u$a ' e7u. Wazi i "kuu akanisihi sana sana nien$e bungeni nikasai$ie ku#inga hoja !a Se ikali *atu. Nikakubali: nikasisitiza 'a'bo 'awili ;i< (ais awe n$i!e 'se'aji 'kuu na 'i'i niwe 'sai$izi tuC na 14

;ii< Ua'uzi wa +anziba kutoka katika ,-.C na wa kukubali uta atibu wa ku%hagua "aka'u uwe u'ekwisha kutangazwa.

Niliisitiza kwa'ba ita7aa ua'uzi wa +anziba kutoka katika ,-. uelezwe wazi wazi: na bila ku=unga=unga: ili 'akali !a wabunge: ka'a ikiwezekana: !awe !a'e#unguzwa kabla hatuja#inga hoja !a Se ikali *atu. *uli#okwisha kukubaliana hi=!o Wazi i "kuu ali7u ahi sana na kuse'a kwa )iinge ezaH L- %oul$ not take no 7o an answe -Nisingekubali jibu la 3a#anaE *ukaa%hana.

20

SU5A YA NNE UTETEZI WA WA MUUN!O WA SE5IKALI M"ILI KATIKA MUUN ANO 0atanzania wengi hasa vijana na hata ambao ni watu wazima hawajui na hawajapata nafasi ya kujiuliza kwanini Muungano wetu una serikali mbili na siyo tatu na kwanini serikali hizo ziko jinsi zilivyo. utokana na kutojua hili wengi hufanya haraka na kusema $tuwe na serikali tatu% bila kujiuliza kama kufanya hivyo kutatua tatizo au la au kutaongeza tu tatizo. Nyerere anawajibu wale wenye kuhoji haya kwa kuwapa historia kidogo ya mfumo wa Muungano. wa kutumia hoja za kimantiki na kiufundi wa maneno kuonesha kuwa Muungano wa Tanzania ndio nchi pekee katika Afrika iliyoundwa na 0ananchi wenyewe. Tanzania siyo zao la mipaka ya ukoloni au matokeo ya Mkutano wa #erlin wa -BB/>-BB= kama zilivyo nchi karibu zote za kiafrika. Nyerere anajenga hoja kuwa 0atanzania wasiwe dhaifu kukumbatia kilichoundwa na mkoloni kuwa ni chao halafu walichounda wao wenyewe kukibeza na kujaribu kukivunja. &iyo hivyo tu! anashangaa kwanini watu waone kilichoundwa na mkoloni bila kura ya maoni ya waliotawaliwa au kwa hiari ya wananchi kuwa ni halali lakini kilichoundwa na wananchi wenyewe kwa makubaliano ya wananchi bila ya kura ya maoni kuwa ni haramuC 2apa tunaweza kuona tofauti ya ujengaji hoja wa Mwalimu na wale wenye kutaka kukubaliwa tu bila ya kuwa na hoja zenye nguvu. D M. M. "UN ENI4 +BA0A+<<, )esho !ake ta ehe 14@&@1443 tulikwen$a bungeni. ;i< Na$hani jana !ake Wazi i "kuu alikuwa a'ekwisha kutangaza ua'uzi wa +anziba kutoka katika ,-.: na wakubali 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani kuhusu uta atibu wa ku%hagua "aka'u wa (ais wa 9a'hu i !a "uungano. Na kwa u#an$e wa +anziba (ais wa +anziba alikuwa a'ekwisha ku7an!a hi=!o. 8ungeni Wazi i "kuu alieleza sababu za kutuo'ba tuse'e na wabunge.

;ii< (ais alieleza histo ia !a kisa %ha ,-. na ua'uzi wa +anziba kujitoa. >ka#inga hoja !a Se ikali tatu. ;iii< "i'i nilieleza kwa ki e7u sana ile 'igogo o 'iwili !a awali. ?ia ku#inga hoja !a Se ikali *atu. )atika ku7an!a hi=!o nilieleza histo ia !a "uungano wa Se ikali "bili: ba$ala !a se ikali 'oja au shi ikisho la se ilali tatu. MCUMO WA SE5IKALI M"ILI4 Kisa%8u(u +

N%hi 'bili zina#oungana na kuwa N%hi 'oja 'i7u'o !a kawai$a !a 'iun$o !a )atiba ni 'iwiliH "uungano wa Se ikali "oja: au Shi ikisho la se ikali *atu. )wa '7u'o wa kwanza kila n%hi ita7uta se ikali !ake na n%hi '#!a ina!olizaliwa itakuwa ni n%hi 'oja !en!e Se ikali 'oja. )atika '7u'o wa #ili kila n%hi itaji=ua 'a$a aka a'ba!o !atashikwa na se ikali !a shi ikisho na itakuwa na se ikali 21

a'ba!o a'ba!o itakuwa na 'a'laka juu !a 'a'bo !ali!obaki. "a'bo !ataka!oshikwa na se ikali !a Shi ikisho ni !ale a'ba!o !akibaki katika n%hi zilizungana basi kwa kweli n%hi hizo zitakuwa hazikuungana kuwa n%hi kuwa n%hi 'oja bali zinaen$elea kuwa n%hi 'bili zen!e ushi ikiano 'kubwa katika 'a'bo 7ulani 7ulani. N%hi za >7 ika "asha iki zilikuwa katika hali ka'a hi!o kabla !a ku=unjika kwa 9u'ui!a !a >7 ika "asha iki. +ilikuwa ni N%hi *atu zen!e ushi ikiano 'kubwa: lakini hazikuwa N%hi *atu zilizoungana kuwa N%hi "oja !en!e 'uun$o wa Shi ikisho. Shi ikisho halisi la n%hi 'bili litakuwa ni N%hi "oja !en!e Se ikali tatu: Se ikali !a Shi ikisho: na Se ikali 'bili za n%hi 'bili za awali zilizoungana kuzaa n%hi '#!a 'oja. *angan!ika na +anziba zili#oa'ua kuungana na kuwa N%hi "oja: tungeweza ku7uata ''ojawa#o wa 'i7u'o hi!o !a kawai$a. Bakini tulishin$wa ku7an!a hi=!o kwa sababu !a u$ogo wa +anziba na ukubwa wa *angan!ika. +anziba ilikuwa na watu laki tatu ;300:000< na *angan!ika watu 'ilioni ku'i na 'bili ;12:000:000<. "uungano wa Se ikali "oja unge7an!a ionekane ka'a *angan!ika i'ei'eza +anziba . *ulikuwa tuna#igania Uhu u na U'oja wa >7 ikaC hatukutaka tutuhu'iwe hata kwa 'akosa: kwa'ba tunaanzisha ubebe u '#!aN )wa hi!o 'i'i nili#inga '7u'o wa Se ikali "oja. Shi ikisho la Se ikali *atu lingekuwa ni gha a'a kubwa 'no kwa *angan!ika. +anziba ingeen$esha Se ikali !ake na ku%hangia gha a'a za kuen$esha Se ikali !a Shi ikishoC na *angan!ika inge7an!a =i=!o hi=!o. Bakini ni $hahi i kwa'ba '%hango wa *angan!ika n$io hasa ungeen$esha Se ika-i !a Shi ikisho. )wa hi!o *angan!ika ingeen$esha Se ikali !ake !a watu 12: 000: 000 na #ia n$i!o ingetoa sehe'u kubwa !a kuen$esha Se ikali !a Shi ikisho la watu 12:300:000. Ni Watu wanao7iki i kwa n$i'i zao wanao$hani kuwa gha a'a !a Se ikali !o!ote kati !a hizo ingekuwa n$ogo. Aha a'a !a Se ikali !a *angan!ika isingekuwa n$ogo: ;waulizeni Wazanziba i<: na wala !a Se ikali !a Shi ikisho isingekuwa n$ogo. 3ata bila !a gha a'a za 'a'bo !asi!o !a Shi ikisho. Na gha a'a zote hizo kwa kweli zingebebwa na *angan!ika. )wa hi=!o ilitu#asa tujiulize kwa nini tunataka kuibebesha *angan!ika gha a'a zote hizoC na hasa kwa nini tunataka Se ikali !a *angan!ika1 3i=i tuna ho7u !a kwa'ba *angan!ika: bila kuwa na 22

Se ika-i !ake: itaonekana kuwa i'e'ezwa na +anziba 1 3o7u !etu ni kwa'ba tukiwa na Se ikali "oja *angan!ika itaonekana kuwa i'ei'eza +anziba . "asi %a $u$a2u$e m2um& amba& u$ai&%8&lea Za%1ibar 6&2u 6ii ya (ume1'a# bila (uibebes6a Ta%ga%yi(a m1ig& 'a (ue%8es6a Seri(alli mbili 1e%ye u1i$& u%a&li%ga%a. 3i=!o n$i=!o tuli=!o7an!a: na hi!o n$i!o asili !a 'uun$o wa "uungano wa se ikali 'bili. 8a$ala !a kutungua '7u'o ulio#o ka'a wa#u'ba=u: tulitaza'ia hali halisi !etu ili=!okuwa: na tukabuni '7u'o uliotu7aa zai$i. Bab$a ni =izu i kuku'busha kwa'ba shabaha !a baa$hi !etu ilikuwa ni kuunganisha n%hi za >7 ika "asha iki ziwe n%hi 'oja. Na wakati +anziba na *angan!ika zinaungana: )en!a: Ugan$a na *angan!ika zilikuwa katikati !a 'azungu'zo !a kuta7uta uwezekano: wa kuungana. )a'a ja'bo hilo: lingetokea: nina hakika kabisa kwa'ba '7u'o wa n%hi '#!a a'ba!o ingezaliwa ungelikuwa ni Shi ikishoC au la Shi ikisho la N%hi *atu zen!e Se ikali Nne au Shi ikisho la N%hi Nne zen!e Se ikali *ano. )wa kweli hata kesho N%hi za >7 ika !a "asha iki zikia'ua kuungana: na *anzania ikawa ni 'shi iki: naa'ini kuwa ni ahisi zai$i kushi ikisha *anzania !en!e Se ikali "bili - !a +anziba na !a *angan!ika - kuliko *anzania !en!e Se ikali "bili: !a *anzania na !a +anziba . Wa#en$ao Utangan!ika watakuwa wazalen$o zai$i: ba$ala !a kuwa wasaliti: wakiazi'ia >7 ika !a "asha iki ili!oungana kuwa N%hi "oja. kuliko *anzania ili!otengana ikawa n%hi 'bili. Siku !a #ili !ake ta ehe 10@&@1443: Wabunge wen!e hoja !ao na wengine zai$i: walio'ba tena kuja J*un!we %haiJ. Na baa$a !a 'azungu'zo nao ilikuwa ni $hahi i kabisa kwangu kwa'ba hata ka'a hawakuon$oa hoja !ao ;wala 'i'i sikuwao'ba waion$oe<: wataitu'ia kutoa $uku$uku zao tuC hawataitu'ia kungJangJania ku$ai Se ikali !a *angan!ika. )wa hi!o sikushangaa baa$a!e nili#osikia kuwa waliion$oa hoja !ao !a awali: na ba$ala !ake wakaleta hoja !a kuta7uta 'aoni !a wanan%hi. "i'i kwa u#an$e wangu nilihisi kuwa hoja '#!a hii ilikuwa na shabaha ileile !a Lkunawa usoL:ka'a +anziba kuse'a kuwa wanatoka katika ,-.: 1akini uta7an!wa u%hunguzi wa kuona ka'a *anzania inaweza kuingia katika ,-.. 3uko n!u'a baa$hi !a =iongozi wa +anziba wa#inzani wa "uungano wa'ewahi ku$ai tu7an!e e7e en$u' kwa +anziba kuhusu "uungano. *ukakataa kwa sababu sa7i kabisa. "aoni ha!a !a 23

Wabunge wa 8a a a'bao 'i'i naa'ini kabisa si wa#inzani wa "uungano: na!o !angeweza kukataliwa na .ha'a na Se ikali kwa sababu zile zile na 'a'bo !akesha.

24

II SU5A YA TANO SE5IKALI ILIPOSALIMU AM5I Nyerere aliamua kuvunja mzizi wa fitina kwa kuchambua jambo moja muhimu sana ambalo hata baadaye lingetusaidia kama tungeona umuhimu wake kuanzia wakati huo. wamba! uongozi mara zote ni kuongoza siyo kufuata. Nyerere alisikitishwa sana na kitendo cha viongozi wetu kushindwa kuonesha uongozi na badala yake kulazimika kufuata. 'likuwa ni udhaifu ambao kama ungekubaliwa basi ungesababisha kusambaratika kwa Tanzania kama tuijuavyo. Analolisema hapa lina ukweli hata leo hii tunapoendelea kuhangaika na uongozi wetu kwani mara kadhaa tumeona jinsi ambavyo viongozi wetu wanafuata matukio na hali badala ya kuonesha uongozi kukubali matatizo kabla hatujafika mbali. ile ambacho Nyerere anakiita $kusarenda% kimejirudia tena na tena katika taifa letu tangu wakati wa kijitabu hiki kutolewa. Tumeona haya kwenye masuala ya E?A! Meremeta! 8ichmondAFowans n.k Nyerere anasema $kuongoza ni kuonesha njia%! hii ni kauli yenye ukweli mkubwa sana kwani endapo mtu anayeitwa kiongozi anashindwa kuonesha njia basi kiongozi huyo yampasa aachie ngazi ili waje watu wanaoweza kuonesha njia siyo kufuata. D M.M

8aa$a!e: na$hani siku i-i!o7uatia niliitisha kikao %ha Watangazaji wa 3aba i nika#inga kwa ki e7u hoja !a Utangan!ika. Wakati naon$oka Da es Salaa' ili ku u$i 8utia'a nilitu'aini kabisa kwa'ba Se ikali ingeen$eleza 8ungeni na ka'a ha#ana bu$i n%hini kazi tuli!oanza #a'oja !a ku#inga hoja !a *angan!ika. Sikuwa na sababu !o!ote !a kuho7ia kuwa siku %ha%he tu baa$a!e Se ikali itageuza 'si'a'o wake na ku7an!a LabautaniL. Sijui lililotokea: 'aana kila nili#ouliza siku#ata 'aelezo. )a'a nili=!okwisha kuse'a ha#o n!u'a baa$a!e wabunge wahusika waliion$oa hoja !ao !a awali !a kutaka 8unge li#itishe azi'io la ku$ai Se ikali *atu: wakaleta hoja '#!a !a kutaka Se ikali i7an!e e7e en$a'u !a kuta7uta 'aoni !a wanan%hi kuhusu suala hili. Nase'a: Se ikali ingeweza kuikataa hoja hii kwa 'aelezo sa7i kabisa na 'a'bo !akesha.

>u ka'a wangeona kuwa si siasa nzu i kui#inga hoja hii na!o wangeweza kuikubaliC na 'i'i nina hakika wanan%hi wangeikataa na 'a'bo !akesha. Bakini Se ikali !a "uungano bila 'aelezo ilikataa hoja '#!a !a wabunge !a kutaka 'aoni !a wanan%hi na !en!ewe n$i!o ika7u7ua hoja !a Utangan!ika: na ku#en$ekeza kwa'ba ba$ala !a hoja !a Se ikali *atu kuja$iliwa 8ungeni na ku#igiwa ku a 8unge zi'a #a'oja na Se ikali !en!ewe likubali hoja hi!o: bila 'ja$alaN )u'be ja'bo a'balo =iongozi wetu walikuwa wanaho7u kabisa kabisa ni 'ja$ala: 'aana huo 20

ungewalazi'isha kujita'bulisha ka'a si katika 'ja$ala wen!ewe basi wakati wa ku#iga ku a hasa ikiwa ni ku a !a kuita 'bunge ''oja ''oja kwa jina #a'oja na 'awazi i wetuN 8a$ala !a ku#ita katika a$ha hi!o wakaona a7a$hali wakubali Se ikali *atu bila !a 'ja$ala. 8asi Se ika-i !etu ikan!wea gha7-a ka'a '#i a uliotoboka au #uto lililo#asuka. Na$hani hata wabunge wen!e hoja !a awali walishangaaN Ku&%g&1a %i (u&%es6a %)ia. 2iongozi wetu walikuwa wa'etu'wa na %ha'a %hao waen$e bungeni: 8unge la wana%ha'a watu#u wa .." wakawaoneshe njia. Wakawaa'bie wabunge wahusika kwa'ba hoja !ao !a kutaka Se ikali *atu ni kin!u'e %ha se a !a %ha'a %hao na ina hata i !a kuigawa na kuianga'iza N%hi !etu. Waliagizwa wazi wazi wakai#inge hoja hi!o. Wa(a*a$a m$i6a%i m8&g& sa%a bu%ge%i. Wa(asare%8a. Wakatu#a silaha %hiniC wakasali'u a' i. 2iongozi hawa hawawezi kusi'a'a 'bele !a )a'ati )uu au 'be-e !a 3al'ashau i )uu !a *ai7a kuse'a kwa 7aha i ka'a wao ni ho$a iH )azi 'li!otutu'a tu'eika'ilishaN Wala hawataki kukubali 'atokeo !a kusa en$a kwao. )wa sababu ua'uzi wa kutaka Se ikali !a *angan!ika On$ani !a 'uunganoK uli7an!wa na =iongozi wetu kwa hila na ku#itishwa bungeni bila 'ja$ala sisi wengine hatukujua lililotokea. 8aa$a!e tuli7aha'ishwa kuwa huo n$i!o ulikuwa ua'uzi wa Obunge zi'aE kutokana na kauli !a ?ius "sekwa ali!ekuwa 'si'a'izi wa kikao %ha 8unge kili%ho7ikia ua'uzi huo. Na$hani =iongozi wetu walitaka kuen$elea ku7i%ha na kuu=uga =uga: lakini !e!e akatoboa. Nasikia baa$a!e aliitwa akake'ewa. Sijui kwa nini. KUTACUTA UCACANUZI WA KUSALIMU AM5I KWA SE5IKALI

!O!OMA II +BA+.A+<<,

Nili#okwisha kuhakikishiwa kuwa sasa se a !a Se ikali *atu n$i!o se a as'i !a 8unge la "uungano na Se ikali !a "uungano nilija ibu ku#ata 'aelezo kutoka kwa =iongozi wetu lakini siku7anikiwa. Wa1iri m(uu %ili*&muuli1a (ama ('eli 'ameba8ili sera ali@6e(a $u? Nilikuwa na sa7a i !a kute'belea n%hi za >sia kwa ajili !a shughuli zinazotokana na uen!ekiti wangu wa *u'e N%hi za 26

kusini. Nili#o u$i kutoka sa7a i nilija ibu tena kuonana na =iongozi wetu ili ni#ate 'aelezo lakini siku7anikiwa ku'#ata kiongozi !e!ote 'husika. Nili#o#ata haba i kwa'ba hal'ashau i )uu !a *ai7a itakutana Do$o'a nilihisi kuwa bila shaka =iongozi wetu wataeleza kwa nini wa'ea%ha 'si'a'o wa .ha'a na 'aagizo !a )a'ati )uu !a ku#inga hoja !a Utangan!ika: wakaa'ua kukubali hoja hi!o. 8asi nikao'ba angalau ni#atiwe na7asi nihu$hu ie kikao hi%ho %ha 3al'ashau i kuu !a *ai7a ili na'i nisikie 'aelezo wataka!otoa. 8aa$a !a 'aajabu a'ba!o haina 'aana ku!aeleza nilikubaliwa nikaen$a Do$o'a. KIKAO 7HA CA5A HA

Sa7a i hii tulikuwa na =ikao =iwili. )wanza kikao %ha 7a agha wakiwa#o =iongozi wakuu wote wa .ha'a na Se ikali: na wengine wa n!ongeza. Kili(u'a (i(a& (ire2u %a (igumu. Si%a (a'ai8a ya (uli1'a %a mamb& ya siasa la(i%i (a$i(a (i(a& 6i(i %ilis6i%8'a (u)i1uia (ulia. Siku#ata 'aelezo !a 'aana !a kuwa7an!a watu wa7an!e wali=!o7an!a. Nili#ouliza kwa nini hawaku#inga hoja !a Se ikali tatu ka'a tuli=!okuwa tu'ekubaliana 'ajibu !a =iongozi wetu wakuu !alikuwa ni !a ajabu kabisa. >ti wabunge wen!e hoja baa$a !a kuonana na 'i'i "sasani walikwen$a 8ungeni wakiwa wakali ka'a 'bogoN *ena walikuwa wakiwatukana wenzao ;!aani wabunge wa +anziba < kwa kuwataja 'ajina. 3izi ni sababu za ajabu sana za kuwa7an!a =iongozi watu wazi'a watelekeze 'si'a'o 'zi'a wa .ha'a %hao na 'akubaliano !a watu 'akini kuutetea 'si'a'o huo na waa'ue kuiku'batia hoja !a 'bogo wakaliN Huu %i u&%g&1i 'a a)abu (abisa? Nili#owabana zai$i niliahi$iwa kuwa 'aelezo 'azu i !atatolewa kesho !ake na wazi i wa She ia na 'a'bo !a katiba katika kikao %ha 3al'ashau i )uu !a tai7a. KIKAO 7HA HALMASHAU5I KUU4 3akika siku !a #ili !ake waligawiwa O*>>(-M> G> SF(-)>B- 9UU G> >+-"-, B> 8UNAF )U3USU 3>9> G> )UUND> SF(-)>B- G> *>NA>NG-)> ND>N- G> "UUND, W> 27

"UUNA>N,K. *aa i7a !en!ewe ni n$e7u ina 'aelezo 'engine !a 'a#a'bo tu: au !a kiini 'a%ho. Bakini =i#engele =ina=!ohusika na suala len!ewe =ilikuwa =i%ha%he na ni'e=inukuu kwa uka'ili7u ;taza'a kisan$uku 2< $.G Tarehe 9< Julai! -..9 wakati wa mkutano wa bunge la bajeti ukiendelea! zaidi ya wabunge =< kwa pamoja walitoa taarifa ya kusudio la kuwasilisha hoja #ungeni ambayo inadai miongoni mwa mambo mengine1 wa kuwa kuendelea mfumo huu wa Muungano usiowaridhisha wananchi wengi wa upande mmoja ni kuhatarisha kuendelea na kudumu kwa Muungano na pia kuathiri uelewano kati ya watu pande zote mbili1 na wa kuwa uwezekano wa kuunda serikali moja ya Jamhuri ya Muungano kwa nchi nzima kwa mambo yote haujajionesha1

2ivyo basi wabunge hawa wanaliomba #unge la Jamhuri ya Muungano katika mkutano wake wa kumi na mbili unaofanyika Far Es salaam liazimie kwamba1 &erikali ya Jamhuri ya Muungano ilete Muswada #ungeni kabla ya Hebruari -../! kurekebisha katiba ya Jamhuri ya Muungano ili kuwezesha uundaji wa $&erikali ya Tanganyika% ndani ya Muungano. Tarehe -+ Agosti! -..9 hotuba ya kuwasilisha Makadirio ya 0izara ya &heria na Mambo ya atiba ilisomwa #ungeni. atika hotuba hiyo &erikali ilieleza kusudio la kuandaa waraka wa &erikali 50hite ?aper6 kutafuta maoni ya wananchi kuhusu muundo wa Muungano. Tarehe +< Agosti! -..9 wabunge wahusika waliwasilisha taarifa nyingine inayobadilisha ile hoja ya awali iliyosambazwa kwa wabunge wote. 2oja mpya ilikuwa inalitaka #unge zima liazimie kwambaG &erikali ya Jamhuri ya Muungano iandae kura ya maoni ambayo itafanyika kabla ya 9- Fesemba! -../ ili kupata maoni ya wananchi wa Tanzania juu ya kuundwa kwa $&erikali ya Tanganyika% ndani ya Muundo wa Muungano utakaozingatia mabadiliko hayo. utokana na taarifa hizi! #araza la Mawaziri lilifanya kikao cha dharura ili kutafakari taarifa hizi na athari zake kama zingewasilishwa #ungeni na kupigiwa kura. 2&

wanza kabisa! inaonekana kwamba hoja ya awali ingekuwa vigumu kutekelezeka kutokana na muda mfupi uliowekwa kufikia Hebruari -../! na pia haikutoa fursa kupata maelekezo ya "hama wala serikali zetu mbili kushauriana. wa kutambua kwamba #unge linafanya maamuzi yake kwa njia ya kura baada ya mijadala ya wazi! &erikali iliona kwamba hoja yote kati ya hizi ingewasilishwa #ungeni! ingeweza kuligawa #unge! kukigawa chama chetu na kuwagawa wananchi katika suala zito kama hili la Muundo wa muungano. uhusu suala la kura ya maoni serikali iliona kwamba utekelezaji wake ni sawa na kufanya uchaguzi mkuu! jambo ambalo ni la gharama kubwa. Aidha! kwa kuzingatia kwamba kura ya maoni kupigiwa suala linalohitaji jibu la INF7)4J au I2A?ANAJ ! ni vigumu kupata swali lililo wazi kwa wananchi ambao hawana uzoefu wa utaratibu huo wa kura ya maoni. ?amoja na hayo! kwa kuzingatia kwamba uamuzi wa kura ya maoni ni lazima ukubalike katika sehemu zote mbili za Muungano! itakuwa vigumu kupata uwiano wa kura utakaokubalika pande zote mbili kuwa ndio kiwango cha uamuzi. -<. ?amoja na juhudi za &erikali zote mbili kupitia amati ya ?amoja! &erikali zetu pia zilifikia makubaliano na kufanya maamuzi kuhusu baadhi ya matatizo mazito yaliyokuwapo katika Muungano wetu. Maamuzi hayo niG

5a6 &erikali ya Mapinduzi *anzibar kukubali *anzibar kujitoa katika uanachama wa 347"31 5b6 'taratibu wa kumpata Makamu wa 8ais wa Jamhuri ya Muungano uwe ni kwa njia ya kupigiwa kura kwa pamoja na mgombea urais 5running mate6. --. wa msingi huu na kwa kuzingatia maamuzi ya awali ya &erikali ya kutaka kupata maelekezo ya chama na maoni ya wananchi kuhusu muundo utakaotatua matatizo ya Muungano! &erikali iliona kuna umuhimu wa kushauriana na wabunge waliohusika ili kupata muafaka wa maudhui ya hoja yenyewe. Muafaka huo ulifikiwa katika ikao cha amati ya 0abunge wakikaa kama amati ya "hama tarehe -+ABA.9. utokana na muafaka huo hoja ya wabunge ilirekebishwa na azimio la #unge kupitishwa kwa kauli moja kwambaG

24

;&erikali iandae na kusimamia utaratibu utakaoshirikisha wananchi na taasisi mbali mbali ili kufikisha #ungeni kabla ya Aprili! -..=! mapendekezo ya muundo muafaka wa Muungano ambao utazingatia haja ya kuwapo &erikali ya Tanganyika ndani ya Muungano pamoja na mambo mengine. -+. Azimio hili linaagiza mambo mawili yaliyo waziG 5a6 kupatikana kwa muundo muafaka wa Muungano ambao unazingatia haja ya kuwapo &erikali ya Tanganyika. 5b6 uwapo na utaratibu wa kushirikisha wananchi na taasisi mbalimbali utakaosimamiwa na &erikali kabla ya mapendekezo ya mwisho kufikishwa #ungeni. -9. wa kuwa suala la muundo wa nchi ni zito na ni la kikatiba! ushirikishwaji wa wananchi ni jambo lisiloweza kuepukwa. Aidha kwa uzoefu wetu na hali halisi ya nchi yetu! ni lazima utaratibu wo wote utakaokubalika! uwezeshe &erikali ya Jamhuri ya Muungano kushauriana na "hama na &erikali ya Mapinduzi *anzibar. Hatua za Serikali baada ya azimio na mapendekezo -/. utokana na Azimio la #unge! &erikali ya Jamhuri ya Muungano imeona kwamba suala la muundo wa Muungano sasa linahitaji kufanyiwa kazi na kupatiwa uamuzi haraka zaidi na hivyo ni muhimu kuwasilishwa kwenye "hama mapema kwa maelekezo! bila kusubiri mapendekezo ya amati ya pamoja i-i kuondoa hisia kwamba &erikali inajaribu kulikwepa suala hili. -=. atika hali hii! &erikali inapendekeza kwamba 2almashauri uu ya "hama iafiki pendekezo la &erikali la kuandaa 0araka wa &erikali wa kutafuta maoni ya wananchi 50hite ?aper6 kuhusu muundo muafaka wa Muungano kwa kuzingatia mambo yafuatayoG 5a6 Fhana ya kuwa na &erikali tatu ndani ya Muungano! yaani &erikali ya Muungano! &erikali ya Mapinduzi *anzibar na &erikali ya Tanganyika ikubalike. Muungano wa aina hii kwa &heria za atiba na za imataifa ni wa &hirikisho 5Hederation6. 5b6 wamba muundo uwe ni Muungano wenye &erikali tatu! yaani &erikali ya Muungano! &erikali ya Tanganyika na &erikali ya Mapinduzi *anzibar. lkumbukwe kwamba neno Muungano linavyofahamika kwenye &heria za atiba na za imataifa linamaanisha kwamba majukumu yale ya msingi ya dola 30

yanahamishiwa kwenye &erikali ya Muungano.; Haya %i maele1& ya a)abu sa%a (u$&(a ('a 'a$u 'a1ima ('e%8a ('a 'a$u 'a1ima 'e%gi%e. L)wanza kabisaL: Se ikali !etu inaia'bia 3al'ashau i )uu !a *ai7a: Linaonekana kuwa hoja !a awali ingekuwa =igu'u kuitekeleza kutokana na 'u$a uliowekwa ku7ikia Meb ua i: 1444: na #ia haikutoa 7u sa !a ku#ata 'aelekezo !a .ha'a wala Se ikali zetu 'bili kushau iana. >i$ha: L)wa kuta'bua kwa'ba 8unge lina7an!a 'aa'uzi !ake kwa njia !a ku a baa$a !a 'ija$ala !a wazi wazi: Se ikali iliona kwa'ba hoja !o !ote kati !a hizi ingewasilishwa bungeni ingeweza kuligawa 8unge: kukigawa %ha'a %hetu na kuwagawa wanan%hi katika suala zito ka'a hili la "uun$o wa "uungano.L )wanza: hii Lhoja !a awaliL a'ba!o waheshi'iwa hawa wanase'a hawakuwa na 'u$a wa kutosha kuitekeleza ni ile !a kutaka Se ikali *atu a'ba!o kwanza: ni kin!u'e na se a !a .ha'aC #ili: walikuwa wa'eagizwa na )a'ati )uu !a .." siku %ha%he zilizo#ita wakai#inge 8ungeniC *atu: ta ehe 12 >gosti: 1443: Se ikali !en!ewe ilikuwa i'elia'bia 8unge kwa'ba ilikuwa inaan$aa wa aka wa kuta7uta 'aoni !a wanan%hi kuhusu suala hiliC na nne: ;na #engine kutokana na kauli hii !a Se ikali< ta ehe 20 >gosti: 1443: wabunge wahusika walikuwa wa'ekwisha kuon$oa hoja !ao !a awali nao wakaleta hoja '#!aH !a kuitaka Se ikali i7an!e e7e en$a'u !a kuta7uta 'aoni !a wanan%hi. Bab$a waheshi'iwa wabunge nao waliona kuwa hoja hii !a ku$ai Se ikali tatu Likiwasilishwa 8ungeni: ingeweza kuligawa 8unge: kukigawa .ha'a %hetuC na kuwagawa wanan%hi katika suala zito ka'a hili la "uun$o wa "uungano.L "i'i sia'ini hi=!oC naa'ini kuwa ka'a ingewasilishwa bungeni ili ija$iliwe: ingeja$iliwa ikakataliwa na 'a'bo !angeisha Maamu1i y&y&$e ya (i8em&(rasia 6aya%a bu8i ya$&(a%e %a m)a8ala. "ila ya m)a8ala# maamu1i# 6a$a yaliy& mu6imu (abisa ya$a2a%y'a ('a %gu=u ya 6ila. Bakini kwa =!o =!ote =ile: hoja hii Wabunge wahusika walikwisha kuion$oa. )a'a =iongozi wetu walia'ini kuwa kuja$iliwa kwake kutaleta 'gawan!iko huo waliouho7u: kwa nini basi wakati .." ili#otaka kuba$ili se a !ake haikuta7uta kwanza 'aoni !a wanan%hi1 Halmas6auri Kuu ya Tai2a ili(e$i U%gu)a i(aba8ili A1imi& la Arus6a bila ('a%1a (u$a2u$a ma&%i ya 'a%a%@6i. Na walikuwa na haki ku7an!a hi=!o: 'aana se a ni !ao. Uba!a wao ni kwa'ba ja'bo len!ewe walili7an!a kwa hila na Jjanja janjaL: na m*a(a sasa 'a%ae%8elea (u8a%ga%ya 'a%a%@6i 31

('amba sera ya 77M ba8& %i U)amaa %a Ku)i$egemea. N$i=!o =iongozi wetu waheshi'iwa wana=!oja ibu ku7an!a hata katika suala hili la "uungano. Wanataka ku=unja *anzania 'aana Lwa'e%hoka na Wazanziba iLC lakini hawataki kuse'a hi=!o wazi wazi. Wana%hose'a ni kwa'ba wanataka Se ikali !a *angan!ika Ln$ani !a "uunganoL: ingawa wana7aha'u: 'aana si watu wa#u'ba=u: kwa'ba uki7u7ua *angan!ika utaua *anzania.

32

SU5A YA SITA KWANINI HAWAKUSIMAMIA MSIMAMO WA 7HAMA1 atika kijitabu hiki tunadokezwa kwa mara ya kwanza juu ya udhaifu uliokikumba "hama cha Mapinduzi hadi masuala ya 47" na Tanganyika yakaibuliwa. Na katika suala la Tanganyika tuliweza kuona mpasuko wa kwanza ndani ya ""M mpasuko ambao kama ungeendekezwa hatima yake ingekuwa ni kupasuka kwa Taifa letu. Mpasuko huu ulionekana hasa kwa viongozi wa serikali kutotii na kutekeleza maagizo ya uongozi wa "hama chao. 2ili Nyerere lilimsumbua. Ndio maana alingJaka kuwa $"hama ambacho kilikuwa hakijawapatia fursa ya kupata maelekezo yake kuhusu hoja ya &erikali Tatu mpaka sasa sikijuiK% wa maoni yake ambayo yalikuwa sahihi ""M ilikwishatoa maagizo na msimamo wake! serikali ilitakiwa kwenda kuutekeleza na kuusimamia msimamo huo. Lakini haikufanya hivyo. Nyerere hakuelewa kwa nini #unge lenye wabunge watupu wa ""M limeshindwa kutekeleza sera ya ""M na kuisimamiaC Nyerere aliona kuwa chama kimekumbwa na tatizo kubwa zaidi tatizo ambalo tangu wakati ule hadi hivi sasa ""M haijafanya juhudi ya kujisafisha. Aliliita tatizo hilo kuwa ni $kansa ya uongozi%. Ni kweli kama maneno yanayofuata hapa yangezingatiwa yawezekana matatizo tunayoyaona leo hii ndani ya ""M yasingefika hapa yalipofika. M.M

"uun$o wa "uungano: #a'oja na kwa'ba hatutaki uwe ukitibuliwatibuliwa 'a a kwa 'a a: ni suala la se a: si a' i !a "ungu. 2!a'a =!a siasa 'bali'bali =inaweza =ikawa na 'aoni 'balinbali kuhusu 'uun$o unao7aa kwa )atiba !a n%hi !etu. "uun$o utakaokubaliwa na wanan%hi walio wengi n$io utakaokuwa sehe'u !a )atiba !a n%hi !etu. "uun$o wa Se ikali 'bili unakubaliwa na wanan%hi: lakini unatokana na se a !a *>NU na >S?: na kwa sasa ..". .ha'a .ha "a#in$uzi kiki#en$a kinaweza kuba$ili se a hi!o !a 'uun$o wa Se ikali 'bili bila kuuliza wanan%hi kwanza. )inaweza ku7un!a hi=!o kwa kuhisi kuwa hi=!o n$i=!o wanan%hi wengi wataka=!oC lakini #ia kinaweza ku7an!a hi=!o kwa sababu kinaa'ini kuwa ina7aa ku7an!a hi=!o: hata ka'a wanan%hi wengi hawaku$ai au hawa#en$i 'aba$iliko. ?en$ekezo hili la kutaka Se ikali !a *angan!ika lilizushwa kwanza na *u'e !a N!alali: bila 'a$ai !a wanan%hi. .ha'a .ha "a#in$uzi kikalikataa: kwa sababu nzu i kabisaC lakini kingeweza kulikubali: ka'a kili=!okubali kua%ha '7u'o wa %ha'a ki'oja na kuleta '7u'o wa =!a'a =ingi: #a'oja na kwa'ba wanan%hi walio wengi wali#en$a tuen$elee na '7u'o wa %ha'a ki'oja. "aoni !a wanan%hi !anaweza kuki7an!a %ha'a kiba$ili se a zakeC lakini si lazi'a. .ha'a %ho %hote kinaweza kuba$ili se a zake bila kuta7uta kwanza 'aoni !a wanan%hi. Siku !a U%haguzi "kuu 'aoni !a wanan%hi !atajulikana. Nase'a: nilia'ini kuwa ni kosa kwa 3al'ashau i )uu !a *ai7a kukubali %ha'a kiulize wanan%hi 33

ka'a ina7aa tuwe na Se ikali *atu. )wanza: kwa sababu hi!o nili!oelezaC na #ili: hata ka'a .." inge#en$a kuba$ili se a !ake: kwa nini tu ukie Se ikali *atu1 )wa nini tusitake 'aoni !a wanan%hi kuhusu Se ikali "ojaN >u hata kuhusu Se ika-i za "aji'bo1 *u'eja$ili katika =ikao gani tukakubaliana kuwa 'iun$o 'ingine !ote hai7ai ila 'uun$o unao7aa ni ule wa Se ikali *atu1 >u hata 8unge len!ewe: li'eja$ili 'iun$o 'bali 'bali !a "uungano katika kikao gani hata wabunge waheshi'iwa #a'oja na waheshi'iwa 'awazi i wetu waka7ikia ua'uzi baa$a !a 'ja$ala kwa'ba 'uun$o #eke !ake unao7aa ni huu wanao#en$ekeza: wa kuwa na Se ikali *atu1 3izi zote ni 'binu za =iongozi wetu waheshi'iwa kutaka kukiingiza .ha'a katika njia 'oja tu n!e'ba'ba: na kutubu u a ka'a =i#o7u tuitu'bukize n%hi !etu shi'oni. Ni jitiha$a za kuki7an!a %ha'a na sisi wengine wote tukubali 'si'a'o wao wa kutaka kuigawa n%hi !etu. Bakini kwa bahati nje'a #a'oja na =iongozi wetu 3al'ashau i )uu !a *ai7a katika ua'uzi wake wa kikao hi%ho ili u$ia ku7an!a hi=!o n$i!o iliokuwa hauwatoshi1 Na kwa nini walii7u7ua tena1 3i=i wao walia'ini kuwa 'ja$ala wa hoja hi!o n$io utaweza kugawa 8unge: na .ha'a na wanan%hi: lakini kutekelezwa kwake hakutakuwa na 'atokeo ha!o1 Na ni nani alikuwa a'ewatu'a wakaitekeleze1 ?ili: .ha'a a'ba%ho kilikuwa hakijawa#atia 7u sa !a ku#ata 'aelekezo !ake kuhusu hoja !a Se ikali *atu '#aka sasa sikijuiN .ha'a .ha "a#in$uzi kilikwisha kutoa 'aelezo !ake za'ani sana: kili#olikataa #en$ekezo !a *u'e !a 9aji N!alaliC Wazi i "kuu alikuwa a'elieleza hi=!o 8unge kwa 'aelezo 'azu i sanaC na )a'ati )uu ilikuwa i'e!a u$ia siku %ha%he tu kabla !a Se ikali haijaa'ua kui#itisha hoja hi!o 8ungeni. Seri(ali ili$a(a maele(e1& ya 76ama ga%iE Na Seri(ali 1e$u mbili 1ili$a(i'a 1is6auria%e (u6usu %i%iE Se ikali zote 'bili ni za .ha'a .ha "a#in$uzi. Na =iongozi wake wote ni Waju'be wa )a'ati )uu !a 3al'ashau i )uu !a *ai7a: a'ba!o ta ehe 10@&@1443 iliwaagiza wakai#inge hoja !a Se ikali *atu. Walitaka zishau iane juu !a ja'bo gani1 3oja !a #ili wana!oise'a ni ile !a ku a !a 'aoni. Wanase'aH L)uhusu suala la ku a !a 'aoni: Se ikali iliona kwa'ba utekelezaji wake ni sawa na ku7an!a u%haguzi 'kuu: ja'bo a'balo ni gha a'a kubwa. >i$ha: kwa kuzingatia kuwa ku a !a 'aoni hu#igiwa suala linalohitaji jibu ND-G, au 3>?>N>: ni =igu'u ku#ata swali lililo wazi kwa wanan%hi a'bao hawana uzoe7u wa uta atibu huu wa ku a !a 'aoni. 34

Ni =igu'u kuelewa kwa nini watu walio ta!a i kuwabebesha wanan%hi 'zigo wa Se ikali *atu za ku$u'u wanaho7u !a gha a'a za ku a !a 'aoni !a 'a a 'ojaN Na ka'a =iongozi wetu ni wa#u'ba=u kiasi %ha kwa'ba hawawezi kutunga swali L9e: unataka Se ikali *atu1L >u L9e: unataka Se ikali !a *angan!ika1L kazi hi!o wangeweza kuwaa%hia wataala'u wen!e uwezo zai$i. Ila 'asi'a$u(a%e Wa$a%1a%ia amba& mia(a y&$e 6ii 'ame(u'a 'a(i*iga (ura 1a N!IYO au HAPANA ('amba a$i 'a(iuli1'a s'ali (ama 6ili 'a$as6i%8'a (uli)ibu. Ati kuuliza watu ;&erikali ziwe tatuC; Ni swali gumu ajabu! 0anashindwa kulijibu Tena ati wanasema 0alihofia gharama 7la serikali tatu @harama zake si kitu ?a'oja na ha!o: taa i7a !a Se ikali inaen$elea: Lkwa kuzingatia kwa'ba ua'uzi wa ku a !a 'aoni ni lazi'a ukubalike katika sehe'u zote 'bili za "uungano: itakuwa =igu'u ku#ata uwiano wa ku a utakaokubalika: #an$e ote 'bili kuwa n$io kiwango %ha ua'uzi.L 3ii ni ab a%a$ab a a'ba!o sielewi kabisa 'aana !ake. Bakini kwa =!o =!ote =ile hoja !a ku a !a 'aoni ingeweza kukataliwa: na 'a'bo !akesha. )wa nini Se ikali haiku7an!a hi=!o: ila ba$ala !ake ika7u7ua hoja !a Se ikali *atu1

30

SU5A YA SA"A USU U WA VION OZI4 Nyerere alielewa kuwa tatizo lililopo kwenye uongozi lilihusiana hasa na usugu 5kiburi6 cha viongozi1 yaani viongozi hawakuwa tayari kusikiliza na kubadili njia zao1 waliamua kuendelea kwa mtindo wa Imaji ukiyavulia nguoJ. wa maoni ya Nyerere kama tulivyoona hapo nyuma masuala yote haya yangeweza kumalizwa kwa njia za kawaida kabisa za chama lakini haikufanyika hivyo. &ehemu hii inatupa mwanga kidogo wa kuelewa falsafa ya Mwalimu kuhusu uongozi na kuwajibika. Nyerere alitegemea viongozi wangekuwa na msimamo mmoja katika kusimamia suala moja hasa suala zito kama Muungano. Mgawanyiko ndani ya serikali ulikuwa ni jambo ambalo halikumfurahisha kabisa Mwalimu. M. M.

9uku'u la kueleza taa i7a hii !a Se ikali katika 3al'ashau i )uu !a *ai7a alia%hiwa Wazi i wa She ia na "a'bo !a )atiba "heshi'iwa Sa'uel Sitta. 8aa$a!e: baa$a !a kikao nili'ta7uta N$ugu Sitta: nika'#a #ole kwa ku#ewa juku'u la kueleza ja'bo a'balo halielezeki. "a#e'a nilikuwa ni'ea'biwa kwa'ba alikuwa a'eta'ka bungeni ha#o kwa'ba hoja !a ku$ai Se ikali *atu itaka#oanza kuja$iliwa !e!e atai#inga: 'aana ji'bo lake la u%haguzi: U a'bo: halikuwa li'e'tu'a kwen$a bungeni ku$ai Se ikali !a *angan!ika. Wabunge wote wakwe1i wangeweza kuse'a hi=!o hi=!o. 3ata Wazi i "kuu na katibu "kuu wangeweza kuse'a hi=!o hi=!o. Wao ni wateuliwa na (ais: a'ba!e alikwisha kwen$a bungeni siku %ha%he tu zilizo#ita: na ku#inga hoja !a Se ikali *atu. )atika kikao %ha usiku wa jana !ake nilikuwa ni'ewaku'busha hi=!o =iongozi wetu waheshi'iwa. )utokana na 'azungu'zo !ali!o7uatia niliona kuwa ba$o tulikuwa tuna!o na7asi !a ku'aliza 'gogo o huu bila 'a$ha a 'akubwa. Nilia'ini kabisa kwa'ba Se ikali ikion$oa 'a#en$ekezo !ake kukitaka .ha'a kikubali Se ikali *atu 3al'ashau i )uu !a *ai7a ita i$hika na waju'be wake wengi wata#u'ua #u'zi za 7a aja. Na la 'aana zai$i: n%hi !etu itakuwa i'eon$okewa kwen!e ukingo wa shi'o la giza. Nilihisi kuwa tatizo a'balo (ais ata#ata litatokana na washau i wake: 'aana wao n$io wen!e hoja: lakini kwa kuwa !e!e n$i!e 'teuzi wao sikuona kwa nini wawe 'gogo o 'kubwa. Nili'wa'bia hi=!o na kuahi$i kuwa 'i'i nitakuwa ta!a i ku'sai$ia 'aeneo !ale ataka!oona kuwa anahitaji 'saa$a wangu. Naa'ini kuwa (ais alija ibu: lakini ka'a nili=!otaza'ia washau i wake walikataa. 9itiha$a na hila za kushawishi waju'be wa 3al'ashau i )uu wakubali Se ikali tatu zilien$elea. 3aziku7aulu. 36

3al'ashau i )uu !a *ai7a ilikataa kuba$ili se a !ake !a "uungano wen!e Se ikali 'biliC ja'bo a'balo n$ilo lilikuwa shabaha !a =iongozi wetu waheshi'iwa. Bakini hata hi=!o wali7aulu kuibabaisha 3al'ashau i )uu hata ikakubali ku#itisha azi'io la kuta7uta 'aoni !a wanan%hi kuhusu suala la Se ikali *atu. "i'i nilia'ini kwa'ba ni kosa. 3i=i kila

*FN> kusisitiza "uungano wa n%hi 'bili. Sehe'u ina!ohusika na >zi'io la hal'ashau i )uu Ga *ai7a inase'aH D.ha'a ki7uatilie 'ja$ala wa wanan%hi 9uu !a >zi'io hilo na kuji#a na7asi !a kujenga 'taza'o wake kuun$a wa "uungano kabla !a 'a'uzi !a 'wisho. Wakati huu .." italin$a se a !ake !a se ikali 'biliE Ukizingatia jitiha$a na hila zilizotu'iwa na =iongozi wetu kuitaka 3al'ashau i kuu ikubali hoja !a Se ikali *atu na #ia ukizingatia 'si'a'o wa )a'ati )uu !en!ewe: niliona kuwa hata kubaki na se a !a se ikali 'bili ni ushin$i a'bao unaweza kutu'iwa kuiokoa n%hi !etu kutoka katika shi'o la 'aanga'izi. Bakini nilita'bua kuwa ni hali ngu'u sanaC 'aana waheshi'iwa hawa walikuwa wa'etu7ikisha a'ba#o Se ikali !a "uungano ina se a 'oja na .ha'a .ha "a#in$uzi kina se a n!ingine. Na kwa hila na ujanjajanja wa =iongozi wetu wabunge wa *anzania wa'e7an!wa waonekane kana kwa'ba katika suala hili wote kabisa wako u#an$e wa Se ikali. 3awa si watu wajinga: wanajua waliten$alo. "UN E NA 7HAMA4 )abla !a kwen$a Do$o'a na wakati tukiwa Do$o'a: nilia'biwa: kwa niaba !a waheshi'iwa hao: kwa'ba .ha'a .ha "a#in$uzi hakiwezi ku#inga se a !a Se ikali *atu 'aana hi!o ni se a as'i !a 8unge. >ti .ha'a hakiwezi ku#inga 8unge lake: lakini kwa 'antiki !a ajabu ajabu wabunge wanaweza ku#inga .ha'a %haoN 3i!o n$i!o $e'ok asia halisi !a 'ageuzi. Nili u$i 8utia'a nikali#a a$a !angu !a .." na nikaan$ika utenzi wa *anzania *anzaniaN Sasa wana hoja n!e'i: Ga kutaka kujiha'i: Ni hoja !a ku$angan!a: 37

Na kutaka kuji#on!a. Wanase'a =iongozi: >ti .ha'a hakiwezi: )ukataa se a hino: Ga ku=unja "uungano. >ti se ikali 'bili: Sasa ni se a batiliC "aana bunge la watu: Bi'etaka ziwe tatu .ha'a kisi#oba$ili: 3i!o ni se a batili: )ita#inga 8unge lake ?ia Se ikali !ake. Na hilo: wanatwa'bia: Ni kin!u'e %ha sha ia: Si!o halali kwa %ha'a: )u#inga 8unge la U''aN )ale twali tukii'ba: Wi'bo huu wa kasu'baC Mu aha kuu: 7u aha kuuN "ikono %hini: 'iguu juu

Twaenda machi! twaenda machi Twaenda machi! furaha kuu 3izo ni hoja za wakuu: +a 'iguu kuwa juu: 3&

Na =i%hwa =ikawa %hini: Wabunge taha$ha ini. Si!o zenu hoja hizi: Ni hoja za =iongozi: "sizi#e uhalali: )wani ni hoja batili Wabunge wa u''a: asili !ao ni %ha'a: wale wa ku%haguliwa: na walioteuliwa Se a zao 8ungeni: +atokana na ilani: Ga u%haguzi wa n!u'a: Ulo7an!wa na kau'a.

Na wala si se a zao. Ni se a za %ha'a %hao: Na sababu !a ilani: Ni kuta7uta i$hini.

Ga wanan%hi wenzenu: Wakubali se a zenu. "kisha#ata kibali: "taun$a se ikali.

"tekeleze 8ungeni: Se a zenu kwa i$hiniC Na wale walowatu'a: 34

Ni %ha'a #a'we na U''a. N$i!o 'aKna ikase'wa: Wabunge wakishatu'wa: Wana kauli !a 'wisho: Wasikubali =itisho. Wa'eshatu'wa na %ha'a: )wa i$hini !a kau'a: >towa#inga ni nani: -la %ha'a #inzani1 Na kwa %ha'a ki#inzani: )iloshin$wa uwanjani: )u#itisha se a zake: )u#inga ni haki !ake. 8ali kwa a'balo katu: 3a'kutu'wa na watu: Wala si %ha'a %henu: -la ni 'awazo !enu.

3a'uwezi 'kase'a: )ukataliwa na %ha'a: Si halali ni ha a'u: Na ni ku#inga kau'a. Wanaweza =iongozi: 8aa$a !a u%haguzi: Wakawa wanalo wazo: >u wana #en$ekezo.

40

Wasotu'wa na kau'a: Wala si se a !a %ha'a. 2iongozi bila shaka: .ha'a %hao watataka.

)ija$ili ja'bo hili: )i#ate kulikubali. Biki7an!wa se a !ao: )wa u%haguzi ujao.

Wataan$ika ilani: Walio'bee i$hini. Fn$a#o wa#iga ku a: Wataikubali se a.

N$i#o tena 8unge lao: Ba u''a na .ha'a %hao: Bitakwen$a kuti'iza: Se a wali!oiagiza. Se ikali haiwezi: )wa hila za =iongozi: -ka#itisha 8ungeni: Se a iso na i$hini.

Ga %ha'a wala !a u''a: )isha ianze kuse'a: .ha'a kiki%ha%ha'aa: Se a kikaikataa. 41

>ti hi!o ni ha a'u: .ha'a %ha ku#inga kau'u Ni nani alowatu'a )wa u%haguzi wa n!u'a.

9a'bo hili ni lao tu: hawakutu'wa na watu. )a'a wanalo ha aka: )usubi i wa'e%hoka.

8asi wasiwe ajizi: Waitishe u%haguzi: U7an!we hata 'wakani: Walio'bee i$hini. Wanase'a lina#en$wa: 3awawezi kushin$wa: Wana%hoho7u ni nini: )ulio'bea i$hini1 !O!OMA +-A++A+<<,

Na$hani ua'uzi wa kuitisha kikao %ha '%hangan!iko uli7an!wa na =iongozi wetu katika kikao %ha Do$o'a --. Ni'ese'a awali kwa'ba Wazi i "kuu ali#ohisi kuwa baa$hi !a 'awazi i wenzake walikuwa wanaunga 'kono hoja !a Utangan!ika na !e!e kwa wakati huo alikuwa hajui aiunge 'kono au ai#inge: ali#en$ekeza i7an!ike se'ina !a =iongozi wote ili ja'bo hili lizungu'zwe na li#ingwe nje !a 8unge.

2iongozi a'bao wangehu$hu ia katika se'ina hi!o n$io walioalikwa kuja katika kikao %ha 42

'%hangan!iko %ha Do$o'a. Bakini shabaha !a kuwakutanisha ilikuwa i'eba$ilika. )a'a se'ina !a awali inge7an!ika: shabaha !ake ilikuwa ni ku#inga hoja !a Wabunge na 'i'i nilio'bwa nien$e nisai$ie. )a'ati )uu !a .." ikaa'ua kuwa ha#akuwa na haja !a ku7an!a se'ina hi!o. Bakini baa$a !a kuona 'si'a'o wa 3al'ashau i )uu !a *ai7a na ugu'u wa kushawishi waju'be wake wakubali hoja !a Se ikali *atu: =iongozi wetu wali7u7ua tena wazo la se'ina. 3uen$a waliona wanahitaji 'saa$a: na kwa kuwa sasa hoja ni !a wabunge wote: walihisi kuwa ita7aa ita7utwe njia !a kuikutanisha 3al'ashau i )uu !a *ai7a #a'oja na wabunge wote. Na kwa kuwa isingetoa su a nzu i kuita wabunge #eke !ao ika#en$ekezwa kuwa Se ikali !a "a#in$uzi na waju'be wa 8a aza la Wawakilishi nao waitweN "azungu'nzo na 'aa'uzi !a kikao hi%ho %ha '%hangan!iko !ana7aha'ika =izu i zai$i na ha!ana haja !a kuelezwa sana. -natosha kuse'a kuwa wote walikubaliana: na baa$a !a 'ja$ala wa wazi wazi: kwa'ba se a !a Se ikali "bili ni se a !a .ha'a .ha "a#in$uzi. Waka#en$ekeza kuwa suala hili lizungu'zwe na wana%ha'a wa .." ili tu#ate 'aoni !ao. Ni aina !a e7e en$a'uC lakini ba$ala !a kuta7uta 'aoni !a wanan%hi wote: waulizwe wana%ha'a wa .ha'a .ha "a#in$uzi ka'a wanatakaH

;i< *ubaki na Se a !a Se ikali "biliC ;ii< *uiba$ili na kuwa na se a !a Se ikali *atuC au ;iii< *uiba$ili na kuwa na se a !a Se ikali "oja 9a'bo hili !a7aa lisisitizwe.

2iongozi wetu: ka'a kawai$a !ao: wali#a%hika 'aneno Lhaja !a kuwa na Se ikali !a *angan!ika:L katika 'a#en$ekezo !a kikao %ha #a'oja. 3izo ni hilaC 'aelewano si=!o !ali=!okuwa. "a#en$ekezo ni kwa'ba se a !a Se ikali "bili: izungu'zwe n$ani !a .ha'a ili kuona ka'a #ana haja !a kuiba$ili. )ikao kile hakikuse'a kuwa en$a#o wana%ha'a wetu wataa'ua kuba$ili se a !a Se ikali "bili: basi wazingatie hoja na haja !a kuwa na Se ikali *atu. )wa bahati nje'a 'aswali wali!oulizwa wana%ha'a wa .." !anazingatia na kuheshi'u uhu u wao: bila kujali hila hizi za =iongozi.

3a#o n$i#o tuli#o hi=i sasa. "i'i nitashangaa kabisa ikiwa wana%ha'a wa .." watase'a kuwa 43

wanataka Se ikali !a *angan!ika. -wa7an!ie kazi gani a'ba!o haiwezi ku7an!ika hi=i sasa1 Naku=unja "uungano kutawa7aa nini: wao na aia wenzao1 Na Wana uhasa'a gani na Wazanziba i1 au wa'ewa7an!ia nini hata wase'e wa'e%hoka nao1

44

III SU5A YA NANE HAJA YA KUWAJI"IKA Mwalimu anaendelea hapa na mada ambayo aliigusa kwa mbali na kwa kuashiria tu alipozungumzia juu ya serikali $kusarenda%. imsingi! Mwalimu anadai kuwa serikali inaposarenda kwa kuweka silaha chini basi lazima iwe tayari kulipia gharama ya kitendo hicho! yaani kuwajibika. Fhana hii ni muhimu kueleweka kwani imekuja kurudi tena kwenye suala la 8ichmond wakati wa kujiuzulu kwa 0aziri Mkuu Lowassa. Nyerere anataja kanuni moja muhimu sana kuizingatia sasa na hata huko mbeleni kuwa $Lakini viongozi wetu waheshimiwa baada ya kusarenda kwa aibu hivyo! hawataki kukubali matokeo ya kusarenda kwao%. Ni vizuri kuelewa vizuri sana dhana hii ambayo kila kiongozi angeielewa baadhi ya vitendo vya kizembe ambavyo vimeendelea visingekuwa vinavumiliwa au kuonewa haya. M.M )abla !a kuon$oka Do$o'a kwen$a Da es salaa' a'bako nilionana na watangazaji wa haba i baa$a!e: nili#ata na7asi !a kuzungu'za na (ais kuhusu 'atokeo !a 'kutano wa #a'oja na nini la ku7an!a. Nili'weleza 'aoni !angu. )wa kuwa 'azungu'zo ha!a !ana!otakiwa !a7an!we na wana%ha'a wa .." ni !a kusuku'izwa na ha!ana 'aelezo si busa a ku7an!a ha aka. -likuwa i'etangazwa kuwa (ais atateua ka'ati !a ku atibu 'aoni !a wanan%hi. Nilitaza'ia kuwa ba$ala !ake atateua ka'ati !a kusi'a'ia uta atibu wa ku#ata 'aoni !a wana%ha'a. Nilishau i ateue ka'ati !a watu 'akiniC iongozwe na 'tu 'wen!e busa a: ian$ae 'aelezo !ataka!okuwa 'wongozo wa 'azungu'zo !ataka!o7an!wa na wana%ha'a wa ..". Wana%ha'a hawana bu$i waelezwe kwa nini tunataka wazungu'ze 'uun$o wa "uungano. Bazi'a tueleze tena asili !a 'uun$o wa Se ikali "bili. *uwasai$ie wana%ha'a na wanan%hi kwa ju'la kuelewa sababu za 'uun$o huoC uzu i wake na u#ungu7u wake.

Bazi'a tueleze ni u#ungu7u gani tuna$hani unatokana na 'uun$o wen!ewe: na ni u#ungu7u gani unaotokana na utekelezaji tu. Bazi'a tu%ha'bue na'na 'bali 'bali za kuen$esha "uunganoC jinsi !a ku ekebisha 'uun$o wa Se ika-i "bili: na jinsi !a kuon$oa u#ungu7u unaotokana na utekelezaji. )a'ati hi!o ingeweza kusai$iwa na kazi a'ba!o i'eanzwa na ka'ati 'bali 'bali za .ha'a na Se ika-i.

)a'a itaonekana kuwa 'uun$o wa Se ikali "bili lazi'a ua%hwe: hatuna bu$i tu%ha'bue na kueleza 7ai$a na hasa a za 'iun$o 'bali 'ba-iH 'uun$o wa Se ikali "oja: na 'uun$o wa Se ika-i *atu. 40

*unaweza: tuki#en$a: ku%ha'bua na kueleza #ia 7ai$a na hasa a za kuwa na 'uun$o wa Se ikali zai$i !a *atu.

)ina%ho#en$ekezwa na washabiki wa Se ikali *atu ni "uun$o wa Shi ikisho. Wako watu wanaoa'ini kwa'ba ni ahisi zai$i kuwa na Shi ikisho la +anziba !en!e Se ikali "oja na *angan!ika !en!e Se ikali zai$i !a 'oja: kuliko kuwa na Shi ikisho la +anziba !en!e Se ikali "oja na *angan!ika !en!e Se ikali "oja.

Gote ha!a !anatakiwa !a%ha'buliwe na kuelezwa =izu i kabisa. Na wakati huo huo 'aelezo ha!o ha!ana bu$i !asisitize histo ia na 'welekeo wa n%hi !etu na .ha'a .ha "a#in$uzi. 3isto ia !etu na 'welekeo wetu '#aka sasa u'ekuwa ni wa kui'a isha "uungano.

)a'a tunaona kuwa ina7aa kua%ha 'uun$o wa Se ikali "bili hatuna bu$i tuse'e wazi wazi katika "wongozo huo kwa'ba kwa 'aoni !a uongozi wa .ha'a 'uun$o unaoweza kuen$eleza histo ia na 'welekeo wa n%hi !etu: ni 'uun$o wa "uungano wa Se ikali "oja. Uongozi wa .ha'a hauwezi kuse'a kuwa hauna 'aoni !ake: ila unasubi i 'aoni !a wana%ha'aN )uongoza ni kuon!esha njia.

8aa$a!e wana%ha'a wa .." wali#oo'bwa watoe 'aoni !ao kuhusu sua-a hili ha#akuwa na 'aelezo wala 'wongozo ka'a huo. Sababu zinazotolewa ni kwa'ba =iongozi wetu hawakutaka waonekane ka'a wanawashawishi au kuwalazi'isha wana%ha'a ku7uata 'si'a'o 7ulani. Na$hani ukweli ni kwa'ba =iongozi wetu wali$hani kuwa se a !a .ha'a isi#okuwa na 'tetezi wake na uwanja ukaa%hwa wazi kwa washabiki wa Se ikali *atu: basi wana%ha'a wa .." watakubali hoja !a Utangan!ika. Bakini hata bila 'aelezo ha!o na 'wongozo huo sia'ini hata ki$ogo kwa'ba wana%ha'a wa .." watakubali hoja !a Se ikali *atu. -likuwa ni $hahi i kwa'ba kazi hii haiwezi ku7an!wa %hini !a usi'a'izi wa =iongozi walio#o. 3awa sasa wanaona kuwa heshi'a !ao na Ln!usoL zao: na lab$a baa$a!e zao: zinawa$ai watetee 'si'a'o wa Se ikali *atu. 3awawezi kutetea se a !a .ha'a !a Se ikali "bili wala 'welekeo wa .ha'a wa Se ikali "oja. Watatu'ia uwezo walio nao kutokana na ha$hi walizo nazo ku=u uga se a !a .ha'a na 'welekeo wake. *utahitaji kiongozi '#!a wa Se ikali na kiongozi '#!a wa .ha'a. 46

MAANA YA MANENO4 (isa%8u(u ,

Neno la )iinge eza ;resign;! lina 'aana 'biliH . ;i< to gi=e u# o su en$e ;oneJs job o # o#e t! o %lai' et%.<. Ni kua%ha au kua%hiaC ka'a kua%ha au kua%hia: ;kazi: au 'ali au haki: au 'a$ai n.k.<. "aana !a Lgi=e u#LC to %ease ;$oing so'ething<C to #a t withC to su en$e C to aban$on ho#eC to $e%la e a #e son to be in%u able o a # oble' to be too $i77i%ult 7o onesel7 to sol=e. Ni kua%ha ;ku7an!a ja'bo<C kua%hia au kua%hana naC kusali'u a' iC kukata ta'aaC kuse'a kuwa 'tu hatibiki au tatizo 7ulani linakushin$a kutatua. "aana !a ;&urrender;G ;1< to han$ o=e : to gi=e into anothe #e sonJs #owe o %ont ol: es#e%iall! on $e'an$ o un$e %o'#ulsion. Ni kutoa kwa: au ku'wa%hia 'wingine uwezo au 'a'laka: hasa kwa ku$aiwa au kulazi'ishwa. ;2< to gi=e onesel7 u#: to a%%e#t an ene'!Js $e'an$ 7o sub'ission. Ni kusali'u a' i: kukubali a' i !a a$ui !a kujitolea. 3a!o n$i!o 'aelezo !a 'aana !a kwanza !a neno L esign:L !aani DjiuzuluL. ;ii<"aana !a #iliH ;8esign onself toLH to be ea$! to a%%e#t o en$u e: a%%e#t as ine=itable. Ni kuwa ta!a i kukubali na kustahi'iliC kukubali kuwa ja'bo 7ulani ni lazi'a liwe: halizuiliki. Ni kukubali kuwa u'eshin$wa au utashin$wa: na kuwa ta!a i kustahi'ili 'atokeo !a kushin$wa. Ni kukubali kusali'u a' i !a a$ui au '#inzani wako na kuwa ta!a i kustahi'ili 'atokeo !ake. Ni kukubali kutekwa na kuwa ta!a i kustahi'ili 'atokeo !a kuwa 'ateka. Nikukubali kushin$waC ni kubwaga silaha. "kazo katika 'aana hii !a #ili ni kule kukubali kustahi'ili 'atokeo !a kukata ta'aa na kubwaga silaha.

MAM"O YALIVYOKWEN!A

W>+-(- "kuu ali#ohisi kuwa baa$hi !a 'awazi i walikuwa wanaunga 'kono hoja !a Se ikali !a *angan!ikaH ;i< >li'wa i7u (ais na ku#en$ekeza i7an!ike Se'ina ka'a 'binu !a ku#ingahoja hi!o. 3ii ilikuwa hatua sahihi. 47

;ii< >li#aswa ku'shau i (ais kuitisha kikao %ha 8a aza la "awazi i: ili wale watakiwe kuweka 'si'a'o na 'kakati wa #a'oja wa ku#inga hoja !a Se ikali *atu. 3aku7an!a hi=!oC lilikuwa kosa. ;iii< 8aa$a !a (ais na 'i'i kuse'a na Wabunge na ku#inga hoja !a Utangan!ika: Wazi i "kuu ali#oona kuwa 'awazi i wahusika ba$o wanaen$elea na 'si'a'o wao angeitisha kikao %ha 8a aza la "awazi i: ili 'awazi i hao watakiwe kueleza 'si'a'o wao Se ikali ina!o kanuni !a 'si'a'o wa #a'oja wa )abineti nzi'a.

)atika suala kubwa ka'a hili Wazi i "kuu a'ba!e ni "si'a'izi Wa shughuli za Se ikali 8ungeni akijua kuwa baa$hi !a wenzake walikuwa wanaen$elea kuunga 'kono hoja !a Se ikali *atu alikuwa na haki na wajibu wa ku$ai kanuni hii !a 'si'a'o wa #a'oja i7uatwe. (ais angetaza'iwa ku'uunga 'kono. Bingekuwa ja'bo la ajabu sana ka'a baa$a !a 'aagizo !a )a'ati )uu !a .ha'a: na (ais 'wen!ewe kui#inga hoja !a Se ikali *atu 8ungeni ange'geuka wake Wazi i "kuu ana!een$eleza 'si'a'o huo: na hi=!o aka'7e$hehesha na kuji7e$hehesha !e!e 'wen!ewe kwa kukubaliana na 'si'a'o wa 'awazi i wa#inzani.

;i=<;a< )a'a 'awazi i wa#inzani wangea'ua kuba$ili 'si'a'o wao 8a aza zi'a la "awazi i lingekwen$a 8ungeni na ku#inga kwa #a'oja hoja !a Utangan!ika. ;b< )a'a 'awazi i wa#inzani wangekataa kuba$ili 'si'a'o wao: ;na 'i'i sia'ini kuwa angetokea hata wazi i ''oja a'ba!e ange7an!a hi=!o<: basi a'a 'awazi i hao wangejiuzulu na kueleza sababu zao au (ais angewa7ukuza nakueleza kwa nini. >ngeteua 'awazi i wa#!a wen!e 'si'a'o wa .ha'a: na Se ikali ingekwen$a 8ungeni 'awazi i wake wale wakiwa na 'si'a'o ''oja na 'kakati ''oja wa ku#inga hoja !a Utangan!ika. 8asi ka'a Wabunge wahusika wangengJangJania hoja !ao ija$iliwe: Se ikali ingei#inga kwa #a'oja: ingeungwa 'kono na wabunge walio wengi: wa 8a a na 2isiwani: na hojahi!o ingeku7a ki7o %ha kawai$a. Na huo n$io ungekuwa 'wisho wa ngo'a hizi. 2iongozi wetu walijua hi=!o. Wabunge wale #a'oja na wabunge wen!e hoja walijua hi=!oH si!o kwa'ba Se ikali -ki#inga hoja haita#itaC bali wote walia'ini na walitaza'ia kuwa Se ikali itai#inga hoja !a Se ikali *atu:na hoja hi!o haita#itishwa na 8unge.

4&

8a$ala !ake Se ikali ikaa'ua kusa en$a. 2iongozi wetu waheshi'iwa: kwa sababu wanazozijua wao wen!ewe a'bazo '#aka sasa hawataki au hawawezi kulieleza *ai7a: wakaona kuwa hoja !a Utangan!ika haizuilikiC wakakubali kushin$wa: wakajitolea. Wakaa'ua ku'shau i (ais wetuC (ais wa 9a'hu i !a "uungano wa *anzania na 9e'a$a i "kuu wa "ajeshi !etu: ali!e%haguliwa na Watanzania akaa#ishwa kwa )atiba !a N%hi !etu na "saha7u wa "wen!ezi "ungu ailin$e *anzaniaC waka'shau i akubali hoja a'ba!o wana7aha'u kuwa ikitekelezwa: ita=unja n%hi !etu. Bakini =iongozi wetu waheshi'iwa baa$a !a kusa en$a kwa aibu hi=!o: hawataki kukubali 'atokeo !a kusa en$a kwao. Wanaen$elea kutuongoza )atika kikao kile kile %ha 8unge. Wa1iri M(uu 6u'e1i u(ams6auri 5ais 'a(& (u*i%ga# 6ala2u baa8a ya si(u @6a@6e $u 'e'e 6uy& 6uy& ums6auri 5ais 6uy& 6uy& (u(ubali 6&)a 6iy&# ambay& )u1i $u ulims6auri %a (um'&mba (u*i%ga# %a a(a*i%gaF %a ba8& u(aba(i %a 'a86i2a 'a(&. >'a ushau i wako wa awali haukuwa sahihi: na wajibu wako ni kujiuzuluC au ulikuwa sahihi: lakini ukashin$wa kuutetea na wajibu wako ni kujiuzulu. Hu'e1i (ue%8elea (u&%g&1a Seri(ali. >'a u'wa%hie Wazi i "kuu 'wingine ana!eweza kutetea 'si'a'o wa awaliC au u'wa%hie 'wingine ana!eweza ku'#a (ais ushau i huu wa #ili. Wewe hu!o hu!o huwezi kushin$wa kuutetea ushau i wako wa awali: hala7u u'shau i (ais akubali ushau i ulio kin!u'e %ha ulewa kwanza: na utaza'iwe kuwa huo sasa utautetea Utakuwa Saulo ali!eona 'wangaza akageuka kuwa ?auloN Bakini hata !e!e ;?aulo< wale aliokuwa akiwatesa awali walien$elea kuwa na 'ashaka na!e kwa 'u$a ' e7u sana: '#aka akasai$iwa kwa 'iujiza !a "wen!ezi "ungu. )atika siasa hatuwezi kutege'ea 'iujiza hi!o. Bazi'a tuhuku'u kwa kutu'ia akili zetu za kawai$a. Ushau i wa #ili: a'bao ni kin!u'e %ha ule ushau i wa kwanza: ulitakiwa utolewe na Wazi i "kuu 'wingine: baa$a !a kujiuzulu kwa Wazi i "kuu ali!etoa ushau i wa kwanza. 3ii n$i!o 'aana !a kuwajibika.

)wa 'aana !a kwanza !a kujiuzulu: ;taza'a kisan$uku 3<: !aani 'aana !a kua%ha kazi: Wazi i "kuu hajajiuzulu: 'aana ba$o ana %heo hi%hoC hajakia%hilia au kukisa en$aC lakini: kwa 'aana !a #ili !a kujiuzulu !aani 'aana !a kukata ta'aa: na kukubali kuwa Utangan!ika hauzuiliki: na hoja !a Se ikali *atu hai#ingiki: Wazi i "kuu alikwisha kujiuzulu za'ani #ale ali#otishwa au ali#oa'biwaH JWenzake 44

wale wa'ekwisha kukubali kwa'ba hoja !a Se ikali *atu haizuiliki na wao wataiunga 'konoC na wewe usi#oba$ili 'si'a'o wako ukakubaliana nao utaa%hwa katika 'ataaHJ: hakulazi'ika kusa en$a kutu#a silaha %hini.

>likuwa na hia i !a kuen$elea kutetea 'si'a'o wa .ha'aC "aagizo !a )a'ati )uu na kauli !a (ais wake 'bele !a Wabunge. >likuwa na hia i !a kuwaku'busha Wabunge waheshi'iwa hotuba !ake !a ta ehe 30: ># ili: 1442C na 'si'a'a'o wa .ha'a %hao kuhusu suala la Se ikali *atu. >likuwa na hia i kua'ua kua%hwa katika 'ataa. 3aku7an!a hi=!o ba$ala !ake alia'ua kusa en$a. >lia%ha 'si'a'o wa .ha'a na wa (ais wake: akakubali 'si'a'o wa Wabunge wen!e hoja !a Utangan!ika. 3uwezi kujiuzulu kwa 'aana hii !a kusali'u a' i: kukubali kuwa u'eshin$wa: hala7u usilazi'ike kujiuzulu kwa 'aana !a kuia%ha hi!o kazi ili!okushin$a. Ukisha kubwaga silaha lazi'a ukubali kuwa 'ateka. Wainge eza wana 'se'oH huwezi kula keki !ako kisha ukabakina!o. Na akina 'a'a wa )iswahili huse'aH Uli!ataka 'wen!ewe: 'a'bo !a kuolewaN )ujiuzulu: kwa 'aana !a kua%hakazi: ni 'atokeo tu !a kujiuzulu kwa 'aana !a kushin$wa kazi. )azi hii i'ekushin$a: on$okaN 3i!o n$i!o 'aana !a kuwajibika.

00

IV SU5A YA TISA HUWEZI KUMTIKISA 5AIS NA N7HI ISITIKISIKE Mojawapo ya mambo ambayo hayajaeleweka kwa kiasi kikubwa katika suala hili ni kwanini Nyerere hakutumia muda mrefu kumshambulia 8ais Mwinyi kwenye kijitabu hiki na badala yake aliwashambulia sana 0aziri Mkuu na atibu Mkuu wa ""M. Ni vizuri kusoma sehemu hii kwa makini kwa sababu Nyerere hakuwa tayari kulitikisa taifa kwa kumtikisa 8ais. 2abari za wakati ule zilidokeza kuwa kulikuwa na manungJuniko hasa ndani ya Jeshi kiasi kwamba kulikuwa na hali tete. Na tetesi zilidokeza kuwa watu wa jeshi 5hatuwajui kina nani6 walijaribu kumlalamikia sana Mwalimu kuhusu mwelekeo wa taifa. 2ili unaweza kuliona katika kauli za Nyerere kwenye sehemu hii. 7likuwa ni muhimu kwa Nyerere kwa Tanzania kuweza kushuhudia mabadililishano ya 8ais mmoja kwenda mwingine kwa njia ya kura na si vinginevyo. M.M KOSA LA 5AIS MWINYI

Wakati wa 'gogo o wa +anziba kuingia katika ,-. na uta atibu wa ku%hagua "aka'u wa (ais: !awezekana kuwa (ais 'wen!ewe aBikuwa aki#en$elea 'si'a'o wa LWazanziba iL. Na hasa kuhusu sua-a la ,-.: 'aelezo !ake kwa Wazee wa Da es Salaa' na baa$a!e ali#owahutubia wanan%hi siku !a "ei "osi: "twa a: !ali7an!a watu wengi waa'ini hi=!o. Na washau i wake wa ka ibu walitaka tuelewe hi=!oH kwa'ba ugu'u wa suala la ,-. ulikuwa unaletwa na (ais 'wen!ewe: 'aana alikuwa akiliona suala hila kwa ji%ho la Uzanziba i: ba$ala !a kuliona ka'a (ais wa *anzania na 'linzi 'kuu wa katiba !ake. Bakini #a'oja na kwa'ba hi=!o n$i=!o washau i wake wakuu wali=!otaka tuelewe: na !awezekana kuwa walikuwa wakise'a kweli: kila tuli#oja ibu kuelewa kwa nini wao hawajiuzulu hatuku#ata jibu lolote: a%hilia 'bali jibu la 'aana. Wazi i akihitila7iana na (ais wake katika ja'bo la 'singi kwa kawai$a anataza'iwa kujiuzulu na kueleza kwa nini hawezi kuen$elea kuwa Se ikalini. 3awa hawaku7an!a hi=!o. Bakini walitaka tuelewe kuwa 'wen!e hatia ni (ais. )atika suala la Utangan!ika: inaelekea kuwa (ais si 'iongoni 'wa 'a ubani: !e!e anakokotwa tu: 'o!o wake hau'o. Bakini washau i wake wa'e'7ikisha #agu'u. )utokana na 'si'a'o wake wa awali kuhusu ,-.: inaelekea kuwa (ais anaa'biwa: a'a ni washau i wake au na $ha'i i !ake 'wen!eweH L"a$hali suala la ,-. ulili7u'bia 'a%ho huna bu$i uli7u'bie 'a%ho na suala la Utangan!ika #ia. Usi#o7an!a hi=!o JWatangan!ikaJ hawatakuelewa.L

01

)wa hi!o washau i wake wali#o'shau i akubali hoja !a ku7u7ua *angan!ika na kui#a Se ikali !ake: ba$ala !a kukataa na ku'7ukuza Wazi i "kuu kwa ukigeugeu wake (ais wetu alikubaliN >li7an!a hi=!o akijua atha i za ku7u7ua Utangan!ika na baa$a !a !e!e 'wen!ewe kusi'a'a 'bele !a wabunge siku %ha%he tu zilizo#ita: na ku#inga hoja !a Se ikali *atu. Na ali7an!a hi=!o baa$a !a kuki i na kusahihisha kosa la +anziba : hatua a'ba!o nilitaza'ia kuwa ita'#a ngu=u !a ku#inga hoja !a Utangan!ika. 3atuwezi kuwa wakweli tukise'a kuwa (ais hana hatia: (ais wa *anzania si sawa na "alkia wa Uinge eza. 3u!o ni "kuu wa N%hi kikatiba a'ba!e hana 'a$a aka !a kuongoza n%hi !ake. )wa 'ujibu wa )atiba na 'azoea !a n%hi !ao hana bu$i akubali ushau i wa Wazi i "kuu wake: 3ata ka'a !e!e 'wen!ewe bina7si hakubaliani na ushau i huo. (ais wa *anzania si=!o ali=!o. Ge!e ni "kuu wa n%hi "ten$aji. )ikatiba halazi'iki kukubali na kutekeleza agizo la Wazi i "kuu a'balo hakubaliani nalo: hasa ka'a to7auti !en!ewe ni kwa ja'bo la 'singi: ka'a =ile ja'bo la 'aa$ili na $ha'i i: au she ia: au )atiba !a N%hi. Wazi i akiagizwa na (ais ku7an!a ja'bo la na'na hi!o ana haki na wajibu wa kukataa na kujiuzulu. (ais hawezi kuagizwa na Wazi i !e!ote: !e!e hushau iwa tu na "awazi i wake. >kikubali ushau i 'ba!a hawezi kujitetea kwa ku'tu#ia lawa'a Wazi i ali!e'shau i: 'aana ua'uzi wa 'wisho ni wake. >likuwa na hia i kukubali au kukataa ushau i huo. Na ingawa Wazi i hawezi ku'7ukuza (ais wake ana!ehitila7iana na!e katika ja'bo kubwa: (ais anaweza: na 'a a n!ingi anawajibika ku'7ukuza Wazi i wake ana!e#ingana na!e katika suala kubwa na la 'singi. )wa hi!o ni $hahi i kwa'ba (ais hawezi kukubali ushau i 'ba!a hala7u ae#uke lawa'a: na a'suku'ie lawana Wazi i ali!e'shau i =iba!a. )anuni hii ni !a wazi: na ni =izu i ikaeleweka hi=!o. Bakini #a'oja na ha!o: katika suala hili ni kosa kutanguliza na kusisitiza zai$i uwajibikaji wa (ais. )uwajibika kuna ngazi !ake. 3atuwezi kuse'a ati kwa sababu "kuu wa N%hi !etu ni (ais "ten$aji: basi atawajibika kwa kila kosa la Se ikali !ake na "awazi i wake: hata #ale: a'ba#o 'kosaji halisi na wa wazi wazi ni Wazi i. (ais hawezi kuwajibika kwa 'akosa !a Uongozi wa Se ikali 8ungeni: ka'a kwa'ba !e!e na!e ni "bunge. 2iongozi wa %ha'a na Se ikali walio'o 8ungeni: hasa Wazi i "kuu na )atibu "kuu: n$io wanaostahili kuwajibika 'oja kwa 'oja. )wa =!o =!ote =ile hatuwezi kujenga uta atibu a'ba#o 02

Wazi i akikosa (ais n$i!e ana!ewajibika "a a 'bili sasa (ais a'elazi'ika kuki i ha$ha ani 'akosa !a Se ikali !akeC na "awazi i wahusika hawana wasi wasi. )wanza: (ais n$i!e ali!eki i kosa la +anziba kuingia katika ,-.: na #ili: n$i!e ali!elazi'ika kuki i kule Do$o'a kwa'ba uta atibu wa kushughulikia hoja !a Utangan!ika ulikosewa. Bakini "awazi i wake: 'a a zote 'bili: walitulia tu na ku'wa%ha (ais n$i!e aki i kosa na kubeba lawa'a. )atiba !a N%hi !etu: na uta atibu tunaoja ibu kujenga: =inataka kuwa katika hali ka'a hi!o "awazi i n$io wawajibike: na hi=!o ku'lin$a (ais: si (ais awajibike: na kuwalin$a "awazi i wake: na tena kwa kosa a'balo si lake. Wa$u 'ali&s6i%8'a u&%g&1i "u%ge%i# 6a$a $u(a2i(is6'a 6a*a $uli*& le&# %i Wa1iri M(uu %a Ka$ibu M(uu 'a 77M. 3awawezi kukwe#a 'atokeo !a kusa en$a kwao 8ungeni: na wa'tu#ie (ais ati kwa sababu (ais wetu ni (ais "ten$aji na wali#o'shau i kusa en$a ka'a wao: alikubali. *ukikubali hoja hi!o hakuna Wazi i !e !ote atake!etakiwa kuwajibika kwa kosa lo loteC 'aana kila wakati (ais atatakiwa awajibike ba$ala !ake. )osa kubwa la (ais ;na ni kosa kubwa<: ni kule kukubali kushi ikishwa kosa: ba$ala !a kuwa7ukuza wale walio'shau i ashi iki kosa lao. Wa1iri M(uu ali*&s6i%8'a (u*i%ga 6&)a ya U$a%ga%yi(a ali*as'a (u)iu1uluF la(i%i ali*&s6i%8'a (u2a%ya 6i=y&# %a ba8ala ya(e a(ams6auri 5ais %aye a(ubali (u'a geugeu# 5ais a%gem2u(u1a *ale *ale %a (u$eua Wa1iri M(uu m'i%gi%e. (ais haku7an!a hi=!oC na ba$ala !ake (ais na!e akakubali kweli kuwa geugeu na kushi iki kosa la washau i wake.

Bakini kosa hilo la (ais: #a'oja na ukubwa wake wote: haliwezi ku7uta kosa la awali la washau i wake na hoja !a kuwataka wawajibike kwa kosa hila. Na sasa wanalo kosa la n!ongeza la ku'7ikisha (ais katika hali ngu'u na !a 7e$hehaC na kuiingiza n%hi !etu katika 'abishano !a %huki zinazoweza kuigawa. ?engine ina7aa nise'a kwa'ba inashangaza na kutisha ki$ogo kuona kuwa kujiuzulu kwa Wazi i !e !ote kuna7an!wa kuwa ni ja'bo la ku=utana au kube'belezana. N$ugu >li 3assan "win!i aliwahi kuwa Wazi i wa "a'bo !a N$ani katika Se ikali !a "uungano. "akosa 7ulani !ali7an!ika katika Wiza a !ake. 3akuwa a'e!a7an!a !e!eC !alikuwa !a'e7an!wa na waten$aji 7ulani waliokuwa %hini !a Wiza a !ake. >lilazi'ika kubeba lawa'a: akajiuzulu. Na$hani kuna wengine waliolazi'ika kujiuzulu kutokana na 'kasa huo huo.

03

Wala kuba$ili Wazi i "kuu si ja'bo la ajabu. N$ugu (ashi$i "7au'e )awawa alikuwa Wazi i "kuu wangu kwa 'u$a ' e7u. 3akuwa a'e7an!a kosa loloteC lakini nilitaka ku'ba$ili na kuteua Wazi i "kuu 'wingine. Nili'wita: nika'wa'bia hi=!o. *ukakaa #a'oja: 'i'i na !e!e: tukashau iana na kukubaliana ni nani ana7aa kushika na7asi !ake. Nika'teua ha!ati F$wa $ "o inge Sokoine. Najua kuwa watu wa aina !a (ashi$i )awawa ni a$i'u sana $uniani: hawazaliwi kila siku. Bakini: hata hi=!o ni ja'bo la kushangaza ki$ogo kwa'ba =iongozi wetu wa "ageuzi hata ba$o hatuja7a: wanaona kuwa ni kosa kuwaku'busha kuwa =!eo wali=!o na=!o ni $ha'ana. Wana$hani kuwa uwazi i ni usultaniH ukisha kuwa sultani utaku7a sultaniN Na$hani wanakosea. N@6i 6ii ime'a6i (u%g; &a masul$a%i 'a (ila ai%a. Tu(ia%1a (u=umilia masul$a%i 'a(u@6aguli'a $u$a*a%8a mbegu ya masul$a%i 'a (u1ali'a. Naru8ia4 (umba8ili Wa1iri# 6a$a Wa1iri M(uu# si )amb& la a)abu. A%a'e1a (u)iu1ulu# a%a'e1a (u2u(u1'a %a %@6i isi$i(isi(e. La(i%i 6u'e1i (um$i(isa 5ais 'a %@6i bila (ui$i(isa %@6i ye%ye'e. Ni =izu i ja'bo hili likata'kwa wazi wazi na likaeleweka sawa sawa. "aana watu wengine wananongJonanongJ ona kuwajibika kwa (ais kana kwa'ba ni ja'bo la '%hezo mchezo tu. Kula1imi(a (um@6u(ulia 6a$ua 5ais 'a %@6i %i m(asa %a balaa ('a %@6i y&y&$e ile. N$i!o 'aana tunatakiwa kuwateua na kuwa%hagua 'a ais wetu kwa uangali7u 'kubwaC na n$i!o 'aana wakisha ku%haguliwa: wanatakiwa wajiheshi'u na kuwa waangali7u sana. Ni ja'bo 'uhi'u kabisa: kwa kweli la ku7a na ku#ona: ku7an!a kila jitiha$a ili kujenga na kui'a isha uta atibu na 'azoea !a ku%hagua na kuba$ili (ais wa N%hi !etu kwa njia !a ku#igiwa ku a: baa$a !a (ais ana!etoka ku'aliza ki#in$i %hake ki'oja au =iwili kwa 'ujibu wa )atiba. Uta atibu 'wingine wo wote hau7ai: na ni lazi'a tu7an!e kila lililo n$ani !a uwezo wetu kuuzuia. "na#olazi'ika kuutu'ia: ni ja'bo la ku7an!aje: si ja'bo la ku ukia.

04

SU5A YA KUMI WENYE MAKOSA NI WAZI5I MKUU NA KATI"U MKUU Ni muhimu kutambua jambo moja muhimu sana unaposoma sehemu hii. Nyerere hakuwagusa 0ah. John Malecela 50aziri Mkuu6 na 2orace olimba 5 atibu Mkuu6 kwa sababua alikuwa ana chuki binafsi! wivu! kisirani au kwa namna yoyote ile kutowaheshimu kama viongozi. ama unakumbuka huko nyuma Nyerere ameelezea jinsi gani ilimbidi akubaliane na 0aziri Mkuu ambaye alimuambia wazi kuwa asingeweza kukubali jibu la $hapana% na kwenda kuzungumza na wabunge. 2akuna mahali popote ambapo Nyerere anaonesha kuwa Malecela na olimba walikuwa ni viongozi wasiofaa kwa ujumla wa maisha yao yote au hata huko mbeleni. Tatizola Nyerere na viongozi hawa lilikuwa na lilibakia kwenye suala la Tanganyika T'. 7likuwa ni tofauti ya kiungozi na ilikuwa ni tofauti ya msingi na kubwa. Nyerere anaelezea vizuri makosa haya kama alivyoelezea kosa la Mwinyi hapo juu. Tutafanya makosa makubwa sana kama tutaamini kuwa Nyerere alimlaani Mwinyi! Malecela! au olimba. Alichotaka ni kuwa kwenye suala zito kama hili lazima viongozi wawajibike1 hakuwa tayari kutaka 8ais awajibike ndani ya mwaka mmoja kabla ya uchaguzi na ni mhula wa mwisho. Tumejifunza baadaye kwa Marekani jinsi jaribio la kumuondoa 8ais #ill "linton lilivyoisumbua nchi ile kiasi kwamba hadi leo hii kuna watu ambao maisha yao yameharibiwa moja kwa moja na visasi vimeundwa hadi kudumu. 2ivyo! Nyerere anatoa jibu lake kuwa nani awajibike kwenye suala hili la kufikia #unge kuja na azimio la kutaka serikali ya Tanganyika kinyume na sera za ""M na maagizo ya vikao halali vya chamaC Jibu lake ni 0aziri Mkuu na atibu Mkuu. atika kuelewa kuwa suala hili ni la kimsimamo siyo binafsi Nyerere hawataji kwa majina yao bali kwa nyadhifa zao tu. I M.M

)atika suala hili lililotutikisha ha#a tuli#o watu wa kuwajibika ni Wazi i "kuu: kwa sababu zilizoelezwa kwa ki e7u kabisaC na )atibu "kuu wa .." kwa sababu hizo na zai$i: 'aana !e!e n$i!e ali!ekuwa )iongozi na "%ho%hezi wa %hini %hini wa hoja !a Utangan!ika. Wazi i "kuu alisa en$a ili wenzake wakiongozwa au ku%ho%hewa na )atibu "kuu: wasije waka'wa%ha katika 'ataa. Waheshi'iwa wawili hawa walikwisha kua'biwa kuwa wata'sai$ia (ais wao ka'a wakijiuzulu. >li!ewaa'bia ni 'i'i: kwa niaba !a (ais. )atika kikao %ha 'wisho nili%ho7an!a na (ais kabla !a kuon$oka Do$o'a kuelekea Da es Salaa': nili'wa i7u kuwa ni'eu7ikisha uju'be wake kwa Washau i wake waheshi'iwa. Nili'wa'bia kwa '$o'o na kwa 'aan$ishi: kwa'ba nilihisi kuwa =iongozi hao wata7an!a 'shika'ano wa kukataa kujiuzulu. )a'a wata7an!a hi=!o nilise'a: tatizo litakuwa lake. Bakini kwa sababu tatizo halitakuwa lake ka'a >li 3assan bali litakuwa lake ka'a (ais "win!i wa 9a'hu i !a "uungano wa *anzania: 'i'i kwa u#an$e wangu sitakubali liishie ha#o. Na ka'a nili=!ohisi: kweli wali7an!a 'shika'ano na 'kakati wa kukataa kujiuzulu na (ais akawakubaliaN Ni'ea'biwa kuwa a'a wao wen!ewe au waju'be wao walitoa kwa (ais sababu 'bili 00

kubwaL za kukataa kujiuzuluH ;i< )wanza: Wazi i "kuu akijiuzulu katika hali hii: na (ais akalazi'ika kuteua Wazi i "kuu 'wingine kwa ku7uata )atiba !a sasa ati Wabunge: hasa wale L00L watakataa ku'#a kibali Wazi i "kuu '#!a hu!oN Wabunge hawa sasa wanatu'iwa ka'a %haka la ku7i%hia 'a$ha'bi !a kila na'naN "i'i katika ujinga wangu nili$hani kuwa tatizo 'oja la (ais katika uhusiano wake na Wabunge linatokana na kutokuwa na Wazi i "kuu ali!e%haguliwa kwa uta atibu '#!aC na aka#ata kibali %ha Wabunge.

)u'be (ais akija ibu kusahihisha hali hii !a sasa: ili a%hague Wazi i "kuu ataka!etaka kibali %hao: Wabunge hao hao: hasa L)ikun$i %ha 00L: wata'go'ea kwa kutaka kuwaon$olea Saulo wao ali!ekwisha kuona 'wangazaN Naen$elea kuwa *o'aN ;ii< Sababu !a #ili !a kukataa kujiuzulu: Waheshi'iwa wahusika wali!anongJ oneza 'agazeti na "agazeti !akatangaza: kwa'ba uju'be wa kuwanongJ oneza wajiuzulu uli7ikishwa kwao na "wali'u N!e e eH ati wakijiuzulu: itaonekana kuwa "wali'u N!e e e anaen$esha n%hi ki%hini %hini kutoka 8utia'a. "tu !e !ote ali!eso'a 'aelezo ha!a '#aka ha#a atata'bua kuwa sikuwa na sababu !a kusita kwen$a kuwanongJoneza waheshi'iwa hawa uju'be wa (ais. Nataka wajiuzulu: kwa sababu nilizozieleza. )atika 'asuala !a n%hi 'i'i si '#ole ka'a (ais "win!i: n$i!o 'aana tulikubaliana nika'7an!ie kazi hi!o. Bakini kisiasa 'tu 'ba!a wako hakunongJ onezi kujiuzuluH hu#iga ba agu'uN Pe%gi%e a%aye(u%&%g;&%e1a (u)iu1ulu a%a(u$a$a(ia mema: na unaweza kuji$hu u 'wen!ewe kwa ku7an!a ukai$i. -nawezekana kabisa kwa'ba N$ugu >-i 3assan "win!i: Wazi i wa "a'bo !a N$ani ali#onongJonezwa alijiuzulu hakushangilia. Bakini sina hakika ka'a angekuwa ha#o ali#o leo: ka'a baa$a !a kunongJonezwa hi=!o angeta7uta hila za kutojiuzulu. N%hi !etu ba$o %hangaC ba$o inajenga 'isingi na 'azoea !ataka!owaongoza =iongozi wetu katika kutuongoza na wanan%hi wetu katika kuwahuku'u =iongozi wao. 9itiha$a za kuja ibu kusai$ia kujenga 'aa$ili !a =iongozi wetu lazi'a zien$elee. Wazi i "kuu si '#ishi wa (ais: hata tuse'e kuwa 'aa$a'u (ais 'wen!ewe ana!a#en$a 'a#ishi 06

!ake: sisi wengine tusi#o!a#en$a si kitu. Wazi i "kuu ni "#ishi "kuu wa *anzania nzi'a. )a'a hatu#en$i 'a#ishi !ake au kuanza kutu#akulia =!en!e su'u: au ka%hoka: au kashin$wa ku#ika: ni wajibu wetu ku'wa'bia 'waji i wake ateue '#ishi 'wingine. Na u$iaH sababu #eke !ake nilizoa'biwa za kutojiuzulu kwa =iongozi wahusika ni hizo 'bili nilizozitaja Bakini sikusikia wala sijasikia kwa'ba a'a wao wen!ewe au waju'be wao: wali'wa'bia (ais kuwa hawastahili kujiuzulu au ku7ukuzwa ikiwa watakataa kujiuzulu. Na hilo n$ilo 'uhi'uC 'engine !ale ni hila tu za kuwatia watu kiwi na kiini'a%ho. Ha$u'e1i (u)i)e%gea u$ara$ibu '& '&$e amba& u$a1uia (abisa ma(&sa yasi2a%yi(e# 6asa ma(&sa ma(ub'aF la(i%i $u%a$a1amia (u'a ya(i2a%yi(a 'a%a&6usi(a 'a$a'a)ibi(a. Na katika 'akosa 'akubwa !a 'aa$ili na uten$aji 'wen!e juku'u la wazi wazi la kuwa$hibiti wahusika ni (ais. "awazi i wake wana#o7an!a 'akosa 'akubwa: na ba$ala !ake kujiuzulu waanze ku7an!a hila na kuta7uta =isingizio =!a kuto7an!a hi=!o: ni wajibu wa (ais kuwa7ukuzaC na tuna'taza'ia ku7an!a hi=!o. Ni kazi !ake 'wen!ewe: asi!oweza kusai$iwa na 'tu 'wingine. "tu anaweza ku'sai$ia (ais ku'nongJoneza Wazi i wake kujiuzuluC lakini hawezi ku'sai$ia ku7ukuza Wazi i wake. 3i!o ni kazi !a (ais #eke !ake. >si#oi7an!a kosa ni lake #eke !ake. (ais alikuwa na na7asi ka$haa za ku'7ukuza au ku'shau i Wazi i "kuu kujiuzulu. )wanza: ni wakati Wazi i "kuu ali#o'shau i akubali hoja !a Utangan!ika. Nilise'a awali kwa'ba Wazi i "kuu hu!o hu!o huwezi ku'shau i (ais wako akubali hoja: a'ba!o jana tu uli'shau i a#inge: na ba$ala !a kujiuzulu uen$elee na kazi !ako. Bakini #ia (ais hu!o hu!o huwezi kukubali ushau i 7ulani leo: na kesho ukubali kin!u'e %ha ushau i huo: kutoka kwa Wazi i "kuu hu!o hu!o: bila ku'7ukuza au ku'taka ajiuzulu. 3ata ka'a !e!e n$i!e angekuwa 'kuu wako unge#aswa kujiuzulu: ba$ala !a kukubali ushau i wake. Bakini si 'kuu wako: ni 'shau i wako tu. )osa la kukushau i =iba!a ni lakeC lakini kosa la kukubali ushau i wake 'ba!a ba$ala !a ku'7ukuza au ku'taka ajiuzulu ni lako. (ais analo kosa hilo. (ais ali#ata na7asi !a #ili baa$a !a 3al'ashau i )uu !a *ai7a kukataa #en$ekezo la Se ikali la kuitaka ikubali se a !a Se ikali *atu. >zi'io la Se ikali *atu lili7an!a 8unge la "uungano na Se ikali !a "uungano =iwe na se a 'oja na .ha'a .ha "a#in$uzi kiwe na se a n!ingine katika suala 'uhi'u kabisa. 3al'ashau i )uu !a *ai7a ili#okataa #en$ekezo la Se ikali la kukubali hoja !a Utangan!ika: (ais ali#aswa kutu'ia na7asi hi!o kuki#a .ha'a na se ikali uongozi '#!a wen!e 'si'a'o. (ais 07

hakutan!a hi=!o. >li7an!a kosa. Na7asi !a tatu ni wakati wa kikao '%hangan!iko %ha Do$o'a kili#okubali kuwa uta atibu wa kutaka kuba$ili se a !a .ha'a ulikuwa u'ekosewa na kika#en$ekeza li#elekwe kwa wana%ha'a wa ..". llikuwa ni $hahi i kwa'ba shughuli hi!o itataka uongozi '#!a wa .ha'a na Se ikali. )a'a nili=!okwisha kuse'a: =iongozi wahusika walinongJonezwa wajiuzulu: wakago'aC na (ais akashin$wa kuwa7ukuza. >kabaki na washau i wake wale wale. 3ili lilikuwa kosa: tena la kushangazaN Naa'ini kuwa wana%ha'a wa .."watakataa #en$ekezo la 8unge na Se ikali la kutaka Se ika-i !a *angan!ika: 3i!o ita'#a (ais na7asi n!ingine tena !a kuba$ili uongozi wa .ha'a na Se ikali. >si#o7an!a hi=!o atakuwa a'e#oteza na7asi !ake !a 'wisho !a kuion$oa n%hi hii katika 'welekeo wa hata iC na N%hi !etu itase e eka ha aka sana katika njia !a giza na wasi wasiC bila 'atu'aini. Na =iongozi hawa wataa%hwa wa'wongoze nani1 )atika ja'bo gani1 Na kutu#eleke wa#i1 Watageuka tena wawe watetezi wa "uungano wen!e 'uun$o wa Se ikali "bili1 "#aka lini1 "#aka ha#o wataka#o#ata n$oto nzu i zai$i au kutuzulia L'ua7akaL '#!a1 )atika hali !a kawai$a: ka'a (ais kashin$wa kuba$ili uongozi wa Se ikali tungetaza'ia 8unge au .ha'a ku7an!a hi=!o. Uinge eza kwa '7ano Wabunge wa .ha'a kina%hotawala wali#oona kuwa " s "a ga eth *hat%he alikuwa ha7ai tena kuen$elea kuwaongoza ni wao wen!ewe wali'won$oa na ku%hagua kiongozi 'wingine. 8unge letu ni la %ha'a ki'ojaC na )atiba !a sasa inawa#a Wabunge uwezo wa kuikataa Se ikali kwa ku#ilisha >zi'io la kutokuwa na i'ani na!o. 8unge liki7an!a hi=!o (ais atalazi'ika kuteua Se ikali '#!a itaka!oo'ba u#!a kibali %ha 8unge. Bakini wabunge wetu hawata7an!a hi=!o. )wa ghiliba za =iongozi na hasi a za 'kizi wa'e7an!wa waonekane kuwa sasa wao wote: #a'oja na =iongozi wetu: wa'ekuwa ni 'bu!a na 'ako' e$i wa kushuku "uungano. 8a$ala !a kuwasai$ia wanan%hi wenzao kwa kuishughulikia Se ikali !en!ewe na ubo=u wake: wanataka kuongeza Se ikali !a *atuN Na baa$hi !ao wange#en$a ku'wi'#i%hi au ku'shitaki (ais 8ungeniN 3i!o kwao ni ahisi zai$i kuliko kui$hibiti Se ika-i. N>D3>N- akilini 'wao "uungano na (a'ani !a-+anziba C na 'aa$a'u Ltu'e%hoka na Wazanziba iL: basi na waon$oke wa u$i walikotoka: waki7ungasha na "uungano wao na (ais waoN 0&

)wa hi!o: ka'a 'ajuha au 'azuge tunaen$elea kui'ba wi'bo wa Se ikali tatu: na n%hi inazi$i kuse e eka kuelekea ge'a la hi7aki. (ais "win!i ni 'tu 'we'a na '#ole: lakini ni kiongozi $hai7uC au u#ole wake na u$hai7u wake unatu'iwa na watu a'bao wala si we'a wala wa#ole kuhata isha u'oja na a'ani !a n%hi !etu: )i#in$i %hake %ha #ili kinaka ibia kwisha: kwa *ai7a letu ja'bo 'uhi'u zai$i kwa sasa ni uongozi wa .ha'a na Se ikali: na ni nani ataka!e%hukua na7asi !a (ais baa$a !a U%haguzi "kuu 'wakani: )wa sababu !a 'inongJononongJono !a watu wasioona 'bali kuhusu (ais: na kubabaishwa anakobabaishwa na washau i wake wakuu: nililazi'ika kuia'bia wazi wazi 3al'ashau i )uu !a *ai7a !a .ha'a .ha "a#in$uzi kwa'ba najiona kuwa ninaowajibu waku'sai$ia (ais a'alize ki#in$i %hake sala'a. )i#in$i %ha '#ito: %ha kuja ibu kujenga uta atibu wa kikatiba wa kuba$ili uongozi wa n%hi !etu kwa heshi'a na a'ani hakitaka'ilika '#aka ha#o (ais "win!i ataka#o'aliza ki#in$i %hake kili%hobaki kwa usala'a: na ku'kabi$hi 'a$a aka (ais '#!a kwa uta atibu ule ule ulio'#a 'a$a aka ha!o. Suala hili la kutaka ku=unja "uungano: watu wanaostahili kuwajibika ni wale waliokuwa na wajibu wa 'oja kwa 'oja na a'bao kwa 'akosa !ao wa'e'7ikisha (ais katika hali hii ngu'uC na kuitu'bukiza n%hi !etu katika hali !a ho7u na wasi wasi.

04

SU5A YA KUMI NA MOJA KUNA M O O5O WA UON OZI atika hili Nyerere anaendeleza kujibu swali la kama kulikuwa na ulazima wa kuindoa serikali iliyopo madarakani kwa kukosa uhalali. Lakini vile vile anatuelezea zaidi kuwa changamoto kubwa iliyotokana na suala la 47" na 2oja ya Tanganyika ni mgogoro wa uongozi. wa muda mrefu wa Tanzania walikuwa wanaona tu viongozi wao wakifanya mambo au maamuzi fulani bila ya kujua kile kilicho nyuma yake ni nini hasa. atika kusimulia suala hili Nyerere ametupa nafasi ya kuona mtiririko wa hoja na vitendo vya uongozi na akatuonesha kuwa kimsingi hilo ndilo tatizo kubwa zaidi. Alikuwa sahihi kwani hata leo hii bado Taifa linahangaika na suala la uongozi. 2ata hivyo! hata kama uongozi ni mbaya kiasi gani Nyerere anaona njia za kidemokrasia ndiyo zitumike kuundoa uongozi huo1 na upande mwingine viongozi ni lazima waoneshe kuwa wanauwezo wa kuongoza wasije kusababisha watu wakaona serikali yao imepoteza uhalali kutokana na maamuzi na vitendo vya serikali hiyo. Matokeo yake siyo mazuri kwa taifa lolote lile. M. M. UHALALI WA SE5IKALI Se ikali !a sasa ni halali: kwa 'aana !a kwa'ba i'eteuliwa na (ais halali: kwa njia halali. (aia !e !ote wa *anzania hawezi kwen$a "ahaka'ani na ku$ai kuwa Se ikali hii ni ha a'u: kwa 'aana !a kwa'ba haikuteuliwa kishe ia. ?a'oja na kwa'ba Wazi i "kuu hakuteuliwa kwa ku7uata uta atibu unaotakiwa na )atiba !a sasa: kuteuliwa kwake nje !a uta atibu huo kulihalalishwa na 8unge. )wa hi!o: nase'a: Se ikali hii ni halali. Bakini ni halali kwa 'aana hi!o tu. Ni uhalali wa she ia bila uhalali wa uwezo na 'wenen$o na =iten$o. )wa 'aana 'oja sasa hatuna Se ikali: tuna "awazi i tu. Se ikali ni ti'uC na ti'u halisi ina $i a na ubani. "kusan!iko wa "awazi i bila 'welekeo: bila 'wongozo: bila 'shika'ano na bila uongozi: kila Wazi i na lwake: hauwezi ukaitwa Se ikali. )atika hali ka'a hi!o: hata hila ubo=u 'wingine wa n!ongeza: 'a'bo 'uhi'u !a n%hi ha!awezi kuja$iliwa wala kushughulikiwa. Bakini hata ka'a Se ikali !etu ingekuwa na u'oja na 'shika'ano wa kuiwezesha kushughulikia 'asuala 'engine 'uhi'u !a N%hi !etu: kwa kukubali hoja !a kuwa na Se ikali !a *angan!ika: ingekuwa i'ejion$olea uwezo na uhalali wa kushughulikia na 'asuala !a "uungano wen!e )atiba !a sasa !a 'uun$o wa Se ikali 'bili. )wa kuwa tabia !a Se ikali !a +anziba !a ku#uuza =i7ungu 7ulani =!a )atiba !a "uungano n$i!o ili!oke a watu wengi na hati'a!e ikazua hoja !a kutaka Se ikali !a *angan!ika: nili$hani kuwa baa$a !a +anziba kuki i kosa lake na kutoka katika ,-.: Se ikali zote 'bili zingekaa #a'oja na kutaza'a sehe'u n!ingine za )atiba zinazo#uuzwa a'a na Se ikali !a +anziba au Se ikali !a "uungano. 60

8a$ala !ake Se ikali !a "uungano ikaen$ekeza Utangan!ika: na ikakubali hoja !a Se ikali *atu. Sasa naa'ini kuwa Se ikali !a "uungano haiwezi tena ku7uatilia kwa 'akini 'azungu'zo !ake na Se ikali !a +anziba kuhusu )atiba !a N%hi !etu. )wa sababu zi7uatazoH Sababu 'oja kubwa ili!o7an!a 2iongozi wetu wasitake kuwau$hi LWazanziba iL katika suala la ,-. na u%haguzi wa "aka'u wa (ais ni u'uhi'u wa ku a za +anziba katika ku'teua 'wana%ha'a wa .." kuwa "go'bea wa U ais wa 9a'hu i !a "uungano. )wa kiongozi !e !ote ana!eliona ja'bo hilo kuwa ni 'uhi'u ku#ita 'engine !ote: kuwau$hi LWazanziba iL ni $ha'bi a'ba!o haina bu$i ie#ukwe kwa kila njia. N$i!o 'aana 2iongozi wa +anziba wali#oo'ba nia !ao !a kuingia katika ,-. izungu'zwe na )a'ati )uu na baa$a!e na 3al'ashau i )uu !a *ai7a: =iongozi wetu waheshi'iwa hawaku#en$a hata ki$ogo suala hilo lizungu'zwe. Walijua kuwa +anziba haiwezi kuingia katika ,-. hila ku=unja )atiba !a N%hi !etuC na kwa'ba suala hilo likizungu'zwa katika =ikao hi=!o =!a .ha'a wako 2iongozi watakaoli#inga: na wataka u ais wata#ata tatizoH )u#inga au kuto#inga: litakuwa suala gu'uN )wa hi!o waka'shau i (ais lisizungu'zwe katika =ikao =!a .ha'a: ila !e!e 'wen!ewe a%hukue juku'u la kulizungu'za na 2iongozi wa +anziba : Suala likiwa gu'u: usi'sai$ie (ais: 'tu#ieN +anziba wakaingia katika ,-.. 2iongozi wetu waka7an!a kila njia !a ku7an!a kiten$o hi%ho kisijulikane au baa$a !a kushin$wa kuki7i%ha ki#uuzwe. 3aikuwezekana. )ika7i%huliwa: na ngo'a zikaanza. 3ati'a!e LWatangan!ikaL waka%hoka na wakaanza ku$ai Se ikali !a *angan!ika. )wa 'taka u ais hii ilikuwa balaa '#!aC 'aana si JWazanziba iL #eke !ao a'bao wanazo ku a za uteuzi wa wago'bea u ais na baa$a!e u%haguzi =en!eweC LWatangan!ikaL nao wanazo: tena n!ingi zai$i. )wa )izungu hali hii huitwa L$ile''aLC ni utatuzi wa ua'uzi: ka'a #en!e njia #an$aH )i7o %ha 'aji kushoto: )ulia ki7o %ha 'otoH )ukubali: kukataa: )ila 'oja ni balaaN )ote uko hata ini: 3ujui u7an!e nini.

61

)wa hi!o Wazi i "kuu ali#o'wa'bia (ais kwa'ba hoja !a Se ikali *atu ikija$iliwa 8ungeni !e!e 'wen!ewe atakuwa na utatuzi wa ua'uzi: alikuwa anajise'ea kweli !ake. >likuwa katika hali hii !a L$ile''aL. 8aa$a!e: ka'a tuna=!ojua: ali#oa'biwa kuwa asi#okubaliana na wenzake ataa%hwa katika 'ataa: alia'ua kusa en$a na wote wakaunga 'kono hoja !a Utangan!ika. 3awa si watu wajinga: na wala si wa#u'ba=uC wanajua wa7an!alo. Wa'e7an!a ua'uzi huu wakijua 'atokeo !ake. )wa hawa sasa: 'akosa !a LWazanziba iL !awe !a ku=unja )atiba au !a aina n!ingine: kwao sasa ni 7a ajaC ni hoja !a ku$ai Utangan!ika. 3awa hawawezi tena kutaka 'akosa ha!o !azungu'zwe na !asahihishweC 'aana !akisahihishwa ka'a lili=!osahihishwa lile la ,-. 'singi wake wa hoja !ao utabo'oka. )atika hili: LWazanziba iL na LWatangan!ikaL: ni 'bu!a wakuuC ni washi iki na wabia kwen!e ' a$i ule ule wa kutaka ku=unja *anzania. Bakini hata ka'a wangekuwa#o 'awazi i a'bao si LWatangan!ikaL: bali ni Watanzania halisi wanao#en$a kukaa na Watanzania wenzao wa 2isiwani ili kuzungu'za 'asuala !a )atiba hawawezi ku7an!a hi=!o %hini !a uongozi wa sasa wa Se ikali !a "uungano. )atiba ina!ozungu'zwa ni )atiba hii !a sasa !a 'uun$o wa Se ikali "bili. 3oja !a Utangan!ika ili#oletwa 8ungeni Se ikali ilikuwa ta!a i i'eteua au inakusu$ia kuteua ka'ati !a kutaza'a 'igogo o !a )atiba ili!o#o hi=i sasa kati !a Se ikali !a "uungano na Se ikali !a +anziba : na ku7an!a 'a#en$ekezo !a kuion$oa. *ulitaza'ia kuwa se ikali !a "uungano ita#inga hoja !a Utangan!ika: na kuwaa i7u Wabunge kwa'ba )a'ati hi!o ita#oka'ilisha kazi !ake Se ikali ita7ikisha 'a#en$ekezo !ake 8ungeni. 8a$ala !a ku7an!a hi=!o: Se ikali !a "uungano ikaa'ua kuwa '7u'o wa Se ikali "bili hau7ai: kina%ho7aa ni '7u'o wa Se ikali *atu. 3i=i sasa se a !a Se ikali !a "uungano ni 'uun$o wa Se ikali *atu. I$a'e1e(a%a)e Seri(ali 6iy& 6iy& i(ae @6i%i %a Seri(ali ya Za%1ibar (u1u%gum1ia umu6imu 'a (u$ii# au )i%si ya (ure(ebis6a muu%8& 'a Seri(ali MbiliE )wao )atiba hi!o ina%hongojea ni ku7utwa tu. "a#en$ekezo !a )a'ati !a N$ugu Shellukin$o na wenzake ha!ana 'aana tena kwa Se ikali hii. Se ikali !a sasa ina%hosubi i na ina%hokishughulikia ni Shi ikisho la Se ikali *atu- kwa kweli ku7a na kuzikwa kwa *anzania. Ha'a%a u6alali# 'ala u'e1&# 'ala %ia ya (u1u%gum1a Muu%ga%& 'a Seri(ali Mbili. )wa kweli ja'bo 'oja a'balo waheshi'iwa hawa wa'e7aulu ni ku7an!a watu waa%he kabisa kuzungu'za )atiba !a sasa na 'a'bo 'engine !ale 'uhi'u: na wabaki ku'ki'biza sungu a wa Se ikali !a *angan!ika n$ani !a "uunganoL.

62

"aa$a'u 'atatizo halisi !a "uungano ha!azungu'zwi wala ha!ashughulikiwi: watu wen!e nia 'ba!a: wa 8a a na 2isiwani: wanao#en$a kuitu'ia hali hi!o kui=unja n%hi !etu wanaen$elea ku7an!a hi=!o. Na wale: wa huku na huku: wana%ho%heana ka'a 'i7ukuto !a shetani. Na hi!o inawa7an!a hata watu wasio na nia 'ba!a ila ni wajinga tu: waa'ini kuwa ina7aa wote tushi iki na tujian$ae kui=unja *anzania tusije tukashtukia kuwa *anzania i'e=unjika na tu'ea%hwa katika 'ataaN A%aye86a%i (u'a =i&%g&1i 'e$u %i 'a)i%ga ya2aa a(a@6u%gu1'e a(ili 1a(e? Wa%a)ua 'a2a%yal&. Ni'ese'a awali kwa'ba LWazanziba iL na LWatangan!ikaL ni 'a a7iki wakuu. "aten$o !a LWazanziba iL ni kisingizio kizu i %ha 'aten$o !a LWatangan!ikaLH na 'aten$o !a LUtangan!ikaL ni ki%ho%heo %ha ukabila wa u#an$e wa #ili. Wen!ewe wanauita LUtai7aL: na ni sawa 'aana ni waku#inga Utanzania. Se ikali !en!e 'si'a'o wa Utangan!ika haiwezi kukaa na Se ikali !a +anziba kuzungu'za katiba hii !a Se ikali "bili. 3ilo linaweza ku7an!wa na Se ikali '#!a !a 9a'hu i !a "uunganoH Se ikali ina!okubali na kuheshi'u )atiba tuli!o na!o. Se ikali !a sasa haina uhalali wala uwezo wala nia !a kuizungu'za: ukia%ha 'azungu'zo !a kuitia 'aji ili kuwa7u ahisha LWazanziba iL: au kui7uta ili tulete Shilikisho la Se ikali *atu na hi=!o kuwa7u ahisha LWatangan!ikaL.

63

SU5A YA KUMI NA M"ILI MWELEKEO NA MSIMAMO WA 7HAMA atika sehemu ya mwisho wa hoja zake juu ya suala la Tanganyika #aba wa Taifa anaandika kama mtu anayeacha wosia kwa chama chake. Anayoyasema ni mambo ya msingi sana kwa mwana ""M kuyaelewa kwani kutoyaelewa ni kujikuta siku moja ""M ikisimamia vitu ambavyo ni kinyume na uasisi wake. Ni wazi Mwalimu alitaka wana ""M waelewe asili ya chama chao na kwanini kilikuwa na msimamo fulani na ni muhimu kwa ""M kuendelea na msimamo huo na kama kinataka kubadili basi ni kubadili kwa maana ya kuboresha zaidi. wa mfano! ""M kiliunda kikipigania umoja wa Afrika vile vile! sasa endapo kitaanza kupiga vita umoja wa Afrika ""M kitakuwa kinapoteza mojawapo ya misingi yake. 2ii ndiyo sababu iliyomfanya Mwalimu baadaye kusema kuwa siku ""M ikiacha misingi yake na yeye angeweza kukiacha kwani ""M siyo $mama% yake. wa Nyerere ""M kilikuwa na msingi wake katika uasisi wake na hiyo ilikitofautisha na vyama vingine. uacha misingi hiyo au kuchukua mwelekeo mwingine ni kwenda kinyume na misingi ya uasisi wa ""M. M.M. MWELEKEO WA 7HAMA4 3uko n!u'a ni'etu'ia 'aneno D'welekeo wa .ha'aE bila 'aelezo. -na7aa sasa nieleze 'aana !ake. -li kusisitiza u'uhi'u wake. )ujenga n%hi si ja'bo ahisi. )ujenga *angan!ika tuli!o ithi iwe *ai7a 'oja i'a a lisingekuwa ja'bo ahisi. *ulikuwa tu'eanza. Na kujenga +anziba tuli!o ithi iwe tai7a 'oja i'a a isingekuwa kazi ahisi. "i'i naa'ini kuwa kutokana na histo ia !ake !a n!u'a na !a ka ibu kui7an!a +anziba kuwa *ai7a 'oja i'a a kungekuwa kazi ngu'u zai$i kuliko kuijenga *angan!ika na ku!a7an!a 'akabila !ake kuwa kitu ki'oja. Bakini hatuku uhusiwa kujua. 3isto ia haikutu uhusu kujenga *angan!ika kuwa *ai7a wala kujenga +anziba kuwa *ai7a. Wa 8a a tulikuwa aia wa *angan!ika hu u tangu ta ehe 4 Dese'ba: 1461 '#aka ta ehe 26 ># ili: 1464C 'u$a wa 'iaka 'iwili: na 'iezi 'inne: na siku ku'i na saba: ukiihesabu na siku !a ta ehe 26 >#-ili: 1464. "i'i nilikuwa (ais wa *angan!ika kwa 'u$a wa 'waka ''oja na 'iezi 'inne na siku 17 hizo hizo. Wala histo ia haikutu uhusu kujenga +anziba iwe *ai7a. Uhu u wa kutoka kwa 'koloni uli#atikana ta ehe 10 Dese'ba: 1463 na "a#in$uzi !a kungJoa usultani wa "wa abu !ali7an!wa ta ehe 12: 9anua i 1464. 3atukujenga n%hi 'bili. 8a$ala !ake tuka7an!a kiten$o %ha #ekee katika histo ia a nzi'a !a >7 ika hu u. *angan!ika tuli!oko'boa kutoka kwa Wakoloni lakini hatukuiun$a 'i#aka !ake ni !a ku ithiC na +anziba J tuli!on!akua kutoka kwa Wakoloni na "asultani wa )ia abu: lakini hatukuiun$a: 'i#aka 64

!ake ni 'atokeo !a un!angJan!i na un!angJau wa Wainge eza na Waje u'ani: tukaziunganisha zikawa n%hi 'oja. Ta%1a%ia %i lulu ya *e(ee (abisa (a$i(a 6is$&ria ya A2ri(a 6uru. N@6i %yi%gi%e 1&$e %i 1a (uri$6i (u$&(a (a$i(a U(&l&%i. Ta%1a%ia %i ya (uu%8'a %a sisi 'e%ye'e# ('a 6iari ye$u 'e%ye'e baa8a ya (u(&mb&a se6emu 1a(e ili=y& (u$&(a (a$i(a u(&l&%i. Wako Watanzania wa ajabu kabisa wanaose'a kuwa ua'uzi huo: au =!o'bo =ili=!otu'iwa: au njia ili!otu'iwa: au =!ote: ha=ikuwa halali. 3ao hawana shaka na uhalali wa *angan!ika: a'ba!o iliunganishwa na Waje u'ani: na ika'egwa-'egwa na Wainge eza na wenzao. )wa hao ka'a (wan$a na 8u un$i na *angan!ika zisingetengwa na 'abebe u tukazi ithi ka'a zili=!okuwa %hini !a Waje u'ani: wasingeushuku uhalali wa n%hi 'oja hi!o. La(i%i (ama baa8a ya u6uru 5'a%8a %a "uru%8i %a Ta%ga%yi(a 1i%geamua (uu%ga%a 1i'e N@6i M&)a. ('a u$ara$ibu '& '&$e amba& 1i%ge(ubalia%a# :Wa1ale%8&: 6a'a 'a%gesema muu%ga%& 6u& si 6alali? ?wani !a *angan!ika na +anziba !a sasa zilikuwa #a'oja kwa 'u$a ' e7u sana kabla !a kutengwa na Wakoloni Wainge eza na Waje u'ani. )a'a zingebaki zi'etengana kwa Lwazalen$oL hao hi!o ingekuwa ni halali: 'aana zilitengwa kwa hila na 'itutu !a bun$uki za "abwana. La(i%i uamu1i 'a Ta%ga%yi(a 6uru %a Za%1ibar 6uru (uu%ga%a# %a 6i=y& (u'au%ga%is6a $e%a %8ugu 'ali&(u'a 'ame$e%g'a %a Mabeberu# $e%8& 6ila (u%a =i&%g&1i 'e$u 'a%a&sema (u'a 6ali(u'a 6alali. 3atukuta7uta 'aoni !a watu kwa njia !a $e'ok asia wana!oijua wao. Waje u'ani na Wainge eza walita7uta 'aoni !a wazee wetu kwa 'tutu wa bun$ukiN 3i!o i-ikuwa halali. N%hi walizoziun$a kwa njia hizo zilikuwa halali. *unatakiwa tuji=unie Utangan!ika na Uzanziba i ulio#atikana kwa njia hizoC lakini tuuonee ha!a Utanzania: tun$a la uhu u wetu wen!ewe. Si(uami%i (u'a 'a(&l&%i 'ali2aulu (iasi 6i(i (a$i(a (u1i%y'es6a (asumba %a (u1i$a'ala a(ili 1a baa86i ye$u? Nilitoka nje !a 'sta i. Na u$iaH *ulikuwa N%hi "bili: lakini kwa hia i !etu wen!ewe: tukaa'ua kuwa N%hi "oja. )wa sabaabu a'bazo ni'ezieleza 'a a n!ingi: na ka'a ha#ana bu$i nitaen$elea kuzieleza tukakubaliana kuwa ni "uungano wa Se ikali "bili. >i$ha: tulikuwa na =!a'a =iwili =!a uko'bozi: *>NU na >S?. Na ni =izu i kuen$elea kuwaku'busha wale a'bao wange#en$a tusahau: kwa'ba *>NU na >S? =ilikuwa =!a'a =!a uko'bozi: ha=ikuwa =!a'a =!a uongozi. 3atua !a #ili katika histo ia !a kuijenga N%hi !etu: tulii%hukua ta ehe 0 Meb ua i: 1477: 'iaka 13 baa$a !a "uungano. *>NU na >S?: 2!a'a =!etu =!a Uko'bozi: a'ba=!o =ilijua kuwa U'oja ni silaha 60

kubwa !a Uko'bozi: =iliungana =ikawa %ha'a ki'oja: .ha'a .ha "a#in$uzi: .." %ha'a a'ba%ho kina nasaba ina!o7anana na nasaba !a *anzania. *anzania ni *angan!ika na +anziba : na .." ni >S? na *>NU. Sitaki kuse'a kuwa .." na!o ni lulu !a >7 ika: lakini naeleza tu 'welekeo wa histo ia !a n%hi !etu na =!a'a =!a uko'bozi wetu. *uliokwisha kuunganisha n%hi 'bili zikawa n%hi 'oja: sasa tukaunganisha =!a'a =iwili =ikawa %ha'a ki'oja 3i!o haikuwa hatua n$ogo hata ki$ogo katika kujenga n%hi !etu. )una n%hi gani n!ingine zilizo7an!a hi=!o1 2!a'a tuna=!o=iona katika 8a a letu siku hizi =inashin$wa hata kuunganisha 'binu tu: ili =iweze kushin$a wa#inzani wao katika u%haguzi. *>NU na >S? =ilikuwa =!a'a =iwili na =!ote =ikitawala. 2ikajiua kwa hia i ili =izae %ha'a ki'oja kiongoze na kuen$eleza histo ia !a n%hi !etu.

*u'ejenga n%hi a'ba!o ilikuwa inaheshi'iwa $uniani kote n$ani na nje !a >7 ika. "waka huu tu'eti'iza u' i wa 'iaka thelathini. )a'a si 'aajabu ha!a !ali!ozushwa bu e na =iongozi wetu watuku7u ilitu#asa kushangilia sana u'oja wa n%hi !etu: na ku'shuku u "wen!ezi "ungu kwa kutu7ikisha ha#a sala'a. *ungali na Se ikali "bili: lakini tuna Se ikali 'oja tu !a "uungano. Na nani hawezi kuona kwa'ba ha#o haja !a kuba$ili 'uun$o wa sasa wa "uungano wa Se ikali "bili itaka#o$hihi ika: histo ia !a N%hi !etu na 'welekeo wa %ha'a %hetu =itatuongoza kwen!e 'uun$o wa Se ikali 'oja1 )itu ki'oja a'ba%ho hatuwezi kutaza'ia ni kwa'ba siku 'oja N%hi "oja hii itakuwa n%hi 'bili: kwa uongozi wa ..". Bakini hi!o n$i!o shabaha !a kuwa na Se ikali !a *angan!ika. Na hata ka'a wajinga na wa#u'ba=u hawata'bui ha!o ba$o ha!o n$i!o !ataka!okuwa 'atokeo !a ujinga waoH u(i2u2ua Ta%ga%yi(a# u$aua Ta%1a%ia. K'a u&%g&1i 'a 77ME -la na u$ia tena: Nili!okwisha kunena: Se a hii: nilise'a: Si !a u''a ni !a %ha'a.

Ni Se a !a 2iongozi: 66

Wa .ha'a .ha "a#in$uzi: Na waungao 'kono: U=unji wa "uungano.

.ha'a hiki "a#in$uzi: )i'eleta 'ageuzi: Si .ha'a #ekee tena: 2iko aina aina.

Na .ha'a .ha "a#in$uzi: Wata'bue 2iongozi: Ni .ha'a %ha "uungano: Si .ha'a %ha Utengano.

)a'a 'wana%ha'a wake: 3azi#en$i se a zake: >toke: asi%helewe: >anze %hake 'wen!ewe.

)a'a =iongozi wetu: 3awa#en$i se a zetu: Watoke waen$e zao: Waanzishe =!a'a =!ao. 2iko =!a'a bozibozi: =!ata7uta =iongozi: Waen$e wa=iongoze: Na hiki tuki#ongeze W>Sl*F)F .3>"> NG>(>: 67

W>)-B>+-"-S3F SF(>: >"8>+, )>*U S- +>)F: N- +> W>?-N+>N- W>)F 3>S> )>"> SF(> )>> +-N, +> )U2UN9> "UUNA>N,

7HAMA 7HA MAPIN!UZI (i$a(a*&ba8ili sera ya(e ya Muu%ga%& 'a Seri(ali Mbili# sera ya(e m*ya i$a(u'a sera ya Muu%ga%& 'a Seri(ali m&)a. .ha'a .ha "a#in$uzi %hen!e wana%ha'a wen!e akili: na ukweli: na ujasi i: hakiwezi katu kukubali se a !a se ikali tatu: kikijua wazi wazi kwa'ba 'atokeo na shabaha !a se a hi!o ni kuiua: na kuizika *anzania. .ha'a .ha "a#in$uzi kikiwa na 'si'a'o huo na wala kisiuonee ha!a: *anzania ita$u'u. MSIMAMO WA 7HAMA )a'ati kuu !a 3al'ashau i )uu !a *ai7a !a .ha'a .ha "a#in$uzi haiwezi kue#uka lawa'a. Bakini kuilau'u )a'ati )uu ni kuki i kwa'ba sasa .ha'a .ha "a#in$uzi kina kansa !a uongozi a'ba!o isi#otibiwa itakiua .ha'a kizi'a. ?engine kwa n%hi !etu hii lisingekuwa ja'bo la kutisha ka'a tungekuwa tu'eanza kuona %ha'a kizu i %ha u#inzani a'ba%ho kinaweza kuiongoza n%hi hii ba$a-a !a ..". 3akijaonekana ba$o. .ha'a .ha "a#in$uzi: kwa sababu !a uzito wa histo ia !ake: ha$hi !a jina lake: '7u'o wa wa=u wake: 'azoea !a watu: na ubo=u wa =!a'a =!a u#inzani: kinaweza kuen$elea ku%haguliwa na Watanzania: #a'oja na kansa !a uongozi wake. >u watu wanaweza waka%hoka: wakase'a: L#otelea 'baliHL waka%hagua .ha'a %ho%hote: ili ' a$i tu watokane na kansa !a uongozi wa ..". 3aini7u ahishi ku!ase'a ha!a: lakini uhai wa n%hi !etu unataka !ase'we. 2iongozi wakuu wa .." wali'shau i (ais suala la ,-. lisizungu'zwe na .ha'a. Sijui lingezungu'zwa 'si'a'o wa )a'ati )uu ungekuwaje. Bakini =iongozi wahusika walihisi kuwa angalau baa$hi !a i$a$i !a wa#inzani itakuwa kubwa zai$i liki7ikishwa katika 3a-'ashau i )uu !a *ai7a. Bakini suala la uta atibu wa ku%hagua "aka'u wa (ais lili7ikishwa katika )a'ati )uuC )a'ati )uu ikakubali 'si'a'o wa JWazanziba iL: 'aana ulikuwa Ln!etiLC na ika#en$ekeza kuwa 6&

3al'ashau i )uu na!o ikubali 'si'a'o huoC kwa sababu Ln!etiL hizo a'bazo hazina 'aelezo. "ja$ala uli#okuwa 'gu'u =iongozi waka7an!a hila suala likaha'ishwa kutoka katika 3a-'ashau i )uu bila ua'uzi: lika#elekwa bungeni kwen$a kuo'bewa 'u$a wa 'iaka 'iwili. .ho'bo kili%hotu'iwa na =iongozi hao ni )a'ati )uu. Suala la uta atibu wa ku%hagua 'aka'u lilikuwa geni: na sijui ni Waju'be wanga#i wa )a'ati )uu walikuwa wa'eso'a 'a#en$ekezo !a )a'ati !a 8o'ani. ?engine ilikuwa ni ahisi kwa =iongozi wetu wakuu kutu'ia lugha Ln!etiL: na kuwababaisha Waju'be wengine wa )a'ati )uu a'bao hawajui un!eti wa 'a'bo. Bakini suala la Se ikali "bili lina u' i ule ule ka'a *anzania !en!ewe. Sababu za ku#inga Se ikali *atu zinajulikana. )wa hi!o tu'e !a 9aji N!alali ili#o#en$ekeza Shi ikisho la Se ika-i *atu: *e%8e(e1& 6il& lili*i%g'a %a Kama$i Kuu# lili*i%g'a %a HaImas6auri Kuu# lili*i%g'a %a M(u$a%& M(uu 'a 77M# %a lili*i%g'a %a Seri(ali ya Muu%ga%& (a$i(a "u%ge la Muu%ga%&. 3oja !a Se ikali *atu i-i#ozushwa na wabunge: )a'ati )uu: kwa niaba !a 3a-'ashau i )uu !a *ai7a: na %ha'a kizi'a: iliwaagiza =iongozi wetu wakai#ingeC 'wezi >gosti: 1443. )a'ati )uu hi!o hi!o: katika kikao %hake %ha Do$o'a: %ha 'wezi wa No=e'ba: 1443: ika#en$ekeza kwa 3al'ashau i )uu !a *ai7a: kwa'ba hoja wali!okuwa wa'ewaagiza =iongozi wetu wakai#inge: sasa ikubaliweC 'aana =iongozi wetu ba$ala !a kui#ingia wali#ata n$oto nzu i zai$i wakasa en$a. "a#en$ekezo !a )a'ati )uu !ana!oio'ba 3al'ashau i )uu ikuba-i Se ikali *atu: ha!ase'i 'ahali #o#ole kwa'ba 'wezi >gosti: )a'ati )uu hi!o hi!o ilikuwa i'eagiza Se ikali kui#inga hoja hi!o. Wala sijui ka'a waju'be wengi wa 3al'ashau i )uu !a *ai7a wana7aha'u hi=!o. 2iongozi wetu wakubwa wali#okwisha kusa en$a na wakawaan$alia waju'be wa 3al'ashau i )uu nao hati !ao !a kusa en$a. 3ali hii haishangaziC lakini hai#en$ezi. 3aishangazi kwa sababu 'wen!ekiti wa %ha'a: 'aka'u wake wawili: na katibu 'kuu wa %ha'a: n$io :=iongozi wakuu wa %ha'a na wa )a'ati )uu na 3al'ashau i )uu !a *ai7a. Ka$i(a (i(a& @6a 'a)umbe 'a@6a@6e (ama Kama$i Kuu# =i&%g&1i 6a'a 'asi*&(u'a %a msimam& mm&)a# 6asa (a$i(a )amb& 1i$& au suala la msi%gi# =i&%g&1i 'a @6i%i ya& %a 'a%a@6ama ('a )umla 'a$ayumba. Na %ha'a %ho%hote kina#en$a u'ojaC kwa hi!o kina#en$a 'shika'ano wa =iongozi wake wakuu katika 'asuala !ake 'uhi'u. Na ka'a =iongozi wanao 'si'a'o huo kuwa#inga tu kwa ajili !a ku#inga ni ja'bo la ki#u'ba=u.

64

Bakini hali !a sasa hai#en$ezi kwa sababu =!a'a 'akini huun$wa kwa sababu na shabaha 'akini. U'oja wa %ha'a ni u'oja wa shabaha: si u'oja wa nasaba. Ni 'binu au n!enzo !a ku7ikia shabaha 7ulani. *usi#otekeleza shabaha !en!ewe ili!otu7an!a tukaun$a u'oja ili tuitekeleze: u'oja au 'shika'ano 'tu#u utakuwa hauna 'aana. 3atuwezi kuheshi'u 'binu au n!enzo zai$i kuliko shabaha !en!ewe. >u hatuwezi ku7an!a 'shika'ano wa =iongozi ukawa n$io shabaha na 'a'bo 'engine !ote !akawa ni n!enzo tu za ku7ikia na kulin$a shabaha hi!o. 3atuwezi kuse'a kuwa 'a$hali =iongozi wetu wote wanalitaka ja'bo hili hatuna bu$i tuwaunge 'kono: hata ka'a tuliwaunga 'kono katika ja'bo a'balo ni kin!u'e kabisa %ha hili wanalotuo'ba leo. Na hasa hasa hatuwezi kuwaunga 'kono tukijua kuwa ja'bo wanalotuo'ba tukubali si halali: na ni kin!u'e %ha 'si'a'o na ua'uzi wa %ha'a %hetu. 2iongozi wetu wakuu hawawezi kukiuka Ua'uzi na 'si'a'o wa .ha'a kizi'a: hala7u wa$ai kuungwa 'kono na =iongozi wa %hini !ao au na wana%ha'a kwa ju'la. )wa kweli tunataza'ia kuwa =iongozi hao wata#ingwa kwa ngu=u kabisa: na ka'a ha#ana bu$i ku7ukuzwa. 3uko n$iko kuwajibika. 8ila hi=!o =iongozi wetu wata7an!a wa#en$a=!o bila kuwa na wasiwasi. Wata#in$a: wata#uuza: wata=unja 'aa'uzi na 'si'a'o wa %ha'a bila kuwa na ho7u !o!ote. Wen!e ho7u watakuwa ni =iongozi wa %hini na wana%ha'a wa kawai$a watakao7an!a ujasi i wa kuwa#inga =iongozi wakuu. Maa%a 6a& 'a$a&%e(a%a (u'a %i 'a(&r&2i %a 'a@6&@6e1i# %a 'a$a@6u(uli'a 6a$ua 1a %i86amu? . )wa kweli ha#o n$i#o tu#o sasa. *u'e !a 9aji N!alali i'e#en$ekeza Shi ikisho la Se ikali *atu. )a'ati )uu i'e#ingaC 3al'ashau i )uu !a *ai7a i'e#ingaC Wazi i "kuu a'esi'a'ia ua'uzi huo na kuutetea 8ungeni: ta ehe 30 ># ili: 1442. "kutano 'kuu wa .." huko .hi'waga u'e#inga #en$ekezo hilo na kusisitiza tena se a !a .ha'a !a tangu 1464: !a "uungano wa Se ikali "bili. "wezi >gosti: 1443:wabunge 7ulani wa'e7u7ua suala hili tena kuleta hoja !a ku$ai Se ikali *atu. *a ehe 10@&@1443 )a'ati )uu i'ekutana na kusisitiza tena 'si'a'o wa .ha'a: na kuiagiza Se ikali ikai#inge hoja hi!o. *a ehe 14@&@1443 (ais wa 9a'hu i !a "uungano anakwen$a 8ungeni na ku#inga hoja !a Se ikali *atu. Ha*& %i (abla =i&%g&1i 'e$u 'a(uu 6a'a)a*a$a %8&$& %1uri 1ai8i. *a ehe 24@&@1443: siku ku'i tu baa$a!e: =iongozi wetu wakuu wana#ata n$oto nzu i zai$i: wanasa en$a na ku#itisha 8ungeni hoja L'ua7akaL !a kuleta Se ikali !a *angan!ika Ln$ani !a 70

"uunganoL. "iezi 'iwili baa$a!e: ,ktoba: 1443: )a'ati )uu !a 3al'ashau i )uu !a *ai7a: inaan$aa 'a#en$ekezo na ku!a7ikisha 'bele !a 3al'ashau i !a *ai7a: kuitaka ikubali #en$ekezo la Se ikali la kuun$a Shi ikisho la Se ikali *atu. >bautani zote 'bili: !a Se ikali na !a )a'ati )uu: zina7an!ika kana kwa'ba ni 'a'bo !a kawai$a tuH "ila s'ali# bila maele1&? Ku(ubali (u2a%y'a =i(arag&si =ya =i&%g&1i %i 8alili ya '&ga# si 8alili ya 6es6imaC na woga na heshi'a ni =itu =iwili 'bali 'bali. "aa$ili 'e'a ha!atu$ai tuwaogo#e =iongozi wetu. Na =iongozi 'akini hu#en$a ku#ata heshi'a !a wanan%hi wenzao: lakini hawa#en$i kuogo#wa. )uogo#wa ni si7a na a$a !a 'a$ikteta: =iongozi halisi hawa#en$i kuishi iki. )ujenga 'azoea !a kutii =iongozi hata katika 'a'bo ha a'u ni $alili !a woga: ni kuka ibisha u$ikteta. )a'ati )uu ikishakuwa na 'shika'ano katika ja'bo lolote: hata ka'a 'shika'ano huo ni wa ban$ia: na u'etokana na woga: 'atokeo !ake ni !ale !ale katika =ikao =ingine =!a .ha'a. Ni =igu'u sana kwa 3al'ashau i )uu !a *ai7a ku#inga )a'ati )uu !en!e 'si'a'o ''oja: kwa sababu zile zile zinazo7an!a iwe =igu'u sana kwa )a'ati )uu ku#inga =iongozi wakuu wen!e 'si'a'o ''oja katika suala lolote. )u#inga =iongozi wen!e 'si'a'o ''oja kunataka ujasi i 'kubwa sana: 'aana ana!ethubutu ku7an!a hi=!o huonekana ka'a 'wasi au 'saliti. N$i!o 'aana katika suala la uta atibu wa ku%hagua "aka'u wa (ais: nili#ota'bua kuwa )a'ati )uu itakuwa na 'si'a'o ''oja katika ku#en$ekeza kwa 3al'ashau i )uu !a *ai7a: kwa'ba uta atibu wa sasa uen$elee: nilio'ba ni#atiwe na7asi na'i nikatoe 'aoni !angu 'bele !a kikao hi%ho. -nawezekana kuwa tatizo la #aka kwa #an!a lingekwisha ka'a #aka ange7ungiwa kengele shingoniH taabu ni ku'#ata #an!a wa kui7an!a kazi hi!o. Na #an!a watakuwa wajinga sana waki$hani kuwa #aka wataji7unga au wata7ungana kengele shingoniN Ha$u'e1i (ua@6ia u$ama8u%i 'a '&ga u(a'a %i mbi%u au si2a m*ya ya u&%g&1i. Na sasa la1ima $u(iri ('amba u$ama8u%i 6uu 'a '&ga u%aa%1a (u'a %i se6emu ya $a$i1& le$u la (i$ai2a. Nilise'a awali kwa'ba nilionana na baa$hi !a wabunge wen!e hoja !a Utangan!ika. Wale wali#okwisha kutoa $uku$uku zao kuhusu 'a$ha'bi !a Se ikali: niliwaa'biaH LWaheshi'iwa wabunge: !ale 'li!o!ase'a ni sababu nzu i za ku%hukua hatua za kuwa$hibiti =iongozi wahusikaC kwa nini ba$ala !a ku7an!a hi=!o 'na%hukua hatua za kutaka kuigawa n%hi !etu1L 9ibu laoH L2iongozi wakise'wa wanakuwa wakali sanaNL 2iongozi wetu nao nili#owaulizaH L)wa nini ha'ku#inga hoja !a 71

wabunge ka'a tuli=!okuwa tu'ekubaliana: na ba$ala !ake 'kaa'ua kuikubali1L 9ibu laoC LWabunge hao wali#otoka kwako "sasani walikuwa wakali ka'a 'bogoNLNa waju'be wa )a'ati )uu ukiwaulizaLH L)wa nini ha'kukataa #en$ekezo la Se ikali la kukubali hoja !a Se ika-i *atu1L 9ibu laoH Wakubwa walikwisha kukubaliana: sisi: tungeweza ku7an!a nini1L 3ata 'tu ''oja hakuweza ku#aza sauti na kuse'aH hi=i si=!o1 3ii n$io $e'ok asia '#!a na 'binu '#!a !a kukabiliana na "7u'o wa 2!a'a 2ingi1 3uko n$iko kwen$a na wakati1

72

SU5A YA KUMI NA TATU NENO LA MWISHO Ni wazi kuwa kuwa mojawapo ya matamanio ya #aba wa taifa wakati ule ni kuweza kuwepo kwa chama kingine cha upinzani amabcho kitakuwa ni tishio kiungozi kwa "hama cha Mapinduzi. Anatudokeza kuwa mojawapo ya sababu ya kutaka Tanzania irudi kwenye mfumo wa vyama vingi ni uwezekano wa kuibuka kwa chama kipya chenye uongozi mzuri na chenye uwezo wa kuliongoza Taifa letu. 2adi wakati ule kwa maoni yake kulikuwa hakujatokea chama ambacho kingeweza kuchukua nafasi ya ""M. 2ili ni jambo lililomtatiza hadi alipofariki 4ktoba -/! -.... wa hiyo maneno haya ya mwisho ni angalizo kwa ""M na wakati huo huo ni ujumbe kwa 0atanzania kuweza kujipanga na kusababisha uwepo wa chama kingine chenye uongozi wa kweli! itikadi inayokubalika na ambacho kinaweza kuchukua uongozi toka kwa ""M. Ni katika uwepo wa chama kama hicho ndiyo ""M inaweza kweli kuona haja ya kujisafisha na kujisahihisha. M. M. Nilise'a awali kwa'ba kansa !a uongozi n$ani !a .ha'a .ha "a#in$uzi isingekuwa ni ja'bo la kutisha sana ka'a tungekuwa tu'eanza kuona kizu i %ha u#inzani kina%howeza kuiongoza n%hi !etu ba$ala !a ..". Ubo=u wa uongozi n$ani !a .." n$io ulio7an!a nika#en$ekeza tuanzishe '7u'o wa =!a'a =ingi. Nilitu'aini kuwa tunaweza ku#ata %ha'a kingine kizu i a'ba%ho kingeweza kuiongoza n%hi !etu ba$ala .." au a'ba%ho kingekilazi'isha .ha'a .ha "a#'$uzi kusa7isha uongozi wake kwa kuho7ia kuwa bila ku7an!a hi=!o kitashin$wa katika u%haguzi ujao. Bakini ba$o sijakiona %ha'a 'akini %ha u#inzaniC wala:$alili zozote za kuon$oa kansa !a uongozi n$ani !a ..". 8ila u#inzani 'zu i wa nje: na bila $e'ok asia halisi n$ani !a .ha'a .ha "a#in$uzi: .ha'a hiki kitazi$i ku$i$i'ia %hini !a uzito wa uongozi 'bo=u. )wa hali !etu !a kisiasa ili=!o n%hini: hili si ja'bo la kuta ajia bila !a ho7u na wasi wasiN Wazalen$o Watanzania hawana bu$i wa#en$e kuona $e'ok asia halisi n$ani !a .ha'a .ha "a#in$uziH 3ii ina su a 'bili. )wanza: ni lazi'a ku u$isha tena uhu u na uta atibu wa kuja$ili 'asua-a !o e 'akubwa na ku7ikia ua'uzi baa$a !a 'ja$ala. 2iongozi wetu hi=i sasa wanaogo#a kutu'ia ngu=u za hoja ili kutoa 'aa'uzi 'uhi'u. )wa sasa wanatu'ia hila zai$i kuliko hojaC =itisho kwao ni 'binu ahisi zai$i kuliko a$ha !akutu'ia akili na ku#ata hoja sa7i !a ku'jibu '#inzani katika 'ja$ala. 2iongozi hawa waki#ewa na7asi watatu'ia hoja !a ngu=u tuC na hawatakuwa na haja !a kutu'ia akili. )i%hini %hini baa$hi !ao ta!a i wa'eanza kutu'ia hoja !a =itisho. Na (ama $u(ia@6a u$ama8u%i 'a '&ga u(a1agaa $u$a(u'a $u%a(aribis6a u8i($e$a.

73

U6uru 6au)i 'ala 6au8umis6'i ila ('a (u'a $ayari (uli*a g6arama 1a(eF na =itu =!ote =!en!e tha'ani kubwa gha a'a !ake ni kubwa. .ha'a .ha "a#in$uzi lazi'a kien$elee kujenga uta atibu na uta'a$uni wa ku%ha'bua 'asua-a 'akubwa katika 'ija$ala: naku7ikia ua'uzi baa$a !a u%ha'buzi na 'ija$a-a !a ki$e'ok asia na !a wazi wazi. Na wana%ha'a wa .ha'a .ha "a#in$uzi kwa =iten$o =!ao lazi'a waanze ku#iga =ita uta'a$uni wa woga na 7i$huli !a =iongozi. >i$ha: .ha'a .ha "a#in$uzi hakina bu$i kitaza'e u#!a uta atibu wake wa ku%hagua =iongozi wake wakuu. Na 'uhi'u zai$i na la ha aka zai$i: .ha'a .ha "a#in$uzi hakina bu$i kitaza'e u#!a uta atibu wake wakuteua 'go'bea wake wa kiti %ha U ais wa 9a'hu i !a "uungano. Nase'a hili ni ja'bo 'uhi'u na la ha aka zai$i kwa sababu u%haguzi wen!ewe ni 'wakani tu. 3ili lisi#o7an!ika u#esi na kwa 'akini: !anaweza !aka7an!ika 'akosa !ataka!o7uta kabisa uwezo wetu wa ku7an!a hi=!o baa$a!e. Nina hakika kwa'ba uta atibu wetu wa sasa wa kuteua 'go'bea kiti %hit u ais sasa u'ekwisha ku#itwa na wakati. "i'i nilikuwa nikiteuliwa na 3a-'ashau i )uu !a *ai7a baa$a !a ku#en$ekezwa na )a'ati )uu bila 'shin$ani. Na n$ugu >li 3assan "win!i aliteuliwa katika 'azingi a !a siasa a'ba!o ha!akuwa to7auti sana. 3a#akuwa na washin$ania u ais. Ni )a'ati )uu !en!ewe ili!oa'ua ni nani wa7iki iweC na ''oja wao: naku'buka: alikuwa hataki hata ki$ogoC tukalitoa jina lake. Bakini sasa 'a'bo ni to7auti. Washin$ania u ais wa#o: tena 'oto 'oto. .ha'a kinajua hi=!o: na wanan%hi wanajua hi=!o. .ha'a .ha "a#in$uzi hakina bu$i kita7ute uta atibu 'zu i wa kuwashin$anisha wataka u ais hawa kwa njia !a wazi wazi. *uta7an!a 'akosa 'akubwa tukikubali kuteua 'go'bea u ais kwa kutu'ia 'zengwe. Njia !a 'zengwe ilitu7aa tu wakati tuli#okuwa hatuna washabiki wa u ais. Na inaweza ku7aa ka'a 'nataka ku'teua 'wenzenu a'ba!e 'naa'ini kuwa n$i!e ana!e7aa: lakini ha#en$i 'isukosuko !a kushin$ania uongozi. 3i=!o si=!o 'a'bo !ali=!o sasa. Sasa tunao washabiki: tena washabiki wa kweli kweliN )wa hi!o hali !a sasa inataka ushin$ani wa wazi wazi: na ni =e'a .ha'a .ha "a#in$uzi kita7ute uta atibu 'zu i wa kuwashin$anisha hi=!o. Ni 'uhi'u zai$i kuwataka wana%ha'a wa .." watoe 'aoni !ao kuhusu (ais wetu wa baa$a!e: kuliko kuwataka watoe 'aoni !ao kuhusu Se ikali !a *angan!ika: ja'bo a'balo walikuwa wala hawali7iki ii. .ha'a kisisite kuta7uta uta atibu wa kushi ikisha wana%ha'a katika suala hili: kabla =ikao =!a juu ha=ija7an!a ua'uzi wa 'wisho.

74

Ni =izu i katika suala ka'a hili 'wongozo wa awali ukatokana na wana%ha'a wen!ewe baa$a !a ku#itiwa na wataka u ais. )atika u%haguzi wa 'a$iwani: %ha'a ki'eanza kutu'ia uta atibu wa kuta7uta kwanza 'aoni !a wana%ha'a kabla !a kuo'ba =ikao =!a juu ku7an!a uteuzi wa 'wisho. Uta atibu huu ni 'uhi'u zai$i kwa kutu#atia 'go'bea u ais kuliko 'go'bea u$iwani. N%hi !etu ba$o %hanga. *usione ha!a kuen$eleza ta atibu a'bazo zinaonekana kuwa zina7aa: na wala kuba$ili zile a'bazo ja#okuwa huko n!u'a zi'etu7aa: lakini sasa Lzi'e#itwa na wakati.L N$i=!o tuli=!o7an!a kuhusu '7u'o wa %ha'a ki'ojaC tusiogo#e ku7an!a hi=!o kuhusu 'ageuzi !a kuleta $e'ok asia zai$i n$ani !a .ha'a .ha "a#in$uzi. -nawezekana kwa'ba $e'ok asia #eke !ake a'ba!o kwa sasa itaen$elea kuwa na 'aana kwa n%hi hii wakati $u%asubiri (u*a$a m*i%1a%i m1uri %a ma(i%i %)e ya 77M# ni $e'ok asia n$ani !a ..". Wana%ha'a wa .." wana wajibu wa kukitaza'a u#!a %ha'a %hao na kuona jinsi !a kuongeza $e'ok asia n$ani !ake. Wajibu huu si kwa %ha'a %hao tu: ni wajibu wa uzalen$o kwa 'anu7aa !a *anzania nzi'a.

70

WOSIA ,le wake *anzania *usi#oisai$iaN Niwezalo ni'e7an!aH )ushau i na kuon!a. Ni'eon!aH *aha$ha iN Ni'etoa ushau iH Ni'eshatoka kitiniC +ai$i ni7an!e nini. Na'lilia 9alia >tu'ulikie njiaC *anzania ailin$e: Wao=u wasii=un$e. Nasi tu'sai$ie Gote tusi!a'wa%hieN >'ina: tena >'inaN >'ina tena na tenaN

* > " > * 76