SUO HE Ustikolina

Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Investiciono - tehnika dokumentacija prethodnih i pripremnih aktivnosti za izgradnju HE Ustikolina
Strana 1/195
Ugovor broj 019-KI/09 Investiciono - tehnika dokumentacija prethodnih i pripremnih aktivnosti za izgradnju HE Ustikolina
HE USTIKOLINA - IDEJNI PROJEKAT DIO 2. PODLOGA 2.4. STUDIJA O UTICAJU NA OKOLI
Juni, 2013. godine
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 2/195
Naziv:
Studija o uticaju na okoli za HE Ustikolina JP ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE Vilsonovo etalite br. 15 BiH, 71000 Sarajevo
Naruilac:
Investitor:
JP ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE Vilsonovo etalite br. 15 BiH, 71000 Sarajevo
Jezik: Izvrilac:
Bosanski Centar za ekonomski, tehnoloki i okolinski razvoj CETEOR d.o.o. Put ivota bb BiH, 71000 Sarajevo Tel/fax:+ 387 33 205 725
Voditelji projekta:
Aida Muminovi, dipl.ing.tehn.
Vanjski saradnici:
eljko Majstorovi, dipl.ing fizike Irena Zari, dipl.ing.biologije Mr.sc. Enida Malievi, dipl.ing.agr. Orjana Lenasi, dipl.ing.arh. Amra arani-Logo, dipl.ing.arh.
Broj:
S04/P 694/13
Koordinacija ispred Sektor za Kapitalne investicije Sektor za pripremu izgradnje Investitora: HE i Sluba za okolinsko upravljanje JP Elektroprivreda BiH, Sarajevo
HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Sarajevo, juni 2013.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 3/195
SADRAJ PROJEKTNE DOKUMENTACIJE DIO 1. OSNOVNI DOKUMENTI ZA PROJEKTOVANJE 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. DIO 2. PODLOGE 2.1. 2.2. Saglasnosti Programi istraivanja Sveska 2.2.1. Program za geoloko-geomehanika, geofizika i seizmoloka istraivanja Istraivanja Sveska 2.3.1. Geofizika ispitivanja Sveska 2.3.2. Buotine Sveska 2.3.3. Istrane galerije Sveska 2.3.4. Laboratorijska ispitivanja Sveska 2.3.5. Seizmoloka istraivanja Prethodna procjena uticaja objekta na okolinu Topografske podloge Hidroloko-meteoroloke podloge Geoloke podloge Geomehanike podloge Seizmoloke podloge Bujiarske podloge Odkupi i odtete Projektni zadatak Saglasnosti organa za vodoprivredu i urbanizam Saglasnosti organa za iru i uu lokaciju Preliminarna procjena uticaja na okoli Analiza rizika
2.3.
2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11.
DIO 3. IZBOR PARAMETARA POSTROJENJA 3.1. Izbor parametara postrojenja DIO 4. AKUMULACIONI BAZEN Akumulacioni bazen linija uspora Akumulacija uticaji 4.2.1. Cvilin polje 4.2.2. Vodovodna i kanalizaciona mrea DIO 5. ENERGETIKA 5.1. Energetske analize 4.1. 4.2.
DIO 6. TEHNIKA RJEENJA 6.1. Graevinski dio 6.1.1. Hidrograevinski dio 6.1.1.1. Brana 6.1.1.2. Strojara
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 4/195
6.2. 6.3.
6.1.1.3. Zatita obala i korito 6.1.2. Konstruktivni dio 6.1.2.1. Brana 6.1.2.2. Strojara 6.1.2.3. Zatita obala 6.1.3. Arhitektonski dio 6.1.3.1. Objekti hidroelektrane 6.1.3.2. Ureenje okoline 6.1.4. Saobraajnice 6.1.4.1. Regionalne (izmjetanje) 6.1.4.2. Lokalne Elektromainski dio Hidromehanika oprema
DIO 7. INJEKCIONA ZAVJESA DIO 8. EVAKUACIJA VODE U TOKU GRAENJA DIO 9. PROJEKAT BETONA DIO 10. STUDIJA UTICAJA ELEKTRANE NA OKOLINU DIO 11. TEHNIKO OSMATRANJE 11.1. Projekat tehnikog osmatranja
DIO 12. ORGANIZACIJA GRAENJA 12.1. Projekat organizacije graenja (preliminarno)
DIO 13. PREDMJER I PREDRAUN DIO 14. EKONOMSKO FINANSIJSKE ANALIZE DIO 15. PROGRAMI ISTRAIVANJA ZA GLAVNI PROJEKAT 15.1. Podloge i istrani radovi za hidrograevinski dio Hidro-meteoroloki dio Modelska ispitivanja Geodetski radovi Geoloko-geomehaniki istrani radovi Ostali istrani radovi
15.1.1. 15.1.2. 15.1.3. 15.1.4. 15.1.5.
DIO 16. OPI I TEHNIKI USLOVI ZA USTUPANJE GRAEVINSKIH RADOVA HE USTIKOLINA - Idejni projekat
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 5/195
SADRAJ
SADRAJ ........................................................................................................................................................ 5 UVOD .............................................................................................................................................................12 STRATEKI CILJEVI IZGRADNJE HE USTIKOLINA .........................................................................12 HIDROENERGETSKI POTENCIJALI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ...............................13 INSTALISANI KAPACITETI KOJIM UPRAVLJA JP ELEKTROPRIVREDA BIH ................................13 PROSTORNO-PLANSKE OSNOVE ...................................................................................................14 ZNAAJ IZGRADNJE HE USTIKOLINA .............................................................................................20 ISTORIJAT PROJEKTOVANJA ..........................................................................................................20 OSNOVA ZA IZRADU STUDIJE UTICAJA NA OKOLI (SUO)..........................................................21 1. OPIS PREDLOENOG PROJEKTA ........................................................................................................24 1.1.LOKACIJA HE USTIKOLINA .........................................................................................................24 1.2.GENERALNI KONCEPT RJEENJA ............................................................................................26 1.3.OPIS TEHNIKOG RJEENJA OBJEKATA ................................................................................27 1.4.OPIS OSNOVNIH KARAKTERISTIKA PROIZVODNOG PROCESA, PRIRODA I KOLICINA MATERIJALA KOJI SE KORISTE .......................................................................................................41 1.5.ORGANIZACIJA GRAENJA ........................................................................................................44 1.6.PRELIMINARNA ORGANIZACIJA GRADILITA U OKVIRU IDEJNOG PROJEKTA ..................46 1.7.PRELIMINARNI PRIJEDLOG UREENJA PROSTORA POD UTICAJEM PROJEKTA ..............48 2. OPIS OKOLIA KOJI BI MOGAO BITI UGROEN PROJEKTOM .........................................................49 2.1. STANOVNITVO ..........................................................................................................................49 2.2. ZEMLJITE...................................................................................................................................51 2.3. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE ....................................................................................55 2.4. HIDROGEOLOKE KARAKTERISTIKE ......................................................................................56 2.5. SEIZMOLOKE KARAKTERISTIKE PODRUJA .......................................................................57 2.6. VODE .........................................................................................................................................58 2.6.1. HIDROLOKE KARAKTERISTIKE....................................................................................58 2.7. PODZEMNE VODE ......................................................................................................................67 2.8. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE PODRUJA .............................................................................68 2.9. BIODIVERZITET ...........................................................................................................................85 2.10. FLORA ........................................................................................................................................86 2.11. FAUNA ........................................................................................................................................90 2.12. RIBE (IHTIOFAUNA) ..................................................................................................................96 2.13. OPIS KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLJEA .....................................................................106
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 6/195
2.13.1. OPIS KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEA KOJE BI MOGLO BITI POD UTICAJEM PROJEKTA ................................................................................................................................111 2.14. INFRASTRUKTURA .................................................................................................................113 2.14.1. SAOBRAAJNA INFRASTRUKTURA ..........................................................................113 3. OPIS MOGUIH ZNAAJNIH UTICAJA PROJEKTA NA OKOLI .....................................................116 3.1. UTICAJI NA OKOLI U FAZI GRADNJE OBJEKTA HE USTIKOLINA .....................................116 3.1.1. 3.1.2. 3.1.3. 3.1.4. 3.1.5. 3.1.6. 3.1.7. 3.1.8. 3.1.9. UTICAJ NA STANOVNITVO.......................................................................................116 UTICAJ NA ZEMLJITE ...............................................................................................118 UTICAJ NA VODE .........................................................................................................118 UTICAJ NA KVALITET ZRAKA .....................................................................................119 UTICAJ NA FLORU I FAUNU .......................................................................................119 UTICAJ NA IHTIOFAUNU .............................................................................................120 UTICAJ NA KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEE I PEJZA .................................120 GENERIRANJE OTPADA .............................................................................................123 UTICAJ NA EMISIJU BUKE ..........................................................................................125
3.2. IDENTIFIKACIJA UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE ...........................................................125 3.2.1. 3.2.2. 3.2.3. 3.2.4. UTICAJ NA STANOVNITVO.......................................................................................125 UTICAJ NA ZEMLJITE ...............................................................................................127 UTICAJ NA VODE .........................................................................................................128 MEUODNOS PLANIRANIH I IZGRAENIH HIDROENERGETSKIH OBJEKATA U
SLIVU RIJEKE DRINE ...............................................................................................................128 3.2.5. UTICAJ NA KLIMATSKE PROMJENE - PROCJENA POTENCIJALNOG SMANJENJA
EMISIJA CO2 USLIJED RADA HE USTIKOLINA ......................................................................129 3.2.6. 3.2.7. 3.2.8. 3.2.9. UTICAJ NA KLIMU ........................................................................................................130 UTICAJ NA FLORU I FAUNU .......................................................................................138 UTICAJ NA IHTIOFAUNU .............................................................................................139 UTICAJ NA KULTURNO-HISTORIJSKO NASLJEE I PEJZA .................................140
3.2.10. GENERISANJE OTPADA .............................................................................................140 3.2.11. EKSTERNI UTICAJ NA EKOSISTEM RIJEKE DRINE I OBJEKTE HE USTIKOLINA 141 3.2.12. UTICAJ EMISIJE BUKE I VIBRACIJE ..........................................................................141 3.3. VREDNOVANJE REZULTATA PROCJENE UTICAJA PROJEKTA NA OKOLI .....................142 3.4.KLASIFIKACIJA PROCIJENJENIH MOGUIH UTICAJA / EFEKATA PLANIRANE HE
USTIKOLINA PO ZNAAJU ..............................................................................................................142 4. OPIS MJERA ZA UBLAAVANJE NEGATIVNIH UTICAJA I EFEKATA NA OKOLI ........................146 4.1. 4.1.1. 4.1.2. 4.1.3. 4.1.4. MJERE ZA UBLAAVANJE U TOKU IZGRADNJE ......................................................146 STANOVNITVO ..........................................................................................................146 ZEMLJITE ...................................................................................................................147 ZRAK .............................................................................................................................148 VODA ............................................................................................................................148
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 7/195
4.1.5. 4.1.6. 4.1.7. 4.1.8. 4.1.9.
BIODIVERZITET ...........................................................................................................149 FLORA I FAUNA ...........................................................................................................150 IHTIOFAUNA .................................................................................................................150 KULTURNO HISTORIJSKO NASLJEE I PEJZA .....................................................151 OTPAD ..........................................................................................................................152
4.1.10. ZATITA OBJEKATA OD VANJSKIH UTICAJA...........................................................153 4.1.11. BUKA I VIBRACIJE .......................................................................................................154 4.1.12. INFRASTRUKTURA......................................................................................................154 4.1.13. ORGANIZACIJA GRADILITA .....................................................................................155 4.2.MJERE ZA UBLAAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE ...........................................155 4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.2.5. 4.2.6. 4.2.7. STANOVNITVO ..........................................................................................................155 VODE ............................................................................................................................155 FLORA I FAUNA ...........................................................................................................156 IHTIOFAUNA .................................................................................................................156 KULTURNO HISTORIJSKO NASLJEE I PEJZA .....................................................157 BUKA .............................................................................................................................157 OTPAD ..........................................................................................................................157
5. NACRT OSNOVNIH ALTERNATIVA ......................................................................................................158 5.1.ALTERNATIVNA TEHNIKA RJEENJA HE USTIKOLINA ......................................................158 5.1.1. 5.1.2. 5.1.3. ALTERNATIVA HE USTIKOLINA 90 ..........................................................................158 ALTERNATIVA HE USTIKOLINA 02 (PREDLOENO RJEENJE) ..........................160 ALTERNATIVA BEZ GRADNJE HE USTIKOLINA ....................................................161
5.2.POREENJE RAZMATRANIH ALTERNATIVNIH RJEENJA ...................................................161 5.3.ZAKLJUNO RAZMATRANJE TEHNIKIH ALTERNATIVA......................................................166 5.4.ALTERNATIVNA RJEENJA RIBLJE STAZE ............................................................................167 6. NAZNAKA POTEKOA .......................................................................................................................168 7. SISTEM MONITORINGA ........................................................................................................................169 7.1.MONITORING VODA ..................................................................................................................169 7.2.FLORA I FAUNA ..........................................................................................................................169 7.3.KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLJEE .................................................................................170 7.4.OTPAD .......................................................................................................................................170 8. MJERE U VANDREDNIM USLOVIMA....................................................................................................171 9. SPECIFINI ELEMENTI UTVRENI PRETHODNOM PROCJENOM UTICAJA NA OKOLI .............172 NETEHNIKI REZIME.................................................................................................................................173
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 8/195
PRILOZI Prilog 1. Prilog 2. Prilog 3. Prilog 4. Prilog 5. Prilog 6. Prilog 7. Prilog 8. ema hidroenergetskog koritenja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade Zakljuak o izradi Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina kapaciteta (60,48 MW), opina Foa-Ustikolina (broj: UP-I 05/2-23-11-17-2/12 od 01.06.2012. godine) Pregledna situacija postrojenja Pregled ribljih vrsta na podruju Struno miljenje 07-04-4-4507-1/10 izdato od Ministarstvo kulture i sporta Zavod za zatitu spomenika Okvirni plan o upravljanju otpadomi u Plan spreavanja nesrea opasnih za okoli za HE Ustikolina Rjeenje o prethodnoj vodnoj saglasnosti od 23.12.2009. godine br. UP-I/25-1-40465-7/09 izdatog od Agencije za vodno podruje rijeke Save Odluka Komisije broj 07.2-2-768/03-2, objavljena u Slubenom glasniku BiH broj 84/05; Odluka Komisije broj 07.2-2-1056/03-4, objavljena u Slubenom glasniku BiH broj 44/04 Podaci o parcelama
Prilog 9.
POPIS GRAFIKONA Grafikon 1. Godinji hod srednjih mjesenih temperatura zraka (period 1961-1990) Grafikon 2. Godinji hod mjesenih suma padavina (period 1961-1990) za MS emerno, PS Dobro Polje, Jele, Viko i Ustikolina Grafikon 3. Godinji hod mjesenih suma padavina (period 1961-1990) za MS emerno, PS Dobro Polje, Jele, Viko i Ustikolina Grafikon 4. Maksimalne visine snjenog pokrivaa (period 1961-1990) Grafikon 5. Srednji broj dana sa snjenim pokrivaem 10 cm (period 1961-1990) Grafikon 6. Srednji broj dana sa snjenim pokrivaem 30 cm (period 1961-1990) Grafikon 7. Godinji hod srednje relativne vlanosti zraka (%) (period 1961-1990) Grafikon 8. Potencijalna evapotranspiracija (period 1961-1990) za meteoroloku stanicu Gorade Grafikon 9. Srednji godinji broj dana sa maglom (period 1961-1990) Grafikon 10. Uporedni graf srednjih godinjih temperatura za periode 1961-1990 i 2001-2010. Grafikon 11. Uporedni graf srednjih mjesenih temperatura za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 9/195
Grafikon 12. Uporedni graf apsolutnih maksimalnih temperatura za MS Gorade za periode 1961-1990. i 2001-2010. Grafikon 13. Uporedni graf apsolutnih minimalnih temperatura za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010. Grafikon 14. Uporedni graf godinjih suma padavina za periode 1961-1990. i 2001-2010. Grafikon 15. Uporedni graf mjesenih suma padavina za MS Gorade za periode 1961-1990. i 2001-2010. Grafikon 16. Uporedni graf srednje godinje relativne vlanosti zraka za periode 1961-1990. i 2001-2010. Grafikon 17. Potencijalna evapotranspiracija za MS Gorade za periode 1961-1990. i 2001-2010. Grafikon 18. Uporedni graf godinjih broja dana sa maglom za periode 1961-1990. i 2001-2010. Grafikon 19. Uporedni graf mjesenih vrijednosti oblanosti za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010.
POPIS SLIKA Slika 1. Slika 2. Slika 3. Slika 4. Slika 5. Izvod iz Prostornog plana SR BiH Karta reljefa BPK Gorade Dolina rijeke Drine sa pritokama Lokacija HE Ustikolina ematski prikaz poloaja hidrolokih stanica i planiranih HE na rijeci Drini od Bastasa do Gorada Tipovi klime gornjeg podrinja Srednje godinje temperature (oC) Srednje godinje sume padavina (l/m2) Karta realne umske vegetacije (dio karte realne umske vegetacije BiH) Karta realne umske vegetacije (ue podruje) sa prikazom podruja pod sladunom i cerom, kao i umom bukve Lokaliteti: 269 - Lokalitet ehitluci, Ustikolina i 69 - Lokalitet Gradac, Cvilin Lokaliteti: 282 - Lokalitet iz rimskog doba Ustikolina, 39 - Rimsko groblje Diljka , 36 Rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije, 30 - Lokalitet iz rimskog doba Cvilin, 109 - Rimska vila Gomile
Slika 6. Slika 7. Slika 8. Slika 9. Slika 10.
Slika 11. Slika 12.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 10/195
Slika 13.
Lokaliteti:163 - Srednjovjekovni grad Koetin i 99 - Nekropola sa stecima Grko groblje, Koetin Most na Koetini Rimska vila Gomile Karta minske situacije Ustikolina, 14.05.2010 od BH MAC-a Sarajevo Zona od 500 m linearno od planiranih objekata HE Ustikolina Poloaj, odnosno trasa novog puta i mosta u neposrednoj blizini Mosta na Koetini Prikaz poloaja novog i Rimskog mosta Primjer otpada koji se nakuplja ispred brane
Slika 14. Slika 15. Slika 16. Slika 17. Slika 18. Slika 19. Slika 20.
POPIS TABELA Tabela 1. Izvod iz Prostornog plana SRBiH - popis prostora koje treba zatititi za potrebe vienamjenskih akumulacija Tabela 2. Izgradnjom brane formira se akumulacija sljedeim karakteristikama: Tabela 3. Broj stanovnika i povrine opina u BPK Gorade Tabela 4. Gustina naseljenosti po opinama BPK Gorade Tabela 5. Broj zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika u BPK Gorade Tabela 6. Bruto domai proizvod u BPK Gorade i FBiH Tabela 7. Bonitetne kategorije poljoprivrednog zemljita na podruju Bosansko podrinjskog kantona Gorade Tabela 8. Kategorije poljoprivrednog zemljita Tabela 9. Podaci o kulturama i objektima (Idejni projekat HE Ustikolina knjiga 2.11. Otkupi i odtete) Tabela 10. Maksimalno oekivani intenzitet potresa za povratni period Tabela 11. Rezultati hidrolokih obrada Tabela 12. Rezultati prorauna velikih voda za odabrane povratne periode Tabela 13. Klasa kvaliteta vode prema graninim vrijednostima za profile Foa-nizvodno i Gorade-nizvodno Tabela 14. Mjerenja kvaliteta voda na VS Gorade nizvodno (period 2005. -2009.) Tabela 15. Mjerenja kvaliteta voda na VS Gorade nizvodno (period 2005. -2009.) - nastavak Tabela 16. Izvori mineralne, termomineralne i termalne vode HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 11/195
Tabela 17. Koordinate stanica Tabela 18. Srednje mjesene i srednje godinje temperature zraka (OC)(period 1961-1990) Tabela 19. Apsolutne maksimalne temperature zraka (oC) (period 1961-1990) Tabela 20. Apsolutne minimalne temperature zraka (C) (period 1961-1990) Tabela 21. Prosjene mjesene i godinje koliine padavina (l/m2)(period 1961-1990) Tabela 22. Meteoroloka stanica Foa - Tabelarni i grafiki prikaz estina i srednjih brzina pojedinih pravaca vjetra (period 1961-1990) Tabela 23. Meteoroloka stanica Gorade - Tabelarni i grafiki prikaz estina i srednjih brzina pojedinih pravaca vjetra (period 1961-1990) Tabela 24. Vrste riba karakteristinih za razmatranu ribolovnu zonu rijeke Drine, 2007. Tabela 25. Vrste riba karakteristinih za rijeku Kolinu Tabela 26. Vrste riba karakteristinih za rijeku Osanicu Tabela 27. Komparativno-sintetski prikaz biopotencijala ribljeg fonda rijeke Drine BPK.a, 2007. godine. Tabela 28. Procijenjeno stanje potone pastrmke, lipljena i mladice u ribolovnim vodama na teritoriji Bosansko podrinjskog kantona 2012. godine (izvod iz Ribarstveno gospodarske osnove BPK, 2007. godine) Tabela 29. Objekti ugroeni akumulacijom Tabela 30. Procijenjene koliine materijala za nasipe i iskope Tabela 31. Vrste otpada koji se eventualno moe generisati na gradilitu Tabela 32. Minimalna naknada prema vaeim i prijedlozima novih zakona Tabela 33. Srednje temperature zraka (oC) (period 2001-2010) Tabela 34. Prosjene mjesene i godinje koliine padavina (l/m2) (period 2001-2010) Tabela 35. Razmatrane eme koritenja hidroenergetskog potencijala Tabela 36. Tehnike karakteristike planiranih hidroenergetskih postrojenja iz 1990. godine Tabela 37. Orijentacioni uporedni pregled osnovnih podataka Tabela 38. Osnovno poreenje razmatranih alternativa pregradnih profila HE Ustikolina i alterntive Bez gradnje HE Ustikolina u smislu uticaja na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 12/195
UVOD
STRATEKI CILJEVI IZGRADNJE HE USTIKOLINA Osnovni preduslov za razvoj neke zemlje je stabilna i sigurna opskrba elektrinom energijom. Vienamjensko koritenje voda pitanje je globalnog planiranja razvoja i budunosti regije i drave. Ve decenijama, posebno u Evropskoj zajednici se promovira orijentacija ka koritenju obnovljivih izvora energije, ukoliko je njihovo koritenje potencijal za odrivi razvoj, odnosno prihvatljiv privredni razvoj sa aspekta zatite okolia i prirodnih resursa. Prema tome, globalni zadatak je usmjerenje ka odrivom razvoju i smanjenje emisije staklenikih plinova, odnosno pritisaka na klimatske promjene. Praksa je pokazala da koritenje obnovljivih izvora energije u razvoju elektroenergetskog sektora moe pozitivno djelovati na drutvenu zajednicu kao i unapreenja standarda zajednice, to ukljuuje zapoljavanje, razvoj privrede i rekreativno sportskih aktivnosti, doprinos sigurnosti isporuke elektrine energije, itd. U skladu sa predstojeim obavezama za pristupanje Evropskoj zajednici, znaajno je osigurati adekvatno koritenje hidroenergetskih potencijala u okviru proizvodnje elektrine energije za potrebe trita. Bosna i Hercegovina je ratificirala Ugovor o uspostavi energetske zajednice 2006. godine, gdje su utvrene pravne steevine za obnovljive izvore energije. Svaka ugovorna strana obavezuje se da e napraviti plan implementacije Direktive 2001/77/EC Europskog parlamenta i Vijea o promociji elektrine energije proizvedene iz obnovljivih izvora. Svrha ove Direktive je porast proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora, sa ciljem globalnog smanjenja emisije CO2 i pritisaka na klimatske promjene. Projekat izgradnje HE Ustikolina utemeljen je na koritenju obnovljivog energetskog izvora, to e doprinijeti smanjenju emisije CO2 i zagaujuih materija iz energetskog sektora. Dakle, implementacija ovog projekta je u skladu sa prioritetnim obavezama energetskog sektora. U dijelu koji se odnosi na zatitu zraka Strategijom zatite okolia Federacije BiH, utvren je cilj podsticanja koritenja obnovljivih izvora energije, sa mjerama za realizaciju postavljenog cilja. Prema stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, HE Ustikolina je jedan od planiranih proizvodnih kapaciteta u Federaciji BiH. Usvojena je Uredba o koritenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije (Slubene novine FBiH, br. 36/10) i Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o koritenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije (Slubene novine FBiH, br. 14/11) iji je cilj podsticaj vee proizvodnje i potronje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, na unutranjem tritu elektrine energije, a naroito u pogledu: smanjenja uticaja upotrebe fosilnih goriva na okoli; dugoronog obezbjeenja energije; pozitivnog djelovanja na drutvenu koheziju i pribliavanju ciljevima iz Kjota (prilagoavanja klimatskim promjenama); efikasnijeg koritenja energije; otvaranja novih radnih mjesta i razvoja poduzetnitva u energetici; podsticanja uvoenja i razvoja novih tehnologija i domae ekonomije u cjelini.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 13/195
Lokalna zajednica, odnosno strukture vlasti opina i kantona, te Federacija BiH treba da slijede svjetske trendove i preuzete obaveze Bosne i Hercegovine i Evropske unije. HIDROENERGETSKI POTENCIJALI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE Izgradnja hidroelektrana je vaan segment razvoja elektroenergetske djelatnosti i ekonomije uope. Jedna od karakteristika bosansko-hercegovakih rijeka je hidroenergetski potencijal, koji jo uvijek nije adekvatno iskoriten u cilju odrivog razvoja. Prema Stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, ukupni hidropotencijal, raspoloiv za energetsko koritenje, iznosi 5.555,4 MW odnosno 21.840 GWh. Do sada, u hidroenergetskim kapacitetima raspolae se sa cca. 1.900 MW instalisane snage i moguih cca. 5.000 GWh godinje proizvodnje, to je ispod 50% raspoloivog potencijala. Predviena je izgradnja novih proizvodnih kapaciteta, instalisane snage 442,5 MW odnosno godinje proizvodnje 1.281,68 GWh, to bi koritenje raspoloivog potencijala uvealo na 57,03% u snazi, odnosno 53,31% u proizvodnji.1 Treba naglasiti da je razmjetaj hidroenergetskih resursa neujednaen, i da se najvei hidropotencijal nalazi u slivovima Neretve, Drine i Vrbasa, to ne odgovara prostornoj potronji i potrebama za energijom. INSTALISANI KAPACITETI KOJIM UPRAVLJA JP ELEKTROPRIVREDA BIH Prema instalisanim proizvodnim kapacitetima, te ukupnoj proizvodnji i prodaji elektrine energije, JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo je najvea elektroprivredna kompanija u Bosni i Hercegovini. Pored proizvodnih objekata, kompanija upravlja i distributivnim sistemom. U 2011. godini, JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo proizvela je 7.294,5 GWh elektrine energije. Ukupna prodaja elektrine energije iznosila je 7.044,1 GWh, od ega 4.294,8 GWh (61,0%) je prodato tarifnim kupcima, dok se 2.749,3 GWh (39,0%) odnosi na netarifnu prodaju elektrine energije. Od ukupne koliine proizvedene elektrine energije 6.138,0 GWh je proizvedeno u termoelektranama, 1.113,7 GWh u hidroelektranama, a 42,9 GWh u distributivnim malim hidroelektranama. Od malih hidroelektrana, koje nisu u vlasnitvu JP Elektroprivreda BiH d.d. Sarajevo, kupljeno je 47,8 GWh, a od industrijskih termoelektrana 10,2 GWh2. JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo raspolae sa 1.682 MW instalisanih proizvodnih kapaciteta, od ega je 30% u hidroelektranama, 69% u termoelektranama i 1% u malim hidroelektranama. JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo je zainteresirana za implementaciju projekta izgradnje novih hidroenergetskih kapaciteta i poveanje participacije hidroenergije u ukupnoj proizvodnji elektrine energije, to je u skladu sa naelima odrivog razvoja energetike. JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo ima obavezu da ostvari stabilnost elektroenergetskog sistema, kontinuitet napajanja i kvalitet isporuene elektrine energije potroaima. U skladu sa opredjeljenjem za poveanjem proizvodnih kapaciteta, te obezbjeenjem sigurnog i pouzdanog snabdijevanja elektrinom energijom i odlukama Vlade Federacije BiH i to Odlukom o
1
Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH http://www.elektroprivreda.ba/np/pusers/admin/dok/GI-JPEP-11.pdf
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 14/195
proglaenju javnog interesa za izgradnju elektroenergetskih objekata (Slubene novine FBiH, br. 60/06) i Odlukom o proglaenju javnog interesa i pristupanju i izgradnji prioritetnih elektroenergetskih objekata u Federaciji BiH (Slubene novine FBiH, br. 08/10), JP Elektroprivreda BiH d.d. - Sarajevo je pokrenula pripremne aktivnosti za izgradnju planiranih objekata, izmeu ostalog, i HE Ustikolina na rijeci Drini. Vlada Federacije Bosne i Hercegovine donijela je i Odluku o utvrivanju javnog interesa za izgradnju elektroenergetskih objekata u Federaciji BiH (Slubene novine FBiH, br. 69/12), kojom se utvruje javni interes na nekretninama koje su oznaene u Elaboratima o eksproprijaciji, izmeu ostalih objekata i za HE Ustikolina. Za realiziranje ove odluke, u skladu sa nadlenostima, zadueno je Federalno ministarstvo energije, rudarstva i industrije i Elekroprivreda Bosne i Hercegovine d.d. Sarajevo. PROSTORNO-PLANSKE OSNOVE Aktuelni Prostorni plan SR BiH za period 1981. 2000., do donoenja prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, primjenjuje se u dijelu koji se odnosi na teritorij Federacije Bosne i Hercegovine. U dijelu Plana o orijentaciji razvoja i razmjetaju privrede u prostoru, u posebnom odjeljku o razvoju proizvodnje energije stoji da e se nove hidroelektrane graditi du rijenih tokova, i da treba oekivati ubrzanje koritenja raspoloive snage i ulazak u iru izgradnju sistema novih hidroelektrana. Na Slika 1 prikazan je izvod iz Prostornog plana SR BiH, a u Tabela 1 je Error! Reference source not found.popis prostora koje treba zatititi za potrebe vienamjenskih akumulacija prema Prostornom planu SR BiH, gdje je predvieno formiranje akumulacije Gorade na rijeci Drini izmeu Foe i Gorada.
Slika 1. Izvod iz Prostornog plana SR BiH3
Prostorni plan SR BiH 1981.-2001.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 15/195
Planski akt koji tretira predmetno podruje je Regulaciono-prostorni plan gornja Drina za period od 1981. do 2000. godine. U fazi izrade je i novi Prostorni plan Bosansko-podrinjskog kantona Gorade (u daljem tekstu BPK Gorade), za iju potrebu su uraeni pojedini studijski separati, ukljuujui i Studiju elektroenergetskog i termoenergetskog sistema Bosansko-podrinjskog kantona Gorade za period 2008. 2028. godina (CETEOR; IPSA; HEIS decembar 2008.). U Studiji elektroenergetskog i termoenergetskog sistema Bosansko-podrinjskog kantona Gorade za period 2008. 2028. godina predvien je i objekat HE Ustikolina. Raspoloivi su bili stari planski dokumenti, jer su novi planski dokumenti u fazi izrade. injenice o dobro provjerenim i davno utvrenim kvalitetima i pretpostavkama u prostoru uglavnom vrijede i danas, to se posebno odnosi na mogunost hidroenergetskog koritenja potencijala Drine na potezu od Foe do Gorada. Izraene su studije (analize) mogunosti hidroenergetskog koritenja i to: Osnovni projekat iskorienja rijeke Drine sa pritokama (1960.-1970.); Idejno rjeenje iskoritenja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade (1978.); Aktuelizacija idejnog rjeenja hidroenergetskog iskorienja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade (1990.).
Prihvaeno rjeenje je podizanje tri stepenice sa zanemarivim (malim) akumulacijama od kojih je jedna i HE Ustikolina. Tabela 1.: Izvod iz Prostornog plana SRBiH - popis prostora koje treba zatititi za potrebe vienamjenskih akumulacija Redni broj 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. SLIV Sava Sava Una Una Una Una Vrbas Vrbas Vrbas VODOTOK Stanksa R. ibonica Sana Mljenica Gomjanica Unac Vrbas Ugar Vrbas Vrbanja Crna Rijeka Bijela Rijeka eljeznica Misoa Lepenica Fojnica AKUMULACIJA OSNOVNA NAMJENA DOKUMENTACIJA AKUMULACIJE Stadna ibonjica Vrhpolje Bokani Obrovac Srednja B.Luka Ugar Han Skela Rabii Crna rijeka Bijela rijeka Ilovica Misoa Toplica Buci G.B. G.B. G.B. G.B. G.B. G.B. R.B. R.B. S. M.A. M.A. V.O. U. V.O. V.K. E.K.O.N. V.N.K. V.N.K. E.K.O. E.K.O.N.V. E.K.O.N.V. E.K.O.N. E.K.O. V.E.K. V.E.K. V.E.K.O. V.E.K. V.E.K. O. V.E.K. O. V.K.
Rmanj manastir -
10. Vrbas 11. Bosna 12. Bosna 13. Bosna 14. Bosna 15. Bosna 16. Bosna
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 16/195
17. Bosna 18. Bosna 19. Bosna 20. Bosna 21. Bosna 22. Bosna 23. Bosna 24. Bosna 25. Bosna 26. Bosna 27. Drina 28. Drina 29. Drina
Ribnica Bila Jasenica Usora Krivaja Krivaja Krivaja Biotica Stupanica Sprea Drina Drina ehotina
Ribnica Rezie Marica Krajinii Buk Kamenica Kneina ude Modrac-Iifaza Buk Bijela Foa Viko
S.B. S.B. R.V. K. K. K. K. K. S. D.B. D.F. D..
V.E.K. O. V.E.K. V.K.E. V.K.E. V.K.E.O. V.K.E. O. V.K.E. O. V.K.E. O. V.K.E. O. V.K.E. O. E.K.V.O.N. E.K.V.O. E.K.V.O.N.
Gluha Bukovica S.B.
30. Drina
31. Drina 32. Drina 33. Drina 34. Drina 35. Drina 36. Drina 37. Drina 38. Drina 39. Drina 40. Neretva 41. Neretva 42. Neretva 43. Neretva 44. Neretva 45. Neretva 46. Neretva 47. Neretva 48. Neretva 49. Neretva 50. Glina 51. Trebinjica
Drina
Bereg Drina Lim Drina Drina Drinaja Zleni Jadar Drina Drina Neretva Neretva Neretva Neretva Neretva Litica Riina Riina Trebiat Luko Stabanda Zalomka
Gorade
Rogatica-Bereg Viegrad Mrsovo Tegare Mala Dubravica Drinjaa Braani Kozluk Drina I, II, III Ulog Ljubaa Glavatievo II Konjic (Niski) Mostar Mostarsko Blato Riina-II faza Tribistovo Klokun Sluanj Stabanda Zalomka
D.R.
D.R. D.V. D.L. D.R. D.R. M.A. M.A. D.R. D.R. G.N. G.N. G.N. G.N. N.M. T. K.R. T.K. O.D. M.A. G.O.
E.
V.K. E.K.V.R. E.K.O. E.K.O. E.K.O. E.K.V. E.K.V. E. E.N. E.K.V. E.K. E.K. E. E.K.V.O.N.R. E.N.K. V.N.E.K. V.N.E.K. N.V.K.E. N.K.V. V.R. E.K.N.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 17/195
52. Glina 53. Trebinjica
aglica Zalomka
aglica Dabar
M.A. G.O.
V.K.R. E.K.N.
Oznaka za namjenu akumulacije V - Vodosnabdijevanje N - Navodnjavanje K - Kontrola poplavnih talasa E - Energetika O - Oplemenjivanje minimalnih proticaja R - Rekreacija i turizam
Oznaka dokumumentacije S - Studija rijeka Save DR - Dopunska dokumentacija Drine RB - Regionalni vodovod Sjeverna Bosna (Idejno rjeenje) VO - Vodoprivredna osnova Vrbasa U - Studija koritenja rijeke Ugar GB - Studija regionalnog sistema Gornja Bosna
Prema Zakonu o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou Federacije Bosne i Hercegovine (Slubene novine FBiH, br. 2/06, 72/07, 32/08 4/10, 13/10 i 45/10), lan 17. Prostorni plan podruja posebnih obiljeja Federacije donosi se za podruja od znaaja za Federaciju, utvreno Prostornim planom Federacije. Podruje posebnog obiljeja Federacije utvruje se naroito za podruje izgradnje velikih hidroenergetskih graevina (vie od 30 MW instalisane snage), to je u sluaju HE Ustikolina potrebno uraditi. Federalno ministarstvo prostornog ureenja je pokrenulo aktivnosti na realizaciji projekta Priprema i izrada Prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine za period 2008.-2028. godine.. U Prostornom planu Federacije BiH 2008.-2028. Prijedlog plana - navedeno je i sljedee: Planirane vodne akumulacije, retenzije i dijelovi vodotoka pod usporom iz ega je vidljivo da je planirana HE Ustikolina. SLIV Sliv Gline i Korane Mrcelj Stabanda Sliv Une i Sane HE aplje MHE Vrpolje MHE Kamiak MHE Krbavice MHE Prhovo MHE Sokolovo HE Kljajii HE Mokronoge AKUMULACIJA NAPOMENA
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 18/195
HE upica HE Mrde Sliv Cetine Donji kompenzacioni bazen HE Kabli Donji kompenzacioni bazen HE Vrilo Gornji kompenzacioni bazen HE Vrilo Akumulacija Mila Akumulacija Mrtvica MHE Mokronoge MHE ujica Retenzija Puine Sliv Vrbas HE Babino selo HE Vinac Treba uskladiti kotu uspora
Sliv Ugar Ugar ue Ivik Vrletna Kosa
Sliv Drina HE Ustikolina

Sliv Neretva HE Bjelimii HE Glavatievo RHE Bjelimii Retenzija mostarsko blato MHE Stubica MHE Kravica MHE Klokun MHE Modro OKO HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 19/195
Sliv Bosne HE Bijela rijeka HE Crna rijeka MHE Strljenci HE Lava HE Janjii HE Vranduk HE Begov Han HE Kovanii HE elea MHE Dolina HE Globarica Takoer, u Prostornom planu Federacije BiH 2008.-2028. Prijedlog plana - navedeno je i: Kompletan tok rijeke Drine kroz Federaciju BIH se proglaava Podrujem posebnog obiljeja od znaaja za Federaciju BiH za koje e se raditi prostorni plan u skladu sa l. 17. Prema Zakonu o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou Federacije BiH, (vodei rauna da se u obuhvatu ne uzimaju ureena urbana podruja za koje je lokalna zajednica donijela detaljne planske dokumente) u cilju sagledavanja potencijala rijeke Drine i sa aspekta zatite kao prirodno vrijednog dobra i kao energetskog potencijala u kontekstu planiranja hidroakumulacije Ustikolina.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 20/195
ZNAAJ IZGRADNJE HE USTIKOLINA Izgradnja ovog objekta ima viestruki znaaj, a posebno bi se mogle naglasiti sljedee komponente: pouzdano snabdijevanje elektrinom energijom; otvaranje novih radnih mjesta: maksimalno za vrijeme izgradnje, te stalno zaposlenog osoblja u toku rada i odravanja hidroelektrane; poboljan standard ivota lokalnog stanovnitva i smanjenje siromatva; smanjenje emisije zagaujuih materija u zrak, u odnosu na sagorijevanje fosilnih goriva za proizvodnu elektrine energije, to je doprinos zatiti okolia generalno, posebno znaajan je doprinos u globalnom smanjenju emisije stakenikih gasova (GHG) i pritisaka na klimatske promjene; prilagoavanje klimatskim promjenama; doprinos drutveno - ekonomskom razvoju i zatiti okolia.
Zahvati u prostoru, kao to je formiranje akumulacije uzvodno od brane, neminovno utiu na promjene autentinog prostora i prirodnih ekosistema. Znaajno je da su hidroakumulacije, u veini sluajeva, viefunkcionalne. Prvenstveno se grade u cilju razvoja i zadovoljenja civilizacijskih potreba, a planirana hidroakumulacija HE Ustikolina, pored proizvodnje elektrine energije, moe se koristiti za navodnjavanje, razvoj male privrede, te rekreativne i sportske aktivnosti. ISTORIJAT PROJEKTOVANJA Gornji tok rijeke Drine (potez od epan-Polja do Viegrada) raspolae sa znaajnim hidroenergetskim potencijalom. Koritenje ovog dijela vodotoka je, kao cjelovito tehniko rjeenje, razmatrano u periodu 1960-1970 u okviru Osnovnog projekta iskorienja rijeke Drine sa pritokama. Hidroenergetsko koritenje voda na dijelu gornjeg toka od Foe do Gorada (cca 25 km) u periodu do 1978. godine nije posebno razmatrano, kao to je to bio sluaj sa uzvodnijim i nizvodnijim potezom tog dijela vodotoka ili pak kao to je bio sluaj sa potezom Srednje Drine. Te godine je zavren projekat Idejno rijeenje iskoritenja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade (Energoinvest-Sarajevo) u kome je od vie razmatranih varijanti usvojeno rjeenje sa jednom stepenicom (HE Gorade). U narednom desetogodinjem periodu dolo je do znaajnih promjena filozofije prostornog planiranja, ekoloke svijesti i u okviru razvoja, te se pokazalo opravdanim preispitivanje ranije definisanog koritenja hidroenergetskog potencijala rijeke Drine na ovom potezu. Tako je izraen elaborat Aktuelizacija idejnog rjeenja hidroenergetskog iskorienja rijeke Drine na potezu FoaGorade, Energoprojekt, Beograd, 1990. Izmeu est alternativnih ema odabrana je ema sa tri niske stepenice i to: HE Paunci, HE Ustikolina i HE Gorade II (Prilog 1. ema hidroenergetskog koritenja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade). U meuvremenu je dolo do promjena u pogledu, administrativne, privredne, socijalne i prostorne strukture ireg podruja, ali je ocijenjeno da to nema bitnog uticaja i da se izrada Predstudije HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 21/195
izvodljivosti HE Ustikolina (2002.) moe bazirati na varijanti hidroenergetskog koritenja rijeke Drine na potezu Foa Gorade, koja je usvojena u Aktueliziranom idejnom rjeenju iz 1990. godine. Prema tome, HE Ustikolina je planirana kao pribransko postrojenje, a sa energetskog stanovita protona elektrana. U toku izrade Idejnog projekta, a shodno aktuelnim zakonskim propisima, aktuelizirano je rjeenje iz studije iz 2002. godine, pa je, prema Idejnom projektu HE Ustikolina, opremljena sa tri agregata instalisanog proticaja od Qi = 3 x 150 m/s. OSNOVA ZA IZRADU STUDIJE UTICAJA NA OKOLI (SUO) Osnova za izradu Studije uticaja na okoli HE Ustikolina (u daljem tekstu SUO) je Zakljuak o izradi Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina kapaciteta (60,48 MW), (broj: UP-I 05/2-23-1117-2/12 od 01.06.2012. godine) koji je izdalo Federalno ministarstvo okolia i turizma na bazi Prethodne procjene uticaja na okoli, shodno lanu 58. i 59. Zakona o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03, 38/09) i lanu 3. i 4. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoli i pogone i postrojenja koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04) (Prilog 2.). Zakljukom o izradi Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina kapaciteta (60,48 MW), (broj: UP-I 05/2-23-1117-2/12 od 01.06.2012. godine) definiran je i sadraj Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina: Opis predloenog projekta Opis okolia koji bi mogao biti ugroen projektom Opis moguih znaajnih uticaja projekta na okoli Opis mjera za ublaavanje negativnih efekata Nacrt osnovnih alternativa Netehniki rezime Naznake potekoa Sistem monitoringa Mjere u vezi rada u vanrednim uslovima Rezultati prethodne procjene uticaja na okoli.
SUO je izraena u skladu sa odredbama navedenih propisa i odredbama Direktive 97/11/EC o procjeni uticaja na okoli, koja dopunjuje Direktivu 85/337/EEC o procjeni uticaja odreenih javnih i privatnih projekata na okoli. Cilj valoriziranja moguih uticaja Projekta na okoli je utvrivanje eventualnih nedopustivih greaka u prostoru, u cilju zatite i unapreenja kulturno-historijskih i prirodnih vrijednosti, te okolia uope. Procjena uticaja na okoli je sistematska identifikacija i ocjena potencijalnih uticaja predloenih postojeih i/ili novih projekata, planova, programa ili pravnih i ekonomskih odluka na fiziko-hemijske, bioloke, kulturne i socio-ekonomske komponente cjelokupnog okolia. Svi pogoni i postrojenja koji se nalaze na spisku Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoli i pogonima i postrojenjima koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu navedeni u lanu 4., moraju da prou proceduru procjene uticaja na okoli prije izdavanja okolinske dozvole od strane Federalnog ministarstva okolia i turizma. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 22/195
Kao osnova za izradu procjene uticaja na okoli HE Ustikolina koritena je sljedea dokumentacija: Predstudija izvodljivosti za HE Ustikolina (Energoinvest Energoinenjering-Higra, ENERGOINVEST-IEE, Sarajevo, 2002.godine) Studija elektroenergetskog i termoenergetskog sistema Bosansko-podrinjskog kantona Gorade za period 2008 2028. godina (CETEOR; IPSA; HEIS, 2008. godina) Studija ranjivosti prostora FBiH (IPSA Institut d.o.o.Institut za hidrotehniku Graevinskog fakulteta Sarajevo d.d., 2008. godina) Klimatoloke karakteristike BPK Gorade (Federalni hidrometeoroloki zavod, 2008. godina) Dijelovi Idejnog projekat HE Ustikolina (Energoinvest, IPSA Institut, Poyry, 20092012. godina) Fukarek, P.: Sjeverozapadna granica dananje rasprostranjenosti hrasta sladuna (Quercus conferta Kit.), umarski list br 3-4, A.G. Mato Samobor, 1964. Glii, M. Prilog poznavanju areala ume hrastova cera i sladuna u sjevernoistonoj Bosni. Narodni umar X. Sarajevo, 1956. Kotroan, D., Bjedov, V., Krytufek, B.,: Stanje istraenosti faun sasara Bosne i Hercegovine, radovi umarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, No.1, st. 229-55, Sarajevo, 2005. Mii, Lj. i Lakui, R.: Livadske biljke, Svjetlost, Sarajevo, 1990. Puzovi, S., Sekuli, G., Stojni N., Gruba B., Tucakov, M.,: Znaajna podruja za ptice u Srbiji. Ministarstvo ivotne sredine i prostornog planiranja, Zavod za zatitu prirode Srbije, Pokrajinski sekretarijat za zatitu ivotne sredine i drivi razvoj, Novi Sad, 2009. Redi, S.: umske fitocenoze i njihova stanita u uslovima totalnih sjea, Godinjak Biolokog instituta Univerziteta, vol 41, posebno izdanje, Svjetlost Sarajevo, 1988, Stefanovi, V.: Fitocenologija sa pregledom umskih fitocenoza Jugoslavije. Svjetlost, Sarajevo, 1986, Monografija Drina, grupa autora, Zavod za udbenike i nastavna sredstva Istono Sarajevo, Zavod za udbenike i nastavna sredstva Beograd, 2005. Ribarsko-gospodarstvena osnova Bosansko-Podrinjskog kantona, PMF Sarajevo, Centar za ihtiologiju i ribarstvo, Sarajevo, 2007. Vukovi, T., Ivanovi, B., Slatkovodne ribe Jugoslavije, zemaljski muzej, Bosna i Hercegovina, 1971. Studija ranjivosti prostora Bosansko-Podrinjski kanton, Gorade, Urbanisitiki zavod republike Srpske, banja Luka, 2009. HE Ustikolina Idejni projekat, Dio 2, Podloga 2.4, Prethodna procjena uticaja na okolinu, Energoinvest, IPSA Institut, CETEOR Sarajevo, 2012. Kottelat, M., Freyhof, J., Handbook of European Freshwater fish, Delemont, Switzerland, 2007. Studija o uticaju hidroelektrane Ulog na ivotnu sredinu, A.D. Projekt, Banja Luka, mart 2011.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 23/195
Pujun, V., Grginevi, M., Hidrobiologija Hidrobiologija prirunik za studente i poslediplomce, Ekoloki pokret grada Novog Sada, Novi Sad, 1998. Simonovi, P., Ribe Srbije, NNK Internacional, Beograd, Bioloki Fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd Zavod za zatitu prirode Srbije, Novi Beograd, 2001. S.Fazlagi, N.Grubi, .Majstorovi, M.Meandija, dr N.Plesko, V.Imamovi, mr M.Gaji-apka, V.Vueti, Z.Zibrat, M.Dinek, B.Bravo: Meteoroloka istraivanja Nultog stanja u zoni uticaja akumulacije Hidrocentrale Viegrad, Republiki hidrometeoroloki zavod BiH, Sarajevo, 1990. .Majstorovi, M.Mulali: Klimatoloke podloge za mini hidroelektrane u BiH, Meteoroloki zavod BIH, Sarajevo, 2001. Prvi nacionalni izvjetaj Bosne i Hercegovine u skladu sa Okvirnom konvencijom Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (UNFCCC), Banja Luka, oktobar 2009. B.Krajinovic, Z.Majstorovic, Dz.Zulum, E.Krecinic: WHEATER VARIABILITY AND WIND IN DECADE 2001-2010, Balwois, Ohrid 2012. E. Krecinic, E. Omercic, Z. Majstorovic, Dz. Zulum, B. Krajinovic: IMPACT OF CLIMATE CHANGES ON NUMBER DAYS WITH FOG IN BOSNIA AND HERZEGOVINA Balwois, Ohrid 2012. Z.Majstorovic, N.Voljevica, M.Musovi: CLIMATIC BASE FOR ROUTE OF LONG POWER LINE SARAJEVO-GORAZDE, HMZ Sarajevo, 1996. Z.Majstorovic, S.Hodzic, Dz.Zulum: EXTREME EVENTS AND WEATHER VARIABILITY IN BOSNIA AND HERZEGOVINA WITHIN LAST TEN YEARSWITH SPECIAL OVERVIEW ON 2007, Enviromental impacts and chalenges of climate changes, Sofia, 2008. J.Margeta: Akumulacije u kru, Graevinsko-arhitektonski fakultet Sveuilita u Splitu, 2007. Akumulacija Dabrovica, Studija uticaja na okoli, Elektroprojekt, Zagreb, 2011. O.G.Sutton: Micrometeorology, New York-Toronto-London, 1953. S. Plazini: Tehnika meteorologija, Nauna knjiga, Beograd, 1985. B.Penzar (i ostali): Meteorologija za korisnike, kolska knjiga, Zagreb, 1996. Summary Report of the 2010 Summit Meeting on Environmental Mitigation Technology for Hydropower, 2010. Studija o utjecaju na okoli HE Vranduk, CETEOR doo, 2011 Bosna i Hercegovina - Zemlja raznolikosti, Prvi izvjetaj Bosne i Hercegovine za Konvenciju o biolokoj raznolikosti, 2008.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 24/195
1. OPIS PREDLOENOG PROJEKTA
OPIS FIZIKIH KARAKTERISTIKA CIJELOG PROJEKTA I USLOVA UPOTREBE ZEMLJITA U TOKU GRADNJE I RADA POGONA I POSTROJENJA PREDVIENIH PROJEKTOM 1.1. LOKACIJA HE USTIKOLINA
Bosansko - podrinjski kanton Gorade se nalazi izmeu 43 34' 6.2" i 43 46' 24.8" S.G.. i 18 31' 30.5" i 19 01' 01.4" I.G.D. Najjunija taka obuhvata nalazi se u dolini Drine u opini Foa Ustikolina, dok je najsjevernija locirana u kanjonu Prae u opini Pale - Praa. Kanton se nalazi u jugoistonom dijelu Bosne i Hercegovine i Federacije Bosne i Hercegovine. Bosansko - podrinjski kanton Gorade granii samo sa jednim kantonom u Federaciji BiH - Kantonom Sarajevo (opina Trnovo FBiH) i sa 5 opina u Republici Srpskoj (Foa, Kalinovik, Novo Gorade, Pale i Rogatica). Bosanko-podrinski kanton Gorade obuhvata povrinu od 504,6 km2 i sastoji se od opina: Gorade; Foa Ustikolina i Pale - Praa
Ovaj prostor veina regionalnih geografa sa aspekta fiziko - geografske regionalizacije svrstava u Dinarsku Bosnu i Hercegovinu (Istona Bosna ili Pobre i sredogorje srednje Bosne). Nadmorska visina u cijelom kantonu je iznad 300 metara. Rijeka Drina na teritoriji Federacije BiH protie kroz opine Foa-Ustikolina i Gorade. Podruje BPK Gorade je uglavnom prekriveno umom i preovladavaju brdsko-planinski predjeli. Najvisoiji planinski vrhovi u BPK Gorade su Borovac s nadmorskom visinom od 1.750 m, Kacelj sa 1.674 m i Mlijenik sa 1.637 m nadmorske visine.
Slika 2.: Karta reljefa BPK Gorade
Drina je najdua rijeka Bosne i Hercegovine koja tee kroz istoni dio zemlje i na mnogim mjestima ini granicu izmeu Bosne i Hercegovine i Srbije. Drina je najvea desna pritoka Save, HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 25/195
a nastaje spajanjem rijeka Pive i Tare kod mjesta epan Polje. Njeno slivno podruje ima povrinu 19.677 km i nalazi se na teritoriji Crne Gore, Bosne i Hercegovine i Srbije. Duina toka rijeke Drine od epan-Polja do ua u Savu je 346 km, srednji proticaj na uu je 401 m/s, a ukupni pad 357 m. Lokacija predmetne HE Ustikolina (Prilog 3. Pregledna situacija postrojenja) planirana je na udaljenosti: pregradnog profila od ua Drine uzvodno od Gorada nizvodno od Foe granice Crne Gore od Sarajeva (preko Trnova) 305+285 km 14 km 16 km 41 km 95 km
HE Ustikolina sa akumulacijom i pripadajuim objektima postrojenja, nalazi se uglavom na podruju Opine Foa Ustikolina, dok manji dio pregradnog mjesta i akumulacije pripada teritoriji opine Gorade. Lijeva obala akumulacije sa dijelom brane nalazi se u opini Foa-Ustikolina, a desna obala akumulacije sa dijelom brane, na duini oko 1200 m, nalazi se u opini Gorade. Preko teritorije vodi vana saobraajna komunikacija sa juga prema sjeveru, M-20, koja obezbjeuje otvorenost ovog podruja, a situirana je uz lijevu obalu Drine. Prostor karakterie dolina rijeke Drine sa graninim planinskim masivima, koji se pruaju u pravcu istok-zapad, du toka rijeke Drine. ire podruje lokacije HE Ustikolina prikazano na Slika 3. i Slika 4.
Slika 3.: Dolina rijeke Drine sa pritokama
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 26/195
Slika 4.: Lokacija HE Ustikolina 1.2. GENERALNI KONCEPT RJEENJA4
Generalni koncept hidroenergetskog koritenja rijeke Drine definisan je na bazi prethodnih studija, raspoloivih podloga, provedenih istraivanja te konturnih uslova i ogranienja osnovnih opredjeljenja: iskoristiti na najefikasniji nain prirodne osobine vodotoka Drine na ovom relativno kratkom, ali karakteristinom potezu, ne uticati tetno na glavne vrijednosti okolia, nastojati da postojei infrastrukturni objekti ne budu ugroeni.
Lokacije HE Ustikolina nalazi se uz postojeu mreu magistralnog, odnosno lokalnih puteva, to je u pogledu obezbjeenja pristupa povoljno. HE Ustikolina je projektovana kao pribransko postrojenje sa strojarom - integralnim dijelom brane. Branom se formira akumulaciono jezero zapremine od 8,55 x106 m3 od ega korisna zapremina iznosi 2,70 x106 m3. Brana je gravitacionog tipa. Sastoji se od 9 blokova i moe se podijeliti u pet osnovnih cijelina: gravitacioni dio na desnoj strani (2 bloka); evakuacioni dio (pet prelivnih polja) locirani blie desnoj obali (3 bloka); strojara, odnosno mainska zgrada sa montanim blokom (2 bloka); gravitacioni dio na lijevoj strani (2 bloka) i saobraajnog (pjeaci i vozila) mosta preko krune brane.
Evakuacioni dio sainjavaju 3 bloka koji su dilataciono razdvojeni. Svaki blok predstavlja zasebnu konstrukcionu cijelinu. Strojara je locirana blie lijevoj obali i smjetena je u tri bloka. Ulazna
4
Podatke dao projektant
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 27/195
graevina dovoda je planirana irinom blokova 6. i 7. odnosno iroka je 54,0m. Saobraajni most za pjeake i vozila preko krune brane je projektovan kao tipian, montani i kao a-b konstrukcija. Postojee saobraajnice planiraju se prilagoditi, zbog smjetaja i izgradnje objekta. 1.3. OPIS TEHNIKOG RJEENJA OBJEKATA
Osnovni uslovi, odnosno ogranienja pri izradi Idejnog projekta HE Ustikolina su: Nivoi povrinskih voda u Cvilin polju treba da su isti ili manji od nivoa voda koje su bile prije izgradnje HE Ustikolina; Uspor akumulacije HE Ustikolina ne smije plaviti Cvilin polje; Denivelacija voda nizvodno od HE Ustikolina ne smije biti vea od postojee. Postojea dnevna denivelacija voda koja nastaje pri radu HE Piva iznosi oko 130 cm; Zatita spomenika kulturuno istorijskog naslijea - Most u Koetini; Akumulacija za instalisani proticaj Qin= 450 m3/sec da ne prelazi entitetsku granicu; Uspor akumulacije HE Ustikolina za proticaje pri EPP Q= 33m3/sec i instalaciji Q=450m3/sec da ne ugroava rad uzvodne stepenice na rijeci Drini elektrane HE Paunci; Da se ne prekinu migratorni putevi ihtiofaune; Sprjeavanje pojave novih klizita i aktiviranja postojeih; Regulacija otpadnih voda (kinice i fekalija) na podruju akumulacije HE Ustikolina; Nesmetano odvijanje saobraaja u fazi izvoenja i eksploatacije elektrane magistralnim putem na lijevoj i lokalnim putem na desnoj obali.
TEHNIKO RJEENJE HE USTIKOLINA HE Ustikolina je projektovano kao niskotlano pribransko postrojenje sa malom akumulacijom, a sa energetskog stanovita - protona elektrana. Instalisana snaga postrojenja je 60,48 MW, a godinja proizvodnja elektrine energije 236,80 GWh. Instalisani proticaj HE Ustikolina iznosi ukupno 450 m/s odnosno 3x150 m/s (Podaci iz Idejnog projekta HE Ustikolina Dio 5 Energetika, knjiga 5.1. Energetske analize). Opa dispozicija HE Ustikolina definisana je na osnovu raspoloivih podloga i iskustva Projektanta. Izabrana generalna dispozicija je klasian tip pribranskog postrojenja, koji se sastoji od betonske gravitacione brane sa strojarom i prelivinim poljima ukupne duine 208,50 m. Brana je dilatacionim spojnicama (okomite na osu brane) podjeljena na 9 kampada (blokova) i ini jednu konstruktivnu cijelinu. Blokovi 1 i 2 su na desnoj obali i u njima su smjetene deponije pomonih tablastih zatvaraa i riblja staza. Blokovi 3 do 5 su prelivni dio brane koji se sastoji od 4 prelivna polja sa segmentnim zatvaraima 12,5x15,0 m i jednim prelivnim poljem sa segmentnim zatvaraem 8,0x10,0 m i prateom opremom. Blokovi 6 i 7 su blokovi u kojima je smjetena strojara sa tri Bulb turbine i prateom opremom. Blokovi 8 i 9 su blokovi na lijevoj obali. U bloku 8 je montani plato, a u bloku 9 deponija pomonih tablastih zatvaraa. Du cijele brane je galerija, koja slui za injektiranje i tehniko osmatranje objekta (Idejni projekat HE Ustikolina dio 6 Tehnika rjeenja sveska 6.1.1.1. Brana).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 28/195
Kao dio brane sa uzvodne strane je betonski most, koji povezuje magistralni put na lijevoj i lokalni put na desnoj obali. Nizvodno od strojare na lijevoj obali nalazi se plato na kojem su smjeetni pratei objekti. Na manjem prelivnom polju smjeten je objekat za tehniko osmatranje. HE Ustikolina je elektrana u nizu. Njen uspor dolazi ispod planirane brane HE Paunci koja se nalazi u entitetu Republika Srpska. S obzirom da u fazi izrade Idejnog projekta i Studije uticaja na okoli HE Ustikolina nisu bili raspoloivi tani podaci o tehnikom rjeenju HE Paunci, vodilo se rauna da uspor akumulacije HE Ustikolina pri instalisanom proticaju Qin = 450 m3/s ne prelazi entitetski granicu. U tom smislu su predvieni radovi na ureenju repa akumulacije HE Ustikolina. STABILNOST PADINA U AKUMULACIJI I SANACIONE MJERE S obzirom da nisu sprovedena geoloko-geomehanika i seizmika istraivanja, nije se mogla dati ocjena stabilnosti padina u akumulaciji. Na osnovu samog kartiranja i ispitivanjima na veim objektima u okruenju data je procjena geoloko-geomehanikih parametara. Elaborat o zatiti od bujica nije mogao biti uraen, jer se nisu postavile mjerne stanice. Inae na potezu akumulacionog bazena postoji samo jedan vodotok potok Kolina iji karakter ispitivanjima treba procjeniti. Takoer, na uzvodnom potezu iznad akumulacije Ustikolina predvia se izgradnja tri hidrolektrane, tako da se moe procijeniti da e problem nanosa biti umanjen ili sveden na minimum. AKUMULACIONI BAZEN Formiranjem akumualcionog bazena HE Ustikolina, prema ocijeni iz uraene projektne dokumentacije, moe se rei da akumulacija ima uticaja na sljedee: zbog smjetaja brane potrebno je izmjestiti dio magistralnog puta, na duini od 550 m; postojei neasfaltirani put na desnoj obali plavi se na duini 3.300 m. Predvia se njegova rekonstrukcija i asfaltiranje; plavi se zemljite i obradive povrine (Tabela 29.) plave se stambeni (privatni) objekti (Tabela 29.).
Tabela 2. Izgradnjom brane formira se akumulacija sljedeim karakteristikama: Kota normalnog (maksimalnog) uspora Kota minimalnog radnog nivoa Ukupna zapremina Korisna zapremina akumulacije Povrina (na koti 373,0 m n.m.) Duina Srednja irina (na koti 373,0 m n.m.) Prosjena dubina 373,0 m n.m. 371,0 m n.m. 8,55 x106 m3 2,70 x106 m3 142,77ha 9,35 km 152.70 m 8,88 m
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 29/195
Rije je o akumulaciji koja se formira uglavnom u koritu rijeke Drine i istom se potapa neznatna povrina priobalnog zemljita. Uspor se zavrava u nivou uzvodnog kraja Cvilin polja, odnosno u neposrednoj blizini pregradnog profila planiranog uzvodnog postrojenja HE Paunci (Podaci su uzeti iz Idejnog HE Ustikolina; Dio 4 Akumulacioni bazen, knjga 4.1. Akumulacioni bazen linija uspora). BRANA Brana HE Ustikolina je betonski objekat gravitacionog tipa koji prema kriterijumu ICOLD5-a spada u visoke brane. Osnovne dimenzije: Kota krune irina u kruni Maksimalna konstruktivna visina Visina iznad prirodnog terena Duina u kruni Broj blokova Povrina injekcione zavjese (procjena) -
375,50 m n.m. 15,00 m 38,50 m 19,00 m 207,50 m 9 8000 m2
Brana je gravitacionog tipa i sastoji se od pet karakteristinih sektora koji su razliiti u smislu funkcije i tehnikih rjeenja, ali konstruktivno ine jednu cjelinu: gravitacioni dio na desnoj strani (2 bloka); evakuacioni dio (pet prelivnih polja) lociranih blie desnoj obali (3 bloka); strojara, odnosno mainska zgrada sa montanim blokom (2 bloka); gravitacioni dio na lijevoj strani (2 bloka) i saobraajnog (pjeaci i vozila) mosta preko krune brane.
GRAVITACIONI DIO NA DESNOJ STRANI Ovaj dio brane (neprelivni dio) sastoji se od 2 bloka (blok 1 i 2). Duina ovog dijela brane iznosi 43,0 m. Blok 1 - je duine 19,5 m, a blok 2 - 23,5 m. Blokovi su razdvojeni dilatacionim spojnicama. irina u kruni bloka 1 je 20,6 m, odnosno bloka 2 - 33,0 m. U gravitacionim blokovima su smjetene deponije uzvodnih pomonih zatvaraa evakuacionog dijela, kao i prostorije za smjetaj dijelova hidromehanike opreme. U temeljima je smjetena injekciona galerija. Kroz blok 2 i u njegovom nastavku prolazi riblja staza. Ukupna duina riblje staze je 133,0 m.6 Na ulazu u riblju stazu nalazi se regulacioni zatvara.
International Commission on Large Dams Podaci preuzeti od projektanta
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 30/195
EVAKUACIONI DIO SA SLAPITEM Evakuacioni dio sainjavaju 3 bloka koji su dilataciono razdvojeni. Svaki blok predstavlja zasebnu konstrukcionu cijelinu. Dva bloka su irine 33,0 m, a jedno 13,0 m. U blokovima je smjeteno ukupno pet prelivnih polja. Po dva u blokovima 3 i 4, a jedan u bloku 5. etiri su dimenzija 12,5 x 15,0 m, a jedno 8,0 x 10,0 m. Ukupna duina evakuacionog dijela iznosi 99,0 m. Kota krune evakuacionog dijela je 375,5 m n.m. Prelivni prag na blokovima 3 i 4 je za 1,5 m iznad kote terena u koritu. Kota prelivnog praga je 358,0 m n.m.. Prelivni prag u bloku 5 je irine 8,0 i njegova kruna je na koti 363,0 m n.m. i nalazi se 6,5 m iznad kote terena u koritu, ija je kota 356,50 m n.m. Izmeu preliva su zidovi koji su izbaeni prema uzvodno. Uzvodno lice zida na blokovima 3 i 4 je u nagibu, a na bloku 5 vertikalno. Na navedene izbaene zidove oslanja se armiranobetonski saobraajni most. Zid krajnjeg prelivnog polja u bloku 5 je u odnosu na druga prelivna polja vie izbaen prema uzvodno, isti ima funkciju poboljanja uslova doticanja u preliv i prvi dovod protonog trakta. U produetku prelivnog praga locirano je slapite koje je razdijelnim zidom odvojeno od izlazne vade protonog trakta odnosno strojare. Ukupna duina slapita je 90,0 m odnosno 38,0 m, koliko iznosi duina od dilatacione spojnice slapita i prelivnog bloka. irina slapita (za 4 prelivna polja) je 61,0 m. Slapite za peto prelivno polje je duine 95,0 m i irine 8,0 m. Peto prelivno polje je zasebna konstruktivna cijelina i ujedno predstavlja razdjelini zid izmeu prelivnog dijela i izlazne vade protonog trakta. Visina razdjelnog zida u samom slapitu petog prelivnog polja je 19,0 m. Kota gornje ivice slapine ploe je 349,0, a kota krune zida 368,0 m n.m. Kota nivoa 1000 godinje vode je 365,25 m n.n. Najnia kota fundiranja je 341,0 m n.m. Na desnoj obali nalazi se riblja staza. Riblja staza je smjetena u a-b konstrukciji koja je sastvaljena od a-b zidova koji su ispunjeni par betonom koji oblikuje riblju stazu. Konstrukcija je iroka 7,5 m i duine 133,0 m.7 Ulaz u riblju stazu je na koti 370,00 m. Na ulazu u riblju stazu nalazi se zatvara koji treba zavisno od kote akumulacije obezbjedi normalan rad riblje staze. Du cijelog evakuacionog dijela, sa uzvodne i nizvodne strane smjetena je injekciona, odnosno galerija za tehniko osmatranje brane. Kota dna galerije nalazi se na koti 351,0 m n.m. STROJARA SA MONTANIM PLATOOM Strojara je locirana blie lijevoj obali. Smjetena je u tri bloka. Blok br 6, 7 i 8. Blokovi su razdvojeni dilatacijama. Kota krune svih blokova je na koti 375,50 m n.m. U bloku est smjetena su dva agregata, a u bloku 7 jedan. Dok je u bloku 8 smjeten montani plato i deponija zatvaraa. irina bloka 6 je 34,0 m, bloka 7 je 20,0 m a, bloka 8 je 14,5 m. Kota montanog platoa je 368,0 m n.m.. Ukupna irina strojare je 68,50 m. Najnia kota fundiranja blokova 6 i 7 je 337,0 m n.m., a bloka 8 je 350,0 m n.m. Duina strojare je 60,55 m. U strojari su smjetena tri Kaplan horizontalna (cijevna) agregata. Kota ose agregata je 350,03 m n.m. Kota turbinske tavanice je 360,0 m n.m. Prostor u brani nizvodno od turbinske tavanice namjenjen je za smjetaj elektro ormara i duge opreme i rezervnih dijelova.
Podaci preuzeti od projektanta
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 31/195
ULAZNA GRAEVINA DOVODA Ulazna graevina dovoda data je irinom blokova 6 i 7, odnosno irine je 54,0 m. Kota ulaznog praga je identina koti ispred preliva i iznosi 356,5 m n.m. Duina ulaznog dijela je 42,0 m, i sainjva je a-b ploa debljine 1,5-2,0 m i potporni a-b zid na lijevoj obali. Kota krune a-b zida je 375,5 m n.m. odnosno ista je kao kota krune brane. PROTONI TRAKT Na ulazu u protoni trakt predviena je reetka, koja je djelimino oslonjena na betonske zidove, a djelimino na eline nosae. Ukupna visina reetke je 15,40 m. irina ulaznog lijevka na kojem je reetka je 12,0 m, s tim da je ovaj raspon podijeljen vertikalnim stubom irine 75 cm. Protoni trakt za tri agregata (3 x 150 m3/s) su zbog boljih i stabilnijih hidraulikih uslova doticanja odvojeni zidovima koji su izbaeni prema uzvodno. Lice zidova je vertikalno. Ulazni lijevak je pravougaonog presjeka do pomonog zatvaraa, a od tog presjeka je data prelazna dionica na kruni presjek prenika 9,0 m. Na dijelu obrtnog kola turbine prenik je 4,25 m, s tim da se na duini od 7,8 m povaava na 6,3 m. Iza ovoga presjeka je prelazna dionica do nie nizvodnog zatvaraa ije su dimenzije 9,0x9,0 m IZLAZNA VADA Duina izlazne vade je 50,0 m, a irina iznosi 51,0 m. Sa lijeve strane je zid sa kotom krune 368,0 m n.m.. Kota temelja zida je kaskadna i kree se od kote 341,0 do 351,0 m n.m. Sa desne strane je prelivni blok 5 koji je ujedno i razdijelni zid izmeu evakuacioniog dijela i izlazne vade. Osnovna uloga ovoga zida je razdvajanje dva, u hidraulikom smislu razliita reima. Miran reim u izlaznoj vadi i siloviti tok u slapitu preliva. Pored ovoga, prelivni blok 5 odnosno njegov dio slui kao dio zagata u fazi izvoenja elektrane. Izlazna vada je nagiba 1:5, sa kotom dna 345,98 do kote terena 355,40 m n.m. STROJARA IZNAD KOTE 368,0 M N.M. Ovaj dio strojare smjeten je u bloku 8. Donji dio bloka 8 slui za smjetaj montanog platoa, deponije zatvaraa i magacinskog prostora, a iznad je tipina a-b skeletna konstrukcija sa elinom krovnom reetkom. U sklopu strojare nalazi se kranska staza i kran nosivosti 80 tona. Kota 360,00 m n.m. Na ovoj koti je plato turbinske tavanice. Na njoj je smjetena pomona oprema za upravljanje agregatom. Nizvodno od turbinske tavanice su prostori za smjetaj elektro-ormara i druge elektroopreme. Prema lijevoj obali u bloku 8 smjeten je magacin za rezervene dijelove, a kota je 368,0 m n.m. Na ovoj koti na nizvodnom dijelu pored strojare nalazi se objekat za smjetaj trafo postrojenja i druge pomone elektro-opreme. Zgrada je skeletna a-b. GRAVITACIONI DIO NA LIJEVOJ STRANI Ovaj neprelivni dio sastoji se od bloka 9. irina ovog bloka je 18,0 m., a duina 15,8 m. Gornja kota ovog bloka je 375,50 m n.m., a kota fundiranja je 359,0 m n.m.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 32/195
SAOBRAAJNI MOST (PJEACI I VOZILA) PREKO KRUNE BRANE Most je tipina montana a-b konstrukcija. Montani nosai, pojedinane duine 12,0-15,0 m, oslanjaju se na betonske zidove koji su dio brane. Most ima dvije saobraajne trake sa pjeakom stazom. irina mosta je 5,5 m, plus dvije pjeake staze od 1,2 m. INJEKCIONA ZAVJESA I INJEKCIONO-KONSOLIDACIONI RADOVI U fazi izrade Idejnog projekat nisu uraena geoloko-geomehanika istraivanja. Zbog navedenog se ne moe definisati taan oblik i dimenzije zavjese. Moe se rei da su u sklopu brane napravljene dvije injekcione galerije iz kojih e se moi izvesti potrebni injekcioni radovi. Navedena zavjesa se predvia da smanji vodopropusnot stijenske mase, kao i da je homogenizira u smislu vodopropusnosti. Previa se jednoredna zavjesa sa razmakom buotina 1,5 m i sa dubinom od 20,0 m. Zavjesa se izvodi iz injekcione galerije i sa terena. Buotine injekcione i kontaktno-konsolidacione zavjese su pod uglom do 7 do 20. Predvia se jezgrovanje 10% injekcionih buotina, i svih kontrolnih buotina. U svim buotinama je predvieno ispitivanje VDP-a. U prvoj fazi se izvode buotine sa jezgrovanjem. Redosljed injektiranja se izvodi metodom pribliavanja. Minimalni prenik buotine kod injekcionih buotina je 56 mm, a kod buotina sa jezgrovanjem 76 mm. Predvia se uzlazna metoda injektiranja. DRENAE S obzirom da nisu izvrena geoloko-geomehanika ispitivanja to e se potreba drenanog sistema odnosno njegovo rjeenje dati u drugoj fazi projekta. PRODUBLJENJE (UREENJE) KORITA NIZVODNO OD BRANE Prema preliminarnim analizama produbljenje (ureenje) korita vri se formiranjem kanala, nizvodno od pregradnog profila, na duini od 1,7 km. Karakteristike korita rijeke se prije svega ogledaju u grai terena i morfologije dna, kojeg na itavom potezu ine sedimenti permotrijasa i karbona, i aluvijalnih ljunkova. Osnovne stijene su prekrivene ljunkovitim aluvijalnim nanosom, a mjestimino ima pojava bukova i manjih slapova na kraim potezima, to pokazuje da se radi o vrim stijenskim masama ispod vodene povrine (HE Ustikolina idejni projekat Dio 3. Izbor parametara postrojenja; sveska 3.4. Optimizacija prokopavanja korita). Generalno se moe rei da nema produbljavanja korita. Korito se samo ureuje i oblikuje na nizvodnom potezu od 1,7 km. HIDROMEHANIKA OPREMA Prelivni dio Hidromehanika oprema na prelivnom dijelu brane sastoji se od: Pet segmentnih zatvaraa za evakuaciju vika vode koju ne mogu da propuste turbine, za evakuaciju velikih voda, za regulaciju nivoa gornje vode i proputanje nanosa i leda. Dva segmentna zatvaraa su sa klapnom, a jedan na prelivu tipa Creager je manjih dimenzija u odnosu na ostala etiri;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 33/195
Dva pomona zatvaraa uzvodno od preliva za zatitu pri remontu segmentnih zatvaraa, sa dijelovima u betonu ispred svakog segmentnog zatvaraa; Jedan pomoni zatvara nizovdno od preliva za zatitu segmentnih zatvaraa, izuzev na Krigerovom prelivu koji ima kotu praga iznad kote donje vode. Dizanje i sputanje se vri lokalno iz komandne kuice ili daljinski iz centralne komande. Mogue je jednovremeno dizati ili sputati dva zatvaraa ili dvije klapne. Dvije klapne imaju propusnu mo neto veu od instalisanog protoka za jednu turbinu, pa se mogu koristiti za finu regulaciju kote gornje vode. Elektro oprema za rad i upravljanje segmentnim zatvaraima sastoji se od dva elektro ormara, u kojima je smjetena oprema za napajanje i upravljanje servomotora. Ulazna graevina Hidromehanika oprema na ulaznoj graevini sastoji se od: Tri kose ulazne reetke panelnog tipa oslonjene na tri horizontalne hidrauliki oblikovane eline grede koje su ubetonirane u bone zidove vodozahvata; Automatska istilica sa uadima i kontejnerom za ienje i odnoenje nanosa do mjesta za skupljanje radi sepracije i reciklae; Pomoni ulazni viedijelni zatvara za zatitu hidroagregata u toku izvoenja remontnih radova sa dijelovima u beton ispred svakog od tri agregata. Paneli reetke sa tapovima svjetlog razmaka 110 mm se iste pri zaepljenju koje stvara denivelacija ispred i iza reetke izmeu 10 i 15 cm. Odgovarajua signalizacija limitiranog zaepljenja je ugraena na istilicu koja se automatski ukljuuje, a mogue je i lokalno rukovanje na licu mjesta. Zbog pranjenja i punjenja uzvodnog dijela protonog trakta iza zatvaraa kod svakog ulaznog otvora ugraena je aeraciona cijev. Difuzor Jedan trodijelni havarijski remontni zatvara sa dijelovima u betonu na izlazu svakog od tri difuzora i ugraenom cijevi za aeraciju pri punjenju i pranjenju protonog dijela difuzora. Projektovano rjeenje sadri tri ojaane sekcije nejednake visine, tako da se svaka moe spustiti u struju vode (protoka od 20 m3 /sec) bez ukrupnjavanja, tj montiranja radi formiranja jedne cjeline. Portalna dizalica 2x175 kN Dizalica se koristi za manipulaciju sekcijama pomonog viedjelnog zatvaraa na ulaznoj graevini i sekcijama pomonih uzvodnih zatvaraa na prelivima brane. Namjenjena je za prijenos dijelova pri izvoenju demontano montanih radova u periodu ugradnje dijelova u betonu i montae zatvaraa, kao i remontima i revizijama tokom eksploatcije objekta. ine krana raspona 4,0 m su postavljene na koti 375,50 m.n.m. cijelom duinom brane i ulazne graevine, ukljuujui i opsluivanje deponije pomonih zatvaraa preliva i ulazne graevine. Portalna dizalica 2x320 kN Dizalica se koristi za manipulaciju sekcijama difuzorskog zatvaraa i pomonog nizvodnog zatvaraa na prelivima brane. Namjenja je za prijenos i montau dijelova u betonu , zaptivnih garnitura, tokova i oslonaca zatvaraa, kao i u remontima i revizijama tokom eklsploatacije objekta. ine krana raspona 4,0 m postavljene su na koti 368,00 m.n.m. cijelom duinom brane i difuzora. Na krajevima su opremljene elastinim odbojnicama.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 34/195
ELEKTROMAINSKA OPREMA U strojari HE Ustikolina e se ugraditi tri horizontalna Bulbagregata. Bulb turbine planirane su sa horizontalnom osovinom, sa reguliranim koninim sprovodnim kolom i podesivim lopaticama radnog kola, a generator je direktno spojen sa turbinom i smjeten u unutranjost kuita same turbine. Parametri turbine, radno podruje Parametri turbine: Broj turbina Maksimalni neto pad kod 33 m3/s: Neto pad kod 150 m3/s: Neto pad kod 300 m3/s: Neto pad kod 450 m3/s: Minimalni neto pad ( pri Q1/50 = 2930,46 m3/s) Projektovani neto pad Hp (prema podacima iz energetskih analiza) Instalisani protok Instalisana snaga turbine: Instalisana snaga elektrane kod rada tri agregata: Maksimalna snaga turbine Kota ose rotora turbine Dubina potapanja rotora Hs Prenik rotora Broj lopatica Ugradnja Osni razmak agregata Nazivni broj obrtaja Broj obrtaja kod pobjega 3 x 150 m3/s 20,32 MW 3x20,16 MW = 60,48 MW 22,51 MW 350,03 m.n.m. - 5,8m 4500 mm 4 horizontalna 15 m 150 o/min 389 o/min 3 17,166 m 16,1 m 15,2 m 14,5 m 9,82 m 14,6 m
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 35/195
Radno podruje turbine Protoci: Ekoloki prihvatljiv protok Instalisani protok Neto padovi: Qmin = 33 m3/s 8 Qit = 150 m3/s
Hn min = 9,82 m ( pri Q1/50 = 2930,46 m3/s) Hn max = 17,166 m ( pri Q = 33 m3/s)
Generator Trofazni sinhroni cijevni Bulb generator direktno spojen horizontalnim vratilom sa turbinom: Nazivna snaga Nazivni napon Nazivna brzina Brzina pobjega Faktor snage Nazivna frekvencija Klasa izolacije Sistem za hlaenje 23 MVA 10,5 5% kV 150 o/min 389 o/min cos=0,95 50 Hz F ( B) hlaenje zrakom s zrak-voda hladionicima Uzbuda generatora je statika, a sistem uzbude generatora se napaja sa generatorskog otcjepa preko uzbudnog transformatora (10,5/0,25kV, snage 400kVA) Energetski transformatori Za HE Ustikolina predvieno je osam (8) energetskih transformatora, izolovanih uljem za vanjsku montau. To su: o o Tri blok transformatora Mreni transformator 25MVA, 115 2x2,5% / 10,5kV ;YNd5 10MVA, 1152x2,5% / 10(20)kV;YNd5
Prema lanu 62. Zakona o vodama (Slubene novine FBiH br.: 70/06): Ekoloki prihvatiljiv protok predstavlja minimalni protok koji osigurava ouvanje prirodne ravnotee i ekosistema vezanih za vodu. Do donoenja podzakonskog akta ekoloki prihvatljiv protok utvrivao se na osnovu hidrolokih osobina vodnog tijela za karakteristine sezone kao minimalni srednji mjeseni protok 95% od vjerovatnoe pojave. Kroz Idejni projekat, koji je finaliziran proraunat je Ekoloki prihvatiljiv protok na osnovu Zakona o vodama. U okviru izrade naredne projektne dokumentacije, Ekoloki prihvatljiv protok e se proraunati na osnovu vaeeg Pravilnika (Slubene novine FBiH br. 4/13).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 36/195
o o
Tri transformatora vlastite potronje elektrane 800kVA, 10,5 2x2,5 % / 0,4kV ;DYn5 Rezervni transformator vlastite potronje elektrane 1000kVA, 10(20)kV 2x2,5% / 0,4kV; DYn5
Transformatori su smjeteni u strojari na koti pristupnog puta +368,00 m.n.m. u trafo boxove. Ispod svakog transformatora predviene su uljne jame. POSTROJENJE 110KV Predvieno je MOP-SF6 (metalom oklopljeno postrojenje sa izolacijom plinom SF6 (sumporheksafluorid) pod pritiskom, sa dva sistema sabirnica. Postrojenje se sastoji od osam polja (dva dalekovodna polja, etiri transformatorska polja, spojnog polja i mjernog polja) te posebna poprena veza DV preko rastavljaa na izlazima dalekovodnih polja. Na taj nain je omoguena revizija praktino itavog postrojenja 110kV (sabirnice, prekidai, itd.) bez prekida pogona 110kV dalekovoda. Smjeteno je iznad tranformatorskih boksova na takav nain da su omoguene najkrae veze sa transformatorima, uz istovremenu mogunost lakog transporta i montae i kasnijeg odravanja. Sve veze 110 kV su izvedene preko buinga. Postrojenje ima sljedee karakteristike: - nazivni napon - nazivna struja sabirnica - nazivna struja kratkog spoja POSTROJENJE 10(20)KV Predvieno je klasino metalom oklopljeno postrojenje, sa izvlaivim prekidaima, sastavljeno od 5 polja( dva transformatorska polja , dva kablovska vodna polja, i mjernog polja) .Postrojenje ima sljedee karakteristike: - nazivni napon - nazivna struja sabirnica - nazivna struja kratkog spoja 24kV; 50Hz 1000A 25kA/1sec 123kV; 50Hz 2000A 31,5kA/1sec
POSTROJENJE GENERATORSKOG NAPONA 10,5KV Uz svaki od agregata predviena je montaa postrojenja generatorskog napona koje se sastoji od: veze generator-blok transformator, postrojenja otcjepa generatora, izvoda generatora i zvjezdita generatora. Postrojenje je sastavljeno od 3 elije za unutranju montau sa ugraenim jednostrukim sabirnicama i jedne elije sa opremom zvjezdita generatora. 0,4KV POSTROJENJE VLASTITE POTRONJE ELEKTRANE Postrojenje 0,4kV vlastite potronje elektrane e imati trinaest limenih razvodnih ormara (3 ormara po agregatu za sistem vlastite potronje agregata, 2 ormara za sistem opte potronje, 2 ormara za sistem nune potronje), sa sljedeim karakteristikama: - nazivni napon HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli 3x400/220 V; 50Hz
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 37/195
- nazivna struja sabirnica - nazivna struja kratkog spoja
1250 /1600/1000A 40kA/1sec
Na glavnim dovodima pojedinih sistema 0,4kV postrojenja predvieni su prekidai sa elektromotornim pogonom i mogunou daljinske kontrole. Sekcioni prekidai u sistemima opte i nune potronje su u normalom pogonu ukljueni tako da je obezbjeena 100% sigurnost napajanja sistema vlastite potronje elektrane. SISTEM BESPREKIDNOG NAPAJANJA Kako bi se obezbjedila bezprekidnost napajanja sistema upravljanja, zatite i regulacije u svim pogonskim situacijama i osigurao kvalitetan napon uz ispravno funkcionisanje pomone opreme, predviena je ugradnja postrojenja istosmjernog napona 220V=;24V= .Sistem se sastoji od ormara razvoda 220V=;24V=, dva modularna ispravljaa 3x380V,50Hz/220V=,90A. dvije stacionarne akumulatorske baterije(360Ah) od kojih je jedna 100% rezerva drugoj, te dva pretvaraa 220V=/24V=.,65A Snaga odabranog ispravljaa 220V= dovoljna je da pokrije potronju istosmjernog razvoda i napuni ispranjenu bateriju u roku od 8 sati. DIZEL AGREGAT Osnovna uloga dizel agregata je da obezbjedi rad elektrane u ostrvskom radu, tj. pokretanje jednog agregata i napajanje nunih potroaa elektrane do ukljuenja agregata. Da bi ovi zahtjevi bili zadovoljeni odabran je dizel agregat (dizel motor-trofazni sinhroni generator) sljedeih karakteristika: - nazivna izlazna snaga - nazivni faktor snage - nazivna frekvenca - izlazni linijski napon SISTEM UPRAVLJANJA HE USTIKOLINA Osnovni nain voenja agregata je koritenjem programa regulacije po nivou gornje vode kako bi se ostvarila max. mogua godinja proizvodnja. Dodatno, mogua je regulacija po aktivnoj i reaktivnoj snazi, te grupna regulacija agregata koja je uvijek ukljuena. Koncept sistema upravljanja Sistem upravljanja je organizovan oko procesnih kontrolera, preko kojih se upravlja odreenim funkcijskim cjelinama unutar hidroelektrane i ima hijerarhijsku strukturu sa sljedeim nivoima: Lokalni nivo upravljanja: poljima 110kV postrojenja preko kontrolera polja (BCU jedinice) smjetenih u komandnim ormarima polja agregatima i generatorskim poljima 110kV postrojenja sa komandnog ormara agregata preko programabilnih logikih kontrolera (PLC) agregata (320kW) 400kVA cos=0,8 50Hz 3x380-415V, 50Hz
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 38/195
poljima 10(20)kV postrojenja preko komandno-zatitnih jedinica smjetenih u nisko naponskim ormarima 24kV elija
Centralizovani lokalni nivo upravljanja - upravljanje sa SCADA sistema smjetenog u komandnoj sali hidroelektrane Daljinski nivo upravljanja iz Centra Upravljanja Proizvodnjom (CUP)
Izbor nivoa upravljanja se generalno vri preklopkama Lokalno/Daljinski. Prioritet uvijek ima lokalni nivo upravljanja kako ne bi dolo do istovremenih komandi sa razliitih nivoa. Osnovni nain upravljanja HE Ustikolina je daljinski iz nadreenog centra upravljanja proizvodnjom. Alternativno, mogue je centralizovano lokalno automatsko upravljanje sa SCADA sistema u komandnoj sali hidroelektrane, te upravljanje sa lokalnih ormara. PRIKLJUAK NA MREU HE Ustikolina se prikljuuje na 110kV prenosnu i 10(20)kV distributivnu mreu. Da bi se obezbijedio siguran plasman proizvedene elektrine energije u mreu u svim pogonskim situacijama, predvien je prikljuak na 110kV mreu i to na postojei 110kV Foa Gorade1, koji prolazi u blizini lokacije budue hidroelektrane, po sistemu ulaz izlaz. Takoer je predvieno i povezivanje prenosne i distributivne mree preko mrenog transformatora 115 2x2,5%/10,5(21)kV, 10MVA i 10(20) kV postrojenja HE Ustikolina i novoizgraenog 10(20) kV rasklopnog postrojenja planiranog na lokaciji MHE Osanica. Ovim rjeenjem e biti ispunjeni, kako zahtjevi za rezervnim napajanjem vlastite potronje elektrane, tako i doprinos osiguranju stabilne opskrbe elektrinom energijom za BPK Gorade, uz istovremeno smanjenje gubitaka u prenosu elektrine energije u EES. Produbljenje (ureenje) korita nizvodno od brane Prema preliminarnim analizama produbljenje - ureenje korita vri se formiranjem kanala, nizvodno od pregradnog profila, na duini od 1,7 km. Karakteristike korita rijeke su u grai terena i morfologiji dna, kojeg na itavom potezu ine sedimenti permotrijasa i karbona, te aluvijalnih ljunkova. Osnovne stijene su prekrivene ljunkovitim aluvijalnim nanosom, a mjestimino ima pojava bukova i manjih slapova na kraim potezima, to pokazuje da se radi o vrim stijenskim masama ispod vodene povrine (HE Ustikolina idejni projekat Dio 3. Izbor parametara postrojenja; sveska 3.4. Optimizacija prokopavanja korita). Generalno se moe rei da se ne radi o produbljavanju korita, ve se korito ureuje i oblikuje na nizvodnom potezu od 1,7 km. PRISTUPNI PUTEVI Rjeenje stalnih pristupnih puteva objektu, kroz Idejni projekat, dato je respektujui zahtjeve graenja i eksploatacije. Na lijevoj obali su predvieni pristupni putevi kruni brane na koti 375,50 m n.m. odnosno platou na koti 368,0 m n.m. Ova dva puta imaju razliite odvojke sa magistralnog puta. Sa navedenim putevima vrit e se transport elektro i hidromehanike opreme. Na desnoj obali predvien je pristupni put za krunu brane i deponiju zatvaraa. Navedenim pristupnim putevima e se moi transportovati oprema. Najvei dio je do teine oko 50 t i gabaritnih dimenzija 6,0 x 4,0 m.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 39/195
POSTOJEE SAOBRAAJNICE Zbog smjetaja i izgradnje objekata potrebno je postojee saobraajnice na lijevoj i desnoj obali rijeke Drine prilagoditi. Postojei magistralni put na lijevoj obali potrebno je izmjestiti na duini od 550,0 m. Niveleta puta ostaje na istoj koti. Da bi se izmjestio postojei put potrebno je izvriti zasjecanje padine. Ovo rjeenje je dato u knjizi 6.6. Saobraajnice odnosno sveski 6.6.1. Magistralni put Foa-Gorade sa prikljukom na branu. Na desnoj obali za potrebe izgradnje brane i za pristup postojeim naseljima na obali akumulacije izvrit e se rekonstrukcija postojeeg makadamskog puta. S obzirom da se izgradnjom akumulacije jedan dio puta plavi, postojei put e se djelimino izmjestiti na viu kotu. Takoer e se postojei put proiriti na dvije saobraajne trake i izvriti asfaltiranje. Sve navedeno e se uraditi prema projektu koji je dat u sveski 6.6.2. Desna obala: Cvilin polje Sadba i Podbornica Spomen esma. IZGRADNJA PRISTUPNIH PUTEVA, IZMJETANJE POSTOJEIH SAOBRAAJNICA I INFRASTRUKTURNE MREE Lokacije svih objekata HE Ustikolina nalaze se uz postojeu mreu magistralnih, odnosno lokalnih puteva, to je u pogledu obezbjeenja pristupa povoljno. Meutim, da bi se realizirala projektna rjeenja HE Ustikolina neophodno je u odreenom obimu postojee puteve rekonstruisati i/ili izmjestiti, pa se pristupilo i izradi Idejnog projekta saobraajanica. Idejni projekat saobraajnica obuhvata sljedee saobraajnice: Izmjetanje dijela magistralnog puta M 20 Foa Gorade na lijevoj obali rijeke Drine; Izmjetanje saobraajnice na desnoj obali rijeke Drine: Cvilin polje Sadba, dionica: Podbornica Spomen esma; Prikljuak sa magistralnog puta za strojaru HE Ustikolina; Prikljuak sa magistralnog puta za krunu brane.
IZMJETANJE DIJELA MAGISTRALNOG PUTA M 20 FOA - GORADE Projektovano rjeenje brane HE Ustikolina sastoji se od gravitacione prelivne brane sa ustavama i gravitacionih blokova u desnom i lijevom boku pregradnog profila i ustanovljeno je da gravitacioni blok br.1 u desnom boku dolazi neposredno ispod postojeeg magistralnog puta M 20 Foa Gorade. U toku izvoenja brane saobraaj na ovom potezu magistralnog puta M 20 bi bio ugroen, pa se pristupilo izradi Idejnog projekta izmjetenja dijela magistralnog puta Foa Gorade, koji je obraen u Knjizi 6.6.1. Dionica magistralnog puta M 20 koja se izmjeta predstavlja dio putne komunikacije koja povezuje naselja u opinama Foa Ustikolina i Gorade. Izmjetena dionica poinje neposredno poslije mosta na rijeci Osanici, a duina na kojoj bi bio ugroen saobraaj prilikom izvoenja brane je cca 550,00 m, gdje se opet na oko 150 m uzvodno od pregradnog profila izmjetena dionica uklapa u postojeu trasu navedenog puta Foa Gorade. Ukupna duina izmjetanja magistralnog puta Foa Gorade je 568,00 m sa uzdunim nagibom u padu od 0,5% i usponom od 0,82%, uz pomjeranje planuma puta za max 10 m prema brdskom masivu, na HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 40/195
mjesto trupa naputene eljeznike pruge. Ovo izmjetanje bi trebalo izvesti prije poetka glavnih radova na postrojenju. Niveleta je u odnosu na postojee stanje sputena iz razloga bolje preglednosti i vizuelnog pogleda na sam objekat brane, tako da je u neposrednoj blizini pregradnog profila niveleta magistralnog puta priblina koti krune brane 375,50. IZMJETANJE SAOBRAAJNICE NA DESNOJ OBALI RIJEKE DRINE: CVILIN POLJESADBA, DIONICA: PODBORNICA SPOMEN ESMA Usljed formiranja akumulacije i ureenja nizvodnog korita od pregradnog mjesta proraunom nivoa voda proticaj Q1/100= 3372 m3/sec za stanje sa akumulacijom konstatovano je da se saobraajnica Cvilin polje - Sadba pored potapanja na odreenim potezima za postojee stanje (cca 2,5 km), potapa i sa akumulacijom u ukupnoj duini potapanja cca 4,5 km. Zbog navednog pristupilo se izradi Idejnog projekta izmjetanja dionice: Podbornica Spomen esma na desnoj obali rijeke Drine, duine cca 6,40 km koji je obraen u Knjizi 6.6.2. Dionica lokalnog puta Cvilin polje Sadba poinje u naselju Podbornica, a zavrava cca 200,00 m prije raskra Spomen esma i itavom duinom ima zemljani kolovoz. Trasa ima veoma nepovoljne elemente puta, pa je ak i bez objekta hidroelektrane bilo neophodno pristupiti njenoj rekonstrukciji. Upravo iz razloga kvalitetnijeg rjeenja odvijanja saobraaja za naselja koja se nalaze du ove dionice odlueno je da se kruna brane HE Ustikolina iskoristi kao most, to e doprinijeti povezivanju naselja Cvilin polje, Podbornica, Bratovii sa lijevom obalom rijeke Drine, odnosno sa magistralnim putem Foa Gorade. Ukupna duina rekonstruisane dionice je 6+410.00 m, uz dodatnih 281,00 m trase za koju je predviena rekonstrukcija zemljanog kolovoza asfaltnim zastorom. Izmjetena dionica je uzdunog nagiba koji se kree od minimalnih 0,5 % do maksimalnih 6,36 %, uz izmjetanje osovine izvan profila akumulacije djeliminim povlaenjem u brdo. Na izmjetenoj trasi na stacionai 3+980,00 m predvien je most duine 70,00 m za prelaz na uu Gabeoskog potoka u rijeku Drinu, u ijoj neposrednoj blizini se nalazi stari Most u Koetini (Rimski /Grki), koji Projektom nije ugroen. PRILJUAK ZA STROJARU HE USTIKOLINA Obzirom da tehnoloko rjeenje HE Ustikolina zahtijeva pristupnu saobraajnicu strojari, odnosno njenom montanom platou, na izmjetenom magistralnom putu M 20 projektovan je prikljuak za istu (Knjiga 6.6.1.). Poetak tog prikljuka je predvien na st.19,25 m izmjetenog magistralnog puta. Za prikljuak prema strojari je karakteristino da je poloaj osovine bio odreen nivoom vode Q1/100 u regulisanom, odnosno prokopanom koritu i kosinama regulisanog korita, tako da se ni u jednom trenutku ne ulazi nasipom u korito, pa su se kao rezultat toga djelimino pojavili tipizirani potporni zidovi. Ukupna duina pristupnog puta za strojaru je 176,82 m sa niveletom u padu sa nagibima 0,84% na duini 81,18 m i nagibom 7,98% na duini 98,98 m.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 41/195
PRILJUAK ZA KRUNU BRANE HE USTIKOLINA U sklopu ove brane je i prelazak saobraajnice preko krune brane, to do sada na ovakvim objektima nije bila praksa. Na ovaj nain je poboljana saobraajna komunikacija izmeu desne i lijeve obale rijeke Drine, a osnovni elementi za ovaj prikljuak su uzeti kao i za lokalni put koji je projektovan na desnoj obali (Knjiga 6.6.2.), na koji se prelaskom preko krune brane nastavlja ovaj prikljuak. Navedeni prikljuak je predvien sa odvojnom trakom na magistralnom putu, a ukupna duina prikljuka je 220,75 m i konstantno je u padu nagiba 0,92 %. Obzirom da se u neposrednoj blizini prikljuka nalazi akumulacija HE Ustikolina uoeno je da bi na odreenim profilima dolo do ulaska noice nasipa u akumulaciju, pa su na odreenim duinama planirani potporni zidovi sa desne strane. 1.4. OPIS OSNOVNIH KARAKTERISTIKA PROIZVODNOG PROCESA, PRIRODA I KOLICINA MATERIJALA KOJI SE KORISTE
Osnovne karakteristike HE Ustikolina i pripadajuih objekata na osnovu kojih je raena procjena uticaja na okoli su: 1. Lokacija HE Ustikolina 2. Udaljenost pregradnog profila od ua Drine Udaljenost od Gorada Udaljenost od Foe Udaljensot od Sarajeva (preko Trnova) 305+285 km 14 km 16 km 95 km
Osnovni hidrometeoroloki podaci Povrina sliva Srednji godinji proticaj Maksimalni srednji mjeseni proticaj Minimalni srednji mjeseni proticaj Zahtjevani EPP Velike vode za povratni period (godina) Q1/100 Q1/1000 3372,80 m3/sec 5204,00 m3/sec 9,8 C -1,2 C 18,9 C 6248 km2 204,70 m3/sec 358,40 m3/sec 62,99 m3/sec 33,0 m3/sec
Srednje godinje temperature Srednja mjesena minimalna (januar) Srednja mjesena maksimalna (juli)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 42/195
3.
Maksimalna ljetna Minimalna zimska
38,2 C -23,8 C
Akumulacija Kota normalnog (maksimalnog) uspora Kota minimalnog radnog nivoa Ukupna zapremina Korisna zapremina akumulacije Povrina (na koti 373,0 m n.m.) Duina Srednja irina (na koti 373,0 m n.m.) Prosjena dubina 373,0 m n.m. 371,0 m n.m. 8,55 x106 m3 2,70 x106 m3 142.77 ha 9,35 km 152,70 m 8,88 m
4.
Brana Kota krune irina u kruni Maksimalna konstruktivna visina Visina iznad prirodnog terena Duina u kruni Broj kampada (blokova) Povrina injekcione zavjese (procjena) 375,50 m n.m. 15,00 m 38,50 m 19,00 m 207,50 m 9 8000 m2
5.
Objekti za evakuaciju velikih voda Broj prelivnih polja (5) Maksimalni kapacitet 4x12,50 + 1x8,00 5308,0 m3
6.
Strojara Dimenzije strojare Kota poda strojare Kota montanog platoa Kota ose turbina 54,0x15,0 m 360,00 m n.m. 368,00 m n.m. 350,03 m n.m.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 43/195
7. 8.
Broj i tip turbina Instalisani proticaj jedne turbine Energetske karakteristike Instalisani proticaj Qi Kota donje vode za Qi Kota donje vode za 2/3Qi Kota donje vode za 1/3Qi Kota donje vode za EPP (33.0 m3/sec) Maximalni netto pad postrojenja Minimalni netto pad postrojenja Konstruktivni netto pad Instalisana snaga generatora u elektrani Maximalna snaga elektrane Mogua godinja proizvodnja
3 x 'Bulb' 150,0 m3/sec
450,00 m3/sec 358,28 m n.m. 357,65 m n.m. 356,83 m n.m. 355,83 m n.m. 17,17 m 10.00 m 14,70 m 3x 23,00 MVA 60,48 MW 236,80 GWh
Elektromainska oprema Broj turbina Broj i snaga sinhronih generatora Broj i snaga blok transformatora Postrojenje 110 kV (SF-6) Teina agregata (turbina+generator) 3 kom Teina krana u strojari Teina trafoa Hidromehanika oprema Strojara Reetka na ulaznim graevinama 3 kompleta Pomoni zatvarai na ulazu 3 kom Havarijski difuzorski zatvarai 15,0x12,0 9,0x9,0 9,0x9,0 579,0 t 199,0 t 108,0 t 96,0 t 1035,0 t 700,0 t 160,0 t 3 3x 22,0 MVA 3x 25,0 MVA
9.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 44/195
Portalni kran na kruni brane Portalna dizalica nizvodno Ostala oprema
60,0 t 80,0 t 36,0 t 832,0 t 12,5x15,0 12,5x15,0 8,0x3,0 260,0 t 272,0 t
Prelivi Segmentni zatvara sa servo ureajem 2 kom Segmentni zatvara sa servo ureajem i klapnom 2 kom
Segmentni zatvara sa servo ureajem 1 kom Tablasti pomoni uzvodni zatvara Tablasti pomoni uzvodni zatvara Tablasti pomoni nizvodni zatvara Ostala oprema
8,0x10,0 12,5x15,0 8,0x10,0 12,5x7,5
40,0 t 138,0 t 39,0 t 54,0 t 29,0 t 1700 m
10. Produbljenje (ureenje) korita 11. Infrastruktura -
Izmjetanje dijela magistralnog puta M 20 Foa Gorade na lijevoj obali rijeke Drine Izmjetanje saobraajnice na desnoj obali rijeke Drine: Cvilin polje Sadba, dionica: Podbornica Spomen esma Prikljuak sa magistralnog puta za strojaru HE Ustikolina Prikljuak sa magistralnog puta za krunu brane
1.5.
ORGANIZACIJA GRAENJA
Lokacija HE Ustikolina je povoljna za organizaciju graevinskih radova, te za transport i montau opreme. Glavni magistralni put M20 na lijevoj obali i lokalni put na desnoj obali omoguavaju vanjski i unutranji transport u okviru gradilita. Dispozicija HE Ustikolina je standardno rjeenje za niskotlano pribransko postrojenje, sa sektorom za evakuaciju velikih voda i sektorom strojare.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 45/195
Faze izgradnje: Faza I a - Iskop obilaznog kanala u lijevoj obali. Izgradnja zagata kao a-b konstrukcije za zatitu graevinske jame za prelivni sektor brane uz desnu obalu; Faza I b - Izgradnja prelivnog sektora, ukljuujui i dio razdjelnog zida prema strojari, kao dio zagata druge faze; Faza II a - Skretanje vode rijeke Drine kroz izgraeni prelivni sektor. Izgradnja zagata za drugu fazu koja obuhvata strojaru uz lijevu obalu; Faza II b - Izgradnja donjih i gornjih konstrukcija strojare sa montaom opreme u strojari; Izmjetanje magistralnog i lokalnog puta i svih gradilinih postrojenja i objekata treba da prethodi poetku glavnih radova9.
Prema dinamikom planu izgradnje HE Ustikolina predviena su 54 kalendarska mjeseca. Za mobilizaciju izvoaa predviena su tri mjeseca, tako da ukupno vrijeme od potpisivanja ugovora do zavretka realizacije je 57 kalendarskih mjeseci. Prema Idejnom projektu uslov za ispunjenje ovog plana je da skretanje vode od prve faze kree u periodu malih voda (maj oktobar) Izvoenje radova preliminarno je predvieno sljedeim redosljedom: izmjetanje magistralnog puta Gorarade Foa na duini 500m, rekonstrukcija postojeeg puta na desnoj obali Drine u duini 5200m, izgradnja brane u dvije faze.
Radovi na izgradnji HE Ustikolina mogu se podijeliti na etiri osnovne grupe: Radovi na izmjetanju saobraajnica Prije poetka gradnje HE potrebno izvriti popravak odnosno rekonstrukciju saobraajnice na desnoj obali, u duini od 5,2 km i izvriti izmjetanje magistralnog puta na lijevoj obali na duini od 550m. Radovi na brani sa strojarom U okviru radova na glavnom objektu izdvajaju se:
9
Objekti za skretanje voda za vrijeme graenja Brana sa strojarom koja je njen sastavni dio i aneksom uz strojaru Objekti za disipaciju energije (prelivni dio) Platoi i pristupni putevi oko objekta Komandna zgrada, objekat za oskultaciju, portirnica i uljno gospodarstvo i potporni zidovi Objekti za smjetaj elektroopreme (trafoi, agregati i sl.) Potporni zidovi oko brane i Injekciona zavjesa
Saetak dobijen od Projektanta iz Knjiga 12.1. Organizacija graenja Idejni projekat HE Ustikolina, Dio 12 Oraganizacija graenja
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 46/195
Radovi nizvodno od glavnog objekta Vrie se prokopavanje (ureenje) korita nizvodno od brane na duini od 1050 m odnosno do postojeeg mosta. Radovi obuhvataju ureenja dna korita i izradu obalnih armiranobetonskih zidova visine oko 6.0 m. Ostali dio kosina e se obloiti betonskim prizmama i zatravniti Radovi na (u) akumulacionom bazenu Radovi koje se obavljaju na (u) akumulacionom bazenu su: Ureenja obala neposredno uzvodno uz samu branu. Obalni zidovi na lijevoj i desnoj obali uz branu; Radovi koji se obavljaju za rekonstrukciju lokalnog puta na desnoj obali. Za rekonstrukciju puta potrebno uraditi djelimino regulisanje desne obale sa zidovima i kosinama. Na dijelu ispod Mosta u Koetini (Historijski spomenik) radi se novi a-b most, odnosno izmjeta se lokalni put; Radovi na repu akumulacije; Da nebi akumulacija HE Ustikolina (pri instalisanom proticaju 450m3/sec) zalazila u susjedni entitet, odnosno imala uticaj na HE Paunce vri se ureenje i regulacija korita. Navedeno zavisi od rjeenja HE Paunci; Privremeno deponiranje iskopnog materijala ili koritenje istog u okviru nivelacija u akumulaciji; Materijal iz iskopa za branu i prokopavanje korita djelimino se smjeta u deponije koje se nalaze uz akumulaciju, odnosno za nasipanje nekih dijelova terena koji se plavi.
1.6.
PRELIMINARNA ORGANIZACIJA GRADILITA U OKVIRU IDEJNOG PROJEKTA
Za preliminarnu organizacjiju gradilita nije raena procjena uticaja na okoli, jer e se morati naknadno anlizirati kompletne mogunosti i prihvatljivost smjetaja gradilita i pripadajuih objekata na preliminarno predloenim lokacijama. S obzirom da e se raditi Prostorni plan podruja posebnog obiljeja Federacije, koji e ukljuiti koritenje prostora za izgradnju HE Ustikolina, ureenje podruja i odreene mjere zatite okolia, konano lociranje svih objekata treba utvrditi u tom planu. Takoer, u fazi izrade Glavnog projekta, organizaciju gradilita bi trebalo detaljno obraditi, to e biti preduslov za procjenu uticaja i ocjenu prihvatljivosti planiranih objekata, sa aspekta zatite stanovnitva i okolia. Preliminarno, Gradilite je planirano razviti na dva platoa, s ciljem obezbijeenja tehnikotehnolokih uslova za normalno odvijanje radova na izgradnji HE Ustikolina. Na platou 1. je planirano: Trafostanica TS 10/0.4 400 kVA Kancelarijske prostorije za investitora i izvoaa Gradilina vaga za kontrolu ulaznog materijala Stanica za gorivo Mahaniarsko-bravarska radionica Centralni magacin
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 47/195
Na platou 2. je planirano sljedee: Betonara Laboratorij Armirano tesarski pogon Proizvodni pogon sa natkrivenim objekom za montane hidro i elektro opreme.
Predvien je i ukopani rezervoar za gorivo kapaciteta 30m3, kao i skladite eksplozivnih sredstava. U toku izgradnje HE Ustikolina odreeni prostor (definisan u Projektu-dio koji se odnosi na organizaciju i ureenje gradilita), e biti zauzet izgradnjom infrastrukture i gradilita, privremenim mjestima za odlaganje graevinskog materijala i iskopanog materijala, pomonim objektima (privremeno naselje za smjetaj radnika, sa potrebnom infrastrukturom i prateim objektima, betonarom itd.). Zauzimanje okolnih povrina zemljita je planirano radi potrebe izgradnje privremenog gradilinog postrojenja i gradilinog mosta, kao i za upravu gradilita, gradilinog naselja i restorana, pozajmite materijala, deponovanje materijala, postavljanje betonare. Na osnovu tehnikog rjeenja procjenjene su koliine materijala koji e se koristiti u fazi gradnje HE Ustikolina.
Iskop (m ) Izmjetanje saobraajnice na lijevoj obali Lokalni put na desnoj obali Brana i okolni objekti Zagat i proirenje profila Ureenje korita nizvodno od brane Rep akumulacije UKUPNO 62500
3
Nasip (m ) 7700
Beton (m ) 1000
Armatura (t) 80
79000
76200
3000
60
205000
1200
229000
12100
50000
8000
6000
300
225000
9500
1300
104000 725500 93100
1000 249500
60 13900
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 48/195
1.7.
PRELIMINARNI PRIJEDLOG UREENJA PROSTORA POD UTICAJEM PROJEKTA
U Idejnom projektu razmatrana su i prepoznata tri lokaliteta koja se mogu koristiti i urediti u svrhu promocije i razvoja ovog prostora. Prvi lokalitet je udaljen oko 3800 m od pregradnog mjesta, na lokalitetu dananje ade. Drugi lokalitet se nalazi na oko 4600 m od pregradnog mjesta na prostoru koji je u fazi izgradnje predvien za gradilini kamp. Trei lokalitet je predvien na Cvilin polju, oko 7020 m od pregradnog mjesta. Navedena preliminarna idejna rjeenja u okviru Idejnog projekta HE Ustikolina, takoer, trebaju biti komponenta Prostornog plana podruja posebnog obiljeja Federacije koji e se, u skladu sa legislativom Federacije BiH, uraditi vezano za implementaciju Projekta HE Ustikolina.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 49/195
2. OPIS OKOLIA KOJI BI MOGAO BITI UGROEN PROJEKTOM
2.1. STANOVNITVO U Bosni i Hercegovini nije bilo popisa stanovnitva od 1991. godine, te nedostaju mnogi relevantni podaci. Postoje samo njihove aproksimacije, to nema istu vjerodostojnost kao izvori koje nudi popis stanovnitva. Planerski tim koji radi na izradi prostorno planske dokumentacije za BPK Gorade pristupio je procjenama na osnovu poznatih statistikih podataka iz raznih drugih izvora (biraki spiskovi, broj uenika u osnovnim kolama) kojima se raspolagalo u tom trenutku, a za odreene opine su dole prilino pouzdane procjene sa samog terena od strane lokalne vlasti. Popisi stanovnitva u periodu 1948 1991. zasnivali su se na konceptu stalnog stanovnitva, kojeg je inilo stanovnitvo u zemlji i stanovnitvo u inostranstvu (graani na privremenom radu u inostranstvu i lanovi njihovih porodica). Federalni zavod za statistiku (FZS) procjenjuje broj stanovnika Bosansko - podrinjskog kantona Gorade u 2011. godini na 32.818 stanovnika, a glavna naseljena mjesta u BPK Gorade su Gorade, Praa, Ustikolina, Vitkovii, Ilovaa, Jabuka, Zupii i Cvilin. U Tabela 3. je dat pregled broja stanovnika i povrina opina koje pripadaju BPK Gorade. Najvea opina je opina Gorade u kojoj ivi 91 % (2007. godine) od ukupnog broja stanovnitva u Kantonu. Tabela 3.: Broj stanovnika i povrine opina u BPK Gorade
Opina Povrina 2 (km ) 1991 Gorade Pale-Praa FoaUstikolina Ukupno BPK Gorade 248,8 86,4 169,4 504,6
10
Broj stanovnika 2001

6
2005
11
2006
2007
2009
2010
2011
32.676 2.293 4.982 39.951
31.534 1.381 2.320 35.235
31.563 1.097 1.848 34.508
30.789 1.091 1.837 33.717
30.743 1.088 1.831 33.662
30.264 1.069 1.760 33.093
30.123 1.068 1.740 32.931
30.017 1.067 1.734 32.818
10 11
Studija ranjivosti prostora FBiH, 2008. Bosansko-podrinjski Kanton u brojkama-Federalni zavod za statistiku, 2008. i Bosansko-podrinjski Kanton u brojkama-Federalni zavod za statistiku,2011.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 50/195
Tabela 4.: Gustina naseljenosti po opinama BPK Gorade

Opina Gustina naseljenosti (st/km )
2
1991
Gorade Pale-Praa Foa-Ustikolina Ukupno BPK Gorade
2001 126,7 16,0 13,7 69,8
2007 123,6 12,6 10,8 66,7
2010 121,1 12,4 10,3 65,3
2011 120,6 12,3 10,2 65,0
131,3 26,5 29,4 79,2
Tabela 4. je evidentan pad broja stanovnitva u BPK Gorade. Pad broja stanovnitva u BPK Gorade je prvenstveno rezultat ratnih deavanja od 1992-1995. godine, te nizak procenat zaposlenosti radno sposobnog stanovnitva to je vidljivo iz Tabela 5. Tabela 5.: Broj zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika u BPK Gorade
Pokazatelj/indikator
2005 Broj zaposlenih u BPK Gorade Udio zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika BPK Gorade 12 Broj zaposlenih u FBiH Udio zaposlenih u odnosu na ukupan broj stanovnika FBiH
Godina 2006 4.192 12,4 % 389.601 16,8 %
2007
4.275 12,4 % 388.416 16,7 %
4.568 13,6 % 413.676 17,8 %
Iz Tabela 5. se vidi da je ukupan broj zaposlenih u BPK Gorade u odnosu na broj stanovnika mnogo manji nego to je to sluaj u Federaciji BiH. Razvoj privatnog sektora i malih i srednjih preduzea nije uspio kompenzirati drastino smanjenje proizvodnje u velikim preduzeima koja su bila nosioci privrednog razvoja u prijeratnom periodu. U privrednim i drutvenim djelatnostima je 1990. godine bilo zaposleno oko 10.000 radnika, a danas je na podruju BPK Gorade zaposlenih neto vie od 4.500 radnika. Iz ovog se moe zakljuiti da BPK Gorade spada u nerazvijenije kantone u FBiH. Za bolji pregled stanja privrednog razvoja na podruju BPK Gorade, napravljeno je poreenje GDP-a (bruto domai proizvod BDP) po glavi stanovnika BPK Gorade u 2004. godini sa GDP po glavi stanovnika u FBiH. Iako GDP po glavi stanovnika na podruju kantona kontinuirano raste,
12
Federacija u brojkama 2008. godina
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 51/195
jo uvijek je ispod prosjenog GDP-a po glavi stanovnika FBiH. Osim toga GDP po glavi stanovnika u 1990. godini iznosio je oko 7.520 KM, dok je u 2012. godine imao vrijednost 5.484 KM. U istom periodu zaposlenost je smanjena za vie od 50%. Tabela 6.: Bruto domai proizvod u BPK Gorade i FBiH
GDP za 2004. godinu GDP (KM/st) FBIH 5.484
13
BPK Gorade 2.598

14
Opa slika socijalnog aspekta ovog podruja je nepovoljna kako u pogledu zaposlenosti tako i u pogledu bruto domaeg proizvoda. 2.2. ZEMLJITE Na niim dijelovima terena iznad korita Drine nalaze se povrine pod oranicama i batama. Najznaajniji lokalitet za potencijalno intenzivnije poljoprivredno koritenje je Cvilin polje. Visinski poloaj Cvilin polja u odnosu na planiranu kotu uspora HE Ustikolina je 2-6 m (nia terasa) i preko 6 m (via terasa) iznad kote uspora. Na formiranje zemljita primarno utiu fiziko geografski faktori, a prvenstveno reljef, klima, prisustvo povrinskih voda i vrlo heterogen litoloki sastav geoloke podloge, kao i razliiti pedoloki procesi pod uticajem vrlo razliite vegetacije. Pedogeneza zemljita je spor i dugotrajan proces, a kombinacija prirodnih i antropogenih faktora uslovila je heterogenu distribuciju tipova tala na podruju prostora Bosansko - podrinjskog kantona Gorade. Pedoloke jedinice na podruju kantona izdvojene su na osnovu pedolokih podataka od strane Federalnog zavoda za agropedologiju iz Sarajeva. Na podruju Bosansko-podrinjskog kantona Gorade izdvaja se 26 pedosistematskih jedinica i to 23 iz razdjela Automorfnih i 3 iz razdjela Hidromorfnih zemljita. U razdjelu Automorfnih zemljita preovlauju tipovi iz klase Kambinih i Humusno akumulativnih, a u razdjelu Hidromorfnih zemljita iz klase Fluvijalnih zemljita. Tabela 7.: Bonitetne kategorije poljoprivrednog zemljita na podruju Bosansko podrinjskog kantona Gorade 15
BONITET POLJOPRIVREDNOG ZEMLJITA II kategorija III kategorija IV kategorija V kategorija VI kategorija VII kategorija VIII kategorija Bez podataka
13 14
POVRINA (ha)
46.21 564.20 683.13 4233.83 3085.00 504.89 24.25 418.69
0.47 5.74 6.95 43.09 31.40 5.14 0.25 4.26
Federacija u brojkama 2012. godine Opina Gorade -Strategija razvoja zasnovana na potivanju ljudskih prava 2008-2014 15 Prostorni plan za podruje Bosansko podrinjskog kantona Gorade za period 2008 2028. godina -Prostorna osnova - nacrt mart 2010.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 52/195
Izgraeno Vodotoci
Ukupno
238.24 26.27 9824.70
2.42 0.27 100.00%
Iz prethodne Tabele vidljivo je da je na podruju BPK-a najzastupljenija V bonitetna kategorija sa 4.233,83 ha, odnosno 43,09 %, zatim VI kategorija sa 3085,00 ha, odnosno 31,40 %, zatim IV kategorija sa 683,13 ha ili 6,95 % od ukupne povrine poljoprivrednih povrina. Zemljita II i III kategorije ima veoma malo, posebno zemljita II kategorije koje je i najkvalitetnije. Zemljite II kategorije boniteta ima 46,21 ha ili 0,47% a zemljita III kategorije ima 564,20 ha ili 5,74 % od ukupne povrine pod poljoprivrednim povrinama. Udjela kvalitetnog zemljita koje ine prve tri kategorije (I-III) ima oko 6,21% od ukupnih poljoprivrednih povrina to ukazuje na to da kanton ima mali udio kvalitetnog poljoprivrednog zemljita koje treba maksimalno uvati u postojeem obimu i odravati kvalitet na to veem nivou. Takoer, to zemljite je potrebno to racionalnije iskoritavati uz intenziviranje proizvodnje kao i iznalaenje mogunosti poveanja povrina pod kvalitetnim, bonitetnim kategorijama. Mali udio IV kategorije boniteta od 6,95% ukazuje na to da je neophodno provoenje agrotehnikih i hidrotehnikih (odvodnjavanje i navodnjavanje) mjera kako bi se poveala proizvodna sposobnost ovih zemljita. Prema nainu iskoritavanja plodna zemljita su svrstana po kulturama u njive, vrtove, vonjake, livade. Utvrene bonitetne kategorije poljoprivrednog zemljita prema upotrebnoj vrijednosti svrstane su u tri grupe: I. zemljita prikladna za kultiviranje (I-IV bonitetne kategorije) II. zemljita manje prikladna za kultiviranje (V-VI bonitetne kategorije) III. zemljita ograniena u upotrebi (VII-VIII bonitetne kategorije) Tabela 8: Kategorije poljoprivrednog zemljita
POLJOPRIVREDNO ZEMLJITE
Oranice Kultivisano zemljite Livade Panjaci Ostalo poljoprivrednozemljite Vonjaci
POVRINA (ha) 625.78 859.69 3346.11 1647.07 2226.23 1120.21

9825.00
% 6.37 8.75 34.06 16.76 22.66 11.40 100.00
Ukupno
Iz tabelarnog prikaza vidljivo je da na teritoriji BPK-a Gorade najvie ima livada - 34.06 % i ostalog poljoprivrednog zemljita - 22.66 %, koje se moe privesti odgovarajuoj namjeni primjenom agro i tehnikih mjera. Najmanje povrina je pod oranicama - 6.37 %, jer je konfiguracija terena takva da su oranice smjetene samo u dolinama rijeka i u niim predjelima obuhvata. Analizirajui podatke o broju stanovnika i poljoprivrednom zemljitu, kao i prostorni raspored stanovnitva, moe se konstatovati da Bosansko - podrinjski kanton Gorade ima prilino povoljan odnos poljoprivrednog zemljita i obradivog zemljita po stanovniku, to je dobar pokazatelj za obezbjeenje proizvodnje hrane na nivou kantona. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli Sarajevo, juni 2013.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 53/195
Uzimajui u obzir kvalitet poljoprivrednog zemljita, zastupljenost pojedinih kategorija poljoprivrednog zemljita, kao i potrebe kantona, mogue su sljedee strateke orijentacije u poljoprivredi: organizovana intenzivna poljoprivredna proizvodnja ratarstvo i povrtlarstvo, organizovana voarska proizvodnja sa akcentom na kruke, jabuke i ljive, tzv. visokostablaice, kao i instalisanje preraivakih kapaciteta, proizvodnja ljekobilja, organizovanje poljoprivredne proizvodnje na bazi zdrave hrane.
Najvee minirane povrine su na podruju opine Foa - Ustikolina 20.19 %, na podruju opine Gorade 17,46 % i najmanje na podruju opine Pale - Praa 10.19 %. ume i umska zemljita zauzimaju 77,58 % teritorije, zbog ega Foa-Ustikolina spada u red opina sa visokom umovitou. Posmatrano sa aspekta stepena zadovoljenja, odnosno povrini uma po stanovniku, dobije se prosjean iznos za cijeli kanton od 1.34 ha/stanovniku, to je iznad preporuenih evropskih normativa, koji iznose 0.3 ha/stanovniku. Brana i akumulacija HE Ustikolina nalaze se na dvije opine. Opina Foa-Ustikolina i opina Gorade. Opina Foa-Ustikolina obuhvata KO Cvilin polje, KO Njuhe i KO Ustikolina, a opina Gorade KO Novakovii. U Tabela 9. daju se podaci o kulturama i objektima: Tabela 9. Podaci o kulturama i objektima (Idejni projekat HE Ustikolina knjiga 2.11. Otkupi i odtete)
Kultura Opina Foa - Ustikolina Opina Gorade UKUPNO 1,96 2,60 4,50 9,00 4,98 0,14 0,40 23,58 KO Novakovii 0,02 0 0,03 0,70 0,04 0 0,32 1,10 1,99 2,70 4,52 9,76 5,01 0,14 0,70 25,00 Ukupno (ha)
Kultura Livada Panjak Njive uma Vonjak Dvorite Ostalo UKUPNO
j.m. ha ha ha ha ha ha ha ha
KO Cvilin 0,77 1,01 2,38 1,88 1,41 0,04 0 7,49
KO Njuhe 1,20 1,42 2,12 6,60 3,50 0,10 0,30 15,24
KO Ustikolina 0 0,26 0 0,53 0,08 0 0,09 0,96
Cvilin polje jeste i ostae znaajno poljoprivredno dobro ovog dijela Kantona, kota uspora 373,00 m n.m. je, izmeu ostalog, i usvojena iz razloga minimiziranja negativnog uticaja podizanja nivoa podzemnih voda u podruju Cvilin polja, koje je najosjetljivije na uticaj promjene nivoa vode u koritu Drine. Naime, u uslovima formiranja akumulacije procjenjeno je da e doi do poremeaja nivoa podzemnih voda. Da bi se negativni efekti promjene nivoa podzemnih voda u Cvilin polju HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 54/195
minimizirali, usvojena je kota uspora od 373,00 m n.m., kao kota pri kojoj e kriterijumi odravanja podzemnih voda u svim hidrolokim uslovima biti zadovoljeni (kao za zatitu poljoprivrednih povrina tako i za zatitu naseljenih i industrijskih zona. Stabilnost terena i padina na najveem dijelu akumulacije je zadovoljavajua. Dosadanjim razmatranjima oznaena su dva klizita koja se pri oscilacijama vode u bazenu mogu aktivirati, oba su na desnoj obali Drine i to: u selu Mrelii, oko 3 km uzvodno od brane kod sela Bratovii, oko 5 km uzvodno od brane
Istrani radovi (buenja i laboratorijska ispitivanja tla) na ovim klizitima do sada nisu vrena.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 55/195
2.3. GEOMORFOLOKE KARAKTERISTIKE Osnovne geomorfoloke konture stvorene su endogenim (orogenim) procesima. Tektonskim pokretima nakon geosinklinalne etape formirani su planinski masivi. Tako stvoreni oblici terena kasnijim egzogenim agensima su preoblikovani. Niz visokih planina ovog podruja daje mu planinski karakter. Planinski vei dio masiva Jahorine na zapadu razdvaja rijeka Drina od manjeg dijela planinskog masiva Ljubinje na istoku. Na podruju Bosansko-podrinjskog kantona Gorade nalazi se dio masiva Jahorine, te dio morfoloke jedinice kompleksne depresije izmeu masiva Jahorine i Romanije. Uslovljenou litolokim sastavom, formiran je dijelom blago izraeni reljef, a dijelom izrazitih visokih istaknutih oblika. itavim podrujem dominiraju mnogobrojne potone doline i jaruge usjeene u klasine stijene paleozoika i donjeg trijasa. Geoloki uslovi izgradnje brane Prema podacima OGK list Foa predvieno pregradno mjesto i akumulacija HE Ustikolina smjeteni su u strukturno-facijalnu jedinicu Praa-Foa. Na osnovu litostratigrafskog sastava i strukturnih karakteristika u ovoj jedinici izdvojene su 4 tektonske jedinice, od kojih 3 obuhvataju prostor akumulacije: 1) Tektonska jedinica Gorade, 2) Tektonska jedinica Jabuke i 3) Tektonska jedinica Ustikoline. Tektonska jedinica Jabuke obuhvata lijevu obalu predviene akumulacjie HE Ustikolina, a tektonska jedinica Ustikoline desnu obalu gornjeg dijela akumulacije, odnosno nalazi se na tromei tektonskih jednica razliitih litostratigrafksih strukturolokih karakteristika. Inenjersko geolokim kartiranjem utvreno je da su sedimenti lijeve obale u podruju pregradnog mjesta vie ispucali, izrasjedani i ubrani, odnosno razliitih orogenezea pretrpjeli mnogobrojna torziona pomjeranja to oteava izdvajanje pojedinih struktura. Slojevi sedimenata na lijevoj obali padaju pod blagim uglom sa dominantnim azimutom 115, dok orijentacija klivaa varira oko 263/53. Desna obala u podruju pregradnog mjesta je u strukturnom smislu dosta homogenija, jer se radi o kompaktnijem tektonskom bloku, sa manje strukturnih deformacija. Statistikom obradom izmjerenih elemenata pada slojeva dobijen je maksimum 123/18. Prisutne su tenzione pukotine sa meusobnim razmakom priblino jednake debljine slojeva (1030cm). Dominantna orijentacija ovih pukotina je 275/69.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 56/195
2.4. HIDROGEOLOKE KARAKTERISTIKE Podruje Bosansko-podrinjskog kantona Gorade nalazi se na strukturno facijalnim geotektonskim jedinicama: "Romanija-Praa-Jahorina" i "Derventa-Podromanija". Prema hidrogeolokim karakteristikama to je teren koji izgrauju vodopropusne, slabo vodopropusne i vodonepropusne stijene. Propusne stijene su stijenske mase intergranularne, intergranularne i/ili pukotinske, pukotinskokavernozne i pukotinske poroznosti. To su silurski bankoviti krenjaci devonski bankoviti do ploasti krenjaci, gornjopermski krenjaci, srednjetrijaski krenjaci, srednje i gornjotrijaski krenjaci, aluvijalni sedimenti i sipari. U cjelini su dobre vodopropusnosti, a ograniene transmisivnosti. Stijene pukotinsko-kavernozne i pukotinske poroznosti su, takoer, dobre vodopropusnosti, ali su na ovom podruju manje zastupljene. Znaajne akumulacije podzemnih voda su unutar intenzivno tektoniziranih karbonatnih stijena. Nepropusne stijene su najzastupljenije, a to su karbonski glinci, pjeari, filitini kriljci, kvarene ice, mermerizirani krenjaci, permotrijaski konglomerati, lioliti, pjeari, venfenski kriljci i pjeari, jurijski ronjaci glinci, alevroliti, kvartalni glinoviti sedimenti. Vodopropusnost i transmisivost su vrlo slabe. Najee su to neznatne akumulacije podzemnih voda, koje se dreniraju iz raspadnutih, pripovrinskih stijenskih masa. Stijenske mase intergranularne poroznosti zastupljene su u aluvijalnim i siporinim ljunkovito pjeskovitim naslagama. Najzastupljenije su uz rijene tokove Drine i Prae, te uz strme padine. U cjelini su dobre vodopropusnosti i transmisivosti. U hidrogeolokom smislu znaajniji su fluvijalni sedimenti, naroiot neposredno uz rijene tokove. U ovim sedimentima se podzemne vode prihranjuju infiltracijom rijenih tokova i atmosferskih voda. Podruje Bosansko-podrinjskog kantona Gorade zavisno od prostornih elemenata (debljina i povrina) naslaga intergranularne poroznosti (ljunka, pijeska, drobine), te uslova prihranjivanja i pranjenja je akumulacija podzemnih voda. Pokrivenost naslaga intergranularne poroznosti glinastim tlom, utie na akumuliranje podzemnih voda sprjeavanjem infiltracije atmosferskih voda, ali i zatitom od zagaivanja to je dosta promjenjivo. Zaglinjenost naslaga intergranularne poroznosti utie na izdanost stijenske mase intergranularne i/ili pukotinske poroznosti (P,T). Ove stijenske mase predstavljene konglomeratima, pjearima, ronacima odlikuju se ogranienim vodonosnicima, a manje akumulacije podzemnih voda formirane su u tektonski poremeenim konglomeratima i pjearima. Akumulacije podzemnih voda su lokalnog hidrogeolokog znaaja, a dreniraju se u povrinskim dijelovima terena izvorima izdanosti najee 0,1 0,5 l/s. Propusne stijene pukotinsko-kavernozne poroznosti (T2). U ovu kategoriju stijenskih masa spadaju srednjetrijaski krenjaci, a i neki drugi koji su manjeg znaaja zbog njihove manje zastupljenosti u grai terena. Dobrih su hidrogeolokih karakteristika: dobre vodopropusnosti i transmisivnosti, naroito u intenzivno karstifikovanim dijelovima.Prihranjivanje podzemnih voda vri se infiltracijom atmosferskih voda u prslinama, pukotnama, kavernama. Znaajnije akumulacije dreniraju se preko izvora izdanosti > 1 l/s. Propusne stijene pukotinske poroznosti (S3, D2, P3). Ove stijenske mase malo su zastupljene u povrinskom dijelu terena, pa su jo nepoznatog hidrogeolokog znaaja. To su bankovite, slojevite i slabouslojene stijene. U devonskim krenjacima postoje termalne vode na ta ukazuje izvor (razbijeno izvorite). U eljadniima kod Prae preko devonskih krenjaka lee karbonski klastiti i kriljci. Izvorite izbija HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 57/195
putem rasjeda na junom kontaktu karbonatnog masiva, ireg podruja Romanije i masiva paleozojskih kriljaca jugoistone Bosne (N.Mioi 1977, 1982, 1986). Ostale pojave su manje istraivane, smatraju se manje vodoobilnim i manjeg prostranstva u plitkim zonama ispod povrine terena. Raznoliki litoloki sastav uslovljava brojne izdanke i akumulacije mineralnih voda obogaenih sa CO2. Preteno nepropusne stijene intergranularne poroznosti (pr,dpr,dl). To su preteno zaglinjeni sedimenti koje izgrauju mnoge povrinske dijelove terena. Vodopropusnosti i transmisivosti su vrlo slabe. Preteno nepropusne stijene pukotinske puznosti. U ovu kategoriju stijenskih masa spadaju dijabai, spiliti, granitridi. Preteno nepropusni kompleksi (C1, J) izgrauju u osnovi znaajne dijelove ovog kantona. To su kriljci, subgrauvakni pjeari, ronaci, mermerisani i kriljavi krenjaci, glinci, alevroliti i sl. Predstavljaju preteno vodonepropusne stijenske mase sa ogranienim lokalnim akumulacijama podzemnih voda. Tako rijetke akumulacije podzemnih voda dreniraju se iz raspadnutih dijelova stijena izvorima neznatne izdanosti. Povrinska hidrografska mrea je dobro razvijena na ovom podruju BPK Gorade i vode uglavnom otiu povrinskim brojnim tokovima rijeka i potoka. Rijeka Drina je glavni recipijent povrinskih i podzemnih tokova vode. Njene najznaajnije pritoke su na ovom prostoru: Kolunska rijeka, Kosovska rijeka, Osanica, Odska rijeka, Podhranjanski potok. To su preteno brzi, bujini potoci sa razliitim morfolokim profilima. Na podruju Bosansko - podrinjskog kantona Gorade postoji znaajan broj izvora vode za pie, te mineralnih i termomineralnih voda. 2.5. SEIZMOLOKE KARAKTERISTIKE PODRUJA Prema podacima karata iz Pravilnika o tehnikim normativima za izgradnjom objekata niskogradnje u seizmikim podrujima, podruje Bosansko-podrinjskog kantona Gorade nalazi se u zoni maksimalno oekivanog intenziteta potresa (Tabela 10.)16. Tabela 10.: Maksimalno oekivani intenzitet potresa za povratni period
POVRATNI PERIOD GODINA
50 100 200 500 1000 10 000
MAKSIMALNO OEKIVANI INTENZITET POTRESA MSK 64 V VII
VIII
Osnovni stepen seizminosti je izraunat za srednje uslove tla (glinovito-pjeskovito tlo), to znai da je zavisno od lokalnih geolokih uslova mogua diferencijacija terena u okviru datih kontura izoseisti do 1 iste skale. Naime, u vrsto vezanim (kamenitim) terenima seizmodinamiki povoljnijim sredinama, mogue je opadanje date vrijednosti osnovnog stepena do 1, a u terenima izgraenim od kvartarnih sedimenata vee debljine, ljunkovito-pjeskovitog sastava
16
Prostorni plan za podruje Bosansko podrinjskog kantona Gorade za period 2008 2028. godina - Prostorna osnova - nacrt mart 2010.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 58/195
(seizmodinamiki loijim sredinama od srednjih uslova tla) treba raunati sa prirastom + 1 MSK 64 skale. Za potrebe usvajanja kriterijuma aseizmike gradnje objekata kapitalnog znaaja, preporuuje se izrada karte seizmike mikrorejonizacije. Prema Pravilniku o tehnikim normativima gradnje takvih objekata u seizmiki aktivnim podrujima (Slubeni list, SFRJ 31/81 od 05.08.1981. godine) granina vrijednost seizmike opasnosti je VII MSK 64. Seizmogeoloki povoljni tereni su do VII, seizmogeoloki nepovoljni su VII i preko VII iste skale. Na osnovu podataka dobijenih od Seizmolokog zavoda17, dolo se do saznanja o seizminosti terena u ovom podruju. Raspoloivi podaci o potresima odnose se na period koji iznosi priblino 100 godina. Svi potresi registrovani u ovom podruju nemaju epicentralne zone na uem prostoru doline Drine, ve se manifestuju kao posljedica potresa u drugim epicentralnim zonama. Najvei uticaj potresa u Goradu zapaen je za vrijeme Biokovskog i Treskavikog trusa (1962. godine) kada je podrhtavanje trajalo neto due od 5 sekundi. Istraivanjima i obradom podataka 1987. godine uraena je seizmoloka karta podruja bive drave SFRJ uz suradnju svih seizmolokih institucija u zemlji. Karta je uraena za razliite povratne periode od 50, 200 i 10 000 godina, za koje su sraunate veliine intenziteta potresa i okonturene zone razliitog intenziteta po MCS skali. Predmetno podruje nalazi se u zonama potresa kako slijedi: za povratni period 50 god. za povratni period 200 god. za povratni period 10 000 god. 5MCS 7MCS 8MCS
Brane predstavljaju objekte koji su van kategorije i da se za njih vre posebna regionalna i lokalna seizmotektonska istraivanja i na osnovu toga odreuje seizminost lokacije odnosno potrebni parametri za proraun (predominantne periode osciolovanja tla, poloaj osnovne stijene, ubrzanje tla, ampiflikacije i dr.). Postojee seizmoloke karte slue samo kao osnova za projektovanje. 2.6. VODE 2.6.1. Hidroloke karakteristike Najvei vodotok na teritoriji Bosansko podrinjskog kantona Gorade je rijeka Drina, a zatim po duini slijede rijeke Praa, Osanica i Kolina. Na podruju Bosansko podrinjskog kantona Gorade postoje mnogobrojni izvori, uglavnom manje izdanosti. Mnogi od tih izvora su kaptirani za potrebe pojedinih naselja i industrije. Za neke od ovih izvora poznata je njihova izdanost, dok su podaci o kvalitetu vode dosta skromni (pretpostavke da ona odgovara kvalitetu vode za pie). Ovo podruje spada u red podruja relativno izdanih vodom u razmjerama Bosne i Hercegovine (u rijeku Drinu sa ovog podruja otie prosjeno 17.5 l/s/km2). Podruje kantona pripada Drinskom slivu, izuzev jednog malog dijela atara naselja Dragomilii - najzapadni dio kantona, koji pripada slivu rijeke Bosne.
17
Idejni projekat HE Ustikolina
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 59/195
Rijeka Drina Drina nastaje spajanjem dviju rijeka - Tare i Pive, koje se sastaju kod epan Polja na nadmorskoj visini 434 m n.m. Sliv Drine obuhvata 19.226 km2, od ega 7.228 km2 u Bosni Hercegovini. Drina, Tara i Piva i pritoke njenog gornjeg toka pripadaju rijekama snijeno - kinog reima dinarsko - makedonske varijante, a to znai da se najvei proticaji javljaju u aprilu i maju, osim Pive gdje se najvee vode javljaju u decembru. Iako je period velikih voda na Drini dugotrajan, jer se topljenje snijega na planinama vri postepeno, katastrofalne poplave nisu este. Visoko stanje vode moe da se javi i u jesen, najee u novembru, usljed obilnih jesenjih padavina. Izgradnjom brojnih vodnih akumulacija u slivu Drine prirodni reim rijeka je znatno izmijenjen. Poveane su dubine, smanjene su brzine vode, kao i oscilacije vodostaja i proticaja tokom godine, odnosno vodni reim je postao ujednaeniji. Od ukupne duine toka od 345 km, Drina je na oko 115 km ili 1/3 jezero. Time se sa vodoprivrednog aspekta dobilo dosta - iskoritenost hidroenergije, smanjena opasnost od poplava, vie vode za razne potrebe. Najznaajnije pritoke Drine su: Lim sa ueem u proticaju 28,6%, Tara 19,5%, Piva 18,7%, ehotina 5,6%, Drinjaa 5,3%, Praa, 5,3%, Sutjeska 3,3%, Jadar 2,5%, Rzav 2,0% i ostale 9,2%. Hidroenergetskom potencijalu Drine i njenih pritoka doprinosi veliko vodno bogatstvo, ujednaen godinji i viegodinji proticaj, znaajan pad uzdunih rijenih profila i kanjonsko - klisurast sklop nekih rijenih dolina pogodnih za izgradnju brana, iza kojih se formiraju vjetaka jezera. Osim onih koje su ve izgraene postoje i projekti za izgradnju novih. Po hidroenergetskom potencijalu Drina nema premca na Balkanu, ali istovremeno ona ima apsolutni primat po neiskoritenosti svoje hidroenergije. Njene ekonomski iskoristive vodne snage procjenjene su na 14,4 milijardi kWh, a do sada je iskoriteno nepunih 5 milijardi kWh ili oko 35% Rijeka Osanica Rijeka Osanica svojim tokom zahvata opine Gorade i Foa - Ustikolina. Rijeka Osanica nastaje spajanjem Trudanjskog potoka i potoka Trevine na koti 740 m n.m., oko 400 m istono od sela ilii. Ulijeva se u rijeku Drinu ispod zaseoka Bogatii na koti 365 m n.m., kod mjesta Osanica, koje je nizvodno od predviene HE Ustikolina. Ukupna duina toka iznosi 16.750 m sa visinskom razlikom od 375 m i prosjenim padom od 22.5 m/km. Na svom putu do ua tee u pravcu jugoistoka i prima vode svojih pritoka: Paravska rijeka, Krnjeviki, Gusiki i Rakovac potok s lijeve strane, te Duboki i Bahovski potok s desne strane, koji ine osnovni vodni potencijal rijeke i niz manjih pritoka s obje strane. Potoci od kojih Rijeka nastaje i pritoke su bujinog tipa sa strmim tokom, dok je sama rijeka Osanica sa relativno blagim padom u srednjem i neto veim padom u gornjem i donjem toku. Rijeka Osanica, snabdijeva se vodom sa sliva povrine od 100,7 km2 i posjeduje srednji godinji proticaje od 1,45 m3/s na uu u rijeku Drinu Rijeka Kolina Rijeka Kolina svojim tokom zahvata opine Gorade i Foa - Ustikolina. Rijeka Kolina nastaje spajanjem potoka Korijen i Mazlinske rijeke na koti 740,00 m n.m. neposredno ispod sela Modro polje. Ulijeva se u rijeku Drinu u mjestu Ustikolina na koti 371,00 m n.m. Ukupna duina toka iznosi 24.875 m sa visinskom razlikom od 369 m i prosjenim padom od 14,80 m/km. Povrina HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 60/195
sliva je 153,80 km. Na svom putu do ua tee u pravcu jugoistoka i prima vode svojih pritoka: Ljaljikog, Kremanskog i Vrbnikog potoka sa lijeve strane, te ilovaki potok i Mala rijeka sa desne strane, koji ine osnovni vodni potencijal rijeke i niz manjih pritoka sa obje strane. Potoci od kojih rijeka nastaje i pritoke su bujikog tipa sa strmim tokom, dok je sama Rijeka Kolina sa relativnim blagim padom u srednjem i donjem toku i neto veim padom u gornjem toku. Rijeka Kolina snabdijeva se vodom sa sliva povrine od 153,80 km2, sa srednjim godinjim proticajem od 1,727 m3/s na uu u rijeku Drinu. Na potezu rijeke Drine od Bastasa do Gorada, kao i na vanijim pritokama Drine na istom potezu, postoji vei broj hidrolokih stanica, pa se ovaj dio sliva moe smatrati relativno dovoljno izuenim sa hidrolokog aspekt. To je i vidljivo na ematskom prikazu poloaja hidrolokih stanica na rijeci Drini od Bastasa do Gorada, Slika 5.
Slika 5.: ematski prikaz poloaja hidrolokih stanica i planiranih HE na rijeci Drini od Bastasa do Gorada Veina ovih hidrolokih stanica imala je dugogodinji niz osmatranja i dovoljan broj hidrometrijskih mjerenja, te su detaljno obraivane u okviru Hidrolokog Informacionog sistema rijeke Drine. Za potrebe projektovanja HE Ustikolina na nivou Idejnog projekta bilo je neophodno za ovaj objekat definisati karakteristike reima voda, odnosno definisati srednje, male i velike vode. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 61/195
Hidroloka obrada vodomjernih stanica je preuzeta iz Idejnog projekta, jer je i bila podloga za projektovanje. Najblia stanica na kojoj postoji dugogodinji period osmatranja i veliki broj izvrenih hidrometrijskih mjerenja je VS Foa-most. Zato je odlueno da se obrade podaci sa ove vodomjerne stanice i da se korelacijskim odnosom dobiveni rezultati prenesu na profil zahvata HE Ustikolina. Zahvat HE Ustikolina lociran je cca 400 metara uzvodno od ua lijeve pritoke Osanice i cca 16,5 km nizvodno od VS Foa-most. VS Foa most i rezultati dosadanjih obrada Na raspolaganju su bili rezultati etiri hidroloke obrade VS Foa-most. Prva obrada je uraena 1976. godine u okviru Dopunske Hidroloke obrade i obuhvatila je period obrade 1926. 1975. godina. (Zavod za hidrotehniku Graevinskog Fakulteta u Sarajevu). Druga obrada je uraena 1983. godine od strane Graevinskog instituta OOUR Fakultet graevinskih znanostiSplit, a u okviru elaborata: Uticaj akumulacije HE Viegrad na priobalje podruja Gorada. Obrada je obuhvatila period 1926.- 1980. godine. Trea obrada je uraena u elaboratu: Hidroenergetsko koritenje rijeke Drine na potezu Foa Gorade aktuelizacija Idejnog rjeenja Knjiga II Prethodne analize Energoprojekt Beograd 1990. godina. Obradom je obuhvaen period 1926.- 1985. godine. etvrta obrada je uraena u elaboratu: Koritenje hidroenergetskog potencijala Gornje Drine i Sutjeske na teritoriji Republike Srpske Idejno rjeenje i prethodna studija opravdanosti knjiga 8 Izvjetaj o energetskim efektima izgradnje objekata. Obradom je obuhvaen period 1946.1989. godine Energoprojekt Hidroinenjering i Institut za vodoprivredu Jaroslav erni. Pregled rezultata pomenutih obrada je priloen u Tabela 11. Tabela 11: Rezultati hidrolokih obrada
Povrina sliva 2 F(km ) 5593 5593 5957 6139 Srednji proticaj 3 Q(m /s) 212 217 211,86 206,88 Ekoloki prihvatljiv 3 18 protok Q(m /s)( ) 27,60 30,59 27,55 29,09 Velike vode 3 Q1/100 (m /s) 3327 3100 2736 2537 Velike vode 3 Q1/1000 (m /s) 4487 4160 3822 3826 Period obrade
1926.-1975. 1926.- 1980. 1926.-1985. 1946.-1989.
Za potrebe Idejnog projekta izvrena je hidroloka obrada Vodne stanice Foa za period 1956.1991. godine.
18
Prema lanu 62. Zakona o vodama (Slubene novine FBiH br.: 70/06): Ekoloki prihvatiljiv protok predstavlja minimalni protok koji osigurava ouvanje prirodne ravnotee i ekosistema vezanih za vodu. Do donoenja podzakonskog akta ekoloki prihvatljiv protok utvrivao se na osnovu hidrolokih osobina vodnog tijela za karakteristine sezone kao minimalni srednji mjeseni protok 95% od vjerovatnoe pojave. Kroz Idejni projekat, koji je finaliziran proraunat je Ekoloki prihvatiljiv protok na osnovu Zakona o vodama. U okviru izrade naredne projektne dokumentacije, Ekoloki prihvatljiv protok e se proraunati na osnovu vaeeg Pravilnika (Slubene novine FBiH 4/13).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 62/195
Hidroloka obrada rijeke Drine na profilu VS Foa-most za period 1956.- 1991. godine uraena je na osnovu niza osmotrenih vodostaja i izvrenih hidrometrijskih mjerenja. U periodu od 1954. 1991. godine izvrena su 164 hidrometrijska mjerenja u dijapazonu od 27,2 m3/s do 2309 m3/s odnosno od (0,134 11,43) Qsr. Na vodomjernoj stanici VS Foa-most registrovan je trend produbljavanja korita kao posljedica erozionih procesa u samom slivu rijeke Drine. Kod analiza hidroloke obrade uzeta su obzir dva perioda. Prvi period je od 1956-1975 godine kada se radi o prirodnom reimu protoka rijeke Drine. Drugi period je od 1975-1991 godine kada se radi o vjetakom reimu protoka rijeke Drine, uzrokovanim poetkom rada HE Mratinje 1976. godine Vodni reim na lokaciji zahvata HE Ustikolina Osnova za definisanje reima voda na lokaciji zahvata HE Ustikolina su bili podaci sa VS Foamost. Povrine sliva na VS Foa-most u iznosu 6.139 km2 preuzeta je iz Energoprojektovih elaborata, jer su oni izvrili najvei obim istranih radova. Odnos povrina sliva na zahvatu HE Ustikolina i VS Foa most iznosi 1,0425, a korigovan sa pripadajuim padavinama iznosi 1,0284. Za proraun dnevnih proticaja na profilu zahvata HE Ustikolina koriten je korigovani odnos 1,0284. Srednji proticaj na profilu zahvata HE Ustikolina Prosjeni viegodinji proticaj na profilu zahvata HE Ustikolina za period 1956.- 1975. godina (prirodni reim teenja) je dobiven mnoenjem srednjeg proticaja rijeke Drine na profilu zahvata VS Foa-most za period 1956.- 1975. godina sa koeficijentom K=1,0284. Qzahvat HEUstikolina(1956.- 75) = 207,66 m3/s (qsp = 32,44 l/s/km2) Prosjeni viegodinji proticaj na profilu zahvata HE Ustikolina za period 1976.- 1991. godina (vjetaki reim teenja) je dobiven mnoenjem srednjeg proticaja rijeke Drine na profilu zahvata VS Foa-most za period 1976.- 1991. godina sa koeficijentom k= 1,0284 Qzahvat HEUstikolina(1976.- 91) = 201,82 m3/s (qsp = 31,53 l/s/km2) Za obraeni period 1956.- 1991. godina srednji proticaj rijeke Drine na profilu zahvata HE Ustikolina iznosi 205,06 m3/s. Poto je srednji (prirodni) proticaj na profilu zahvata HE Ustikolina 207,66 m3/s za period 1956.1975. godina, uvrtavanjem u obrazac dobiva se da je minimalni srednje mjeseni proticaj sa 95%-nim obezbjeenjem 33,02 m3/s, to je predloeno za usvajanje kao ekoloki prihvatljiv protok na profilu zahvata HE Ustikolina. Velike vode na profilu zahvata HE Ustikolina Vjerovatnoa pojave velikih voda raena je na osnovu niza maksimalnih godinjih proticaja perioda 1956.-1975. godina. (period prirodnog teenja) tako to su pojavljeni maksimumi na VS Foa-most uveani za K=1,0284. Ovo je bilo mogue uraditi jer na potezu VS Foa most zahvat HE Ustikolina nema veih pritoka koje bi specifino uticale na niz. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 63/195
Tabela 12.: Rezultati prorauna velikih voda za odabrane povratne periode

POVRATNI PERIOD (godine) 2 5 10 20 25 50 100 1000 10 000 VJER. (%) 50 20 10 5 4 2 1 0,1 0,01 QVV ( M /S) 3 (m /s) 1095,07 1613,61 1993,17 2383,86 2513,43 2930,46 3372,81 5065,79 7183,20
3
Proraun velikih voda povratnog perioda 1000 godina sa 95%-nim intervalom povjerenja Da bi bili na strani sigurnosti uraen je dodatni proraun vjerovatnoe pojave velikih voda za povratni period 1000 godina sa intervalom povjerenja 95%, a na osnovu regionalne analize velikih voda. Proraun je proveden u 2 koraka. U prvom koraku izvren je proraun vjerovatnoe pojave velikih voda za izuene profile (VS Bastasi, HE Foa, VS Foa Most, HE Ustikolina i VS Viegrad.) Za svaki profil je usvojena odgovarajua teorijska funkcija raspodjele i za usvojenu teorijsku funkciju raspodjele je izraen 95% - ni interval povjerenja. Za povratni period 1000 godina oitana je Q1/1000 sa 95%-nim intervalom povjerenja za usvojenu teorijsku funkciju raspodjele. U drugom koraku je formirana zavisnost povrine sliva - Q1/1000 sa 95%-nim intervalom povjerenja za svaki gore pomenuti profil. Kao rezultat korespondencije dobivena je relacija: Qmax 1/1000 95% obezbj. = 0,6399 x F + 1108,8 Kada se u relaciju uvrsti povrina sliva rijeke Drine na profilu zahvata HE Ustikolina dobije se vrijednost hiljadugodinje velike vode sa 95%-nim intervalom povjerenja u iznosu od: Qmax 1/1000 95% int. pov. = 5204 m3/s
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 64/195
2.6.2. Kvalitet vode rijeke Drine nizvodno od Foe Kada je rije o stanju kvaliteta vode, mjerodavni pokazatelji uticaja stanja izazvanih prirodnim ili vjetakim procesima na kvalitet voda su indeks saprobnosti (kljuni pokazatelj uticaja) i koncentracija i potronja kiska (BPK5) (pokazatelj stanja kvaliteta voda). Na dijelu toka rijeke Drine, obraene stanice (Gorade nizvodno i Foa nizvodno) kao i dugogodinji period mjerenja (1980.-1991. godina) od strane Republikog hidrometeoroloki zavod SRBiH su pouzdana osnova za utvrivanje postojeeg stanja (do 1991. godine). Kvalitet vode rijeke Drine nizvodno od Foe ispitivan je sistematski 1988. Godine, sa tri serije pri proticajima 134 m/s do 346 m/s (na profilu Foa-most). Ispitivanja su vrena i na etiri profila od Bastasa do uzvodno od Viegrada. U Tabela 13. se daju rezultati ispitivanja izraeni u klasi kvaliteta prema graninim vrijednostima samo za profile Foa-nizvodno i Gorade-nizvodno. Tabela 13.: Klasa kvaliteta vode prema graninim vrijednostima19 za profile Foa-nizvodno i Gorade-nizvodno
INDIKATOR KVALITETA VODE Kisik otopljenosti (mg O2/l)
Zasienost kisikom (%) BPK5 (mgO2/l) HPK Suvi ostatak filtrirane vode (mg/l) Suspendovane materije (mg/l) pH vrijednost Koliformne bakterije NVB/1l Stepen saprobnosti (Liebermann)
FOA-NIZV. GORADE NIZV. I I II II II III I I I-II II-I I I I-II II
II II II III
Utvreno je da klasa kvaliteta vode na profilu Foa - nizvodno odgovara II kvalitetu za rijeku Drinu, dok neki pokazatelji na profilu Gorade-nizvodno degradiraju kvalitet vode na III klasu kvaliteta. Meutim, navedena ispitivanja su vrena u vrijeme kada su mnoga industrijska postrojenja bila u pogonu, suprotno poslijeratnom stanju. Moe se ocijeniti da je dananji kvalitet vode na potezu Foa-Gorade vjerovatno iznad onoga utvrenog 1988. godine, tako da je rijeka Drina relativno manje zagaen vodotok u okviru Bosne i Hercegovine. Kod ocjene stanja treba navesti da se kvalitet voda mjeri na stanici Gorade nizvodno. Podaci su prikazani u Tabela 14 i Tabela 15.20. Navedeni podaci mogu posluiti kao poetno stanje i za kasniju kontrolu moguih uticaja na promjenu stanja usljed rada HE Ustikolina.
19
Prema Uredbi o klasifikaciji voda i voda obalnog mora Jugoslavije u granicama SR BiH, Sl. list SR BiH, br. 19/80 www.voda.ba
20
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 65/195
Datum
Proticaj
TemperatupH BPK5 Kisik ra vode (ISO10523) (ISO 5815-1, rastvoreni (ivin ISO 5815-2) (ISO5814, termometar) ISO 5813)
o
Mutnoa (ISO 7027)
Elektrovodljivost (ISO7888)
Susp. HPK HPK Alkalitet materije (dihromatna (KMnO4 m.) ukupni (ISO11923) m.) (ISO 8467) (ISO 9963-1) (ISO 6060)
m /s 12.10.2005 25.2.2006 26.5.2006 23.8.2006 17.10.2006 20.4.2007 24.7.2007 22.8.2007 21.5.2008 7.8.2008 16.10.2008 12.5.2009 No. Prosjek Minimum Maksimum 90,53 190,5 193 45,5 55,9 132 0,13 130
C 9,7 5,6 9 16,5 8,5 7,9 23 10,4 10,6 19,6 11 10,4 12 8,04 7,38 7,56 8,02 7,8 7,4 8,4 7,9 8,9 8,25 7,9 8,07 12 7.97 5,6 23 7,38 8,9
mg O2/l 1,8 2,2 1,6 2,7 2,6 1,5 2,17 1,5 0,9 3,6 1,7 2,6 12 2.07 0,9 3,6
mg O2/l 10,56 12 10,5 9,31 11,9 10,8 10,15 11,55 11,2 11,6 12,45 11,82 12 11.15 9,31 12,45
oSiO2 3,28 27,4 15,6 3 1,4 6,07 1,565 0,476
uS/cm 290 289 253 265 256 295 304 252 203 290 271 269 12 269.75
mg/l 6 55,1 18,2 5,7 3,6 10 1,01 0,85 2,03 2,95 0,98 3,65 12 9.17
mgO2/l 12 22,5 16,4 16,8 18,6 13,5 17,41 5,63 19,67 40,6 15,68 11 18.07
mg O2/l 1,185 1,975 1,58 0,6 0,55 1,56 1,04
mgCaCO3/l 140 137 150 148 152 122 168 144
8 104.70 0,13 193 11.85
8 7.35 0,476 27,4
7 1.21 145.13 0,55 1,975
8 122 168
203 304
0,85 55,1
5,63 40,6
Tabela 14.: Mjerenja kvaliteta voda na VS Gorade nizvodno (period 2005. -2009.)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 66/195
Tabela 15.: Mjerenja kvaliteta voda na VS Gorade nizvodno (period 2005. -2009.) - nastavak
Datum Tvrdoa Boja vode Temperatura Alkalitet m Alkalitet p ukupna prava zraka (ivin (ISO 9963-1) (ISO 9963-2) (Std. m., 2005 (ISO7887) termometar) 0 (234 C.)) o mgCaCO3/l Pt mg/l C mgCaCO3/l mgCaCO3/l 134 11,6 136 4 142 30 7 137 0 134 16 18 150 0 160 5 24,5 148 0 160 8,9 152 0 146 8 6 122 0 206 5 33,5 168 0 160 5 24 144 0 18 31 12,2 20,4 8 6 12 8 8 155.25 11.50 17.93 144.63 0.50 134 5 6 122 0 206 30 33,5 168 4 Kisik zasienost Ukupni suhi (Elektrometrija, ostatak (ISO ISO 5814) 3696) Ukupni areni ostatak (ISO 3696) mg/l 134 182 160 120 130 220 129 129 Gubitak arenjem (ISO 3696) -(-)
% 101 105 102 98,2 110 106 109,5 109,5 104 117,1 101,1 11 105.76 98,2 117,1
12.10.2005 25.2.2006 26.5.2006 23.8.2006 17.10.2006 20.4.2007 24.7.2007 22.8.2007 21.5.2008 7.8.2008 16.10.2008 12.5.2009 No. Prosjek Minimum Maksimum
mg/l 234 278 264 226 245 292 199 199
mg/l 100 96 104 106 115 72 50 70
8 242.13 199 292
8 150.50 120 220
8 89.13 50 115
162 153 174 173 4 165.50 153 174
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 67/195
2.7. PODZEMNE VODE Na podruju Bosansko - podrinjskog kantona Gorade postoji znaajan broj izvora vode za pie, te mineralnih, a i termomineralnih voda. Prema raspoloivim podacima, izvori mineralne, termomineralne i termalne vode su identificirane na podruju opine Foa-Ustikolina i to: Kiseljak Dugo Selo, Izvor Kolakovii, Kiseljak Jabuka, Izvor Biljezi Jabuka21, Izvor ahbaii, Izvor Boinovii i predstavljene su u Tabela 16. Tabela 16. Izvori mineralne, termomineralne i termalne vode
Naziv izvora i lokacija Oznaka, broj Izdanost l/s Temperatur a C Hidrohemij ske karakteristi ke Koordnate lokacije x y z 1/3 680 1/3 1000 1/3 670 1/3 730 1/3 850 S/P
4831100
4833250
Kiseljak Jabuka (Koluna r.)
M 148
9,0
Sulfatnohidrokarbonatnokalcijski CO2=1,36 M=2,7 SO4= 73 HCO3=26 Cl=0,24 4831200 6554900 6558900 6556700
Ca 87, Na 1, Mg 12 Izvor Buljezi Jabuka 136
21
N.Mioi (Geoloki glasnik Sarajevo 1981) navodi da je na lokalitetima Jabuke mogua ekstrakcija CO2
4829200
Izvor ahbaii
137
4827350
6558500
Izvor Kolakovii
M 143
6555950
Kiseljak Dugo Selo
M 142
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 68/195
4832800
6557650
Izvor Boinovii
140
1/3 900
Uz prethodne istrane radove TM = termomineralna voda, M =mineralna voda S (sadanje korienje), P (perspektivno korienje) 1 - pojava bez korienja, 3 rekreacija, 12 - banja, termoenergetika
Po S. iiu i N.Mioiu (1986) svi ovi izvori mineralnih i termalnih voda porijeklom su iz akumulacija u devonskim krenjacima-hidrogeolokih masiva paleozoika jugoisone Bosne, atmosferskog su porijekla. Josipovi J. (1974), na osnovu razlika hidrohemijskih tipova i meu jonskih odnosa zakljuuje da CO2 u ovim izvorima nije istog porijekla. Izvor u Boguiu je izrazito poveanog sadraja hlora (biohemijskog porijekla, a ne iskljuuje se ni prisustvo voda sedimentacionog porijekla), jedan je od istraivanih s poveanim sadrajem radona od 13,5 MJ (Miholi 1907). Izrazito visok sadraj sulfata izvora u Jabuci moe se tumaiti prisustvom gipsa. Kiseljak u Jabuci je vee obilnosti i sa snanom eskalacijom CO2. Mineralne, termalne i termomineralne vode predstavljaju znaajne pojave za niz oblasti: hidrogeologiju, optu geologiju, leita nemetala, metala, nafte, energetiku, balneologiju i dr. Dubina primarnih, sekundarnih i tranzitnih akvifera od povrine terena nije detaljno istraivana. One sigurno variraju unutar pojedinih regiona, a prognoza za ovaj region (trijaski i paleozojski karbonatni kolektori u hidrogeolokim masivima) su 1000 do 3500 m. 2.8. KLIMATSKE KARAKTERISTIKE PODRUJA Za analizu klimatolokih karakteristika ireg podruja HE Ustikolina koriteni su podaci sa pet klimatolokih stanica: emerno, Tjentite, Foa, Viegrad, Gorade i etiri padavinske stanice: Dobro Polje, Jele, Viko i Ustikolina za viegodinji niz 1961-1990. godina, te za period 20012010. za klimatoloke stanice Gorade, Foa i Viegrad. S obzirom da je stanica u Goradu radila u periodu 2002-2010. izvrena je redukcija standardnim metodama na niz 2001-2010. godina na osnovu podataka sa meteorolokih stanica SarajevoBjelave, Viegrad i Foa.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 69/195
Tabela 17. Koordinate stanica

Meteoroloka stanica Hs
Klimatoloke stanice emerno Tjentite Foa Gorade Viegrad Padavinske stanice Dobro Polje Jele Viko Ustikolina 43 43 43 43 36 30 27 35 18 18 18 18 31 38 57 48 958 663 510 384 43 43 43 43 43 14 21 30 40 47 18 18 18 18 19 36 42 47 59 18 1305 580 395 345 334
ire podruje HE Ustikolina nalazi se u jugistonom dijelu Bosne i Hercegovine. Ovo podruje je vijencem visokih planina (Jahorina, Treskavica, Lelija, Zelengora, Volujak i Magli) odvojeno od mediteranskog pojasa. Poto zapadne padine ovih planina prihvataju najvei dio vlanih prodora sa mora, zbog toga i imaju velike sume padavina, Gornje Podrinje se odlikuje prilino malim sumama padavina (Slika 8. Srednje godinje sume padavina (l/m2)). Takoer, zbog strujanja preko vrhunaca ovih planina imamo i fenski efekat, tj. adiabatsko poveanje temperature, tako da ovo podruje ima vee srednje godinje temperature nego to bi se to oekivalo, s obzirom na nadmorsku visinu i geografski poloaj. Osnovni klimatski uticaj dolazi dolinom rijeke Drine sa sjevera, tako da se moe rei da ovo podruje ima umjereno kontinentalnu klimu sa dodatkom gore navedenih uticaja. Idui uz padine okolnih planina, kao i uz rijeku Drinu, ulazimo u podruje umjereno kontinentalne klime pretplaninskog tipa, a na veim nadmorskim visinama i u podruje planinske klime (Slika 6). Sa porastom nadmorske visine zakonito opada temperatura i raste suma padavina.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 70/195
Slika 6. Tipovi klime gornjeg podrinja
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 71/195
Temperature Srednja godinja temperatura ovog podruja neto vea nego to bi se oekivalo s obzirom na nadmorsku visinu i geografski poloaj. Pored toga, goradanska kotlina spada u tzv. upna podruja u Bosni i Hercegovini sa povoljnom geografskom orijentacijom kada je u pitanju sunevo zraenje. Zbog toga je srednja godinja temperatura u dolini Drine na potezu Foa - Gorade oko 100C, dok sa poveanjem nadmorske visine zakonito opada. to se tie godinjeg hoda temperature, najtopliji mjeseci su juli i august sa srednjom temperaturom izmeu 19 i 20 oC, a najhladniji mjesec je januar sa srednjom temperaturom izmeu 0 i 1 oC Tabela 18 Slika 7.
Slika 7. Srednje godinje temperature (oC)
Uzevi da je srednja godinja temperatura opada sa poveanjem nadmorske visine za 0,6 oC na svakih 100 m (idui uz padine brda), no taj je gradijent moe oscilovati u zavisnosti od pojave kotlinske temperaturne inverzije. Kotlinska inverzija temperature se najee javlja u stabilnim vremenskim uslovima i naroito je izraena u hladnijem dijelu godine. Zavisnost temperature od nadmorske visine se najbolje vidi iz Tabela 18. Grafikon 1.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 72/195
Tabela 18. Srednje mjesene i srednje godinje temperature zraka (OC)(period 1961-1990)
Meteor. stanica emerno Tjentite Foa Gorade Viegrad I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred. god. 5,9 9,2 10,0 9,8 10,6
-3,3 -1,2 -0,6 -1,2 -1,1
-2,3 1,6 2,2 1,8 2,1
0,5 4,9 5,9 5,8 6,5
4,5 9,0 10,2 10,2 11,1
9,5 13,6 14,6 14,4 15,7
12,6 16,4 17,5 17,4 18,5
15,0 18,2 19,2 19,0 20,4
14,9 18,0 19,0 18,7 20,0
11,7 14,7 15,6 15,4 16,6
7,3 9,8 10,6 10,3 11,1
2,5 5,1 5,4 5,0 5,3
-1,6 0,1 0,7 0,4 0,6
Grafikon 1.Godinji hod srednjih mjesenih temperatura zraka (period 1961-1990)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 73/195
Posmatrajui potez Gorade-Foa tokom zimskog perioda, maksimalna temperatura je 20,4 C dok je minimalna -23,8 C ( Tabela 19. Tabela 20.) Tokom ljetnog perioda maksimalna temperatura je 38,8C, a minimalna 2,5C. Mraz je mogu tokom svih mjeseci, osim u junu, julu i augustu. Prosjeno prvi dan sa pojavom mraza je 28. oktobar, a prosjeno posljednji dan 17. april. Gornji rasponi temperatura se odnose na uu dolinu rijeke dok, kao i kod srednje temperature, dolazi do opadanja vrijednosti temperature sa nadmorskom visinom, idui uz padine okolnih planina.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 74/195
Tabela 19.
Meteor. stanica emerno Tjentite Foa Gorade Viegrad I
Apsolutne maksimalne temperature zraka (oC) (period 1961-1990)

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Max. god. 30,8 35,4 38,8 38,2 40,6
10,0 17,3 18,4 17,2 18,0
13,2 21,8 21,4 21,2 21,6
18,4 25,0 26,8 27,0 26,4
21,2 31,3 30,4 31,2 31,4
26,2 32,8 35,0 34,2 35,6
27,6 33,1 36,0 35,8 35,4
30,2 35,4 37,4 38,2 40,6
30,8 35,2 38,8 38,2 39,4
29,4 32,4 35,0 35,0 35,0
24,0 28,5 28,4 30,5 30,6
17,2 21,4 23,6 26,0 26,0
15,5 15,2 17,4 20,6 20,4
Tabela 20.
Meteor. stanica emern o Tjentite I
Apsolutne minimalne temperature zraka (C) (period 1961-1990)

II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Min. god. 22,2 24,6 23,8 23,5 25,4
22,2 24,6 23,8 23,5 25,4
19,5 21,0 18,2 20,0 20,9
19,3 16,0 16,0 15,0 14,0
-8,2
-5,0
-1,2
2,8
0,2
-2,3
-7,7
14,4 15,2 15,6 16,0 14,5
19,5 20,2 18,2 19,0 19,0
-7,0
-2,2
1,0
6,2
4,0
-3,2
-7,0
Foa
-4,0
-1,6
2,5
5,2
4,8
-2,2
-5,2
Gorade
-5,0
-2,0
0,0
4,5
3,0
-2,0
-6,0
Viegrad
-3,8
1,0
3,0
6,4
4,5
-0,8
-4,8
Padavine Raspored padavina po mjesecima je dosta ravnomjeran, to ukazuje na tipino kontinentalni reim klime. Najkiovitiji mjeseci su juni i novembar, dok januar, februar i mart imaju najmanje prosjene sume padavina. Godinje sume padavina se u uem podruju rijeke kreu izmeu 800 i 900 l/m2 (Tabela 21, Slika 8), a zakonito rastu idui uzvodno i uz padine okolnih planina, tako da ve na podruju Tjentita iznose oko 1600 l/m2, a na podruju emerna oko 1800 l/m2.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 75/195
Slika 8. Srednje godinje sume padavina (l/m2) Ovo se odnosi na podruja sa manjom nadmorskom visinom, dok podruja sa veom nadmorskom visinom imaju izraen uticaj i mediteranskog reima padavina (Grafikon 2), tako da vee sume padavina imamo u hladnijem dijelu godine.
Grafikon 2. Godinji hod mjesenih suma padavina (period 1961-1990) za MS emerno, PS Dobro Polje, Jele, Viko i Ustikolina
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 76/195
Prosjean broj dana sa padavinama 1,0 l/m2 iznosi oko 100 godinje, najvei je u junu oko 11, a najmanji u julu i augustu oko 7.
Tabela 21.: Prosjene mjesene i godinje koliine padavina (l/m2)(period 1961-1990)

Meteor. stanica emerno Tjentite Foa Gorade Viegrad I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God. suma 1826 1623 939 800 738
171 129 71 55 49
153 129 65 53 42
167 162 70 52 41
161 146 82 67 57
129 114 70 71 72
118 105 86 80 81
64 86 78 63 79
84 90 66 67 63
128 121 72 68 59
186 143 83 68 60
243 212 106 85 74
222 186 91 72 60
Grafikon 3. Godinji hod mjesenih suma padavina (period 1961-1990) za MS emerno, PS Dobro Polje, Jele, Viko i Ustikolina U pogledu intenziteta padavina, ovo podruje spada u pljuskovita podruja, posebno u ljetnom periodu (u emu prednjai mjesec juni), kada postoje uslovi za konvektivnu oblanost. U tim prilikama 1 do 2 puta godinje dolazi do stvaranja uslova za pojavu grada. Maksimalne dnevne koliine padavina se kreu i do 70 - 80 l/m2 (sa povratnim periodom od 20 godina) u dolini rijeke, dok na veim nadmorskim visinama zakonito rastu. Snijeg je, u odnosu na druge krajeve BiH, manje izraena pojava, kako u pogledu maksimalnih visina, tako i trajanja snjenog pokrivaa. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 77/195
Zahvaljujui ve pomenutom povoljnijem temperaturnom reimu prosjeno prvi dan sa snjenim pokrivaem 1cm je izmeu 16. i 26. novembra, a prosjeno posljednji dan sa snjenim pokrivaem 1cm je oko 19. marta. Maksimalne visine snjenog pokrivaa (Grafikon 4.) su u januaru i februaru i iznose izmeu 60 i 90 cm u dolini rijeke, dok zakonito rastu sa nadmorskom visinom tako se na emernu kreu do oko 2 metra. Napominjemo da su ovo vrijednosti izmjerene na meteorolokim stanicama, a na pojedinim dijelovima podruja, zavisno od orografije terena, smetovi nastali usljed vjetra mogu dostizati i puno vee visine. Snjenog pokrivaa nema u junu, julu i avgustu, a u dolini rijeke snjeni pokriva nije prisutan ni u maju ni u septembru.
Grafikon 4. Maksimalne visine snjenog pokrivaa (period 1961-1990)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 78/195
S obzirom na znaaj snijega kao pojave ovaj parametar je dat i u vidu srednjeg broja dana sa snjenim pokrivaem 10 cm i 30 cm. U dolini rijeke snjeni pokriva (1 cm) je prisutan u prosjeku oko 40 dana godinje. Snjeni pokriva 10 cm je prisutan je prosjeku samo 14 dana, dok je snjeni pokriva 30 cm evidentiran svega 3 do 5 dana godinje. Broj dana sa snjenim pokrivaem raste sa porastom nadmorske visine tako da na emernu broj dana 30 cm iznosi u prosjeku 74 dana godinje. Sve naprijed reeno se odnosi na dolinu rijeke, dok se trajanje snjenog pokrivaa i maksimalne visine zakonito poveavaju sa porastom nadmorske visine.
Grafikon 5. Srednji broj dana sa snjenim pokrivaem 10 cm (period 1961-1990)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 79/195
Grafikon 6. Srednji broj dana sa snjenim pokrivaem 30 cm (period 1961-1990)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 80/195
Vlanost zraka Srednja godinja relativna vlanost zraka je relativno visoka i kree se izmeu 70 i 85%. Manja je u toplijem dijelu godine (70 do 75%), a vea u hladnijem dijelu godine (85 do 90%), meutim godinje oscilacije nisu velike (Grafikon 7). Ovo su normalne vrijednosti srednje relativne vlanosti zraka za navedeno klimatsko podruje i povezane su sa temperaturnom inverzijom i pojavom magle.
Grafikon 7. Godinji hod srednje relativne vlanosti zraka (%) (period 1961-1990)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 81/195
Isparavanje Na ovom podruju nisu mjerena isparavanja, ali je Thornthwait-ovom metodom proraunata potencijalna evapotranspiracija za meteoroloku stanicu Gorade. Vidi se da potencijalna evapotranspiracija ima tipian godinji hod i najvea je u ljetnjim mjesecima (Grafikon 8). Ukupna koliina potencijalno isparene vode iznosi 650,4 mm. To je najvee mogue isparavanje, tj. najvea koliina vode koja se moe ispariti s obzirom na klimatske uslove. Mjerene vrijednosti mogu biti samo manje, zavisno o tome koja se povrina posmatra, a ako je o zemljitu rije, zavisi i od vrste zemljita i od koliine i vrste zelenog pokrivaa.
Grafikon 8. Potencijalna evapotranspiracija (period 1961-1990) za meteoroloku stanicu Gorade
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 82/195
Magla Godinji broj dana sa maglom varira zavisno od meteorolokih i ostalih parametara koji utiu na ovu pojavu. Tu prije svega kao uzrok treba pomenuti i pojavu temperaturne inverzije karakteristinu za doline u Bosni i Hercegovini, kao i koncentracije aerozagaenja ije estice predstavljaju jezgra kondenzacije vodene pare. Na Grafikon 9. je dat godinji hod broja dana sa maglom. Vidi se da je najvei u jesen i zimi, dok je u proljee i ljeto manji. Godinji broj dana sa maglom je u periodu 1961-1990. bio najvei u Goradu (180) i Foi (134), a manji na ostalim stanicama (Viegrad 95, Tjentite 63). Ovo se moe objasniti poloajem kotlina i izraenom kotlinskom inverzijom, ali isto tako i intenzivnim izvorima zagaivanja zraka na tim podrujima u posmatranom periodu (1961-1990).
Grafikon 9. Srednji godinji broj dana sa maglom (period 1961-1990)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 83/195
Vjetar Rue vjetra dosta zavise od orografskih uslova terena na konkretnoj meteorolokoj stanici. Kao to se vidi, rue vjetra za Gorade i Fou su dosta simetrine kada je u pitanju srednja brzina vjetra, ali se razlikuju kada je u pitanju uestalost. Rua uestalosti vjetra za meteoroloku stanicu Foa Tabela 22 pokazuje da je dominantan pravac izrazito sjeverni i donekle juni, to je razumljivo zbog pravca pruanja doline Drine u tom podruju, dok irina Goradanske kotline i okolnih rijenih dolina dozvoljava vie dominantnih pravaca sjeveroistoni, jugoistoni, jugozapadni i sjeverozapadni Tabela 23 Srednja godinja brzina vjetra je relativno mala i na itavom podruju iznosi od 1,5 do 2,0 m/s. To je relativno mala brzina, to je razumljivo s obzirom da se radi o podruju koje je sa svih strana okrueno planinskim padinama.
Tabela 22.: Meteoroloka stanica Foa - Tabelarni i grafiki prikaz estina i srednjih brzina pojedinih pravaca vjetra (period 1961-1990)
Pravac vjetra estine Brzine C 30,3 N 35,6 1,7 NE 2,4 2,6 E 5,4 2,1 SE 2,8 2,5 S 10,6 1,9 SW 3,1 3,0 W 4,9 2,4 NW 4,9 2,8 Suma 100,0 2,0 Sred. brzina
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 84/195
Tabela 23. Meteoroloka stanica Gorade - Tabelarni i grafiki prikaz estina i srednjih brzina pojedinih pravaca vjetra (period 1961-1990)
Pravac vjetra estine Brzine
C 66,6
N 2,3 1,3
NE 9,7 1,4
E 1,0 1,0
SE 7,6 1,6
S 1,4 2,1
SW 5,7 1,6
W 1,3 1,6
NW 4,3 1,6
Suma 100,0
Sred. brzina
1,5
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 85/195
2.9. BIODIVERZITET U slivnom podruju rijeke Drine evidentirani su brojni refugijumi reliktne flore, faune i vegetacije. Refugijumna stanita su centri ekoloke raznolikosti sa brojnim populacijama stenoendeminih i endeminih vrsta Bosne i Hercegovine, Dinarida i Balkana, to daje globalnu vrijednost ovom podruju. Zastupljene su polidominantne zajednice crnog graba, crnog jasena, srebrene lipe, bosanskog javora, bjelograbia i oraha, te brojne stemoendemine zajednice u pukotinama stijena i na siparima. Uz priobalne ekosisteme zastupljeni su higrofilne i hidrofilne zajednice biljaka i ivotinja. Bogastvo vrsta i brojnost sisara, ptica, gmizavaca, vodozemaca, vrsta pedofaune, brojnih vrsta gljiva ine stepen biodiverziteta izrazito visokim. Bujna vegetacija Bosansko-podrinjskog Kantona Gorade je povoljna za razvoj velikog broja populacija lovne i ostale faune kao to su mrki medvjed, vuk, divlja svinja, srna, divlja maka, lisica, vjeverica, zec i td. Od ptica obitavaju jestreb, divlja patka, fazan, svrake, vrane, sove i druge. Posebno je znaajno bogatsrvo salmonidnih vrsta riba meu kojima se mladica i potona pastrmka sauvale prirodni genofond. Meu razliitim grupama insekata veliki je broj endeminih oblika i tercijarnih relikta. U priobalnom pojasu, posebno u kanjonima egzistira bogastvo prirodnog genofonda u maloistraenim, potencijalno privredno vanim vrstama kao to su divlje trenje, divlje kruke, divlje jabuke, raeljke, jarebike, maline, kupine, dunjice, orah. Visok stepen biodiverziteta vrsta izraen u prostornoj i vremenskoj organizaciji kroz brojne ekosisteme koje ine mozaik ekosistema atraktivnog pejsaa sliva Drine.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 86/195
2.10. FLORA Na podruju na kojem se planira izgradnja HE Ustikolina klimatski uslovi su pogodovali bujnom razvoju raznih vrsta drvea i grmlja, te prizemne flore. Preovladavaju visoke i niske ume bukve, hrasta, graba, jasena, niskog cera i plemenitih liara. Promatrano podruje doline Drine, od interesa za ovaj projekat, fitogeografski (Braun-Blanquet, Horvat, I, Glava, V., Ellenber, H.), po navodima Stefanovia, V.22, lei na Srednjoevropskom regionu, odnosno Ilirskom podregion. Stefanovi, takoer, fitogeografski raslanjuje podruje bive Jugoslavije (po Horvatu 1963, H-i 1967) te na promatranom podruju (Ustikolina Gorade) identificira pojas hrastova sveze Quercion frainetto. Sveze uma vrba i topola Sveza Salicion albae So 1930 Uz obalu vodotoka, Drine i pritoka, su poplavne ume vrba i topola, sa vie zajednica koje se meusobno razlikuju usljed floristikog sastava i antropogenog djelovanja. Poplavne ume (poplavne ume vrba 23 (sveza Salicion albae So 1930) i poplavne ume topola (sveza Populion albae Br.-Bl. 1931) na aluvijalnim tlima, uz vodotoke sa viim ili niim nivoom podzemne vode, se mogu diferencirati na: As. Salicetum albae-fragilis So (1930, 1934) 1958 Poplavna uma bijele i krhke vrbe (As. Salicetum albae-fragilis So (1930,1958) je umska zajednica koja se razvija na povrinama koje su periodiki plavljene. Zbog takvih ekolokih uslova siromanog je floristikog sastava. Za zajednicu su znaajne: Salix alba, Salix fragilis, Salix purpurea, Salix cinerea, Salix triandra, Lycopus europaeus, Lysimachia vulgaris, Myosotis scorpioides, Caltha palustris, Angelica sylvestris i dr. As. Galio-Salicetum albae Rau 1973 Poplavna uma bijele vrbe s movarnom broikom (As. Galio-Salicetum albae Rau 1973) je izrazito poplavna uma bijele vrbe, koja se razvija u depresijama s dugim trajanjem poplave. U sloju drvea dominira bijela vrba, a sloj grmlja je slabo razvijen ili ga uope nema. Mogu se pojaviti Salix purpurea, Salix cinerea i Salix triandra, a u sloju niskog raslinja pridolaze Galium palustre, Carex elata, Iris pseudacorus, Agrostis alba, Myosotis scorpioides i dr. As. Salici-Populetum nigrae (R. Tx. 1931) Meyer Drees 1936 Poplavna uma vrba i topola (As. Salici-Populetum nigrae (R. Tx. 1931) Meyer Drees 1936) je na povrinama koje su plavljene samo krae vrijeme, a vei dio godine su iznad razine podzemne vode, a u njihov sastav uz vrste Salix alba i Salix fragilis nalaze se jo Populus alba i Populus nigra. Neto su bogatijeg floristikog sastava, pa se susreu Alnus glutinosa, Prunus padus, Ulmus laevis, Fraxinus angustifolia, Viburnum opulus, Cornus sanguinea, Rubus caesius, povijua Humulus lupulus, u sloju niskog raslinja Solanum dulcamara, Calamagrostis epigeios,
22
Stefanovi, V. (1986): Fitocenologija sa pregledom umskih fitocenoza Jugoslavije, Svjetlost, Sarajevo Ibid
23
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 87/195
Carex remota, Lycopus europaeus, uz izvjestan broj biljaka vlanih stanita (Galium uliginosum, Euphorbia palustris, Equisetum sp.). Poplavne ume topola (Sveza Populion albae Br.-Bl. 1931) As. Populetum albae (Br.-Bl.) Tchou 1947 Poplavna uma bijele topole (As. Populetum albae (Br.-Bl.) Tchou 1947) ovoj zajednici mogle bi se prikljuiti sastojine bijele topole, koje su se jo samo mjestimino sauvale, mada su izmjenjene pod uticajem razliitih antropogenih djelovanja. As. Populetum nigrae-albae Slavni 1952 Poplavna uma crne i bijele topole (As. Populetum nigrae-albae Slavni 1952) je zajednica koja se razvija u onom dijelu poplavnog podruja, u kojem poplave traju samo krae vrijeme. Tipina je uz velike rijeke, a u sloju drvea dominiraju Populus nigra i Populus alba, a nalaze se jo Ulmus laevis i Fraxinus angustifolia. U sloju grmlja istiu se Crataegus nigra i Rubus caesius, a u sloju niskog raslinja Lycopus europaeus, Scrophularia alata, Solanum dulcamara, Angelica sylvestris, Leucojum aestivum, Humulus lupulus i dr. Topole ine i mjeovite sastojine sa drugim vrstama drvea24, pa su literaturno opisane i posebne zajednice; ume crne topole i poljskog jasena (Populo nigrae-Fraxinetum angustifoliae), ume crne topole i crne johe (Populo nigrae-Alnetum glutinosae), ume topole i sive johe (PopuloAlnetum incanae), ume topole i bijele vrbe (Populo-Salicetum Raj.1950), ume crnog gloga i bijele topole (Crataego-Populetum Parab.1965), te zajednice sive topole (Populetum canescentis Gli.1964), ali za promatrano podruje pored zajednice Populetum nigrae-albae, mada lokalnog znaaja, imaju i zajednice Populo nigrae-Alnetum glutinosae i Crataego-Populetum. Kao to je za pretpostaviti za pojavu i rasprostranjenje neke od navedenih zajednica presudan faktor je reim vlaenja, (vrijeme plavljenja i presuivanja zemljita), odnosno oscilacija podzemne vode u najsunijem ljetnom periodu. Mezijske ume hrasta sladuna i brdske bukove ume Glii je 1956. opisao mjesta rasprostranjenja sladuna i cera, a Fukarek je 1964. jasno dao sjeverozapadne granice rasprostranjenja sladuna, tako da se moe konstatovati da su i Fukarek25 i Glii26 saglasni oko areala rasprostiranja sladuna, (sladun - Quercus conferta Kit sinonim je za Quercus frainetto Tenore). Nastavak Fukarekovih istraivanja, kao i rad Vitomira Stefanovia i Vladimira Beusa za rezultat su imali izradu Karte realne umske vegetacije BiH27, a dio iste je i od interesa za promatrano podruje (vidi Slika 9., odnosno na Slika 10).
24
Stefanovi, V. (1986): Fitocenologija sa pregledom umskih fitocenoza Jugoslavije, Svjetlost, Sarajevo
25
Fukarek, P. (1964 ): Sjeverozapadna granica dananje rasprostranjenosti hrasta sladuna (Quercus conferta Kit.), umarski list br 3-4, A.G. Mato Samobor Glii, M. (1956): Prilog poznavanju areala ume hrastova cera i sladuna u sjevernoistonoj Bosni. Narodni umar X, Sarajevo.
26
27
Karta realne umske vegetacije, (1983), Katedra za ekologiju uma, umarskog fakulteta u Sarajevu, autori Stefanovi V. i Beus V.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 88/195
Slika 9.: Karta realne umske vegetacije (dio karte realne umske vegetacije BiH) Realna umska vegetacija promatranog podruja, pored pri-rijenog pojasa, (koje je pod znaajnim antropogenim uticajem), prikazuje i dvije zajednice, a to su; hrastove fitocenoze Quercetum confertae cerris (ume sladuna i cera) i na hladnim poloajima ume bukve Fagetum montanum.
Slika 10.: Karta realne umske vegetacije (ue podruje) sa prikazom podruja pod sladunom i cerom, kao i umom bukve Mezijske ume hrasta sladuna (Sveza Quercion frainetto Ht. 1954) pripadaju unutar razreda QUERCO-FAGETEA Br.-Bl. et Vlieger 193728 redu QUERCETALIA PUBESCENTIS Klika 1933.
28
Stefanovi, V. (1986): Fitocenologija sa pregledom umskih fitocenoza Jugoslavije, Svjetlost, Sarajevo
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 89/195
As. Quercetum frainetto-cerris Rudski 1949 uma sladuna i cera (As. Quercetum frainetto-cerris Rudski 1949) je rijetka termofilna i slabo acidofilna umska zajednica, a izgrauju je hrastovi Quercus frainetto i Quercus cerris, te u sklopu razmjerno mezofilne subasocijacije Carpinetosum betuli nalaze se jo Carpinus betulus, Acer campestre i Prunus avium. Osim toga istiu se i termofilni elementi Fraxinus ornus, Cornus hungarica, Acer tataricum, Sorbus torminalis, Cornus mas, Chamaecytisus hirsutus, Lembotropis nigricans, Potentilla micrantha, Glechoma hirsuta, Veronica chamaedrys i dr. Ovu zajednicu takooe je Fukarek opisao kao As. Quercetum confertae-ceris Fukarek 1963, 1964, Fukarek et. al. 1974. Najznaajnije vrste ove zajednice sladuna i cera su Quercus conferta i Quercus cerris, a zatim dolaze Prunus spinosa, Crataegus monogyna, Malus sylvestris, Prunus avium, Acer campestre, u sloju zeljastih biljaka, sa manjom pokrovnou, nalaze se Primula vulgaris, Geum urbanum, Silene nutans. Brdske bukove ume Imajui u vidu vrlo uzak pojas uz rijeku Drinu i visinski zonalni raspored bukove ume, (bukove ume su u gornjem dijelu brdskog, od 600 m n.v., ili planinskog pojasa, do 900 m n.v.), zajednice bukove ume su samo djelimino u predmetnom podruju. Floristiki sastav i opis zajednice se daje usljed fragmentalnog sputanja uma bukve na lijevoj obali rijeke. Mezofilne bukove ume (Sveza Fagion sylvaticae Luquet 1926) pripadaju unutar razreda QUERCO-FAGETEA Br.-Bl. et Vlieger 1937, redu FAGETALIA SYLVATICAE Pawl. in Pawl. et al. 1928. U sloju drvea uz bukvu su Quercus petraea, Prunus avium, Acer pseudoplatanus. Sloj grmlja je slabo razvijen (Corylus avellana, Sambucus nigra). Antropogeno djelovanje je izmjenilo ume koje se diu iznad aluvijlnih nanosa, tako da djelimino gube jasne karakteristike pripadnosti pojedinim zajednicama. U niim predjelima prevladavaju izmjenjene fitocenoze koje imaju poveano uee povrina pod brezom - Betula pubescens, ivom Salix caprea, jasikom - Populus tremula kao i trepetljikom - Populus tremula var. villosa, to je rezultat, odnosno direktna posljedica nekontrolisane sjee u prolosti. Mezofilne livade Srednje Europe Red ARRHENTHERETALIA Mezofilne livade Srednje Europe (Red ARRHENTHERETALIA Pawl. 1928) pripadaju razredu MOLINIO-ARRHENATHERETEA R. Tx. 1937. Navedene zajednice predstavljaju livade koanice razvijene na povrinama koje su esto gnojene i kose se dva do tri puta godinje. Ograniene su na razmjerno humidna podruja od nizinskog do gorskog vegetacijskog pojasa29. Njima pripada sveza Cynosurion R. Tx. 1937 (Umjereno vlane livade) i zajednica livade ljulja i trave krestac (As. Lolio-Cynosuretum R. Tx. 1937) To je preteno zapadnoeuropska do srednjoeuropska panjaka zajednica, livade koje su tokom proljea umjereno vlane. U floristikom sastavu su
29
Mii, Lj. i Lakui, R. (1990): Livadske biljke, Svjetlost, Sarajevo
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 90/195
znaajni Cynosurus cristatus, Lolium perenne, Trifolium repens, Dactylis glomerata, Galium mollugo, Holcus lanatus, Festuca rubra, Cerastium vulgare i dr. Na promatranom podruju u spratu prizemne flore su brojni ilirski florni elementi; Primula veris jagoevina, Galium verum broika, Stellaria sp. mijakinja, Lamium orvala mrtva kopriva, Helleborus sp. - kukurijek, Cirsium arvense osjak, Aegopodium podagraria jeevac, Calystegia sepium ladole, a navedene vrste su zastupljene u skladu sa intenzitetom vodnih, antropogenih ili drugih uticaja. Uz Drinu i pritoke mjestimino su izraene barske biljke; Galium uliginosum movarna broika, Petasites hybridus lopuh, Euphorbia palustris movarna mljeika, Carex sp. - a, Equisetum sp. preslica, Juncus sp. sit, Typha sp. rogoz. Promatrano podruje u dolini Drine, od interesa za ovaj projekat, pod znaajnim je antropogenog djelovanja; (poljoprivredne aktivnosti, smetljita, gaenja, te regulacija vodotoka i kanala). U blizini naselja i na drugim ekosistemima ugaenih stanita vrste su: Plantago lanceolata uskolisna bokvica, Bellis perennis tratinica, Taraxacum officinale maslaak, Agropyron repens puzava pirika, Trifolium repens puzva djetelina, Trifolium pretense crvena djetelina, Poa annua - vlasulja, Matricaria inodora bezmirisna kamilica, Polygonum aviculare oputina. Klasa Plantaginetea majoris30 ima veliku brojnost i vitalnost, obuhvata gaene terene oko objekata, uz putne komunikacije i druge terene iznad podzemne vode, sa umjerenom koliinom nitrata. Na zemljitu sa poljoprivrednom proizvodnjom pod uticajem podzemnih voda je vegetacija stanita i okopavina klase Stellarietea mediae, sa najznaajnijim vrstama: Stellaria media mijakinja, Ranunculus arvensis poljski abnjak, Vicia tenuifolia grahorica tankolisna, Solanum nigrum pomonica, Hyoscyamus niger bunika, Euphorbia falcata srpasta mljeika i dr. vrste koje obitavaju na zaputenim mjestima sa obiljem nitrata, kao to su mjesta ekstenzivno koritene poljoprivrede. 2.11. FAUNA Blizina vodotoka i pokrivenost umskom vegetacijom ili ibljem omoguava obitavanje vie vrsta sisara, ptica, vodozemaca, beskimenjaka. Za Bosnu i Hercegovinu (a time i za promatrano podruje) ne postoje objavljeni pokazatelji stanja faune, dok se stanje dosadanje istraenosti faune sisara (kroz prezentaciju sistematskog popisa i popisa od 153 literaturna izvora) moe smatrati pouzdanim temeljem za ovu problematiku31. Na promatranom podruju Ustikolina Gorade obitavaju: SISARI (Mammalia): Red: dvozubci (Lagomorpha) Iz reda dvozubaca je: - porodica: zeevi (Leporidae) Rod: zeevi (Lepus)
30
Ibid
31
Kotroan, D., Bjedov, V., Krytufek, B., (2005): Stanje istraenosti faun sasara Bosne i Hercegovine, radovi umarskog fakulteta Univerziteta u Sarajevu, No.1, st. 229-55, Sarajevo
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 91/195
Vrsta: zec (Lepus europaeus Pall.) Zeevi su prisutni uglavnom u niim i sredinjim dijelovima na travnatim povrina. Pare se izmeu februara i septembra, i enke u tri okota godinje raaju dvoje do etvero mladunaca. Red: glodari (Rodentia) Iz reda glodara je: - porodica: vjeverice (Sciuridae) Rod: vjeverice (Sciurus) Vrsta: vjeverica (Sciurus vulgaris L.) Vjeverice su u manjem broju prisutne u svim umovitim dijelovima. - porodica: puhovi (Gliridae) Rod: pravi puhovi (Glis) Vrsta: veliki ili sivi puh (Glis glis L.) Veliki sivi puh je stanovnik svih umovitih dijelova. Red: zvijeri (Carnivora) Iz reda zvijeri je: Porodica: psi (Canidae) Rod: vukovi (Canis) Vrste: vuk (Canis lupus L.) Vuk nije stalni stanovnik podruja koje je pod uticajem Projekta, iako ima iroku rasprostranjenost. Rod: lisice (Vulpes) Vrsta: lisica (Vulpes vulpes L.) Meunarodna unija za konzervaciju prirode navodi da lisica ima iroko rasprostranjenje i brojnost. Lisica se pari izmeu decembra i aprila, i enka obino okoti tri do etiri mladunca. Lisice su vrlo vezane za teritorij, te napadaju uljeze. U bogatim stanitima veliina teritorija varira od 5 do 12 km2, u siromanim znatno vie. U potrazi za hranom u jednoj noi mogu prei 8 km. Dobro plivaju i mogu preskoiti udaljenost od 2 m. ive do 12 godina, ali ih vrlo malo preivi iznad etri godine, posebno gdje je intenzivan lov. Lisice su prisutne, ali nije poznata njihova tana brojnosti. Brojnost im esto reduciraju pojave bolesti. Lisica nije stalni stanovnik podruja koje je pod uticajem Projekta. Porodica: kune (Mustelidae) Rod: lasice (Mustela) Vrste: tvor (Mustela putorius L) mala lasica (Mustela nivalis L.)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 92/195
velika lasica (Mustela erminea L.) Sve vrste iz ove porodice su stanovnici u umovitim dijelovima. Brojnost im nije velika. Rod: vidre (Lutra) Vrsta: vidra rijena (Lutra lutra L.) Meunarodna unija za konzervaciju prirode daje vidri status ranjive vrste. Gustina populacije je obino jedna vidra na jedan km2 vodotoka. Najznaajnija komponenta stanita vidre je prisustvo rupa pored vode, a to mogu biti hrpe stijena, korijenje velikih stabala, manje peine. Destrukcija obalnih stanita (vidra izbjegava podruja sa dubokom vodom), kao i porast ljudske aktivnosti pored vodotoka osnovni su uzronici male brojnosti vidre, te stoga prisustvo vidre nije sa sigurnou zabiljeeno u ovom dijelu toka rijeke Drine. Rod: jazavci (Meles) Vrsta: Jazavac (Meles meles) Stanita jazavaca su u niim i srednjm dijelovima umom prekrivenih dijelova, mada je jazavac sveder, zimi kad nema drugih izvora hrane moe se prehraniti travom. Rod: kune (Martes) Vrste: kuna zlatica (Martes martes) Kuna zlatica je stanovnik poumljenih dijelova podruja. Vrste: kuna bjelica (Martes foina) Kuna bjelica je stanovnik (preteno) junih stjenovitih padina. Ova vrsta pomae u kontroli populacije mieva, a kuna bjelica doprinosi i rasijavanju sjemena u umi. Porodica medvjedi (Ursidae) Rod: medvjedi (Ursidae) Vrsta: mrki medvjed (Ursus arctos L.) Nije evidentirano prisustvo medvjeda u promatranom podruju, jer je on stanovnik znatno viih umskih dijelova prostora, planinskih rudina i panjaka. Porodica: make (Felidae) Rod: divlje make (Felis) Vrsta: divlja maka (Felis silvestris Sch.) Divlja maka, po navodima stanovnika, je obnovila u umovitim dijelovima, mada je obino aktivna nou, pa u potrazi za hranom u jednoj noi mogu prei 10 km, ne moe se sa sigurnou potvrditi njeno stalo prisustvo u ovom prostoru. Divlja maka je znaajna u kontroli populacije mieva i drugih malih glodara. Red: dvopapkari (Artiodactyla) Podred: nepreivari (Nonruminantia) HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 93/195
Iz ovog podreda je: - porodica: svinje (Suidae) Rod: svinje (Suidae) Vrsta: divlja svinja (Sus scrofa L.) Divlje svinje su stanovnici ovog prostora, koje se zimi sputaju u nia podruja, a ljeti se povlae u via brdska i planinska podruja. Podred: preivari (Ruminantia) Iz ovog podreda je: - porodica: upljoroci (Bovidae) Rod: divokoze (Rupicapra) Vrsta: divokoza (Rupicapra rupicapra L.) Divokoze ne obitavaju u navedenom podruju. Porodica: jeleni (Cervidae) Rod: srne (Capreolus) Vrsta: srna (Capreolus capreolus L.) Tokom vegetacionog perioda ivi u porodinim grupama, zimi se mogu ee zapaziti kada se spuste sa gornjih (crnogorinih) umskih podruja u nia, listopadnom umom i travnom vegetacijom, obskrbljenija i dostupnija podruja. Specifino mjesto zauzima je kao insektojedna vrsta, koja pripada u Red: Erinaceomorpha Porodica: jeevi (Erinaceidae) Vrsta: je (Erinaceus roumanicus Barrett-Hamilton, (Syn. Erinaceus concolor Barrett-Hamilton, odnosno ranije kao Erinaceus europeus L.) Red: Chiroptera Porodica: imii (Rhinolophidae i Vespertilionidae) Populacije imia su rasprostranjene u Evropi i ire, i uobiajeno obitavaju po kamenim pukotinama i stijenama. Izvan stanita su aktivni u sumrak. Sa konstatacijom nepovoljnog statusa zatite imia na podruju njihovog rasprostanjenja, pogotovo unitavanja stanita, ometanja na njihovim odmoritima i pretjerane upotrebe pesticida na koje su imii senzibilni. Zbog karakteristika lokacije objekata HE Ustikolina i neposrednog okruenja, ne procjenjuje se mogunost unitavanja stanita imia, niti njihovih hranilita. Uznemiravanje imia moe biti povremeno i privremeno, i to u periodu graenja HE Ustikolina. PTICE (Aves) Rijeka Drina predstavlja vano prekogranino podruje koje se svrstava u potencijalna IBA podruja (Important bird Areas) tj. podruja od meunarodnog znaaja za ptice. Naalost, usljed historijske injenice da je BiH u proteklih 150 godina imala svega 2-3 ornitologa i 10-15 HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 94/195
znaajnijih posmatraa ptica, podruje od interesa za ovaj projekat nikada nije sa bosanskohercegovake strane sistematinije istraeno. Prema informacijama lokalnog stanovnitva na fokusiranom podruju od ptica su zastupljeni: jestreb (Accipiter gentilis), divlja patka (Anas platyrhynchos), fazan (Phasianidae), svrake, vrane, sove, tetrijebi (veliki i mali). Tetrao urogallus (veliki tetrijeb, gluhan) i Lyrurus tetrix (tetrijeb ruevac) su zatieni CITES Konvencija (Dodatak I), Bernska konvencija (Dodatak III), Direktiva o zatiti stanita (Dodatak II i Dodatak IV), Direktiva o zatiti ptica (Dodatak I i Dodatak II/2) i Zakonom o lovstvu Federacije BiH. Kao pokazatelji mogu posluiti podaci za oblast Donjeg Podrinja koju su prezentirali Puzovi i saradnici32 u sklopu publikacije o IBA podrujima u Srbiji. Naime, prema njima na podruju od Mave do Semberije, zabiljeeno je 100 vrsta ptica, a od ega je oko 70 vrsta u statusu gnjezdarica. To podruje, koje je karakteristino po meandrima, razlivima i strmim obalama, od posebnog znaaja je za gnijeenje male igre (Sterna albifrons) ije lokalne populacije su u Balkanskom regionu meu znaajnijim. Takoer izdvajaju se populacije obine igre (Sterna hirundo), velikog ronca (Mergus merganser), polojke (Tringa hypooleucos) i alara sljepia (Charadrius dubius). Od gnjezdarica znaajno je istai i gnijeenje bjelorepana (Haliaetus albicilla) i crne rode (Ciconia nigra). Obzirom da se radi o prekogranino povezanom prostoru ovi pokazatelji se mogu uzeti i za Bosnu i Hercegovinu, a pogotovo uzimajui u obzir injenicu da se za pojedine vrste (npr. crna roda, bjelorepan i sl.) nije sa potpunom tanou utvrdilo da li se gnijezde sa bosanskohercegovake ili srbijanske strane. GMIZAVCI (Reptilia) Gmizavci (Reptilia) su relativno dobro zastupljeni, este su guterice i zmije koje nastanjuju ire podruje od podruja koje je pod uticajem projekta prisutno je vie vrsta, to je pokazatelj dobrog biodiverziteta. Zmije Zrva ili zmajur (Malpolon monspessulanus; poznata i pod nazivom Coelopeltis monspessulana); Miarica ili areni gu, poznata jo i kao crvenkrpica (Elaphe situla, Syn.: Coluber leopardinus) Prugasti smuk ili kravosas (Elaphe quatorlineata, syn. Coluber quatuorlineatus); ara poljarica (Coluber gemonensis, Syn.: Zamenis gemonensis); Guteri Veliki zelemba (Lacerta trilineata) Livadna guterica (Lacerta aglis) i zidna guterica (Podarcis muralis), Glavor (Ophisaurus apodus), Sljepi (Anguis fragilis)
32
Puzovi, S., Sekuli, G., Stojni N., Gruba B., Tucakov, M., 2009: Znaajna podruja za ptice u Srbiji. Ministarstvo ivotne sredine i prostornog planiranja, Zavod za zatitu prirode Srbije, Pokrajinski sekretarijat za zatitu ivotne sredine i drivi razvoj, Novi Sad.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 95/195
Smuk ili gu (Elaphe longissima, syn. Coluber longissimus, Coluber aesculapii); Barska bjelouka (Natrix natrix, syn. Tropidonotus natrix); Rijena bjelouka (Natrix tesselata, syn. Tropidonotus tessellatus); Smukulja (Coronella austriaca); Otrovnice. Najpoznatije otrovnice su arka (Vipera berus) i poskok (Vipera ammodytes);
Kornjae Kornjaa anara (Testudo hermanni); Rijena kornjaa (Mauremys rivulata).
Vodozemci (Amphibia) Krastaa (Bufo viridis); Gatalinka (Hyla arborea); Movarna smea aba (Rana arvalis) i livadna smea aba (Rana temporaria) su nesumljivo prisutne na ovom podruju jer je okoli prikladan za navedene vrste.
Pored aba od vodozemca je zastupljen i dadevnjak (Salamandra salamandra). Insekti Najvea skupina beskimenjaka su insekti (Insecta), nesumnjivo da su u razmatranom podruju zastupljene vrste: Homoptera, Diptera, Hymenoptera, Heteroptera, Coleoptera, Odonata, Lepidoptera.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 96/195
2.12. RIBE (IHTIOFAUNA) Imajui u vidu geoloku istoriju zapadnog Balkana tokom kenozoika (tercijar i kvartar), ihtiofauna Drine sainjena je u zoogeografskom pogledu od autohtonih, imigracionih i translociranih i introdukovanih vrsta. Najobimnije migracije su se desile tokom perioda ledenih doba kada su slivove Drine naselili borealni elementi ihtiofaune (lipljan, mladica, tuka, pe). Dananja ihtiofauna Drine u zoogeografskom i istorijskom pogledu diverziteta, raznovrsnosti predstavlja jednu od najbogatijih rijeka Balkanskog poluostrva. Treba naglasiti da u slivu rijeke Drine nisu registrirane endemine sistematske kategorije ihtiofaune. U novije vrijeme, pod pritiskom energetskih potreba i ribarstvenog uticaja nepaljivim poribljavanjem dolo je do introdukcije pojedinih vrsta riba (cvergaln, babuka i sunica, npr.), koje su prebrodile proces aklimatizacije. Rijeka Drina ima mozainu ihtiofaunu, jer je sastav zajednice riba pored abiotike komponente umnogome odreen i tipovima stanita i njihovom raznovrsnou, a u novije vrijeme i izgradnjom brana i hidroakumulacija. Du cijelog toka Drine, smjenjuju se zajednice riba tipa gornjeg ritrona (donji salmonidini-lipljenski tip zajednice) sa zajednicama srednjeg (mrenski tip) i donjeg ritrona, sastava uslovljenog razvojnim i sezonskim migracijama interdromnim odlikama pojednihih vrsta riba. Interdromne migracije se poslije izgradnje brana na Drini uglavnom vre izmeu akumulacija i uzvodnih sekcija rijeke, a u manjoj mjeri izmeu dijelova toka Drine i nizvodnih sekcija njenih pritoka u kojima se nalaze mjesta pogodna za prirodna plodita pojedinih vrsta riba. Poslednjih godina, putanjem u rad riblje staze na zvornikoj brani, nastoji se da se omogui komunikacija populacija izmeu dva najnizvodnija dijela Drine. Ihtiofauna Drine obuhvata do sada registrovanih 47 vrsta i 14 porodica. Ribe su kao nezamjenjiva karika u lancima ishrane vodenih ekosistema, jedan od najboljih pokazatelja stanja vodnih ekosistema. U rijekama vladaju raznoliki ekoloki faktori, koji variraju ne samo na razliitim dijelovima rijenog toka, nego i na pojedinim stanitima. Uzrok takve prostorne varijabilnosti ekolokih faktora uslovlila je razliita brzina rijenog toka, sastav rijenog dna, hemijski sastav vode. Razlike postoje i u koliini kiseonika i temperaturi vode. S obzirom na razliite kombinacije ekolokih faktora uzdunog profila rijeke, ivotne zajednice i ribe u njima su zonalno rasporeene. Ribe kao organizmi zahtijevaju odreenu kombinaciju uslova sredine koja ih okruuje, tako da reaguju na promjenu temperature vode, kretanje vode, tip podloge, svjetlost, koncentraciju soli, koncentraciju rastvorenih gasova u vodi. Obzirom na uticaj koji navedeni faktori sredine imaju na rast i razvoj riblje zajednice, oznaavaju se esto kao kritini. Njihov uticaj se manifestuje na sledeei nain: Temperatura - Ribe mogu da ive u vodama sa vrlo razliitom temperaturom. Ribe umjerenog pojasa imaju veu temperaturnu valencu i podnose vea temperaturna kolebanja. Temperatura je vezana za metabolizam, ali i sazrijevanje gonada i mrijenje riba. Uticaj soli Soli rastvorene u vodi deluju indirektno: male koncentracije fosfora i eljeza (do 0.1mg/l) stimuliu rast riba, povoljno djeluju na razvie ikre i dovode do ranijeg izlaenja larvica. Zagaivanje voda doprinosi nagomilavanju soli tekih metala u organizmima riba. Oni u veoj koliini djeluju toksino, naroito na ikru i mla. Vee dejstvo imaju katjoni, nego anjoni. Taloe se HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 97/195
na krge i oteuju ih, a samim tim remete usvajanje kiseonika, to dovodi do smanjenja disanja i guenja. Uticaj soli na ribe moe biti i indirektan. Fosfor i azot utiu na bre razvie fitoplanktona i zooplanktona koji slue za ishranu riblje mlai, razvie fitoplanktona dovodi do poveane koliine kiseonika, a time djeluje na bolji metabolizam riba. Rastvoreni gasovi u vodi Za zadovoljenje ivotnih potreba sve ribe ne koriste istu koliinu kiseonika. Vrste koje nastanjuju hladne vode (pastrmke), opstaju samo u vodama bogatim kiseonikom. Potreba za odreenom koliinom kiseonika nije uvjek ista kod riba. Mijenja se sa uzrastom i aktivnou. U svom razvitku ikra je osjetljiva na kolebanja kiseonika. Potrebno je da se napomene da koncentracije CO2 deluju suprotno kiseoniku, a poveanje koncentracija ima tetni efekat na ribe i utie na njihovo ponaanje i orijentaciju za vrijeme mrijesta. Praenje stanja ihtiofaune je od velikog znaaja, ako se ima u vidu da je ovjek, svojim aktivnostima u mnogim, a posebno razvijenim i gusto naseljenim podrujima, doveo do brojnih promjena u stanitu riba. Svakako najoigledniji primjer je zagaivanje industrijskim, organskim i neorganskim zagaujuim materijama, ali i zagaujuim materijama iz poljoprivrednih aktivnosti. Pri tome, zagaujuim materijama treba smatrati ne samo supstance koje se, kao produkt raznih djelatnosti ovjeka, u prirodi ne javljaju, ve i supstance kojih, ovjekovom zaslugom, u prirodi ima u znatno veim koliinama od onih koje bi inae bile prisutne. Ribe su dvojako znaajne u indikaciji zagaivanja, one gotovo trenutno reaguju na incidentna zagaenja i najoigledniji su znak da je do ovakvih situacija dolo. Sastav riblje zajednice u nekoj vodi, meutim, predstavlja solidan pokazatelj saprobnosti te vode i moe, zajedno sa drugim pokazateljima, da poslui za ocjenjivanje kvaliteta vode. Svako vodno stanite (slatkovodno ili morsko) predstavlja manje-vie stabilan ekosistem. Naruavanje u bilo kojoj njegovoj komponenti proizvodi odgovor ekosistema, kojim on eli da kompenzuje nastali disbalans i da, uspostavljanjem novih veza i odnosa unutar sebe, ponovo ostvari ravnoteu. U tom smislu, komercijalno znaajne vrste riba su samo jedinine komponente i za njihovo uspjeno opstajanje mora se voditi rauna o svim komponentama ekosistema. Sa bioloke take gledita, ouvanje i praenje stanja prirodnih populacija je najznaajnije zbog ouvanja dijela genofonda vrsta kojima populacije pripadaju, a koji se kod njih nalazi. Ako se uvijek ima u vidu da su odreena koliina i kvalitet gena (genofond) u datoj populaciji posebni i da su samo privremeno u ivim jedinkama date populacije neke vrste riba, te da doprinose opstanku vrste u cijelini, a time i ukupnoj raznovrsnosti (diverzitetu) zajednica ribljeg svjeta, jasno je da se ne smije dozvoliti luksuz u vidu jednostranog pristupa bilo kojim vrstama kao znaajnim i manje znaajnim u bilo kom pogledu. Pored istraivanja ihtiofaune koja su vrena prije rata, 2007. godine uraena je Ribarskogospodarstvena osnova Bosansko-podrinjskog kantona Gorade. Ihtiolokom analizom reprezentativnih ihtiouzoraka, dobiveni su podaci o aktuelnom stanju i strukturi ribljih populacija ciljnih vodotoka Drina (6 lokaliteta), Kolina (2 lokaliteta) i Osanica (2 lokaliteta). Takoer, uvrteni su i podaci prethodnih istraivanja iz dostupne literature, kao i podaci Sportsko ribolovakog drutva Mladica iz Foe i Sportsko - ribolovnog drutva Halil Sofradija Ustikolina.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 98/195
Rijeka Drina Ihtioloka istraivanja (istraivanja riblje zajednice) rijeke Drine na podruju Bosanskopodrinjskog kantona Gorade u 2007. godini, podaci Sportsko - ribolovnih udruenja registrovala su postrojanje 14 vrsta riba iz familija Salmonidae, Thymallidae, Ciprinidae, Cobitidae i Cottidae. Istraivanja u 2007. godini su potvrdila da su ciprinidne vrste najbrojnije u tom dijelu vodotoka Drine. Znaajna je zastupljenosti populacije lipljena, koja je takoer evidentirana na svim istraivanim lokalitetima, a evidentirane su i populacije potone pastrmke i mladice. U neto manjem broju zastupljene su i zajednice pea, mrene, klena i vijuna. Rijeka Drina, na podruju Bosansko-podrinjskog kantona Gorade je salmonidno-ciprinidno podruje, sa zastupljenim populacijama potone pastrmke, lipljena, mladice od salmonida i sa populacijama kobalja, klena, mrene, pliske, sapae, zele, krkuke, jelovke i pea kao ciprinidnih vrsta koje obitavaju u vodama dobrog kvaliteta (Tabela 24). Tabela 24. Vrste riba karakteristinih za razmatranu ribolovnu zonu rijeke Drine, 2007.
Podred Familija Rod Vrsta Drina L1 L2
33
L3
L4
L5
L6
Salmonidae
Salmo
Potona pastrmka, Salmo truta m fario, Linnaeus, 1758
10
15
10
Brojnost Aspo Relat lutna, ivna, n % 44 8.51
Salmonoidei
Hucho
Mladica, Hucho hucho, Linnaeus, 1758
1.35
Thymallidae
Thymallus
Lipljen, Thymallus thymallus, Linnaeus, 1758
25
15
30
10
20
106
20.50
Cyprinidae Cyprinoidei
Chondrost oma
Leuciscus
kobalj Chondrostoma nasus, Linnaeus, 1758 Klen, Leuciscus cephalus, Linnaeus, 1758 Jelovka,
10
10
60
80
15.47
10
10
1.93
20
13
33
6.38
33
Lokaliteti na Drini gdje su izvrena istraivanja ihtiofaune: L1-Cvijetan (Rasadnik); L2-Prljage-Modran; L3-ModranOsanica; L4-Osanica-Sadba; L5-Osanica-Mravinjac; L6-Mravinjac-centar grada.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 99/195
Barbus
Leuciscus souffia agasizi, Valenciennes 1844 Mrena, Barbus barbus, Linnaeus, 1758 Sapaa, Barbus meridinionalis petenyi, Heckel, 1847 36 Plotica Rutilus rutilus, Linnaeus,1782 Pliska Alburnoides bipunctatus, Bloch, 1782 Zela, Alburnus alburnus, Linnaeus, 1758
1.16
10
13
36
6.96
Rutilus
Registrovano prisustvo udruenja sportskih ribolovaca
Alburnoides
12
13
2.51
Alburnus
50
10
10
10
10
45
135
26.11
Gobio
Krkuka, Gobio gobio, Linnaeus, 1758 Vijun, Cobitis taenia, Linnaeus, 1758 Pe, Cotus gobio, Linnaeus, 1758
1.35
Cobitidae
Cobitis
0.19
Rijeka Kolina Prema podacima izistraivanja u 2007. godini i podacima kojima raspolau ribolovna drutava iz Foe i Ustikoline, ribe rijeke Koline predstavljene su sa 10 vrsta iz 4 porodice: Salmonidae, Thymallidae, Cyprinidae, Cottidae. Najbrojnija u ihtiopopulaciji je potona pastrmka, zatim slijedi pe i ostale vrste iz familije ciprinida. Populacija lipljena je zastupljena malim brojem primjeraka, samo na uu Koline.
Cottoidei
Cottidae
Cotus
20
10
39
7.54
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 100/195
Sagledavajui ukupnu kvalitativnu-kvantitativnu strukturu ihtiopopulacije moe se konstatovati da je rijeka Kolina priroritetno salmonidno podruje, obzirom na znaajnu zastupljenost potonom pastrmkom, ali i prisustvo lipljena. Ovu kombinaciju dopunjuje i prisustvo pea, koji egzistira u istim vodama zajedno sa salmonidnim vrstama. Tabela 25.Vrste riba karakteristinih za rijeku Kolinu
Podred Familija Rod Vrsta Kolina L1 L2 9 10
34
Salmonidae Salmonoidei
Salmo
Thymallidae
Thymallus
Cyprinidae
Chondrostoma
Leuciscus
Rutilus
Alburnoides
Alburnus
Potona pastrmka, Salmo truta m fario, Linnaeus, 1758 Lipljen, Thymallus thymallus, Linnaeus, 1758 5 kobalj , Chondrostoma nasus, Linnaeus, 1758 Klen Leuciscus cephalus, Linnaeus, 1758 Sapaa, Barbus meridinionalis petenyi, Heckel, 1847 36 Plotica Rutilus rutilus, Linnaeus, 1758 38 Pliska Alburnoides bipunctatus, Blok,1782 Zela, Alburnus alburnus, Linnaeus, 1758 Pe, Cotus gobio, Linnaeus, 1758
Brojnost Aspolutna, n 19
Relativna, % 35,85
3,77
Nekada registrovano prisustvo 2 2 3.77
9,44
Cyprinoidei
Nekada regisrovano prisustvo Nekada registrovano prisustvo 10 10 18,87
34
36 i 38
Cottoidei
Cottidae
Cotus
10
15
28,30
Lokaliteti na Kolini gdje su u 2007. izvrena istraivanja ihtiofaune: L1- ue u Drinu; L2 Vrtae Podaci SRD Mladica Foa i SRD Halil Sofradija Ustikolina, www.bistrobih.ba
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 101/195
Rijeka Osanica Ihtioloka Istraivanja (istraivanja zajednice riba) u rijeci Osanici, 2007. godine, obavljena su na dva lokaliteta, dok se od treeg, ispod brane, odustalo zbog niskog vodostaja i rada hidrocentrale. Najveu brojnost u populaciji riba ima potona pastrmka, zatim sapae i na kraju pe (Tabela 26). Ovaj vodotok je primarno salmonidnog karaktera, sa mogunou egzistencije ciprinida. Tabela 26. Vrste riba karakteristinih za rijeku Osanicu
Podred Familija Rod Vrsta Osanica L1 L2 20 35
L3 25
Brojnost Aspolutna, n 40
Relativna, % 50,00
Salmonidae
Salmo
Salmonoidei
Potona pastrmka, Salmo truta m fario, Linnaeus, 1758 Sapaa, Barbus meridinionalis petenyi, Heckel, 1847 Pe, Cotus gobio, Linnaeus, 1758
Leuciscus
25
10
35
38.89
Ukupna povrina rijeke Drine koja pripada opinama Ustikolina i Gorade iznosi 333,18 ha. Na istraivanim lokalitetima ovog podruja evidentiranoj 13 vrsta ihtiofaune u 2007. godini, to se vidi u prethodnoj analizi, a istraivanja je uradio Prirodno matematiki fakultet iz Sarajeva, Centar za ihtiologiju i ribarstvo. Podaci o prisustvu 14 vrsta (13 +1) su od ribolovnih drutava iz Foe i Ustikoline I dostupne literature. Ekonomsku vrijednost ima 6 vrsta riba i to: mladica, potona pastrmaka, lipljen, kobalj, klen i sapaa. Podaci o ukupnom masenom fondu ispitivanog vodotoka i hektarska naseljenost dati su u Tabela 27.
35
Cottoide i
Cottidae
Cotus
10
10
11,11
Lokaliteti na Osanici gdje su u 2007. izvrena istraivanja ihtiofaune: L1- ue u Drinu; L3 - Vrtae;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 102/195
Tabela 27. Komparativno-sintetski prikaz biopotencijala ribljeg fonda rijeke Drine BPK.a, 2007. godine.
Vrsta ribe Osnovni fond kom 22.381 kg 1.430,40 Uee u masenim pokazateljima osnovnog fonda (%) 24,14
Potona pastrmka, Salmo truta m fario, Linnaeus, 1758 Lipljen, Thymallus thymallus, Linnaeus, 1758 Mladica, Hucho hucho, Linnaeus, 1758 kobalj Chondrostoma nasus, Linnaeus, 1758 Sapaa, Barbus meridinionalis petenyi, Heckel, 1847 Klen Leuciscus cephalus, Linnaeus, 1758 Ukupno
20.178
1.697,00
28,67
112
417,00
7,04
16.224
905,00
15,27
5.580
274,21
4,63
18.000
1.200,00
20,25
82.495
5.923,61
100,00
Kao to se vidi iz Tabela 27.osnovni riblji fond dijela rijeke Drine u BPK je procijenjen na 82,495 jedinki ekonomski vrijednih riba ili 5.923,61 kg: hektarska naseljenost ovog dijela rijeke Drine je procijenjena na oko 17,80 kg/ha. Na osnovu gustine naseljenosti vidljivo je da ovaj region spada u vode siromane ribljim produktivitetom. Na osnovu dobijenih podataka o gustini naseljenosti rijeke Drine, kvalitativnom i kvantitativnom sastavu ihtiofaune njenih pritoka, moe se sa sigurnou tvrditi da se radi o vodama koje su pogodne za ivot i repordukciju ekonomski vrijednih vrsta riba, a prvenstveno riba iz porodice Salmonidae. Prirodni prirast ribljeg fonda je poveanje populacije riba koje naseljavaju razmatrano podruje, a predstavljeno je brojem jedinki koje su sposobne za repodukciju. Meutim, u toku ontogenetskog razvoja riba dolazi do mortaliteta, na razliitim stadijumima razvia, tako da je samo mali broj jedinki sposoban da osigura reporduktivni materijal i upravo te jedinke predstavljaju prirodni prirast odreene riblje vrste. Analiza godinjeg prirodnog prirasta obuhvatila je samo ekonomski vane vrste koje egzistiraju u ribolovnim vodama ispitivanog podruja. Potona pastrmka je zastupljena na gotovo svim ispitivanim profilima. Osnovni fond je procijenjen na 21.631 jedinku. Najvei broj jedinki pronaen je na lokalitetu Mravinjac-Sopotnica. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli Sarajevo, juni 2013.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 103/195
Mladica je na istraivanom podruju rijeke Drine od Ustikoline do Gorada registrovana samo na 3 lokaliteta (Tabela 25, lokaliteti L1-Cvijetan (Rasadnik); L3 Modran, Osanica i L4-Osanica, Sadba). Osnovni fond je 2007. godine, prema Ribarstveno-gospodarskoj osnovi Bosanskopodrinjskog kantona Gorade procijenjen je na 112 jedinki, to je u tom periodu okarakterisano kao alarmantno stanje za ovu riblju vrstu, te se smatralo da joj prijeti nestanak sa ovog podruja. Prirodni prirast ove vrste je procijenjen na svega 34 jedinke, iako na potezu Ustikolina - Gorade do tada nisu vreni antropoloki zahvati u smislu pregraivanja. U tom dokumentu je unaprijed konstatovano da postoji mogunost nestanka mladica na tom podruju sa izgradnjom brane. Prema utvrenom i navedenom, ini se nerealnim i skromnim u odnosu na potonu pastrmku i lipljen da je u Planu poribljavanja i izlova mladice od 2007. do 2012. godine, predloeno godinje poribljavanje samo sa 6.000 komada riblje mlai mladice, te mogunost izlova 24 komada godinje. Lipljen je na istraivanom podruju rijeke Drine i Prae konstatovan na svim lokalitetima. Osnovni fond je procijenjen na 20.178 jedinki: Najvei broj jedinki je konstatovan na lokalitetu Mravinjac-Sopotnica, 9.600. Prirodni prirast je na ovom ribolovnom produju procjenjen na 6.595 jedinki. Klen je na istraivanom podruju registrovan samo na jednom lokalitetu Mravinjac - Sopotnica. Osnovni fond je procijenjen na 18.000 jedinki, a prirodni prirast iznosi oko 6.000 jedinki. kobalj je registrovan na samo tri lokaliteta. Osnovni fond kobalja je procijenjen na 16.224 jedniki. Prirodni prirast kobalja iznosi 4.868 jedinki. Sapaa je registrovana na 4 lokaliteta. Osnovni fond sapae je procjenjen na 5.580 jedinki, a prirodni prirast na oko 1.675 jedinki. U okviru Ribarstveno-gospodarske osnove Bosansko-podrinjskog Kantona 2007. godine u cilju ouvanja i unapreenja ribljeg fonda u istraivanom podruju rijeke Drine, planirano je poribljavanje sa potonom pastrmkom, lipljenom i mladicom. U okviru tog dokumenta procjenjeno je da je osnovni fond potone pastrmke 24.631 jedinki, a planirano je poribljavanje u koliini od 50.000 komada godinje; Ukljuujui i rijeku Prau. Planirano je poboljanje stanja i brojnosti populacije u 2012. godini. Osnovni fond lipljena na istraivanom podruju je procijenjen na 20.178 jedinki. Planirano je poribljavanje sa 25.000 komada riblje mlai. Osnovni fond mladice je 2007. godine procijenjen na 112 jedinki. Planirano je poribljavanje sa samo 6.000 komada, i prema Ribarstveno gospodarskoj osnovi stanje u 2012. godini trebalo je biti oko 500 jedinki mladice. U Tabela 28. je prikazano procijenjeno stanje potone pastrmke, lipljena i mladice u ribolovnim vodama na teritoriji Bosansko podrinjskog kantona 2012. godine (izvod iz Ribarstveno gospodarske osnove BPK, 2007. godine).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 104/195
Tabela 28. Procijenjeno stanje potone pastrmke, lipljena i mladice u ribolovnim vodama na teritoriji Bosansko podrinjskog kantona 2012. godine (izvod iz Ribarstveno - gospodarske osnove BPK, 2007. godine)
Poribljavanje i mogunost izlova potone pastrmke (10-16 cm) Rijeka Lokalitet 2012 Osnovni fond Drina Prljage nizvodno Osanice nizvodno Mravinjac nizvodno Kolina Osanica Vrtae-ue Lokalitet ispod brane Kliskin most-centar 6.285 Prirodni prirataj 1.885 Porib.kom. Vjetaki prirast 1.500 Mogunost izlova 2.370
10.000
4.113
1.234
10.000
1.500
1.913
3.710
1.113
10.000
1.500
1.830
1.799 2.189
540 656
5.000 5.000
750 750
903 984
Praa
5.667
1.700
10.000
1.500
2.240
Ukupno
23.763
7.128
50.000
7.500
10.240
Poribljavanje i mogunost izlova lipljena (12-16 cm) Rijeka Lokalitet 2012 Osnovni fond Drina Prljage nizvodno Osanica nizvodno Mravinjac nizvodno Ukupno 3.052 Prirodni prirataj 916 Porib.kom. Vjetaki prirast 1.200 Mogunost izlova 1.481
8.000
4.499
1.350
8.000
1.200
1.784
4.671
1.401
9.000
1.350
1.820
12.222
3.667
25.000
3.750
5.085
Poribljavanje i mogunost izlova mladice (15-20 cm)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 105/195
Rijeka
Lokalitet
2012 Osnovni fond Prirodni prirataj 27 Porib.kom. Vjetaki prirast 300 Mogunost izlova 235
Drina
Prljage nizvodno Osanica nizvodno Mravinjac nizvodno
88
2.000
271
82
2.000
300
274
140
42
2.000
300
245
Ukupno
499
151
6.000
900
754
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 106/195
2.13. OPIS KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLJEA Na irem podruju planirane HE Ustikolina identificirano je vie lokaliteta kulturno-historijskog nasljea. Nacionalni spomenici koji su proglaeni Odlukama Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika BiH su: Grobljanska cjelina groblje na Presjeci kod Ustikoline, FBiH (Odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika broj 07.2-2-1056/03-4, od 4. maja 2004. godine, objavljenoj u Slubenom glasniku BiH broj 44/04, dobro je proglaeno nacionalnim spomenikom BiH); Historijski spomenik Most u Koetini, opina Foa, FBiH (Odlukom Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika broj 07.2-2-768/03-2, objavljenom u Slubenom glasniku BiH broj 84/05, dobro je proglaeno nacionalnim spomenikom BiH). Oko Historijskog spomenika nije utvreno zatitno podruje.
Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine, ovo dobro je bilo evidentirano kao Most u Koetini kod Ustikoline i svrstano u I. (prvu) kategoriju kao kulturno- historijsko dobro36. Na Listi ugroenih spomenika i Privremenoj listi nacionalnih spomenika Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika nalazi se: Mjesto Turhan-begove damije, Ustikolina (dobro upisano na Privremenu listu nacionalnih spomenika pod brojem 751 i na Listu ugroenih nacionalnih spomenika BiH),
Detaljni opisi su dati u Prilogu 8. Pored navedenog na irem podruju HE Ustikolina u Arheolokom leksikonu37 evidentirano je i sljedee: Srednjovjekovni grad Koetin, Ustikolina, opina Foa, FBiH (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 126)38 Nekropola sa stecima Grko groblje, Koetin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 123)
36
Spomenici I. Kategorije tipini, najizrazitiji predstavnici svoje vrste, sa visokim dometom ostvarenja, a imaju nacionalni znaaj Arheoloki leksikon Bosne i Hercegovine (AL BiH) predstavlja sumu enciklopedijskog znanja o arheolokim lokalitetima na podruju Bosne i Hercegovine. AL BiH je sedmotomno izdanje Zemaljskog muzeja Bosne i Hercegovine izalo u Sarajevu 1988. Tri sveske su posveena arheolokim lokalitetima sa tla Bosne i Hercegovine od najstarijih vremena do kraja srednjeg vijeka. etiri sveske predstavljaju pratee karte za te lokalitete. U kratkom opisu svi uvrteni lokaliteti navedeni su sa prateom literaturom. Na izradi AL BiH sudjelovali su svi znaajni djelatnici na polju arheologije Bosne i Hercegovine.
Dobra evidentirana u Arheolokom leksikonu BiH i koritenom Prostornom planu BiH imaju status evidentiranih kulturno-historijskih dobara sa prethodnom zatitom, to podrazumijeva potrebu poduzimanja prethodnih mjera zatite u smislu njihovog tanog ubiciranja, snimanja, preduzimanja istranih radova, prethodna arheoloka istraivanja i sl.
38
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 107/195
Lokalitet iz rimskog doba Ustikolina, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 131) Prahistorijski tumulus ehitluci, ustikolina, opina Foa (dobro evidentirano Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 130), u
Rimsko groblje Diljka, Ustikolina, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 121) Rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije, Ustikolina, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 120), Lokalitet iz rimskog doba Cvilin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 120); Prostornim planom Bosne i Hercegovine iz 1980. godine, ovo dobro je bilo evidentirano kao Lokalitet iz rimskog doba i svrstano u II. (drugu) kategoriju kao kulturno-historijsko dobro39. Prahistorijski tumul Gradac, Cvilin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 122), Rimska vila Gomile, Cvilin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 122), Lokalitet Crkvina, Kalac - Crkvina, opina Gorade (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 120), Nekropola sa stecima Groblje, Klovarice, opina Gorade (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 124), engia kula, Odak kod Ustikoline, opina Foa, Nekopola sa nianima u Joanici kod Cvilin polja, Ustikolina, opina Foa.
Historijski podaci i lokacije evidentiranih dobara Najstariji datirani lokaliteti su prahistorijski tumulusi iz bronzanog ili eljeznog doba i to: Lokalitet ehitluci, Ustikolina (269) predstavlja jedan veliki zemljani tumulus. Lokalitet Gradac, Cvilin (69), smjeten na periferiji uzvienog platoa, ine etiri humke nasute kamenom i zemljom.
Na Slika 11. Lokaliteti: 269 - Lokalitet ehitluci, Ustikolina i 69 - Lokalitet Gradac, Cvilin.
3!
Spomenici II. Kategorije tipini predstavnici svoje vrste, nenadoknadivi na tom prostoru, a imaju regionalni znaaj
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 108/195
Slika 11. Lokaliteti: 269 - Lokalitet ehitluci, Ustikolina i 69 - Lokalitet Gradac, Cvilin Sljedei, po datovanju, su lokaliteti iz rimskog perioda: Lokalitet iz rimskog doba Ustikolina (282) - lokalitet je datiran u 3 - 4 vijek. Lokalitet predstavlja ostavu rimskog novca. Naeno/evidentirano 18 komada bronzanog rimskog novca. Rimsko groblje Diljka (39) - lokalitet je datiran u 1 - 3 vijek. Situiran je na lijevoj obali rijeke Koline, nedaleko od ua u Drinu. U razorenim grobovima je pronaeno nekoliko bronzanih predmeta (vr, zdjela, ksarola, fibula i ulomak kopljaste fibule) i ostaci kostiju koji ukazuju na ritus djelimine incineracije. Rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije (36) - lokalitet je datiran u 2 - 3 vijek i kasnoantiko doba. Istraivanja lokaliteta su obavljena 1978. i 1979.godine od strane Zdravke Kajmakovia. Tom prilikom su otkriveni ostaci trobrodne ranohrianske bazilike duine 21 metar, orijentirane u pravcu istok-zapad, sa grobnicom uz oltarski prostor. U supstrukciji su pronaeni brojni fragmenti kamene plastike, rimskih tegula i stakla, te grobnica sa bavastim svodom. Kao spolija je upotrijebljen rimski nadgrobni spomenik iz 2-3 vijeka. Lokalitet iz rimskog doba Cvilin (30) - lokalitet je datiran u 3 vijek. Na lokalitetu su pronaena dva rimska carska novca. Rimska vila Gomile (109) - lokalitet je datiran u 1-4 vijek. Lokalitet je lociran uz Drinu. Na prostoru veliine 60x60 metara su otkriveni ostaci zidova i podni mozaici.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 109/195
Lokalitet Crkvina (23) - datiran sa nalazima iz rimskog i srednjovjekovnog perioda. Na lokalitetu su pronaeni rimska spolija, srednjovjekovna crkva i nekropola. Istraivanja lokaliteta su obavljena 1973. godine od strane Zdravke Kajmakovia. Tom prilikom je otkrivena manja jednobrodna crkva sa apsidom u obliku potkovice, smjetena na istoku. Pod crkve je bio uraen od ulomaka rimskih opeka dok je asnu trpezu nosio profilirani stup izraen od rimskog fragmenta ukraenog akroterijima, na kome su sauvana grka slova . Na zidovima su konstatovani ostaci fresaka. U sredini naosu su otkrivene tri grobnice, pokrivene poliranim ploama, sa tragovima drvenog sanduka i ostacima skeleta. Otkrivena graevina predstavlja mauzolejsku crkvu datiranu u 14 vijek.
Na Slika 12. su oznaeni lokaliteti: 282 - Lokalitet iz rimskog doba Ustikolina, 39 - Rimsko groblje Diljka , 36 Rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije, 30 - Lokalitet iz rimskog doba Cvilin, 109 - Rimska vila Gomile.
Slika 12. Lokaliteti: 282 - Lokalitet iz rimskog doba Ustikolina, 39 - Rimsko groblje Diljka, 36 Rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije, 30 - Lokalitet iz rimskog doba Cvilin, 109 Rimska vila Gomile Lokaliteti datirani u period srednjeg vijeka su: Srednjovjekovni grad Koetin (163) - situiran nad desnom obalom Drine, na vrhu strme piramidalne kose. Datiran je u kasni srednji vijek. Prema ostacima na terenu zakljuuje se da je utvrda bila dugan oko 80 metara, orijentirana u pravcu istok-zapad, i sastavljena od etiri cjeline koje su povezivali bedemi, izvedeni od krenog maltera i lomljenog kamena. Danas su od grada vidljive samo ruevine.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 110/195
Nekropola sa stecima Grko groblje, Koetin (99) - lokalitet je datiran u kasni srednji vijek. Na njemu su sauvana dva steka u obliku sarkofaga, orijentirana u pravcu zapadistok. Grobovi pripadaju neto mlaem periodu. Nekropola sa stecima Groblje (106) - lokalitet je datiran u kasni srednji vijek. Na lokalitetu je sauvano 15 steaka u obliku ploa, sanduka i sljemenjaka, orijentiranih u pravcu zapad-istok. Ostali steci su uniteni. Historijski spomenik Most u Koetini, opina Foa, Federacija BiH
Na Slika 13 su oznaeni lokaliteti:163 - Srednjovjekovni grad Koetin i 99 - Nekropola sa stecima Grko groblje, Koetin
Slika 13. Lokaliteti:163 - Srednjovjekovni grad Koetin i 99 - Nekropola sa stecima Grko groblje, Koetin Lokaliteti datirani u period Osmanske vladavine na naim prostorima: Grobljanska cjelina groblje na Presjeci kod Ustikoline, Mjesto Turhan-begove damije, Ustikolina.
U svrhu dobijanja urbanistike saglasnosti za obavljanje prethodnih radova istranog karaktera za HE Ustikolina, potrebnih za istraivanje i ispitivanje terena neophodnih za projektiranje i izradu projektne dokumentacije za HE Ustikolina JP Elektroprivredi BiH je 08.06.2011. godine Ministarstvo kulture i sporta Zavod za zatitu spomenika je izdalo pozitivno struno miljenje. Navedeno Struno miljenje je ukljuilo spisak zatienih dobara i evidentiranih arheolokih HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 111/195
lokaliteta, u cilju blagovremene zatite (Prilog 5. Struno miljenje 07-04-4-4507-1/10 izdato od Ministarstvo kulture i sporta Zavod za zatitu spomenika). S obzirom na injenicu da nisu izvreni prethodni radovi istranog karaktera odobreni od Zavoda za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva, kada se uradi Elaborat o obavljenim prethodnim radovima istranog karaktera za HE Ustikolina, sa svim analizama uz struno miljenje arheologa e se morati dostaviti tom Zavodu, koji e sa aspekta zatite zatienog i evidentiranog kulturno historijskog nasljea dati miljenje za planirane zahvate u prostoru. 2.13.1. Opis kulturno-historijsko nasljea koje bi moglo biti pod uticajem projekta Od identificiranih i zatienih spomenika, Most na Koetini (Slika 14) se nalazi u neposrednoj blizini zone gradnje. Most na Koetini je lociran na desnoj obali rijeke Drine na 1630 m od pregradnog profila uzvodno. Najnia kota Mosta na Koetini je 375,73 m.n.m. Izgradnja novog puta i novog mosta duine 70 m moe najvie uticati na spomenik Most na Koetini. U okviru implementacije Projekta nee doi do potapanja, niti fizikog ugroavanja ovog spomenika.
Slika 14. Most na Koetini Istorijski spomenik se nalazi u mjestu Koetina kod Ustikoline, pri uu Gabeoskog potoka u rijeku Drinu. Nalazi se na trasi starog druma koji je iz Foe vodio nizvodno prema Goradu i dalje na sjever. Most u Koetini sagraen je na strmom terenu i njegova sadanja duina iznosi oko 10 metara. Izgraen je od blokova lomljenog kamena razliitih dimenzija. Temeljen je direktno na priobalnim stijenama iznad potoka. Svod mosta je polukruan i uraen od grubo obraenih, ali prilino pravilnih komada krenjaka. Gornja-hodna povrina mosta je gotovo horizontalna. Dok se u svodu mosta primjeuju tragovi krenog maltera koji je upotrijebljen kao vezivno sredstvo prilikom njegove gradnje, boni zidovi izgledaju kao da su kameni blokovi redani nasuvo. To je malo vjerovatno i pretpostavlja se da je razlog za ovakav izgled bonih zidova njihova dugogodinja izloenost nepovoljnim atmosferskim uticajima, odnosno kii koja je tokom vremena HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 112/195
isprala kreni malter. Most nema nikakve dekoracije, niti natpisa. U gruboj graevinskoj tehnici vidljiva je samo sekundarna kamena plastika koja je izraena isticanjem zavrnog reda ploa postavljenih oko 10 cm preko eonog zida. Na mostu nema ograde, niti ima elemenata na osnovu kojih bi mogla da se utvrdi mogua rekonstrukcija ranijeg izgleda. Nije iskljueno da je, zbog malog raspona mosta, ograda nekada bila drvena sa stubovima na obalama. irina mosta iznosi 3,30 metara, a raspon luka 5,50 metara. Visina mosta iznad korita potoka iznosi 5,80 metara, a visina konstrukcije zida na obalama oko 4 metra. Debljina svoda iznosi 50 cm. Most je sauvan u izvornom obliku, ali ga, zbog loeg stanja, mogu samo pjeaci da koriste. Na mostu nisu primijenjene mjere odravanja. Na lijevoj nizvodnoj (junoj) strani mosta vidljiva su oteenja kamene oplate. Zavrni red ploa je oteen na sredini raspona, u duini od oko 2 metra. Uoeno je prisustvo samonikle vegetacije. Usljed daljnjeg prodora oborinske vode, dolazi do stalnog ispiranja vezivne mase, to uzrokuje ispadanje pojedinih kamenih blokova.40 Kulturno historijsko nasljee u podruju Cvilin polja je, takoer, lokalitet koji se nalazi u blizini zone gradnje objekata HE Ustikoline. Na Slika 15. prikazano je Cvilin polje i naselje Rimska vila Gomile.
Slika 15. Rimska vila Gomile Ustikolinu karakterie dolina rijeke Drine sa dominantnim Cvilin poljem na njenoj desnoj obali, ija je prosjena nadmorska visina 378 m. U Cvilinom polju otro se razlikuju dvije terase (t1 i t2) iji su terasni odsjeci visoki i do 15 m. Na ovom podruju identificirano je vie lokaliteta kulturno historijskog nasljea i to:
40
Preuzeto iz Odluke Komisije za ouvanje nacionalnih spomenika broj 07.2-2-1056/03-4, od 4. maja 2004. godine, objavljenoj u Slubenom glasniku BiH broj 44/04, dobro je proglaeno nacionalnim spomenikom BiH
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 113/195
Lokalitet iz rimskog doba Cvilin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 120); lokalitet je datiran u 3 vijek. Na lokalitetu su pronaena dva rimska carska novca. Prahistorijski tumul Gradac, Cvilin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 122), smjeten na periferiji uzvienog platoa, ine etiri humke nasute kamenom i zemljom. Rimska vila Gomile, Cvilin, opina Foa (dobro evidentirano u Arheolokom leksikonu Bosne i Hercegovine, tom 3, regija nalazita 18, str. 122), lokalitet je datiran u 1-4 vijek. Lokalitet je lociran uz Drinu. Na prostoru veliine 60x60 metara su otkriveni ostaci zidova i podni mozaici.
Projektom izgradnje HE Ustikolina nije planirano plavljenje evidentiranih dobara. Uzimajui u obzir injenicu da promatrani iri prostor karakterie velika koncentracija arheolokih lokaliteta koji su u dosadanjoj praksi zatite naslijea evidentirani, ali ne i istraeni, treba u toku izvoenja radova, ukoliko se otkriju arheoloko nasljee, obavezno postupiti u skladu sa propisima iz domena zatite kulturno-historijskog nasljea. 2.14. INFRASTRUKTURA 2.14.1. Saobraajna infrastruktura Razmatrano podruje doline Drine (potez Foa-Gorade) ima relativno razvijenu saobraajnu mreu. Najvanija javna saobraajnica je magristralni put M20 (Viegrad-Gorade-Foa) koji je u potpunosti lociran na lijevoj obali, 80-tih godina prolog stoljea je rekonstruisan i uvrten u mreu magistralnih puteva. Du desne obale rijeke Drine egzistira vie lokalnih puteva razliitog kvaliteta koji su sa magistralnim putem na lijevoj obali povezani preko dva visea mosta. Mostovi se nalaze u naseljima Ustikolina i Mravinjac, meusobno su udaljeni cca 19 km, i slue za saobraaj pjeaka i lakih motornih vozila. 2.14.2. Elektroenergetska mrea Osnovni izvor napajanja elektrinom energijom BPK Gorade je TS 110/35/10 (20) kV, 2x20 MVA Gorade 1 koja je povezana na elektroenergetski sistem JP EP BiH i napaja se postojeom prenosnom mreom 110 kV: DV 110kV TS Gorade 2 TS Gorade 1, duine 5,5 km, sa faznim vodiima tipa AlFe 240/40 mm2 DV 110kV TS Foa TS Gorade 1, duine 28,8 km, sa faznim vodiima tipa AlFe 240/40 mm2 DV 110kV TS Pale TS Gorade 1, duine 44,9 km, sa faznim vodiima tipa AlFe 150/25 mm2
Prenosne mogunosti dalekovoda 110 kV sa faznim uetom tipa AlFe, 240/40 mm2 je 122,7 MVA, a prenosne mogunosti dalekovoda 110 kV sa faznim uetom tipa AlFe, 150/25 mm2 su 89,4 MVA. Distributivna mrea Elektrodistribucije Sarajevo PJ Gorade: HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 114/195
DV 35 kV TS 110/35 kV Gorade 1 TS 35/6 kV Azot DV 35 kV TS 110/35 kV Gorade 1 TS 35/10 kV Pobjeda 10(20) kV mrea i postrojenja te Niskonaponska mrea
Od lokalnih izgraenih kapaciteta za proizvodnju elektrine energije na podruju BPK Gorade postoje dvije MHE na rijeci Osanici i to MHE Osanica 1 instalisane snage 1,150 MW, i MHE Osanica 4, instalisane snage 0,488 MW koja je putena u probni rad 2007. godine, te na rijeci emernici jedna MHE instalisane snage 0,550 MW i jedna u izgradnji. Ukupna potronja elektrine energije u BPK Gorade u 2007. godini iznosila je 43,22 GWh dok je proizvodnja bila oko 3,4 GWh. HE Ustikolina e proizvoditi 236,80 GWh, obezbjediti sve potrebe BPK Gorade i dodatno smanjiti gubitke prenosa elektrine energije iz udaljenih izvora. Realno je oekivati da e potronja energije u BPK Gorade u narednom periodu rasti. To proizilazi iz indikatora vezanih za potronu energije za BPK Gorade i njihovom poreenju sa odgovarajuim indikatorima za FBiH, BiH i susjedne zemlje. Iz ovoga je vidljiv znaaj gradnje HE Ustikolina, odnosno proizvodnja elektrine energije na teritoriji BPK Gorade kao i energetska neovisnost podruja. 2.15. MINIRANOST PODRUJA Podruje budue HE Ustikolina bilo je u podruju na kome su se u proteklom ratu vodile borbe. Samo pregradno mjesto i jedan dio puta na desnoj obali bile su linije razdvajanja. Zbog navednog su prikupljene podloge karta razmjere 1: 25000 - Karta minske situacije Ustikolina, 14.05.2010 od BH MAC-a Sarajevo (Slika 16). Podloge se odnose na prostor budue akumulacije pregradnog mjesta. Na karti je navedeno slijedee: Na karti je naznaeno podruje na kome e se izvoditi ispitivanja i istraivanja, a u svrhu izrade Idejnog projekta HE Ustikolina. Ovo podruje generalno obuhvata prostor od 50m oko budue akumulacije i dijelove koji su od interesa za ispitivanja: potencijalna klizita, odlagalita, gradilino naselje, izmjetanje puta i sl. Na datom podruju (ubiljeeno crvenom bojom) potrebno potvrditi da li ima minsko eksplozvinih sredstava S obzirom na navedeno potrebno je prije sljedeih faza projektovanja uraditi dodatna istraivanja podruja na kome e se vriti radovi.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 115/195
Slika 16. Karta minske situacije Ustikolina, 14.05.2010 od BH MAC-a Sarajevo
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 116/195
3. OPIS MOGUIH ZNAAJNIH UTICAJA PROJEKTA NA OKOLI
3.1. UTICAJI NA OKOLI U FAZI GRADNJE OBJEKTA HE USTIKOLINA 3.1.1. Uticaj na stanovnitvo Imajui na umu opu sliku socijalnog aspekta ovog podruja koja je nepovoljna, oekivani uticaj izgradnje HE Ustikolina je izrazito pozitivan, s obzirom da ovakve aktivnosti u toku izgradnje prati i otvaranje novih radnih mjesta i mogunost poveanja stope zaposlenosti kako kvalifikovanog tako i nekvalifikovanog profila. Stvaraju se preduslovi za zapoljavanje odreenog broja stanovnitva, odnosno zapoljavanje domaih graevinskih firmi i lokalnog stanovnitva, u toku izgradnje objekata hidroelektrane. Idejnim projektom je planirano da 40% od planiranog broja zaposlenika na izgradnji HE Ustikolina bude angaovano sa podruja Ustikoline i Gorada. Bilo bi optimalno ukoliko bi se mogao realizirati navedeni plan iz Idejnog projekta. U lokalnoj zajednici e se osigurati pravine naknade za nastale tete i postii e se kompromis interesa lokalne zajednice i investitora, to podrazumijeva stvaranje uslova za vienamjensko koritenje vodnog resursa rijeke Drine. Pored konsecione naknade, lokalna zajednica moe sa Investitorom dogovoriti sufinansiranje projekata za unapreenje okolia, a obaveze e se utvrditi i u Programu investicija za lokalne zajednice, nakon podrke Projekta, koji bi trebao biti prijateljski za stanovnitvo, unapreenja ivotnih uslova i okolia uope. Negativni uticaji izgradnje HE Ustikolina u smislu neophodnog raseljavanja stanovnitva su minimalni, s obzirom na relativno mali broj objekata koji e biti pod direktnim uticajem izgradnje brane i akumulacije. U fazi izrade Predstudije izvodljivosti HE Ustikolina, u uoj zoni brane i akumulacije identificirano je nekoliko privatnih objekata. Pregled akumulacijom ugroenih objekata prema podacima iz Idejnog projekta (Idejni projekat HE Ustikolina knjiga 2.11. Otkupi i odtete) dat je u Tabela 29. Tabela 29. Objekti ugroeni akumulacijom
K.. KATASTARKSA OPINA VRSTA OBJEKTA POVRINA OBJEKTA m 270 273/1 273/2 NJUHE NJUHE KUA P+1 KUA P+1 GARAA UPA 198 175 20 35
2
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 117/195
2450
NJUHE
KUA P+1 UPA
64 20 20 43 36 50 120 57 16 40 54 23 48 86
2233 2234 2446 2216 ADA
NJUHE NJUHE NJUHE NJUHE CVILIN
TALA BRVNARA TALA TALA BUNGALOV X 4 RESTORAN PORTIRNICA
1343 1343 1567 1568 2094
CVILIN CVILIN CVILIN CVILIN CVILIN CVILIN
KUA KUA KUA U IZGRADNJI KUA P+1 KUA P+1 NISKONAPONSKI EL.VOD D=900 m 23 STUBA (DRV)
CVILIN
LOKALNI MAKADAMSKI PUT D=2,5 km MOST NIZVOD.OD PREG.MJESTA MAGISTRALNI PUT FOA-GORADE IZMJE. D=700m
U cilju to tanije procjene trokova otkupa i odteta, za potrebe izrade Idejnog projekta izvren je obilazak terena u zahvatu akumulacije, te je izvren popis objekata (stambenih kua, kua za odmor, privrednih objekata, objekata infrastrukutre kao to su putevi, niskonaponska mrea itd.). Izrena je procjena dimenzija objekata kao i defininiranje broja elektrinih stubova niskonaponske mree. Ukupno e se otkupiti 25 ha povrine zemljita. U periodu izmeu izrade Idejnog projekta (Idejni projekat HE Ustikolina knjiga 2.11. Otkupi i odtete, 2009. godina) HE Ustikolina i izrade Studije uticaja na okoli evidentna je promjena po pitanju broja objekata pod uticajem budue HE Ustikolina. Zbog toga je neophodno u fazi izrade Glavnog projekta, uzeti navedeno u obzir i aurati podatke, posebno u dijelu koji se odnosi na izradu Elaborata eksproprijacije (Prilog 9.). HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 118/195
Mogui negativni uticaji koji e biti posljedica poveane koncentracije praine i pojaanog intenziteta saobraaja, te nivoa buke su privremenog karaktera i uz mjere ublaavanja mogu se smatrati prihvatljivim. Treba napomenuti da su lokacije, gdje e se vriti graevinski radovi dovoljno udaljene od naselja, to znai da e biti ublaeni navedeni uticaji na stanovnitvo. 3.1.2. Uticaj na zemljite Uticaj na zemljite u smislu plavljenja povrina kod formiranja akumulacije tipian je kod gradnje hidroenergetskih objekata. Ovaj uticaj u sluaju HE Ustikolina je minimiziran malom povrinom njene akumulacije. Naime, radi se o akumulaciji u koritu rijeke, uz relativno manje plavljenje okolnog zemljita. Procjena je e se otkupiti 25 ha zemljita. Postoji mogunost zagaivanja zemljita ako se neadekvatno privremeno odlau razliiti materijali i otpad koji e nastajati prilikom izvoenja radova. Isto tako, uticaji na zemljie mogui su i usljed neadekvatnog ili loeg odravanja mehanizacije na gradilitu, pranja i ienja mehanizacije i ispiranje miksera na mjestima koji nisu odreeni za tu namjenu. Potrebe za nasipima i iskopi dati su u Tabela 30. Tabela 30. Procijenjene koliine materijala za nasipe i iskope
Procjenjene koliine materijala za nasipe i iskope - Nasipi za put (lijeva obala) - Iskopi za put (lijeva obala) - Nasipi za put (desna obala) - Iskopi za put (desna obala) - Iskop za branu - Ureenje produbljenje korita - Nasip za izvoenje dijafragme zagata 7.700 m 62.500 m 76.200 m 79.100 m 245.000 m 225.000 m 9.000 m
3
Cijela konstrukcija zagata se nakon zavretka izgradnje brane mora izvaditi iz rijeke i adekvatno zbrinuti izvan lokacije gradilita. Lokacije deponiranja e biti definirane u okviru Glavnog projekta. 3.1.3. Uticaj na vode U toku izgradnje objekta HE Ustikolina, privremeno moe da doe do zamuenosti vode uslijed radova na iskopu u koritu rijeke, kao i na obalama, zatim u toku nasipanja i ugradnje materijala. Takoer, u fazi izgradnje moe da doe do zasipanja korita i spiranja raznih materijala koji se koriste na gradilitu (masti, ulja, boje, beton, aditivi i sl.). Privremeno e doi do hidromorfolokih promjena. Mijenjati e se prvobitnog stanja tretiranog ekosistema i naruavanje ekolokih faktora za akvatine organizme u manjem obimu.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 119/195
Uticaji na kvalitet vode za vrijeme gradnje objekta HE Ustikolina, bie privremen i povremen tj. bez trajnih posljedica. U fazi izvoenja radova mogu je uticaj na vode i zbog incidentnih izlijevanja goriva u vodotok ili okolni teren, tj. u sluaju nepaljivog rukovanja, pretakanja i sl. od strane Izvoaa radova i njegovih podugovaraa. Takoer, u fazi ureenja (produbljenja) korita rijeke Drine javie se uticaj na vodu u vidu zamuenja. Zagaivanje vototoka moe se javiti i u sluaju neadekvatnog odlaganja otpada koji nastaje u toku graenja (komunalni otpad, ambalaa od materijala i opreme...). Ukoliko se tokom izvoenja pripremnih radova za punjenje akumulacije ne oisti prostor od vegetacije (biomasa - trava, iblje, grmlje) kao i ostataka od gradnje, postojeih graevina i otpada moe doi do uticaja na kvalitet vode u akumulaciji. 3.1.4. Uticaj na kvalitet zraka Tokom izgradnje objekata HE Ustikolina uticaj na kvalitet zraka bie od podizanja praine, kao i isputanja izduvnih gasova iz mehanizacije koja e se upotrebljavati: tokom izmjetanja pristupnih puteva; na svim lokacijama gradilita, ruenjem postojeih objekata i du pristupnih puteva; tokom dopremanja graevinskog materijala i odvoenja otpadnog materijala i sl.
Ovi uticaji su privremenog karaktera. 3.1.5. Uticaj na floru i faunu Kota uspora, koja uslovljava nivo podizanja podzemnih voda je usvojena tako da kriteriji odravanja podzemnih voda u svim hidrolokim uslovima budu zadovoljeni (kako za zatitu poljoprivrednih povrina, tako i za zatitu naseljenih zona). Uticaj na floru i faunu poinje od pripremih radova za izgradnju HE Ustikolina. Uticaj, u ovoj fazi, se oekuje u toku mehanikog uklanjanja biljnog pokrivaa u zoni akumulacije, brane i infrastrukture. To je najznaajniji uticaj na postojeu floru podruja. Nakon izgradnje objekata, flora e se sukcesivno samoobnavljati, prema stanitu i fenologiji pojedinih vrsta i zajednica.41 Poto nisu utvrena jedinstvena stanita biljnih i ivotinjskih vrsta, moe se konstatirati da nee doi do ugroavanja biodiverziteta tog podruja. ivotinjski svijet nije direktno ugroen, u smislu ugoravanja opstanka vrsta na razmatranom podruju. Za oekivati je da e se dio faune iz zone gradnje brzo preseliti na lokalitete distancirane od zone gradnje. Uobiajeno ivotinjske vrste izbjegavaju podruja u kojim se gradi, te pravovremeno izbjegavaju opasnoti koje im mogu uzrokovati tehnoloki i tehniki procesi na gradilitu.
41
Redi, S. (1988): umske fitocenoze i njihova stanita u uslovima totalnih sjea, Bioloki institut Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 120/195
3.1.6. Uticaj na ihtiofaunu U toku gradnje, uticaj na hidroloki reim i kvalitet vode je od velikog znaaja za ihtiofaunu. Uticaji na kvalitet vode za vrijeme gradnje objekta HE Ustikolina, bie privremen i bez trajnih posljedica za rijeni ekosistem. U fazi izgradnje moe doi do spiranja raznih materija koji se koriste na gradilitu, a koji mogu privremeno uticati na kvalitet voda. Takoer, doi e do zamuenja vode usljed radova na iskopu u koritu rijeke, te do izmjene prvobitnog stanja tretiranog ekosistema i naruavanja ekolokih faktora za akvatine organizme u tom periodu. Zamuenje vode koje e nastati izvoenjem radova i kretanjem tekih maina kroz korito rijeke uticati e na biljni i ivotinjski svijet nizvodno od gradilita, to e se smanjivati sa distancom od gradilita. Priprema gradilita i graevinski radovi unutar rijenog korita na izgradnji pregradnog objekta i obalnih utvrda, naruie hidroloki reim, odnosno ekoloku ravnoteu ekosistema i uticati na ihtiofaunu, posebno neposredno u blizini graevinskih zahvata. U zoni gradilita bie potpuno izmjenjeno rijeno korito, to pored ambijentalnih uticaja ima za posljedicu i unitavanje autohtone flore i faune dna, odnosno mogui prekid lanca ishrane za odreeni vremenski period. Kljuni problem izgradnje HE Ustikolina na razmatranom dijelu rijeke Drine je pretvaranje rijenog ekosistema u ekosistem jezerskog tipa na duini 9,35 km. To e znaajno uticati na autentine ekoloke uslove i ekoloku razvoteu autohtone ihtiofane i drugih akvatinih organizama. U periodu graenja treba oekivati da e privremeno doi do migracije ribe izvan zone uticaja gradilita. Takoer, migracije riba (dnevne i posebno sezonske) iz donjeg toka rijeke prema gornjem i obrnuto, mogu biti prekinute u toku graenja. Za vrijeme mrijesta brojne vrste riba migriraju prema izvoritu ili manjim pritokama kako bi se u njima mrijestile i poloile jaja. Zbog toga e neminovno doi do poremeaja prirodne ravnotee ihtiofaune. Uticaj na ihtiofaunu formiranjem pregrade na rijeci Drini planirano je da se ublai izgradnjom riblje staze u zoni brane. Treba napomenuti da planirana riblja staza vjerovatno nee biti u funkciji do punjenja akumulacije. Poto e se pregraivati i regulirati korito i protok rijeke Drine u fazama, u II fazi izgradnje (II zagati) ribe e migririrati preko prelivnih polja i procjenjuje se da e biti obezbijeen kontinuiran protok vode za migraciju riba. Razliit otpad, koji se moe pojaviti prilikom izgradnje objekata, ne treba da ima vei uticaj na ihtiofaunu, ukoliko se pravilno upravlja istim. 3.1.7. Uticaj na kulturno-historijsko nasljee i pejza Aspekti kulturno-historijskog nasljea su u okviru ove Studije tretirani kao neodvojiva cjelina sa ambijentom, te je u tom smislu i raena procjena uticaja. Razlog ovakvom nainu posmatranja je injenica da se kulturno-historijsko nasljee ne moe posmatrati odvojeno od ambijenta u kojem je smjeteno, jer njegove vrijednosti i autentinost direktno ovise o prirodnom okruenju. S obzirom da promatrani prostor karakterie koncentracija, prije svega arheolokih lokaliteta koji su u dosadanjoj praksi zatite naslijea evidentirani ali ne i istraeni, kao i pojedinanih HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 121/195
spomenikih i ambijentalnih struktura visoke vrijednosti, izgradnja HE Ustikolina na predloenoj lokaciji e dovesti do promjene okruenja kao cjeline. Podruje razmatrano u procjeni uticaja na okoli sa aspekta kulturno-historijskog nasljea uzeto je 500 m linearno od planiranih radova na izgradnji HE Ustikolina (Slika 17). Dobra kulturnohistorijskog nasljea koja se nalaze u tom razmatranom prostoru su: historijski spomenik - most na Koetini; Turhan Emin-begova damija; prahistorijski tumulusi iz bronzanog ili eljeznog doba: Lokalitet ehitluci, Ustikolina i Lokalitet Gradac, Cvilin; lokalitet iz rimskog doba Cvilin; rimska vila Gomile; rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije; rimsko groblje Diljka; lokalitet iz rimskog doba Ustikolina; nekropola sa stecima Grko groblje Koetin i Srednjovjekovni grad Koetin; Nekropola sa stecima Groblje i Lokalitet Crkvina. S obziom na koncentraciju kulturno-historijskog nasljea i lokaliteta koji nisu istraeni, u fazi gradnje moe doi do otkrivanja novih arheolokih lokaliteta.
Slika 17. Zona od 500 m linearno od planiranih objekata HE Ustikolina Most na Koetini je lociran na desnoj obali rijeke Drine na 1630 m od pregradnog profila uzvodno. Najnia kota Mosta na Koetini je 375,73 m.n.m. Izgradnja novog puta i novog mosta duine 70 m moe najvie uticati na spomenik Most na Koetini (Slika 18). Planirani novi most e biti udaljen od Mosta na Koetini oko 7 m zrane linije. Most na Koetini e biti udaljen oko 7 m zrane linije od linije akumulacije, te oko 3 m visinske razlike iznad, pa prema tome nee doi do potapanja, niti fizikog ugroavanja ovog spomenika ( Slika 19). Vibracije koje e se mogu javljati u fazi gradnje puta i izgradnje novog mosta mogu uticati na Most na Koetini. Takav uticaj moe biti posljedica upotrebe teke mehanizacije, a indirektno moe uticati na postojeu stabilnost i strukturu spomenika.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 122/195
Eventualno do slinih uticaja moe doi i uslijed poveane frekvencije transportnih vozila preko tog puta,42 koji e se generalno koristiti za izgradnju objekata HE Ustikolina. Uzimajui u obzir razmjetaj kulturno-historijskog nasljea u okruenju gradilita HE Ustikolina, sa sigurnou se moe rei da e se graevinske aktivnosti u periodu izmjetanja magistralnog puta, gradnje novog puta i mosta, gradnje postrojenja brane i prateih objekata odraziti na ambijent.
Slika 18. Poloaj, odnosno trasa novog puta i mosta u neposrednoj blizini Mosta na Koetini
"#
rekonstruisan postoje$i put na desnoj obali %rine u duini &#''(
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 123/195
Slika 19. Prikaz poloaja novog i Rimskog mosta

3.1.8. Generiranje otpada Za vrijeme pripreme lokacije za buduu branu i hidroakumulaciju, kao i drugih graevinskih radova doi e do akumuliranja odreene koliine iskopnog materijala. Takav graevinski otpad ukljuuje zemljane materijale, kamen, ljunak, rastinja i td. Potrebno ga je kontinuirano prikupljati, i u skladu sa potrebama i mogunostima iskoristi za graevinske radove, a preostali neiskoriteni materijal e se uklanjati sa gradilinog prostora. Postoji mogunost da se najvei dio iskopanog materijala iskoristi za nasipe. Takoer, materijal od usjeka za potrebe temelja brane mogu se koristiti fazno, za ureenje obala po zavrenim graevinskim radovima. Neiskoriteni dio graevinskog otpada bie potrebno odvui na odreeno i odobreno odlagalite. U fazi pripremnih radova na lokacijama objekata i pristupnim putevima sjeom vegetacije, generirae se biomasa, koju se moe iskoristiti kao gorivo, kao i za preradu u kompost. U okviru Glavnog projekta treba utvrditi ukupnu koliinu otpada od graevinskih radova i izraditi detaljan Plan upravljanja graevinskim otpadom.43 Procjenjuje se da e nastati veoma male koliine opasnog otpada. Za zbrinjavanje ove vrste otpada (boje, maziva, ulja, zauljeni materijali itd.) izvoa radova mora se pridravati Plana upravljanja otpadom opasni otpad. Predaju otpada, odnosno preuzimanje ove vrste otpada moraju obavljati firme ovlatene za prikupljanje i konano zbrinjavanje opasnog otpada. Nastajae i otpad iz kategorije komunalnog otpada (kljuni broj 20 00 00) koji, ukljuuje ambalau i otpad od aktivnosti i smjetaja radnika na gradilitu. U skladu sa Uredbom o ureenju gradilita, obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju (Slubene novine FBiH, br. 48/09; 75/09) Plan upravljanja graevinskim otpadom je obavezni dokument, ija e se realizacija morati kontinuirano pratiti.
43
U skladu sa lanom 8. Uredbe o vrsti, sadraju, oznaavanju i uvanju, kontroli i nostrifikaciji investicijsko - tehnike dokumentacije (Slubene novine FBiH, br. 33/10)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 124/195
Prema Pravilniku o kategorijama otpada sa listama (Slubene novine FBiH, br. 9/05) na gradilitu se okvirno mogu generirati vrste otpada prikazane u Tabela 31. Tabela 31. Vrste otpada koji se eventualno moe generisati na gradilitu
Kategorija otpada 17 17 01 17 05 17 05 03* 17 05 04 17 05 05* 17 05 06 17 04 17 04 11 17 09 16 16 04 16 04 03* 16 08 15 15 01 15 01 06 15 01 10* 13 13 05 13 05 01* 13 05 02* 13 05 03* 13 05 07* 13 05 08* 13 05 06* 08 Opis GRAEVINSKI OTPAD I OTPAD OD RUENJA OBJEKATA (UKLJUUJUI ISKOPANU ZEMLJU SA ONEIENIH/KONTAMINIRANIH LOKACIJA) beton, opeka/cigle, crjepovi/ploice i keramika zemlja (ukljuujui iskopanu zemlju s oneienih/kontaminiranih lokacija), kamenje i iskopana zemlja od rada bagera zemlja i kamenje koji sadre opasne materije zemlja i kamenje koji nisu navedeni pod 17 05 03 iskopana zemlja od rada bagera koja sadri opasne materije iskopana zemlja koja nije navedena pod 17 05 05 metali (ukljuujui njihove legure) kablovi koji nisu navedeni pod 17 04 10 ostali graevinski otpad i otpad od ruenja OTPAD KOJI NIJE DRUGDJE SPECIFICIRAN U KATALOGU otpad od eksplozivnih predmeta ostali otpad od eksploziva istroeni katalizatori OTPADNA AMBALAA; APSORBENSI, MATERIJALI ZA UPIJANJE, FILTERSKI MATERIJALI I ZATITNA ODJEA KOJA NIJE SPECIFICIRANA NA DRUGI NAIN ambalaa (ukljuujui odvojeno skupljani komunalni ambalani otpad) mijeana ambalaa ambalaa koja sadri ostatke opasnih materije ili je oneiena opasnim materijama OTPADNA ULJA I OTPAD OD TEKUIH GORIVA (osim jestivih ulja i ulja iz poglavlja 05, 12 i 19) sadraj iz odvajaa ulje/voda vrste materije iz pjeanih komora i odvajaa ulje/voda muljevi iz odvajaa ulje/voda muljevi iz ulaznog okna uljana voda iz odvajaa ulje/voda mjeavine otpada iz pjeanih komora i odvajaa ulje/voda ulje iz odvajaa ulje/voda OTPAD OD PROIZVODNJE, FORMULACIJE, PRODAJE I PRIMJENE PREMAZA (BOJE, LAKOVI I STAKLASTI EMAJLI), LJEPILA, SREDSTAVA ZA ZAPTIVANJE I TAMPARSKIH BOJA otpadne boje i lakovi koji sadre organske rastvarae ili druge opasne materije otpadne boje i lakovi koji nisu navedeni pod 08 01 11
08 01 11* 08 01 12
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 125/195
08 01 99 20
otpad koji nije specificiran na drugi nain KOMUNALNI OTPAD (OTPAD IZ DOMAINSTAVA I SLINI OTPAD IZ INDUSTRIJSKIH I ZANATSKIH POGONA I IZ USTANOVA) UKLJUUJUI ODVOJENO PRIKUPLJENE SASTOJKE odvojeno skupljeni sastojci (osim 15 01) papir i karton staklo biorazgradivi otpad iz kuhinja i kantina drvo koje nije navedeno pod 20 01 37 plastika metali ostale frakcije/sastojci koji nisu specificirani na drugi nain
20 01 20 01 01 20 01 02 20 01 08 20 01 38 20 01 39 20 01 40 20 01 99
*Opasni otpad prema Pravilniku o kategorijama otpada sa listama (Slubene novine FBiH, br. 9/05) 3.1.9. Uticaj na emisiju buke Na podruju gradilita zbog predvienih aktivnosti nastae buka od transportnih sredstava (kamioni), radnih strojeva (utovariva, buldoer, rovokopa i drugo) i eventualnih procesa miniranja. Do povremenih izvora buke (manjeg intenziteta varira tokom dana) dolazie prilikom rada strojeva na gradilitu, te prilikom utovara i odvoenja/dovoenja materijala potrebnih za graevinske zahvate ili materijala od ruenja postojeih objekata. Radi se o uticaju privremenog karaktera.
3.2. IDENTIFIKACIJA UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE 3.2.1. Uticaj na stanovnitvo Sadanja situacija u pogledu zaposlenosti stanovnitva u Kantonu je vrlo loa. Industrijska postrojenja su uglavnom razruena i van pogona. Njihova obnova je upitna zbog ranije orijentacije na namjensku proizvodnju. Veliki dio stanovnitva je raseljen i/ili emigrirao. Zbog toga koritenje prirodnih resursa, od kojih je hidroenergetski potencijal rijeke Drine meu najvanijim u BiH, predstavlja potpuno opravdan razvojni projekt u socio-ekonomskom i okolinskom smislu. Indikatori razvijenosti jednog podruja znatno bi se promjenili obezbjeujui dugoronu zaposlenost. Procjenjuje se da e direktno i indirektno od projekta HE Ustikolina, imati korist stotine domainstava (radna snaga), malih privrednika (kafezni uzgoj ribe, turizam) i ugostitelja to potvruje socio-ekonomski znaaj ovog projekta za opine Gorade i Foa-Ustikolina, cijeli Kanton pa i Federaciju BiH. Treba naglasiti i znaajnu injenicu da bio ovo bio prvi izlazak na podruju Federacije BiH na rijeku Drinu po pitanju koritenja njenog velikog hidropotencijala u energetske svrhe. Realizacija projekta HE Ustikolina bila bi snaan pokreta ekonomskog razvoja ireg podruja, to je preduslov za socijalni razvoj.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 126/195
Akumulacija potencijalno daje mogunost viefunkcionalnog koritenja to ukljuuje razvoj male privrede, rekreacione i sportske aktivnosti (ribogojilita, sportski ribolov, veslanje, plivanje i sl.). U cilju unapreenja ureenja prostora i mogunosti razvoja prodruja kroz Idejni projekat su prepoznata tri lokaliteta: prvi lokalitet je udaljen oko 3800 m od pregradnog mjesta, na lokalintetu dananje ade; drugi lokalitet se nalazi na oko 4600 m od pregradnog mjesta na prostoru koji je u fazi izgradnje predvien za gradilini kamp; a trei lokalitet je predvien na Cvilin polju oko 7020 m od pregradnog mjesta. Mogunost realizacije predloenih Idejnih rjeenja i ureenja navedenih lokaliteta treba biti predmet izrade Plana podruja posebnog obiljeja Federacije BiH. Implementacija navedenih Idejnih rjeenja nije obaveza Investitora, ali se mogu u postupku ekproprijacije utvrditi jasne obaveze participacije zainteresiranih subjekata za evetualnu realizaciju predloeni Idejnih rjeenja. Realizaciju projekata ovakve vrste prate razliite kompenzacije drutvu i lokalnoj zajednici, zbog gubitka autentinog stanja i optereenja prostora. Procjenjene mjere kompenzacije su: Formiranje organizacione poslovne jedinice JP Elektroprivreda BiH u BPK Gorade; Vea mogunost zapoljavanja (u toku izgradnje 400-500 i u ekspoataciji od cca 40 ljudi) kao i stvaranje povoljnijih uslova za bri privredni razvoj; Dobit lokalne zajednice (prihod od poreza na dohodak u kantonalni/opinski budet, naknade od koncesije); Sporazum sa lokalnom zajednicom o programu unapreenja lokalnog podruja.
U skladu sa postojeim Zakonom o koncesijama i odredbama pravila o utvrivanju naknada za koncesije (Slubene novine FBiH, br. 67/06), utvreni su kriteriji i metodologija obrauna jednokratne i tekue koncesione naknade. Iznos jednokratne koncesione naknade u postupku dodjele koncesija, ne moe biti manji od 1,5 % ukupne investicije. Po preliminarnom finansijskom proraunu investicije za HE Ustikolina jednokratna koncesiona naknada iznosila bi minimalno 2,7 milona KM. Takoer, iznos tekue koncesione naknade ne moe biti manji od 1,5 % od iznosa utvrenog projektovanog godinjeg prihoda. U sluaju implementacije planiranog projekta HE Ustikolina, tekua koncesiona naknada bila bi cca 380.000 KM godinje. Prema nacrtu Zakona o izmjenama i dopunama zakona o koncesijama Federacije BiH, iz maja 2009. godine, predlae se raspodjela koncesionih naknada na slijedei nain: 60% opina/opine; 10% kanton/kantoni; 30% Federacija.
Po tom principu, jednokratna naknada od minimalno 1,6 milona KM usmjeravala bi se opinama na ijem podruju se nalazi predmet koncesije, a Bosansko-podrinjskom kantonu Gorade minimalno 270.000 KM. Tekua koncesiona naknada za opine na ijem bi se podruju nalazila HE Ustikolina pripadala bi naknada od minimalno 230.000 KM godinje, odnosno Bosansko-podrinjskom kantonu Gorade 38.000 KM godinje. Zakonom o izdvajanju i usmjeravanju dijela prihoda preduzea ostvarenog koritenjem hidroakumulacionih objekata (Slubene novine FBiH, br. 44/02 i 57/09) utvrena je visina i nain izdvajanja i usmjeravanja dijela prihoda preduzea ostvarenog koritenjem hidroakumulacionih HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 127/195
objekata izgraenih na potopljenim podrujima u svrhu proizvodnje elektrine energije. Ta naknada trenutno iznosi 0,01KM po kWh proizvedene elektrine energije. Ova naknada se uplauje u budet opine ili grada, na ijem je podruju izgraen hidroakumulacioni objekat. Prema raspoloivim podacima moe se procjeniti, da bi ta naknada za planiranu HE Ustikolina, bila cca. 2,5 miliona KM godinje. Prema odredbama Zakona o vodama (Slubene novine FBiH, br. 70/06) posebne vodne naknade se plaaju za koritenje vode za proizvodnju elektrine enrgije dobivene koritenjem hidroenergije. Ova naknada se obraunava na osnovu proizvedene elektrine energije izraene u kWh. Vodne naknade se rasporeuju na sljedei nain: nadlenoj agenciji 40% u korist budeta kantona 45 % u korist Fonda za zatitu okolia 15%
Prema Odluci o visini posebnih vodnih naknada (Slubene novine FBiH, br. 46/07) visina posebne vodne naknade za koritenje vode za proizvodnju elektrine energije, iznosi 0,001 KM po kWh proizvedene energije. Na osnovu toga, u budet BPK-a Gorade, usmjeravalo bi se cca. 115.000 KM godinje za koritenje vode za planiranu HE Ustikolina. Ukupno uzevi, minimalna naknada prema vaeim i prijedlozima novih zakona prikazana je u Tabela 3244. Tabela 32.: Minimalna naknada prema vaeim i prijedlozima novih zakona
Naknade Jednokratno Godinje Opine 1,6 mil KM 2,73 mil KM Kanton 270.000 KM 153.000 KM Federacija 810.000 KM 114.000 KM
Takoer, dio sredstava koji se usmjerava nadlenoj agenciji za vode i Fondu za zatitu okolia FBiH po osnovu posebne vodne naknade za koritenje vode za proizvodnju elektrine energije moi e se koristiti za projekte i potrebe Kantona i opina. Implementacija odobrenog Projekta sa mjerama zatite okolia, monitoringa uticaja i adekvatno upravljanje objektima HE Ustikolina osigurae da uticaji izgraenih objekata hidroelektane budu prihvatljivi za lokalnu zajednicu i osnova za razvoj i unaprijeenje socio-ekonomskih aspekata podruja. 3.2.2. Uticaj na zemljite U toku eksploatacije nema uticaja na zemljite, osim u sluaju incidenta.
44
Preliminarna procjena okolinskih aspekata planiranog projekta izgradnje HE Ustikolina, JP Elekroprivreda BiH dd Sarajevo, decembar 2009.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 128/195
3.2.3. Uticaj na vode Uobiajeno je da formiranje akumulacije dovodi do poveanja nivoa podzemnih voda uzvodno od profila, dok nizvodno dolazi do smanjenja. Kota uspora, koja uslovljava nivo podizanja podzemnih voda je usvojena tako da kriteriji odravanja podzemnih voda u svim hidrolokim uslovima budu zadovoljeni (kako za zatitu poljoprivrednih povrina tako i za zatitu naseljenih i industrijskih zona). HE Ustikolina nema karakteristike akumulacije koja moe proizvesti promjenu prirodnog reima u smislu promjene kvaliteta voda i pojave procesa eutrofikacije vodnih sistema. Rad hidroelektrane, odnosno formiranje akumulacije, ipak e neminovno dovesti do promjene reima proticaja vodotoka i usporavanja vodnog toka. Imajui na umu sadanje stanje u pogledu kvaliteta vode, odnosno krakateristinih parametara, te karakteristike HE Ustikolina i njene akumulacije, ne oekuje se znaajan uticaj na kvalitet voda. U svrhu poreenja mogu se navesti mjerenja vrena na rijeci Neretvi u periodu prije i tokom gradnje i rada niza hidroelektrana (HE Rama, Jablanica, Grabovica, Salakovac, Mostar) koja su ukazala da nije dolo do promjene srednje vrijednosti indeksa saprobnosti, kao kljunog pokazatelja uticaja dinamikih procesa na kvalitet voda u prirodnim i vjetakim ekosistemima. 3.2.4. Meuodnos planiranih i izgraenih hidroenergetskih objekata u slivu rijeke drine Osnovne specifinosti HE Ustikolina su njeni energetski parametri i njen poloaj u odnosu na druge planirane i realizovane hidroenergetske objekte u slivu Drine. Dominantna karakteristika je korisna zapremina (2,51 x 106 m3) i odgovarajua denivelaciija bazena. Denivelacija bazena e iznositi 12% maksimalnog pada. Prema analizama raenim kroz Idejni projekat HE Ustikolina praktino ne moe vriti regulaciju dotoka u hidroakumulaciju, odnosno ta regulacija e biti zanemarljiva. Topologija sliva sa planiranim objektima omoguava formiranje kaskade hidroelektrana sa svim prednostima. Te prednosti e se manifestirati regulacijom proticaja u planiranim uzvodnim elektranama (Paunci, Foa i Buk Bijela). U situaciji izgraenih uzvodnih elektrana (sa usklaenim instalisanim protokom), HE Ustikolina e moi koristiti uzvodno regulisanje i radie maksimalno varijabilno u granicama nizvodnih ogranienja. Kroz Idejni projekat HE Ustikolina analizirane su oscilacije koje bi se teoretski pojavile na izlaznoj vadi (nivo donje vode) u sluaju trenutnog uspostavljanja nivoa. Aktuelno stanje karakteriu oscilacije od 1.6 m tokom dana, mada su projekti za uzvodne elektrane izraeni sa dozvoljenom oscilacijom od 1.3 m na profilu Foa-Klanica. Takoer, izvreni su i prorauni mogueg varijabilnog rada koristei samo sopstvenu akumulaciju. Pri tome se podrazumijeva sezonski regulisan dotok kao posljedica rada HE Piva. Obzirom na vrlo malu vrijednost korisne akumulacije (0,04% godinjeg dotoka ili 7% potrebne zapremine za semino regulisanje), mogunost varijabilnog rada je ograniena u znaajnoj mjeri. Konkretno, HE Ustikolina e moi vriti dnevnu regulaciju proticaja u maksimalnom iznosu varijabilnog protoka od 70 m3/s. Uraen je proraun maksimalno mogueg regulisanja u raspoloivoj akumulaciji za cijeli opseg do instalisanog proticaja od 450 m3/s. Proraun je raen uvaavajui ekoloki prihvatljiv protok od 33 m3/s.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 129/195
Reim proticaja rijeke Drine je karakteristian po neravnomjernosti, jer od 1976. godine na rijeci Drini postoji vjetaki reim teenja. Sa izgradnjom buduih uzvodnih hidroelektrana (HE Foa, HE Buk Bijela i HE Paunci) reim rijeke Drine e se jo vie promijeniti. HE Ustikolina donekle e kompenzirati negativni uticaj oscilacija nivoa vode uzrokovanih uzvodnim hidroelektranama. Prema tome, potrebno je uskladiti rad svih hidroelektrana na rijeci Drini i rijeci Sutjesci (u FBiH i u RS) iz funkcionalnih i sigurnosnih razloga. Shodno gore navedenom, akumulacioni bazen HE Ustikolina nee dovesti do dodatnog naruavanja reima toka, a moe se oekivati pozitivan uticaj na oscilacije uzvodno i nizvodno od pregradnog profila. Usaglaen reim rada neophodan je za elektrane u nizu. U tom reimu najuzvodnija elektrana vri potrebnu regulaciju protoka u cilju prilagoavanja dijagramu optereenja, a najnizvodnija kompenzaciju u cilju potivanja nizvodnih zahtjeva. Konana izgraenost sistema hidroelektrana na gornjem toku Drine omoguit e funkcionisanje HE Ustikolina u usaglaenom reimu. Od uzvodnih elektrana kljune su HE Buk Bijela i HE Foa, te HE Paunci, kao neposredno uzvodna hidroelektrana od HE Ustikolina. Takoer, bitan element ovog lanca elektrana je dozvoljena varijacija nivoa kroz Fou (1.3 m na profilu Foa-Klanica). Meudotok bi se regulisao u HE Paunci, do granica raspoloive zapremine, tako da bi u HE Ustikolina doticao ve regulisan dotok. U tom smislu HE Ustikolina ne bi vrila denivelaciju u svom bazenu. Kao ogranienje rada postavila bi se samo nizvodna oscilacija nivoa, koja bi bila ista kao u reimu regulisanja u sopstvenoj akumulaciji. Ovakav reim uslovljava i dozvoljena oscilacija od 1.3 m na potezu kroz grad Fou (Dio 1. Prikaz projekta, knjiga 1.1. Prikaz projekta HE Ustikolina). Osim toga, pozitivan uticaj ogleda se i u poveanju malih voda i osiguranju ekoloki prihvatljivog protoka, to e, kako je ve navedeno, biti u zavisnosti od uzvodnih akumulacija i njihovog odravanja vodnih/vodoprivrednih uslova. Uticaj na vode se oekuje i u toku gradnje uzvodno planiranih hidroelektrana, te rad HE Ustikolina treba uskladiti sa radom uzvodnih elektrana i nizvodnom HE Viegrad. Dakle, bilo bi optimalno uraditi jedinstven plan upravljanja hidroenergetskim objektima na slivu rijeke Drine, to ukljuuje susjedne Crnu Goru i Srbiju. Takav jedinstven meudravni plan upravljanja slivom rijeke Drine bio bi garancija za sigurnost i harmonizirano upravljanje vodama, posebno kod pojave velikih i malih voda. 3.2.5. Uticaj na klimatske promjene - Procjena potencijalnog smanjenja emisija CO2 uslijed rada HE Ustikolina Koritenje hidro potencijala u Federaciji Bosni i Hercegovini je znatno manje nego to postoje realne mogunosti. Izgradnjom HE Ustikolina, snage 60,48 MW, odnosno 236,80 GWh godinje proizvodnje elektrine energije, Federacija BiH e poveati udio koritenih vodnih resursa u energetske svrhe, te izbjei emisije ugljen dioksida (CO2) iz energetskog sektora koje bi nastale koritenjem fosilnih goriva.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 130/195
Uzimajui u obzir emisioni faktor mree BiH od 0,916 t CO2/MWh45, izbjegnuta emisija ugljen dioksida u konkretnom sluaju HE Ustikoline, iznosila bi 216.908 t CO2 godinje. Zbog intenzivnijih procesa razgradnje, hidroakumulacije potencijalno mogu da utiu na produciranje odreenih koliina CO2 i metana. HE Ustikolina je projektovana kao niskotlano pribransko postrojenje sa malom akumulacijom, a sa energetskog stanovita predstavlja protonu elektranu i ne oekuje se emisija ovih staklenikih gasova. Instalirano predvieno MOP-SF6 - metalom oklopljeno postrojenje sa izolacijom SF6 (sumporheksafluorid) pod pritiskom se treba kontrolirati i odravati njegova zaptivenost. Sumporheksafluorid je stakleniki gas sa potencijalom globalnog zatopljenja 22.800 puta veim od potencijala CO2 gledano u periodu od 100 godina46. Koliine SF6 e biti male, ali upravljanje postrojenjem e biti u skladu sa ve postojeim internim aktima i procedurama JP Elektroprivreda BiH za odravanje takvih objekata. 3.2.6. Uticaj na klimu Razmatranje da li e budua akumulacija HE Ustikolina znaajno uticati na promjenu lokalne klime, a preko iste i na ostale komponente okolia, dovodi do zakljuka da su takve promjene mogue zbog promijenjenih energijskih uslova na povrini zemlje, to je posljedica promjene bilansa sunevog zraenja, jer vodena povrina drugaije i apsorbuje i reflektuje suneve zrake. Pored toga, u relativno uskoj dolini rijeke, dobar dio povrine zemljita i vodene povrine je u hladu. Promjene u energijskim uslovima dovode do promjena u reimu temperature, vlage i vjetra. Pri tome se vlanost zraka poveava, raspon ekstrema temperature smanjuje i razvija se sistem vjetra kopno-jezero, jer jezero djeluje kao toplotni rezervoar. Nadalje, moe se modificirati uestalost pojave magle i raspodjele padavina. Meutim, sve ove promjene znatno ovise o veliini akumulacije tj. njegovoj povrini i dubini. Navedene promjene mogu imati kako negativan tako i pozitivan uticaj na okoli. Iako u BiH nisu raene opsenije studije o uticaju na okoli postojeih akumulacija, monitoring sproveden na postojeim akumulacijama (Jablaniko jezero, Ramsko jezero, Zvorniko jezero, Livanjsko jezero (Buko blato)) upuuje da su negativni uticaji minimalni, dok su pozitivni oiti. Pozitivni uticaji se odnose na poljoprivrednu proizvodnju uope, prije svega na voarstvo i s tim povezano pelarstvo, kao na turizam, ribogojstvo i sl. U svrhe prouavanja uticaja planirane akumulacije HE Ustikolina na okoli uporeeni su podaci za viegodinji niz 1961-1990. sa podacima za desetogodinji niz 2001-2010. i to je dobar pokazatelj uticaja na promjene u meteorolokim parametrima i pojavama kada je u pitanju akumulacija HE Viegrad, s obzirom da je njeno formiranje vezan za kraj 1980-tih godina (april 1989). Obzriom da se radi o dva bliska podruja sa veoma slinim klimatskim karakteristikama, moe se zakljuiti da promjene posmatranih parametara i posljedice klimatskih promjena (koje su uoene posljednjih decenija) treba razdvojiti u dvije vrste uticaja na klimu, a samim tim i na okoli.
Emisioni faktor mree BiH od 0,916 t CO2/MWh zvanino usvojen od strane UNFCCC-a, (http://cdm.unfccc.int/filestorage/2/7/FEMVD18KLCWHI7PN3O2SR9QXBT6GUJ.pdf/20121015_PDDAmitea%20Small%20Hydro%20Project-Ver5_FINAL.pdf?t=R3V8bW4zNDV3fDCETTT2s1PhyaZ9DZaQZa0h)
46
"&
Izvor: GWP values and lifetimes from 2007 IPCC AR4
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 131/195
U Prvom nacionalnom izvjetaju o klimatskim promjenama u BiH, prezentiranom u maju 2010. godine, navedeno je da se srednja temperature poveava u skladu sa prosjenim svjetskim trendovima, tj. za oko 0,8 oC za posljednjih 100 godina. to se tie sume padavina ona pokazuje lagani trend porasta. Takoer, evidentna je poveana promjenjivost vremena to se oituje kroz uestalost novih rekorda raznih meteorolokih parametara. Najvei broj ekstremne vrijednosti temperatura (rekordi) rekorda se ipak biljei u pogledu apsolutnih maksimalnih temperatura za razliita podruja u BiH. Pored ostalog, kao i za ostali dio svijeta, srednja temperatura posljednje decenije je (2001-2010) najvea od kada se vre mjerenja vremena. Ovo se moe rei i za oblast Gornjeg Podrinja to se vidi sa Grafikon 10, tj srednje temperature su u porastu na sve tri klimatoloke stanice, a vidi se da je to poveanje karakteristino za sve mjesece U vezi s tim, ekstremne vrijednosti temperatura (rekordi) su ei u pogledu maksimalnih temperatura.Tabela 33. Grafikon 10. U vezi s tim, ekstremne vrijednosti temperatura (rekordi) su ei u pogledu maksimalnih temperatura.
Tabela 33. Srednje temperature zraka (oC) (period 2001-2010)

Meteor. stanica Foa Viegrad Gorade I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Sred. god. 10,9 11,2 10,6
0,5 0,3 0,3
2,1 2,0 1,9
6,7 6,9 6,5
11,1 11,6 11,0
16,0 16,5 15,4
19,2 19,8 18,6
21,1 21,7 20,3
20,7 21,3 20,1
15,3 16,2 15,0
11,1 11,2 10,8
5,6 5,4 5,2
1,6 1,7 1,5
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 132/195
Grafikon 10. Uporedni graf srednjih godinjih temperatura za periode 1961-1990 i 2001-2010.
Grafikon 11. Uporedni graf srednjih mjesenih temperatura za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010.
U posljednjoj deceniji (2001-2010), rasponi ekstremnih temperatura su ak i poveani, to je uticaj klimatskih promjena (Grafikon 12, Grafikon 13). To je u suprotnosti sa tvrdnjom da akumulacija utie na poravnavanje ekstrema, ali je posljedica klimatskih promjena.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 133/195
Grafikon 12. Uporedni graf apsolutnih maksimalnih temperatura za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010.
Grafikon 13. Uporedni graf apsolutnih minimalnih temperatura za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010.
to se tie suma padavina u periodu 2001-2010. godina, one su gotovo na nivou 1961-1990. godine Tabela 34, Grafikon 14). Sume padavina su neto malo vee u Goradu i Viegradu, a malo manje u Foi, a takoer je uoljivo da je to razliito i za razliite mjesece. U periodu 2001.2010. neto manje padavina je registrovano u proljetnom periodu, dok je neto vie padavina u jesenskim mjesecima47.
47
Z.Majstorovi, S.Hodzic, Dz.Zulum: EXTREME EVENTS AND WEATHER VARIABILITY IN BOSNIA AND
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 134/195
Tabela 34.: Prosjene mjesene i godinje koliine padavina (l/m2) (period 2001-2010)
Meteor. stanica I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII God suma Foa Viegrad Gorade 69 56 62 57 49 52 59 49 52 59 50 45 68 65 67 91 80 83 81 75 73 66 70 62 92 85 99 76 67 78 108 91 98 72 62 71 898 799 842
Grafikon 14.: Uporedni graf godinjih suma padavina za periode 1961-1990. i 2001-2010.
HERZEGOVINA WITHIN LAST TEN YEARSWITH SPECIAL OVERVIEW ON 2007, Enviromental impacts and chalenges of climate changes, Sofia, 2008
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 135/195
Grafikon 15.: Uporedni graf mjesenih suma padavina za MS Gorade za periode 1961-1990. i 2001-2010. Vlanost zraka je u periodu 2001-2010. godina gotovo na istom nivou kao i u periodu 1961-1990. na sve tri klimatoloke stanice (Grafikon 16).
Grafikon 16.: Uporedni graf srednje godinje relativne vlanosti zraka za periode 1961-1990. i 2001-2010. Zahvaljujui promjeni temperaturnog reima (Grafikon 10 i Grafikon 11) i poveanju srednje godinje temperature, evapotranspiracija takoer raste. Sa Grafikon 17 se vidi da je taj porast po mjesecima relativno ravnomjeran. S obzirom da je srednja januarska temperatura u periodu 2001-2010. takoer iznad nule, i u januaru je prisutna mogunost isparavanja. Ipak, najvei procenat potencijalnog isparavanja biljei se u toplijem dijelu godine, tako da bi u tom periodu bio mogu i znaajniji uticaj na pojavu magle.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 136/195
Grafikon 17.: Potencijalna evapotranspiracija za MS Gorade za periode 1961-1990. i 2001-2010. Godinji broj dana sa maglom u periodu 2001-2010. godine je neto manji u Goradu i Foi (za 33 dana), a neto vei u Viegradu (oko 12 dana) u odnosu na period 1961-1990.(Grafikon 18.), to bi se ipak moglo pripisati uticaju akumulacije HE Viegrad, ali se vidi da je uticaj minimalan s tim to se taj uticaj ni ne osjea kada je u pitanju lokalitet Gorada. Pojava oblanosti (Grafikon 19.) ne pokazuje bitnije promjene, to znai da je ona posljedica uglavnom frontalnih prodora vlanog zraka, a ne lokalnih uticaja.
Grafikon 18.: Uporedni graf godinjih broja dana sa maglom za periode 1961-1990. i 2001-2010.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 137/195
Grafikon 19.: Uporedni graf mjesenih vrijednosti oblanosti za MS Gorade za periode 19611990. i 2001-2010. Promjena navedenih parametara utie i na ostale meteoroloke elemente i pojave, koji onda povratno utiu na razliite elemente u okoliu, prije svega na ivi svijet i ekosistem. Naprimjer, broj dana sa snjenim pokrivaem > 1 cm se smanjio u prosjeku za 2 do tri dana kada poredimo nizove podataka 1961-1990. i 2001-2010. godina. Kao to je naprijed reeno, uporeenjem perioda prije punjenja akumulacije HE Viegrad sa periodom 2001-2010. uoene su izvjesne promjene meteorolokih parametara, koje bi mogle dovesti do izvjesnog uticaja akumulacije i HE Ustikolina na okoli, ivi svijet, stanovnitvo i objekte u uoj dolini rijeke. Pored gore navedenog, uporeeni su i rezultati viegodinjeg istraivanja uticaja klimatskih promjena na naem podruju48. Ta istraivanja su pokazala da su promjene meteorolokih parametara uglavnom u skladu sa promjenama na drugim podrujima u Bosni i Hercegovini, tako da se moe rei da je uticaj globalnih klimatskih promjena na procese u atmosferi pa i mikroklimu posmatranog podruja mnogo znaajniji i vei nego uticaj same akumulacije. Na promjene mikroklimatskih karakteristika vei uticaj moe imati izgradnja uzvodnih elektrana (HE Buk Bijela, HE Foa, HE Paunci i HE Sutjeska).
")
*bid.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 138/195
3.2.7. Uticaj na floru i faunu Uticaj na floru Po zavretku graenja i putanjem HE Ustikolina u rad na obalama akumulacije poinje obnavljanje flore sa pionirskim korovskim vrstama49. Najveim dijelom su to geofite kao to su Convolvus arvensis i Cirsium arvense i terofite kao npr. Papaver rhoeas, Centaurea cyanus i Ranunculus arvensis. Ove vrste i injenica da se obnavljanje vegetacije dogaa na nekad u poljoprivredne svrhe koritenom zemljitu, potvruje predpostavku da e se flora obnavljati autohtonom vegetacijom zastupljenom na tom podruju (Stellarietea mediae R.Tx. et Preising in R. TX. 1950, red Centaureetalia cyani R. Tx. et Preising in R. Tx. 1950.). Promjene flore uz i u akumulaciju (promjene iznad brane) Umirenjem vodotoka Drine doi e do izvjesnih promjena u (obnovljenoj) vegetaciji neposredno uz obale, te e poslije par godina koritenja akumulacije, djelovanjem blagog sputanja i dizanja nivoa vode, radom fine rijene erozije obale na kosinama sa blagim nagibima dovesti do inicijalnog obnavljanja autohtone vegetacije uz obale akumulacije. U toj liniji dodira kopna i vode, na rubovima akumulacionog bazena dolazi do razvoja Galium debile, Lysimachia vulgaris, Lythrum salicaria, Mentha aquatica, Phragmites australis. Zajednica As. Caricetum vesicariae Chouard 1924 je esta zajednica koja uglavnom svugdje zauzima malene povrine u sklopu nizinskog vegetacijskog pojasa. Razvija se i u prirodnim i u antropogenim depresijama i plitkim rubovima vodenih bazena. U floristikom sastavu dominira Carex vesicaria, esto mu se pridruuju Carex rostrata, Carex gracilis, Scutellaria galericulata, Equisetum fluviatile. Mada je u nizinskom vegetacijskom pojasu kontinentalnog podruja u sporo tekuim vodotocima mogue pojavljivanje Glyceria fluitans, Nasturtium officinale, Veronica beccabunga, Alisma plantago-aquatica, Sparganium neglectum, Lythrum salicaria, Mentha aquatica, vjerovatnije je da e usljed ouvanja istoe i relativno malog poveanja temperature vode, zadrati se u floristikom sastavu tog podruja i dominirati uticaj Nasturtium officinale, kao i Veronica beccabunga, Veronica anagallis-aquatica, Glyceria fluitans. Promjene uz rijeku ispod brane Ispod brane uz rijeku a i uz pritoke stvorie se uslovi za autohtonu hidrofilnu vegetaciju. Promjene e ii u smijeru prilagodbe biljnih vrsta, naime nove biljne vrste e se prilagoditi novim uslovima protoka vode. Uticaj na faunu S obzirom da uticaj u toku eksploatacije HE Ustikolina na kopnenu faunu nije znaajan nisu ni valorizirani uticaji. ivotinje su u fazi izgradnje ve migrirale i prilagodile se oblinjim stanitima.
49
Teren je blag, sa nagibom do 5%, a obale akumulacije se ne oblau kamenim ili betonskim elementima
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 139/195
3.2.8. Uticaj na ihtiofaunu Izgradnja pregradne brane e dovesti do izmjene ekosistema. Prirodni vodotok je transformiran u manju akumulaciju, tj. vjetaki ekosistem jezerskog tipa, zbog ega e doi i do promjena hidrolokih i ekolokih karakteristika na tom dijelu rijeke Drine. Akumulacija na vodotocima mijenja prirodni hidroloki reim, to utie na dinamike i procese u tom ekosistemu. Promjena karakteristika abiotikih faktora uzrokuje i efekte na akvatine organizme prije svega na riblji fond i prirodnu ravnoteu. Obzirom da se radi o neto usporenom proticaju vode, manja akumulacija Ustikolina nema karakteristike u kojima bi dolo do promjene BPK5, koncentracije rastvorenih i suspendovanih materija, te pH vrijednost i sl., ne oekuje se znaajna i neprihvatljiva promjena u biodinamikim procesima. Dosadanja ispitivanja u slinim hidroakumulacija pokazala su vrlo mali unos nutrijenata i dobar indeks saprobnosti. Usporie se tok rijeke, poveae se dubina vodnog stuba do prosjeno 8,8 m, te se procjenjuje da nee uzrokovati znaajno poveanje temperature vode, koja je jedan od bitnih ekolokih faktora za ihtiofaunu. Potencijalni uticaji brane i akumulacije su: fragmentacija vodnih stanita; sprijeavanje migracija riba, u sluaju neprohodnosti riblje staze; neto izmjenjeni ekoloki uslovi biotopa, a time i funkcionisanje vodnih bicenoza u tom dijelu rijeke Drine.
Jedan od znaajnijih uticaja brane na ekosistem rijeke Drine je fragmentacija stanita. Brana i akumulacija e nesumnjivo imati uticaj na autohtonu riblju zajednicu, prije svega na salmonidne vrste. Na populacije riba, odnosno akvatinih organizama, utiu i promjene u reimu proticaja vode nizvodno od brane. Bez obzira to se radi o akumulaciji male dubine i zapremine, mogue je da ona nee pogodovati razvoju nekih vrsta riba (sve salmonidne vrste i vrste koje se mrijeste na manjim dubinama i drugaijoj podlozi). Treba voditi rauna da eventualno introducirane nove vrste mogu agresivnim djelovanjem da potpuno eliminiu neke autohtone vrste riba, koje je bitno ouvati. Nita manje nisu znaajni ni ostali elementi interspecijskih odnosa, kroz kompeticiju za hranu, koji postoje izmeu svih trofinih stupnjeva u akavatinim ekosistemima. Svaka promjena u smislu nekontrolisanog uvoenja novih akvatinih vrsta, takoer moe ugroziti ekoloku ravnoteu uzvodnih i nizvodnih sekcija rijeke Drine. Bez obzira na zatitnu reetku na ulaznoj graevini, u toku rada hidroelektrana, mogue su tete po riblji fond i druge akvatine organizame, zbog eventualnig prodiranja riba u turbine, te mehanikih ozljeda ili visokog pritiska vode. Naalost, do sada u svijetu nije pronaeno sigurno i djelotvorno rjeenje za potpunu eliminaciju ovog problema. Ukoliko dou do turbine, prvenstveno sitnije ribe i ekvatini organizmi su izloeni: Povredama zbog pokretnim i stacionarnih dijelovima turbine; Iznenadnim ubrzavanjem i usporavanjem; Promjeni pritiska i vrtloenju vode.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 140/195
Prema podacima iz literature, stopa smrtnosti za mla salmonidnih vrsta varira u Frensisovim i Kaplanovim turbinama: Frensisove turbine 5-90% Kaplanove turbine 5-20%
Idejnim projektom planirana je ugradnja Kaplanovih turbina, to je povoljnije rjeenje za zatitu ihtiofaune i drugih akvatinih organizama. 3.2.9. Uticaj na kulturno-historijsko nasljee i pejza Implementacijom projekta doi e do promjene prirodnog ambijenta u blizini nacionalnog spomenika Most na Koetini. Prezentacija Mosta na Koetini i sam pogled na strukturu tog historijskog spomenika i neposrednog okruenja bie unaprijeena i pribliena lokalnom stanovnitvu i turistima, to je pozitivan efekat Projekta. Pored promjene u ambijentu moe doi i do potencijalne promjene reima podzemnih voda i uticaja na podruje Cvilin polja, to ukljuuje registrovane, a neistraene arheoloke lokalitete. Potencijalne promjene u nivou podzemnih voda, eventualno mogu imati negativan uticaj na strukturu kulturno-historijskog nasljea, koje je evidentirano u Cvilin polju, na prostoru u blizini obala rijeke Drine. 3.2.10. Generisanje otpada Upravljanje otpadnim materijama vrie se u skladu sa propisima iz oblasti upravljanja otpadom i Planom o upravljanju otpadom HE Ustikolina. O prikupljenim otpadnim uljima i vrstom tehnikom otpadu nakon remonta i redovnih radova na odravanju elektrane vodie se evidencija i konano zbrinjavanje, u skladu sa Planom o upravljanju otpadom i ugovorima sa ovlatenim institucijama za obavljanje djelatnosti upravljanja otpadom. U toku rada HE Ustikolina, procjenjuje se da e vee koliine otpada nastajati u periodu remonta. Uzimajui u obzir injenicu da e se remont vriti rijetko, odnosno u skladu sa potrebama, procjenjuje se da e se u toku redovnog odravanja objekata kontinuirano generirati manja koliina otpada. Nanos sa otpadom e se sakupljati na automatskoj istilici na ulaznoj graevini, vadie se sa tog postrojenja i predavati ovlatenom operatoru za konano zbrinjavanje te vrste otpada. S obzirom da e objekat imati Plan upravljanja otpadom koji e ukljuiti sakupljanje, selektivno privremeno skladitenje i predaju otpada ovlatenim organizacijama za konano zbrinjavanje, ne oekuju se negativni uticaji na rijeku Drinu i okoli. Na Slika 20. je prikazan jedan od primjera otpada koji se najee nakuplja uz brane
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 141/195
Slika 20. Primjer otpada koji se nakuplja ispred brane 3.2.11. Eksterni uticaj na ekosistem rijeke Drine i objekte HE Ustikolina Pozitivni efekti brane na ovoj lokaciji manifestirae se i u smanjenju koliine plutajueg otpada nizvodno rijekom Drinom. Plutajui otpad, generisan od lokalnih zajednica uzvodno, a koji nanosi rijeka Drina, nakupljae se na reeci i plutajuoj brani, te e se isti vaditi. Konano zbrinjavanje e vriti ovlatena organizacija za upravljanje takvom vrstom otpada. Treba napomenuti da zbrinjavanje navedenog otpada nije zakonska obaveza za HE Ustikolina, ali e se kao kompenzacija drutvu i s ciljem sigurnosti objekata, istoe i vizuelnih efekata hidroakumulacije redovno realizirati. Kvalitet vode u akumulaciji moe ugroziti direktno isputanje kanalizacionih voda u rijeku Drinu. Isputanja kanalizacionih voda je u okviru aktivnosti komunalnih organizacija, koje su u nadlenosti opina. 3.2.12. Uticaj emisije buke i vibracije Mogui izvor buke i vibracija u toku rada HE Ustikolina su turbine, koje e biti smjetene unutar strojare. Strojara je udaljena od naselja, te se ne oekuje povean nivo buke u odnosu na dozvoljenu nonu i dnevnu buku.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 142/195
3.3. VREDNOVANJE REZULTATA PROCJENE UTICAJA PROJEKTA NA OKOLI Valorizacija i procjena uticaja Projekta, prema nastanku i trajanju, vrila se u dvije faze i klasificirala na: uticaje u periodu izgradnje komponenti hidroelektrane i uticaje u toku eksploatacije hidroelektrane Ustikolina.
Valorizacija se temeljila na raspoloivim podacima o postojeem stanju okolia, tehnikim podacima i prijedlozima u Idejnom projektu i multidisciplinarnoj procjeni svih okolinskih i razvojnih efekata predmetnog projekta, uz uvaavanje zakonskih propisa i uslova, te sektorskih interesa na fokusiranom podruju. Takoer, razmatrane su prirodne karakteristike i vrijednosti ekosistema rijeke Drine i prihvatljivost Projekta u odnosu na njih. Nakon evaluacije posljedica po lokalni okoli, razmatrane su prednosti, pozitivni i negativni efekti i ukupna opravdanost implementacije Projekta. Mijenjanje ambijenta svakako ima efekte na kvalitet ivljenja i lokalno stanovnitvo esto emotivno preivljava promjene, ak i ako novi hidroenergetski kapacitet sa hidroakumulacijom ne pravi znaajnu tetu u prostoru. Savremenim tehnikama i tehnologijom, uz mjere ublaavanja negativnih uticaja na okoli, Projekat je mogue dovesti do okolinske prihvatljivosti i adaptiranja stanovnitva i prirode novom ekvivalentnom i viefunkcionalnom stanju. Promjene u vizuelnom i ambijentalnom smislu mogu se kompenzirati sa unaprijeenjem prostora. Idejnim projektom predvieno je mogue zadravanje i unapreenje postojeih turistikih lokaliteta. Mogue je dogovoriti projekte kompenzacije drutvu ili pravinu naknadu u okviru definiranja obaveza vezanih za ruenja i eksproprijaciju. Treba utvrditi jasne obaveze i mogue participacije zainteresiranih subjekata, u okviru eventualne realizacije predloenih Idejnih rjeenja. U svakom sluaju konano ureenje tih lokaliteta, odnosno fokusiranog podruja treba utvrditi u Planu podruja posebnog obiljeja Federacije BiH. 3.4. KLASIFIKACIJA PROCIJENJENIH MOGUIH UTICAJA / EFEKATA PLANIRANE HE USTIKOLINA PO ZNAAJU Nakon identifikacije moguih uticaja na okoli, prioritetno na tretirani dio sliva rijeke Drine, procijenjeni su negativni i pozitivni uticaji Projekta, te predloene mjere zatite okolia u poglavlju 4 ove Studije. Evaluirana je drutveno - ekonomska i okolinska opravdanost izgradnje planiranog hidroenergetskog objekta. Dodatna vrijednost izgradnje HE Ustikolina jeste generisanje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije i koritenje hidropotencijala rijeke Drine na podruju Federacije BiH. Koritenje hidro potencijala u Federaciji Bosni i Hercegovini je znatno manja nego to postoje realne mogunosti. Izgradnjom HE Ustikolina, snage 60,48 MW, FBiH e poveati udio koritenih vodnih resursa u energetske svrhe, te smanjiti emisije CO2 koje bi nastale koritenjem fosilnih goriva. Koritenjem faktora mree BiH od 0,916 t CO2/MWh izraunato je da proizvodnjom elektrine energije od 236,80 GWh godinje u HE Ustikolina u Federaciji BiH e se poveati udio koritenih
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 143/195
vodnih resursa u energetske svrhe, te izbjei emisija ugljen dioksida (CO2) od 216.908t CO2 godinje. Hidroloki reim rijeke Drine je ve naruen izgradnjom brana i akumulacija na slivu Drine i to: HE Mratinje (uzvodno) i HE Viegrad, Bajina Bata i Zvornik (nizvodno). Planirana je izgradnja niza hidroelektrana na slivu rijeke Drine i to uzvodnih HE Buk Bijela, HE Foa, HE Paunci i HE Sutjeska, to opravdava i izgradnju HE Ustikolina. Nakon identifikacije moguih uticaja na okoli procjenjeni su i vrednovani negativni i pozitivni uticaji Projekta. Mogui negativni uticaji / efekti na okoli Mogui procjenjeni negativni uticaji / efekti izgradnje HE Ustikolina su: pretvaranje rijenog ekosistema u ekosistem jezerskog tipa na duini 9,35 km; preseljenje stanovnitva i ruenje 8 kua, 3 tale, 2 upe, 4 bungalova, restoran, portirnica, garaa i brvnara (stanje utvreno 2009. godine); gubitak manjih povrina obradivog i kultivisanog zamljita, ukljuujui povrine uz obale rijeke. Procjenjena ukupna povrina zemljita koje treba otkupiti je 25; privremene migracije faune, gubitak autohtonih stanita flore i faune u zoni akumulacije i naseljavanje novih vrsta; poremeaj ekoloke ravnotee, brojnosti vrsta i prirodnih migratornih puteva za akvaktine i poluakvatine organizme, na dijelu sliva rijeke Drine gdje je situirana brana HE Ustikolina; mogue su minimalne oscilacije nivoa vode nizvodno od hidroelektrane; privremeni uticaj na kvalitet zraka, vode i zemljita u toku izgradnje objekata; promjena prirodnog korita nizvodno od brane zbog ureenja- produbljivanja na duini od 1,7 km; eventualna pojava erozivnih procesa koji se, prije poetka istranih radova i radova na izgradnji ne mogu procjeniti sa sigurnou; taloenje sedimenata u zoni akumulacije; dodatni poremeaj ekoloke ravnotee, ve odavno prekinutih migratornih puteva za akvaktine i poluakvatine organizme na cijelom slivu Drine; poremeaj mehanizma samopreiavanja - samopreiavanje e biti narueno u dijelu hidroakumulacije; izmjetanje lokalnog puta; emotivne reakcije i tee prilagoavanja novoformiranim vizurama i ambijentalnim karakteristikama;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 144/195
eventualni nedostatak usklaivanja i upravljanja radom svih planiranih i izgraenih hidroelektrana na slivu rijeke Drine koje su bitne za normalno funkcioniranje i sigurnost stanovnitva i okolia.
Mogui pozitivni uticaji /efekti na okoli Pored razvojno ekonomskog znaaja, implementaciju Projekta HE Ustikolina karakterisae i pozitivni uticaji / efekti: ekonomska i razvojna dobit koja e se ostvariti koritenjem energetskog hidropotencijala rijeke Drine na podruju Federacije BiH; znaajno poveana proizvodnja hidroenergije, odnosno zelene energije na teritoriji Bosansko-podrinjskog kantona Gorade, te smanjenje emisije polutanata u okviru elektroenergetske proizvodnje, izbjegavajui emisiju sumpordioksida i azotnih oksida, odnosno 216.908 t CO2 godinje; proizvodnja elektrine energije na teritoriji BPK Gorade i stabilnost energetskog sistema podruja, uz istovremeno smanjenje gubitaka u prenosu elektrine energije u EES; poloajem i kotom uspora hidroakumulacije nema znaajnog plavljenja okolnog terena, niti ugroavanja Cvilin polja i postojee magistralne saobraajnice; ublaavanje znaajnih oscilacija nivoa povrinske vode, uzrokovanih radom uzvodne HE Mratinje, kao i uzvodno planiranih HE; denivelacija voda nizvodno od HE Ustikolina nee biti vea od postojee; HE Ustikolina nee znaajno uticati na oscilacije vode, ve se oekuje je pozitivan uticaj na oscilacije uzvodno i nizvodno od profila; mogunost poboljanja vodosnabdjevanja za navodnjavanje u okruenju, kao i razvoj ribogojilita (kafezni uzgoj ribe); razvoj turizma, vie vidova rekreacije i sportskih aktivnosti u hidroakumulaciji HE Ustikolina i vodotoku rijeke Drine; samopreiavanja e se poveati u nizvodnom dijelu; projektovana kota uspora akumulacije poljoprivredno zemljite Cvilin polje; HE Ustikolina nee plaviti najvrijednije
mogua poveana vrijednost imovine u neposrednoj blizini hidroakumulacije; izgradnja riblje staze, koja e osigurati migraciju ihtiofaun i drugih akvatinih organizama, te ublaiti poremeaj ekoloke ravnotee; mogue unaprijeenje prostora implementacijom Idejnih rjeenja za tri lokaliteta u cilju ureenja i koritenje u turistike i rekreativne svrhe; naruavanje prirodnog ambijenta e se minimizirati ahitektonskim rjeenjima objakata uz branu koji e se uklopiti u prostor;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 145/195
uklanjae se nakupljani otpad neposredno uz branu, to e s aspekta vizuelnog uticaja biti prednost; zatieni nacionalni spomenik kulturno historijskog nasljea Most u Koetini nee se ugroziti, ve e se njegova neposredna okolina urediti, te pribliiti posjetiocima; akumulacija ne prelazi entitetsku granicu; uspor akumulacije HE Ustikolina za proticaje pri EPP Q= 33 m3/s i instalaciji Q=450 m3/s nee uticati na rad planirane uzvodne HE Paunci na rijeci Drini; odabrana lokacija postrojenja je povoljna za organizaciju graevinskih radova, transport i montau opreme, jer se izgradnjom objekta HE Ustikolina nee ugroziti odvijanje saobraaja na magistralnom putu Foa Gorade; ekonomska dobit lokalnih zajednica od jednokratne koncesione naknade, te kontinuirane godinje naknade u skladu sa zakonskim propisima; unaprijeenje ivotnih uslova po do sada uobiajenom sporazumu izmeu opina i Investitora (Program za prijateljsko okruenje koji je uobiajen za ovakve projekte); pravina obeteenja za potapanje i ruenje materijalnih dobara; lokalni ekonomski znaaj zbog pokretanja malih privrednih djelatnosti i zapoljavanja lokalnog stanovnitva u periodu izgradnje objekata. Idejnim projektom je predviena mogunost da 40% zaposlenika na izgradnji HE Ustikolina bude angaovano sa podruja Ustikoline i Gorada.
Nakon vrednovanja pozitivnih i negativih efekata, odnosno realne tete i koristi od Projekta, uz uvaavanje ekonomske dobiti i pokazatelja propisanih naknada, te moguih kompenzacionih mjera lokalnoj zajednici koje implementacija ovakvih Projekata obezbjeuje, moe se zakljuiti da su planirani zahvati u slivu rijeke Drine okolinski prihvatljivi i drutveno opravdani. Objektivne mjere zatite kvaliteta okolia i materijalnih vrijednosti u toku radova na izgradnji i u toku eksploatacije HE Ustikolina su osnova da se Projekat ocjeni kao ekoloki, okolinski i drutveno opravdan. Projekat je usklaen sa naelima odrivog razvoja i konceptom energetskog razvoja na bazi koritenja raspoloivih obnovljivih resursa, te se moe procijeniti da ima okolinsko prijateljsko i razvojne atribute.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 146/195
4. OPIS MJERA ZA UBLAAVANJE NEGATIVNIH UTICAJA I EFEKATA NA OKOLI
4.1. MJERE ZA UBLAAVANJE U TOKU IZGRADNJE 4.1.1. Stanovnitvo Prije izvoenja radova, u okviru Glavnog projekta (dio - organizacija gradilita) planirati izgradnju i odravanje alternativnih prelaza/prolaza za lokalno stanovnitvo. Onemoguiti da stanovnitvo u toku izvoenja radova za svoje potrebe ulazi i koristi zonu gradilita, jer to moe predstavljati opasnost za stanovnitvo i izvoae radova. Navedeno treba biti u skladu sa Uredbom o ureenju gradilita, obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju. Lokacije gdje e se vriti graevinski radovi, gdje je to mogue, udaljiti od prvih naselja, to bi znailo da e uticaji na stanovnitvo biti ublaeni. U naseljenim mjestima ograniiti radove od 22 do 6 sati, zbog nivoa buke. U okviru Elaborata ekspropijaciji realno utvrditi injenino stanje i investicioni program za pravino obeteenje, jer je u periodu izmeu izrade Predstudije izvodljivosti HE Ustikolina (2002. godina), Idejnog projekta (2009. godina) i Studije uticaja na okoli (2013. godina) evidentne su promjene u brojnosti objekata na terenu koji mogu biti pod direktnim uticajem budue HE Ustikolina. Zbog toga je potrebno da se utvrdi injenino stanje i uzme u obzir u okviru izrade Glavnog projekta - Elaborata eksproprijacije. Idejnim projektom navedeno je da 40% zaposlenika na izgradnji HE Ustikolina bude angaovano iz Ustikoline i Gorada. Navedeno je znaajno za lokalno stanovnitvo i preporuuje se da, u skladu sa zakonskim mogunostima, prilikom ugovaranja izvoenja radova bude angaovan to vei broj stanovnika iz BPK Gorade. Izvoa radova na gradilitu duan je: na svim graevinskim strojevima i vozilima koja se koriste pri izgradnji hidroelektrane, obavezno osigura da je ugraena zvuna zatita/izolacija pogonskog motora i drugih sklopova koji emituju buku; da na gradilitu koristi tehniki ispravna vozila, koja e zadovoljavati granine vrijednosti emisije zagaujuih materija u zrak; da osigura da ispusne cijevi svih strojeva i vozila sa dizel-motorima imaju filtere za odvajanje ai; da koristi gorivo standardnog kvaliteta; da sprijei emisiju praine koja je redoviti pratilac na gradilinim saobraajnicama povremenim kvaenjem-prskanjem kolovoznih i operativnih povrina, vodei rauna da se ne stvara blato; da vri pranje i ienje vozila i strojeva na predvienim mjesta; da vri pokrivanje kamiona kada se prevozi rasipni materijal;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 147/195
da u sluaju primjene miniranja odabere tip eksploziva koji je okolinski prihvatljiv; da primijeni tehniku kojom se smanjuje efekat superpozicije dinamikih udara (vibracije, seizmika), buke i emisije praine. Alternativno da koristi tehniku iskopa primjenom hidraulikih ekia ili mehaniki otkop glodalicama i slino; da angaira ovlatenu organizaciju za miniranje i sklopi ugovor sa utvrenim uslovima za izvoenje radova s aspekta sigurnosti zaposlenika i stanovnika, materijalnih dobara i zatite okolia. Prijevoz i skladitenje eksplozivnih sredstava treba da vri ovlatena organizacija sa kojom izvoa radova potpisuje ugovor.
Zone gradilinih i pristupnih saobraajnica treba pravovremeno oznaiti sa: saobraajnim znakovima, ogradama i trakama, tablama upozorenja, svjetlosnim signalima, a po potrebi uvesti i slubu regulacije saobraaja (naizmjenino proputanje tokova po smjerovima). Dijelovi gradilita koji se ne mogu ograditi moraju biti zatieni odreenim saobraajnim znakovima ili oznaeni na drugi nain. Uz javno-saobraajne povrine zabranjeno je ograivati gradilite bodljikavom icom ili na drugi nain koji bi mogao ugroavati prolaznike. Gradilite mora imati na vidnom mjestu istaknutu plou sa svim relevantnim podacima o graevini i uesnicima u graenju (naziv investitora, naziv izvoaa radova, naziv projektanta, naziv i vrstu graevine koja se gradi, vrijeme poetka i zavretka radova). Radi pravovremenog informisanja stanovnitva o poetku izvoenja radova, obuhvatu gradilita potrebno je postaviti i informativne plakate o lokalitetima gradilita. Informativni plakati treba da sadre osnovne podatke o projektu, naziv investitora, naziv izvoaa radova, naziv projektanta, naziv i vrstu graevine koja se gradi, vrijeme poetka i zavretka radova, koje treba postaviti na vie lokaliteta (opine, mjesne zajednice, kole i druge javne objekte). 4.1.2. Zemljite Koritenu mehanizaciju je potrebno kontinuirano kontrolisati i odravati, kako bi se smanjila opasnost od akcidentnih izljevanja naftnih derivata. Zone gradilita koja ukljuuje: sve skladine povrine, povrine na kojima se parkiraju vozila kao i kretanje mehanizacije, izvoa radova je duan osigurati odgovarajuim tehniko graevinskim mjerama, sa ciljem minimiziranja moguih uticaja na zemljite. U skladu sa Uredbom o ureenju gradilita, u obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju Izvoa radova treba da izradi Elaborat zatite okolia i Plan upravljanja graevinskim otpadom gdje, izmeu ostalog, treba biti definirano sljedee: graevinske radove obavljati u zoni gradilita i izbjegavati devastaciju vegetacije i zemljita, izvan te zone; ureenje privremenih deponija graevinskog otpada (prema vrsti materijala), skladitenje opasnih i tetnih materija, i eksploziva u skladu sa propisima koji to reguliraju; otpad koji se moe reciklirati i ponovo koristiti treba prikupljati, a samo otpad koji se ne moe koristiti na navedeni nain bie odlagan na odgovarajuoj deponiji. Prikupljanje i preuzimanje otpada za njegovo konano zbrinjavanje treba predati ovlatenoj organizaciji. Drvnu masu dati stanovnitvu za koritenje kao ogrijev, a viak biomase se moe usmjeriti za kompostiranje. Otpad koji se ne reciklira mora se odnijeti do odgovarajue deponije;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 148/195
na gradilitu Izvoa radova treba zabraniti spaljivanje otpada; ukoliko doe do izljevanja ulja ili goriva iz radnih maina na tlo, sa zauljenom zemljom kao opasnim otpadom treba postupati u skladu sa odredbama propisa koji reguliraju tu oblast i Operativnim planom za vanredno zagaenje na vodama i obalnom vodnom zemljitu koji e biti izraen od strane Operatera (u tom sluaju kontaminirano tlo treba zbrinuti kao otpad pod ifrom u Pravilniku 17 05 05* - iskopana zemlja od rada bagera koja sadri opasne materije); po zavretku graevinskih radova sve lokacije gradilita treba oistiti i sanirati do okolinski i prostorno prihvatljivog nivoa; na gradilitu potrebno obezbijediti dovoljan broj kontejnera za sve vrste otpada.
4.1.3. Zrak U fazi graenja uticaj na zrak e biti ogranien primjenom odgovarajuih mjera i modernih tehnologija kojim e negativni uticaji svesti na minimum. Mehanizacija koja se koristi na gradilitu mora biti tehniki ispravna i zadovoljavati granine emisije zagaujuih materija u zrak. Koritene puteve za dovoz i odvoz materijala je neophodno redovno odravati i kvasiti u cilju smanjenja podizanja praine. Ublaavanje emisije praine moe se znaajno postii primjenom savremene graevinske tehnike, kao i povremenim kvaenjem-prskanjem kolovoznih i operativnih povrina. U tu svrhu Izvoa radova treba da: obezbijedi pumpe za prskanje i prskanje vodom prostora gradilita posebno u sunom periodu rada u fazi zemljanih radova; suzbije irene praine izvan pristupnih puteva i saobraajnica kojim e koristiti graevinska mehanizacija povremenim kvaenjem i prskanjem kolovoznih povrina. Po potrebi prije izlaska mehanizacije na magistralnu saobraajnicu, u zavisnosti od zaprljanosti tokova izvriti pranje istih; graevinske radove obavlja u zoni gradilita; sva mehanizacija angaovana na graenju bude ispravna, sa kontroliranim emisijama zagaujuih materija i savremenim motorima, ime e se uticaj ispusnih gasova svesti na minimum. Potrebno je da redovno kontrolu odgovarajue dokumentacije navedenog vre nadzorni organe na gradilitu.
4.1.4. Voda Potrebno je urediti objekte za smjetaj radnika na gradilitu sa odgovarajuim tretmanom otpadnih voda. Za odvod otpadne vode preliminarno su planirana dva tipska preistaa, na lijevoj i desnoj obali rijeke Drine, kapaciteta 100 ES. Kroz Glavni projekat potrebno je projektovati sistem za preiavanja otpadnih voda iz gradilinog naselja (restoran, kotlovnica i ostali objekti) u skladu sa Uredbom o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sistem javne kanalizacije (Slubene novine FBiH, br. 4/12). Nakon zavretka radova, a ukoliko se objekti nee rekonstruisati i koristiti naknadno, potrebno ih je ukloniti uz rekultivaciju koritenog prostora. U Idejnom projektu je preliminarno predvieno zadravanje gradilinog kampa po zavretku radova, koji bi sluio kao spona sa sportskorekreativnom zonom (druga lokacija planirana za svrhu promocije i razvoja ovog podruja). HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli Sarajevo, juni 2013.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 149/195
Neophodne su mjere zatite kvaliteta vode u akumulaciji, koje obuhvataju ienje rastinja prije punjenja akumulacije, kao i uklanjanje povrinskog humusnog sloja, odnosno zemljita sa zeljastom vegetacijom. Humusni sloj se moe iskoristiti za rekultivaciju devastiranih povrina u toku izgradnje. U svim fazama izvoenja radova osigurati kontinuiran proticaj rijekom Drinom i migraciju akvatinih organizama. Takoer, u toku izvoenja graevinskih radova potrebno je poduzeti sljedee mjere: izbjegavati privremeno deponiranje otpadnih materija u koritu i uz obale vodotoka, izuzev lokacije koja je namijenjena za te svrhe; ukoliko se bude poduzimao proces miniranja, istim se ne smiju poremetiti podzemne vode; povrine osjetljive na eroziju zatiti i stabilizirati kako bi se sprijeila erozija i zasipanje korita; prije punjenja hidroakumulacije potrebno je kompletno korito oistiti od postojee vegetacije, graevina i otpada i to do prostornog obuhvata sa maksimalnom kotom uspora; na kraju radova na izgradnji brane sve ostatke graevinskih materijala oistiti do dna korita rijeke; u sluaju incindentnog izlijevanja ulja i goriva iz graevinske mehanizacije izvrioc graevinskih radova je duan poduzeti mjere spreavanja irenja takvih materija u vodotok, odnosno postupiti u skladu sa Operativnim plan za vanredno zagaenje na vodama i obalnom vodnom zemljitu; poduzeti i druge mjere koje su propisane Rjeenjem o prethodnoj vodnoj saglasnosti od 23.12.2009. godine br. UP-I/25-1-40-465-7/09 izdatog od Agencije za vodno podruje rijeke Save (Prilog 7.).
U uslovima formiranja akumulacije moe doi e do promjena u nivoima podzemne vode u obuhvatu akumulacije, a stepen tih promjena prije svega zavisi od kote uspora akumulacije. Vjerovatnoa uticaja e biti utvrena u okviru istranih radova, koja za sada nisu uraena zbog administrativnih prepreka. Istrane radove je neophodno izvriti prije izrade Glavnog projekta. U zavisnosti od rezultata tih ispitivanja napraviti adekvatan projekat zatite Cvilin polja, odnosno podzemnih voda uope (Idejni projekta HE Ustikolina Dio 1. prikaz projekta; knjiga 1.1 - prikaz projekta HE Ustikolina, Prilog 2 tehniki izvjetaj). U vrijeme punjenja akumulacije mora se isputati nizvodno od zahvata protok koji odgovara ekoloki prihvatljivom protoku. 4.1.5. Biodiverzitet U okviru irade Stidje nije uraeno detaljno istraivanje postojeeg stanja biodiverziteta, odnosno flore, faune i vegetacije. Pored opserviranja terena i informacija od lokalnog stanovnitva za izradu Studiju su koriteni dostupni podaci ranijih istraivanja, objavljenih naunih i strunih radova, te publikacija. S obzirom da e se raditi Prostorni plan podruja posebnog obiljeja za razmatrani dio sliva Drine predlae se snimanje i obrada nultog stanja i utvrivanje eventualno dodatnih mjera zatite biodiverziteta. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 150/195
4.1.6. Flora i fauna Preporuuje se izbjegavanje unosa alohtonih vrsta u okviru revitalizacije, odnosno vanjskog (hortikulturnog) ureenje objekata HE Ustikolina. Alohtone, introducirane, agresivne biljne vrste kao to su amorfa, pajasen, bagrem i jorgovan (Amorpha fruticosa L., Ailanthus altissima (Mill.) Swingle, Robinia pseudacacia L. i Syringa vulgaris L.) ne treba koristiti u okviru hortikulturnog rjeenja, (npr. ureenje devastiranog prostora graevinskim radovima, za saniranje padina oko akumulacije), jer one svojom prilagodljivou i dobrom aklimatizacijom osvajaju stanita i tvore posebne antropogene ekosisteme i time ugroavaju autohtonu vegetaciju. Prilikom izgradnje hidroelektrane nephodno je ukloniti i sauvati postojeu vegetaciju sa lokacije objekata. Prije formiranja i punjenja akumulacije izvriti ienje od vegetacije, jer je to od kljunog znaaja za izbjegavanje truljenja i gubitka kisika u buduoj akumulaciji. Iako se ne oekuju znaajniji direktni uticaji na faunu, osim privremenih migracija i eventualnih uticaja na njihova stanita, tokom izgradnje objekata hidroelektrane, potrebno se pridravati navedenih mjera zatite osnovnih komponenti okolia. 4.1.7. Ihtiofauna Maksimalno udaljiti deponije graevinskog materijala i otpada i sprijeiti dospee istih u rijeku, jer su mnoge akvatine vrste vrlo osjetljive na promjene ekolokih uslova. Neophodne su mjere zatite kvaliteta vode u podruju gradilita. U svim fazama izvoenja radova osigurati kontinuirani protok vode i migraciju akvatinih organizama (prvenstveno ihtiofaune). Treba voditi rauna o dinamici organizacije radova sa aspekta perioda mrijesta za vrste ribe koje su identifikovane na tom lokalitetu, posebno salmonidnih i ostalih autohtonih vrsta, kakve su potona pastrmka koja se nalazi ne samo u Drini, ve i u svim njenim pritokama, te mladica i lipljen. Sezona mrijesta za pastrmku (novembar, decembar, pa i januar), mladica i lipljen (martmaj), dok je za ostale vrste u mrijest u periodu od marta do juna. Prema navedenom, o periodu mrijesta odreenih vrsta riba treba voditi rauna prilikom izvoenja radova HE Ustikolina. Po mogunosti, aktivnosti koje se obavljaju u rijeci Drini, treba prilagoditi periodima mrijesta ihtiofaune. U toku izvoenja radova i pravilnim rukovoenjem na gradilitu moe se u velikoj mjeri smanjiti tetan uticaj na ihtiofaunu. Posebno treba poduzeti sljedee: lokaciju za smjetaj objekata za boravak ljudstva i objekata za smjetaj graevinskih postrojenja, te privremenih odlagalita otpadnih materija i otpadnih voda treba udaljiti od korita rijeke i sprijeiti dospijee u rijeku; radi sprijeavanja zamuenja vode nepohodno je koritenje i kretanje graevinskih maina u rijenom koritu ograniiti samo za predviene radove; u cilju smanjenja teta za riblji fond potrebno je izvriti izlov ribe na duini od oko 1 km nizvodno od gradilita i cjelokupnu populaciju ravnomjerno rasporediti na razliitim lokalitetima uzvodno od gradilita. Postupak ponoviti po potrebi. Nain izlova ribe izvriti u skladu sa zakonskim odredbama i najboljim praktikim iskustvima;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 151/195
u toku izgradnje brane obezbijediti nesmetanu migraciju riba i ostalih akvatinih organizama; na vodozahvatu ugraditi ureaje za spreavanje ulaska ribe u turbine (adekvatna reetka)50; u sluaju nanoenja tete na ribljem fondu treba napraviti Program sanacije i pravinog obeteenja korisniku ribolovnog prava nad ribolovnim podrujem, saglasno propisima.
Treba napomenuti da riblja staza nee biti u funkciji do punjenja akumulacije, s obzirom da je kota riblje staze na 370 m n.m.. U II fazi izgradnje (II zagati) planiran je protok vode preko preliva, to znai da e se obezbijediti kontinuiran proticaj vode, i omoguiti nesmetana migracija akvatinih organizama u rijeci Drini. 4.1.8. Kulturno historijsko nasljee i pejza Ope mjere zatite kulturno-historijskog nasljea i arheolokih podruja ili eventualnih novih nalaza podrazumijevaju stalni arheoloko/konzervatorski nadzor tokom izvoenja radova na podruju gradilita i na prostoru, koji moe biti pod uticajima graevinskih aktivnosti na izgradnji planirane HE Ustikolina. Prilikom izvoenja graevinskih radova, formiranja akumulacije ili radova na izmjetanju, izgradnji i proirenju puteva eventualno moe doi do otkrivanja arheolokih ili nekih drugih vrijednosti u tlu i koritu rijeke (npr. paleontoloke) koje do sada nije evidentirano. U tom sluaju se postupa u skladu sa zakonskim propisima, odnosno treba obustaviti radove na tom lokalitetu i obavijestiti institucije nadlene za zatitu nasljea o nalazima (Zavod za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta). U ovisnosti o spomenikoj/historijskoj vrijednosti nadlene slube e odluiti o eventualnom izmjetanju na drugu lokaciju ili prije potapanja dokumentovati njihovo stanje ili sprovesti druge adekvatne mjere zatite dobara kulturno-historijskog nasljea. Dokumentovanje stanja podrazumijeva fotografisanje i tekstualni opis dobra, odnosno izvoenje arheolokih i istraivakih radova uz izmjetanje pokretnih nalaza u nadlene institucije. Svi navedeni radovi moraju biti provedeni od strane institucija nadlenih za istraivanje i zatitu kulturno-hiostorijskog nasljea. Liniju gradilita u blizini lokaliteta sa historijskim spomenikom Most na Koetini tano definisati u Glavnom projektu, te planirati zonu sigurnosti i nain zatite tog nacionalnog spomenika. Takoer, Glavni projekat treba obuhvatiti pejsano ureenje podruja oko nove saobraajnice koji ukljuuje i nacionalni spomenik, kako bi se postigla kohabitacija postojee i nove graevinske strukture, te postigla bolja prezentacija i pristup zatienom nacionalnom spomeniku. Prije planirane izgradnje novog puta i mosta u neposrednoj blizini spomenika Most na Koetini, i u toku izvoenja radova, neophodno je temeljito planirati i provoditi slijedee aktivnosti:
50
Zakon o slatkovodnom ribarstvu FBiH (Slubene novine FBiH, br. 64/04)
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 152/195
nadlena institucija treba prije poetka radova izvriti detaljno snimanje stanja mosta, utvrditi poloaj i veliinu eventualno ve identifikovanih pukotina, oteenja konstrukcije i sl.; prije poetka zatiti i osigurati Most. Sugerira se ograivanje vrstom konstrukcijom i zabrana pristupa mostu saobraajnim sredstvima, pogotovu gradilinoj mehanizaciji. Takoer, uz vrstu ogradu, prvenstveno prema rijeci Drini odnosno zoni gradilita, s ciljem zatite Mosta od praine potrebno ga je prekriti. Radi sigurnosti konstrukcije Mosta primjeniti i druge mjere zatite koje utvrdi Zavod za zatitu spomenika; obezbjediti redovan nadzor arhitekte konzervatora i statiara u cilju kontrole izvoenja radova, koritenja pristupnog puta51, koji e se generalno koristiti za izgradnji objekata HE Ustikolina i primjene mjera sigurnosti i zatite nacionalnog spomenika; potrebno je svakodnevno pratiti stanje mosta i identificirati eventualne promjene na pukotinama, formiranje novih pukotina, promjene na strukturi materijala i vezivnih elemenata, promjene na temeljnim strukturama Mosta, koje bi eventualno mogle ugroziti stabilnost i integritet Mosta; u fazi rekonstrukcije i proirenja postojeeg puta i izgradnje novog mosta zabraniti upotrebu eksploziva i ograniiti druge aktivnosti, koje bi mogle ugroziti stabilnost spomenika vibracijama ili slinim nepredvienim uticajima.
Ukoliko se utvrdi mogui uticaj promjena nivoa podzemnih voda i erozija tla, obavezno je poduzimanje mjera za sprjeavanje ili ublaavanje efekata takvih procesa. U sluaju potrebe za izgradnjom zatitnog pojasa oko akumulacije, takva rjeenja trebaju osigurati da dodatno ne naruavaju i negativno utiu na na Most na Koetini i u obuhvatu Cvilin polja, te na vizuelne aspekte zatienog nacionalnog spomenika. 4.1.9. Otpad Kontinuirano upravljati sa iskopnim materijalom u skladu sa Planom graenja, kojim e se planirati prostora za privremeno deponiranje graevinskog i iskopnog materijala, a uskladu sa prostornim uslovima i utvrenim lokacijama objekata privremenog gradilita. Tretman graevinskog i drugog otpada bit e u skladu sa Uredbom o ureenju gradilita, obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju i Planom upravljanja graevinskim i drugim otpadom. U prilogu Studije uticaja na okoli je okvirni Plan upravljanja otpadom (Prilog 6. Okvirni plan o upravljanju otpadom) u toku gradnje i u toku eksploatacije HE Ustikolina. Taj Plan se treba aurirati nakon poetka, i u toku graenja u skladu sa objektivnim pokazateljima mogueg generiranja otpada. U toku radova se mora voditi evidencija i periodini izvjetaj o upravljanju otpadom. U toku gradnje nastajae i komunalni otpad od uposlenika na gradilitu (izvoai radova, podizvoai, nadzor ...) kojim treba upravljati u skladu sa Planom upravljanja otpadom i Vodnom saglasnosti.
51
rekonstruisan postojei put na desnoj obali Drine u duini 5200m
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 153/195
U toku izvoenja planiranih graevinskih radova oekuje se akumuliranje odreenih koliina ljunka, kamena i plavnih nanosa, koji se moraju izvaditi iz korita rijeke i usmjeriti na iskoritenje ili konano deponiranje na adekvatnoj lokaciji. Cijela konstrukstrukcija zagata se nakon zavretka izgradnje brane mora izvaditi iz rijeke i odnijeti na deponiju. Lokacija deponije e biti definirana Glavnim projektom. Betonskih oslonci (5 komada) za potrebe dva privremena mosta mogu ostati u akumulaciji samo u nivou dna korita. Povrinski sloj plodnog zemljita (tzv. humus') koji se nalazi u zahvatu radova, u cijeloj njegovoj dubini treba podii, voditi rauna o ouvanju njegove bioloke vrijednosti i deponirati van zone izvoenja radova, radi mogueg kasnijeg koritenja za rekultivaciju graevinskih i drugih devastiranih povrina. Privremena deponija humusa treba biti na mjestu koja nee ugroziti kvalitetno tlo. Koritenje humusnog sloja treba planirati u Projektu hortikulturnog ureenja, vodei rauna da se sukcesivno koristi za ureenje pojedinih zavrenih dijelova obuhvata projekta. 4.1.10. Zatita objekata od vanjskih uticaja Evidentno je da je rijeka Drina je ve optereena komunalnim i drugim otpadom, te bi bilo znaajno prije putanja u rad HE Ustikolina instalisati plutajuu branu na kojoj bi se nakupljao otpad koji voda nanosi. Plutajua brana imala bi i funkciju u odravanju sigurnosti objekata HE Ustikolina. Kvalitet vode u akumulaciji vremenom moe ugroziti direktno isputanje kanalizacionih voda u rijeku Drinu. Upravljanje kanalizacionom mreom je nadlenosti opina, te u okviru aktivnosti komunalnih organizacija. S obzirom da je odredbama zakona zabranjeno direktno isputanje kanalizacionih voda u povrinske vode, potrebno je da Opina Ustikolina rijei prikupljanje, preiavanje i isputanje otpadnih voda u rijeku Drinu, po mogunosti prije putanja u rad HE Ustikolina. Preporuka za stanovnitvo uz akumulaciju - zamjena konvencionalnog uzgoja organskom poljoprivredom Konvencionalna poljoprivreda je pokreta negativnih uticaja na okoli. Doline rijeka su karakteristine po visokovrijednom poljoprivrednom zemljitu, (preferira se uzgoj na aluvijumu kao najplodnijem i najpristupanijem tlu), te se teren oko akumulacije, koji e ostati u posjedu lokalnog stanovnitva i koristiti kao poljoprivredno zemljite, potencijalno vidi kao medij za emisije zagaujuih materija (iz poljoprivrede) u akumulaciju. Poljoprivredna proizvodnja se zadnjih par godina intenzivira to ukljuuje i negativne uticaje na kvalitet okolia, prioritetno voda koji je povezan sa upotrebom mineralnih gnojiva i biocida. Blizina rijeke, razlike u vodostaju i dobra propustljivost aluvijuma ini konvencionalnu poljoprivredu, (poljoprivreda sa upotrebom vjetakih ubriva, pesticida, herbicida, insekticida i drugih hemikalija za zatitu poljoprivrednih proizvoda), sve vie zagaivaem tla, a posredno i povrinskih i podzemnom voda. Preporuljivo je da stanovnitvu da na parcelama uz povrinske vode pogotovu gdje su evidentirane podzemne vode kao praksu preuzme organski sistem poljoprivrednog uzgoja, kako bi se znaajno doprinjeli zatiti kvaliteta tla i voda, pogotovu vode za pie.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 154/195
Organska, bioloka, ekoloka poljoprivreda (kako se razliito naziva), poljoprivreda bez NPK gnojiva, bez tetnih hemikalija, bez biocida, u sutini je prevencija zagaivanja podzemnih i povrinskih vode i tla. Meusobni uticaj HE i okolnog zemljita je dvosmjeran. Izgradnju HE Ustikolina treba iskoristiti i za efikasno preusmjerenje stanovnitva sa (esto neplanske, stihijske) upotrebe konvencionalne poljoprivrede sa velikim udjelom tetnih hemikalija, na organsku poljoprivredu. Neosporno je da vjetaka ubriva i biocidi zagauju zemljite, zadravaju se u tlu, dospijevaju u povrinske i podzemne vode putem kojih se ire na podruja izvan podruja upotrebe, to moe uticati na nakupljanje azota i fosfora iz vjetakih ubriva i voditi ka eutrofikaciji. Stanovnitvo se treba usmjeravati na organsku poljoprivredu i zbog injenice da su produkti takve proizvodnje zdraviji, sa boljim trinim i marketinkim karakteristikama. Ako se eli zatititi istoa Drine, kako se esto zagovara, onda bi se konvencionalna poljoprivreda trebala u potpunosti iskljuiti kao nain uzgoja, jer e ona biti skriveni, stanovnitvu neprimjetan i nejasan vid zagaivanja tla i vode. Divlja odlagalita smea koja nekontrolorano optereuju zemljite, te procjedne vode iz istih takoer su potencijalni zagaivai podzemnih i povrinskih voda. 4.1.11. Buka i vibracije Mjere u fazi izgradnje HE Ustikolina: potivati dozvoljeni nivo dnevne buke i none buke; organizirati izvoenje aktivnosti koje neminovno prati vii nivo buke u toku dana tj. od 6-22h; mehanizacija koja e se koristiti za graenje, kao i oprema koja e se ugraditi u objekte HE, treba biti u skladu sa tehnikim standardima zatite od buke i vibracija; u sluaju procesa miniranja ovlatena kompaniju, koja e garantovati pored sigurnosti stanovnitva i materijalnih dobara, prihvatljivu buku i vibracije za stanovnitvo, kao i za ivotinjski svijet i okoli uope.
4.1.12. Infrastruktura Mjere u fazi izgradnje HE Ustikolina: na mjestima kolizije sa postojeim saobraajnicama vieg ranga: magistralnim putevima obavezno izvesti potrebne privremene zatitne konstrukcije koje e odvojiti saobraajnice od zone izvoenja radova; primijeniti svu propisanu saobraajnu signalizaciju i po potrebi osigurati patrole saobraajne policije; pronai alternativne trase ili put da se stanovnicima okolnih naselja omogui nesmetana komunikacija; ukoliko doe do kolizije sa postojeim instalacijama struje (dalekovodi) kroz prethodne radove izmjestiti vodove, odnosno tehnikim mjerama odvojiti / zatititi / izolirati vodove. Navedene mjere poduzeti u skladu sa sektorskim saglasnostima; definisati transport opreme za hidroelektranu, pribaviti saglasnosti ukljuujui i van gabaritnu opremu; s obzirom da e se raditi Plan podruja posebnog obiljeja Federacije BiH poduzeti i mjere koje budu propisane u istom.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 155/195
4.1.13. Organizacija gradilita Idejnim projektom je preliminarno predviena lokacija za deponiju na desnoj obali rijeke Drine i to na 2,5 km od pregradnog mjesta. U sluaju da se radi o deponovanju inertnog materijala, a ne nivelaciji terena potrebno je procjeniti uticaj na okoli i ishodovati dozvole kako je to utvreno propisima. Dozvole treba ishodovati vlasnik zemljita, ili Izvoa radova u ime vlasnika zemljita. Idejnim projektom planirano je pozajmite prirodnog materijala sa lijeve i desne obale rijeke, kao i iz samog korita Drine i to na 4,3 km od pregradnog mjesta. Na osnovu rezultata geolokogeomehanikih istraivanja definisae se mogunost koritenja materijala za nasipe potrebne za izgradnju HE Ustikolina, poravnanje terena i neke druge radove. U okviru Glavnog projekta treba definirati potrebne koliine iskopnog materijala i prirodnog materijala iz pozajmita koji se moe iskoristiti za izgradnju HE Ustikolina. Preliminarno je planirano postavljanje betonare kapaciteta 90 m3/h do 100m3/h. Lokacije betonare je planirana u Modranima na 4,1 km od pregradnog profila. Vlasnik/operator betonare duena je obezbijediti procjenu uticaju na okoli i ishodovati potrebne dozvole. Kroz Idejni projekat preliminarno je planirano i gradilino naselje za smjetaj ukupno 373 radnika ukljuujui prijedlog da 40% radnika angairanih na izgradnji HE Ustikolina bude iz Ustikoline i Gorada. Ukoliko se planira 8 m2 po uposleniku potrebno je 12 baraka po 250 m2. Predvien je restoran za 550 uposlenika, ambulanta, sala drutvene prostorije, snabdijevanje elektrinom energijom itd. Za odvod otpadne vode planirana su dva tipska preistaa na lijevoj i desnoj obali kapaciteta 100 ES. Kroz Glavni projekat potrebno je projektovati sistem preiavanja otpadnih voda iz gradilinog naselja ukljuujui i restoran, kotlovnicu i ostale objekte u cilju da zadovoljava zahtjeva Uredbe o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sistem javne kanalizacije (Slubene novine FBiH, br. 4/12). U okviru Glavnog projekta HE Ustikolina treba izraditi projekat kompletnog gradilita. U skladu s navedenim, za preliminarnu organizaciju gradilita nije raena procjena uticaja na okoli, jer e naknadno uslijediti definitivno odreivanje lokacija za smjetaj gradilita i pripadajuih objekata. Prihvatljivost lokacija planiranih gradilita e se utvrditi dozvolama od nadlenih institucija za pojedine objekte u skladu sa zakonskim propisima. 4.2. MJERE ZA UBLAAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE 4.2.1. Stanovnitvo Uzevi u obzir procjenu da su uticaji tokom rada HE Ustikolina na stanovnitvo pozitivni, nije potrebno poduzimati mjere ublaavanja uticaja. 4.2.2. Vode U skladu sa Pravilnikom o minimumu sadraja opeg akta o odravanju, koritenju i promatranju vodoprivrednih objekata (Slubene novine FBiH, br. 18/07) izraditi opi akt, koji je osnova za Vodnu dozvolu. Realizaciju mjera zatite voda i Operativnog plana za vanredno zagaenje na vodama i obalnom vodnom zemljitu redovno implementirati i aurirati.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 156/195
Odravanje ekoloki prihvatlljivog protoka u skladu sa Vodnom dozvolom. Mjere zatite vode i ekosistema rijeke provoditi u skladu sa Vodnom, Okolinskom i Upotrebnom dozvolom za HE Ustikolina. Preiavanje otpadnih voda iz objekata HE Ustikolina vriti u skladu sa Uredbom o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sistem javne kanalizacije (Slubene novine FBiH, br. 4/12). Ukoliko se pokae potreba nakon istraivanja potrebno zatiti postojei bunar za vodosnabdijevanje u naselju Ustikolina prema Idejnom rjeenju u skladu sa Idejnim projektom. U skladu sa propisima, preko nadlenih organa sprijeiti izlijevanje kanalizacije/fekalnih voda okolnih naselja direktno u rijeku Drinu, prioritetno u hidroakumulaciju. Kvalitet vode u akumulaciji vremenom moe ugroziti direktno isputanje kanalizacionih voda u rijeku Drinu. Upravljanje kanalizacionom mreom je nadlenosti opina, te u okviru aktivnosti komunalnih organizacija. S obzirom da je odredbama zakona zabranjeno direktno isputanje kanalizacionih voda u povrinske vode, potrebno je da Opina Ustikolina rijei prikupljanje, preiavanje i isputanje otpadnih voda u rijeku Drinu. U ovom momentu nije mogue utvrditi mjere zatite kvaliteta voda i budue aktivnosti hidroelektrana koje se planiraju graditi uzvodno, to treba definisati kroz dozvole koje se za njih izdaju.
4.2.3. Flora i fauna Za odravanje ekoloke razvotee u hidroakumulaciji potrebno, ukoliko se pojavi poveani fito i zooplankton, poduzeti mjere uklanjanja. Treba primIjeniti mjere za ublaavanje proliferacije akvatinih biljnih vrsta i korova, u zoni akumulacije, jer mogu predstavljati znaajan problem. Mjere ukljuuju uklanjanje vegetacije iz akumulacije i priobalnog podruja, to e doprinijeti smanjenju nutrijenata. Poduzimanjem preventivnih mjera zatite i mjera odravanja izmjenjenih karakteristika ekosistema na razmatranom dijelu rijeke Drine, ne oekuju se znaajni uticaji na divlja i ornitofaunu, te se ne predlau posebne mjere zatite.
4.2.4. Ihtiofauna U Idejnom projektu HE Ustikolina je predviena izgradnja riblje stazu na desnoj obali rijeke Drine i reetke na ulaznoj graevini, i potrebno je: odravati i obezbijediti prohodnost riblje staze u cilju slobodne migracije riba; redovno odravati ugraene ureaje za spreavanje ulaska ribe na vodozahvatu; u sluaju incidentnih situacija vezanih za HE Ustikolina treba poduzeti mjere sanacije i procijeniti priinjene tete na ribljem fondu; uraditi Program sanacije i pravinog obeteenja korisniku ribolovnog prava na ribolovnom podruju;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 157/195
ukoliko se iskljui izgradnja riblje staze, tj. prekinu migratorni putevi akvatinih organizama, obezbijediti kontinuirano poribljavanje prema odredbama zakona o slatkovodnom ribarstvu.
4.2.5. Kulturno historijsko nasljee i pejza U toku eksploatacije postrojenja i saobraajne infrastrukture treba uspostaviti nadzor stabilnosti historijskog spomenika Most na Koetini, te eventualnog uticaja na kulturno-historijskog nasljea u obuhvatu Cvilin polja, od strane institucija nadlenih za zatitu nasljea. Promjene u prostoru uobiajeno izazivaju emotivne reakcije stanovnitva zbog teeg prilagoavanja novoformiranim vizurama i ambijentalnim karakteristikama, pogotovo kada je u pitanju okruenje kulturno-historijskog nasjea. Bez obzira to promjene mogu predstavljati unapreenje ambijenta i doprinos ugoaju posjetilaca, treba kontinuirano odravati efektan vizuelni dojam, odnosno odravati vegetaciju, istou i prezentacijska obiljeja nacionalnog spomenika. 4.2.6. Buka Da se ne bi emitovala buka koja prelazi granine vrijednosti u toku eksploatacije, potrebno je stalno tehniko odravanje i kontrola opreme, u skladu s internim aktima i Upotrebnoj dozvoli HE Ustikolina. Prema tehnikim standardima opreme, buka koju pravi agregat na udaljenosti 1 m od agregata, ne smije biti vea od 80 dB. Oprema koja se ugrauje u hidroelektranu mora biti savremena i zadovoljiti tehnike standarde i zahtjeve lokalnog i EU zakonodavstva o nivou vanjske buke i na taj nain osigurati da ne dolazi do poveanog nivoa buke u odnosu na dozvoljeni nivo dnevne i none buke.
4.2.7. Otpad Upravljanje otpadnim materijama vrie se u skladu sa propisima iz oblasti upravljanja otpadom, to ukljuuje i opasne i tetne materije, to e biti definirano u Planu o upravljanju otpadom. Operator e imenovati odgovornu osobu koja e pratiti realiziciju i auriranje Plana o upravljanja otpadom. Plan upravljanja otpadom u toku eksploatacije HE Ustikolina bie obavezni dokument Plana okolinskog upravljanja, a Godinji izvjetaj o zatiti okolia e sadravati i podatke upravljanju otpadom. O prikupljenim otpadnim uljima, rashodovanim elektroenegretskim ureajima i vrstom otpadu nakon remonta i redovnih radova na odravanju elektrane vodit e se evidencija i sklopiti ugovor sa ovlatenom organizacijom za preuzimanje i konano zbrinjavanje tog otpada. Akumulirani otpad ispred plutajue brane i reetke na vodozahvatu e se redovno sakupljati i predavati ovlatenom operateru za konano zbrinjavanje.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 158/195
5. NACRT OSNOVNIH ALTERNATIVA
Kroz Predstudiju izvodljivosti, gradnja HE Ustikolina sa tehnikog aspekta je razmatrana u dvije varijante reima rada odnosno za dva nivoa izgraenosti uzvodnog dijela rijeke Drine i to varijanta A - izgraene HE Buk Bijela i HE Foa (osnovna varijanta izgraenosti) i varijanta B nisu izgraene HE Buk Bijela i HE Foa. Razmatrane alternative i varijantna rjeenja tokom izrade Predstudije izvodljivosti HE Ustikolina detaljnije su obraene u nastavku, kako slijedi: Alternativa HE Ustikolina 90 stacionaa 306,83 km Alternativa HE Ustikolina 02 stacionaa 305,34 km Alternativa bez gradnje HE Ustikolina 5.1. ALTERNATIVNA TEHNIKA RJEENJA HE USTIKOLINA
5.1.1. Alternativa HE Ustikolina 90 Gornji tok rijeke Drine (potez epan polje Viegrad) raspolae sa znaajnim hidroenergetskim potencijalom. Dok je dio ovog sliva hidroenergetski ve iskoriten (HE Viegrad), uzvodni je dovoljno istraen i definisan nain njegovog koritenja (HE Buk Bijela i HE Foa), sredinji dio na potezu od Foe do Gorada (cca 22 km) jo uvijek se izuava. U okviru Osnovnog projekta iskoritenja rijeke Drine sa pritokama (1960-1970), planirano je hidroenergetsko koritenje poteza Gorade-Foa sa dva niskotlana postrojenja, i to: HE Gorade na km 296+150 toka rijeke Drine sa kotom normalnog uspora 363,50 m n.m. i HE Ustikolina na km 306+725 sa kotom uspora 388,00 m n.m. Meutim, pokazalo se da HE Gorade na ovoj lokaciji predstavlja ograniavajui faktor razvoja industrijske i stambene zone naselja Vitkovii, a da kota uspora HE Ustikolina izaziva potapanje naselja Ustikolina sa Cvilin poljem i stvara velike tekoe u gradskoj zoni Foe. Zato se odustalo od ove ideje i pokualo se iznai povoljnije rjeenje u okviru Idejnog rjeenja iskorienja rijeke Drine na potezu FoaGorade, Energoinvest Sarajevo, 1978. godine. U ovom Idejnom rjeenju razmatrano je ukupno 10 moguih varijanti koritenja hidroenergetskog potencijala rijeke Drine na razmatranom potezu, a na kraju je bilo usvojeno rjeenje sa jednom stepenicom: HE Gorade II na stc. 298+110 km, sa kotom normalnog uspora 383,00 m n.m. U narednom desetogorinjem periodu dolo je do znaajnih promjena i zavrena je relevantna planska dokumentacija (Regionalni prostorni plan gornje Drine, 1980 i Studija uticaja na okoli HE Gorade, Urbanistiki zavod BiH, 1985.), te se pokazalo opravdanim preispitivanje optimalnog koritenja hidroenergetskog potencijala rijeke Drine na razmatranom potezu. Izraen je elaborat Aktuelizacija idejnog rjeenja hidroenergetskog iskorienja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade, Energoprojekt, Beograd, 1990. U okviru tehnike dokumentacije Aktuelizacija idejnog rjeenja hidroenergetskog iskorienja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade, Energoprojekt, Beograd, 1990. razmotreno je ukupno est HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 159/195
ema hidroenergetskog koritenja razmatranog poteza, sa osnovnim elementima pojedinih ema (stacionaa i kota normalnog uspora). Razmatrane eme koritenja hidroenergetskog potencijala prema Aktuelizacija idejnog rjeenja hidroenergetskog iskorienja rijeke Drine na potezu Foa-Gorade, Energoprojekt, Beograd, 1990. su prikazane u Tabela 35.
Tabela 35.: Razmatrane eme koritenja hidroenergetskog potencijala

Hidroelektrana HE Gorade II HE Gorade II HE Gorade II HE Sadba HE Ustikolina HE Paunci HE Gorade II Stacionaa 298+110 km 298+110 km 298+110 km 301+020 km 306+725 km 314+400 km 298+110 km Kota normalnog uspora KNU 375,00 m n.m. KNU 383,00 m n.m. KNU 352,00 m n.m. KNU 362,00 m n.m. KNU 373,00 m n.m. KNU 384,00 m n.m. KNU 362,00 m n.m.
Za sve eme i elemente ema razmotren je vei broj uticajnih faktora i primjenjene dvije metode (cost-benefit metoda i viekriterijumska analiza) za rangiranje analiziranih varijanti i izbor optimalnog rjeenja. Tako je odabrana i predloena ema (E), sa napomenom da bi u toku daljeg projektovanja trebalo provjeriti da li je varijanta (F) (i eventualno Gorade II sa kotom uspora 352,00 m n.m.) povoljnije rjeenje. Tehnike karakteristike hidroenergetskih postrojenja prema usvojenoj emi (E) prikazane su u Tabela 36.: Tehnike karakteristike planiranih hidroenergetskih postrojenja iz 1990. godine. Tabela 36.: Tehnike karakteristike planiranih hidroenergetskih postrojenja iz 1990. godine
Naziv postrojenja Stac. (km) Kota uspora (m.n.m) Hbr (m) Qinst (m/s) Ninst (MW) E (GWh/g)
HE Paunci HE Ustikolina HE Gorade II
314+300 306+725 298+130
384,00 373,00 362,00
10 10 15
450 450 450
43,2 43,2 61,5
156 147 224
Pregradni profil HE Ustikolina na stac. 306+725 je u morfolokom pogledu bio povoljan za visoku stepenicu (kota uspora 388,00, odnosno 383,00 m n.m.), ali smanjenjem pada na 10 m prestao je to biti. Naime, potreba da se osiguraju evakuacioni organi za proputanje velikih voda traila je HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 160/195
produenje gabarita brane, ukljuujui evakuacioni sektor i strojaru. Pored toga, zbog preklapanja sa kotom uspora donje akumulacije HE Gorade, iskoristivi pad je definisan sa samo 10 m. Sve ovo je trailo da se razmotri povoljniji nizvodni pregradni profil za HE Ustikolina, koji bi bolje odgovarao dispoziciji postrojenja. Dolo do promjena u pogledu administrativne, privredne i prostorne strukture ireg podruja, i od strane Vlade FBiH usvojena je Odluka o proglaenju javnog interesa, pristupanju pripremi izgradnje elektroenergetskih objekata, izboru stratekih partnera i pristupanju dodjeli koncesija (Slubene novine FBiH, br. 60/06) i Odluka o proglaenju javnog interesa i pristupanju i izgradnji prioritetnih elektroenergetskih objekata u FBiH, (Slubene novine FBiH, br. 08/10). 5.1.2. Alternativa HE Ustikolina 02 (predloeno rjeenje) Razmatrajui mogunost pomjeranja pregradnog profila HE Ustikolina nizvodno prema Goradu, utvreno je da se istovremeno mogu znatnije poboljati energetski parametri HE Ustikolina. Naime, pomjeranjem pregradnog profila na novu lokaciju neposredno uzvodno od ua lijeve pritoke Osanice (na oko 1,4 km nizvodno od starog profila), uz istovremeno produbljenje (ureenje) nizvodnog dijela korita i uz puno koritenje raspoloivog pada na razmatranom potezu toka Drine, mogu se postii slijedei efekti: Poveanje pada HE Ustikolina za 4 m, tj. sa H br=14,5 m, poveava se snaga, a proizvedena energija je vea za oko 50%. Ukupna zapremina akumulacije HE Ustikolina poveava se za 1,66 x 106 m (u odnosu na HE Ustikolina 90) Izmeu dva uporeivana profila ne postoji ni jedno naseljeno mjesto.
Osim toga, kota uspora akumulacije HE Ustikolina definisana je u okviru optimizacije najpovoljnije eme hidroenergetskog koritenja poteza rijeke Drine od Foe do Gorada. Dominantan faktor ogranienja izbora kote uspora predstavljao je i visinski poloaj Cvilin polja koje je od posebnog znaaja za privredni i prostorni razvoj naselja Ustikolina. Cvilin polje ine dvije rijene terase: nia sa kotama terena 375 - 379 m n.m. i via sa kotama preko 379 m n.m. koje su hidroloki povezane u jedinstvenu izdan na koji najvei uticaj ima reim promjene nivoa vode u koritu Drine (to je odgovarajuim geolokim i hidrogeolokim istraivanjima pouzdano utvreno). Naime, Cvilin polje i pod trenutnim reimom izgraenosti hidroenergetskih objekata uzvodno i nizvodno, veoma esto je ugroeno plavljenjem Drine. Izgradnjom HE Ustikolina ublae se pojava oscilacija nivoa vode koje je sada vrlo izraeno. U uslovima formiranja akumulacije procjenjeno je da e doi do poremeaja nivoa podzemnih voda. Da bi se negativni efekti promjene nivoa podzemnih voda u Cvilin polju minimizirali, usvojena je kota uspora od 373,00 m n.m., kao kota pri kojoj e kriteriji odravanja podzemnih voda u svim hidrolokim uslovima biti zadovoljeni (kao za zatitu poljoprivrednih povrina tako i za zatitu naseljenih i industrijskih zona).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 161/195
5.1.3. Alternativa bez gradnje HE Ustikolina Uporeivana alternativna bez projekta tj. bez gradnje HE Ustikolina ne moe biti konkurentna izgradnji HE Ustikolina na Drini i to zbog sljedeih injenica: Istoni dio Federacije BiH je praktino ostao bez prijeratnih industrijskih kapaciteta, usporavanje drutvenog i privrednog razvoja; te moe poveati nezadovoljstvo stanovnitva; Koritenje prirodnih resursa, od kojih je hidroenergetski potencijal rijeke Drine meu najznaajnijim u BiH, predstavlja ekonomski i okolinski opravdan razvojni projekat; Gubitak moguih novih investicionih projekata i razvoja za koje je izgradnja HE Ustikolina preduslov; nekoritenje energetskog potencijala rijeke Drine na poruju FBiH iako se planiraju novi hidroenergetski objekti uzvodno i nizvodno u Republici Srpskoj, Crnoj Gori i Srbiji.
5.2.
POREENJE RAZMATRANIH ALTERNATIVNIH RJEENJA
Predloeno rjeenje varijanta HE Ustikolina sa kotom 373 m, odnosno svi objekti koji bi se gradili na potezu od Gorada do Ustikoline uslovljeni su zahtjevima: da uspor akumulacije HE Ustikolina ne potapa Cvilin polje; da oscilacije vode ispod elektrane (zbog naseljenih mjesta i ekolokih/okolinskih uslova) manje od 1.60 m. Veliina 1.60 m odgovara oscilacijama koje se trenutno javljaju zbog rada HE Mratinje.
Poreenje dva pregradna profila (HE Ustikolina 02 i HE Ustikolina 90) pokazuje da u veini elemenata nema znaajnih razlika za uticaj na okoli izmeu ove dvije alternative. Neto vea povrina plavljenja akumulacionim bazenom i objekata (kue i vikendice) za alternativu HE Ustikolina 02 ne moe predstavljati znaajniji faktor kod uporeenja uticaja na okoli. Najvee uee u strukturi poplavljenog zemljita imaju neplodno tlo i ikare (76%), ume uestvuju sa 9%, a na panjake i livade zajedno otpada takoer 9%, na vonjake 4% i samo 1% povrine su dvorita. Prema podacima iz 1990. godine ugroena su samo 4 domainstva. Novi podaci snimljeni za potrebe ove dokumentacije pokazuju da je ugroeno ukupno 6 domainstava, ali je samo jedno izmeu dva pregradna profila (alternativna rjeenja HE Ustikolina 02 i HE Ustikolina 90). U pogledu vikendica postoji sedam takvih objekata izmeu dvije alternativne lokacije pregradnih profila, od kojih je pet novoizgraenih. Odreena prednost alternative HE Ustikolina 02 je ta da daje veu mogunost kaveznog uzgoja riba (akumulacija dua za 1,4 km) jer je minimalna potrebna dubina je 8-10 m. Svakako, odluujua prednost alternative HE Ustikolina 02 je reduciranje plavljenja povrina smanjenjem kote uspora HE Gorade i mogunost poveanja energetskih efekata HE Ustikolina, uz neznatno poveanje akumulacijom poplavljenih povrina. Preliminarno poreenje alternativa na staroj i novoj lokaciji pregradnog profila dato je u Tabela 37.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 162/195
Tabela 37.Orijentacioni uporedni pregled osnovnih podataka

STAVKA POREENJA Alternative
HE Ustikolina 90 HE Ustikolina 02
1. 2. 3. 4. 5. 6.
Stacionaa
(km)
306,83 373,00 363,00 10,00 40,9 147,4
305,285 373,00 358,28 14,70 60,48 236,80
Kota uspora (m n.m.) Kota donje vode (m n.m.) Konstruktivni netto pad (m) Instalisana snaga (MW) Mogua prizvodnja (GWh/god)
Svi tehniki i socio-ekonomski preliminarni pokazatelji jasno pokazuju punu opravdanost donoenja odluke o pomjeranju pregradnog profila HE Ustikolina nizvodno, kao i smanjenje kota uspora nizvodne stepenice HE Gorade za 5 m (poveanje bruto pada HE Ustikolina na Hbr=14,50m), odnosno usvajanje alternative HE Ustikolina 02 kao manje tetne sa aspekta uticaja na okoli. Analizirana su dosadanja rjeenja hidroenergetskog koritenja Drine na razmatranom potezu i razlozi opravdanosti izbora novog pregradnog profila za HE Ustikolina. Kroz tabelarni prikaz osnovnih komponenti vezanih za uticaj na okoli, dato je poreenje ovih alternativa i alternative Bez gradnje HE Ustikolina (Tabela 38.).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 163/195
Tabela 38.: Osnovno poreenje razmatranih alternativa pregradnih profila HE Ustikolina i alterntive Bez gradnje HE Ustikolina u smislu uticaja na okoli
Elementi uticaja
HE Ustikolina 90
ALTERNATIVE HE Ustikolina 02 141,41 ha
Ukupna povrina akumulacije Ukupna zapremina akumulacije Srednja akumulacije dubina
115,0 ha
Bez gradnje HE Ustikolina Nema promjena
5,80x10 m
8,55 x10 m
Nema promjena
5,04 m
8,88 m
Nema promjena
Duina akumulacije Promjena nivoa podzemnih voda
7675 m Podizanje nivoa podzemnih voda uzvodno od profila te sniavanje nivoa podzemnih voda nizvodno od profila Akumulacija budue HE Ustikolina prua mogunost smanjenja/ublaavanja oscilacija i svakako je pozitivna u smislu poravnavanja protoka. Obezbjeen ekoloki prihvatljiv protok.
9035 m Podizanje nivoa podzemnih voda uzvodno od profila te sniavanje nivoa podzemnih voda nizvodno od profila Akumulacija budue HE Ustikolina prua mogunost smanjenja/ublaavanja oscilacija i svakako je pozitivna u smislu poravnavanja protoka. Obezbjeen ekoloki prihvatljiv protok.
Nema promjena Nema promjena
Reim voda
Nema promjena
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 164/195
Promjene mikroklime
Mala povrina akumulacionog bazena ne moe uzrokovati primjetnu promjenu mikroklime
Mala povrina akumulacionog bazena ne moe uzrokovati primjetnu promjenu mikroklime
Nema promjena
Uticaj na floru i faunu
Biljne i ivotinjske vrste nisu direktno ugroene formiranjem akumulacije. Drvea, bunje i trave bie uniteno u podruju akumulacije Ovaj uticaj je minimiziran izborom dispozicionog rjeenja i tipa brane
Biljne i ivotinjske vrste nisu direktno ugroene formiranjem akumulacije. Drvea, bunje i trave bie uniteno u podruju akumulacije Ovaj uticaj je minimiziran izborom dispozicionog rjeenja i tipa brane
Nema promjena
Naruavanje ambijenta prirodnog pejzaa Preseljavanje i odtete (akumulacijom ugroeni objekti)
Nema promjena
5 kua 4 vikendice Manji broj pomonih objekata*
8 kua
4 bungalova 1 portirnica 1 brvnara 2 upe**
Nema promjena
1 restoran 1 garaa 3 tale
Plavljenje saobraajnica Novi kapacitet energetski
Izmjetanje lokalnog puta duine 3,6 km
Izmjetanje lokalnog puta duine 3,6 km
Nema plavljenja
40,9 MW(*)
60,48 MW**
Nema promjena, nema novih hidroenergetskih objekata na rijeci Drini u FBiH Nema promjena niti znaajne proizvodnje elektrine energije u
Prozvodnja energije iz obnovljivih resursa
147,4 GWh /god
236,80 GWh/a**
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 165/195
BPK Gorade
Smanjenje emisije koritenjem CO2 vodenog resursa
103.180 tCO2/a*
Uzimajui u obzir emisioni faktor mree BiH od 0,916 t CO2/MWh, procjena izbjegavanja emisije ugljen dioksida u konkretnom sluaju HE Ustikolina, iznosila bi 216.908 t CO2/a.
Nema promjena
Socio-ekonomski znaaj
Privredni razvoj cijelog regiona, zapoljavanje stanovnitva u energetici i poboljanje infrastrukturnih veza
Privredni razvoj cijelog regiona, zapoljavanje stanovnitva u energetici i poboljanje infrastrukturnih veza
Nema znaajnih investicija u energetskom sektoru, preduslova za razvojne projekte i poboljanja socioekonomskih aspekata
Napomena
(*) Podaci preuzeti iz dokumentacije iz 1990. godine (**) Podaci preuzeti iz Idejni projekat HE Ustikolina knjiga 2.11. Otkupi i odtete, 2009. godina
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 166/195
5.3.
ZAKLJUNO RAZMATRANJE TEHNIKIH ALTERNATIVA
Analize izvrene kroz Predstudiju izvodljivosti pokazale su punu opravdanost usvajanja alternative HE Ustikolina 02 odnosno pomjeranja pregradnog profila HE Ustikolina nizvodno oko 1,4 km (na stacionau 305+285). Ovo pomjeranje je omoguilo da se na potezu Ustikolina Gorade izvri modifikacija koritenja raspoloivog pada u smislu poveanja pada, snage i proizvodnje HE Ustikolina. U smislu uticaja na okoli alternativa HE Ustikolina 90 i HE Ustikolina 02, uoava se razlika u povrini akumulacijom plavljenog zemljita, ali se ista ne moe smatrati znaajnom jer razlika plavljenih povrina nije velika i daleko najvee uee u njenoj strukturi imaju neplodno tlo i ikare. Osim toga kako se u dijelu koji e biti poplavljen akumulacijom ne nalaze naselja ve pojedinana domainstva sa popratnim objektima, razlika u pogledu potrebnih preseljavanja i odteta je prihvatljiva. Neto vea prosjena dubina i duina akumulacije alternative HE Ustikolina 02 prua vee mogunosti koritenja raspoloive akumulacije, te bolje uslove kaveznog uzgoja ribe. Zbog relativno male povrine akumulacije, uticaj na promjenu mikroklime je prihvatljiv, kao i uticaji na biljni i ivotinjski svijet koji nije direktno ugroen, ni u jednom od razmatranih alternativnih rjeenja. U pogledu uticaja na podzemne vode, obje alternative uslovit e podizanje nivoa podzemnih voda uzvodno i sniavanje nivoa nizvodno od pregradnog profila. Produbljivanjem/ureenjem nizvodnog korita kod alternativnog rjeenja HE Ustikolina 02 dodatno se smanjuje mogunost plavljenja nizvodno od pregradnog profila. Obje alternative HE Ustikolina pruaju mogunost ublaavanja promjena nivoa vode kod plavljenja i svakako su pozitivna u smislu oscilacija uz obezbjeenje ekoloki prihvatljivog protoka. Alternativno rjeenje HE Ustikolina 02 sa kotom 373 m, odnosno svi objekti koji bi se gradili na potezu od Gorada do Ustikoline uslovljeni su zahtjevima da se ne potapa Cvilin polje i da oscilacije vode ispod elektrane (zbog naseljenih mjesta i ekolokih/okolinskih uslova) manje od 1.60 m. Veliina 1.60 m odgovara oscilacijama koje se trenutno javljaju zbog rada HE Mratinje. Osnovna prednost alternative HE Ustikolina 02 je poveanje energetskih efekata i 236,80 GWh/a moguoj godinjoj proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih izvora, te samim tim zanaajan doprinos u smanjenju emisije CO2. Tehniki, okolinski i socio-ekonomski pokazatelji usmjeravaju na opravdanost usvajanja alternativnog rjeenja HE Ustikolina 02. Stoga je i nakon izraene Prethodne procjene uticaja na okoli HE Ustikolina Federalno ministarstvo okolia i turizma donijelo i Zakljuak o izradi Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina kapaciteta (60,48 MW), (broj: UP-I 05/2-23-11-17-2/12 od 01.06.2012. godine) u skladu sa lanovima 58. i 59. Zakona o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03, 38/09) i lanu 3. i 4. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoli i pogone i postrojenja koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04) (Prilog 2.).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 167/195
5.4.
ALTERNATIVNA RJEENJA RIBLJE STAZE
HE Ustikolina je jedna od stepenica u nizu izgraenih i planiranih hidrolektrana (Buk Bijela, Foa, Paunci, Ustikolina, Viegrad), tako da se pitanje izgradnje riblje staze ne moe separatno razmatrati samo za jedno od planiranih postrojenja. U fazi izrade Studije uticaja na okoli za HE Ustikolina, prema saznanjima o tehnikoj dokumentaciji, koja je izraena za HE Buk Bijela i HE Foa, nije planirana izgradnja ribljih staza, ve je kao mjera zatite ihtiofaune predviena izgradnja vjetakih mrijestilita, tj. rekonstrukcija i ponovno putanje u rad starih salmonidinih mrijestilita u Foi. Idejni projekat HE Ustikolina je ukljuio riblju stazu na desnoj obali rijeke Drine. Registrovana ihtofauna rijeke Drine je osjetljiva na promjene koje e izgradnjom i samom eksploatacijom uslijediti na tom i uzvodnim lokalitetima. Alternativno rjeenje za HE Ustikolina je mogunost odstupanja od izgradnje riblje staze i implementacija odredbi Zakona o slatkovodnom ribarstvu. U procjenu optimalnog rjeenja po pitanju odravanja ribljeg fonda i prirodne reprodukcije riba za svaku od navedenih alternativa predlae se da se izjasne nosioci ribolovnog prava na rijeci Drini i na taj nain uestvuju u odabiru najpovoljnijeg rjeenja za odravanje ekoloke ravnotee ihtiofaune i drugih akvatinih organizama na cijelom slivu rijeke Drine. Vano je sve aktivnosti koordinirati sa lokalnom zajednicom i prije izrade Glavnog projekt HE Ustikolina, odluiti o rjeenju za obezbjeenje migratornih puteva i uskladiti ga sa planiranim tehnikim rjeenjima uzvodnih hidroelektrana i donijeti odluku o funkcionalnoj opravdanosti izgradnje riblje staze na HE Ustikolina. Ukoliko se ne obezbijedi slobodna migracija riba, Investitor je duan nadoknaditi priinjenu tetu korisniku ribolovnog podruja, saglasno odtetnom cjenovniku u ribarstvu, donijeti program revitalizacije ivotnih zajednica i dovesti ih u odgovarajue stanje, te obezbjediti kontinuirano poribljavanje radi odravanja prirodne reprodukcije, to je u skladu sa odredbama Zakona o slatkovodnom ribarstvu FBiH (Slubene novine FBiH, br. 64/04).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 168/195
6. NAZNAKA POTEKOA
Struni tim angaovan na izradi Studije uticaja na okolinu za HE Ustikolina u toku izrade imao je odreenih potekoa. Najvea potekoa je bila istovremena izrada Idejnog projekta i Studije uticaja na okoli. Podaci su sukcesivno dostavljani od strane projektanta. U fazi procjene uticaja na okoli nisu bili dostupni podaci o rezultatima istranih radova koji bi bili znaajni za objektivnu procjenu moguih uticaja na historijski spomenik Most na Koetini, lokalitete sa kulturno-historijskim nasljeem u obuhvatu Cvilin polja, te na samo Cvilin polje. Prethodni radovi istranog karaktera nisu izvreni zbog administrativne procedure. Po okonanju radova istranog karaktera Elaborat o obavljenim prethodnim radovima istranog karaktera za HE Ustikolina, sa svim analizama uz struno miljenje arheologa, treba dostaviti Zavodu za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva sporta i kulture, koji e sa aspekta zatite zatienog i evidentiranog kulturno historijskog nasljea dati miljenje o uticaju na kulturnohistorijsko nasljee. HE Ustikolina je jedna od stepenica u nizu planiranih i izgraenih hidrolektrana na rijeci Drini (HE Buk Bijela, HE Foa, HE Paunci, HE Ustikolina, HE Viegrad) stoga i analiza kumulativnog uticaja na sliv rijeke Drine mogla napraviti samo na osnovu pojedinanih uticaja planiranih HE na rijeci Drini i rijeci Sutjesci. HE Ustikolina je razmatrana kao pojedinani objekat bez uticaja planiranih uzvodnih HE koje e zasigurno imati izvjestan uticaj na rad HE Ustikolina i ekoloku ravnoteu rijeke Drine. Odredbama Zakona o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03) lanom 63., izmeu ostalog je propisano da kada nosilac izrade Studije o uticaju na okoli ima saznanja da e projekat vjerovatno imati znaajan uticaj na okoli drugog entiteta, duan je izraditi posebno poglavlje u Studiji o uticaju na okoli, sa podacima o moguim uticajima na okoli drugog entiteta. Procijenjeno je da Projekat izgradnje i eksploatacije HE Ustikolina nee imati znaajan uticaj na drugi entitet, jer je kompletna hidroakumulacija u Federaciji BiH, a HE Ustikolina je protona hidroelektrana koja ne moe imati znaajan uticaj na objekte nizvodne HE Viegrad. Stoga nosilac izrade Studije uticaja na okoli za HE Ustikolina nije pripremio posebno poglavlje u Studiji o uticaju na okoli koji se tretira ovu problematiku. Federalno ministarsvo okolia i turizma moe informisati drugi entitet o planiranim aktivnostima. Znaajan problem za donoenje zakljuka o okolinskoj prihvatljivosti razmatranog Projekta predstavlja prostorno planska dokumentacija. Nova prostorno planska dokumentacija je u fazi izrade i usvajanja. Vaeim Prostornim planom SR BiH za period 1981. 2000. prepoznat je hidroenergetski potencijal rijeke Drine na potezu od Foe do Gorada i predviena je rezervacija prostora za formiranje akumulacije u energetske svrhe. Treba naglasiti injenicu da je objekat HE Ustikolina planiran u okviru Prostornog plana SRBIH 1981-2000., te da je u skladu s odredbama Zakona o vodama izdata Prethodna vodna saglasnost za izgradnju objekta u okviru javnog vodnog dobra. Ovaj hidroenergetski kapacitet jedan je od prioritetnih razvojnih projekata elektroenergetskog sistema u skladu s odlukama Vlade Federacije BiH, itd. Takoer, implementacija Projekta HE Ustikolina je ukljuena i u Studiju ranjivosti prostora FBiH. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 169/195
7. SISTEM MONITORINGA
7.1.
MONITORING VODA
Monitoring vode rijeke Drine treba uspostaviti i sprovoditi u skladu sa Prethodnom vodnom saglasnosti, odnosno Vodnom dozvolom u budunosti. U skladu sa odredbama Zakona o vodama monitoring voda treba da obuhvati: praenje reima povrinskih i uticaja na podzemne vode, praenje reima podzemnih voda je znaajno i za Cvilin polje; kontinuirano praenje ekoloki prihvatljivog protoka; praenje volumena sedimenta u akumulaciji; praenje promjena u stopi erozije u zoni akumulacije.
U toku izvoenja radova i eksploatacije hidroelektrane (pomou mjernih instrumenata) pratiti nivo vode, registraciju protoka na ulazu i izlazu iz hidroakumulacije. Potrebno je i redovno vriti kontrolu akumuliranja otpada u zoni akumulacije, na reetci ulazne graevine i plutajue brane. U izvanrednim incidentnim situacijama u sadraju Opeg akta - Plana odravanja i koritenja pogona HE Ustikolina obavezno utvrditi i mjere sigurnosti, sistem obavjetavanja i uzbunjivanja u sluaju mogueg ugroavanja podruja nizvodno od HE Ustikolina, to ukljuuje i monitoring kvaliteta vode, obalnog zemljita i slino. Navedeni monitoring usaglasiti sa eventualnim posebnim zahtjevima Agencije za vodno podruje sliva rijeke Save Sarajevo i Hidrometeorolokog zavoda Federacije BiH. 7.2. FLORA I FAUNA
Razgradnja organskog materijala vodi ka obogaivanju akumulacije nutrijentima, koji stimuliu rast i razvoj akvatinih biljaka (algi i makrofita) i vodi ka neeljenim poremeajima ravnotee organizama prisutnih u vodi, kao i kvaliteta vode. U cilju spreavanja navedenog, potrebno je kontinuirano pratiti: kvalitet vode u obuhvatu akumulacije, te neposredno uzvodno i nizvodno od objekata hidroelektrane na rijeci Drini (pH, temperatura, elektrina provodljivost, turbiditet, rastvoreni kisik, suspendovane estice, fosfati, nitrati); elemente biotikih faktora (fitobentos i fitoplankton, zoobentos i zooplankton, makrofite i druge akvatinu i poluakvatinu vegetaciju), povremeno i po potrebi ukoliko se primijete znaajne promjene.
Prije poetka izgradnje brane potrebno je uraditi studiju nultog stanja flore i faune rijeke Drine. Ova istraivanja su potrebna da bi se to kvalitetnije analizirale i ublaavale posljedice uticaja HE Ustikolina na ivi svijet rijeke Drine. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 170/195
U okviru izrade Ribarske osnove za ribolovno podruje, gdje e biti locirana HE Ustikolina (koja se radi svakih 10 godine), poeljno je uraditi segment procjene efekata hidroelektrane na ihtiofaunu i druge vodene organizme. 7.3. KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLJEE
Monitoring kulturno-historijskog nasljea podrazumijeva stalni arheoloko/konzervatorski nadzor tokom izvoenja radova na podruju gradilita i na prostoru, koji moe biti pod uticajima graevinskih aktivnosti na izgradnji planirane HE Ustikolina. Nadlena institucija treba prije poetka radova izvriti detaljno snimanje stanja mosta, utvrditi poloaj i veliinu eventualno ve identifikovanih pukotina, oteenja konstrukcije i sl. U toku gradnje bezbjediti redovan nadzor arhitekte konzervatora i statiara u cilju kontrole izvoenja radova, koritenja pristupnog puta, koji e se generalno koristiti za izgradnji objekata HE Ustikolina i primjene mjera sigurnosti i zatite nacionalnog spomenika. Prilikom izvoenja graevinskih radova u blizini nacionalnog spomenika kontinuirano pratiti stanje mosta i identificirati eventualne promjene na pukotinama, formiranje novih pukotina, promjene na strukturi materijala i vezivnih elemenata, promjene na temeljnim strukturama Mosta, koje bi eventualno mogle ugroziti stabilnost i integritet Mosta u toku gradnje. 7.4. OTPAD
Potrebno je vriti vizuelnu kontrolu akumuliranja otpada, koji e nanositi rijeka Drina na objekat riblje staze i plutajue brane, te vriti redovno odravanje.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 171/195
8. MJERE U VANDREDNIM USLOVIMA
Mjere za postupanje u vanrednim situacijama definirane su u Planu spreavanja nesrea opasnih za okoli za HE Ustikolina (Prilog 6.), u okviru koje e biti dati postupci i mjere regulirane Pravilnikom o postupcima i mjerama u sluajevima incidenta na vodama i obalnom vodnom zemljitu (Slubene novine FBiH, br. 71/09). Taj Plan se mora redovno aurirati. Postupanje i mjere u incidentnim situacijama bie i segment Opeg akta o odravanju, koritenju i osmatranju vodoprivrednog objekta. Opi akt je osnova za dobijanje Vodne dozvole, te e biti uraen u skladu sa Pravilnikom o minimumu sadraja opeg akta o odravanju, koritenju i promatranju vodoprivrednih objekata (Slubene novine FBiH, br. 18/07).
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 172/195
9. SPECIFINI ELEMENTI UTVRENI PRETHODNOM PROCJENOM UTICAJA NA OKOLI
Tokom provoenja procedure procjene uticaja na okoli, u fazi prethodne procjene uticaja, konsultant nije dobio pismene komentare vezane za dokument Prethodna procjena uticaja na okoli HE Ustikolina, od strane relevantnih institucija, graana, zainteresirane javnosti, lokalne zajednice, kao niti od Federalnog Ministarstva okolia i turizma. Na sastanku odranom 22.06.2012. sa Investitorom i Projektantom konsultant je informiran da uz Zakljuak za izradu Studije o uticaju na okoli nisu dostavljene zvanine primjedbe i sugestije za izmjene sadraja dostavljene dokumentacije za prethodnu procjenu uticaja na okoli HE Ustikolina. U toku procesa procjene uticaja na okoli HE Ustikolina, odravana je stalna komunikacija sa projektantom Idejnog projekta i Investitorom.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 173/195
NETEHNIKI REZIME
STRATEKI CILJEVI IZGRADNJE HE USTIKOLINA Osnovni preduslov za razvoj neke zemlje je stabilna i sigurna opskrba elektrinom energijom. Vienamjensko koritenje voda pitanje je globalnog planiranja razvoja i budunosti regije i drave. Ve decenijama, posebno u Evropskoj zajednici se promovira orijentacija ka koritenju obnovljivih izvora energije, ukoliko je njihovo koritenje potencijal za odrivi razvoj, odnosno prihvatljiv privredni razvoj sa aspekta zatite okolia i prirodnih resursa. Prema tome, globalni zadatak je usmjerenje ka odrivom razvoju i smanjenje emisije staklenikih plinova, odnosno pritisaka na klimatske promjene. Praksa je pokazala da koritenje obnovljivih izvora energije u razvoju elektroenergetskog sektora moe pozitivno djelovati na drutvenu zajednicu kao i unapreenja standarda zajednice, to ukljuuje zapoljavanje, razvoj privrede i rekreativno sportskih aktivnosti, doprinos sigurnosti isporuke elektrine energije, itd. U skladu sa predstojeim obavezama za pristupanje Evropskoj zajednici, znaajno je osigurati adekvatno koritenje hidroenergetskih potencijala u okviru proizvodnje elektrine energije za potrebe trita. Bosna i Hercegovina je ratificirala Ugovor o uspostavi energetske zajednice 2006. godine, gdje su utvrene pravne steevine za obnovljive izvore energije. Svaka ugovorna strana obavezuje se da e napraviti plan implementacije Direktive 2001/77/EC Europskog parlamenta i Vijea o promociji elektrine energije proizvedene iz obnovljivih izvora. Svrha ove Direktive je porast proizvodnje elektrine energije iz obnovljivih izvora, sa ciljem globalnog smanjenja emisije CO2 i pritisaka na klimatske promjene. Projekat izgradnje HE Ustikolina utemeljen je na koritenju obnovljivog energetskog izvora, to e doprinijeti smanjenju emisije CO2 i zagaujuih materija iz energetskog sektora. Dakle, implementacija ovog projekta je u skladu sa prioritetnim obavezama energetskog sektora. U dijelu koji se odnosi na zatitu zraka Strategijom zatite okolia Federacije BiH, utvren je cilj podsticanja koritenja obnovljivih izvora energije, sa mjerama za realizaciju postavljenog cilja. Prema stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, HE Ustikolina je jedan od planiranih proizvodnih kapaciteta u Federaciji BiH. Usvojena je Uredba o koritenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije (Slubene novine FBiH, br. 36/10) i Uredba o izmjenama i dopunama Uredbe o koritenju obnovljivih izvora energije i kogeneracije (Slubene novine FBiH, br. 14/11) iji je cilj podsticaj vee proizvodnje i potronje elektrine energije iz obnovljivih izvora energije, na unutranjem tritu elektrine energije, a naroito u pogledu: smanjenja uticaja upotrebe fosilnih goriva na okoli; dugoronog obezbjeenja energije; pozitivnog djelovanja na drutvenu koheziju i pribliavanju ciljevima iz Kjota (prilagoavanja klimatskim promjenama); efikasnijeg koritenja energije; otvaranja novih radnih mjesta i razvoja poduzetnitva u energetici;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 174/195
podsticanja uvoenja i razvoja novih tehnologija i domae ekonomije u cjelini.
Lokalna zajednica, odnosno strukture vlasti opina i kantona, te Federacija BiH trebaju da slijede svjetske trendove i preuzete obaveze Bosne i Hercegovine i Evropske unije. HIDROENERGETSKI POTENCIJALI FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE Izgradnja hidroelektrana je vaan segment razvoja elektroenergetske djelatnosti i ekonomije uope. Jedna od karakteristika bosansko-hercegovakih rijeka je hidroenergetski potencijal, koji jo uvijek nije adekvatno iskoriten u cilju odrivog razvoja. Prema Stratekom planu i programu razvoja energetskog sektora Federacije BiH, ukupni hidropotencijal, raspoloiv za energetsko koritenje, iznosi 5.555,4 MW odnosno 21.840 GWh. Do sada, u hidroenergetskim kapacitetima raspolae se sa cca. 1.900 MW instalisane snage i moguih cca. 5.000 GWh godinje proizvodnje, to je ispod 50% raspoloivog potencijala. Predviena je izgradnja novih proizvodnih kapaciteta, instalisane snage 442,5 MW odnosno godinje proizvodnje 1.281,68 GWh, to bi koritenje raspoloivog potencijala uvealo na 57,03% u snazi, odnosno 53,31% u proizvodnji.52 Treba naglasiti da je razmjetaj hidroenergetskih resursa neujednaen, i da se najvei hidropotencijal nalazi u slivovima Neretve, Drine i Vrbasa, to ne odgovara prostornoj potronji i potrebama za energijom. PROSTORNO-PLANSKE OSNOVE Aktuelni Prostorni plan SR BiH za period 1981. 2000., do donoenja prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine, primjenjuje se u dijelu koji se odnosi na teritorij Federacije Bosne i Hercegovine. U dijelu Plana o orijentaciji razvoja i razmjetaju privrede u prostoru, u posebnom odjeljku o razvoju proizvodnje energije stoji da e se nove hidroelektrane graditi du rijenih tokova, i da treba oekivati ubrzanje koritenja raspoloive snage i ulazak u iru izgradnju sistema novih hidroelektrana. Prema Prostornom planu SR BiH, gdje je predvieno formiranje akumulacije na rijeci Drini izmeu Foe i Gorada. Prema Zakonu o prostornom planiranju i koritenju zemljita na nivou Federacije Bosne i Hercegovine Prostorni plan podruja posebnih obiljeja Federacije donosi se za podruja od znaaja za Federaciju, utvreno Prostornim planom Federacije. Podruje posebnog obiljeja Federacije utvruje se naroito za podruje izgradnje velikih hidroenergetskih graevina (vie od 30 MW instalisane snage), to je u sluaju HE Ustikolina potrebno uraditi. Federalno ministarstvo prostornog ureenja je pokrenulo aktivnosti na realizaciji projekta Priprema i izrada Prostornog plana Federacije Bosne i Hercegovine za period 2008.-2028. godine. U usvojenom Prijedlogu Prostornog plana Federacije BiH navedene planirane vodne akumulacije, retenzije i dijelovi vodotoka pod usporom ukljuuju i HE Ustikolina.
52
Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 175/195
ZNAAJ IZGRADNJE HE USTIKOLINA Izgradnja ovog objekta ima viestruki znaaj, a posebno bi se mogle naglasiti sljedee komponente: pouzdano snabdijevanje elektrinom energijom; otvaranje novih radnih mjesta: maksimalno za vrijeme izgradnje, te stalno zaposlenog osoblja u toku rada i odravanja hidroelektrane; poboljan standard ivota lokalnog stanovnitva i smanjenje siromatva; smanjenje emisije zagaujuih materija u zrak, u odnosu na sagorijevanje fosilnih goriva za proizvodnu elektrine energije, to je doprinos zatiti okolia generalno; posebno znaajan je doprinos u globalnom smanjenju emisije stakenikih gasova (GHG) i pritisaka na klimatske promjene; prilagoavanje klimatskim promjenama; doprinos drutveno - ekonomskom razvoju i zatiti okolia.
Zahvati u prostoru, kao to je formiranje akumulacije uzvodno od brane, neminovno utiu na promjene autentinog prostora i prirodnih ekosistema. Znaajno je da su hidroakumulacije, u veini sluajeva, viefunkcionalne. Prvenstveno se grade u cilju razvoja i zadovoljenja civilizacijskih potreba, a planirana hidroakumulacija HE Ustikolina, pored proizvodnje elektrine energije, moe se koristiti za navodnjavanje, razvoj male privrede, te rekreativne i sportske aktivnosti. OSNOVA ZA IZRADU STUDIJE UTICAJA NA OKOLI (SUO) Osnova za izradu Studije uticaja na okoli HE Ustikolina (u daljem tekstu SUO) je Zakljuak o izradi Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina kapaciteta (60,48 MW), (broj: UP-I 05/2-23-1117-2/12 od 01.06.2012. godine) koji je izdalo Federalno ministarstvo okolia i turizma na bazi Prethodne procjene uticaja na okoli, prema lanu 58. i 59. Zakona o zatiti okolia (Slubene novine FBiH, br. 33/03, 38/09) i lanu 3. i 4. Pravilnika o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna procjena uticaja na okoli i pogone i postrojenja koji mogu biti izgraeni i puteni u rad samo ako imaju okolinsku dozvolu (Slubene novine FBiH, br. 19/04) (Prilog 2.). Zakljukom o izradi Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina kapaciteta (60,48 MW), (broj: UP-I 05/2-23-1117-2/12 od 01.06.2012. godine) definiran je i sadraj Studije o uticaju na okoli za HE Ustikolina: Opis predloenog projekta Opis okolia koji bi mogao biti ugroen projektom Opis moguih znaajnih uticaja projekta na okoli Opis mjera za ublaavanje negativnih efekata Nacrt osnovnih alternativa Netehniki rezime Naznake potekoa Sistem monitoringa Mjere u vezi rada u vanrednim uslovima Rezultati prethodne procjene uticaja na okoli.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 176/195
SUO je izraena u skladu sa odredbama navedenih propisa i odredbama Direktive 97/11/EC o procjeni uticaja na okoli, koja dopunjuje Direktivu 85/337/EEC o procjeni uticaja odreenih javnih i privatnih projekata na okoli. Cilj valoriziranja moguih uticaja Projekta na okoli je utvrivanje eventualnih nedopustivih greaka u prostoru, u kontekstu zatite i unapreenja kulturno-historijskih i prirodnih vrijednosti, te okolia uope. Procjena uticaja na okoli je sistematska identifikacija i ocjena potencijalnih uticaja predloenih postojeih i/ili novih projekata, planova, programa ili pravnih i ekonomskih odluka na fiziko-hemijske, bioloke, kulturne i socio-ekonomske komponente cjelokupnog okolia. Opis projekta Osnovni uslovi, odnosno ogranienja pri izradi Idejnog projekta HE Ustikolina su: Nivoi povrinskih voda u Cvilin polju treba da su isti ili manji od nivoa voda koje su bile prije izgradnje HE Ustikolina; Uspor akumulacije HE Ustikolina ne smije plaviti Cvilin polje; Denivelacija voda nizvodno od HE Ustikolina ne smije biti vea od postojee. Postojea dnevna denivelacija voda koja astaje pri radu HE Piva iznosi oko 130 cm; Zatita spomenika kulturuno istorijskog naslijea - Most u Koetini; Akumulacija za instalisani proticaj Qin= 450 m3/sec da ne prelazi entitetsku granicu; Uspor akumulacije HE Ustikolina za proticaje pri EPP Q= 33m3/sec i instalaciji Q=450m3/sec da ne ugroava rad uzvodne stepenice na rijeci Drini elektrane HE Paunci; Da se ne prekinu migratorni putevi ihtiofaune; Sprjeavanje pojave novih klizita i aktiviranja postojeih; Regulacija otpadnih voda na podruju akumulacije HE Ustikolina; Nesmetano odvijanje saobraaja u fazi izvoenja i eksploatacije elektrane magistralnim putem na lijevoj i lokalnim putem na desnoj obali.
HE Ustikolina je projektovana kao niskotlano pribransko postrojenje sa malom akumulacijom, a sa energetskog stanovita - protona elektrana. Instalisana snaga postrojenja je 60,48 MW, a godinja proizvodnja elektrine energije 236,80 GWh. Instalisani proticaj HE Ustikolina iznosi ukupno 450 m/s odnosno 3x150 m/s. Izabrana generalna dispozicija je klasian tip pribranskog postrojenja, koji se sastoji od betonske gravitacione brane sa strojarom i prelivinim poljima ukupne duine 208,50 m. Brana je dilatacionim spojnicama (okomite na osu brane) podjeljena na 9 kampada (blokova) i ini jednu konstruktivnu cijelinu. Blokovi 1 i 2 su na desnoj obali i u njima su smjetene deponije pomonih tablastih zatvaraa i riblja staza. Blokovi 3 do 5 su prelivni dio brane koji se sastoji od 4 prelivna polja sa segmentnim zatvaraima 12,5x15,0 m i jednim prelivnim poljem sa segmentnim zatvaraem 8,0x10,0 m i prateom opremom. Blokovi 6 i 7 su blokovi u kojima je smjetena strojara sa tri Bulb turbine i prateom opremom. Blokovi 8 i 9 su blokovi na lijevoj obali. U bloku 8 je montani plato, a u bloku 9 deponija pomonih tablastih zatvaraa. Du cijele brane je galerija, koja slui za injektiranje i tehniko osmatranje objekta.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 177/195
Kao dio brane sa uzvodne strane je betonski most, koji povezuje magistralni put na lijevoj i lokalni put na desnoj obali. Nizvodno od strojare na lijevoj obali nalazi se plato na kojem su smjeetni pratei objekti. Na manjem prelivnom polju smjeten je objekat za tehniko osmatranje. HE Ustikolina je elektrana u nizu. Njen uspor dolazi ispod planirane brane HE Paunci koja se nalazi u entitetu Republika Srpska. S obzirom da u fazi izrade Idejnog projekta i Studije uticaja na okoli HE Ustikolina nisu bili raspoloivi tani podaci o tehnikom rjeenju HE Paunci, vodilo se rauna da uspor akumulacije HE Ustikolina pri instalisanom proticaju Qin = 450 m3/s ne prelazi entitetski granicu. U tom smislu su predvieni radovi na ureenju repa akumulacije HE Ustikolina.
Izgradnjom brane formira se akumulacija sljedeim karakteristikama: Kota normalnog (maksimalnog) uspora Kota minimalnog radnog nivoa Ukupna zapremina Korisna zapremina akumulacije Povrina (na koti 373,0 m n.m.) Duina Srednja irina (na koti 373,0 m n.m.) Prosjena dubina 373,0 m n.m. 371,0 m n.m. 8,55 x106 m3 2,70 x106 m3 142,77ha 9,35 km 152.70 m 8,88 m
Prema preliminarnim analizama produbljenje (ureenje) korita vri se formiranjem kanala, nizvodno od pregradnog profila, na duini od 1,7 km. Idejni projekat obuhvata i: Izmjetanje dijela magistralnog puta M 20 Foa Gorade na lijevoj obali rijeke Drine; Izmjetanje saobraajnice na desnoj obali rijeke Drine: Cvilin polje Sadba, dionica: Podbornica Spomen esma; Prikljuak sa magistralnog puta za strojaru HE Ustikolina; Prikljuak sa magistralnog puta za krunu brane.
HE Ustikolina se prikljuuje na 110kV prenosnu i 10(20)kV distributivnu mreu. Da bi se obezbijedio siguran plasman proizvedene elektrine energije u mreu u svim pogonskim situacijama, predvien je prikljuak na 110kV mreu i to na postojei 110kV Foa Gorade1, koji prolazi u blizini lokacije budue hidroelektrane, po sistemu ulaz izlaz. Takoer je predvieno i povezivanje prenosne i distributivne mree preko mrenog transformatora 115 2x2,5%/10,5(21)kV, 10MVA i 10(20) kV postrojenja HE Ustikolina i novoizgraenog 10(20) kV rasklopnog postrojenja planiranog na lokaciji MHE Osanica. Ovim rjeenjem e biti ispunjeni, kako zahtjevi za rezervnim napajanjem vlastite potronje elektrane, tako i doprinos osiguranju stabilne opskrbe elektrinom energijom za BPK Gorade, uz istovremeno smanjenje gubitaka u prenosu elektrine energije u EES.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 178/195
UTICAJI HE USTIKOLINA NA KVALITET OKOLIA UTICAJI U TOKU IZGRADNJE Uticaj na stanovnitvo Imajui na umu opu sliku socijalnog aspekta ovog podruja koja je nepovoljna, oekivani uticaj izgradnje HE Ustikolina je izrazito pozitivan, s obzirom da ovakve aktivnosti u toku izgradnje prati i otvaranje novih radnih mjesta i mogunost poveanja stope zaposlenosti kako kvalifikovanog tako i nekvalifikovanog profila. Stvaraju se preduslovi za zapoljavanje odreenog broja stanovnitva, a lokalnoj zajednici e se osigurati pravine naknade za nastale tete i postii e se kompromis interesa lokalne zajednice i investitora, to podrazumijeva stvaranje uslova za vienamjensko koritenje vodnog resursa rijeke Drine. Pored konsecione naknade, obaveze e se utvrditi i u Programu investicija za lokalne zajednice. S obzirom da je u periodu izmeu izrade Idejnog projekta (Idejni projekat HE Ustikolina knjiga 2.11. Otkupi i odtete, 2009. godina) HE Ustikolina i izrade Studije uticaja na okoli evidentna dolo do promjena po pitanju broja objekata pod uticajem budue HE Ustikolina, neophodno je u fazi izrade Glavnog projekta, uzeti navedeno u obzir i aurati podatke, posebno u dijelu koji se odnosi na izradu Elaborata eksproprijacije. Ukupno je planirano 25 ha povrine zemljita za otkup. Mogui negativni uticaji koji e biti posljedica poveane koncentracije praine i pojaanog intenziteta saobraaja, te nivoa buke su privremenog karaktera i uz mjere ublaavanja mogu se smatrati prihvatljivim. Treba napomenuti da su lokacije, gdje e se vriti graevinski radovi dovoljno udaljene od naselja, to znai da e biti ublaeni navedeni uticaji na stanovnitvo. Uticaj na zemljite Ovaj uticaj u sluaju HE Ustikolina je minimiziran malom povrinom akumulacije. Procjena je e se otkupiti 25 ha zemljita. Postoji mogunost zagaivanja zemljita ako se neadekvatno privremeno odlau razliiti materijali i otpad koji e nastajati prilikom izvoenja radova, zatim usljed neadekvatnog ili loeg odravanja mehanizacije na gradilitu, pranja i ienja mehanizacije i ispiranje miksera na mjestima koji nisu odreeni za tu namjenu Uticaj na vode U toku izgradnje objekta HE Ustikolina, privremeno moe da doe do zamuenosti vode uslijed radova na iskopu u koritu rijeke i u toku nasipanja i ugradnje materijala. Privremeno e doi do hidromorfolokih promjena. Mijenjati e se prvobitnog stanja tretiranog ekosistema i naruavanje ekolokih faktora za akvatine organizme u manjem obimu. Uticaji na kvalitet vode za vrijeme gradnje objekta HE Ustikolina, bie privremen i povremen tj. bez trajnih posljedica. Uticaj na kvalitet zraka Tokom izgradnje objekata HE Ustikolina uticaj na kvalitet zraka bie od podizanja praine, kao i isputanja izduvnih gasova iz mehanizacije na svim lokacijama gradilita. Ovi uticaji su privremenog karaktera. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 179/195
Uticaj na floru i faunu Uticaj na floru i faunu poinje od pripremih radova za izgradnju HE Ustikolina. Uticaj, u ovoj fazi, se oekuje u toku mehanikog uklanjanja biljnog pokrivaa u zoni akumulacije, brane i infrastrukture. To je najznaajniji uticaj na postojeu floru podruja. Nakon izgradnje objekata,, flora e se sukcesivno samoobnavljati, prema stanitu i fenologiji pojedinih vrsta i zajednica. Poto nisu utvrena jedinstvena stanita biljnih i ivotinjskih vrsta, moe se konstatirati da nee doi do ugroavanja biodiverziteta tog podruja. ivotinjski svijet nije direktno ugroen, u smislu ugoravanja opstanka vrsta na razmatranom podruju. Uticaj na ihtiofaunu U toku gradnje, uticaj na hidroloki reim i kvalitet vode je od velikog znaaja za ihtiofaunu. Uticaji na kvalitet vode za vrijeme gradnje objekta HE Ustikolina, bie privremen i bez trajnih posljedica za rijeni ekosistem. Kljuni problem izgradnje HE Ustikolina na razmatranom dijelu rijeke Drine je pretvaranje rijenog ekosistema u ekosistem jezerskog tipa na duini 9,35 km. To e znaajno uticati na autentine ekoloke uslove i ekoloku razvoteu autohtone ihtiofane i drugih akvatinih organizama. U periodu graenja treba oekivati da e privremeno doi do migracije ribe izvan zone uticaja gradilita. Takoer, migracije riba (dnevne i posebno sezonske) iz donjeg toka rijeke prema gornjem i obrnuto, mogu biti prekinute u toku graenja. Za vrijeme mrijesta brojne vrste riba migriraju prema izvoritu ili manjim pritokama kako bi se u njima mrijestile i poloile jaja. Zbog toga e neminovno doi do poremeaja prirodne ravnotee ihtiofaune. Uticaj na ihtiofaunu formiranjem pregrade na rijeci Drini planirano je da se ublai izgradnjom riblje staze u zoni brane. Poto e se pregraivati i regulirati korito i protok rijeke Drine u fazama, u II fazi izgradnje (II zagati) ribe e migririrati preko prelivnih polja i procjenjuje se da e biti obezbijeen kontinuiran protok vode za migraciju riba. Uticaj na kulturno-historijsko nasljee i pejza Aspekti kulturno-historijskog nasljea su u okviru ove Studije tretirani kao neodvojiva cjelina sa ambijentom. S obzirom da promatrani prostor karakterie koncentracija, prije svega arheolokih lokaliteta koji su u dosadanjoj praksi zatite naslijea evidentirani ali ne i istraeni, kao i pojedinanih spomenikih i ambijentalnih struktura visoke vrijednosti, izgradnja HE Ustikolina na predloenoj lokaciji e dovesti do promjene okruenja kao cjeline. Dobra kulturno-historijskog nasljea koja se nalaze 500 m linearno od planiranih radova na izgradnji HE Ustikolina su: historijski spomenik - most na Koetini; Turhan Emin-begova damija; prahistorijski tumulusi iz bronzanog ili eljeznog doba: Lokalitet ehitluci, Ustikolina i Lokalitet Gradac, Cvilin; lokalitet iz rimskog doba Cvilin; rimska vila Gomile; rimski spomenik i kasnoantika bazilika elije; rimsko groblje Diljka; lokalitet iz rimskog doba Ustikolina; nekropola sa stecima Grko groblje Koetin i Srednjovjekovni grad Koetin; Nekropola sa stecima Groblje i Lokalitet Crkvina. S obziom na koncentraciju kulturno-historijskog nasljea i lokaliteta koji nisu istraeni, u fazi gradnje moe doi do otkrivanja novih arheolokih lokaliteta. Od identificiranih i zatienih spomenika, Most na Koetini i kulturno historijsko nasljee u podruju Cvilin polja, su lokaliteti koji se nalaze u blizini zone gradnje objekata HE Ustikoline. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli Sarajevo, juni 2013.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 180/195
sa nalazi u neposrednoj blizini zone gradnje. Most na Koetini je lociran na desnoj obali rijeke Drine na 1630 m od pregradnog profila uzvodno. Najnia kota Mosta na Koetini je 375,73 m.n.m. Izgradnja novog puta i novog mosta duine 70 m moe najvie uticati na spomenik Most na Koetini. U okviru implementacije Projekta nee doi do potapanja, niti fizikog ugroavanja ovog spomenika. Vibracije koje e se mogu javljati u fazi gradnje puta i izgradnje novog mosta mogu uticati na Most na Koetini. Takav uticaj moe biti posljedica upotrebe teke mehanizacije, a indirektno moe uticati na postojeu stabilnost i strukturu spomenika. Eventualno do slinih uticaja moe doi i usljed poveane frekvencije transportnih vozila preko tog puta, koji e se generalno koristiti za izgradnju objekata HE Ustikolina. Uzimajui u obzir razmjetaj kulturno-historijskog nasljea u okruenju gradilita HE Ustikolina, sa sigurnou se moe rei da e se graevinske aktivnosti u periodu izmjetanja magistralnog puta, gradnje novog puta i mosta, gradnje postrojenja brane i prateih objekata odraziti na ambijent. Generiranje otpada Za vrijeme pripreme lokacije za buduu branu i hidroakumulaciju, kao i drugih graevinskih radova doi e do akumuliranja odreene koliine iskopnog materijala. Postoji mogunost da se najvei dio iskopanog materijala iskoristi za nasipe. Takoer, materijal od usjeka za potrebe temelja brane mogu se koristiti fazno, za ureenje obala po zavrenim graevinskim radovima. Neiskoriteni dio graevinskog otpada bie potrebno odvui na odreeno i odobreno odlagalite. U fazi pripremnih radova na lokacijama objekata i pristupnim putevima sjeom vegetacije, generirae se biomasa, koju se moe iskoristiti kao gorivo, kao i za preradu u kompost. Procjenjuje se da e nastati veoma male koliine opasnog otpada. U kontekstu zbrinjavanja ove vrste otpada (boje, maziva, ulja, zauljeni materijali itd.) izvoa radova mora se pridravati Plana upravljanja otpadom opasni otpad. Predaju otpada, odnosno preuzimanje ove vrste otpada moraju obavljati firme ovlatene za prikupljanje i konano zbrinjavanje opasnog otpada. Nastajae i otpad iz kategorije komunalnog otpada (kljuni broj 20 00 00) koji, ukljuuje ambalau i otpad od aktivnosti i smjetaja radnika na gradilitu. Prema Uredbi o ureenju gradilita, obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju (Sl. novine FBiH, br. 48/09; 75/09) Plan upravljanja graevinskim otpadom je obavezni dokument, ija e se realizacija morati kontinuirano pratiti. Uticaj na emisiju buke Na podruju gradilita zbog predvienih aktivnosti nastae buka od transportnih sredstava (kamioni), radnih strojeva (utovariva, buldoer, rovokopa i drugo) i eventualnih procesa miniranja. Do povremenih izvora buke (manjeg intenziteta varira tokom dana) dolazie prilikom rada strojeva na gradilitu, te prilikom utovara i odvoenja/dovoenja materijala potrebnih za graevinske zahvate ili materijala od ruenja postojeih objekata. Radi se o uticaju privremenog karaktera.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 181/195
IDENTIFIKACIJA UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE Uticaj na stanovnitvo Procjenjuje se da e direktno i indirektno od projekta HE Ustikolina, imati korist stotine domainstava (radna snaga), malih privrednika (kafezni uzgoj ribe, turizam) i ugostitelja to potvruje socio-ekonomski znaaj ovog projekta za opine Gorade i Foa-Ustikolina, cijeli Kanton pa i Federaciju BiH. Treba naglasiti i znaajnu injenicu da bio ovo bio prvi izlazak na podruju Federacije BiH na rijeku Drinu po pitanju koritenja njenog velikog hidropotencijala u energetske svrhe. Realizacija projekta HE Ustikolina bila bi snaan pokreta ekonomskog razvoja ireg podruja, to je preduslov za socijalni razvoj. Akumulacija potencijalno daje mogunost viefunkcionalnog koritenja to ukljuuje razvoj male privrede, rekreacione i sportske aktivnosti (ribogojilita, sportski ribolov, veslanje, plivanje i sl.). U cilju unapreenja ureenja prostora i mogunosti razvoja prodruja kroz Idejni projekat su prepoznata tri lokaliteta: prvi lokalitet je udaljen oko 3800 m od pregradnog mjesta, na lokalintetu dananje ade; drugi lokalitet se nalazi na oko 4600 m od pregradnog mjesta na prostoru koji je u fazi izgradnje predvien za gradilini kamp; a trei lokalitet je predvien na Cvilin polju oko 7020 m od pregradnog mjesta. Mogunost realizacije predloenih Idejnih rjeenja i ureenja navedenih lokaliteta treba biti predmet izrade Plana podruja posebnog obiljeja Federacije BiH. Implementacija navedenih Idejnih rjeenja nije obaveza Investitora, ali se mogu u postupku ekproprijacije utvrditi jasne obaveze participacije zainteresiranih subjekata za evetualnu realizaciju predloeni Idejnih rjeenja. Realizaciju projekata ovakve vrste prate razliite kompenzacije drutvu i lokalnoj zajednici, zbog gubitka autentinog stanja i optereenja prostora. Procjenjene mjere kompenzacije su: formiranje organizacione poslovne jedinice JP Elektroprivreda BiH u BPK Gorade; vea mogunost zapoljavanja (u toku izgradnje 400-500 i u ekspoataciji od cca 40 ljudi) kao i stvaranje povoljnijih uslova za bri privredni razvoj; dobit lokalne zajednice (prihod od poreza na dohodak u kantonalni/opinski budet, naknade od koncesije); sporazum sa lokalnom zajednicom o programu unapreenja lokalnog podruja.
U skladu sa postojeim Zakonom o koncesijama i odredbama Pravila o utvrivanju naknada za koncesije, zatim odredbama Zakona o vodama i minimalne naknade prikazana je u tabeli. Tabela.: Minimalna naknada prema vaeim i prijedlozima novih zakona
Naknade Jednokratno Godinje Opine 1,6 mil KM 2,73 mil KM Kanton 270.000 KM 153.000 KM Federacija 810.000 KM 114.000 KM
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 182/195
Takoer, dio sredstava koji se usmjerava nadlenoj agenciji za vode i Fondu za zatitu okolia FBiH po osnovu posebne vodne naknade za koritenje vode za proizvodnju elektrine energije moi e se koristiti projekte i potrebe Kantona i opina. Implementacija odobrenog Projekta sa mjerama zatite okolia, monitoringa uticaja i adekvatno upravljanje objektima HE Ustikolina osigurae da uticaji izgraenih objekata hidroelektane budu prihvatljivi za lokalnu zajednicu i osnova za razvoj i unapreenje socio-ekonomskih aspekata podruja. Uticaj na zemljite U toku eksploatacije nema uticaja na zemljite, osim u sluaju incidenta. Uticaj na vode Uobiajeno je da formiranje akumulacije dovodi do poveanja nivoa podzemnih voda uzvodno od profila, dok nizvodno dolazi do smanjenja. Kota uspora, koja uslovljava nivo podizanja podzemnih voda je usvojena tako da kriteriji odravanja podzemnih voda u svim hidrolokim uslovima budu zadovoljeni (kako za zatitu poljoprivrednih povrina tako i za zatitu naseljenih i industrijskih zona). HE Ustikolina nema karakteristike akumulacije koja moe proizvesti promjenu prirodnog reima u smislu promjene kvaliteta voda i pojave procesa eutrofikacije vodnih sistema. Rad hidroelektrane, odnosno formiranje akumulacije, ipak e neminovno dovesti do promjene reima proticaja vodotoka i usporavanja vodnog toka. U Studiji uticaja na okoli je razmatran i meuodnos planiranih i izgraenih hidroenergetskih objekata u slivu rijeke Drine Uticaj na klimatske promjene - Procjena potencijalnog smanjenja emisija CO2 usljed rada HE Ustikolina Uzimajui u obzir emisioni faktor mree BiH od 0,916 t CO2/MWh53, procjena izbjegavanja emisije ugljen dioksida u konkretnom sluaju sa HE Ustikolina, iznosilo bi 216.908 t CO2 godinje. Instalirano predvieno MOP-SF6 - metalom oklopljeno postrojenje sa izolacijom SF6 (sumporheksafluorid) pod pritiskom se treba kontrolirati i odravati njegova zaptivenost. Sumporheksafluorid je stakleniki gas sa potencijalom globalnog zatopljenja 22.800 puta veim od potencijala CO2 gledano u periodu od 100 godina54. Koliine SF6 e biti male, ali upravljanje postrojenjem e biti u skladu sa ve postojeim internim aktima i procedurama JP Elektroprivreda BiH za odravanje takvih objekata. Uticaj na klimu Razmatranje da li e budua akumulacija HE Ustikolina znaajno uticati na promjenu lokalne klime, a preko iste i na ostale komponente okolia, dovodi do zakljuka da su takve promjene mogue zbog promjenjenih energijskih uslova na povrini zemlje, to je posljedica promjene
Emisioni faktor mree BiH od 0,916 t CO2/MWh zvanino usvojen od strane UNFCCC-a, (http://cdm.unfccc.int/filestorage/2/7/FEMVD18KLCWHI7PN3O2SR9QXBT6GUJ.pdf/20121015_PDDAmitea%20Small%20Hydro%20Project-Ver5_FINAL.pdf?t=R3V8bW4zNDV3fDCETTT2s1PhyaZ9DZaQZa0h)
54
&3
Izvor: GWP values and lifetimes from 2007 IPCC AR4
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 183/195
bilansa sunevog zraenja, jer vodena povrina drugaije i apsorbuje i reflektuje suneve zrake. Promjene u energijskim uslovima dovode do promjena u reimu temperature, vlage i vjetra. Pri tome se vlaga zraka poveava, raspon ekstrema temperature smanjuje i razvija se sistem vjetra kopno-jezero, jer jezero djeluje kao toplotni rezervoar. Nadalje, moe se modificirati uestalost pojave magle i raspodjele padavina. Meutim, sve ove promjene znatno ovise o veliini akumulacije tj. njegovoj povrini i dubini. Navedene promjene mogu imati kako negativan tako i pozitivan uticaj na okoli. Istraivanja i procjene ukazuju da su promjene meteorolokih parametara uglavnom u skladu sa promjenama na drugim podrujima u Bosni i Hercegovini, tako da se moe rei da je uticaj globalnih klimatskih promjena na procese u atmosferi pa i mikroklimu posmatranog podruja mnogo znaajniji i vei nego uticaj same akumulacije. Na promjene mikroklimatskih karakteristika vei uticaj moe imati izgradnja uzvodnih elektrana (HE Buk Bijela, HE Foa, HE Paunci i HE Sutjeska). Uticaj na floru i faunu Po zavretku graenja i putanjem HE Ustikolina u rad na obalama akumulacije poinje obnavljanje flore sa pionirskim vrstama. Najveim dijelom su to geofite i terofite. Ove vrste i injenica da se obnavljanje vegetacije dogaa na nekad u poljoprivredne svrhe koritenom zemljitu, potvruje pretpostavku da e se flora obnavljati autohtonom vegetacijom zastupljenom na tom podruju S obzirom da uticaj u toku eksploatacije HE Ustikolina na kopnenu faunu nije znaajan nisu ni valorizirani uticaji. ivotinje su u fazi izgradnje ve migrirale i prilagodile se oblinjim stanitima. Uticaj na ihtiofaunu Izgradnja pregradne brane e dovesti do izmjene ekosistema. Prirodni vodotok je transformiran u manju akumulaciju, tj. vjetaki ekosistem jezerskog tipa, zbog ega e doi i do promjena hidrolokih i ekolokih karakteristika na tom dijelu rijeke Drine. Potencijalni uticaji brane i akumulacije su: fragmentacija vodnih stanita; sprijeavanje migracija riba, u sluaju neprohodnosti riblje staze; neto izmjenjeni ekoloki uslovi biotopa, a time i funkcionisanje vodnih bicenoza u tom dijelu rijeke Drine.
Brana i akumulacija e nesumnjivo imati uticaj na autohtonu riblju zajednicu, prije svega na salmonidne vrste. Na populacije riba, odnosno akvatinih organizama, utiu i promjene u reimu proticaja vode nizvodno od brane. Do sada u svijetu nije pronaeno sigurno i djelotvorno rjeenje za potpunu eliminaciju ovog problema. Ukoliko dou do turbine, prvenstveno sitnije ribe i ekvatini organizmi su izloeni: Povredama zbog pokretnim i stacionarnih dijelovima turbine; Iznenadnim ubrzavanjem i usporavanjem;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 184/195
Promjeni pritiska i vrtloenju vode.
Prema podacima iz literature, stopa smrtnosti za mla salmonidnih vrsta varira u Frensisovim i Kaplanovim turbinama: Frensisove turbine 5-90% Kaplanove turbine 5-20%
Idejnim projektom planirana je ugradnja Kaplanovih turbina, to je povoljnije rjeenje za zatitu ihtiofaune i drugih akvatinih organizama. Uticaj na kulturno-historijsko nasljee i pejza Implementacijom projekta doi e do promjene prirodnog ambijenta u blizini nacionalnog spomenika Most na Koetini. Prezentacija Mosta na Koetini i sam pogled na strukturu tog historijskog spomenika i neposrednog okruenja bie unaprijeena i pribliena lokalnom stanovnitvu i turistima, to je pozitivan efekat Projekta. Pored promjene u ambijentu moe doi i do potencijalne promjene reima podzemnih voda i uticaja na podruje Cvilin polja, to ukljuuje registrovane, a neistraene arheoloke lokalitete. Potencijalne promjene u nivou podzemnih voda, eventualno mogu imati negativan uticaj na strukturu kulturno-historijskog nasljea, koje je evidentirano u Cvilin polju, na prostoru u blizini obala rijeke Drine. Generisanje otpada Upravljanje otpadnim materijama vrie se u skladu sa propisima iz oblasti upravljanja otpadom i Planom o upravljanju otpadom HE Ustikolina. U toku rada HE Ustikolina, procjenjuje se da e vee koliine otpada nastajati u periodu remonta. Uzimajui u obzir injenicu da e se remont vriti rijetko, odnosno u skladu sa potrebama, procjenjuje se da e se u toku redovnog odravanja objekata kontinuirano generirati manja koliina otpada. Nanos sa otpadom e se sakupljati na automatskoj istilici na ulaznoj graevini, vadie se sa tog postrojenja i predavati ovlatenom operatoru za konano zbrinjavanje te vrste otpada. S obzirom da e objekat imati Plan upravljanja otpadom koji e ukljuiti sakupljanje, selektivno privremeno skladitenje i predaju otpada ovlatenim organizacijama za konano zbrinjavanje, ne oekuju se negativni uticaji na rijeku Drinu i okoli. Eksterni uticaj na ekosistem rijeke Drine i objekte HE Ustikolina Pozitivni efekti brane na ovoj lokaciji manifestirae se i u smanjenju koliine plutajueg otpada nizvodno rijekom Drinom. Kvalitet vode u akumulaciji moe ugroziti direktno isputanje kanalizacionih voda u rijeku Drinu. Isputanja kanalizacionih voda je u okviru aktivnosti komunalnih organizacija, koje su u nadlenosti opina.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 185/195
Uticaj emisije buke i vibracije Mogui izvor buke i vibracija u toku rada HE Ustikolina su turbine, koje e biti smjetene unutar strojare. Strojara je udaljena od naselja, te se ne oekuje povean nivo buke u odnosu na dozvoljenu nonu i dnevnu buku. Klasifikacija procjenjenih moguih uticaja / efekata planirane HE USTIKOLINA Valorizacija i procjena uticaja Projekta, prema nastanku i trajanju, vrila se u dvije faze i klasificirala na: uticaje u periodu izgradnje komponenti hidroelektrane i uticaje u toku eksploatacije hidroelektrane Ustikolina.
Nakon identifikacije moguih uticaja na okoli i mjera ublaavanja procjenjeni su i vrednovani negativni i pozitivni efekti Projekta. Mogui negativni uticaji / efekti na okoli Mogui procjenjeni negativni uticaji / efekti izgradnje HE Ustikolina su: pretvaranje rijenog ekosistema u ekosistem jezerskog tipa na duini 9,35 km; preseljenje stanovnitva i ruenje 8 kua, 3 tale, 2 upe, 4 bungalova, restoran, portirnica, garaa i brvnara (stanje utvreno 2009. godine); gubitak manjih povrina obradivog i kultivisanog zamljita, ukljuujui povrine uz obale rijeke. Procjenjena ukupna povrina zemljita koje treba otkupiti je 25; privremene migracije faune, gubitak autohtonih stanita flore i faune u zoni akumulacije i naseljavanje novih vrsta; poremeaj ekoloke ravnotee, brojnosti vrsta i prirodnih migratornih puteva za akvaktine i poluakvatine organizme, na dijelu sliva rijeke Drine gdje je situirana brana HE Ustikolina; mogue su minimalne oscilacije nivoa vode nizvodno od hidroelektrane; privremeni uticaj na kvalitet zraka, vode i zemljita u toku izgradnje objekata; promjena prirodnog korita nizvodno od brane zbog ureenja- produbljivanja na duini od 1,7 km; eventualna pojava erozivnih procesa koji se, prije poetka istranih radova i radova na izgradnji ne mogu procjeniti sa sigurnou; taloenje sedimenata u zoni akumulacije; dodatni poremeaj ekoloke ravnotee, ve odavno prekinutih migratornih puteva za akvaktine i poluakvatine organizme na cijelom slivu Drine; poremeaj mehanizma samopreiavanja - samopreiavanje e biti narueno u dijelu hidroakumulacije; izmjetanje lokalnog puta;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 186/195
emotivne reakcije i tee prilagoavanja novoformiranim vizurama i ambijentalnim karakteristikama; eventualni nedostatak usklaivanja i upravljanja radom svih planiranih i izgraenih hidroelektrana na slivu rijeke Drine koje su bitne za normalno funkcioniranje i sigurnost stanovnitva i okolia.
Mogui pozitivni uticaji /efekti na okoli Pored razvojno ekonomskog znaaja, implementaciju Projekta HE Ustikolina karakterisae i pozitivni uticaji / efekti: ekonomska i razvojna dobit koja e se ostvariti koritenjem energetskog hidropotencijala rijeke Drine na podruju Federacije BiH; znaajno poveana proizvodnja hidroenergije, odnosno zelene energije na teritoriji Bosansko-podrinjskog kantona Gorade, te smanjenje emisije polutanata u okviru elektroenergetske proizvodnje, izbjegavajui emisiju sumpordioksida i azotnih oksida, odnosno 216.908 t CO2 godinje; proizvodnja elektrine energije na teritoriji BPK Gorade i stabilnost energetskog sistema podruja, uz istovremeno smanjenje gubitaka u prenosu elektrine energije u EES; poloajem i kotom uspora hidroakumulacije nema znaajnog plavljenja okolnog terena, niti ugroavanja Cvilin polja i postojee magistralne saobraajnice; ublaavanje znaajnih oscilacija nivoa povrinske vode, uzrokovanih radom uzvodne HE Mratinje, kao i uzvodno planiranih HE; denivelacija voda nizvodno od HE Ustikolina nee biti vea od postojee; HE Ustikolina nee znaajno uticati na oscilacije vode, ve se oekuje je pozitivan uticaj na oscilacije uzvodno i nizvodno od profila; mogunost poboljanja vodosnabdjevanja za navodnjavanje u okruenju, kao i razvoj ribogojilita (kafezni uzgoj ribe); razvoj turizma, vie vidova rekreacije i sportskih aktivnosti u hidroakumulaciji HE Ustikolina i vodotoku rijeke Drine; samopreiavanja e se poveati u nizvodnom dijelu; projektovana kota uspora akumulacije poljoprivredno zemljite Cvilin polje; HE Ustikolina nee plaviti najvrijednije
mogua poveana vrijednost imovine u neposrednoj blizini hidroakumulacije; izgradnja riblje staze, koja e osigurati migraciju ihtiofaun i drugih akvatinih organizama, te ublaiti poremeaj ekoloke ravnotee; mogue unaprijeenje prostora implementacijom Idejnih rjeenja za tri lokaliteta u cilju ureenja i koritenje u turistike i rekreativne svrhe;
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 187/195
naruavanje prirodnog ambijenta e se minimizirati ahitektonskim rjeenjima objakata uz branu koji e se uklopiti u prostor; uklanjae se nakupljani otpad neposredno uz branu, to e s aspekta vizuelnog uticaja biti prednost; zatieni nacionalni spomenik kulturno historijskog nasljea Most u Koetini nee se ugroziti, ve e se njegova neposredna okolina urediti, te pribliiti posjetiocima; akumulacija ne prelazi entitetsku granicu; uspor akumulacije HE Ustikolina za proticaje pri EPP Q= 33 m3/s i instalaciji Q=450 m3/s nee uticati na rad planirane uzvodne HE Paunci na rijeci Drini; odabrana lokacija postrojenja je povoljna za organizaciju graevinskih radova, transport i montau opreme, jer se izgradnjom objekta HE Ustikolina nee ugroziti odvijanje saobraaja na magistralnom putu Foa Gorade; ekonomska dobit lokalnih zajednica od jednokratne koncesione naknade, te kontinuirane godinje naknade u skladu sa zakonskim propisima; unaprijeenje ivotnih uslova po do sada uobiajenom sporazumu izmeu opina i Investitora (Program za prijateljsko okruenje koji je uobiajen za ovakve projekte); pravina obeteenja za potapanje i ruenje materijalnih dobara; lokalni ekonomski znaaj zbog pokretanja malih privrednih djelatnosti i zapoljavanja lokalnog stanovnitva u periodu izgradnje objekata. Idejnim projektom je predviena mogunost da 40% zaposlenika na izgradnji HE Ustikolina bude angaovano sa podruja Ustikoline i Gorada.
OPIS MJERA ZA UBLAAVANJE NEGATIVNIH UTICAJA I EFEKATA NA OKOLI MJERE ZA UBLAAVANJE U TOKU IZGRADNJE Stanovnitvo Prije izvoenja radova, u okviru Glavnog projekta planirati izgradnju i odravanje alternativnih prelaza/prolaza za lokalno stanovnitvo. Onemoguiti da stanovnitvo u toku izvoenja radova za svoje potrebe ulazi i koristi zonu gradilita, jer to moe predstavljati opasnost za stanovnitvo i izvoae radova. Lokacije gdje e se vriti graevinski radovi, gdje je to mogue, udaljiti od prvih naselja, to bi znailo da e uticaji na stanovnitvo biti ublaeni. U naseljenim mjestima ograniiti radove od 22 do 6 sati, zbog nivoa buke. U okviru Elaborata ekspropijaciji realno utvrditi injenino stanje i investicioni program za pravino obeteenje, jer je u periodu izmeu izrade Predstudije izvodljivosti HE Ustikolina (2002. godina), Idejnog projekta (2009. godina) i Studije uticaja na okoli (2013. godina) evidentne su promjene u brojnosti objekata na terenu koji mogu biti pod direktnim uticajem budue HE Ustikolina. Idejnim projektom navedeno je da 40% zaposlenika na izgradnji HE Ustikolina bude angaovano iz Ustikoline i Gorada. Navedeno je znaajno za lokalno stanovnitvo i preporuuje se da, u
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 188/195
skladu sa zakonskim mogunostima, prilikom ugovaranja izvoenja radova bude angaovan to vei broj stanovnika iz BPK Gorade. Izvoa radova na gradilitu duan je: na svim graevinskim strojevima i vozilima koja se koriste pri izgradnji hidroelektrane, obavezno osigura da je ugraena zvuna zatita/izolacija pogonskog motora i drugih sklopova koji emituju buku; da na gradilitu koristi tehniki ispravna vozila, koja e zadovoljavati granine vrijednosti emisije zagaujuih materija u zrak; da osigura da ispusne cijevi svih strojeva i vozila sa dizel-motorima imaju filtere za odvajanje ai; da koristi gorivo standardnog kvaliteta; da sprijei emisiju praine koja je redoviti pratilac na gradilinim saobraajnicama povremenim kvaenjem-prskanjem kolovoznih i operativnih povrina, vodei rauna da se ne stvara blato; da vri pranje i ienje vozila i strojeva na predvienim mjesta; da vri pokrivanje kamiona kada se prevozi rasipni materijal; da u sluaju primjene miniranja odabere tip eksploziva koji je okolinski prihvatljiv; da primijeni tehniku kojom se smanjuje efekat superpozicije dinamikih udara (vibracije, seizmika), buke i emisije praine. Alternativno da koristi tehniku iskopa primjenom hidraulikih ekia ili mehaniki otkop glodalicama i slino; da angaira ovlatenu organizaciju za miniranje i sklopi ugovor sa utvrenim uslovima za izvoenje radova s aspekta sigurnosti zaposlenika i stanovnika, materijalnih dobara i zatite okolia. Prijevoz i skladitenje eksplozivnih sredstava treba da vri ovlatena organizacija sa kojom izvoa radova potpisuje ugovor.
Zone gradilinih i pristupnih saobraajnica treba pravovremeno oznaiti sa: saobraajnim znakovima, ogradama i trakama, tablama upozorenja, svjetlosnim signalima, a po potrebi uvesti i slubu regulacije saobraaja. Gradilite mora imati na vidnom mjestu istaknutu plou sa svim relevantnim podacima o graevini i uesnicima u graenju. Radi pravovremenog informisanja stanovnitva o poetku izvoenja radova, obuhvatu gradilita potrebno je postaviti i informativne plakate o lokalitetima gradilita. Zemljite Koritenu mehanizaciju je potrebno kontinuirano kontrolisati i odravati, kako bi se smanjila opasnost od akcidentnih izljevanja naftnih derivata. Zone gradilita koja ukljuuje: sve skladine povrine, povrine na kojima se parkiraju vozila kao i kretanje mehanizacije, izvoa radova je duan osigurati odgovarajuim tehniko graevinskim mjerama, sa ciljem minimiziranja moguih uticaja na zemljite. U skladu sa Uredbom o ureenju gradilita, u obaveznoj dokumentaciji na gradilitu i sudionicima u graenju Izvoa radova treba da izradi Elaborat zatite okolia i Plan upravljanja graevinskim otpadom. HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 189/195
Zrak U fazi graenja uticaj na zrak e biti ogranien primjenom odgovarajuih mjera i modernih tehnologija kojim e negativni uticaji svesti na minimum. Mehanizacija koja se koristi na gradilitu mora biti tehniki ispravna i zadovoljavati granine emisije zagaujuih materija u zrak. Koritene puteve za dovoz i odvoz materijala je neophodno redovno odravati i kvasiti u cilju smanjenja podizanja praine. U tu svrhu Izvoa radova treba da: obezbijedi pumpe za prskanje i prskanje vodom prostora gradilita posebno u sunom periodu rada u fazi zemljanih radova; suzbije irene praine izvan pristupnih puteva i saobraajnica kojim e koristiti graevinska mehanizacija povremenim kvaenjem i prskanjem kolovoznih povrina. Po potrebi prije izlaska mehanizacije na magistralnu saobraajnicu, u zavisnosti od zaprljanosti tokova izvriti pranje istih; graevinske radove obavlja u zoni gradilita; sva mehanizacija angaovana na graenju bude ispravna, sa kontroliranim emisijama zagaujuih materija i savremenim motorima, ime e se uticaj ispusnih gasova svesti na minimum. Potrebno je da redovno kontrolu odgovarajue dokumentacije navedenog vre nadzorni organe na gradilitu.
Voda Potrebno je urediti objekte za smjetaj radnika na gradilitu sa odgovarajuim tretmanom otpadnih voda. Nakon zavretka radova, a ukoliko se objekti nee rekonstruisati i koristiti naknadno, potrebno ih je ukloniti uz rekultivaciju koritenog prostora. Neophodne su mjere zatite kvaliteta vode u akumulaciji, koje obuhvataju ienje rastinja prije punjenja akumulacije, kao i uklanjanje povrinskog humusnog sloja, odnosno zemljita sa zeljastom vegetacijom. Humusni sloj se moe iskoristiti za rekultivaciju devastiranih povrina u toku izgradnje. U svim fazama izvoenja radova osigurati kontinuiran proticaj rijekom Drinom i migraciju akvatinih organizama. Takoer, u toku izvoenja graevinskih radova potrebno je poduzeti izeu ostalih i druge mjere koje su propisane Rjeenjem o prethodnoj vodnoj saglasnosti. U vrijeme punjenja akumulacije mora se isputati nizvodno od zahvata protok koji odgovara ekoloki prihvatljivom protoku. Biodiverzitet U okviru izrade Stidje nije uraeno detaljno istraivanje postojeeg stanja biodiverziteta, odnosno flore, faune i vegetacije. Pored opserviranja terena i informacija od lokalnog stanovnitva za izradu Studiju su koriteni dostupni podaci ranijih istraivanja, objavljenih naunih i strunih radova, te publikacija. S obzirom da e se raditi prostorni plan posebnog podruja za razmatrani dio sliva Drine predlae se snimanje i obrada nultog stanja i utvrivanje eventualno dodatnih mjera zatite biodiverziteta.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 190/195
Flora i fauna Preporuuje se izbjegavanje unosa alohtonih vrsta u okviru revitalizacije, odnosno vanjskog (hortikulturnog) ureenje objekata HE Ustikolina. Prilikom izgradnje hidroelektrane nephodno je ukloniti i sauvati postojeu vegetaciju sa lokacije objekata. Prije formiranja i punjenja akumulacije izvriti ienje od vegetacije, jer je to od kljunog znaaja za izbjegavanje truljenja i gubitka kisika u buduoj akumulaciji. Iako se ne oekuju znaajniji direktni uticaji na faunu, osim privremenih migracija i eventualnih uticaja na njihova stanita, tokom izgradnje objekata hidroelektrane, potrebno se pridravati navedenih mjera zatite osnovnih komponenti okolia. Ihtiofauna Maksimalno udaljiti deponije graevinskog materijala i otpada i sprijeiti dospee istih u rijeku, jer su mnoge akvatine vrste vrlo osjetljive na promjene ekolokih uslova. U svim fazama izvoenja radova osigurati kontinuirani protok vode i migraciju akvatinih organizama (prvenstveno ihtiofaune). Treba voditi rauna o dinamici organizacije radova sa aspekta perioda mrijesta za vrste ribe koje su identifikovane na tom lokalitetu, posebno salmonidnih i ostalih autohtonih vrsta, kakve su potona pastrmka koja se nalazi ne samo u Drini, ve i u svim njenim pritokama, te mladica i lipljen. Sezona mrijesta za pastrmku (novembar, decembar, pa i januar), mladica i lipljen (mart-maj), dok je za ostale vrste u mrijest u periodu od marta do juna. Treba napomenuti da riblja staza nee biti u funkciji do punjenja akumulacije, s obzirom da je kota riblje staze na 370 m n.m.. U II fazi izgradnje (II zagati) planiran je protok vode preko preliva, to znai da e se obezbijediti kontinuiran proticaj vode, i omoguiti nesmetana migracija akvatinih organizama u rijeci Drini. Kulturno historijsko nasljee i pejza Ope mjere zatite kulturno-historijskog nasljea i arheolokih podruja ili eventualnih novih nalaza podrazumijevaju stalni arheoloko/konzervatorski nadzor tokom izvoenja radova na podruju gradilita i na prostoru, koji moe biti pod uticajima graevinskih aktivnosti na izgradnji planirane HE Ustikolina. Prilikom izvoenja graevinskih radova, formiranja akumulacije ili radova na izmjetanju, izgradnji i proirenju puteva eventualno moe doi do otkrivanja arheolokih ili nekih drugih vrijednosti u tlu i koritu rijeke (npr. paleontoloke) koje do sada nije evidentirano. U tom sluaju se postupa u skladu sa zakonskim propisima, odnosno treba obustaviti radove na tom lokalitetu i obavijestiti institucije nadlene za zatitu nasljea o nalazima (Zavod za zatitu spomenika u sastavu Federalnog ministarstva kulture i sporta). U ovisnosti o spomenikoj/historijskoj vrijednosti nadlene slube e odluiti o eventualnom izmjetanju na drugu lokaciju ili prije potapanja dokumentovati njihovo stanje ili sprovesti druge adekvatne mjere zatite dobara kulturno-historijskog nasljea. Dokumentovanje stanja podrazumijeva fotografisanje i tekstualni opis dobra, odnosno izvoenje arheolokih i istraivakih radova uz izmjetanje pokretnih nalaza u nadlene institucije. Svi navedeni radovi
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 191/195
moraju biti provedeni od strane institucija nadlenih za istraivanje i zatitu kulturno-hiostorijskog nasljea. Liniju gradilita u blizini lokaliteta sa historijskim spomenikom Most na Koetini tano definisati u Glavnom projektu, te planirati zonu sigurnosti i nain zatite tog nacionalnog spomenika. Takoer, Glavni projekat treba obuhvatiti pejsano ureenje podruja oko nove saobraajnice koji ukljuuje i nacionalni spomenik. Prije planirane izgradnje novog puta i mosta u neposrednoj blizini spomenika Most na Koetini, i u toku izvoenja radova, neophodno je temeljito planirati i provoditi slijedee aktivnosti: nadlena institucija treba prije poetka radova izvriti detaljno snimanje stanja mosta, utvrditi poloaj i veliinu eventualno identifikovanih pukotina, oteenja konstrukcije i sl. prije poetka zatiti i osigurati Most. Sugerira se ograivanje vrstom konstrukcijom i zabrana pristupa mostu saobraajnim sredstvima, pogotovu gradilinoj mehanizaciji. Takoer, uz vrstu ogradu, prvenstveno prema rijeci Drini odnosno zoni gradilita, s ciljem zatite Mosta od praine potrebno ga je prekriti. Radi sigurnosti konstrukcije Mosta primjeniti i druge mjere zatite koje utvrdi Zavod za zatitu spomenika; obezbjediti redovan nadzor arhitekte konzervatora i statiara u cilju kontrole izvoenja radova, koritenja pristupnog puta, koji e se generalno koristiti za izgradnji objekata HE Ustikolina i primjene mjera sigurnosti i zatite nacionalnog spomenika; potrebno je svakodnevno pratiti stanje mosta i identificirati eventualne promjene na pukotinama, formiranje novih pukotina, promjene na strukturi materijala i vezivnih elemenata, promjene na temeljnim strukturama Mosta, koje bi eventualno mogle ugroziti stabilnost i integritet Mosta; u fazi rekonstrukcije i proirenja postojeeg puta i izgradnje novog mosta zabraniti upotrebu eksploziva i ograniiti druge aktivnosti, koje bi mogle ugroziti stabilnost spomenika vibracijama ili slinim nepredvienim uticajima.
Ukoliko se utvrdi mogui uticaj promjena nivoa podzemnih voda i erozija tla, obavezno je poduzimanje mjera za sprjeavanje ili ublaavanje efekata takvih procesa. U sluaju potrebe za izgradnjom zatitnog pojasa oko akumulacije, takva rjeenja trebaju osigurati da dodatno ne naruavaju i negativno utiu na na Most na Koetini i u obuhvatu Cvilin polja, te na vizuelne aspekte zatienoh nacionalnog spomenika. Otpad Kontinuirano upravljati sa iskopnim materijalom u skladu sa Planom graenja, kojim e se planirati prostora za privremeno deponiranje graevinskog i iskopnog materijala, a uskladu sa prostornim uslovima i utvrenim lokacijama objekata privremenog gradilita. U prilogu Studije uticaja na okoli je okvirni Plan upravljanja otpadom u toku gradnje i u toku eksploatacije HE Ustikolina. U toku gradnje nastajae i komunalni otpad od uposlenika na gradilitu (izvoai radova, podizvoai, nadzor ...) kojim treba upravljati u skladu sa Planom upravljanja otpadom i Vodnom saglasnosti.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 192/195
U toku izvoenja planiranih graevinskih radova oekuje se akumuliranje odreenih koliina ljunka, kamena i plavnih nanosa, koji se moraju izvaditi iz korita rijeke i usmjeriti na iskoritenje ili konano deponiranje na adekvatnoj lokaciji. Zatita objekata od vanjskih uticaja Evidentno je da je rijeka Drina je ve optereena komunalnim i drugim otpadom, te bi bilo znaajno prije putanja u rad HE Ustikolina instalisati plutajuu branu na kojoj bi se nakupljao otpad koji voda nanosi. Plutajua brana imala bi i funkciju u odravanju sigurnosti objekata HE Ustikolina. U Studiji uticaja na okoli date su i preporuke za stanovnitvo uz akumulaciju - zamjena konvencionalnog uzgoja organskom poljoprivredom. Buka i vibracije Potivati dozvoljeni nivo dnevne buke i none buke, organizirati izvoenje aktivnosti koje neminovno prati vii nivo buke u toku dana tj. od 6-22h; mehanizacija koja e se koristiti za graenje, kao i oprema koja e se ugraditi u objekte HE, treba biti u skladu sa tehnikim standardima zatite od buke i vibracija; u sluaju procesa miniranja ovlatena kompaniju, koja e garantovati pored sigurnosti stanovnitva i materijalnih dobara, prihvatljivu buku i vibracije za stanovnitvo, kao i za ivotinjski svijet i okoli uope. Infrastruktura Na mjestima kolizije sa postojeim saobraajnicama vieg ranga: magistralnim putevima obavezno izvesti potrebne privremene zatitne konstrukcije koje e odvojiti saobraajnice od zone izvoenja radova; primijeniti svu propisanu saobraajnu signalizaciju i po potrebi osigurati patrole saobraajne policije; pronai alternativne trase ili put da se stanovnicima okolnih naselja omogui nesmetana komunikacija; ukoliko doe do kolizije sa postojeim instalacijama struje (dalekovodi) kroz prethodne radove izmjestiti vodove; odnosno tehnikim mjerama odvojiti / zatititi / izolirati vodove. Navedene mjere poduzeti u skladu sa sektorskim saglasnostima; definisati transport opreme za hidroelektranu, pribaviti saglasnosti ukljuujui i van gabaritnu opremu; s obzirom da e se raditi Plan podruja posebnog obiljeja Federacije BiH poduzeti i mjere koje budu propisane u istom; Organizacija gradilita Idejnim projektom je preliminarno predviene lokacije gradilita i potrebni objekata za izgradnju HE Ustikolina. Prihvatljivost lokacija planiranih gradilita e se utvrditi u sklopu dozvola za pojedine objekte. MJERE ZA UBLAAVANJE UTICAJA U TOKU EKSPLOATACIJE Stanovnitvo Uzevi u obzir procjenu da su uticaji tokom rada HE Ustikolina na stanovnitvo pozitivni, nije potrebno poduzimati mjere ublaavanja uticaja. Vode Odravanje ekoloki prihvatlljivog protoka u skladu sa Vodnom dozvolom. Mjere zatite vode i ekosistema rijeke provoditi u skladu sa Vodnom, Okolinskom i Upotrebnom dozvolom za HE HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 193/195
Ustikolina. Preiavanje otpadnih voda iz objekata HE Ustikolina vriti u skladu sa Uredbom o uslovima isputanja otpadnih voda u prirodne recipijente i sistem javne kanalizacije. U skladu sa propisima, preko nadlenih organa sprijeiti izlijevanje kanalizacije/fekalnih voda okolnih naselja direktno u rijeku Drinu, prioritetno u hidroakumulaciju. U ovom momentu nije mogue utvrditi mjere zatite kvaliteta voda i budue aktivnosti hidroelektrana koje se planiraju graditi uzvodno, to treba definisati kroz dozvole koje se za njih izdaju. Flora i fauna Za odravanje ekoloke razvotee u hidroakumulaciji potrebno, ukoliko se pojavi poveani fito i zooplankton, poduzeti mjere uklanjanja. Treba primIjeniti mjere za ublaavanje proliferacije akvatinih biljnih vrsta i korova, u zoni akumulacije, jer mogu predstavljati znaajan problem. Mjere ukljuuju uklanjanje vegetacije iz akumulacije i priobalnog podruja, to e doprinijeti smanjenju nutrijenata. Poduzimanjem preventivnih mjera zatite i mjera odravanja izmjenjenih karakteristika ekosistema na razmatranom dijelu rijeke Drine, ne oekuju se znaajni uticaji na divlja i ornitofaunu, te se ne predlau posebne mjere zatite. Ihtiofauna Potrebno je odravati i obezbijediti prohodnost riblje staze u cilju slobodne migracije riba; redovno odravati ugraene ureaje za spreavanje ulaska ribe na vodozahvatu; u sluaju incidentnih situacija vezanih za HE Ustikolina treba poduzeti mjere sanacije i procijeniti priinjene tete na ribljem fondu; uraditi Program sanacije i pravinog obeteenja korisniku ribolovnog prava na ribolovnom podruju; ukoliko se iskljui izgradnja riblje staze, tj. prekinu migratorni putevi akvatinih organizama, obezbijediti kontinuirano poribljavanje prema odredbama zakona o slatkovodnom ribarstvu. Kulturno historijsko nasljee i pejza U toku eksploatacije postrojenja i saobraajne infrastrukture treba uspostaviti nadzor stabilnosti historijskog spomenika Most na Koetini, te eventualnog uticaja na kulturno-historijskog nasljea u obuhvatu Cvilin polja, od strane institucija nadlenih za zatitu nasljea. Promjene u prostoru uobiajeno izazivaju emotivne reakcije stanovnitva zbog teeg prilagoavanja novoformiranim vizurama i ambijentalnim karakteristikama, pogotovo kada je u pitanju okruenje kulturno-historijskog nasjea. Bez obzira to promjene mogu predstavljati unapreenje ambijenta i doprinos ugoaju posjetilaca, treba kontinuirano odravati efektan vizuelni dojam, odnosno odravati vegetaciju, istou i prezentacijska obiljeja nacionalnog spomenika. Buka Da se ne bi emitovala buka koja prelazi granine vrijednosti u toku eksploatacije, potrebno je stalno tehniko odravanje i kontrola opreme, u skladu s internim aktima i Upotrebnoj dozvoli HE Ustikolina. Oprema koja se ugrauje u hidroelektranu mora biti savremena i zadovoljiti tehnike standarde i zahtjeve lokalnog i EU zakonodavstva o nivou vanjske buke i na taj nain osigurati da ne dolazi do poveanog nivoa buke u odnosu na dozvoljeni nivo dnevne i none buke.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 194/195
Otpad Upravljanje otpadnim materijama vrie se u skladu sa propisima iz oblasti upravljanja otpadom, to ukljuuje i opasne i tetne materije, to e biti definirano u Planu o upravljanju otpadom. Operator e imenovati odgovornu osobu koja e pratiti realiziciju i auriranje Plana o upravljanja otpadom. Plan upravljanja otpadom u toku eksploatacije HE Ustikolina bie obavezni dokument Plana okolinskog upravljanja, a Godinji izvjetaj o zatiti okolia e sadravati i podatke upravljanju otpadom. O prikupljenim otpadnim uljima, rashodovanim elektroenegretskim ureajima i vrstom otpadu nakon remonta i redovnih radova na odravanju elektrane vodit e se evidencija i sklopiti ugovor sa ovlatenom organizacijom za preuzimanje i konano zbrinjavanje tog otpada. Akumulirani otpad ispred plutajue brane i reetke na vodozahvatu e se redovno sakupljati i predavati ovlatenom operateru za konano zbrinjavanje. SISTEM MONITORINGA Monitoring voda Monitoring vode rijeke Drine treba uspostaviti i sprovoditi u skladu sa Prethodnom vodnom saglasnosti, odnosno Vodnom dozvolom u budunosti. U skladu sa odredbama Zakona o vodama monitoring voda treba da obuhvati:praenje reima povrinskih i uticaja na podzemne vode. Praenje reima podzemnih voda je znaajno i za Cvilin polje; kontinuirano praenje ekoloki prihvatljivog protoka; praenje volumena sedimenta u akumulaciji, te praenje promjena u stopi erozije u zoni akumulacije. U toku izvoenja radova i eksploatacije hidroelektrane (pomou mjernih instrumenata) pratiti nivo vode, registraciju protoka na ulazu i izlazu iz hidroakumulacije. Potrebno je i redovno vriti kontrolu akumuliranja otpada u zoni akumulacije, na reetci ulazne graevine i plutajue brane. U izvanrednim incidentnim situacijama u sadraju Opeg akta - Plana odravanja i koritenja pogona HE Ustikolina obavezno utvrditi i mjere sigurnosti, sistem obavjetavanja i uzbunjivanja u sluaju mogueg ugroavanja podruja nizvodno od HE Ustikolina, to ukljuuje i monitoring kvaliteta vode, obalnog zemljita i slino. Navedeni monitoring usaglasiti sa eventualnim posebnim zahtjevima Agencije za vodno podruje sliva rijeke Save Sarajevo i Hidrometeorolokog zavoda Federacije BiH. Flora i fauna Razgradnja organskog materijala vodi ka obogaivanju akumulacije nutrijentima, koji stimuliu rast i razvoj akvatinih biljaka (algi i makrofita) i vodi ka neeljenim poremeajima ravnotee organizama prisutnih u vodi, kao i kvaliteta vode. U cilju spreavanja navedenog, potrebno je kontinuirano pratiti: kvalitet vode u obuhvatu akumulacije, te neposredno uzvodno i nizvodno od objekata hidroelektrane na rijeci Drini i elemente biotikih faktora, te povremeno i po potrebi ukoliko se primijete znaajne promjene Prije poetka izgradnje brane potrebno je uraditi studiju nultog stanja flore i faune rijeke Drine. Ova istraivanja su potrebna da bi se to kvalitetnije analizirale i ublaavale posljedice uticaja HE Ustikolina na ivi svijet rijeke Drine.
Konzorcij:
HE USTIKOLINA
Strana 195/195
U okviru izrade Ribarske osnove za ribolovno podruje, gdje e biti locirana HE Ustikolina (koja se radi svakih 10 godine), poeljno je uraditi segment procjene efekata hidroelektrane na ihtiofaunu i druge vodene organizme. Kulturno-historijskog nasljee Monitoring kulturno-historijskog nasljea podrazumijeva stalni arheoloko/konzervatorski nadzor tokom izvoenja radova na podruju gradilita i na prostoru, koji moe biti pod uticajima graevinskih aktivnosti na izgradnji planirane HE Ustikolina. Nadlena institucija treba prije poetka radova izvriti detaljno snimanje stanja mosta, utvrditi poloaj i veliinu eventualno ve identifikovanih pukotina, oteenja konstrukcije i sl. U toku gradnje bezbjediti redovan nadzor arhitekte konzervatora i statiara u cilju kontrole izvoenja radova, koritenja pristupnog puta, koji e se generalno koristiti za izgradnji objekata HE Ustikolina i primjene mjera sigurnosti i zatite nacionalnog spomenika. Prilikom izvoenja graevinskih radova u blizini nacionalnog spomenika kontinuirano pratiti stanje mosta i identificirati eventualne promjene na pukotinama, formiranje novih pukotina, promjene na strukturi materijala i vezivnih elemenata, promjene na temeljnim strukturama Mosta, koje bi eventualno mogle ugroziti stabilnost i integritet Mosta u toku gradnje. Otpad Potrebno je vriti vizuelnu kontrolu akumuliranja otpada, koji e nanositi rijeka Drina na objekat riblje staze i plutajue brane, te vriti redovno odravanje.
Nakon vrednovanja pozitivnih i negativih efekata, odnosno realne tete i koristi od Projekta, uz uvaavanje ekonomske dobiti i pokazatelja propisanih naknada, te moguih kompenzacionih mjera lokalnoj zajednici koje implementacija ovakvih Projekata obezbjeuje, moe se zakljuiti da su planirani zahvati u slivu rijeke Drine okolinski prihvatljivi i drutveno opravdani. Objektivne mjere zatite kvaliteta okolia i materijalnih vrijednosti u toku radova na izgradnji i u toku eksploatacije HE Ustikolina su osnova da se Projekat ocjeni kao ekoloki, okolinski i drutveno opravdan. Projekat je usklaen sa naelima odrivog razvoja i konceptom energetskog razvoja na bazi koritenja raspoloivih obnovljivih resursa, te se moe procijeniti da ima okolinsko prijateljsko i razvojne atribute.

SUO HE Ustikolina

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SUO HE Ustikolina

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Konzorcij:

HE USTIKOLINA - IDEJNI PROJEKAT DIO 2. PODLOGA 2.4. STUDIJA O UTICAJU NA OKOLI

Juni, 2013. godine

JP ELEKTROPRIVREDA BOSNE I HERCEGOVINE Vilsonovo etalite br. 15 BiH, 71000 Sarajevo

Aida Muminovi, dipl.ing.tehn.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

2.4. 2.5. 2.6. 2.7. 2.8. 2.9. 2.10. 2.11.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

DIO 12. ORGANIZACIJA GRAENJA 12.1. Projekat organizacije graenja (preliminarno)

15.1.1. 15.1.2. 15.1.3. 15.1.4. 15.1.5.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

4.1.5. 4.1.6. 4.1.7. 4.1.8. 4.1.9.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

Slika 6. Slika 7. Slika 8. Slika 9. Slika 10.

Slika 11. Slika 12.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

Strateki plan i program razvoja energetskog sektora Federacije BiH http://www.elektroprivreda.ba/np/pusers/admin/dok/GI-JPEP-11.pdf

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

Slika 1. Izvod iz Prostornog plana SR BiH3

Prostorni plan SR BiH 1981.-2001.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

S.B. S.B. R.V. K. K. K. K. K. S. D.B. D.F. D..

Gluha Bukovica S.B.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

52. Glina 53. Trebinjica

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

Sliv Ugar Ugar ue Ivik Vrletna Kosa

Sliv Drina HE Ustikolina

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

Sarajevo, juni 2013.

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli

Sarajevo, juni 2013.

1. OPIS PREDLOENOG PROJEKTA

Slika 2.: Karta reljefa BPK Gorade

Sarajevo, juni 2013.

Slika 3.: Dolina rijeke Drine sa pritokama

HE Ustikolina - Idejni projekat Dio 2 Studija o uticaju na okoli