1

Trkiye ve Arap Dnyas: Yksekretimde birliine Doru

Prof. Dr. brahim zdemir Rektr, Gazikent niversitesi
(E.Mail: iozdemir@gazikent.edu.tr)

Nereden ve kimden gelirse gelsin; isterse bizlerden farkl en uzak rklardan ve milletlerden gelsin hakikati ho karlama ve elde etmekten utanmamalyz. Hakikati aramada hibir ey hakikatin kendisinden daha nemli deildir. el-Kindi (lk Mslman Filozof, 805-873) Derisini deitiremeyen ylan lr. Friedrich Nietzsche

Giri
21. yzyln ilk yllarnda Fas hafta boyunca gezdim. Daha sonra, iki kez Msr ziyaret ettim. Buna Irak, Suriye ve Irak da ekledim. Gittiim her yerde zellikle genler sohbet ettim. Tahrir Meydannda ve Umm Glsm kahvehanesinde genlerle yaptm sohbetler hala hatrmda. mitvar olmamz ve yeni yzyln biz Mslmanlar iin bir umut a olmas iin almamz gerektiini sylediimde, brak yzyl ve gelecek yl, yarn ne yiyeceimden umudum yok diyen gencin silueti hala gzlerimin nnde. el-Jazeera televizyonunda gnlerce Tahrir Meydannda Msr Devrimini gerekletiren genleri izlerken, gzm hep onu arad. Onun ve arkadalarnn orada olduunda emindim.

Arap dnyasndaki genlerle ilgili ilk izlenimim, eitimlerini onlara bir ey retmediiydi. Mfredat ve metot olarak a dyd. Brakn hayatta onlara lazm olacak en temel becerileri, kendilerine z gveni bile vermekten uzakt. Alman filozof F. Nietzsche (.1900) hala tm dnyada geler tarafndan okunan ve anlalmaya allan bir dnr olmaya devam ediyor. Bunun bir sebebi, dnrn srekli olarak deiime ve zgrlklere vurgu yaparak; genlerin gelecei oluturma ve ekillendirme potansiyeline vurgu yapmas olabilir. Yukardaki deyiinde deiimi ylan metaforu ile anlatmas ilgin olduu kadar, nemlidir. Zira ylan dem ile Havva kssasndan bu yana birok mitoloji ve destanda yer alm bir hayvandr. Nietzsche "derisini deitiremeyen ylan lr" derken sadece deiimin gerekliliini belirtmiyor; bunun znesini de iaret ediyordu. Deiimi yapmas gereken, hayatta kalmas gerekendir. Deiim bakalarna havale edildiinde, glnn izin verdii kadar deiim sz konusu olur. Darvinci bir kavramalatrmayla, deiim bakasna brakldnda, gl olann hayatta kalmas olarak tecelli eder. Bundan hareketle, kresel dnyadaki deiim ve dnmleri daha iyi anlayabiliriz. M.. 500 civarlarnda yaayan Efesli filozof Heraklit, deiimi dnyann en temel ilklerinden biri ve hatta temeli olduunu "deimeyen tek ey deiimdir" deyiiyle getirmiti. Ancak kreselleen dnyada deiimin hz ve boyutu iin ok delile ihtiya yok. Sadece gzmz ap etrafmzda olup-bitene bakmak yeterlidir. Yeni bin yl kendisiyle birlikte dnyann geri dndrlemeyecek bir ekilde yeni bir geliim anlayn da getirdi. Bu yeni aama endstri sonras, bilgi toplumu, deneyim toplumu, gei sonras, modern tesi gibi farkl adlarla nitelendi. Deiimin kendisi de dhil her ey deimektedir. Yava ve tahmin edilmesi kolay olan gelimeler hzlanmaya ve sonularn tahmin etmek glemeye balamtr. Deiim kendisini eilimlerle deil bir girdap ve trblansla gstermektedir. Her ey her eyi etkilemekte ve ilikilerin etkisi gittike karmaklamaktadr. Deiim, ayn zamanda eitim kurumlarnn ileyiini de etkilemektedir. Okullarn geleneksel ilevi ocuklara, gelecekte ihtiya duyabilecekleri aralar temin etmektedir. Bunu yapabilmek iin eitimciler, ocuklarn gelecekte iinde

yaayacaklar dnyay bilmeleri gereklidir. Eitimciler ayn zamanda ocuklarn beklentilerini de bilmelidirler. Ancak, ocuklarn nasl bir dnyada yaayacaklarn kestirmek olduka zordur. Dolaysyla kaos ve belirsizlikle ba edebilme gelecekte en ok ihtiya duyulan beceri olarak karmza kmaktadr. Bundan dolay da ada ve kaliteli bir eitimin amac rencilere aadaki temel becerileri kazandrma olarak ifade edilebilir: Gelecek odakl dnme becerisi kazanma, Dnyay bir btn olarak kavrama, imdi yapacaklar eylemlerinin, verecekleri kararlarn geleceklerini ekillendirdiini anlama, Sosyal gelime, insan hayat, evre, doa ile ilgili deerlerin farkna varma, Etkileim, ibirlii ve tartabilme becerileri gelitirme, letiimde bilgi ve iletiim teknolojilerini kullanabilme; aratrmada bilgiyi gelitirme, retme ve aktarma becerilerini gelitirme, Etkin ve katlmc yurttalk ynleri cesaretlendirme.

Grld gibi, ilk drt hedef, dnme ve deerlere; takip eden iki hedef becerilere; son hedef ise eylemlere yneliktir. Eylemde sorumluluk alma ve becerileri uygulamada motive edilmeye ak olma farkndal ve dnmeyi gerektirmektedir. Baz durumlarda ise eylem ncelii almaktadr. Beceriler, eylemler araclyla; rencilerin farkndalyla ve yeni eylemlere yol aan kavramayla ortaya kmaktadr. Bu yaplmad takdirde, bir lke iin en byk kaynak olan gen nesiller, sorunlarn kayna haline gelebilmektedirler. Aslnda Fransz gelecek bilimci Jacques Attali bir ka yl nce bizleri u szleri ile uyarmt: "2050de yeryznn neye benzeyecei bugnden kararlatrlyor. 2100de ne olaca bugnden hazrlanyor. ocuklarmz ve torunlarmz yaanabilir bir dnyada m oturacaklar, yoksa bizi nefretle anarak bir cehennemin iinden mi geecekler? Bunlar bizim davran tarzmz belirleyecek. Onlara yaanabilir bir dnya brakmak iin gelecei dnme zahmetine girmemiz ve gelecein nereden geldiini, onu nasl ekillendirebileceimizi anlamamz gerekiyor". Ancak deiimin etkilerini grmek iin 2050 ve 2100 beklememize gerek kalmad. Dnyada ve zellikle de blgemizde esen iddetli deiim rzgrlar ve kresellemenin etkileri hepimizin gzn at. Fasdan Yemene kendilerini deiim

olgusunun hep dnda gren dost ve karde Arap lkelerinin otoriter yneticileri bu gerei ac bir ekilde grdler. Ynettikleri insanlara ve genlerine yaanabilir bir dnya brakmak iin gelecei dnme zahmetine katlanmayan; byle bir sorumluluklar olduunu dnmeyen liderlerin sonunda kendi ocuklar ile birlikte utan ierisinde ve trajik bir ekilde lkelerini terk ettiklerine ahit olundu. Bu yaznn amac kimseyi sulamak veya sulu bulmak deildir. Aksine, deiim olgusunun getirdii artlar erevesinde dost ve karde Arap lkeleri ile yksekretim ve aratrma temelli bir ibirliinin imknlarna dikkat ekmektir. Trkiye, Bat ile olan tarihi ve kurumsal ilikilerinden olsa gerek, kreselleme ve deiim olgusunu ok nceden idrak etmitir. Bunun bir sonucu olarak birok yapsal deiiklik ve kkl reformu gerekletirmi; kendini yenileme srecini balatmtr. Trkiyenin en azndan 1839 Tanzimat fermanndan bu yana Baty anlama ve Batllaama sreci, AB yelii sreci ile yeni bir ivme kazanm; kendini deitirme iradesini glendirmitir. Yaplan radikal deiikliklerin birounun bu balamda meruiyet kazanmas anlamldr. Bu deiim, ekonomiden, d politikaya; eitimden sosyal gvenlik anlayna kadar birok alanda gereklemitir. rnein, Trkiye bir zamanlar -souk sava anlaynn da etkisiyle- komularn tehdit unsuru olarak grrken, komularla sfr problem anlay ile yepyeni bir dnem amtr. Bu srete hzlanan ve gelien ekonomik ve siyasi ilikilerle iki tarafta kazanl km; blgeye bar ve istikrarn hkim olmaya balamtr. Trkiyenin tm dnyay ciddi olarak sarsan son ekonomik krizden byyerek kmasnda bu yeni anlayn ok byk etkisi olduu grlmektedir. Tm bunlara ramen, Trkiyenin genelde komular, zelde ise Arap dnyas ile eitim alanndaki ilikileri yeterli dzeyde deildir. Komular ile vizeleri kaldran, snrdaki maynlar temizleyen lkemizin, eitim sz konusu olduunda hala baz nyarglarn ve engellerin olduu grlmektedir. Diplomalarn karlkl olarak tannmasndan, eitimde ibirliine kadar birok alanda zlmesi gereke sorunlar devam etmektedir. lgin olan ise, komularmzla olan ilikilerde i insanlarmzn, bilim insanlarmzn nnde gitmesidir. Bundan dolay Arap lkeleri ile eitim temelli i birliinin zaman gelmi ve gemektedir. Birok Batl lkenin bu konuda bizden nce davrandklar da baka bir olgudur.

ncelikle Arap dnyas derken, Fastan Yemene ve Krfez lkelerine kadar uzanan 22 lke ve 350 milyon insandan bahsettiimizi belirtmek gerekmektedir. Tarihte byk dinlerin ve medeniyetlerin ortaya kt bu corafyann gnmzdeki en belirgin zellii az gelimilik ve buna bal olarak ortaya kan fakirlik, isizlik, evre sorunlar, etnik sorunlar, g, iddet ve i atmalardr. OECD ve UNESCO gibi kurulularn blgeyle ilgili aratrmalarndan ulatklar sonu, blgedeki sorunlarn nirengi noktas eitimdir. Yetersiz ve kalitesiz eitim tm dier sorunlar tetiklemekte ve beslemektedir.

Kaliteli Eitim ve nsan Sermayesi

Tarih boyunca, Konfys'ten, Sokrates'e; Hz. Musa'dan, Hz Muhammed'e; Platon'dan, A. N. Whitehead ve Habermasa kadar birok peygamber, dnr ve devlet adam eitimin insan ve insanlk iin nemini vurgulamtr. Bir insann "insanlamas", "uygarlamas" ve birikimini gelecee aktarmas ancak eitimle mmkn olmaktadr. Her eyden nce eitim temel bir insan hakkdr. Bir toplumun kalknmas kaliteli eitimle mmkndr. Salk hizmetlerinin gelimesi, bireyin toplumsal etkinliklere katlmas ve kendini ifade etmesi; hak ve zgrlklerini kullanmas yine eitimle mmkndr. Tm bunlar dikkate alndnda 21. yzylda eitim bir millet ve lke iin "olmak yada olmamak" sorunu haline gelmitir. Dnyann, lkelerin ve insanlarn birbirine baland; dnyann gelien ulam ve iletiim aralar ile bir ky dnd gnmzde her ey eitimli insanda dmlenmektedir. Kaliteli eitim ile ocuklarn yetitirmeyen lkelerin, ekonomik ve siyasi bamszlklarn salamalar mmkn deildir. Ayrca, kresellemenin sunduu faydalar deerlendirme ve oluturduu tehditlerden korunmann ancak kaliteli eitim ve "insan sermayesine" sahip olmakla mmkndr. Klasik ekonomistler bir lkenin zenginliini hesap ederken, o lkenin sahip olduu doal kaynaklar hesap ederek ie balarlard. Bunun en klasik rnei ise modern ekonominin babas olan Adam Smith (1723-1790) Milletlerin Serveti adl kitabnda bunu kurumsallatrmt.

Adam Smithe gre, bir milletin zenginlii, yaamak iin gereksinme duyulan mallarn miktarna baldr. Ancak bilgi a olarak nitelendirilen 21. yzylda bu anlayn tamamen deitii grlmektedir. Dnyaca nl ekonomistler bak alarn ve ufuklarn daha de genileterek milletlerin servetini iyi eitilmi ve retken vatandalarn oluturduu sonucuna ulamlardr. Bundan dolay bu yeni sermayenin ad insan sermayesi (human capital) olarak anlmtr. nsan sermayesinin nemli bir ekonomik kavram olarak ortaya kmaya balamas ise, asl 1950lerin sonlarnda ve 60l yllarda oldu. 1979 Nobel Ekonomi dl sahibi Theodore Schultz (1902 1998) gibi ekonomistler refah ve ekonomik bymenin salanmasnda eitim ve uzmanln roln anlatmak iin ekonomide oktandr yerlemi bir kavram olan sermaye metaforunu kullanmaya baladlar. Bu ekonomistler insanlarn genel ve meslek eitimlerine yatrm yaparak uzun vadeli getiri salayabilecek bir beceri ve kabiliyet stoku (sermaye) oluturduklarn ileri srdler. Bu yatrmn ulusal ekonomilere de yarar olabilir ve ekonomik bymenin glendirilmesine yardmc olabilir. OECDnin yapt aratrmalara gre de insan sermayesi ekonomik olan ve olmayan ok eitli yararlar salamaktadr. Bunlarn bir ksm, rnein daha iyi salk, daha uzun mr ve toplum yaamna daha fazla katlm olanaklar gibi, bireysel olabilir. Ekonomik adan baklnca durum daha da farkldr: nsan sermayesinin getirileri hem bireyin hem de lkenin refahn dorudan olumlu olarak etkilemektedir: Bireysel dzeyde, insann eitim seviyesi ykseldike geliri de hzla artma eilimindedir. Danimarka ve Yeni Zelanda gibi baz OECD lkelerinde niversite eitimi grm insanlarn gelirleri orta retimi bitirenlere kyasla %25 daha yksek. Dier lkelerde bu fark daha da dikkat ekici olup %120'ye kadar kabiliyor. Bu arada, bireylerin eitime harcadklar her bir yl iin ekonomiler zamanla %3 ila %6 retim art grebiliyor.. Grld gibi, kreselleen dnyada her tr sorunu zmenin ve srdrlebilir kalknmann anahtar eitimdir; daha dorusu kaliteli eitimdir. Bunun iin de, eitim ve retim sistemleri her yataki rencilerine yenilik iin gereken eitli becerileri

retecek ve gelitirecek ekilde eitim verilmelidir. Dahas, rencilerine ekonomik ve toplumsal artlara uyum salayabilecek, kendilerini yenileyecek ve gncelletirecek ekilde esnek olmay da retmelidir. Ksacas, eitimin ekonomileri dntrme, hogr ve toplumsal ahengi salama ve kresel vatandalk/insanlk duygusu oluturma gc muazzamdr. Bu tespitten hareketle, eitim Orta Dou lkelerinin geleceidir tespiti abart deildir. Bundan hareketle, Dr. Don Olcott Orta Douda hayat, ehirleri, milletleri ve blgeleri deitirecek ve dntrecek bir eitimin temel gcne ihtiya var. Eitimi esas almayan tm abalar verimsiz ve sonusuz olacaktr sonucuna ulamaktadr.

Sorun, Hepimizin Sorunu

Kreselleen dnyada sorunlar ortaya ktklar lkeler kadar; bata komu lkeler olmak zere, uluslararas toplumu da ilgilendirmektedir. Arap lkelerindeki yz milyon civarndaki gen ve byk ounluu (ortalama %14.4) isiz nfus kendi lkeleri ve dnya toplumu iin bata terr, g, insan kaakl, uyuturucu trafii vb. sorunlar olmak zere, eitli toplumsal sorunlara sebep olabilmektedir. Bundan dolay da, Arap lkelerinde eitim sorununun zlmesi, sadece o lkeler iin deil hepimiz iin nemli bir sorun olarak grlmelidir. Blgedeki tm lkelerle ortak medeniyet havzasnda yaayan ve tarihten gelen kkl balara sahip Trkiyenin bu konudaki sorumluluunun daha byk olduunu dnyoruz. Dahas, bu sorunlarn zlmesi veya zlmemesi birinci derecede lkemizi etkilemektedir. Komularyla ilikileri sz konusu olduunda, ekonomik alanda kresellemenin taleplerini iyi okuyan ve gereini yapan Trkiyenin ayn baary eitim alannda gsteremedii grlmektedir. Bata komu lkelerle olmak zere, d ticaretini srekli arttran ve gelitiren Trkiye, ekonomik krize ramen 2010 ylnda %11,4lk bir gelime kaydetmitir. Bu balamda Gaziantepli iadamlarnn 180den fazla lkeye ihracat yaptklar; toplam ihracatnn %50den fazlasn ise komu Arap lkelerine yaptklarn biliyoruz. Trkiyenin d politika ve ekonomide gsterdii baarsnn srdrlebilir olmas ise, eitime zellikle de yksekretim alanndaki performansna- bal olaca bizzat OECD Genel Direktr Angel Gurra tarafndan teyit edilmitir.

Bir yandan bu ve benzeri krsel talepler, dier yandan ise AB srecinin bir paras olarak Trkiye son yllarda eitim alannda ok ciddi reformlar gerekletirmitir. Bu srete edindii tecrbeleri komu ve dost lkelerle paylamasnn blge ve dnya iin olumlu sonular douracan dnyoruz.

Gelecei Eitim Temelinde ekillendirmek

Bu gn AB olarak bildiimiz ve 27 lkenin ye olduu oluum 1951 ylnda Avrupa Kmr ve elik Topluluunun kurulmasna ilikin Paris Anlamas ile kurulmutu. Ama ekonomik alanda ye lkeler arasnda ibirlii idi. in zne bakldnda ise, Avrupann geleceinden kendilerini sorumlu hisseden devlet adamlar ve entelekteller Avrupann geleceini ekonomik ve sosyal temeller zerinde ina etmek istemilerdi. Ancak ABnin mimarlarndan olan Fransz devlet adam Jean Monnetin lmeden nce bu gn olsa, AByi eitim ve kltrel temeller zerinde ina ederdim dedii sylenir. Zira mahiyeti itibariyle her ey bilim, eitim ve kltre baldr. Monnetin bu ngrs doru km, elli yl sonra bile AB toplumlar arsnda ortak bir eitim, kltr ve kimlik anlaynn olumad grlmtr. Bunu gren ABnin liderleri son onlu yllarda eitim alanna odaklanm ve eitli projeleri hayata geirmilerdir. 2000 ylnda Lizbon Stratejisini benimseyen AB liderleri, bununla niversite-sanayi ibirliini gelitirmeyi hedeflerken, dier yandan balangc 1988 ylna kadar giden Bologna Sreci ile de yksekretim alannda yeni bir sre balattlar. Bologna Deklarasyonunu 19 Haziran 1999da imzalayan ABnin yksekretimden sorumlu bakanlar, deklarasyonun temel hedefi olarak da 2010 ylna kadar ortak bir Avrupa Yksekretim Alannn (AYA) gelimesi iin almak olarak belirlemilerdi. Ancak sz konusu deklarasyonun giriine baklnca adeta J. Monnetin siyasi vasiyetinin gereinin yerine getirildiini artran ifadelere rastlanmaktadr: (...) vatandalarna yeni bin yln getirdii zorluklarla baa kabilecek yeterlilik ile ayn sosyal ve kltrel alana mensup olma ve ortak deerler bilinci verebilen bir Avrupa vatandal nosyonunu zenginletirmek ve glendirmek.

ABnin geleceiyle ilgili u ifadeler ilgin olduu kadar dikkat ekicidir: Demokratik, bar ve istikrarl toplumlarn gelimesi ve glendirilmesinde, zellikle de Gneydou Avrupa lkelerinin durumu dnldnde, eitim ve eitimde ibirliinin, uluslararas dzeyde bir neme sahip olduu kabul edilmektedir. Bundan hareketle, Trkiye ile bata komular olmak zere dost ve karde Arap lkeleri arasndaki ekonomik ve siyasi ilikilerin demokratik, bar ve istikrarl bir ekilde gelimesi; bu ilikilerin srdrlebilirlii ve sz konusu toplumlarn gelimesi ve glendirilmesi eitim ve eitimde ibirliine bal grnmektedir. Arap lkeleri ile ilikilerimizin eitim ve aratrma temelinde yaplmasn ileri srmemizin baka sebepleri de var. Trkiye sadece NATOya ye olan tek Mslman lke deildir. OECDnin demokrasi ile ynetilen otuz yesi arasndaki tek Mslman lke de Trkiyedir. Buna AB yelii srecini ve bu srete almalarna fiilen katldmz birok AB kurulu ve kurumunu da ekleyebiliriz. Ksacas, Trkiye modernleme ve demokratikleme srecinde elde ettii tecrbeleri dost ve karde lkelerle paylamal; bu lkelerin tecrbelerinden ve iyi rneklerinden de yaralanmaldr.

Arap Dnyasnda Eitimin Durumu

Arap dnyasnda eitimin durumunu, temel sorunlarn, bunlarn sebeplerini ve muhtemel zm yollarn objektif olarak ortaya koyan ilk dokman 2002 ylnda yaynlanan Arap nsani Gelime Raporudur. Raporun en nemi yan BMin himaye ve desteiyle bizzat bir grup cesur Arap aratrmac tarafndan kaleme alnm olmasdr. Zira rapordaki tespitler Arap yneticilerin houna gidecek eyler deildi. Rapor, 21. Yzylda Arap toplumlarnn geri kalnn temel sebebinin eitimle alakal olduunu net bir ekilde ortaya koyuyor; bunun da temelinin, blge lkelerinde demokrasi kltrnn olmamas; byk kitlelerin tm srelerin dnda tutulmasdr. Bu tespitler, ilgin bir ekilde Said Nursinin yz yl nce 2011 ylnda amdaki tarihi Emevi Camiinde okuduu hutbede Arap dnyasyla ilgili yapt tespitleri

10

dorulamaktadr. Nursiye gre de ecnebiler, Avrupallar terakkide istikbale umalaryla beraber bizi madd cihette kurn-u vustda (orta ada) durduran ve tevkif eden alt tane hastalktr. Bunlar, mitsizlik, sdkn (doruluun) toplum hayatnda lmesi, adavete muhabbet, yani ortak hareket edememek ve ortak projeler retememek, Mslmanlar birbirine balayan nuran rabtalar bilmemek, eit eit eit sar (bulac) hastalklar gibi yaylan istibdad, yani dikta rejimleri ve sonuncusu ise, menfaat- ahsiyesine himmeti hasretmek olarak ifade edilen, sadece kendi karn dnen bencil anlaylardr. AB rneinde olduu gibi, Mslman toplumlar da bata eitim olmak zere, tm sorunlarn sadece kiisel, etnik ve lkesel bazda ele almamal, ibirlii yaparak bu sorunlar zmede birikim ve tecrbelerini paylamaldrlar. Dier ilgin bir nokta ise, Mslman toplumlarn geri kalmasnn sebeplerinin dta ve zellikle de Batl emperyalist devletlerde arand bir dnemde Nursiin en byk dmanmz cehalettir diyerek bir z eletiri yapmas anlaml ve nemlidir. Sz konusu rapor da, Arap liderlerinin houna gitmeyen sorunlara iaret ediyor; zmn ise yine eitim merkezli olmas gerektiini neriyordu. Bu balamda ortaya kan iki konu ise demokrasi ve kadnlarn durumuydu. Arap dnyasnda demokrasi olmad gibi, kadnlarn byk ekseriyeti temel eitim hakkndan mahrumdur. Arap liderlerinin bir ksm nispeten de olsa raporu ciddiye ald ve eitim sistemlerinde baz deiiklere yer verdilerse de, byk ksm raporu grmezden gelmeye devam ettiler. Arap lkelerde eitimin durumu ve bunun insanlk iin tekil ettii sorunlarla ilgili dier bir alma ise UNESCO 19-23 Ocak 2007 tarihinde Beyrutta dzenledii toplantdr. Toplantya Arap lkelerinin Eitim Bakanlar katld. UNESCO Eitim Blm Direktr John Danielin toplantnn alnda yapt konuma ilgin ve nemliydi. lgin olmasnn sebebi, Batl bir akademisyen ve brokratn Arap yneticilere kendi tarihlerinden rnekler vererek, bugn ierisinde bulunduklar tm sorunlarn asl kaynann bizzat kendileri olduunu aka ifade etmesiydi. Aslnda Danielin konumasnn bal her eyi zetliyordu: Arap Dnyasnda Herkes in Eitim: Gemi, imdi ve Gelecek. Daniel Arap Eitim Bakanlarna u noktalar zellikle hatrlatt:

11 mevcut tm kronik sorunlara ramen Arap dnyasnn ok uzun bir entelektel ve eitim gemii var, bilginin btn birimlerini arama ve elde etmek iin insan enerjisini harcama gelenei Mslmanlara ait, Arap dnyas bin yl nce dnyann en gelimi blgesi idi, Araplar bilginin birok alannda dnyaya nclk ettiler.

Daniele gre gnmzdeki durum kesinlikle slamla ve gelenekle alakal olmayp, demokrasi kltrnn olmay ve dikta rejimleriyle ilgilidir. The Arap Knowledge Base 2009 raporu da ayn olguya iaret etmektedir. Bu rapora gre de, bilgi ve zgrlk birbirinden bamsz var olamaz; bilgi hem oluum, hem de gelime evresinde zgrln ta kendisidir. Arap lkelerinde eitimin mevcut durumlaryla ilgili verileri zetlersek:
Arap lkeleri en yksek isizlik oranlarna sahip. Ortalama % 14.4. (dnya ortalamas %6.3) Blgedeki her be kiiden biri uluslararas fakirlik seviyesinin altnda;(gnde 2 Dolar). Buna dier fakirler eklendiinde, nfusun byk bir ekseriyeti temel beslenme, gelime ve salkl yaama imknlarndan mahrum. rdn, Msr, Lbnan, Fas, Suudi Arabistan ve Yemende fakirlik ve isizlikten dolay yeterli beslenemeyenlerin says srekli artmaktadr. Blgede yeterli beslenemeyen insan says 1992 ve 2004 yllar arasnda 5.6 milyon art gsterdi. Eilim bu ekilde devam ederse, Arap dnyas Milenyum Kalknma Hedeflerinin ikincisi olan al ortadan kaldrma, beslenmeyi gelitirme ve gda gvenliini salama hedefine ulaamayacaktr. Nfus art oranndaki eilim de birok sorunu iaret ediyor. Mevcut eilim devam ederse Araplarn nfusu 2015 ylnda 385 milyona ulaacak. Bunun bir anlam da, Arap yneticiler bir yandan mevcut isizlikle mcadele ederken, 2020 ylnda 50 milyon gen iin istihdam oluturmak zorunda.

Son 40 ylda GSMHnn %5ini ve genel btelerin ise %20sini eitime ayrmalarna ramen, Arap lkelerindeki her kiiden biri okuma-yazma bilmemektedir. Toplamda 60 milyon insan okuma-yazmadan mahrumdur. Bunun te ikisini ise kadnlar oluturmaktadr. Bundan hareketle 2015 Milenyum Kalknma Hedeflerine ok az Arap lkesi ulaabilecektir. Arap lkelerinde yaklak 9 milyon ocuk temel eitime devam etmemektedir. Hatr saylr saydaki ocuk ta, orta retime devam edememekte; bu da ekonomik gelimeyi ve srdrlebilir kalknmay tehlikeye drmektedir. Arap lkeleri Ar-Geye yeterli fon ve bte ayrmamakta, bu da doal olarak yenilik yapmay ve yeni rnler retmeyi negatif olarak etkilemektedir. Arap lkelerinin byk ounluunda Ar-Ge iin ayrlan pay GSMHnn %0,3n gememektedir. Arap lkelerinde ki bilimsel aratrma iin ayrlan miktar kii bana 10 Dolar iken; bu oran Malezyada 33, Finlandiyada ise 1,304 Dolardr. niversitelerdeki eitimin kalitesi problemlidir. niversitelerdeki eitim temel bilimlerde, modern tekniklerde ve en son teknolojileri kullanma konusunda olduka zayftr.

12

Arap bilim insanlarnn bilimsel yaynlar ok az %1,1. Kaytl patent says olduka az. Dier toplumlarla kyaslaynca, Araplar daha az okuyorlar. Bunun sebepleri aratrldnda, okuma-yazma bilmeyenlerin orannn ykseklii, kalitesiz eitim, satn alma gcnn zayfl ve kltrel faktrlerdir. Arap lkelerinde farkl eitim modellerinin varl eitim sistemlerinde birok sorunu birlikte getirmektedir. Mfredatn ideolojik yaps ve gncel olmamas; retmenlerin yetersizlii, Eitimde yeni metotlarn kullanlmamas ve yeni teknolojilere yer verilmemesi veya ok snrl yer verilmesi.

Bu verilerin ortaya koyduu durum ak ve nettir: Arap blgesi, kar karya olduu sorunlara zm retecek, yenilik yapacak ve istihdam oluturacak yeterlilik ve beceriye sahip genlerden mahrum bulunmaktadr. 2009 Raporuna gre de mevcut durumun temel sebebi bulunmaktadr: Demokrasi ve zgrln yokluu, bilginin yokluu, kadnn gszl; eitimden mahrum kadnlarn topluma ve ekonomiye katk yapamamas. Raporun Arap lkelerine yapt ar ise ak ve net: Hemen harekete gein ve sizden daha iyi olan lkelerle geni bir diyalog balatn. Trkiye bu diyalog arsna cevap verebilir ve vermelidir. Bu konuda yaplacaklara aada deinmek istiyoruz.

Neler Yaplabilir?
Arap lkeleri ile yeni bir sayfa amak iin ncelikle YKe byk grevler dmektedir. Mevcut haliyle YK, ie dnk bir kurum olarak tasarlanmtr. Kendini yenilemi bir YK sadece lkemiz iin deil, blge lkeleri iin de kaliteli yksekretim konusunda rehberlik eden ve yksekretimin ktlarn deerlendiren bir kuruma dnmelidir. Dahas, YK, bata Bologna sreci olmak zere, ABye tam yelik srecinde edindii bilgi ve tecrbeyi Arap lkeleri ile paylamaldr. Bunun yaplabilmesi iin de, ncellikle bir durum tespitine ihtiya vardr. Bu iki ekilde yaplabilir. Birincisi, Trk yksekretim kurumlar dost ve karde Arap lkelerindeki eitimin durumunu yerinde grmek iin ziyaretlerde bulunabilirler. Bu konudaki en gncel rapor yukarda atfta bulunduumuz Arap Dnyas nsani Gelime Raporu 2009dur. Maalesef, lkemizde Arap lkeleriyle ilgili bilim insanlarmzca yaplm

13

detayl ve objektif bilimsel aratrmalar yok denecek kadar azdr. ncelikle bu konuda ciddi almalar yaplmal ve tevik edilmelidir. Trkiyenin Yksekretim alannda baz sorunlar olmakla beraber, son yllarda ciddi reformlar da yapld. AB yelik sreci, Bologna Srecine dhil olma, OECD yelii ve dier kresel eilimler eitim alannda ciddi deiimleri beraberinde getirdi. Bunun sn somut yansmalarndan birisi ise, yksekretim talebine cevap vermek iin alan devlet ve vakf niversiteleridir. Bu, global eitim talebine Trkiyenin cevab olarak grlmelidir. Yksekretimin uluslararaslamasnn da kresel bir eilim olduundan hareketle, Trkiye blge lkelerinde ortak kampsler kurabilir. Ya da Trk niversiteleri Arap lkelerinde kendi kampslerini kurabilirler. ABD, AB ve Avustralya bu konuda oktan harekete gemi ve birok niversite kurulmutur. Arap lkeleri ile acilen eitim alannda var olan anlama ve protokoller gncellenmeli; diplomalarn karlkl tannmas salanmaldr. Trk niversitelerinden alnan diplomalarn hala baz dost ve karde Arap lkelerinde tannmad malum olduu gibi, YK de Mslman lkelerdeki baz niversitelerde alnan diplomalar kabul etmemektedir. niversitelerimiz de uluslararas rencilerin tercih ettii ok kltrl, ok dilli ve ok renkli zgrlk adalar olmal; rencilerin klk-kyafetlerine, rf ve ananelerine sayg gsterilmelidir Dahas, Trkiye Bologna Srecine ye tek Mslman lkedir ve bu avantaj iyi kullanlmaldr. Trk niversitelerinden alnan diplomalarn deeri iyi anlatlmaldr. Yabanc rencilerin girmek zorunda olduklar YS snavnn geen yl kaldrlmas olumlu bir adm olup, tek bana yeterli deildir. Trk niversiteleri ksa vadeli ve yksek renim harlar yerine, gelecek ynelimli ve srdrlebilir kalknma odakl bir strateji benimsemelidir. Uluslararas renci harlar belirlenirken kresel eilimler dikkate alnmaldr. Arap lkeleri ile yksekretimin modernlemesi konusunda u konulurda da ibirlii yapabilir:

14

Karlkl ziyaretlerle birbirini daha iyi tanma. ncelikle blge lkelerinin rektrleri, hocalar ve aratrmaclarnn lkemizdeki eitim ve aratrmann durumunu yerine grmeleri salanmaldr. Durum tespiti iin bir arama konferans dzenlenmelidir. Arap post doktora rencilerinin cezp edilmesi, hem niversitelerinin hem ekonomimiz iin ciddi bir sinerji oluturacaktr. Work&Travel benzeri irketlerinin Bat lkelerine daha ok renci gitmesindeki rol ve etkisinden hareketle, benzer kurulularn bata Arap lkeleri olmak zere dier lkeler iin de yaplmas gerekmektedir. Bu konuda Batdaki tecrbelerden hareketle, yeni bir yaplanmaya gidilebilir. Blgedeki gen akademisyenlerin desteklenmesi, Blgesel aratrma ve eitim aalarnn kurulmas; niversitelerin blgenin toplumsal geliimi ve bilgi toplumunun olumas iin ibirlii yapmas. Gen akademisyenlerin blge kalknmasyla ilgili projelerlinin TUBTAK rneinde olduu gibi desteklenmesi. Bu konuda Trkiyenin AB srecinde edindii proje yapma tecrbelerinden de yararlanlabilir.

Projelerin nitelii blge lkelerinden rencilerin, aratrmaclarn ve bilim insanlarnn birlikteliini art komaldr. Projeler desteklenirken tm paydalarn katlm ve farkll dikkate alnmaldr.

Bunlara ilaveten, blge niversiteleri arasnda tam ortak bir ibirliinin olumas ve glenmesi iin yaz okullar, ortak altay ve konferanslar; ortak aratrma projeleri ok nemlidir. Bu giriimler ortak medeniyet havzasna sahip renci ve akademisyenlerin birbirlerini daha yakndan tanmalarn; ortak deerlerini kefetmelerini; hepimizi ilgilendiren konularda birlikte alma ve zm retme kapasitelerini tetikleyecektir. Trkiyenin dost ve karde Arap lkeleri ile gelitirecei bilim, eitim ve aratrma temelli bir diyalog ve ibirlii; gelecei birlikte ekillendirme ve bar ierisinde yaama iradesini de glendirecektir. Bundan dolay da, genelde dnyada, zelde ise Arap dnyasnda eitimle ilgili kronik sorunlarn zm, sadece bu lkelerin gelimesi ve kalknmas iin deil, uluslararas toplum ve dnya bar iin elzem bir konudur.