Do. Dr.

brahim zdemir ile evre ahlak zerine

evre nedir? evre deyince her birimiz bak amza gre farkl eyleri anlyoruz. Metafizik deerlere inanmayan bir bilim adam iin evre; tabii lem, gkte yerde olanlar, btn canllar ve iinde yaadmz tm meknlardan olumaktadr. imdi buna bir de birlikte yaadmz insanlar, mahallemiz, toplum yani sosyal evre eklendi. Kreselleen dnyada bir sylem ortaya kt biliyorsunuz; tek bir dnyamz var. Bu, evre anlamnda snrlar ortadan kaldran bir bak as. Zira evre sorunlar sadece ortaya ktklar yerde yaayanlar ilgilendirmiyor. Mahall evre sorunlar var, kresel evre sorunlar var. Mesel ozon tabakasnn delinmesi, buzullarn erimesi, sera etkisinin meydana gelmesi btn canllar gibi hepimizi yakndan etkiliyor. 12. yzyl slm dnr Gazali, evreyi btn metafizik boyutuyla beraber gryor. Yani o, atomlardan gne sistemine kadar her eyin Allah tesbih ettii, Allah and ve her eyin birbirine bal olduu bir evreyi anlyor. Yine ondan daha sonra gelen Mevlanaya baktmzda o da, atomlarn dansndan, ilah bir musikiden bahsediyor. Ona gre tabiattaki btn sesler, bir musikiye dnyor. DNAlarn titreimini bir mzik adam birlikte musiki notalarna dntren bir bestekar, mzikolog ve ses tasarmcs Susan Alexjander, David Deamerle beraber DNAlarn iindeki hareketi notaya dkmeyi baaryorlar. Ortaya mthi bir musiki kyor. (http://www.oursounduniverse.com/microcosmusic.html) Bunlar bu ie ynelten temel espiri ise Mevlanann bir beyiti. Tm gn ve gece boyunca mzik, Sakin ve parlak bir ney sesi. Mzik biterse, hayat ta biter. Grld gibi hayatn z ve kayna mzik olarak ifade ediliyor. O bitince hayat ta bitiyor. evre asndan baknca mthi bir kavray gryoruz. Bir dnn! Etrafnzdaki lemde olduu gibi, kendi bedeninizin yap talar olan DNAlarda musiki var. Bir ahenk ve gzellik var. Bir btnlk var Ksacas, Mevlana her eyin temelinde, mayasnda ilahi bir akn ve her eyde ilah bir musikinin olduunu ifade ediyor. Bu insann evre ile mnasebetlerini etkileyen ok farkl bir evre tasavvuru. Yani bizi kuatan lemde her eyin

yerli yerince, canl ve anlaml olduunu; bizim ise bu lemde bir para olduumuzu ve bunun da bize sorumluluklar yklediini zmnen ifade eden bir evre anlay ile karlayoruz. Bu, btncl bir bak as ve btncl bir anlay evreci bir bak asyla Kuran okuduumuzda, Kurann kutsal kitaplar iinde evreye en ok nem veren kitap olduunu gryoruz. Bu sadece benim Mslman bir bilim adam olarak ulatm kanaat deildir. Farkl konularda dnyaca nl evreci bilim adamlar var. Bunlardan birisi u anda Kanadada retim yesi olan Prof. Richard Foltz. slamda hayvan haklar diye bir kitab var. Bu alanda ngilizce yaynlanan ilk kitaptr. Onun da ulat sonu u: evreye ve hayvanlara en ok duyarllk gsteren, yer veren kitap Kurandr. Ama maalesef, Mslmanlar bunun farknda deil. Kurann ilk inen ayetlerinde insann Yaratan ve Kerem sahibi olan Rabbin ad ile okumas istenir. Bu sadece yazl bir metni, kitab veya ezberden bir eyi okumann ok tesinde bir okumaya aryd. Cahiliye toplumunun lem tasavvuruna gre cansz, ruhsuz ve anlamsz olan lem, bu yeni okuyula yeni bir anlam kazanyordu. Zira Kuran terminolojisine gre her ey adeta yeniden anlam kazanm ve Onu anyordu. Mekke dneminde ayetler, Kurann alem anlaynda yapt kkl deiimi gsteren iyi rneklerle doludur. Ancak inen ilk ayette geen Rab ve Kerem kavramlar evreci bir bak asyla ele alnnca anahtar kelimeler olduu grlyor. Buna gre iinde yaadmz lemin bir sahibi ve efendisi var. Ve bu efendi kerem sahibidir. Yani etrafmzdaki btn varlklarn, tabiatta var olan ve bizim kullandmz her ey, Kuran diliyle ifade edecek olursak, nimettir. Bu emlin sahibin bizlere ikram ettii ve sunduu nimetlerdir. Bu adan baklnca Kuran diliyle yamur, rahmettir. Su hayatn kayna olup, en byk nimettir. Balar, baheler etrafmzdaki hayvanlar hepsi Allahn rahmetinin somut rnekleridir. Bulut grevlidir. Bu nedenle Allah, srarla bulutlarn sevkinden, dalarn dik duruundan, yldzlarn hareketlerinden, gemilerin bir kuu gibi denizlerde akp gitmesinde, hayvanlarn yaratlndan anlam karmamz ister. Btn bunlarn sahibi, Rabbi olarak bize, kendisini takdim eder. Dindar bir insann gnlk hayatnda Fatihay okurken en az krk kez lemlerin Rabbini hatrladn ve ona teekkr ettiini unutmayalm. Yine baka bir ayette Yznz nereye dnerseniz dnn Allah oradadr buyruluyor. Buna gre Allah her eyi ihata etmitir. Byle bakldnda btn evremizin Allah tarafndan kuatld yani manev bir evrede yaadmz grlr. Bunun psikolojik olarak ok byk anlam vardr. Birincisi; bu lemde sen yalnz deilsin, bu varlklar ve lem cansz deil, hibir ey tesadfen olmu deil. Artk Darvinci evrim teorisi eski cazibesini 2

yitirdi ve dnyann u andaki en yal ve en tutarl ateist filozofu Prof. Antony Flew geen yl btn bilim dnyasna DNAlar zerinde yapt aratrmalardan sonra evrime inanamadn ve ancak bir Tanrnn lemi yaratabileceine inandn ifade etti. lemin muhteem ve girift yapsn daha yakndan anladktan sonra ulalan bu sonu nemlidir. Bu, evre asndan da ok nemli bir tespittir. evremizdeki her ey belli bir dzen, l, gzellik ve anlam iin yaratlm. Rahman suresinin ilk ayetlerinde muhteem bir ifade lem tablosu sunulur. Aslnda Rahman suresi tek bana Kurann sunduu lem anlayn muhteem bir ekilde bize zetler. Buna gre Kurn' reten, insan yaratan ve ona beyan [kendini ifade etmeyi] reten Rahman olan Allahtr. Gne de ay da bir hesap ile hareket etmekte, bitkiler ve aalar [Ona] secde etmektedirler. G ykselten ve mizan[ly] koyan da Odur. lemin esas bir lye dayandndan insan Sakn tartda taknlk etmeyin. Tarty adaletle yapn, terazide eksiklik yapmayn diye uyarlr. Devamnda da dnyann ve iindekilerin sadece insan iin yaratlmad, btn canllar iin yaratld ifade edilir. Bata meyveler, salkml hurma aalar olmak zere, yaprakl tanelerin ve ho kokulu bitkilerin hepsinin Allahn nimeti olduu vurgulanarak, Rabbin nimetlerinin yalanlanmas konusunda insanolu tekrar tekrar uyarlr. Btn bu nimetler ve uyarlar evreci bir bak asyla deerlendirildiinde, Mehmet Akifin szleriyle Kurnn kalbinde nasl bir evre anlaynn yatt daha ak grlr. sra suresinde lemdeki her ey Onu tesbih eder buyruluyor. Zemaheriden Elmal Hamdi Yazra kadar birok tefsire baktm. Elmal Hamdi Yazrn byk lde bu tefsirlerdeki grleri benimsedii grlyor. Elmalya gre bu ayeti iki ekilde anlamak mmkn. Birincisi; her ey hl lisanyla, beden diliyle Allah tesbih eder. kincisi ise; her ey kendi diliyle Allah tesbih eder fakat biz onu anlayamyoruz. Hamdi Yazr ikinci gr tercih ediyor. Kular, bcekler rzgr her ey Allah tesbih ediyor, ama biz imdilik onu anlayamyoruz diyor. Yine Kuranda bu konuda baka ipular var. Davut (a.s.)un duasna kular, dalar itirak ediyor, onun gibi tesbih ediyor. Kuran bize, Sleyman (a.s)n, karncalarn kendi arasnda konumasn iittiini sylyor. Her eyin kendine ait bir dili, bir konumas var. Hamdi Yazrn tabiriyle onlarn kendi aralarndaki iletiimlerinin bir mant var. Biz sadece imdilik bunu anlamyoruz. nsanlk belki bir gn gayret sarf ettii takdirde bu dili anlayacaktr. Syledikleriniz bana Mehmet Hatipolu hocamzdan dinlediim beni ok etkileyen; yerde biten her emende/Vahdehu la erike leh demede msralarn 3

hatrlatt. Bu bak as evre ile olan mnasebetlerimize bir l bir ayar getiriyor gerekten. Bu ifadelerin Kurann dnya grnn ve deerler sisteminin ifadesi olduu gibi Allah merkezli bir duyarlln, merhametin sonucu olduu ak. Yunus Emreye gidiyorsunuz Btn yaratlanlar Yaratandan tr severim diyor. Neden? nk yaratcmz ayn. Ayn dnyada yayoruz, ayn havay soluyoruz; ayn gne bizi tyor ve styor. Nereye giderseniz gidin iilebilir suyun temel nitelikleri ayn. deta bizim iin hazrlanm bir lemde yayoruz ve bu lemin Rabbi Allah. Bakara suresi 164. ayette, inanmak iin Hz. Peygamberden mucize isteyenlere gklerdeki ve yerin derinliklerindeki mucizelere bakmalar istenir. Buna gre, yldzlarda, gnete, ayda; denizlerde yzdrlen gemilerde, kularda, hayvanlarda her eyde Onun gsteren ayetler, iaretler var. Bunlara baklmas ve farkl bir ekilde okunmas istenir. Mucizelerle dolu bir lemde yayoruz. DNAnn yap talarnn anlald, iinde yaadmz lemle ilgili bilgilerimizin insanlk tarihinde grlmemi bir ekilde artt bir zamanda yayoruz. Tm bu birikime lemin Yaratcs ve Sahibi, ondaki dzen, l ve gzelliin devem ettiricisi (srdrcs) asndan bakldnda bu mucizeler daha iyi anlalacaktr. Yani insann akln, gnln, yzn tabiata evirmesi, kinat kitabn doru okumas lazm. Bu konuda bizim geleneimizin unuttuumuz veya ihml ettiimiz bir boyutu var. Son yzyllarda yaanan siyasi ve sosyal olaylarn etkisi ile bu boyutun ihmal edildiini dnyorum. Bunun en nemli nedenlerinden biri slam lkelerinin 19. ve 20.yzyllarda smrge altnda olmas olabilir. Smrgecilie tepki olarak, Mslman toplumlarn kurtulu mcadelesi vermeleri ve bamszlklarn kazanmalar. Kurtulu savamz bunun en gzel rneklerinden biri... Bu balamda Kuran zgrletirici bir metin olarak anlalm. anakkale destanna baknz. stiklal marna baknz. Hatta Necip Fazln Sakarya Trksne baknz. Hepsinde bu zgrletirici boyutu grebilirsiniz. Bu anlay, kendi tari balamnda ele alndnda normaldi ve olmas gerekendi. Ancak bunun yannda bir de Kuran oluturduu bir medeniyet var. Bu medeniyetin oluturduu insan tabiat ilikisi var. slam medeniyeti balamnda baktmzda tabiatn anlam nedir? evrenin anlam nedir? nsann tabiattaki yeri nedir? nsan-tabiat ilikileri nedir? Tm bunlarn dikkate irdelenmesi ve cevaplanmas gerekir. slamn bu sorulara verdii cevaplar, onu dier medeniyetlerden ayrmakta ve zgn niteliini vermektedir. Ya da slam medeniyetinin bu sorulara verdii cevaplara bakldnda

dier medeniyetlerle ayrt, rtt veya onlardan etkilendii noktalar daha iyi anlalacaktr diye dnyorum. air Lebid slam ok erken dneminde yaam biri. Kurann lem anlayn iki beyitte zetliyor: Kinatn satrlarn derinden dn; nk onlar sana Mele-i Aldan [Allahtan] gelen mektuplardr! Kinatn ve etrafmzdaki her eyin Allahtan bize yazlm mektuplar olarak grmenin evre asndan ifade ettii deeri okuyucularn dikkatlerine ve takdirlerine brakyorum. Zira bizler bir sevdiimize ait mektubu veya baka bir nesneyi korumaya alrz. Onun maddi deerinden ok, manevi deer ve anlamn dnrz. Bir mr boyu bu tr mektuplar saklar ve koruruz. te tam da bu balamda, etrafmzdaki varlklara bakalm. Onlarn bize salad fayda ve karlarn tesindeki anlamn anlamaya alalm. Onlardaki ilahi boyutu grmeye alalm. Norveli evreci dnr Arne Naesn dedii gibi derin evreyi anlamaya alalm. te o zaman evre bilinci uyanmaya ve glenmeye balar. Bundan dolay, Kurann lem anlaynn ilk ve en muhteem rnei olan Hz. Peygamberin hayatna bu adan bakmamz lazm. Allah-lem-insan ilikileri balamnda incelememiz lazm. Peygamberimizin retilerinin bu boyutunu iyi vurgulamak ve dinamik tutmak evre bilincinin toplumumuzda geliimi asnda ok nemli olduuna inanyorum. Zira Hz. Peygamberin bu konudaki retileri konusunda yeterli alma olduunu syleyemem. Hlbuki o, bir rahmet ve efkat peygamberidir. Bir kuun yuvasn bozan askerini uyararak derhal o yavruyu gtrp yuvasna koymasn sylyor. Onu yerine koymadka ibadetlerinin kabul olmayacan vurguluyor. Bu da gryorsunuz bir btncl bak. Sevgi, merhamet, efkat temelli bir dnya gr var. slam evre ahlaknn temel direkleri nelerdir? slam evre ahlknn temel direklerinden ilki tevhittir. Bu lem, Allah tarafndan sonradan yaratlmtr. Bu yaratlma tesadf deildir. Her ey belli bir l ve hikmetle yaratlmtr. Biz de daha sonra yaratlmz ve bu leme dhil olmuuz. Dalarn, gklerin yklenmekten kandklar kulluk emaneti bize verilmitir. Peygamber bize sorumluluklarmz iletmitir. Bu dnyada yaptmz her eyden sorumluyuz. Dahas ahirette yaptklarmz ve yapmadklarmzla ilgili olarak hesaba ekileceiz. Ayetin ifadesiyle herkim zerre kadar iyilik yapmsa onun karln, kim zerre kadar ktlk yapmsa onun karln grecektir. Bu kadar ak ve net ifadeden sonra yaptmz her eye daha bir 5

dikkat etmemiz gerekiyor. rnein sabah yrye ktnzda, baharla birlikte yerin yeniden canlanmaya baladn greceksiniz. Tomurcuklanan bitkileri, yerdegezen bcek, haere ve hayvanlar greceksiniz. inde yaadmz eko-sistemi kavramak iin tm bunlara dikkat etmemiz gerekiyor. Hayat dediimiz eyin nasl birbirine bal olduunu tabiatta grebiliriz. Bu nedenle bunlara dikkat ve ibretle bakmalyz. Eko-sistemin bir paras olduumuzu daha iyi kavrayacaksnz. Gznz an, etrafnzdaki yeeren tabiat grn. Kulaklarnz an. Tabiattaki cokulu ve derin musikiyi iitin. Burnunuzla topran ve topraktan fkran ieklerin kokusunu duyun. Elinizle topraa, taa ve suya dokunun. Aslmzn toprak olduunu ve nihayette ona dneceimizi hatrlayn. Ak Veyselin Benim sadk yarim kara topraktr msralarn tekrar edin. Bular sadece ben sylemiyorum. Dnyann nl evrecileri de ayn eyi sylyorlar. Bu nedenle etrafmzdaki canl evreyle ilikimiz daha canl, daha renkli ve anlaml olacaktr. Kurann zmnen ifade ettii canl ve anlaml bir alemde babo yaayamayacamzdr. Bu nedenle her hareketimiz ve admmz anlaml olmak durumundadr. Kltrmzde byle bir rikkat var zaten. Anneler ocuklarna; karncalar incitmeyin, .kularn yuvasn bozmayn demezler sadece. Sakndrmak iin onlara baka anlamlar da yklerler. Bu ifadelerin din metinlerde dorudan karl olmasa da Kurann dnya gr iinde yeri var elbette. O karncann yaratlnn bir hikmeti, bir amac vardr. Gazalinin, varlklarn yaratl hikmetleri ile ilgili bir kitab var. Yine eitli hayvanlarla ilgili slm limlerinin kitaplar var. Mesel Demirinin Kitab- Hayavan adl ilgin bir kitab var. Yine Cahzn ayn konuda bir kitab var. Fakat slam medeniyetinin klsik dneminde bu konuda ok kaynak bulunmaktadr. Fakat daha sonraki dnemlerde bizi kozmosa balayan bu konular syleimizin ba tarafnda ifade ettiim gibi biraz ihmal edilmi. slam evre ahlknn temelinin her eyin Allah tarafndan yaratlm olduu inancna dayand unutulmamaldr. Bu balamda vurgulamak istediim ikinci nokta ise yaptmz her eyden sorumlu olduumuza inanmak ve bu inancn oluturduu bilinle hareket etmektir. O zaman gerekmedike bir yapra bile koparamazsnz. Kedinizi ve kpeinizi a brakamazsnz, saksdaki ieinizi susuz brakamazsnz. Asla bir hayvana eziyet edemezsiniz. tiiniz meyve suyunun kutusunu veya yediiniz ikolatann ambalajn arabanzn camndan rasgele atamazsnz. Fabrikanzn atklarn filtrelemeden kontrolsz olarak deniz, gl ve nehirlere boaltamazsnz. Sorumluluk bilinciniz bunu yapmanza msaade etmez. Btn davranlarmzla Allaha teslim olmak budur. Sadece namaz, oru, zekat ve hacla ideal bir 6

Mslman olamazsnz. nl air Halil Cibrann dedii gibi din hayatnzn tm saatlerini kuatmal ve anlamlandrmaldr. nsann kendisini yeryznn efendisi ve hkimi olarak grmesi tabiatla ilikilerini nasl etkiler? nsan yeryznn efendisi ve hkimi mi yoksa her ey onun emanetine verildi ve o da bu emaneti hakkyla teslim etmekle mi sorumlu? Sizin sylediiniz bu husus gerekten ok nemli. nsann kendisini yeryznn efendisi ve hkimi olarak grmesi, evre zerine dnce ortaya koyan btn filozoflarn ve evre hareketlerinin tenkit ettikleri bir husus. zellikle 17. yzyldaki bilimsel devrimlerden sonra baz bilim adamlarnn ve zellikle Francis Baconun tabiata gem vurma, tabiata hkmetme, tabiatn dilerin skme, ona hkim olma anlay, 17. yzyldan 20. yzyln yarsna kadar ykselen pozitivist grn etkisiyle kutsal olan eylerin dlanarak insann merkeze alnd bir anlay ortaya kard. Bu anlaya gre; insan tabiata ne kadar hkmederse ona ne kadar hkim olursa o kadar medenileecek ve o kadar ilerleyecek. Fakat evre sorunlarnn ortaya kmasyla birlikte grld ki; insan tabiatn efendisi ve hkimi deil onun sorumlu bir paras. nsan tabiata ne yaparsa o insana nksediyor. Hava kirlenince yamur olarak sulara karyor. Kirlenmi ve doal safiyetini kaybetmi bu sular iildiinde insanda eitli rahatszlklar ve bazen de kalc hastalklar meydana geliyor. nsan tabiatn bir paras olduunu ancak altml yllardan sonra anlamaya balad. Hlbuki 1854de Kzlderili reisi Seattle, topraklarn para ile satn almak isteyen zamann ABD Bakanna yle diyor: Gkyzn, topran scakln nasl satn alabilirsiniz ya da satabilirsiniz? Bunu anlamak bizler iin ok g. Bu topraklarn her paras halkm iin kutsaldr. am aalarnn prldayan ineleri, vzldayan bcekler, ak kumsall kylar, karanlk ormanlar ve sabahlar ayrlar rten buu, halkmn anlarnn ve geirdii yzlerce yllk deneylerinin bir parasdr. Ormanlarn, aalarn damarlarnda dolaan su, atalarmn anlarn tar. Biz buna inanrz. Beyazlar iin durum byle deildir. Bir beyaz lp, yldzlar evrenine gt zaman doduu topraklar unutur. Bizim llerimizse, doduu topraklar unutmaz. nk Kzlderili, gerek anasnn toprak olduunu bilir. Benzer bir anlay Mevlanada gryoruz. O da tabiat bizim anamzdr diyor. Biz tabiat anann cann yatlk, incittik ve onu tahrip ettik. parassn. Bize olan her ey daha sonra dner size gelir. evre ile uyum iinde bir hayat ancak byle btncl bir evre anlay ile mmkn olacan dnyorum. Toplumsal bar ve huzur iin komularmzla ilikilerimizin ne kadar nemli olduunu biliyoruz. Ayn ekilde, ekoloji biliminin geldii nokta, mutluluumuz 7 Btn evre sorunlarnn bize haykrd tek gerek ey insan sen tabiatn efendisi deilsin. Sen tabiatn mtevaz bir

ve gelecek nesillerimizin mutluluu iin evremizdeki tm varlklarla da bar iinde yaamamz gerekiyor. Bu btncl evre anlay nasl oluturulur? ncelikle bir paradigma deiiklii gerekiyor. Yani kendimize ve varlk lemine bak amz deitirmemiz gerekiyor. Bu da eitimle mmkn olacaktr. Ben kimim? inde yaadm ve bir paras olduum alemin anlam nedir ve benzeri felsefe tarihinin en hayati ve nemli sorularn yeniden kendimize sormamz gerekiyor. Norveli evreci ve derin ekoloji hareketin kurucusu olan Prof. Arne Naesin ifadesiyle yaplacak ey; yeniden ve derinlemesine dnmektir. Derin dnrmze gre sadece bir yaprak zerinde bile bir mr boyu dnmeye deer. Byle bir dnce sonucunda grlecektir ki; yaprak sradan bir ey nesne deil, belki bir mucize. Bir yapran olumas iin o kadar eye ihtiya var ki. Bizim yapacamz ey; uygulamak. Felsefenin babas kabul edilen Sokratesin sorgulanmam bir hayat yaanmaya demez deyiini hatrlamann tam zamandr. Bu sorgulamann bir sonucu, hayat boyu kendini eitmektir, renmeye ak olmaktr. Bu nedenle eski Marksist fakat lmeden nce tekrar dine ilgi duyan Rudolf Bahro diye yeil dncenin olumasnda etkili bir dnr var. stanbulda verdii bir konferansta unu sylemiti. Hz. Musann, Hz. sann ve Hz. Muhammedin yapt gibi bir pardigma deiiklii yapmazsak evrenin, yani dnyann kar karya olduu sorunlar zemeyiz. Sz konusu peygamberlerin mesajlarna baktmzda hepsinin znde tevhid, alemin yaratld ve Yaratc tarafndan bizlere emanet edildii gibi ortak bir anlayn olduunu grrz. Yani evren bizim byk ailemiz. Dier btn varlklarn bizim gibi bir mmet olduunu Kuran sylyor. Biz mmet kavramn sadece tm Mslmanlar olarak anlarz. Hlbuki Kuranda ok ak ve net olarak gkteki uan kularn, karnlar zerine srnenler, yryen btn hayvanlar sizin gibi mmetlerdir, topluluklardr deniliyor. Onlara da bizlere de rzknz veren ayn Allahtr. Onlar da bizi de yaratan ayn Allahtr. Ayn evren de yayoruz. Dikkatimizi eken dier bir nokta ise Peygamberden mucize bekleyen insanlara verilen cevaptr. Gkleri bir tavan, dalar birer kazk, ay bir kandil yapan; yeryzn bir hal gibi ayanzn altna seren ve renk renk ieklerle oray ssleyen, gkten yamurlar bizim iim indiren Rabbimizi grmemiz ve inanmamz istenir. Temel referans klasik slam kltrnde bir kitap olarak grlen tabiattr. zellikle Mekk ayetleri bu konuda o kadar ince mesajlar var ki. evre sorunlar, evre tartmalar asndan bunlara baktmzda 8 nce kendimizi sorgulamak, daha sonra da okuduklarmz

ncelikle Onun varln, cemal ve celalini kalbinizde hissediyorsunuz. Kozmik benle kurulan bu ilikide kendi varlnz ve varln anlamn hissediyorsunuz. Bildiiniz gibi evre kavram 19.yy da Taberiye bakn Alman zoolog Prof. Hackealn ortaya koyduu bir kavram. O da dnyamz evimiz gibi alglamalyz diyor. Razi,ye, Keafa, btn Elmalya kadar btn klasik tefsirlerin Bu Mekki ayetlerinin yorumuna bakn hepsinde dnya bir ev gibi alglanyor. Dier varlklar da bizim gibi bir topluluk. evre felsefesinin de evreciliin de z bu evimize sahip kmak, onu temiz tutmak, onun dengesine dikkat etmek, ona zarar vermemek. Yani evrecilik bir moda deil, inancmzn znde bir hayat algs karncadan bahsediyor, neden rmcekten bahsettii zerine baz yorumlar yapyor ve Allahn yaratt bu varlklar zerine tefekkr etmenin, inceden inceye dnmenin ibadet olduunu Peygamberin hadisini zikrederek ortaya koyuyor. modern evrecilik evreyi tahrip ediimizden sonra ortaya km yeni bir anlay yeni bir hareket ama bu anlayn ortaya koyduu literatrle klasik kltrmze evreye daha duyarl anlaylarn olduunu gryoruz. Sadece bizim geleneimizde deil Konfys geleneinde, Buddizmde, Amerikan Kzlderililerinde de evreye daha duyarl anlaylarn olduunu biliyoruz. te bugn birok dnyann modern niversitelerinde evre zerine din derslerinin olmasnn temelinde bu yatyor. evreyi anlamamzda, evre ile ilgili sorunlar zmemizde evre ile daha bark yaamamzda dnya dinleri bize nasl yardmc olabilir. Ve hayat tarzlarmz yeniden gzden geirmemiz ve srdrlebilirlilik zerine bina etmemiz gerekir. Bu ekilde yaandmz takdirde artk dnyann kaynaklar yetmeyecek ve devam etmeyecek.