1

Erzurumlu brahim Hakknn evre Anlay

Erzurumlu brahim Hakks Concept of Environment Prof. Dr. brahim ZDEMR Rektr, Gazikent niversitesi iozdemir@gazikent.edu.tr

ZET: Bu bildiride, Erzurumlu brahim Hakknn lem ve evre anlay ve bunun gnmze sunabilecei katk tartlacaktr. Bunun iin de ncelikle brahim Hakknn fikirlerini doru olarak anlalmas iin bir yntem teklif edilecektir. Daha sonra, dnrn alem anlaynn modern evre anlaymz hangi noktalarda zenginletirebilecei ortaya konulacaktr. Anahtar kelimeler: brahim Hakk, evre, alem, sembolik dil, beyan, irfan, burhan,slam, felsefe.

Alem ki tamam nsha-i hikmettir. Erzurumlu brahim Hakk

Giri Erzurumlu brahim Hakk Hazretleri (1703-1798) ve fikirleri gnmze kadar eitli ynleriyle tartlmaya devam edilmektedir. Bu almann temel amac, onun ok ynl dnce dnyasnda alem-insan anlayn ortaya koymaya almak ve onun modern evre anlaymza yapaca/yapabilecei katky mzakereye amaktr. Fakat yaad a ve kulland uslup dikkate alnrsa, burada u soru hakl olarak sorulabilir: 18. Yzylda yaam olan brahim Hakknn alem anlay, kulland dil ve slup bizlere yardmc olabilir mi? nk temel eseri Marifetnameye baktmzda ilk planda anlamakta glk ekebileceimiz birok bilgiyle karlamamz mmkndr ve bu olgu bizi artmamaldr. Tarihi metinler anlamak

bu gnba bana hermeneutikin ilgi alann oluturmaktadr. Gadamerin ifadesiyle hermeneutik etkinlik, bir baka dnyaya ait anlam balamn, o an iinde yaanlan dnyaya aktarma etkinliidir (Gadamer 1995). Dier bir ifadeyle, ada Fasl dnr Muhammed Abid el-Cabirinin srarla vurgulad gibi felsefi mirasmz nasl anlayacaz? (Cabiri, 2000). Bundan dolay ncelikle 18. Yzylda yazlm olan Marifetnameyi nasl okuyacaz veya anlayacaz? sorusunun cevabn aratrmak gerekmektedir. Genelde slam Dnce Tarihi, zelde ise Erzurumlu brahim Hakkyla ilgili bu soru sorulmadan ve mantkl bir cevap[lar] verilmeden yaplan almalar eksik kalacak; brahim Hakk ve benzeri dnrlerimizi doru olarak anlamamz engelleyecektir. Bunun iin ncelikle slam dnce tarihinde farkl geleneklerin varln ve her gelenein kendine gre dili, terminolojisi ve bilgi anlaynn olduunu belirtmemiz lazm. Bundan hareketle, Cabiri slam dnce tarihinde egemen temel bilgi anlayndan ve geleneinden bahseder. Ona gre Arapslm kltr ierisinde her biri bilgiyi retmede zel bir mekanizma kurarak bununla balantl kavramlar reten ve kendine zg dnya gr gelitiren birbirinden farkl tr bilgi sistemi bulunmaktadr. Bunlar Beyan, rfan ve Burhan bilgi sistemleridir(Gne, 2006). Beyan terimi ile, Arap-slam medeniyetini yetitirdii, dnya grlerinde ve dnce yntemlerinde dn olduu gibi bugn de akl yrtmeye dayanan orjinal Arap-slam ilimlerinin biim verdii ve temelini att bilgi sahasnda hareket eden btn dnrleri anlar. Ona gre, nahiv, fkh, kelam ve belagat beyani ilimlerin rneklerindendir. (Cabiri, 1999) rfan, slam tasavvuf geleneinin bilgi anlay olup kalbe keif veya ilham eklinde atlan ve rasyonel bilgiden stn olan bir bilgi trdr. Mutasavvflar batan beri

duyu ve aklla veya her ikisinin birlikte kullanmyla elde edilen bilgiyle keif ve iyan (mahade) ile meydana gelen bilgi arasnda ayrm yapmlardr. Bat dnce tarihindeki Gnostik gelenek erevesinde irfan kavramn inceleyen Cabiri, u sonuca ular: irfan ehli tarafndan keif veya iyan olarak isimlendirilen irfan; bir bilgi sahas olarak kendisinden kaynakland dinin rengini alan dnce, inan ve efsanelerin bir karm olup, irfan ehlinin o dinin metinlerinin zahirinin arkasnda gizli olan hakikat ortaya karmak zere bina ettikleri bir sistemdir(Gne, 2006). Baka bir ifade ile, slm arifleri bir taraftan slmi nasslar kendi mezhep ve dini ynelimlerinin hizmetinde kullanrlarken, dier taraftan kadim gnostik miras slm dairesi iindeki siyasi ve mezhebi temayllerine hizmet edecek ekilde nasl kullanmlardr. Bundan hareketle Cbirye gre slm irfan mensuplar (ki bunlar yalnzca tasavvuf erbab deil bilakis, Farabi, bn Sina, ii camia ve Batni sufiler, yani tasavvufulardr) slmi ayn kisveyi kendi irfanlarna gnostik giydirmilerdir. Bununla birlikte kadim gnostik miras slm dairesi iindeki siyasi amalarna hizmet edecek biimde kullanrken zamanda slmi deerlerine hizmet iin kullanmlardr. Cbirye gre, slm toplumunda ortaya kan ii irfan ile Sufi (Sunni) irfan birbirine giriiktir. Ve her ikisinin de kendisinden beslendii kaynak ise birinci derecede Hermetizm olmutur (Gne, 2006). Burhan kavram ise ak ve kesin delil anlamna gelen, zel bir dence metodu olan ve aleme belli bir bak asyla yaklaan bir bilgi sistemi olarak anlalmaktadr. Cabiriye gre, kendi metodu dnda baka bir bilgi otoritesi kabul etmeyen ve ortaalar boyunca Arap-slam kltrnde () beyani ve irfani sistemin yannda kendine has tavrlar gstermi olan bir bilgi sitemi olup temelde Aristotelesin epistemolojisine dayanmaktadr (el-Cabiri 2000a)

Cbir, slm kltr ierisinde Beyan ve rfandan sonra ortaya kan Burhann onlarla bir mukayesesini yaparak vard sonucu yle zetler: Burhan, slm kltr ierisinde kendisini beyan ile temellendirmitir. O yzden ilk biimiyle beyan ile burhan birbirine ok byk bit oranda benzerlik arz ederler. Burhan, Beyan ve rfandan farkl referans dizgesine sahiptir. Burhan lafzdan nce mana derken, beyan manadan nce lafz irfan sadece mana der. Cbir bu bilgi sistemini Arapslm kltr srecinde birbirleriyle yer yer kartlk ve tepkiselliin olduu (irfan, beyan) yer yer uzla ve i ieliin olduu (Gazali ve bn Sina felsefelerinde oluu gibi) ama hep bir kltrel alan ierisinde kendilerini snrlandran ve dolaysyla bir yapy meydana getiren unsurlar, btnn birer paralar olma vasfna sahip sistemler olarak grr. Dahas, Cbir slm kltrn bu unsurlar araclyla okumaya alr(Gne, 2006). Peki konumuz olan Erzurumlu brahim Hakky bu bilgi sisteminden hangisine aittir? Onun mirasn nasl okuyacaz ve nasl deerlendireceiz? slam dnce tarihini bu renkli ve deerli dnr bu gelenekten hangisine aitti? Hangi geleneim metot ve kavramlarn kullanyordu? Hangi gelenein bak asyla dnyaya bakyordu? ncelikle unu belirtelim: Hayat ve Marifetnamesinden hareketle irfani bilgi geleneine ait olduunu; bu gelenein kavramlarn kullandn syleyebiliriz. yle ise, onu deerlendirirken, beyani ve burhani bilgi anlaylarndan ziyade, mensubu olduu irfani gelenek ierisinde ve bu gelenein terminolojisi ve dili ile anlamaya almalyz. Aksi takdirde anakronizme dme ve onu yanl anlamadan kendimizi kurtaramayz.

in ilgin yan ise, brahim Hakknn Marifetnmenin beinci maddesinden sonra okuyucularn ta o zamandan bu konuda uyarmaktadr. brahim Hakkya gre, burada anlatlanlar akl delillerle, yani burhani metotla kyas etmek ve anlamaya almak caiz deildir. Ona gre, insan akl, bunlar idrak etmekten yoksun ve cizdir. Bundan dolay onu irfani gelenein bilgi yntemi ve kavramlar ile anlamaya almak gerekmektedir. Biz de burada bu anlayla onu anlamaya alacak; sembolik dil ve metaforlarla dolu ifadelerinin ve grlerinin evre anlaymz gelitirmeye elverili olup olmadna bakacaz.

evre Sorunlarnn nsan Boyutu Gnmzde kresel anlamda tanklk ettiimiz evre sorunlarnn insan-doa ililerinin salksz ve srdrlemez oluunda kaynakland bilim insanlarnca kabul edilmektedir. Dahas, evre sorunlarnn insan kaynakl olduu; insanlarn evreyle olan tek yanl ve bilinsiz eylemlerinin sonucu olduu bilimsel olarak ortaya konulmutur. rnein, Hkmetleraras klim Deiiklii Panelinin 2 bin 500 bilim adam tarafndan hazrlanan 4nc deerlendirme raporu, temel evre sorunlarnn banda gelen ve dier bir ok sorununu da tetikleyen kresel snmadan insanlar sorumlu tutmaktadr. Bu balamda birok evreci dnr insan-tabiat ilikisini yeniden sorgulamakta; evre sorunlarn btncl bir anlayla anlamak ve zm yollar bulabilmek iin yeni anlaylara ve bak alarna iddetle ihtiyacmz bulunduu ileri srlmektedir. Norveli dnr ve derin evre hareketinin fikir babas Prof. Arne Naessin dedii gibi, evreye sadece bize salad kar, fayda ve deer asndan deil, sadece kendi ierisinde bir deer olarak bakmann zaman geldi. Bu da ancak felsefi ve dini bir

bak asyla olabilir. Bunun anlam, modern bak amzn tamamen dnda yeni bir bak as/alar oluturmak ve gelitirmek durumundayz. Bundan hareketle, Prof. Arne Naess Hristiyan ve Mslmanlar ncil ve Kurann insana ykledii sorumluluu ekolojik bir bak asyla yeniden yorumlayp vurgulamaya davet ederek, evreyi anlamlandrma ve korumada dinin oynayaca rol vurgular (Naess, 1992). Bunun anlam, insan-tabiat ilikilerimizi yeniden irdeleyerek kltrmzn bize sunduu/sunabilecei imkanlar yeniden ortaya koymak; daha salkl bir insan-evre ilikisi oluturmaktr. nsan, sosyal bir varlk olduundan, iinde doduu ve yaad kltrden etkilenmesi tabiidir. Bireyin kimlii de bu kltrel deerlere gre ekillendii gibi, dnyay ve olaylar da bu bak asyla deerlendirir. nsanlarla olduu gibi, tm tabiat alemi ve bu alemdeki dier canllarla ilgili tavr ve davranlarn da bu kltrel deer yarglarna gre ekillendirir. Buna kltrel szge veya gzlk de denilmektedir. Yani insanlar btn olaylar ve olgular bu szgeten geirerek deerlendirmektedirler. nsann sahip olduu dnya gr ve deer yarglarnn evresiyle olan ilikilerinde temel belirleyici olduundan hareketle, bu grler aratrlmadan, tartlmadan ve eletirilmeden insanlarn gr ve tavrlarn deitirmesi mmkn deildir (Donting, 1991). hsan Fazlolu da Trk dncesinin muhtevasn anlamak iin, hayat kresi kavramn kullanr. Bununla her eyden nce, bu dncenin varla geldii, varolduu tarih balam ve bu balamn hayat ilikileri'ni anlamak gerektiine iaret eder. Ona gre asl'dan unsur'a tm bir Tanr, Kozmos, Gkyz, Dnya, nsan, Toplum ve Devlet'e ilikin hem dnya grn [anlam-deer dnyasn] hem de dnya tasavvurunu [resim dnyasn] kurmak elzemdir. Buna gre, dnce, hayat ierisinde yaylm ve dalm olarak mevcuttur; bizatihi hayatn o ekilde olmasn mmkn klan hayatn klcal damarlarna kadar yaylm dncedir/anlamdr; hayat

en geni anlamyla sz konusu anlamn, ilikiler a ierisinde tecessm etmesidir (Fazlolu, 2006). Bu ksa n bilgilerden hareketle, Mslman dnr Erzurumlu brahim Hakknn (1703-1772) gzyle kainat ve etrafmzdaki alem nasl grndn; slami Dnya Grnn bu bak asn nasl ekillendirdiini irdelemeye alacaz.

Erzurumlu brahim Hakk ve Alem brahim Hakk ncelikle bizleri cihann yaratcsnn, lemde olan gzel sanatlarn derin derin dnmeye sevk eden eden ayetlerden hareketle, kainata Mslmanca bakmaya ve etrafmzdaki alemdeki derin anlamlar kavramaya davet eder. Gnmzde derin evrecilerce kullanlan anlamndan ok nce brahim Hakknn tabiat iin derin kavramn kullanmas, etrafmzdaki alemle daha derinlikli bir anlay ve kavraya bizi davet etmesi anlamldr. Tpk Mevlnaa gibi, onun lemin grnteki s ve dar boyutuyla tatmin olmad, tm byk ve engin ruhlar gibi lemin derin boyutunu anlamaya alt sylenebilir. Bu anlayn ve bak asnn k noktasna baktmzda brahim Hakknn ncelikle Kurann gkler ve yer bata olmak zere ierisinde yaadmz alemle ilgili ayetlerini tek tek zikrettiini gryoruz. Ona gre bu lem, Onun varlk ve birliine en byk ve en zahir almet, yani iarettir. Btn eyada, grecek gz olanlara sanatn ortaya karmakla hikmetinin hakikatlerini duyurmutur. Bylece, etrafmzdaki aleme sathi ve tek boyutlu bir bakla deil, derin ve btncl bir bakla bakmamz; bir yandan ondaki gzellik ve sanat boyutunu, dier yandan Yaratc ile olan ilikisini grmemiz gerekir. brahim Hakk bu tespitten sonra Kuranda Allahalem, Allah-insanla ilgili ayetleri zikrederek, bir Mslmann alem ve evre anlaynn nasl olmasyla ilgili gzel bir rnek ortaya koyar.

Malum olduu zere, Kuran indii Arap toplumunun ncelikle kendisi ve lemle ilgili kavrayn kkten deitirdi; tevhid merkezli yeni bir lem ve insan modeli oluturdu. Bilindii gibi, slm ncesi Araplar iin tabiat, anlamsz, ruhsuz ve anlamsz bir varlk idi. Bununla beraber, Kurann ilk ayetlerinden itibaren, yaratcsnn kudretini, ilmini, iradesini, cell ve cemlini yanstan muhteem bir kinat tablosu sunulur: Bu kinatta her ey kendisinden tesine iaret eden bir ayettir ve anlam ykldr; Onun hakknda bir belgedir. Bu nedenle Kurann ayetleri ile ufuklarda ve insann nefsinde ortaya kan ayetler arasnda tam bir rtme vardr (41. Fussilet, 53). Bunun en gzel ifadelerinden birisini 13. yzylda yaayan Yunus Emrenin iirlerinde bulmak mmkndr. O, kinatn akn boyutundan hareketle, Yaratldndan ve Yaratcy artrdndan dolay tm yaratlmlar sever; yetmi iki milleti z kardei gibi grr. Kurann oluturduu Mslman anlayna gre, btn kinat Allah tarafndan yaratlmtr. Gkleri gne, ay ve yldzlarla; yeryzn iekler, aalar, balar, baheler ve eitli hayvan trleriyle ssleyen Allahtr. Yeryznde sular aktan, gkleri (direksiz) tutan, yamurlar yadran, gece ve gndz arasndaki snr koruyan yine Allahtr. Kinat btn zenginlii ve canllyla Allahn, yani kinatn yaratcsnn eseri ve sanatdr. Bitkileri ve hayvanlar ift olarak yaratan ve onlarn oalmasn salayan da yine Allahtr. Allah daha sonra da insanolunu yaratmtr. Bizler Allahn yeryzndeki emanetileri ve halifeleriyiz. Tabiatn ve dnyann efendileri olmadmz gibi, dnya da dilediimiz gibi tasarruf yapacamz veya yapabileceimiz bir malmz deildir. Tabiat, Allah tarafndan yaratlmtr ve Allahndr. Tabiattaki her ey de Allahn varlnn bir ayeti, yani iareti ve belgesidir. Tabiatn bu kutsal ve manevi boyutuna srarla dikkatimizi ekilirken, bunun arkasndan da Allah tarafndan yaratldmz ve hesap vermek iin tekrar ona dneceimiz vurgulanr. Bunun anlam: Btn yaptklarmzdan, yani iyi

yaptklarmzdan da kt yaptklarmzdan da sorumlu olduumuzdur. Halife olan insan, ahiret gn emanete kar nasl davrand ve muamele ettiinden hesaba ekilecektir. (zdemir, 2006) brahim Hakk, alemin yaratl dzeniyle ilgili blmde ncelikle alemin yaratlmasndaki sebep(leri) aklar. rfani gelenek mensuplarnca sk sk kullanlan bir delil, onun tarafndan da kullanlr. Buna gre, Allahn alemi yaratmas, kendi varln gstermek iindir. brahim Hakknn ifadesiyle, Allah birlik mertebesinde gizli bir hazineyken, tannmay ve bilinmeyi istemesi ve sevmesiyle, ruhlar ve cesetler lemini yaratp, kendi rahmetinin gzelliini, celal ve azametini, ba ve nimetini, sanatnn eitliliini ve hikmetinin srlarn gstermeyi diledikte; btn yaratklarndan nce yokluun srrndan prl prl yeil cevheri vcuda getirmitir. Baz rivayetlere gre, kendi nurundan olduka ho ve byk bir cevher var edip, ondan kinatn tmn derece derece ve dzenli biimde ortaya karmtr. Buna, ilk cevher, nur-u Muhammed, Cevh-i mahfuz, akl- kl, izaf ruh diye adlandrrlar ki, btn ruhlarn ve cesetlerin balangc ve kayna bu cevherdir. (brahim Hakk, 2006) Kainatn yaratlndan bahsedilirken, bunun bir sre ierisinde olduu; kinatn tmn(n) derece derece ve dzenli biimde ortaya ortaya kt vurgulanr. evreci bir bak asyla bakldnda bu nemlidir. Zira hem kainatn tpk canl bir organizma olduu vurgulanmakta; hem de bu srecin zimnen de olsa devam ettii ifade edilmektedir. Alem Anlaynn Evrimci Boyutu brahim Hakknn evrimci boyutu da bylece daha kitabn banda ortaya kmaktadr. Ancak onun evrim anlay modern anlamdaki ve Darwinden hareketle kavramlatrlan Yaratc bir varl dlayan bir evrim anlay deildir. Kendi

10

cleri olan dier Mslman evrim nazariyecileri gibi, burada merkezinde Allahn olduu bir evrim anlay sz konusudur.1 Burada vurgulanmas gereken nokta udur: Mslman evrimciler, kinat Allah'n eseri kabul ettiklerinden dolay, yaratl, kendi kendine meydana gelmi bir olay deil, Allahn bir 'ii' olarak grrler. Allahn, bu iin gereklemesi iin izdii ekil ve plan (detullh veya sunnetullh), onlara gre, bir eit evrimleme dediimiz bir sretir. Dolaysyla, yaratl, balangta varolu; mutlak manada yaratl olarak balam, daha sonra evrimleme sreci iinde devam ede gelmitir. Mslman evrimcilere gre, Allah, hem kinatn yaratlnn balatcs, hem de, evrimin veya evrimletirmenin gerek failidir. Mslmanlarn evrimci yaratl teorilerini, modern, mekanist ve materyalist evrim teorilerinden, yani Lamarckizm ve Darwinizmden ayran en nemli hususu da burada yatmaktadr. (Bayraktar, 1986) Erzurumlu brahim Hakk, Marifetnamesinde evrim hakkndaki grlerini yle zetlemitir: Varn yok olmas, youn var olmas mmkn deildir. Var daima var, yok da daima yoktur. Fakat var, bir mertebeden dier mertebeye, bir halden dier hale geebilir. Allahn emriyle felekler ve yldzlar hareket edip drt unsur (eleman), istihale (evrim) ile birbirine karm, unsurlarn izdivacndan (karmndan) nce madenler, ondan bitkiler, ondan hayvanlar vcuda gelmi ve hayvan kemalini bulunca insan meydana gelmitir. (Ate,1974) brahim Hakk Hazretlerinin, birlik mertebesinde gizli bir hazineyken, tannmay ve bilinmeyi istemesi ve sevmesiyle, ruhlar ve cesetler lemini yaratp, kendi rahmetinin gzelliini, celal ve azametini, ba ve nimetini, sanatnn eitliliini ve hikmetinin srlarn gstermeyi dilemesinin temelinde de bu yatmaktadr. Burada bize den, etrafmzdaki alemi ve ierisindeki her eyi nce dikkatle anlamamz, daha sonrada
1

slam dnce tarihinde evrim[tekaml] kavramn ilk defa Cahiz (.868) kullanmtr. Kurandan hareketle etrafndaki alemi dikkatle gzlemleyen Cahz, glerin ve genel olarak evrenin, kularn hayatnda yapt deiiklie dikkati ekmitir. Daha sonra bn Miskeveyh (.1030), el-Favzul-Asgar adl eserinde bu evrim grne daha belirgin bir ekil vermitir.

11

Kurann dier anahtar bir kavram olan israf etmeden kullanmamzdr. Dahas, bizlere emanet edilen; irfani gelenekte kitab- kainat olarak tesmiye edilen ve tanmlanan tabiat dikkatle okumamz ve ondaki tm nimetler iin Allaha hamd ve teekkr etmemizdir. Burada bir kez daha hatrlatmakta fayda var; brahim Hakk Hazretlerinin gecegndz, gne-ay, yldzlar, yamur, deniz bata olmak zere etrafmzdaki alemle ilgili grlerini irdelerken, bilimin bugn eritii noktadan bakp deerlendirmek yanl olacaktr. brahim Hakknn bu konudaki grlerini irfani gelenein bilgi epistemolojisi ve tarihi balamnda deerlendirilmelidir.

Canl ve Anlaml Bir Alem Anlay brahim Hakk Hazretlerinin nazarnda alem canl ve bir btn olduu gibi alemdeki her ey de tpk dindar bir insan gibi Allah bilmekte ve Ona ibadet etmektedir. Onun bahsettii alem meleklerle ve anlamlarla doludur. nsan ise, varoluu filozoflarn srarla savunduklar gibi bu aleme rastgele atlm; yalnz ve tek bana bir varlk deildir. rfani gelenekten hareketle alemi anlamada astronominin bize yararl olabileceini ifade eden brahim Hakk, Mevlana Seyyid erifin "Astronomi ilmi, gklerin ve yerin yaratln dnenler iin en byk Sanatkr olan Allah' tanmakta ne gzel yardmcdr!" szne atfta bulunur. rfani gelenein dier bir byk temsilcisi olan Gazalinin u szlerini aktarr: Astronomi ve anatomi ilimlerini bilmeyen, Allah' tanmakta acze der. (brahim Hakk, 2006) Grld gibi bilimden ama irfani gelenein bilgi anlayna uygun olarak alemdeki ilahi hikmetin zne hull edip, hakikatn zirvesine ykselmek; eyann hakikatine vkf olup, mnnn inceliklerini bilmek; cihann srlarna muttali olup,

12

lemin durumlarn olduu gibi bilemektir. Ksacas, kendini tanma olgunluuna erip, ondan Allah' tanma devletini bulmaktr. (brahim Hakk, 2006) brahim Hakknn anlam ykl aleminde yldzlar babo olmayp, melekler tarafndan hareket ettirilmektedir. Gne ise aziz ve alim olan Allah'n takdiriyle, alt ay boyunca her gn yeni bir dou yerinden doup, yeni bir bat yeri iinde batar, Alt ay sonunda yine nceki dou ve bat yerlerine dner. Senenin bitiminde tekrarna gelir. Seni boyunca gneyden kuzeye, kuzeyden gneye kayarak hareket eder. Bunun iin, kn gnein dou ve bat yerleri gneyde olup, yaz gnlerinde kuzey ynnde doar ve batar. Dahas ona gre tpk mminler gibi gne, ay ve yldzlar Meleklerle birlikte secde etmektedir. brahim Hakknn bu anlay Kurann ruhuna uygundur. Kuran kinattan bahsederken, onun Mslman olduunu belirtir (3. l-i mrn, 83). Yani btn varlk lemi Allahn iradesine mutlak olarak teslim olmutur. Tabiat dediimiz btn varlk ve hatta canszlar bile, ona, ayn yaratcnn emirlerine boyun een, ftri vazifelerini sadakatle yerine getiren itaatli askerler gibidir (48. Fetih, 4). Mslmandan beklenen ise ilahi iradeye kendi zgr iradesiyle teslim olmaktr. Bundan sonra kinattaki her ey onun dostu ve kardei olur. Cansz varlklarla bile bir anlama ve uyuma havasna girer. Btn varlklarn kendisini sayg ile karladn, ayn yce rabbin eseri olduklarn, btn eyann kendisine munis bir dost gibi davrandn hisseder. Materyalist dnce sistemlerinde olduu gibi, her ey kendisine mcadele edilmesi gereken bir vahet ve dmanlk intiba vermez (Ulutrk 1985). Burada dikkat eken nokta, irfani gelenekte tabiat cansz ve ruhsuz olmayp, tam aksine canl ve anlamldr. Allah kinatla konuur. Onlar varlk lemindeki canl varlklar gibi muhatap alr: steyerek de olsa, istemeyerek de olsa emrime gelin! der; onlar da: Gnll olarak geldik dediler( 41. Fussilet, 11).

13

Tpk brahim Hakk gibi, Kuran okuyan bir mmin, kinatta bulunan her eyin Onu tesbih ettiini idrak eder. Yerler, gk(ler) ve bunlarda bulunan tm mahlklar Onu tesbih, takdis ve tenzih eder. Bu varlk leminde ne varsa, hepsi Allahn bykln syler, Onun birliine ahitlik eder (17. sr, 14; Kutub, 9). Mavilii ile gkler, yeillii ile tarlalar, gz alc balar, hrtl aalar, rltl sular, nameleriyle kular, domas ve batmas ile gne, yamur yadrmasyla bulutlar, evet btn bunlar, Allah tesbih eder ve Onun birliine ahitlik eder. Fakat siz bunlarn tesbihini anlayamazsnz. nk onlar sizin dilinizle tesbih etmezler (zdemir, 2006). brahim Hakk ncelikle Allah'tan baka btn varlklara lem denildiini ifade eder, Bunun irfani gelenekteki anlam, kainattaki her ey onu gsteren sembol, iaret ve belgelerdir. Kendi balarna bir varlklar da yoktur. Bunu "Allah, gklerin ve yerin nurudur ayeti ile destekler (24/35). Bundan hareketle, eer zlerin keyfiyeti ve eyann mahiyeti inceden inceye aratrlp, dnlse; varlklarn durumlar, kinatn hal ve hareketleri basiret gzyle mtalaa klnsa, lemin btn paralarnn Allah'n sanatyla sonradan olduuna salam bir akln delillerinin ahadet etmesi kanlmaz bir itir. Her nesne fni, O, bki ve ayaktadr. Kdir, ve Hakm olan Allah'n hikmet ve kudretinin eserleri, lemin ufuklarnda ve nefislerde, grecek gz olanlarn gzne cihan aydnlatan gneten daha parlak olarak arpar. O benzersiz sanatkrn sanat ve icadnn srlarn grnen ve grnmeyen lemde mahede, riflere gn gibi ortadadr, apaktr (brahim Hakk, 2006). Grld gibi brahim Hakk bu grlerini Kurani referanslarn tek tek belirtirken, irfani gelenee mensup olduunu zellikle belirtmektedir. Kurann Yedi gk ve yer, bunlarn iinde bulunanlar, Allah' tesbih ederler. Hi bir varlk yoktur ki, onu hamd ile tesbih etmesin. Fakat siz, onlarn tesbihini anlamazsnz" (17/44) ayetinden hareketle yapt u yorum bizim amzdan zellikle anlamldr ve evre anlaymz zenginletirecek bir muhtevaya sahiptir:

14

Havadaki zerreler, dalar, talar, yamur damlalar, denizler ve rmaklar, belki dnen feleklerin her paras, gezegenler, unsurlar, bileikler ve her ne ki var, cmlesi, gece ve gndzn her annda, o tek, balayc, affedici olan Hak Tal hazretlerine sen edici olup, onun birliini aa karmak ve bildirmek iin her biri bir lisandr. () Belki cihann zerreleri, o parlak gnein varlnn glgesinde varolmak iin hisselerini almlardr. Cmlesi, Allah'n cemalinin nurunu gstermek iin basiret sahiplerine saf ve parlak aynalardr. Ayn anlayla yamura bakan brahim Hakk unu grr: Hak Tal, yamur indirmek murat eyledikte; gkler zerinde ola rzklar denizinden belli vakitlerde, taksim edilmi rzklar ge indirir ve yasaklanm denize ulatrr. Ondan rzgra ykleyip, bulutlara bildirir. Ta ki rzklarla donatlan suyu, kalbur misali eleyip, yamur damlalar eyleye. Ondan hem damlay, Hak'k emriyle bir melek indirip, kendi mevziine koyar. nk melekler, nurdan yaratlmtr, onun iin yamur indirmek gibi ilerde birbiri zerine ylmayp, k ualar gibi birbirinden geerler. Gkten yere inen her yamur damlas, ll, tartldr; karaya ve denize yarar oktur. Eer, yamur damlas rzk ile donanm ise, ondan kara nebatlar hasl olur, denizde incilere ular. O halde rzklar, denizden yamur denizine, orada bulutlara, onlardan da karaya ve denize iner (brahim Hakk, 2006). Allah yeil cevherden suyu yarattkta; onun buharndan rzgr yaratmtr. Ona gre rzgr esmesi de Mikail (as)n tedbirine uygundur ve onun hareket ettirmesine baldr: Onun izniyle esip, izniyle kesilir. Dahas rzgrn yamuru ve bitkileri beslemesi gibi faydalar oktur. brahim Hakk gk grlts, Allah' hamd ile tesbih eder; melekler de Allah'dan korkarak tesbih ederler," (13/13), ayetini yorumlarken; Allah bulutlar, ileri bo ve latif biimde yaratmtr. Mikail (as)n yardmclar havada [bulutlar ]toplayp, yere yakn getirdikte; gkyzn rtp, kesif bir bulut olurlar (brahim Hakk, 2006).

15

Sonu Sonu olarak, canl ve anlam dolu bir alemdeyiz. nsan, vahi bir lemde tek bana deildir ve etraf da dmanlarla deil, dostlarla kuatlmtr. iekleriyle, glleriyle, baheleri, dalar, talar; geceleyin bize gz krpan yldzlar ve saysz hayvan eidiyle lem insana gerek bir evdir ve onu kucaklamaktadr. Etrafmzdaki alem Allahn rahmetinin gzelliini, kudretinin mkemmelliini, azamet ve Celalini ba nimetini, sanatnn bolluunu ve hizmetinin srlarn gstermektedir. Bu lemde yalnz olmadmz gibi, etrafmzdaki lemle olan ilikimiz de tek boyutlu ve insan merkezli olamaz. Etrafmzdaki alemi tpk bir kitap gibi okumak, anlamak ve bu kitaptaki ilkelere (snnetullah) uygun hareket etmek durumundayz. zetle, Erzurumlu brahim Hakk Hazretlerinin fikirleri evre bilincimizi derinletirme ve gelitirmede bizlere yardmc olabilir. Szlerimi brahim Hakk Hazretlerinin nl Tefviznamesinde konumuzla ilgili deyilerle bitirmek istiyorum. Bu iir onun tabiat ve evremize ilgili derin kavraynn en gzel ifadelerinden biri olup, yazld gnden bu yana Anadolu insann irfan dnyasn sslemeye ve zenginletirmeye devam ediyor. Hep rumuz ve iretdir Hep ayn- inyetdir Hep gmz ve biretdir Mevl grelim neyler. Neylerse gzel eyler

16

Kaynaka: Ate, Sleyman. Kurn- Kerme Gre Evrim Teorisi Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, 1974. Bayrakdar, Mehmet. slamda Evrimci Yaratl Teorisi, (stanbul: 1987). Cabiri, Abdulkadir Abid, Arap-slam Kltrnn Akl Yaps, ev. Burhan Krolu, Kitabevi Yay., 1.Basm, (stanbul: 1999). ---------------------------------, Felsefi Mirasmz ve Biz, (stanbul, Kitapevi, 2000) Donting, Clire. A Green History of The World, Penguin Books, (London: 1991. Fazlolu, hsan. Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Trk Felsefe-Bilim Tarihine nsz, Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi Uygarl, edit. Ahmet Yaar Ocak, c. I (Sosyal ve Siyasal Hayat), Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 2006, s. 413-427. GADAMER, H. Georg. Hermeneutik, (Hermeneutik -Yorumbilgisi- zerine Yazlar iinde), (ev. ve Der. Doan zlem), Ankara: Ark Yaynlar, 1995, s. 11-28. Gne, Mehmet. M. A. Cbirnin Arap Akln Tenkidi Ve Arap slm Geleneini Okuma Biimi, YKSEK LSANS TEZ, Yznc Yl niversitesi, (Sosyal Bilimler Enstits, 2006). brahim Hakk, Erzurumlu. Marifetname, Hikmet Yaynlar (stanbul: 2006). Kahya, Esin. Erzurumlu brahim Hakk, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, c. 40, Prof. Dr. Necati NER Armaan zel Says, 1999, 371-385. Naes, Arne. Ecology, Community and Lifestyle, (Cambridge: Cambridge Press, 1992). zdemir, brahim. Kur'an ve evre, slam limleri Dergisi. Gz 2006. Ulutrk, Veli. Kura Kerim Allah Nasl Tantyor?, (zmir: alayan A.., 1985).