Η διδασκαλία της ευρωπαϊκής φεουδαρχίας με μια σκακιέρα

1.Η ιστορία και η προέλευση του σκακιού

Το σκάκι έχει αποκτήσει τους σύγχρονους κανόνες του ήδη από τον 15ο
αιώνα στην Ευρώπη. Από κεί εξαπλώθηκε σε όλο τον κόσμο. Στην Ευρώπη το
είχαν φέρει οι Άραβες (μια παλιότερη παραλλαγή του) στους οποίους το
έδωσαν οι Πέρσες. Μια παλιότερη παραλλαγή του που παιζόταν στο
Μεσαίωνα ονομαζόταν ζατρίκιον. Παραλλαγές του παιχνιδιού παίζονταν
στην αρχαιότητα σε πολλές χώρες και πολλές διεκδικούν την καταγωγή του.
Η λέξη σκάκι προέρχεται από την ιταλική scacco, η οποία τελικά
προέρχεται από τα
περσικά.

Μάλιστα η λέξη ζατρίκιον ετυμολογείται από την αρχαία περσική shatranj

που σημαίνει "βασιλικό παιχνίδι" (αυτό λογικά ερμηνεύεται από τον ιδιαίτερο
ρόλο του βασιλιά στο παιχνίδι και όχι "επειδή παιζόταν από
βασιλιάδες").
Παρόλο που το ζατρίκιο είναι πολύ αρχαιότερο από το σκάκι στην υπόλοιπη
Ευρώπη, δεν είναι ο άμεσος πρόγονος του σύγχρονου σκακιού. Ο άμεσος
πρόγονος του σκακιού ήρθε στην δυτική Ευρώπη από τους Άραβες. Οι
Άραβες με την σειρά τους είχαν πάρει το παιχνίδι επίσης από τους Πέρσες.
Παλιότερα πολύ δημοφιλής ήταν η θεωρία ότι το σκάκι γενικά κατάγεται από
ένα ινδικό παιχνίδι, το τσατούραγκα (chaturanga) περίπου το 600 μ.Χ., αλλά
οι αποδείξεις θεωρούνται πια αδύναμες. Ακόμα και έτσι η Ινδία είναι πολύ
δημοφιλής υπόθεση για την καταγωγή του
σκακιού.
Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι από το αραβικό σκάκι οι κινήσεις
του ίππου, του πύργου του βασιλιά και σε μεγάλο βαθμό των πιονιών
παραμένουν
αναλλοίωτες.
Οι βασικές μεταβολές που υπέστη το σκάκι είναι η κίνηση της βασίλισσας (η
οποία στο σύγχρονο σκάκι έγινε πανίσχυρη), η κίνηση του αξιωματικού, η
δυνατότητα των πιονιών να κινηθούν κατά δύο τετράγωνα στην πρώτη τους
κίνηση, καθώς και το ροκέ.
2. Σκάκι και φεουδαρχική κοινωνία
Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να αντιστοιχίσουμε τη θέση των πιονιών
στο σκάκι με το ρόλο τους στη φεουδαρχική κοινωνία.

Βασιλιάς : η καρδιά της εκάστοτε παράταξης , αρχηγός , ηγέτης. Πιόνι με

μικρές δυνατότητες αλλά και εκείνο που θα κρίνει την έκβαση της παρτίδας.
Στο φεουδαρχικό κόσμο ο βασιλιάς είτε ως πολέμαρχος είτε ως τοπικός
ηγεμόνας αποτελούσε την κεφαλή κάθε εμπόλεμης πλευράς και στεκόταν
προστατευμένος τις περισσότερες φορές με τους ευγενείς ιππότες
αναμένοντας το αποτέλεσμα της μάχης.
Βασίλισσα : πλάι στο βασιλιά στη σκακιέρα βρίσκεται η βασίλισσα, το
ισχυρότερο πιόνι με μεγάλη γκάμα κινήσεων και ευελιξία. Κρίνει σε μεγάλο
βαθμό την παρτίδα και προστατεύεται συνήθως από τα άλλα ισχυρά πιόνια.
Αποτελεί αίνιγμα για ποιο λόγο η βασίλισσα είναι τόσος δυνατό πιόνι στο
σκάκι. Σε παλαιότερες περιόδους τη θέση της βασίλισσας κατείχε ο βεζίρης
ή ο στρατηγός. Ίσως η αυξανόμενη ισχύ της και τελικά η θέση της στη
σκακιέρα να συνδέεται με τη γέννηση του διαδόχου, του νέου βασιλιά, ίσως
φανερώνει το κύρος1 και την εξουσία που διέθεταν ορισμένες βασίλισσες
όπως η κέλτη βασίλισσα Άννα ή η Ελισάβετ η Α’ της Αγγλίας, η βασίλισσα
της Ισπανίας Ισαβέλλα.

Τρελός ή αξιωματικός : αυτός είναι στην πραγματικότητα ο επίσκοπος

(“bishop”), ένα από τα κυριότερα αξιώματα με μεγάλη εξουσία σε πολιτικά
και θρησκευτικά θέματα. Από την εποχή του Καρλομάγνου (αρχές 9ου αιώνα
μ. Χ) ο επίσκοπος αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην εκκλησία και
την πολιτική. Η θέση του δίπλα στο βασιλικό ζεύγος αποτελεί ένδειξη της
σημασίας του αξιώματός του. Η παρουσία του στη σκακιστική μάχη έγκειται
περισσότερο στη πολιτική και διπλωματική ικανότητα και λιγότερο στην
πολεμική του δεινότητα. Έχει, άλλωστε, περιορισμένες κινήσεις (σε
τετράγωνα του ίδιου χρώματος) σε σχέση με τα «βαριά» πιόνια, τον πύργο
και τη βασίλισσα.

1 Marilyn Yalom, Η γέννηση της βασίλισσας του σκακιού, εκ. ΆΓΡΑ, Αθήνα 2008.
Ο ιππότης ή άλογο δεν είναι άλλος από τον φεουδάρχη ιππότη. Οι ιππότες
ήταν ευγενείς με μικρότερη περιουσία, οι πολεμικές τους αρετές, ωστόσο,
σε συνδυασμό με τον οπλισμό τους, τους καθιστούσαν σημαντική δύναμη σε
μια μάχη. Πολλές στρατηγικές, άλλωστε, στο σκάκι στηρίζονται στην
επίθεση των «αλόγων». Προστατεύουν τα ισχυρότερα πιόνια και αναμένουν
η επίθεση των «στρατιωτών» να ανοίξει ρήγματα στην αντίπαλη παράταξη.
Στην πραγματική μάχη οι ιππότες αποτελούσαν το «βαρύ πυροβολικό».
Ακολουθούσαν τους πεζικάριους και επιστρατεύονταν είτε για να
αναστρέψουν μια δυσοίωνη έκβαση είτε για να αποτελειώσουν τον εχθρό. Οι
ιππότες ,επίσης, συνόδευαν και προστάτευαν το βασιλιά και τους
ανώτερους αξιωματούχους (βαρόνους) ή ανάμεναν σε συγκεκριμένα σημεία
το σύνθημα της επίθεσης.

Πύργος : στα αγγλικά δηλώνεται και με τη λέξη «άρμα» (“arch”) κάτι που
φανερώνει ότι σε παλαιότερη εποχή δεν ήταν πύργος αλλά άρμα μάχης. Η
κίνηση του στη σκακιέρα αποτελεί , άλλωστε, περισσότερο κίνηση πολεμικού
άρματος. Η αλλαγή και ο εκσυγχρονισμός της πολεμικής τέχνης ανέδειξε τη
σημασία του οχυρού και τους ενισχυμένου τείχους. Η φεουδαρχική κοινωνία
προστατεύεται και αμύνεται μέσα από τα τείχη. Ο πύργος εσωκλείει κάθε
πολιτική και οικονομική δραστηριότητα. Ο εχθρός οφείλει, αρχικά, να
παραβιάσει ή να καταστρέψει το τείχος για να προσεγγίσει το βασιλιά. Ο
πύργος ως πιόνι μπορεί, επίσης, να συνδέεται με τις πολιορκητικές μηχανές
που βοηθούσαν στη μάχη. Είναι ένα πανίσχυρο πιόνι το οποίο προστατεύει το
βασιλιά (κίνηση ροκέ) και καλύπτει συχνά τις ενέργειες των άλλων πιονιών.

Στρατιώτες : την πρώτη γραμμή της επίθεσης αποτελούν οι οχτώ

ομοιόμορφοι στρατιώτες. Η ομοιομορφία τους σε συνδυασμό με τις
περιορισμένες κινήσεις τους και τη δυνατότητα τους να προχωρούν μόνο
μπροστά φανερώνει την ταπεινή τους κοινωνική προέλευση. Οι οπλίτες
ρίχνονται πρώτοι στη μάχη και συχνά θυσιάζονται, για να επιτύχει ένα
στρατήγημα. Στην πραγματική μάχη «θα έβγαζαν το φίδι από την τρύπα».
Θα είχαν, άλλωστε , τις μεγαλύτερες απώλειες, γιατί διέθεταν απλούστερο
οπλισμό και πιο ευάλωτη εξάρτηση. Η πενία των κινήσεων τους στη
σκακιέρα αναδεικνύει ακριβώς τη δεινή συχνά θέση τους ανάμεσα στα
αντίπαλα σπαθιά και την υποταγή στον φεουδάρχη.

3. Η πορεία του μαθήματος

Το μάθημα ξεκινάει με την παράδοση της ενότητας «Φεουδαρχία». Ο

εκπαιδευτικός αναλύει με διερευνητικές ερωτήσεις τις έννοιες
«φεουδάρχης», «φέουδο», την κοινωνική πυραμίδα του φεουδαρχισμού και
την αναγκαιότητα που οδήγησε στην εγκαθίδρυση του φεουδαρχικού
συστήματος.
Στο επόμενο στάδιο παρουσιάζει μια σκακιέρα με παραταγμένα τα πιόνια και
προχωράει σε ανάλυση του ρόλου τους. Επιπρόσθετα, συνδυάζει εικόνες,
ταινίες ή φωτογραφίες με παραταγμένους σε μάχη βασιλείς, ιππότες,
επισκόπους, πύργους και στρατιώτες με καθένα από τα αντίστοιχα πιόνια.

Κατά τη φάση της αξιολόγησης θέτει ερωτήματα σχετικά με τον κοινωνικό

ρόλο των ευγενών, του βασιλιά, της οχύρωσης, αλλά και εκείνων που
υπηρετούσαν ως απλοί οπλίτες.

Στο πλαίσιο του μαθήματος ή σε καθορισμένη ώρα ο εκπαιδευτικός μπορεί

να προσκαλέσει τους μαθητές ανά ζευγάρια να παίξουν μια παρτίδα σκάκι με
δικές τους σκακιέρες τις οποίες θα έχουν ήδη μαζί τους. Έτσι θα έχουν την
ευκαιρία να ζήσουν τη γοητεία της σκακιστικής κόντρας αλλά και την
ανασύστασης μιας φεουδαρχικής σύγκρουσης.