Tarih Terimleri Szl

A. Timur Bilgi
TOPLUMSAL
DNM
YAYINLARI
Toplumsal Dnm Yaymlan
Aratrma - Tarih
Copyright Tm haklar sakldr. Bu kitabn telif haklar 5846
sayl yasann hkmne gre kitab yaynlayan Gnyz Yaynclk
(Toplumsal Dnm Yaynclk) ve Yazar A. Timur Bilgie aittir.
Yayncnn ve Yazarn izni olmakszn elektronik, mekanik, fotokopi ya da
herhangi bir kayt sistemi ile oaltlamaz, yaynlanamaz, depolanamaz.
Tarih Terimleri Szl
Yazan : A. Timur Bilgi
Genel Yayn Ynetmeni : Hatice Bahtiyar
Genel Koordinatr : Oktay Cesur Olgun
Grsel Ynetmen : Ali Kamil Temizel
Sayfa Tasarm : Bora okdinleten
E-posta : gunyuzuyayincilik@gmail.com
ISBN
Yaync Sertifika No
1. Bask
978-605-87579-1-2
22193
stanbul, 2012
Genel Datm
GNYZ YAY. BAS. DA.
Cemal Nadir Sok. Byk Milas Han.
No:24/ D Caalolu-stanbul
Tel - Faks: (0212) 528 59 00
E-posta; gunyuzuyayincilik@gmail.com
www.gunyuzuyayincilik.com
Bask - Cilt
Bar Matbaa Mcellit
Davutpaa Cad. Gven San. Sit. C. Bik
(0212) 674 85 28 - stanbul
iindekiler
nsz................................................................................................... 5
A ........................................................................................................... 7
B..........................................................................................................57
C .........................................................................................................83
.........................................................................................................96
D .......................................................................................................101
E........................................................................................................128
F........................................................................................................148
G .......................................................................................................159
H .......................................................................................................171
1.........................................................................................................191
1.........................................................................................................192
J .........................................................................................................212
K .......................................................................................................215
L ........................................................................................................248
M.......................................................................................................253
N .......................................................................................................289
O.......................................................................................................299
.......................................................................................................308
P........................................................................................................314
R........................................................................................................330
S........................................................................................................337
........................................................................................................368
T........................................................................................................374
U .......................................................................................................399
.......................................................................................................408
V 411
Y 418
Z........................................................................................................430
Tari h Bi r Bi l i mdi r
Bi l i m Evrensel di r.
Bili m ve bilgi insan i indir. Hi ki mseni n tekel i nde olamaz.
Hel e hel e i nsanl ar zeri nde egemenl i k kurabi l meni n,
insanl ar smrebi l meni n arac ol amaz... Ol mamaldr.
Uzakl ardaki kzm zgr Deni ze zl eml e..
nsz
Gnmzde olduu gibi, tarihin hemen her dneminde
renmenin, bilmenin engellenmesinin bir yntemi olarak kavram
kargaas ve bilgi kirlilii yaratlmtr. Bu durum, kukusuz in
sanlarn ve toplumun bilgisizliinden kar salayan kesimlerin
iine gelmi, kukusuz onlar tarafndan da destek grmtr.
Bu yapt, bir baucu kayna olup, tarih renimindeki kav
ram kargaasn ap kadar yok etmeyi amalamaktadr.
Tarihin, insanln tarihsel srecinin bir btn olarak ince
lenmesi, diyalektik btnln kavranmasn salayacaktr. Bu
balamda yine Tarihte Nel er Olmad ki adl Dnya ve Trk
Tarihi Kronolojisi kitabnn da okunmasn neririm.
Tarih bilinci salt bir bilim, bir meslek alan ya da bir hobi de
ildir. Tarih ayn zamanda kiinin insanla, ana ve gelecek
kuaklara kar olan sorumluluunun bir gereidir. Tarihsiz-
lik temeli ve gelecei olmayan, direnme gc olmayan gn
birlik yaamn, srselliin ta kendisidir.
A.Timur Bilgi
A
1. ABBASLER
Arap-slam Devleti (750-1258) hanedandr. Abbasiler 750
ylnda Emevi Hanedanna kar bir ayaklanma dzenleyerek
devlet ynetimini ele geirdiler. karklklar ve ayaklan
malar zorla bastrarak, devlet otoritesini saladlar. Bakenti
amdan yeni kurulan Badata tadlar. Trklerle dosta iliki
ler kurdular. slam Dinini propagandalarla yaymaya altlar.
Helenistik kltrn yaptlar Arapaya evrildi. Trklerden or
dular kurdular. Bizansla savald, Anadoluya seferler dzen
lenerek Dou Anadolu ve Azerbaycan alnd. Orta Asya ticaret
yollann ele geirmek iin savatlar. Bu savalardan Tala Sava-
nda (751) Trkler inlilere kar Abbasilerden yana oldu ve
inliler yenilgiye uratlarak Trklerin Mslmanlamas s
reci balad. 782 ylnda Konstantinopolis (stanbul) kuatdd.
IX. yzyldan sonra Abbasiler ok zayfladlar ve paralandlar.
Arap-slam Devleti topraklarnda; Tolunoullan (868-905),
hidler (935-969), Samanoullar (874-999), Fatmiler (909-
1171), Eyyubiler (1174-1250), i-i Bveyhoullar (945-1055),
Tahiriler (820-872), Saffariler (867-908), Handaniler ve Mem-
lkler (1250-1517) gibi Tavaif-l Mlk devletleri ya da halife
kart devletler kuruldu. Halifelik kurumu siyasal etkinliini ve
otoritesini yitirdi. Halifelik ancak Gaznelilerin ve Seluklularn
yardmlaryla dinsel grevlerini yerine getirebiliyordu. 1258 y
lnda Moollarn bakent Badat ele geirmesinden ve byk
bir katliamla Abbasoullannm tmn ldrmesinden sonra
Halifelik Kurumu siyasal anlamda yok oldu.
2. ABC LKELER
Arjantin, Brezilya ve ili tarafndan oluturulan uluslararas
topluluktur. Bu devlet 1915 ylnda aralarnda bir saldrmaz
lk pakt imzalamlard.
3. ABDADLER
Ispanyada; Endls Emevi Devletinin (756-1031) kark
lklar iinde bulunmas nedeniyle 1023 ylnda Sevilla Kentinde
devlet kurdular. Tavaif-l Mlk (uydu devlet) zelliindeki di
er spanyol slam devletiklerini egemenlikleri altna alarak s
nrlarn genilettiler. Bu dnemde Sevilla Kenti, Ispanyada s
lam Kltrnn merkezi oldu. 1091 ylnda bir Tavaif-l Mlk
devleti olan Murabtlarn saldrlaryla ykldlar.
4. ABD KONGRES
ABDnin yasama organdr. Senato ve Temsilciler Meclisinden
oluur. 1789 ylnda yrrle giren ABD Anayasasna gre
kurulmutur. Balca grevleri; yasa yapmak, vergi koymak ve
toplamak, savaa karar vermek ve anayasada deiiklikler yap
maktr. Sorunlarn zmnde kendi iinde oluturduu s
rekli ya da geici komisyonlardan yararlanr. Amerikan Yksek
Mahkemesince ve devlet bakanmm veto yetkisini kullanma
syla denetlenir.
5. ABD SENATOSU
ki meclisli ABD Kongresinin st organdr. Yasama grevi
ni Temsilciler Meclisi ile birlikte yrtr. Her eyalet alt yl iin
seilen iki senatrle temsil edilir.
6. ABD TEMSLCLER MECLS
ki meclisli ABD Kongresinin 435 yeli alt organdr. Yasa
ma yetkisini senato ile paylar. Her eyalet nfusuyla orantl
olarak temsil edilir. Eyaletler eit nfuslu seim blgelerine ay
rlr ve her blgeden birer kii ikier yllna seilir.
A. Timur Bilgi
8
7. ABD YKSEK MAHKEMES
ABDnin en st temyiz mahkemesidir. Amerikan Anayasasn
yorumlayan ve Amerikan Kongresini anayasal adan denetle
yen mahkemedir.
8. ABDAL
Anadoluda ve Afganistanda yaayan gebe bir Alevi Trk
men topluluunun addn. Tasavvufta ise, ermi, erimi kiidir.
Evliyahm beinci basamadr. Toplumdan uzak, son derece
gsterisiz bir yaam srdren, yoksul ve dknleri koruyan,
gelecei bilen ve felaketleri nleyebilen kiilerdir.
9. ABGE
Avrupa Blgesel Gelime Fonu, Avrupada blgeleraras eko
nomik eitsizlikleri azaltmak amacyla 1975te kurulmutur.
10. ABDE- HRRYET
stanbul ilide 31 Mart Ayaklanmasnda (13 Nisan 1909)
gericiler tarafndan ldrlenlerin ansna dikilen anttr. Geni
bir alann ortasnda, mermer bir kaideye oturtulmu, top nam
lusu biimindedir.
11. ABLUKA
Bir devletin yurtd ile olan her trl ilikisini zor kullana
rak kesme eylemidir. Bir dman lkenin kylarna gemilerin
yanamasn nleyerek lkeye ekonomik veya askeri rnlerin
girmesini engellemeyi amalayan eski bir sava yntemidir. Ab
luka uygulamasnda ama; abluka uygulanan lkeden askeri,
siyasal veya ekonomik dnlerde bulunulmasn istemektir.
Bir ablukann baarya ulaabilmesi iin, yasal olmas ve baka
devletlerce de desteklenmesi, yalnz denizde deil kara ve hava
ulamnda da srdrlmesi gerekir.
Tarih Terimleri Szl
12. ABOLSYONST
Uluslararas terminolojide kleliin kaldrlmasna taraf olan
anlamna, politik alanda ise; bir oluumun kaldrlmasna taraf
olan anlamna gelir. 1840 ylnda anti-klelik yanllar Liberal
Partiyi kurdular. Amerikan Savandan sonra da 1870 yln
da daldlar.
13. ABU MUSA RGT
El fetih rgt askeri kanat sorumlusu Abu Musa tarafndan
srailin Lbnan igalinden ve FKnn Lbnandan karlma
eyleminden sonra izlenecek strateji konusunda Arafat ile orta
ya kan gr ayrl nedeniyle El Eetih Kkreyi=lntifada
Hareketi ad altnda kurulmutur. El Fetihden daha sert ve sol
eilimli bir yapsallama ierisinde faaliyet gstermeye alan
Abu Musa rgt, Arafat Liderliindeki FK ynetimini yads
yarak, mcadelenin Suriyenin grlerinde srdrlmesinden
yanadr.
14. ABU SMBEL TAPINAI
Eski Msr firavunlarndan kinci Ramses (M 1301-M
1235) devrine ait en nemli eser olan Abu Simbel Tapnakla
r; Nil Nehri kysnda, Nbya l kenarndaki Abu Simbel
Dann kayalar oyularak yaplm biri byk, dieri daha k
k olan yeralt tapnaklardr.
15. ACEM OCAI
smanl Devletinde Kapkulu askerlerinin ilk eitildikleri
kurumdur. Birinci Murat Devrinde Geliboluda kuruldu. nce
leri sava tutsaklarndan seilenler ocaa alnrken, XV. yzylda
Birinci Mehmet zamannda zellikle Rumeliden devirilen Hris-
tiyan ocuklar alnmaya baland. Bundan sonra kurum Acemi
Olanlar Oca adn ald. Esas olarak, Osmanh ordusu Kap
kulu birliklerinin asker gereksinmesini karlayan temel eitim
A. Timur Bilgi
10
kurumudur. Askerlik, aritmetik, okuma-yazma ve dinsel konu
larda eitim grrlerdi. Daha sonradan stanbulda da kurulan
Acemi Olanlar Ocann komutan stanbul Aas, Geliboluda
ki Acemi Olanlar Ocanm komutan Gelibolu Aasdr.
16. ACEM OLAN
Acemi Olanlar Ocanda okuma-yazma, aritmetik ve as
kerlik alanlarnda drt yl eitilen Hristiyan kkenli devirme
rencidir. Kapkulu, yaya ocaklarndan birine ya da Enderun
Mektebine gnderilmeyi bekleyen asker ve memur adaydr.
17. ACEM OLAN KETHDASI
Rumeli ve Anadolu beylerbeylerinin buyruklar altnda olan
ve Acemi Olanlarn yiyecek ve giyecek gibi gereksinmelerini
karlayan grevlidir.
18. AIK DENZ
Hi bir devletin egemenlii altnda olmayan uluslararas de
niz alandr. Bir devletin karasular ya da i sular olmayan bu
alanlardan btn devletler uluslararas hukukun izin verdii
lde ve biimde yararlanrlar. Uluslararas kamu alan olarak
kabul edilen ak denizdeki zgrlk rejimi, seyrsefer, yapay
adalar ina etme, bilimsel aratrmalar yapma, balk avlama, de
niz alt kablo ve borular deme ile uu serbestliini kapsar.
19. AIK DPLOMAS
Gizli diplomasiye tepki olarak ortaya atlan diplomasi anla
y. Bu anlaya gre, diplomatik grmelerle ilgili taraflarn
yklenecekleri hak ve sorumluluklarn kamuoyunun bilgi ve
denetimine sunulmas gerekir. Gizli diplomasiye en byk tep
ki ABD Bakan W. Wilsondan gelmitir. Sava sonucunda ya
ynlad Wilson lkelerinde ak grmeler sonunda varlacak
ak szlemeler ilkesini ileri srmtr.
Tarih Terimleri Szl
11
20. AIK KAPI POLTKASI
ABDnin, inin toprak ve ynetim btnlnn salan
mas, in ile ticari ilikileri olan lkeler arasmda eit ayrcalk-
lann korunmas iin ilan ettii ilkeler bildirgesidir. Bu amala
bu devletin kendi topraklar zerinde dier devletlere serbest
e ticaret yapma zgrl tanmmas gereklidir. Bu politika
ABDde yaygn olarak benimsenmi ve uzun bir sre ABD d
politikasnn temeli olmutur.
21. ADLYE NEZARET
Osmanl Devletinde XIX. yzylda Adliye rgtnn bal
olduu kurumdur. Avrupa lkelerindeki yap rnek alnm
tr. 1837 ylnda Meclis-i Vala-y Ahkem- Adliye adyla olutu.
1868 ylnda da bu kurumun yerine ura-y Devlet ve Divan-
Ahkam- adliye adlaryla iki ayr rgt kuruldu. Bir sre sonra
Divan- Ahkam- Adliye kaldrlarak yerine 1878 ylnda Adliye
Nezareti kuruldu.
22. ADEM MERKEZYET SSTEM
Siyasal iktidara ait genel hizmetlerden bir blmn mer
kezden bamsz ama merkezin denetimi altnda yapan federal
devlet sistemidir. Sonradan gnmzdeki Avrupa Birliine d
nmtr.
23. AD GRANTH
Adi Granth, Sihizm inannn kutsal metinlerinin olduu
ilk kitaptr. Bu metinler Guru Arjan tarafndan bir araya getiril
mitir. Yapt, Nanakn yaamn, konumalarn ve onun ardl
olan gurunun hazrlad ilahilerle, eitli iirleri kapsar.
24. AFOROZ
Hristiyanlk gibi baz dinlerde, dine ve dinsel kurumlarla, oto
ritelere kar ar su ileyenlere kilise tarafndan verilen dinsel
A. Timur Bilgi
12
topluluktan kanlma cezasdr. Aforoz edilenlerin dinsel tren
lere katlmas yasaklanr ve kilise yelii haklar elinden alnr.
Katolik Kilisesi zellikle bu yetkisini bir silah olarak kullanm
ve Ortaada Avrupada byk bir g haline gelmitir.
25. AET
Avrupa Ekonomik Topluluu. Roma Anlamasyla 25 Mart
1957de kurulmutur.
26. AFRKA BRL RGT-ABEDA
1963 ylnda Adis Abeda Konferansnda kurulan ve 51 ba
msz Afrika devletini bir araya getiren etkinlii olmayan bir
rgttr.
27. AFRODT
Eski Yunan mitolojisinde ak ve gzellik tanrasdr. Afro-
ditin Kbrstan geldiini varsayarlar. Tanrlar kral Zeusun kz
olan Afrodit, bir baka inana gre de deniz kpklerinden
domu ve bir deniz kabuundan karaya kmtr. Afrodite
nceleri durgun denizlerin, baarl yolculuklarn, ba ve bah
elerin, gl ve mersin trnden nazl bitkilerin tanras olarak
taphrd. Sonradan ak ve gzellik tanras olarak benimsendi.
Romadaki karl Venstr.
28. AGORA
Eski Yunan kentlerindeki alveri (ar) yeridir. Genellikle
bir evin yola bakan odasnn alarak, bir dkkan ya da atlye
haline getirilmesi biimindedir.
29. AGNOSTSZM
Tanrnn var olup, olmadnn bilinemeyeceini savunan
gr Agnostisizmdir (Bilinemezcilik). rnein sofist d
nrlerden Protagoras Tanrlar zerine bilgi edinmekte aresi
zim; ne var olduklar ne de olmadklar, ne de ne ekilde olduklar
Tarih Terimleri Szl
13
zerine Agnostisizm adn ilk kullanan Thomas Huxleye gre
duyularmzla kavrayamadmz eyler konusunda kesin bir
ey syleyemeyiz. Tanr da duyularla kavranamad iin var
olup, olmadn syleyemeyiz.
30. AA BL
stanbuldaki Acemi Olanlar Ocann komutan olan s
tanbul Aasnm odasnn addr. Acemi Olanlar Oca iin
II. Mehmet tarafndan yaptrlan odalarn otuzbirincisidir. Aa
Bl nceleri bir blkken, acemilerin oalmasyla dokuz
ble karlmtr.
31. AA KAPISI
1826 Ylnda Yenieri Oca kaldnimcaya dek, Yenieri Aa-
snm resmi makam olan binadr. Yenieri Aasnm komuta mer
kezidir. Yannda Yenieri Aasnm lojman ve haremi bulunurdu.
32. AIL VE KILAK RESM
Osmanl Devletinde Miri topraklara hayvan sokanlardan,
verilen zarara karlk hayvan saysna gre alnan vergidir.
33. ANAM RESM
Osmanl Devletinde hayvan (davar=koyun, kei) sahibi Ms-
lmanlardan alman 1/10 oranndaki gelir vergisidir. Bu vergi Os-
manl Devletinin Tekalif-i rfiye gelirlerinden biridir.
34. AHLK
XIII. yzylda Anadoluda kurulan ve rgtlenmesi hzla
yaygnlaan, esnaf ve zanaatkarlarn ekonomik, toplumsal ve
askeri dayanma rgtdr. Kurucusu Ahi Evrandr. zellikle
1243 Kseda Savandan sonra Anadoluda yok olan devlet
otoritesinin yerini alarak, kentlerde ekonomik dzeni ve g
venlii salamtr. Osmanl Devletinin kuruluuna da destek
A. Timur Bilgi
14
veren Ahilik rgt, ayn zamanda bir Ahi eyhi olan Osman-
l Sultan Birinci Murat tarafndan kentlerde devlet otoritesini
glendirmek amacyla yok edilmitir.
35. AHMSA
Ahimsa (zararsz-Mahatma Gandinin politikas) Terim zel
likle, 1920 ve 1945 yllar arasnda Mahatma Gandi tarafndan
Hindistanda kabul ettirilen politikaya referansla kullanlr.
36. AHKAM DEFTER
Kanunnamelerle hkmlerin ve kanun mahiyetinde olan
kararlarn kaydedildii defterdir. Kalemlerin hepsinde ahkam
defteri bulunur, her sene iin ayr bir defter tutulurdu.
37. AHLATAHLAR
1071 Malazgirt Savandan sonra 1100 ylnda Ahlat ve ev
resinde kurulan ve 1207 ylna kadar hkm sren Birinci D
nem Anadolu Trkmen beyliklerinden biridir.
38. AHRAR PARTS
Osmanh Devletinde Merutiyetin 24 Temmuz 1908 tari
hinde ikinci kez ilan edilmesinden sonra kurulan slamc bir
siyasal partidir. ttihat ve Terakki Partisine kar kurulmutur.
Osmanlcla kar slamcl, Almanyaya kar ngiltereyi
savunmu, padiah kinci Abd-l Hamit tarafndan destek gr
mtr. Ynetimi ele geirmek ve amalarn gerekletirmek
amacyla 13 Nisan 1909 tarihinde, partili olan alayh subaylar
stanbulda 31 Mart Ayaklanmasm karmtr. Bu ayaklanma
nn Hareket Ordusunca bastrlmasndan sonra da parti kapa
tlmtr.
39. AHURA MAZDA
Zerdt Dininin iyilik, aydnlk ve k tanrsdr. Bu neden
le Zerdt Dinine Mazdaizm de denilmektedir. Bu dinin ilkeleri
Tarih Terimleri Szl
15
ve kurallar Avesta denilen bir kitapta toplanmtr. Bugn de
ran ve Hindistanda son inanlarna rastlanan bir dindir.
40. AKADEM
En geni tanmyla, bir okuldur. Eski Yunanl dnr Pla-
tonun M IV. yzylda ders verdii okul, tarihteki ilk akade
midir. Bu okul adn, Atina yaknlarndaki Akademeia adl bir
zeytinlikten alr. Platon ve rencileri bu zeytinlikte toplanarak
eitli konular tartrlard. Platonun rencileri ve felsefesi
ni benimseyenler, onun lmnden sonra da Akademiyi ya
attlar. M 529da, Roma mparatoru Jstinyen Akademiyi
kapatncaya kadar almalar srdrld. Akademinin ren
cileri ve retmenleri en ok sanat, edebiyat, mzik ve bilime
ilgi gsteriyorlard.
41. AKAA
Osmanl Saraynn haremindeki zenci olmayan hadm harem
aas. (Dar-s Saade Aas) Akaalar, Bonak ve Anadolu mene
li hadmlardr. II. Murad zamannda saylan 40 kadard.
42. AKE
Osmanl Devletinde 1820 ylna dek kullanlan ve para biri-.
mi olarak kabul edilen gm sikkedir. lk Ake yaklak 1320
ylnda ilk Osmanl Hkmdar Birinci Osman zamannda bas
trlm olup, 1.154 gramd. Osmanl Devleti, mah bunalmlara
girdike, akenin ayarn drerek deerini azaltmtr. So
nunda da Osmanl Padiah kinci Mahmut zamannda tedavl
den kaldrlmtr.
43. AKT
Avrupa Kmr ve elik Topluluudur. 1952de Lksem-
burgda kurulan ilk Avrupa topluluudur.
A. Timur Bilgi
16
44. AKHALAR
M 2000 yllannda Tuna Irma evresinden kalkp, Yunan
Yarmadasna geldiler ve blgeye yerletiler. Sava bir toplu
luk olduklar halde, ksa srede denizcilii ve deniz ticaretini
rendiler. M 1400 yllarnda Girit uygarlna son verdiler.
M 1200 yllarnda Yunan (Attik) Yarmadas Dorlar tarafn
dan istila edilince; bir blm Ege kylarna ve Ege Adalarna
g ederken, bir blm de Peloponnes Yarmadasm Borlara
kar savundular. Dor kent devletlerinin Atina bakanlnda
oluturduklar Attik-Delos Deniz Birliine kar Spartann n
derliinde Peloponnes Birliini oluturup Dorlarla savatlar.
45. AKHUNLAR
in egemenliine girmek istemeyen Kuzey Asya Hun boyla
ndr. Bat Trkistana gelip yerlemiler ve V. yzylda bamsz
devletlerini kurmulardr. 552 ylnda Sasani ve Gktrk saldr
laryla zayflam, 557 ylnda da yklarak topraklar bu devlet
lerce paylalmtr.
46. AKIN
Byk Seluklu ve Anadolu Seluklu devletleriyle, Osmanl
Devletinde zellikle Hristiyanlarm yaadklar komu blge
lere, Trkmen savalarnn dzenledii yama amal askeri
eylemlerdir. Kk svari birlikleriyle snr boylarna dzen
lendii gibi, gl ordularla dman topraklarnn ilerine ka
dar da yaplrd. Bu eylemlerde ama, yamalamak, dmann
askeri gcn yok etmek, snr boylarn yoksullatrmak, ten-
halatrmak ve dmana korku salmaktr.
47. AKINCI
zellikle Anadolu Seluklu Devletinde ve Osmanl Devle
tinde, snr boylarna yerletirilen Trkmen airetlerinin olu
turduu dzensiz atl sava birliklerdir. Snr boylarndaki
Tarih Terimleri Szl
17
Hristiyan topraklarna saldrlarda bulunarak, bu topraklarn
ele geirilmesini kolaylatrdlar.
48. AKKADLAR
Aa Mezopotamyada Smerlerin Kuzeyinde egemenlik
kurmu Sami (Arap) kkenli bir lka halkdr. Milattan 3000
yl nce Mezopotamyaya yerleen Sami rkndan olan bir ka
vimdir. lk yurtlan Arap Yanmadasndan gelerek Kaldenin
kuzeyine yerletiler. Smerlerin ve Elamlarn da bulunduu bu
blgedeki 12 kentten ; Ki, Aksak ve Opis Akkadlara aitti.
M 2725 ylnda Agadeli Sargonun zaferiyle yaadklar bl
geye egemen oldular. Bu egemenlikleri 200 yldan fazla srd.
Kral Sargondan sonra tahta kan oullar Rimu ve Manitusu
ile torunu Naran Sin, topraklarn daha da geniletti. Olu aral
arvinin ldrlmesinden (M 2160) sonra krallk yava yava
dald. M 2125 ylnda da ortadan kalkt. Akkadlar zellikle
sanat alannda varlk gsterdiler. Akkadlar Akkadca denilen ve
Sami dillerinin dou kolu olan bir dil konuurlard. Yazlarn
ivi yazsyla yazarlard. Akkad Kenti, M 2350 de Kral Sargon
tarafndan kurulan imparatorluun merkeziydi. Akkad Devleti,
doudaki dalardan geldikleri sanlan yamac Gutilerin istila
syla yerle bir edildi.
49. AKKYUNLU TRKMEN DEVLET (1402-1512)
Trklerin, Ouz Boyunun Ok kolu, Bayndr ymandan
olan Akkoyunlular XIV. yzyldan itibaren Diyarbakr evre
sini yurt edinmeye baladlar. Airetler halindeyken, Trabzon
Rum mparatorluuna saldrlarda bulundular ve Anadoluda
ki Trkmen beyliklerinin mcadelelerine kartlar. Osmanl
Devletine kar, Memluk ve Timur Devletleriyle ibirlii yapt
lar. 1402 ylnda yaplan Ankara Savandan sonra, Timurdan
Diyarbakr yresini alan Osman Bey, Akkoyunlu Trkmen top
luluklarna hkmdarln kabul ettirerek devletini kurdu.
A. Timur Bilgi
18
Sultan Uzun Haan zamannda lke snrlan, Horasandan Frat
Irmana ve Kafkasyadan Umman Denizine kadar geniledi.
Bakent Diyarbakrdan Tebrize tand. 1473 ylnda Osmanl
Devletiyle yaplan Otlukbeli Savanda ar bir yenilgiye ura
yan Akkoyunlular bir daha toparlanamadlar ve 1512 ylnda
ran Safavi Sultan ah smail tarafndan ykldlar.
50. AKROPOL
Eskialarda kentler, savunmay kolaylatrmak iin genel
likle bir tepenin zerinde, ortadaki bir kalenin evresinde ku
rulurdu. Kent zamanla genileyip tepenin eteklerine doru ya
yldnda, tepenin stnde kalan ilk yerlekeye akropolis de
nirdi. Kentin yukan blm anlamndaki bu Yunanca szck
btn eskia kentlerinde benimsenmitir.
51. AKROPOLS
lkada Yunanistanda ve Anadoluda yksek yerlerde ku
rulan, evresi salam surlarla kuatlm, iinde saray, tapnak,
mahkeme, ar, pazar ve askeri garnizon bulunan kenttir.
52. AKTF HALK
Sistemi dzeltmek, deitirmek iin aba harcayan ve siyasal
sistemle yakndan ilgilenip ona faal olarak katlan nc halk
grubudur. Aktif kiiler ya dzenden yana olurlar ve onu b
tn gleriyle destekler, ya da dzene kar karlar ve dzeni
deitirmeye, gerekirse ykmaya alrlar. Bu halk grubu d
politika konularnda da bilgi sahibidir toplumsal ve eitimsel
yapda st dzeyde bulunurlar. Aktif halk grubu tm halkn yz
de 9-yzde 11 gibi kk bir ksmn oluturur.
53. ALAY
Onluk kurulu dzenini benimseyen birok orduda; manga
lar takmlar, takmlar blkleri, blkler taburlar ve taburlar
alaylar oluturur. Destek ktalar ile birlikte kendi kendine ye
terli bir birliktir. Komutanlar albay rtbesindeki subaylardr.
Tarih Terimleri Szl
19
54. ALAYBEY
Osmanli Devletinde dirlik sahibi olan sipahilerin kaza ev
resinde idari ve askeri olarak bal olduklar komutandr.
55. ALAYUNTLU
Trk topluluklarndan Ouzlann oklardan, Da Han Oul
lan kolundan kk bir oymaktr. Anadoluya gelenlerin ou
Anadolu ile Bat Anadolu (Ktahya) blgelerine yerlemi
lerdir.
56. ALBAY
General rtbelerinin altndaki en yksek rtbeli subaydr.
Olaan koullarda komuta ettii askeri birim alaydr.
57. ALEVLK
slam tarihilerine gre 400e yakn kola ayrlr. Aleviler,
Peygamber Hz. Muhammed, Halife Hz. Ali, kars Fatma ve
ocuklar Haan ile Hseyini Tanry iyi anlam kiiler an
lamndaki ehlibeyt szcyle adlandrrlar. Alevilere gre
ehlibeyt; Halife Hz. Alinin soyundan gelen 12 imam ile en yk
sek dinsel ve siyasal otoritedir; szlerinin Tanr buyruu olarak
kabul edilmesi gerekir.
58. ALKAEVL
Trk topluluklarndan, Ouz boyunun, Bozoklar kolundan
Gn Han grubundan bir oymaktr. Anadoluya g etmeyen
Ouz topluluklarndan biridir.
59. ALLAH
Btn varlklarla evrenin yaratcs ve koruyucusu olan var
lktr. Arapa bir szck olup, zeUikle Mslmanlarca kullanl
maktadr. Kuranda ve hadislerde ounluu sfat olan, Allahn
99 ad gemektedir.
A. Timur Bilgi
20
60. ALPAGU (Alpagut)
Boylar (kabile) halinde gebe hayvanclkla yaamn sr
dren Trk topluluklarnda boy beyidir. Orhun (Gktrk) ya
ztlarnda anlan sandr.
61. ALTI BLK HALKI
\
Osmanl Devletinde Kapkulu svarilerine verilen addr.
Bunlar, Sipah, Silahtar, Sa Ulufeciler, Sol Ulufeciler, Sa Ga
ripler, Sol Garipler adyla alt ble ayrlmlardr. Komutan
larna da Alt Blk Aas denilir.
62. ALTINORDA DEVLET
Cengiz Hann oullarndan Cucinin lmnden sonra ge
niletilen topraklar oullar Batu Han ile Ordu Han arasnda
paylald. Bylece bakenti Saray Kenti olan Altnorda (Gko-
va) Devleti kuruldu. Ruslarla ve Lehlilerle yaplan savalarda
Polonya, Ukrayna ve Balkan topraklar ele geirildi. XVI. yz
yln sonlarnda Timur Devleti ile Altnorda Devleti arasndaki
savalarda Altnorda Devleti yenildi ve paraland. lkede Ka
zan, Krm, Astrahan, Nogay ve Sibirya adyla be hanlk kurul
du. Bu hanlklar aralarnda yaptklar savalarda birer birer yok
olurken, yalnz Krm Hanl 1478 ylnda Osmanl Devletinin
korumas altna girerek, 1783 ylna dek bamsz varln sr
drebilmitir.
63. AMAL RGT
1975 ylnda srailin, Filistinli yurtseverlerin eylemlerine
engel olmak amacyla Gney Lbnanda dzenledii ve bu bl
gedeki iileri de etkileyen saldrsndan sonra, Lbnan iileri-
nin dini lideri mam Musa Sadr tarafndan kurulmutur. Sadrm
1978 ylnda Libyaya yapt bir ziyaret srasnda kaybolmasn
dan sonra hzla glenmitir. Gnmzde Filistinin gelecein
de nemli rol oynayan bir rgt durumundadr.
Tarih Terimleri Szl
21
64. AMAZONLAR
Sylencelere gre Trkiyenin Dou Karadeniz kylarnda
yaam efsanevi bir halktr. Yunan kaynaklarna gre Kara
deniz kylarnda bamsz krallklarn kurdular. Anadoluda
Efes, Sinop, Paphos ve zmir Kentini kurduklar da yazlr. Baz
efsanelere gre Amazonlarn erkeklerle iftlemeleri ve Ama
zon blgesinde erkeklerin yaamas yasakt. Ancak soylarnn
devam iin komular olan Gargareanlar ylda bir kez ziya
ret ederler, doan erkek ocuklar babalarna gnderir ve kz
ocuklarna sahip olarak onlar sava olarak eitirlerdi.
65. AMBARGO
Ekonomik politikann yaptrm aralarndan bir tanesidir.
Bir lkeyi ekonomik adan zor duruma drmek iin ticaret
gemilerinin ve dier mallarn giri knn, ithalat ve ihracatn
yasaklanmasdr. Ambargo sivil ve uluslararas olmak zere iki
trldr. Sivil ambargo, bir devletin kendi gemilerini yabanc
devletlerin yamasndan korumak ya da mallarn belli bir lke
ye ulamasn engellemek amacyla kendi limanlarnda alkoy
masdr. Uluslararas ambargo ise yabanc devlet gemilerinin ve
mallarnn alkonulmasdr. Ambargo ama ynnden siyasal
ierikli yahut misilleme trnde olabilir.
66. AMELEPERVER CEMYET
Kk esnaf ve zanaatlara para ve kredi vermeyi ama
layan, yoksul iilere para yardm yapan yardm rgtdr.
1866da stanbulda kuruldu. Kurucular arasnda yardm sever
Trk, Rum, Ermeni ve Fransz masonlar da bulunur. Kk es
nafa para yardmnda bulunan ve bu arada 1876daki Tramvay
Grevine katlan iiler iin bir yardmlama gecesi dzenleyen
kurulu, daha ok bir dayanma rgtyd. 1890lara doru
kapanmtr.
A. Timur Bilgi
22
67. AMRAL
Deniz kuvvetlerinde bir filoya ya da bir grup gemiye komuta
eden, generallik rtbesine e deerde yksek rtbeli subaydr.
68. AMON
Msr mitolojisine gre tanrlarn kral saylan lka Msr
tanrsdr. Gne Tanrs Ra ile zdeletirilerek Amon-Ra ady
la da anlmtr.
69. ANABATST
Anabatist (Vaftize kar kan kimse) mezhebi, Lutherin ha
varisi olan Stork tarafndan 16. yzyl Almanyasnda kurulmu
tur. yeleri insan retilerinin tmn deersiz ilan etmilerdir
ve alfabeyi renmeyi bile reddetmilerdir.
70. ANADOLU BEYLERBEY
Osmanh Devletinde Anadolu Eyaletinin en yetkili amiridir.
LBayezid zamannda merkezi Ktahya olarak kuruldu. Eyaletin
askeri ve ynetsel ilerini padiah adna yrtr, seferlere ko
mutasndaki eyaletinin askerleriyle katlrd. Devirme-Ende-
run kkenli grevlidir. Protokolde Rumeli Beylerbeyinden son
ra gelirdi. Zamanla deeri azalm, Msr, Badat ve Budin bey
lerbeylerinden sonra yer almaya balamtr.
71. ANADOLU DEFTERDARI
Osmanh Devletinde Anadolu Beylerbeyliinin mali ilerin
den sorumlu olan grevlidir. Devirme Enderun kkenli divan
yesidir. XVIIL yzyl balarnda kk- Sani Defterdar sann
almtr. IIL Selim zamannda Nizam- Cedit Ordusunun ku
rulmasyla kk- Sani Defterdar rad- Cedit hzinesine me
mur oldu. Nizam- Ceditin 1807 ylnda kaldrlmasyla birlikte
kaldrlmtr.
Tarih Terimleri Szl
23
72. ANADOLU HSARI
stanbul Boaznm Anadolu yakasnda Gksu Deresinin
denize dkld yerde 1395 ylnda Birinci Bayezid (Yldrm)
tarafndan stanbulun kuatlmasna destek olmas iin yaptrl
m bir kaledir. Dou-bat ynnde 65 metre, kuzey-gney y
nnde 80 metre uzunluunda ve 2,5 metre geniliinde surlar
dan olumutur. stanbulun alnmasnda ve boazlarn denetim
altnda tutulmasnda nemli rol oynayan Hisar, Osmanllann
stanbulu almasndan ve Karadenizde askeri stnlk salan
masndan sonra eski nemini yitirmitir.
73. ANADOLU KADINLARI MDAFAA- VATAN DERNE
9 Aralk 1919 tarihinde Sivasta kuruluu kesinleen bu r
gt Anadolunun eitli yerlerinde de ubeler amtr. Anlama
devletlerinin Anadoludaki igallerine ve aznlklarn ayrlk
eylemlerine kar tavr almtr. nce Temsil Kurulu ile son
ra da Birinci TBMM ile birlikte alm, TBMM Ordularnn
glendirilmesi, silah ve cephanenin cephelere tanmas, as
kerlerin yiyeceklerinin ve giyeceklerinin karlanmas, silah ve
cephane atlyelerinin altrlmas gibi grevleri stlenmitir.
zellikle 7/8 Austos 1921 tarihinde yaynlanan Tekalifi Milli
ye Emirlerinin uygulanmasnda etkin rol oynamtr.
74. ANADOLU KAZ(A)ASKER
Osmanh Devletinde Anadolu Beylerbeyliinin adalet ve
yarg ilerinden sorumlu olan, Trk-Medrese kkenli Divan-
Hmayun yesi grevlidir. Protokolde Rumeli kaz(a)askerin-
den sonra gelir.
75. ANADOLU TRKMEN BEYLKLER
X. yzyldan itibaren batya doru g eden Trk oymak
larnn Anadoluda kurduu beyliklerdir. ki dnemde kurul
mulardr. Birinci Dnem Anadolu Trkmen Beylikleri 1071
A. Timur Bilgi
24
Malazgirt Savandan sonra kurulmutur. kinci Dnem Ana
dolu Trkmen Beylikleri ise, 1243 Kseda Savandan sonra,
Anadolu Seluklu Devletinin yok olma srecine girmesiyle ku
rulmaya balamlardr.
76. ANADOLU VE RUMEL MDAFAA HUKUK DERNE
Birinci Dnya Savandan yenik kan Osmanl Devletinin
imzalad kaytsz koulsuz bir teslim antlamas olan Mond
ros Atekes Antlamasndan sonra Anadolu yer yer igal edil
meye, ayrlk aznlk eylemleri de yaygnlamaya balamtr.
Ulusun bamszlnn ve yurdun btnlnn tehlikede ol
masna karn, Osmanl ynetiminin eli kolu bal olarak bu ge
limelere seyirci kalmas hatta igalcilerle uzlamas nedeniyle,
yurtseverler blgesel kurtuluu amalayan rgtler oluturdu
lar. Bu yerel yurtsever rgtler, 4-11 Eyll 1919 tarihinde top
lanan Sivas Kongresi ile birletirilerek, Anadolu ve Rumeli M-
dafaai Hukuk Dernei kuruldu. Bu rgtn ynetim kurulu da
Temsil Kurul u adn alarak Ulusal Bamszlk Mcadelesini
ynetmitir. Bu rgt, 9 Eyll 1923 tarihinde Halk Frkas
kuruluncaya dek varln srdrmtr. Bu tarihte de Halk
Frkasna dnmtr.
77. ANADOLUDA KALKOLTK A (M 5000-M 3000)
Kalkolitik ada, yani Maden-Ta anda, Anadolu bir
duraklama dnemi geirmitir. Bu iki bin yl iinde gzel sera
mik rneklerine rastlanrsa da Msr ve Mezopotamya yannda
Anadolu artk geri kalm bir blgedir.
78. ANADOLUDA NEOLTK A (M 8.000-M 5.000)
nsanolu bundan 40 bin yl nce, bugnk fiziki yetenek
lerine ulamaya balad ve ate yakmasn da rendii halde
uygar denebilecek duruma ancak on iki bin yl nce yerleik
Tarih Terimleri Szl
25
yaama gemesiyle ulaabilmitir. Yerleik olmak ve tun alet
lerin kullanlmas insana mal ve tahl biriktirme olanan sa
lamtr. Dnyann birok yerinde bu adan kalma kk yer
lemeler gn na karlmtr. Bunlardan en ileri dzeyde
olan Orta Anadoluda atalhyk yerlekesidir.
79. ANADOLUDA PALEOLTK A (M 600.000-M 8.000)
nsann yava yava gelimeye balad bu ilk uygarlk a
IV. Buzul Devrine rastlad. Yarm milyon yl aan bu uzun dev
re boyunca insan henz retime gememi olup, doada bul
duklar ile geinen maara ve aa kavuklarnda barnan, ta
lardan silahlar yapan ilkel bir durumdadr. Buzul Dneminin
izlerini Anadoluda da bulmak olasdr. Antalyadaki Karain, Bel-
dibi ve Belba maaralar bu dnemin sonlarnda kullanlm
tr. Karain, Beldibi ve Belbanda bulunan yaptlarn bir blm
Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesi ile Karain Mzesinde
sergilenmektedir.
80. ANADOLUDA TUN AI
Bakr, inko ve kalayn karm ile elde edilen tuntan eser
lerin ortaya kt ada Anadolu bir lde olsun canlanmaya
balad. Troia II Yerlekesi erken Tun ann Anadoludaki
en parlak merkezidir. Ancak Msrda ve Mezopotamyada ya
znn kullanld bir dnemde Anadolu hl geri kalm du
rumdadr. Anadolu 2500 yl bulan bir duraklamadan sonra ilk
nce Orta Tun anda yeniden gelimeye balad. Yaz kul
lanmyorlarsa da Orta ve Gneydou Anadoludaki Hatti Uy
garl ile Kuzeybat Anadoludaki Troia II. Yerlekesi dnya
uygarlnda esiz bir yer tutarlar.
81. ANAERKL
Soyda temel olarak anay alan ve ailede ocuklar anaya mal
eden klan ve kabile gibi ilkel-snfsz topluluklarda grlen
A. Timur Bilgi
26
toplumsal bir yapdr. Bu yap daha ok insanlarn toplu ola
rak yaadklar ve doan ocuklarn babalarn tanmadklar
komnal topluluklarda grlr. nsanlarn kendi gereksinme
lerinden fazla mal rettikleri, zel mlkiyetin ve kleciliin ilk
olarak ortaya kt Tun anda anaerkil yap tarihsel ola
rak bozulmaya ve deimeye balam, yerini zamanla babaerkil
(Ataerkil) yap almtr.
82. ANALTK FELSEFE
Analitik felsefe; felsefeye bilimlerin dilini analiz etmek ilevi
ykler. Bylece felsefe, dnsel bir etkinlik alan olmaktan
karlr, yalnzca dil analizleri yapan bir alan haline getirilir. Fel
sefe, bilimlerin dilini zmleyecek, onlarn kavram yaplarn
aratracaktr. Bunu yaparken de sembolik mant kullanacak
tr. Neo pozitivizm (yeni pozitivizm) ya da mantk empirizm
adyla da anlan analitik felsefe, felsefeyi modern (sembolik)
mantk alan olarak grr.
83. ANALLAR
lkada Anadoluda devlet kuran Hititlerin yeryzndeki
olaylar tanrlarna anlatmak amacyla yazdklar yllk rapor
lardr. Tarih yazcln balatmasna karn, salt olumlu ve
baarl olaylarn yazlmas nedeniyle objektif (yansz) belgeler
deildir. zelhkle kaya kabartmalar biiminde ve kutsal say
lan Hitit Hiyeroglifi ile yazlmtr.
84. ANAMAL
Klasik ekonomiye gre, emek ve toprakla birlikte deer ya
ratcsndan biridir. Artdeer retmek amacyla kullanlan mal,
para veya kredidir. Anamalchn eletirisini yapan Kari Marxa
gre ise insan emeini smrme aracdr ve emein younlam
biimidir.
Tarih Terimleri Szl
27
85. ANAMALCILIK
Anamala dayanan, onu koruyan, onun gelimesi iin gerekli
nlemlerin almmasm savunan retim biimidir. Tarihsel ola
rak feodal retim biimi iinde ortaya km. Sanayi Devrimi
ile giderek tekellemi, XIX. yzyln ikinci yarsnda da gerici-
leerek emperyalizme dnmtr.
86. ANARZM
nsanlarn devlet olmakszn bar iinde ve adil bir dzende
yaayabileceklerini savunan, bu amala da her trl toplum
sal ve siyasal kurala kar kan kuramdr. Devletin, bireylerin
mutluluunu engelleyen, rm ve zararl bir kurum oldu
unu savunur. Balca kuramc ve nderleri, Proud hon, Baku
nin ve Kropotkin'dT.
87. ANAV KLTR
Asyada kerpiten, drt ke planl evlerin yer ald bir ky
kltrdr. Elde yaplm, boyal anak mlek ve bakr ve kur
un eyalar kullanlmtr. Buden adn verdikleri baz eyalar
bakr ve kurun karm olduundan uzun sre dayanklln
korumutur. Buday ve arpa ekimi yaplm, hayvanlar evcille-
tirilmitir. Dinsel inanlarna gre ller ehir iine ve evlerin
(odalarn) altlarna gmlmtr. Bulunan bakr ve kurun e
yalar bu devrenin kalkolitik kltre ait olduunu gsterir.
88. ANAYASA
Bir devletin eklini belirten, yasama, yrtme ve yarg g
lerinin nasl kullanlacan gsteren, yurttalarn kamu haklar
ile zgrlklerini ve devletin topluma kar devlerini belirten
temel yasadr. 1215 ylnda, ngilterede kral ile halk temsilci
leri arasnda imzalanan Magna Charta anayasalarn ilk rneini
oluturur. Ancak bu anayasa geleneklere, eitli belgelere ve ya
salara bal szl bir anayasadr. Tarihin ilk yazl anayasas ise;
A. Timur Bilgi
28
1789 ylnda yrrle giren ABD Anayasasdr. Trk ve slam
tarihinin ilk anayasas ise; 23 Aralk 1876 tarihinde yaynlanan
Kanuni Esasi dir.
89. ANAYASAL KRALLIK
Hkmdarn grev ve yetkilerinin anayasa ile snrland
rlmas ve hkmdarn da bu yasalara uymas ile ortaya kan
devlet biimidir. lk kez 1285 ylnda ngilterede Lordlar Ka
maras ile Avam Kamarasnn birlikte toplanp, parlamentoyu
oluturmasyla ortaya kmtr. Cumhuriyet ynetimine bar
yoldan geiin ilk adm saylr.
90. ANAYASA MAHKEMES
Anayasa Mahkemesi: parlamentonun yapt yasalarn ana
yasaya uygun olup olmadn denetler. Anayasalar yasalardan
stndr ve yasalar anayasaya uygun olmak zorundadr. n
k anayasalar halkoyuyla kabul edilir ve halkn dorudan yap
t anayasalar, temsilcilerinin yapt yasalardan stn saylr.
91. ANGLO-KATOLK
Anglo-Catholic: ngiliz Kilisesinde, kilisenin Katolik miras
n vurgulayan bir kol, Protestan terimini reddederler ve daha ok
Roma Katolik ritelini ve dogmasn sergilerler.
92. ANGLOSAKSON
375 ylnda balayan Avrupa Barbar Kavimler G ile Al
manyann kuzeyinden Britanya Adasna g eden, Norman is
tilasna kadar ngiliz tarihine, diline ve edebiyatna damgasn
vurmu olan, Angllardan, Saksonlardan ve Jtlerden olumu,
geni anlamyla ana dili ngilizce olan topluluktur.
93. ANMZM
Doann btn varhklannda insanmkine benzer ruhlar bu
lunduu yolundaki ilkel inantr. Ruhu bedenin ilk nedeni ve
Tarih Terimleri Szl
29
canlandrcs sayan retidir. Atalara ve doal varlklara tap
makla balayan animizm zamanla tycle dnmtr. s
lamiyetten nce, Orta Asyada yaayan topluluklann da inan
lardr. Gnmzde Anadoluda da Trk animizminin izlerine
rastlanmaktadr.
94. ANKLKANZM
ngiliz Ulusal Kilisesinin benimsedii, Kalvenizm ve Kato
liklik aras bir mezheptir. ngiltere Kral Sekizinci Hanry kiisel
nedenlerle Papala duyduu tepki yznden Protestanlk be
nimsemi ve ngilterede devlet eliyle reformu gerekletirerek,
ngiliz Kilisesini ulusallatrmtr. Daha sonraki hkmdarlar
zamannda Anglikanizmden ayrlarak, Katolikleme abalan g-
rldyse de, 1563 ylnda, Kralie Birinci Elizabethin yayn
lad 39 maddelik bir fermanla Anglikanizm ngilterenin res
mi mezhebi oldu. Anglikan ayinleri ortak dua adl bir kitapta
aklanmtr. Bu inanta kutsama trenleri azaltlm, Meryem
Ana ve azizlere tapnma kaldrlmtr. Sonradan Presbiteryen,
Priten, Piskopal ve Metodist gibi kollara ayrlmtr.
95. ANLAMA (tilaf) DEVLETLER
1907 ylnda Revalde imzalanan bir anlama ile smrge
ve kar alanlarn Almanyaya kar korumak ve yeni karlar
salamak amacyla kurulan emperyalist devletler blokudur. Bu
blokta nce ngiltere, Fransa ve arlk Rusyas yer alm sonra
bu bloka Japonya, talya, ABD gibi teki emperyalist devletler
katlmtr. Birinci Dnya Savan ve sonuta yeni karlar ka
zanan bloktur.
96. ANOLOJ
ki benzer olay arasnda karlatrma yaparak sonuca ula
maktr. Arjantinde enflasyon oran yksek olduundan toplum
sal muhalefet fazladr. Yunanistanda da enflasyon oram yksektir.
A. Timur Bilgi
30
O halde, Yunanistanda da toplumsal muhalefet fazladr. Tolum-
sal olaylar, mekanik olarak deerlendiren onlar, Aristo mant
ile kyaslayarak formle eden bak asdr.
97. ANTAND
Devletler arasnda bir veya birka antlamann imzalanmas
ile oluan balamalara verilen addr. kiden ok devletin bir-
birleriyle karlkl olarak imzaladklar antlamalardr. Antant
kelimesi tarih boyunca baz devletleraras antlama ve birle
melerin zel ad olarak kullanlmtr.
98. ANTK KLTR
lkada Yunanistan ve Romada yaratlan kltrlerin t
mdr. lkam en gelimi kltr olan Antik kltr, Abba-
siler zamannda, Arap-slam kltrnn gehmesine katkda
bulunmu ve Rnesansn temelini oluturmutur.
99. ANT-KLERKALZM
Dini hiyerarinin gcne kar olmaktr, organize olmu di
nin kart, zellikle Roma Katolik Kilisesinin g ve imtiyaz
lardr. Dini hiyerarinin gcne kar olmak, tutarl bir politik
doktrin olmasa da, uzun bir gemii vardr. ngiltere de 14. yz
yla kadar izi srlebilir, bu zamanda Wyclif her bireyin mu
kaddes kitaba eriebilmesinin zerinde srar etmitir. Tudorun
zamannda, dini hiyerarinin gcne kar olma durumuna
eitli motivasyonlar sebep olmutur, agzllkten balayp
manastrlar yamalamak, papazlk glerini ve suiistimalleri
ni beenmemee kadar. Modern dini hiyerarinin gcne kar
olma fikri Fransz Devriminde yaygnd ve XIX. yzylda Fran
sz radikalizminin karakteristii olarak kald. Dini hiyerarinin
gcne kar olma fikri ara-sra Ispanyada ve Latin Amerikada
gzkt (zellikle 1873,1909-1913, 1931-1936 yllarnda).
Almanyada Kulturkampf ile ve daha sonra baz kilise liderle
rine yaplan Nazi ikencesi ile snrl kald. talyada ise bunun
Tarih Terimleri Szl
31
ok uzun bir gemii vardr ve bu papann belirli alanlardaki
iddialarna tepki olarak filizlenmitir ve daha yakn tarih de Ka
tolik Kilisesinin boanma ve gebelikten korunma konusundaki
tutumuna kar gelimitir. Baz Komnist hkmetlerde, dini
hiyerarinin gcne kar olma fikri, daha nceki faist rejim
hkmetlerinin papazlk tanmlamasna kar ve kitlelerin ba
ll iin ideolojik savan bir ksm olarak domutur.
100. ANT-KOMNTERN PAKT
Nazi Almanyas ve Japonya milletleraras komnizme olan
dmanlklarn her iki lkenin imzas ile 25 Kasm 1936 y
lnda bir anlama ilan ettiler ve ertesi yl talyada bu anlama
y imzalad. Bu Alman Dileri Bakan Ribbentropun iiydi
(1893-1946), onun amac dilerindeki iinde Nazi ideolojisini
aksettirmekti. Bu birlik ayn zamanda 1931den beri Japon iga
li altnda olan ve Manuryay yneten Japonya destekli kukla
rejime Almanyann onayn veriyordu.
101. ANT-POPE
Papa Kart; Byk Sihizm srasnda Avignonda ikamet
eden VII. Clement ve XIII. Benedict papalarna uyguland ve
genel kurala uygun olarak seilen papaya tepki olarak seildi
ler.
102. ANT SEMTZM
Peygamber Hz. say armha Musevilerin gerdirdiine ina
nan Hristiyan gruplar, tarih boyunca Musevilere kar iddet ey
lemlerinde bulunmu, onlara kar negatif ayrmclk yapmlar
dr. Bunun Ortaadaki en u rnei spanyol Engizis-yonunun
Musevilere kar tutumu olmu, bu dini terk etmeyenler 1492de
zorla Ispanyadan karlmtr. XIX. yzyln ortalarndan iti
baren zellikle Orta Avrupada ykselen milliyetilikle beraber
antisemitizme rk bir niteUk de eklendi. zellikle Almanya ve
A. Timur Bilgi
32
Avusturyada zengin Musevi kesim milliyeti akmlarm hedefi
haline geldi. Sonunda 1933te Almanyada Nazilerin iktidara gel
mesi ile antisemitizm dorua kt. nce Museviler ayn gettolar
da yaamaya zorland, daha sonra kinci Dnya Savana kadar
pek ok Musevi lkeden ya snr d edildi ya da ge zorland.
Sava srasnda ise Almanyann eitli yerlerinde ve Alman i
galindeki lkelerde kurulan toplama kamplarnda milyonlarca
Musevi soykrma tabi tutuldu.
103. ANTLAMA
ki ya da daha ok devletin karlkl olarak stlendikleri
ykmllklerin yazya geirilerek onaylanmasyla oluan bel
gedir. Tarihin ilk yazh bar ve dostluk antlamas, M 1280
yhnda Msrllarla Hi ti tier arasnda blgedeki Asur tehlikesine
kar imzalanan Kade Bar Antlamasdr.
104. ANTRPLOJ
nsan bilimidir. XIX. yzyl bilim adamlarndan Charles
Darwinin evrim kuramndan sonra nem kazanan bir bilim
dir. nsann vcut yapsnn ve teki fiziksel zelliklerinin nasl
olutuunu, nasl gelitiini, nasl bydn ve nasl dei
tiini, insanlarn yeni becerileri nasl kazandn, dinsel inan
larn, siyasal rgtlenmelerin, sanatn nasl doduunu, han
gi aamalarla gelitiini aratran ana bilim daldr. nemli
kola ayrlr. Bunlardan Fiziksel Antropoloji, insann fiziksel-
rksal zellikleri ile ilgilenir. Biyoloji bilimi ile ilikih olarak
alr. Sosyal ve Kltrel Antropolojiler ise, insann toplumsal
yap iindeki durumu ve geliimi ile kltrel yapsn inceler.
105. ANZAKLAR
Avustralya ve Yeni Zelanda birleik ordu birlikleridir. Bi
rinci Dnya Savanda, anakkale Cephesinde ve Fransadaki
Tarih Terimleri Szl
33
cephelerde savatlar. Daha sonra, bu iki ordu birlii birbirle
rinden ayrld. 25 Nisan 1915 gnk anakkale kartmasnn
yl dnmn her iki tarafta da Anzak Gn Ulusal Bayram
olarak kutlamaktadr.
106. ANZAVUR ORDUSU
Eski bir jandarma subay olan Ahmet Anzavur, stanbul H-
kmetince paalk rtbesini aldktan sonra, ngilizlerin de yar
dmyla ounluunu erkezlerin oluturduu bir ordu kurdu.
Bu ordu, 2 Kasm 1919da Manyas, Susurluk, Gnen, Uluabat
ve evresini ele geirerek, halk yurtseverlere kar kkrtmaya
balad. Blgeye gnderilen Kuvay-i Milliye birlikleri tarafndan
yenilgiye uratlarak datld. Ahmet Anzavurun ayn blgede
ikinci kez gerekletirdii saldrs da 16 Nisan 1920de erkez
Ethem birliklerinin de destei ile etkisiz klnd.
107. APOLLON
Eski Yunanda Ik Tanrs olup, iir, mzik, dans, aydnlk,
durgunluk ve ll gc simgeler. Sembol ok ve gm yay
ile lirdir. Eski Romadaki karl Pholbustur.
108. ARABACI OCAI
Osmanl Devleti, Klasik Dneminde orduda yer alan Ka
pkulu askerlerinin yayalarndan bir ocaktr. Top arabalaryla,
tama arabalarn yapan, bunlara ait gereleri hazrlayan, top
lar ve ordunun sava arlklarn tayan ocaktr. Komutan
Arabacbadr.
109. ARABULUCULUK
Uluslararas bir anlamazlkta, taraflar arasndaki anlamaz
la zm aramak veya kesin gr ayrlklarn azaltmak ama
cyla nc bir tarafn yardmna bavurulmasna dayanan bir
uzlatrma yntemidir. Arabulucu, nce taraflar buluturup.
A. Timur Bilgi
34
grmelerini salar. Grmelere kendisi de katlr. Ancak,
arabulucunun nerileri taraflarca kabul edilmeyebilir, bu du
rumda arabuluculuk durumu da sona ermi olur.
110. ARAZ- EMRY-YE
Osmanl Devletinde asl Beyt-l Mala (devlet hzinesi) ait
olan, tasarruf hakk kiilere verilen tarla, ayr, yaylak, klak,
koru ve benzeri zellikteki topraklardr.
111. ARAZ- HARACY-YE
slam inanna gre, yerin ve gn sahibi Allahtr. Bu ne
denle slam hukukunda (fkh) topran gerek sahibi de Allahtr.
Kiiler ise bu topraklarn mecazi sahibi olabilirler. Bu mantk iin
de slam devletlerinde ele geirilen topraklar kiilere mlk olarak
verilebilir. te mlkiyet hakk zmnilere verilen zel mlkiyetteki
ba, bahe zelliine sahip, toplam verimli alanlarda 60 dekan,
kra alanlarda 150 Dekan gemeyen, rn zerinden hara ver
gisi toplanan topraklara Arazi-i Haraciy-ye denilir.
112. ARAZ- MEKTUME
slam devletlerinde, devlete haber verilmeden, devletin da
tmn yapmad halde kullanlan topraktr.
113. ARAZ- MEMLUKE
Osmanl Devletinde 1858 ylnda yaynlanan Arazi Kanun-
namesinde yer alan bir toprak mlkiyet biimidir. Bu toprak zel
mlkiyette olan, alnp satlabilen, devredilebilen, balanabilen,
vakfedilebilen, miras braklabilen topraktr.
114. ARAZ- METRUKE
Osmanl Devletinde toplum yarar iin devlet mlkiyeti
nin kaldrld yol ve otlak gibi yerlerdir. Bu topraklarda hi
kimsenin mlkiyet hakk yoktur ve bu topraklar belirlenen hiz
metin dnda kullanlamaz.
Tarih Terimleri Szl
35
115. ARAZ- MEVAT
Osmanh Devletinde karlan 1858 tarihli Arazi Kanunna-
mesine gre, hi kimsenin mlkiyetinde ve kullanmnda olma
yan, belli bir amaca da ayrlmayan, yerleim birimlerinden uzak
talk, allk, l veya kra topraklardr.
116. ARAZ- MEVKUFE
Osmanl Devletinde 1858 ylnda yaynlanan Arazi Kanun-
namesine gre, kullanm hakk kiilere ait olan ancak, salanan
yllk vergi gelirleri ve kiralarnn eitsel, dinsel ve toplumsal hiz
metlerin grlebilmesi iin vakf rgtlerine balanan toprak
tr. Balama Allah rzas iin yapldndan bu topraklara devlet
el koyamazd.
117. ARAZ- MRY-YE
Osmanh D evle tinde 1858 yayn tarihli Arazi Kanunnamesine
gre, mlkiyeti Allah adna devlete, kullanm hakk ise kiilere
ait olan tahl retimi yaplan topraklardr. Bu topraklardan sa
lanan yllk vergi gelirleriyle kiralar ya devlet ileri ve grevleri
karlnda kiilere ya da eitsel, dinsel ve toplumsal hizmetler
karlnda vakf rgtlerine verilir, tersanelere ve kale koru
yucularna aktarlabilirdi.
118. ARAZ- RY-YE
slam hukukuna gre, mlkiyet hakk Mslmanlara veri
len, zel mlkiyetteki ba, bahe zelliine sahip, verimli bl
gelerde 60 dekar, kra alanlarda 150 dekar amayan genilik
teki topraktr. Bu topraktan kaldrlan rn zerinden yaklak
1/ 10 orannda r Vergisi alnrd.
119. ARAZ KANUNNAMES
Osmanh Devletinde 1857 tarihli Arazi Kanunnamesi, top
rak sistemiyle ilgili ilk kapsaml dzenlemedir. znde, tmar
A. Timur Bilgi
36
sahiplerinin glerinin knimasn ve merkezi brokrasinin g
lenmesini ngren dzenleme, beraberinde topraklar snflan
drm, ilk kez zel mlkiyet hakkm hukuksallatrm ve fii
len zel mlkiyete dnm olan miri topraklarn durumunu
yasal hale getirmitir. Arazi Kanunnamesiyle miri topraklarn
datld grlmektedir. Bu sre, merkezin gcnn zayfla
mas, bu gcn yerel otoritelere, ayanlara gemesiyle gelimitir.
Osmanh Devletinden Trkiye Cumhuriyeti Devletine aktarlan
tarmsal yapdr.
120. AREOPA
lkada Atina Kent Devletinde krallk ynetiminin ykl
masndan sonra kurulan Aristokratlar Meclisidir. Bir tr hk
met grevlisi olan Arhontlar seen ve gerektiinde onlara da
nmanlk yapan meclistir. Areopa Dneminde devlet biimi
Aristokratik demokrasidir. Bu yaplanma Perikless tarafndan
oluturulmutur.
121. ARES
Eski Yunanda sava tanrsdr. Sembol mifer ve mzraktr.
Eski Romadaki karl Marstr.
122. ARSTOKRAT
lkada Yunanistanda kle sahibi egemen ynetici snf iin
kullanlan bir deyimdir.
123. ARKEOLOJ
Tarih ncesinden ve lkadan kalma insan yaps, kk
byk her trl eseri bulup ortaya karan onlar, sanatsal ve
tarihsel olarak inceleyen, gruplandran tarihe yardmc olan bi
limlerden biridir.
124. ARPALIK
Osmanh Devletinde mft ve kazasker gibi ulema snfn
dan olanlara zellikle de, emekliye ayrldklarnda verilen maa
Tarih Terimleri Szl
37
veya belli bir topraktan salanan yllk vergi geliridir. Arpalk,
ulemaya ylda en ok 70.000 ake, Yenieri Aasna 58.000
ake, saray mensuplarna ise 19.999 ake olarak tesbit edilirdi.
125. ARIN
Eski bir uzunluk ls olup, 68 santimetre uzunluunda
dr. 1 Nisan 1931 tarihinde karlan bir yasa ile kullanmdan
kaldrlm, metrik sisteme geilmitir. Arn, eittir. ar
arn 68 cm. olup kuma ve benzerini lmek iin kullanlr.
Sekizde birine Urub, onaltda birine de Kerah ad verilir.
126. ARV
Devlet belgelerinin ve tarihsel belgelerin gruplandrlarak
sakland yerdir.
127. ARTEMS
Eski Yunanda topra ve bereketi simgeleyen avc ana tanr
adr. Sembol ok ile altn yay, geyik ve hilaldir. Eski Romada-
ki karl Dianadr.
128. ARUS RESM
Arapa bir szck olup gelin" anlamndadr. Osmanl Dev-
letinde gelinlerden alnan vergidir. Bu vergi evlenen kadnla
rn elerinden alnrd. slam kzlarndan 60 ake, dullardan 30
ake, gayr- mslim kzlarndan 30 ake, gayr- mslim dulla
rndan 15 ake alnrd. Tanzimattan sonra bu resim kaldrl
m, yerine zinname harc konmutur.
129. ASAKR- MASURE- MUHAMMEDYE
Yenieri Ocanm 1826 ylnda kaldrlmasndan sonra Pa
diah kinci Mahmut tarafndan kurulan ordudur. Szck an
lam, Muhammedin Muzaffer Ordulardr. Avrupa tarznda
oluturulan, subay ve eitmenleri Avrupadan getirilen modern
bir ordudur.
A. Timur Bilgi
38
130. ASES
Yenieri Ocanda askeri grevlerin yan sra bakentin
dzenini ve gvenliini salayan, 61 blkten oluan XXVIII.
Orta Blne kaytl askerlerdir. Komutan bu bln or
bacs olan Asesbadr. Asesba, bana yeil uhadan atal ka
lafat, arkasna zara yakal ve yeil kabl divan krk, bacana
ak akr, ayana da sar yemeni giyerdi.
131. ASMLASYON
Kiilerin veya topluluklarn bir baka toplumun kltrel ya
ps iinde eritilerek yok edilmesidir. Bu yolla halklar, kendi
zelliklerinden ve kltrlerinden uzaklatrlrlar ve kendile
rine yabanclatrlrlar, egemen olan kltrn deerlerini be
nimseyip, onun karlarn savunurlar.
132. ASKER DEMOKRAS
Bir klan topluluunda sava ynetebilmek amacyla eylem
lerle ortaya kan yetkin bir savann olaanst ve geici ikti
dara sahip olmasdr. Bu egemenlik, krallk ynetimi gibi siyasal
iktidara srekli sahip olmadndan, yetkinin ordularn komuta
syla snrl komuta mecUsleriyle destekli ve sava sresince ge
erli olmas nedeniyle bir askeri demokrasi rejimidir.
133. ASKERLER
Osmanl toplumunda, grdkleri hizmet karl olarak ver
gi ykmls olmayan kapkulu askerlerinin(seyiye-seyfiye),
kapkulu memurlarnn (kalemiye) ve ilmiye (ulema) snfnn
ve beratl olanlarn genel addr.
134. ASKLEPOS
Eski Yunanda, salk tanrsdr. Sembol ylandr. Eski Ro
madaki karl Aesculapiusdur.
Tarih Terimleri Szl
39
135. ASSURLULAR
Yukar (Kuzey) Mezopotamyada M 1.850-M 612 ylla
rnda Sami (Arap) kavimlerinin kurduu bir devlettir. lk ba
kentleri ve en byk tanrlar da Asur adn tar. Aa Msr,
btn Mezopotamyay, Elam, Suriyeyi, Filistini, ran ve
Anadolunun bir blmn ele geirdiler. Acmasz bir yapya
sahip olmalarnn, yaylmac-istilac bir politika izlemelerinin
yan sra ticaretle de uramlar ve snrlar dnda ticaret kolo
nileri kurmulardr. Anadoludaki kolonileri ile ticari yazma
lar yaparken, Smer ivi yazsn da buraya tamlardr. M
612 ylnda Medlerin ve Babillilerin saldrlaryla yklmlardr.
Bakentleri Ninova ile burada bulunan lkan en byk k
tphanelerinden biri Medler tarafndan yerle bir edilmitir.
136. ASYA HUN DEVLET
Asyada kurulan ilk Trk devletidir. Orta Asyann dousu
na taan baz Trk boylar, Orhun ve Selenga Irmaklar arasna
yerletiler. M X. yzyldan itibaren in kaynaklar bu Trk
boylarndan Niyong-Nu adyla sz eder. Asya Hunlarnn bili
nen ilk hkmdar Teomandr. (M 220-M 209) Bu dnem
de ine yaplan akmlarm younlamas nedeniyle inliler in
Seddini yapmlardr (M 210). Teomandan sonra olu Mete
(M 209-M 174) federasyonun bana geti. Bu dnemde;
devlet rgtlenmesi, lke ynetimi ve ordu yeniden dzenlen
di. Metenin bu dzeni, daha sonra kurulan Trk devletleri ta
rafndan da model olarak alnmtr. Mete zamannda Asya Hun
Devleti en gl dnemini yaamtr. Mete Hakandan sonra
i karklklar ve atmalar balad. M 60 ylnda Asya Hun
Devleti, Dou Asya Hun Devleti ve Bat Asya Hun Devleti ola
rak ikiye ayrldlar. Bat Asya Hunlar, Dou Asya Hunlarnn ve
inlilerin basklaryla batya g etmek zorunda kaldlar. Dou
Asya Hunlar arasnda karklklar balad ve MS 50 ylnda
Dou Asya Hunlar, Kuzey Asya ve Gney Asya Hunlar olarak
A. Timur Bilgi
40
ikiye ayrld. MS 150 ylnda Gney Asya Hunlarnn, inlile
rin ve Siyen-Pilerin saldrsyla Kuzey Hun Devleti ykld. MS
300 ylnda da Gney Asya Hunlar, inin egemenliine gire
rek tarih sahnesinden silindiler.
137. ASYA TP RETM TARZI (ATT)
lkel komnal toplumda tarm, hayvanclk ve el sanatlar gibi
alanlarda gelimenin ortaya kmasyla, ilkel retim biimi Asya
tipi retim biimine dnmtr. ATTn ayrc nitelii, top
lumsal grev ve ilevi temsil eden bir kiinin topluluk stndeki
egemenliidir. zellikle toprak devletindir. Halkn tanm alan-
lan zerinde zel mlkiyeti yoktur ama kullanma hakk vardr.
Yaratlan artdeer vergi biiminde devletin elinde toplanmakta
dr. Ticaret ise, devletin gelimesinin ve savunmasnn en nemli
unsurunu oluturur. Savalar sonucu elde edilen kleler topraa
balanr veya yeni kleler salamak iin askeri birliklerde sava
trlr. Avrupa feodalizminden farkl olarak kleler devlete bal
dr. Siyasal gehmenin ve rgtlenmenin ekonomik gelimeden
daha hzl olduu blgelerde olumu bir sistemdir. lkada
Msrda ve Mezopotamyada, Ortaada Bizans ve Arap-slam
topraklannda, Seluklu ve teki Trk-slam Devletlerinde, Yeni-
ada ise Osmanl topraklarnda uygulanan retim tarzdr.
138. AAI BLKLER
smanl Ordusu, Kapkulu svarilerinin alt blnden,
Sa Garipler ve Sol Garipler olarak isimlendirilen blkleridir.
139. AAMA
Toplumlarn, bireylerin ya da gruplarn ulaabildikleri nem
ya da deer bakmndan giderek ykselen sra basamaklarndan
her biri. Toplumsal aamalarn bilimsel sralanmas yledir:
1. lkel Komnal (Ortak) Toplum: nsanlarn ilk aleti
yapmasndan, kendi gereksinmelerinden fazla mal ret
tikleri dneme kadar geen dneme denk der. Tarihsel
Tarih Terimleri Szl
41
olarak Yontma Ta Devrini, Cilal Ta Devrini ve Bakr
an kapsar.
2. Kleci Toplum: nsanlann kendi gereksinmelerinden faz
la mal rettikleri Tun andan balayarak, tarihsel ola
rak lka kapsayan dnemdeki aamadr.
3. Feodal Toplum: 375 ylnda balayan Avrupa Barbar Ka
vimler Gnden sonra Kilisenin biimlendirdii toplum
sal yapdr. Tarihsel olarak iki dneme aynlr. Birincisi
Ortaa boyunca grlen Derebeylik Feodalizmi, kincisi
Yenia boyunca grlen Merkeziyeti Feodalizmdir (Mo
nari).
4. Kapitalist Toplum: Yenian sonlarndan itibaren olu
maya balayan, Burjuva Snf tarafndan biimlendirilen,
Yakna boyunca yaanan aamadr.
5. Sosyalist Toplum: Geriye dnmesine karn 1917 y
lndaki Ekim Devrimiyle balayan, snfsz toplum aa
masna geii salayacak olan aamadr.
6. Komnist (Snfsz) Toplum: Hibir snfn olmad,
her alann emei kadar kazantan pay ald, henz
rnei olmayan retim toplumudur.
140. AAR
slam Devletlerinde tarm rnleri zerinden Mslmanlar-
dan alnan onda bir oranndaki vergidir. Aar, Arapa da onda
birler anlamna gelmektedir. Tanzimattan nce tmar ve zea
met sahipleri iin sahipleri tarafndan tahsil edilen Aar, yerel
gereksinimlerin karlanmas ve asker beslemesi iin kullanl
d. Verginin rnn belirli bir ksmn alarak tahsil edilmesi,
imparatorluk dnemindeki ekonomik ve sosyal yapya uygun
dmtr. nk pazarn gelimedii kapal bir ekonomide,
rnn fiyatnn saptanmas ve paraya evrilmesi, dolaysyla
verginin para olarak tahsili ok zor olacakt. Daha sonralar
uygulanmasnda ve tahsilinde bir takm hakszlklar yaplm.
A. Timur Bilgi
42
vergi halk zerinde bir bask ve zulm arac haline gelmitir.
slam Devletlerinde verginin rn zerinden toplanmas ticare
ti hantallatrm ve sermaye birikimini engellemitir. Cumhu
riyet dneminde de bir sre uygulamada kalan Aar, 17 ubat
1925te kaldrld.
141. ARET (Kabile)
Ayn soydan gelen, gebe ya da yar gebe yaam srd
ren insan topluluudur. Tarihsel olarak Cilal Ta Devrinde
yaayan, avclk ve toplaycln yan sra tarm, hay^^anclk ve
balklkla yaamn srdrebilen, kulbeler yapmasn bilen,
ok-yay ve tekerlei kullanabilen, seramik, kapkacak reten, do
al nderlikle (yallar kurulu) ynlendirilen, kylerde ya da
obalarda yaayan snfsz (komnal-ortak) toplumdur.
142. AMA
Toplumsal bir engeli ortadan kaldrarak, zmlenmi ve ge
limi bir dzeye sramadr. ada fen biliminin olduu ka
dar, toplum bilimcilerin de kulland nemli terimlerden biri
dir. Gelimenin diyalektik srekliliini dile getirir.
143. ATABEY
Byk Seluklu Devletinde Emirliklere emir olarak atanan
sultanoullarnm eitim ve retiminden sorumlu retmen dev
let adamlardr. zellikle Sultan Melikahn lmnden sonra,
devletin merkezi otoritesinin zayflamas zerine derebeyleme-
ye, giderek de, bamszlklarn ilan etmeye baladla:.
144. ATAERKL (Babaerkil)
Aile iinde babann ya da en byk erkein mutlak otorite
sinin olduu, soyun babadan oullara getii toplum biimidir.
Baz antropologlar anaerkil yapdan sonra oluan bu yaplanmay,
Tarih Terimleri Szl
43
insanlk tarihinde bir aama olarak grrler. zel mlkiyetin,
ticaretin, klecilik sisteminin, hukuk kurallarmm ve devlet r
gtlenmesinin olutuu bu dnemde, avc ve ifti erkeklerin
toplumdaki etkinliinin artmas, hatta vazgeilmezlii ile bir
likte kurulan sistemdir. Tarihsel olarak Tun anda, ekono
mik olarak da insann kendi gereksinmesinden fazla mal ret
mesiyle olumutur.
145. ATEZM
Tannnm varlm reddeden gr ateizmdir. (Tanr tanmaz
lk). Ateizm Tanrnn varlm reddederek evreni, evrene da
yanarak aklamaya alr. Bu nedenle ateizmi savunan d
nrler genelde materyalist dnrlerdir.
146. ATEE
Bir lkenin yabanc lkelerdeki diplomatik misyonlarnda
belirli bir uzmanlk alan ile ilgili olarak temsil ve bilgi toplama
fonksiyonunu gren diplomatik grevlidir.
Askeri ataeler bal olduklar ulusal ordunun komutanl
nn temsilcisi sfatyla hem eliliin askeri danmandr, hem
de kendi lkeleri iin haber kaynadr.
Basm ataeleri basn, film, radyo ve televizyon gibi alanlar
da uzmanlam danmanlardr.
Ticaret ataeleri, bulunduklar yabanc lkelerle kendi l
keleri arasndaki ticaret ilikilerini izleyen, danma grevi ya
pan grevlilerdir.
Kltr ataeleri ise bulunduklar yabanc lkelerde kendi
lkelerinin kltrn tantmaya ve iki lke arasndaki kltr
balarn gelitirmeye alrlar.
147. ATEKES ANTLAMASI
Savan iki tarafn arzusuyla silahl atmaya belirli bir sre
iin ara verilmesi, savan braklmas anlamna gelir. Bu terim
A. Timur Bilgi
44
zamanla mtareke szc yerine kullanlmaya balamtr.
Aslnda atekes, sava durumuna son vermez. Sava resmen
sona erdiren bar grmelerine olanak veren geici bir durum
yaratr.
148. ATLANTK BLDRS
9-12 Austos 1941 tarihleri arasnda ABD Bakan Roosvelt
ve ngiltere babakan Churchillin Newfoundlanda yaptklar
grmenin sonucu, sava sonrasnn temel ilkelerini ilan eden
bildiridir. Daha sonra Almanyaya ve talyaya kar savaan, sava
ilan eden 15 lke bu bildiriyi desteklediklerini akladlar. Bildiri
Birlemi Milletler rgtnn domasna ortam hazrlamtr.
149. ATOM BOMBASI
Pltonyum 239 ya da uranyum 235 izotoplan gibi ar
element ekirdeklerinin blnmesiyle aa kan enerjiden
kaynaklanan byk patlayc gce sahip nkleer silahtr. Bu
blnme, ok hzl bir zincirleme tepkime iinde blnebilir
ekirdeklerin ntronlarla bombardmanyla balatlr. Patla
ma srasnda, ok dalgalar ve rzgar basncyla yaratt etki
nin yan sra s, k ve ldrc nlar ve radyasyon yayar.
Pltonyumlu atom bombas 16 Temmuz 1945te New Mexi
co eyaletindeki Alamogordoda denendi. Uranyumlu ilk atom
bombas ise, 6 Austos 1945te Japonyann Hiroima kentine
atld ve kentin byk blmnn yerle bir olmasna, 200 bin
den ok kiinin lmne neden oldu. Bu apta bir ykma yol
aan ikinci bir pltonyum bombas da, 9 Austos 1945te yine
Japonyada Nagazakiye ABD tarahndan atld.
150. ATON
Msr Firavunu Drdnc Amenofisin abalaryla yaratlma
ya ahlan dinsel inann tek ve yan soyut Msr tanrsdr. Bu
Tarih Terimleri Szl
45
tanrnn somut bir betimlemesi yoktu. Duvarlarla evrili, st
ak bir tapnakta tapnlrd. Tarihte ilk soyut tek tanr inann
yerletirmeye alan Drdnc Amenofisin M 1352 ylnda
lmnden sonra, Amon rahipleri yeniden etkinlik salayarak,
bu inan yok ettiler ve Msr eski inanna dndrdler.
151. AVAM KAMARASI
ngilterede, kral ile halk temsilcileri arasnda 1215 ylnda
imzalanan Magna Chartadan sonra oluturulan, halk snfla
ryla sertlerin temsil edildii halk meclisidir. 1285 ylnda soy
lu meclisi olan Lordlar Kamaras ile birlikte toplanarak ngiliz
Parlamentosunu oluturdular. Halk oyu ile seilen temel yasa
ma organdr.
152. AVARIZ
Osmanl Devletinde, rfi vergiler ksmna giren vergi ka
lemlerinden biri de Avarz adn tayan vergidir. Bu ver
gi, olaanst hallerde, uyruklara yklenen emekle, parayla
ve malla karlanan bir vergidir. Avarz- Divani-ye ad ile de
anlan bu vergi, devlet giderlerinin lke nfusuna datm ve
paylam sonucu ortaya kmtr. Ne zaman konulduu ke
sin olarak bilinmemektedir. Osmanllardan nce de Anadolu
Trkmen beyliklerindeki varlndan bilgi sahibiyiz. Avarz
vergisinden deiik adlarda sz edilir. Menzil Mal, edel-i N
zul, zahire Baha, Han, Resm-i Srsat, Kreki Bedeli, Kmr ve
Kereste bedeli, Belderan, Hane, ayr Kiras gibi adlar bunlar
dan bir kadr.
153. AVARLAR ( JUAN-JUANLAR )-(560-805)
552 ylnda egemenlikleri altnda yaayan Gktrklere yeni
len Avar Boylan, Batya doru g ettiler. Sihirleri yenilgiye u
rattlar. 560 ylnda Romanyay ele geirerek buraya yerletiler.
Balkanlarn byk bir blmn aldlar. 619 ve 626 yllarnda
A. Timur Bilgi
46
Sasanilerle birlikte iki kez stanbulu kuattlar. VIII. yzy
ln ortalarnda glerini yitirmeye baladlar. 805 ylnda da
Franklar tarafndan egemenliklerine son verildi.
154. AVASIM
Halife Hz. mer dneminden balayarak, Hallann eline
geene dein slam lkesiyle Bizans topraklarn ayran Suriye-
Anadolu snr blgesine verilen addr. Halife Hz. mer Devrinde
slam gleri Kilikyaya girince, Bizansla bir antlama yapld.
Bu antlamayla, Suriye ve Bizans arasnda Araplarn avasm
ya da zevahi dedikleri, silahtan arndrlm bo bir blge bu
lundurulacakt.
155. AVRUPA ADALET DVAN
Yasalar her zaman farkl biimlerde yorumlanabilir. Fakat
Avrupa Birlii yasalarnn her ye devlette ayn biimde uygu
lanmas gerekmektedir. Avrupa Adalet Divan, Birlik kuralla
rnn yorumlanmasnda ye devletlerden herhangi birinin
karlarnn gzetilmemesi ve bu yasalarn her ye lkede ayn
ekilde yorumlanmasn salamak amacyla kurulmutur. Mer
kezi Lksemburgda bulunan bu mahkemede, her ye devlet
tarafndan altar yllk srelerle atanan birer yarg grev yap
maktadr. Topluluk yasalarnn ak olmayan ya da kesin karara
balanmam unsurlarna getirdii yorumlar sayesinde birliin
gelimesine nemli katklarda bulunmutur. Topluluk yasala
rnn, ye devletlerin yasalarndan her zaman ve her koulda
daha stn ve balayc olduu Avrupa Adalet Divan tarafn
dan alman bir karardr.
156. AVRUPA BAKANLAR KONSEY
Avrupa Parlamentosunda yasama ve bte yetkisini parla
mento ile paylaan kurumdur. Dileri bakanlar Genel ler
Konseyini olutururken dier bakanlar zel sorumluluk alan
larnn ele alnd konsey toplantlarna katlr. Toplantlar
Tarih Terimleri Szl
47
Brksel veya Lksemburgda yaplr. Bakanlar Konseyi bakan
l sabit bir biimde dnml olarak alt ayda bir deiir.
157. AVRUPA BARBAR KAVMLER G
Orta Asyada Orhun ve Selenga Irmaklar arasnda yaayan
Asya Hunlarnm bir blm inlilerin ve teki kavimlerin as
keri ve siyasal basklar nedeniyle, yurtlarn terk ederek batya
doru ilerlemeye baladlar ve MS 374 ylnda Avrupaya gel
diler. Hunlar nce Alan Boylarn yenilgiye uratarak nleri
ne kattlar. Sonra da Ostrogotlar yenerek Macaristana yerle
tiler. Yerlerinden srlen German Kavimlerinden Ostrogotlar
Avrupada Barbar Kavimler Gn tetiklediler. Avrupadaki
kavimlerin en nemlisi Germenlerdir. eitli kollara ayrlrlar.
Gler srasnda bu kavimler Hristiyan olmad iin ve Kut
sal Roma mparatorluuna saldrdklarndan kilise tarafndan
Barbar olarak nitelendirilmiler ve lanetlenmilerdir. Bu ka
vimler ve gleri yledir. Vizigotlar Ispanyaya, Ostrogotlar
talyaya, Franklar Fransaya, Vandallar Kuzey Afrikaya, An-
gllar ve Saksonlar ngiltereye, Sevler Portekize, Slavlar Ro
manyaya ve Macaristana, Lombartlar Kuzey talyaya ve Bur-
gontlar Marsilyaya yerletiler.
158. AVRUPA BRL BAKANLAR KONSEY
Bakanlar konseyi, Avrupa Birliinin en st yasa yapc or
gandr. Komisyon tarafndan nerilen yasalar deitirir, onay
lar ya da reddeder. Ancak yasa nerisinde bulunamaz. Bu yetki
yalnzca Avrupa Komisyonuna aittir. Bakanlar Konseyi Nite
likli ounluk (= Toplam 321 oyun %72.3 olan 232 oy) esas
na gre karar alr. ye devletlerin hassas konularda (genileme
gibi) kararlarn oy birlii ile alnmas gerekmektedir. Bu du
rumda bu tr kararlarn alnabilmesi daha uzun srmektedir.
A. Timur Bilgi
48
159. AVRUPA BRL GENEL SEKRETERL (ABGS)
Trkiyenin AB yeliine hazrlanmasna ynelik almalar
erevesinde, kurumlar aras koordinasyon ve uyum plan ve
programlarna nclk eder. Temmuz 2000de kurulmutur.
160. AVRUPA BRL KONSEY
Avrupa Birlii Konseyi, en az ylda iki kez birlik yesi dev
letlerin devlet veya hkmet bakanlar ile Avrupa Komisyonu
Bakann bir araya getirir. Birlik politikalarnn genel hatlarn
belirler ve Avrupa politik ibirliinin bir paras olarak ulus
lararas gncel konulan tartr. Toplantlar Bakanlar Konseyi
Bakanln yrten lkede yaplr.
161. AVRUPA BRL SAYITAYI
Avrupa Birlii btesi, ye lkelerdeki halklardan toplanan
vergilerden olumaktadr. Sayay (Denetiler Mahkemesi) Av
rupa Birlii btesinin kurallara ve amaca gre kullanlmasn
garanti eder. Merkezi Lksemburgda bulunan Saytay, ye
devletler tarafndan atanan yelerden oluur. Saytay yeleri.
Adalet Mahkemesi ve komisyon yeleri ile ayn ekilde, yurt
ta olduu lkenin deil, Avrupann karlar dorultusunda
hareket etmektedirler.
162. AVRUPA HUN DEVLET
Asya Hun Devletinden M 60 ylnda ayrlan Bat Hunlan,
Dou Hunlarnn ve inlilerin basksyla batya yrdler. 375-
378 yllannda Anadoluya giren bir kol Anadoluyu batan baa
yamalayarak, geldikleri yoldan geri dnerek Kafkasya zerin
den Macaristana yneldiler. 374 ylnda Macaristana giren asl
kol Balamir Han ynetiminde buraya yerleti. Blgedeki kavimler
zerinde baskda bulunarak 375 ylnda Avrupa Barbar Kavim
ler Gne neden oldular. 469 ylna kadar Avrupann en gl
devleti olma zelliini korudular. Fransaya, Bizansa ve Romaya
Tarih Terimleri Szl
49
saldrlarda bulundular. Attilann 453 ylnda lmnden sonra
Avrupa Barbar Kavimleri, Avrupa Hun Federasyonundan ayr
larak devletin dalmasna neden oldular. 469 ylnda da Bizans,
Avrupa Hun Devletine kesin olarak son verdi. Avrupa Hun top
luluklar da Kuzeye g ederek Ural Dalar evresindeki teki
Trk topluluklaryla kaynatlar.
163. AVRUPA NSAN HAKLARI SZLEMES
Avrupa Konseyi tarafndan hazrlanan ve konsey yesi olan
devletlerin Dileri bakanlarnca 4 Kasm 1950 tarihinde im
zalanan ve 3 Aralk 1950 tarihinde yrrle giren antlama
dr. Antlamay imzalayan devletlere aklanan hak ve zgr
lkleri salama ve koruma konusunda hkml sorumluluk
getirmektedir.
164. AVRUPA KOMSYONU
Avrupa Komisyonu yaklak 16.000 personelle desteklenen
25 komisyon yesinden oluur. Avrupa Komisyonu, AB politi
kalarnn tasarlaycs ve koordinatr, bir baka deyile birli
in yrtme organdr. Mevzuat nerileri hazrlar, parlamento
ve konseye sunar, parlamento ve konsey tarafndan hazrlanan
bte ve programlar uygulamakla ykmldr. Topluluk ant
lamalarnn koruyucusudur ve Adalet Divan ile birlikte top
luluk hukukunun doru uygulanmasn salar. Uluslararas
alanda ve uluslararas antlamalarn grmelerinde zellikle
ticaret ve ibirlii alanlarnda birlii temsil eder. Komisyon
yelerinin her biri farkl bir politika alannda sorumlu bir ge
nel mdrle bakanlk eder. Komisyon yeleri kendi ulusal
hkmetlerinin isteklerinden bamsz hareket ederler. Bakan
ve komisyon yeleri ye lke hkmetleri tarafndan ortak uz
lamayla atanrlar ve ancak Avrupa parlamentosu tarafndan
grevden alnrlar.
A. Timur Bilgi
50
165. AVRUPA KONSEY
Avrupa Konseyi AB lkelerinin cumhurbakanlarndan ya
da babakanlarndan oluur. Konsey yeleri ylda iki kez Av
rupa Zi rvel erfnde bir araya gelerek Avrupa birliinin gidiini
grr ve daha alt dzeyde zmlenemeyen sorunlar z
me kavutururlar. Konsey Bakanl altar aylk srelerle ve
srayla stlenilir.
166. AVRUPA PARLAMENTOSU
Avrupa parlamentosu tm ye devletlerden gelen 732 ye
den oluur. Dnyann en byk ok uluslu parlamentosudur.
Parlamento yeleri milliyetlere gre deil, siyasal partilere gre
gruplandrlrlar. Avrupa Parlamentosu, toplantlar ve alma
lar halka ak olan tek topluluk kurumudur. Tartmalar, g
rleri ve kararlar Avrupa Birlii resmi gazetesinde yaynlan
maktadr. Parlamento yeleri halk tarafndan be yllk bir sre
iin seilir. ye devletlerin parlamentolaryla benzer zelliklere
sahip olan Avrupa Parlamentosu, AB halklarnn demokratik si
yasal iradesini temsil eder. Avrupa Parlamentosu, Bakanlar Kon
seyi ile birlikte yasama srecine katlr. Parlamentonun karar
alma srecindeki rol giderek artmaktadr. Parlamento yele
rinin lkelere gre dalm: Almanya 99, Fransa 88, talya 78,
ngiltere 78, spanya 54, Polonya 54, Hollanda 27, Belika 24,
ek Cumhuriyeti 24, Yunanistan 24, Macaristan 24, Portekiz
24, sve 19, Avusturya 18, Danimarka 14, Slovakya 14, Finlan
diya 14, rlanda 13, Letonya 13, Litvanya 9, Slovenya 7, Eston-
ya 6, Lksemburg 6, Kbrs 6 ve Malta 5.
167. AYAK DVANI
Osmanl Devletinde olaanst durumlarda padiahn da
katlmasyla toplanan divandr. Genellikle toplu bir ikayet ya da
ayaklanma durumunda toplanrd. Topkap Saraynm bahesine
karlan tahtta ikayetleri dinleyen padiah, divan yelerinin de
grlerini alarak hemen orada konuyla ilgili kararn bildirirdi.
Tarih Terimleri Szl
51
168. AYAN
Osmanli Devletinde XVIII. yzyldan itibaren g kazan
maya balayan yerel egemenlerin yan resmi addr. Dirlik sis
teminin bozulmasndan sonra devletin, asker ve vergi toplama
ilerini stlenen bu kiiler zamanla g kazandlar. Kazanlan
bu g, bir sre sonra ailelere ve soylara da yansmaya balad.
Padiah kinci Mahmut zamannda, 1808 ylnda devlet ayan
larn varln imzalanan Senedi ttifak ile onaylad. Daha sonra
gleri krlarak padiahn en gvenilir unsurlar haline geldi
ler. Ayan ailelerinin en nemlileri Tepedelenli Ali Paa, Alem
dar Mustafa Paa, apanolu, Kara Osmanolu, Aynacolu ve
Sepetioludur.
169. AYAN MECLS
Osmanl mparatorluunda yeleri padiah tarafndan ata
nan meclistir. yeleri yaam boyu grevde kalabilen, Osmanl
Mebuslar Meclisinin denetleyicisi ve eriat uygulamalarnn
gzetenidir.
170. AYASOFYA
stanbulda bulunan ve 918 yl kilise, 482 yl cami ve 1935
ten bu yana da mze olarak kullanlan Ayasofya, 537 ylnda
Bizans mparatoru Justinyan tarafndan yaptrlmtr. Bugnk
Ayasofyann bulunduu yerde ilk kilise 12 Mays 360 ylnda
yaplmt. O zamanki Bizansn en byk tapna olan bu yap
44 yl sonra bir yangnda yok oldu. 415 yhnda onun yerine ya
plan yeni kilise de 532de yine bir yangnda yok oldu. Bundan
sonra mparator Justinyan (527-565),. Ademden bu yana g
rlmemi grkemde, yangnlara ve depremlere direnebilecek,
gelecek alara ulaabilecek salamlkta bir yapt yaptrmaya
karar verir. Bu byk yapnn yapmna Aydnl Antonius ve
Miletli sodoros adl mimarlar atad. Eski tapnaklarn en g
zel malzemeleri toplanarak stanbula getirilir. 8 stun Efesteki
A. Timur Bilgi
52
Artemis tapnandan, dier stunlar da Atina, Roma, Delf ve
teki kentlerdeki tapmaklardan toplanarak hepsinden ayr bir
ycelik kazandrlmak istendi. O zamann iyi mermer ocaklar
olan Prokonezden beyaz mermerler, Eriboz adasndan ak
yeil mermerler, Kariadan beyaz-krmz mermerler, Msrdan
porfirler, Teselya ve Lakonyadan yeil mermerler ve Sigadan
damarl pembe mermerler getirildi. Her gn 1.000 ii alt
rlarak 5 yl sren yapm 27 Aralk 537de ald. Ayasofya 77
metre uzunlukta, 71,70 metre genilikte bir alan kaplar. Ma
bede 9 byk kapdan girilmektedir. Kubbesi 33 metre apnda
ve 55,60 metre yksekliindedir. Kubbenin kendi ykseklii
13,80 metre, btn binann yksekliiyse 81 metredir. Kubbe
hafif tulalardan yaplmtr. Kubbe kasnanda 40 tane pen
cere vardr. Bunlardan drd kapaldr. Yapy ayakta tutan 107
stundan 40 tanesi alt, 67 tanesi de st ksmdadr. Bina zemi
ninin altna geni sarnlar yaplm ve iine byk fil ayak
lar dikilmi, bu ekilde depremlere kar esneklik ve diren
kazandrlmtr. kinci Hal seferlerine kadar Ayasofyanm ii
benzersiz mozaikler, renkli mermerler, fildii levhalar, altn,
gm ve dier deerli talarla, ar ilemeli kumalarla ss
lyd. Kubbenin altnda, orta yerde fildiinden yaplm ve de
erli talarla bir krs vard. Mihrabn nnde de altn yaldzl
gm bir blme bulunuyordu. Tarihilere gre Ayasofyada
bulunan gm kaplamalar ve ssler 20.000 kilo civarndayd.
1204de stanbulu igal eden Hallar mozaiklerin ounu, al
tn, gm ve deerli talarla ssl olan her eyi yamaladlar.
stanbulun fethinden sonra kinci Mehmetin emriyle camiye
evrilen Ayasofyadaki baz freskler ve halar bozulmayacak e
kilde badana ile rtld. Mabedin gneydou taraf iki payanda
ile takviye edildi ve ayn keye bir minare yapld. Tapmaa
kinci Bayezid bir. Birinci Sleyman da 2 minare daha eklet-
tirmitir. 1453ten itibaren cami olarak kullanlan Ayasofya,
1 ubat 1935te mze haline getirilmitir.
Tarih Terimleri Szl
53
171. AYDINLANMA AI
Avrupada dnce alannda en kkl deiimlerin yaan
d dnem XVIII. yzyldr. Buyurucu ve deimez kurallar
ortaya koyan dinsel inanlara ve bunlardan kaynaklanan sko
lastik (dogmatik) dnceye kar, akln, deneyimlerin, kuku
ve aratrmalarn n plana karlmasdr. En nemli temsilci
leri; E. Kant, Voltaire, Diderot, Alembert ve J. J. Rousseau gibi
dnrlerdir. Aydnlanma a, laik ve demokratik dnya
grnn byk mcadelelerden sonra bat toplumuna yer
letii, n yarglarn ve bo inanlarn ykld, akla ve deneye
nem veren bir dnce geleneinin kurulduu, insancl ve in
san daha bir insan, daha bir zgr klan gelimelerin balad,
burjuvazinin damgasn vurduu bir adr.
172. AYET
Mslmanlarn kutsal kitab olan Kurann surelerindeki
tmcelerin ve tmceciklerin her biridir.
173. AYHAN
Asya Hunlarnm Ouz Kaan Destanna gre Ouz Kaann
alt olundan biridir. Yazr, Der, Dodurga ve Yaparl Ay Hann
oullarndan treyen Ouz oymaklardr.
174. AY YILI TAKVM
tik kez, lka Mezopotamya uygarlklarndan Smerlilerce
oluturulan, Babilliler tarafndan gelitirilen takvimdir. 360 gn
ve 12 aydr. Babilliler tarafndan 354 gn ve 12 ay sreli bir bi
ime dntrld. Arap-slam Devleti Halifesi Hz. mer zama
nnda balangc Hicret (16 Temmuz 622) alnarak Hicri-Kamer
Takvimi oluturuldu. Gnmzde slam topluluklarnn bir o
unda kullanlan takvimdir.
A. Timur Bilgi
54
175. AZAP
Osmanl Ordusunda, kalelerde ve donanmada grev yapan
hafif piyade askeridir. lk kez Aydnoullar Beylii donanma
sndaki askerlere bu ad verilmitir. Sancaklarda zellikle Trk
genleri arasmdan toplanan gnll askerlerdir. Kara ordusun
da, ordunun en nnde yer alarak savaan, dmanu ilk sald
rsn gsleyen fedailerdir. Savalardan sa kma olaslklar
ok azdr. Bu nedenle sa kalabilenler, byk bir servetle dl
lendirilirlerdi. Grev yerlerine gre. Deniz Azab, Kara Azab ve
Kale Azab adm alrlard. En yksek rtbeli komutanlar Azap
Aasdr.
176. AZ GELMLK
Sermayenin nfusa ve mevcut gelir kaynaklarna gre ye
tersiz olmasdr. Ekonomik kalknmln gstergesi olan sa
nayilemeyi salayamam, ulusal geliri ve dolaysyla tasarruf
dzeyi sanayilemeyi gerekletirecek yatrmlarn finansma
nna yetmeyen lkeler, az gelimi lkeler olarak adlandrlr.
Bunlarn ortak zellikleri.
Dk tasarruf ve dk yatrm hacmi.
Dviz gelirinin byk ksmnn tarm kesiminden salan
mas.
Emek youn bir retime dayanma ve bunun ounun da ta
rm kesiminde istihdam.
Yetersiz alt yap.
Bozuk gelir dahm.
Dk okuma-yazma oran.
Hzl nfus art, yetersiz beslenme, yksek ocuk lmleri.
Hzl nfus art az gelimiliin olumsuzluklarn daha da
ktletirmektedir.
Tarih Terimleri Szl
55
A. Timur Bilgi
177. AZINLIK
Bir toplumda, nfusun byk ounluunu oluturan grup
tan din, dil, etnik kken vb. ynlerden farkl zellikler gsteren
topluluktur. Yerleik aznln ounlukla eitliini salayc
kurallar genellikle u konulardan konulmaktadr;
Yaama hakk,
zgrlklerden yararlanma hakk
Medeni ve siyasal haklardan yararlanma hakk
Halen, herkese kabul edilmi bir aznlklar rejimi olmad
gibi, aznlklar konusu bir aznlklar rejimi olmad gibi, azn
lklar konusu zmlenmesi ok zor bir uluslararas sorun ola
rak varln srdrmektedir.
56
B
178. BABACILIK
Devletin toplumda babalk roln stlenerek snflar arasn
daki elikilerde uzlatrc olmasn ve bir denge kurmaya a
lmasn savunan, devleti snflarst bir olgu olarak niteleyen
siyasal grtr.
179. BABALK
Babal Tarikat. Baba lyas tarafndan XIII. yzylda Anado
luda kurulan tarikattr. Batn ve amanist inanlarn kar
mndan doan, Alevi zelliktedir. Mridleri krmz balk ve
siyah cbbe giyerlerdi. XIII. yzylda yoksulluk ve youn Sel
uklu basks altnda yaayan Trkmenler arasnda hzla yayl
d. Kurucusu Baba lyas Trkmenler tarafndan tanrlatrld.
Baba shakm nderliinde 1239 yhnda Seluklu ynetimine
kar ayaklandlar. Baba shakn Amasyada ldrlmesinden
sonra ayaklanma bastrlabildi. Bu ayaklanma Anadolu Seluk
lu tarihinin ilk Trkmen ayaklanmasdr.
180. BAB-I AL
Osmanl Devletinin bakenti stanbulda Osmanl devlet da
irelerinin (Sadrazamlk, Hariciye ve Dahiliye Nazrlklar) top
land blgeye Birinci Abd-l Hamitten itibaren verilen addr.
Bu yaplar gnmzde stanbul Valiliince kullanlmaktadr.
181. BAB-I HMAYUN
Topkap Saraynn ana giri kapsdr.
57
182. BABL ASMA BAHELER
M 450li yllarda tarihi Herodot Babil, yeryznde bilinen
btn dier kentlerin ihtiamm aar. demitir. Herodot, kentin
d duvarlarnn 80 kilometre uzunlukta, 25 metre kalnlkta ve
97 metre ykseklikte olduunu ve 4 atl arabann gezinmesine
uygun olduunu belirtmitir. duvarlar, d duvar kadar kaln
deildi. Duvarlarn iinde som altndan yaplm byk hey
keller bulunan kaleler ve tapnaklar vard. Kentin iinde nl
Babil Kulesi vard. Bu kule, Tanr Marduka yaplan bir tap
nakt ve cennete ulamak iin ge doru ykseliyordu. Babil
kenti, M 605den itibaren hkm sren kral Nebuchadnezzar
tarahndan yaplmtr.
183. BABLLLER
Merkezi bugnk Badat kenti evresinde Sami kkenli
kavimlerin oluturduklar uygarlktr. Birinci Babil Devleti,
M 2100 yllarnda kuruldu. Bu dnemin en nl hkm
dar Hammurabidir. Hammurabi, Mezopotamyann tmn
egemenlii altna almann yan sra, Smer yasalarn Sami ge
leneklerine uydurarak Mezopotamyann en nl yasalarn
hazrlad. Bu yasalarda ksasa ksas (gze gz, die di) ilkesi
uygulanmtr. Gnmzde de birok ilkel topluluun hukuk
sisteminde yer alan bu yasalarda insanlara kalc zararlar ver
ilmektedir. Hammurabinin lmnden sonra Babil Devleti
gcn yitirdi ve M 1800 yllarnda Hititliler tarafndan y
kld. M 612 ylna kadar eitli devletlerin egemenlii altnda
yaayan Babilliler bu tarihte Medlerle birleip Asur egemenlii
ne son vererek kinci Babil Devletini kurdular. Bylece, M
538 ylnda Persler tarafndan yklmcaya dek blgeye egemen
oldular. Astronomi, aritmetik ve geometri alannda gelien Ba-
billilerin ok katl asma baheleri dnyann yedi harikasndan
biridir. 90 metre yksekliinde olan Babil Kulesi gzlemevi ve
tapmak amacyla yaplan nemli yapdardandr.
A. Timur Bilgi
58
184. BABL KULES
Eski alarn yedi harikasndan biri saylan Babilin Asma
Baheleri iinde bulunan Babil Kulesi, Tanr Marduk adna ya
plmtr. Dalk blgelerden gelen Mezopotamyallar, yksek
lere taparlar ve yer ile g balayan kutsal bir aacn varlna
da inanrlard. Onlar yeri ge balayan bu aac temsil eden
ve Tanr Da dedikleri kuleyi zamanmzdan 5 bin yl kadar
nce yapmlardr. Tevrata gre Babil Kulesini Peygamber Hz.
Nuhun torunlar gkyzne ulamak, Tanrnn oturduu yere
varmak iin yapmlardr. Bu nedenle kule, Tevratta insan gu
rurunun utan kayna olarak gsterilir. Babil Kulesinin temel
leri 90 metre genilikteydi. Kule, 90 metre yksekliinde ve 7
katl idi.
185. BABLK
XIX. yzylda randa ii inanndan hareket edilerek kuru
lan bir dindir. Kurucusu Mirza Ah Muhammet Babdr. Onun
ldrlmesinden sonra inan Bahailik ve Suhh-i Ezel adlary
la ikiye ayrld. Kutsal kitaplar Beyandr (El Drr-i Behiy-ye).
retisinin temeli insan sevgisi ve karlkl saygdr. Dinsel t
reni, ayini ve din adam olmayan inanlardan biridir.
186. BABR DEVLET
Timurun torunlarndan Babr, Fergana egemenliini yitir
dikten bir sre sonra 1504 ylnda Kabili alarak kendi adyla
anlan veya Hint-Trk Devleti de denilen devleti kurdu. Sultan
Babr 1530 ylnda ldnde Kuzey Hindistann tm snr
lar iindeydi. 300 yldan fazla varln srdren devlet XIX.
yzylda Kuzeyden ranhlarm, Gneyden ngilizlerin saldrla
ryla zayflad. 1858 ylnda da Hindistan ve evresini smrge
imparatorluuna katan ngilizler tarafndan ykld.
Tarih Terimleri Szl
59
187. BA
Gmrk ve alveri vergisidir. Tm slam devletlerinde ve
Osmanl Devletinde gmrkten geirilen ticari mallar ile satl
mak zere pazara getirilen mallardan alman vergidir.
188. BA-BAHE RESM
slam devletlerinde ve Osmanl Devletinde ba ve baheler
den alnan Harai Mukaseme (tarmsal rn zerinden oranl
olarak alnan aar veya hara vergisi) trnde vergidir. Zmni
ler, zmden arap yaptklar iin bu vergiyi daha fazla derler
di. Sipahiler bu vergiyi zmnilerden arap olarak toplard.
189. BADAT-BERLN DEMRYOLU
stanbulu Badata balayan demiryolu hattdr. Batl emper
yalist devletlerin Osmanl topraklarndan smrge karlar sa
lamak amacyla tasarlanmtr. Osmanl Devletinin Almanyaya
yaknlamasyla birlikte bu tasar Berlin-Badat Demiryolu hatt
na dntrld. zellikle Birinci Dnya Savanda en ok kul
lanlan demiryolu hatlarndan biri olmutur. Bu demiryolu ile
Almanyadan yklenen sava ara, gere ve silahlar Avusturya,
Bulgaristan ve Osmanl topraklarna tanabilmi, Bu topraklar
dan da hammaddeler Almanyaya gtrlebilmitir.
190. BAIMLILIK
ki veya daha fazla saydaki uluslararas politika biriminin
arasnda simetrik olmayan bir etki ilikisidir. Gnmzde iki
anlamda kullanlmaktadr. lki, zellikle Anglo-Sakson uzman
lar, kavram bir devletin tutum ve davranlarnn bir baka
devletin tutum ve davranlar ile aklanabilmesi olarak tanm
lanmaktadr. kinci olarak uluslararas sistemi merkez-evre
ikilemi ierisinde gren Latin Amerika zerinde uzmanlam
baz yazarlara gre; bamllk olgusu, metropol lkenin karar
A. Timur Bilgi
60
alma mekanizmas, merkez-evre balantsmda nemli bir role
sahip olan ok uluslu ve uluslarst irketler, evredeki yerel
karar odaklar, gibi birimler arasndaki bir iliki ve bu ilikinin
ierisinde olutuu yap olarak ortaya kmaktadr.
191. BAIMSIZLIK
Uluslararas politika ve uluslararas hukuk alannda farkl
saylabilecek anlamlarda kullanlan bir kavramdr. Uluslararas
politikada bamszlk, bir lkenin baka bir lke ya da lkele
rin ynetim ya da denetimi altnda olmamas anlamndadr. Bu
nunla beraber tam bamszhktan sz etmek gtr. Devletle
rin birbirinden etkilendii kabul edilir. Bamszlk uluslararas
hukukta devletin kurucu elerinden biridir. Devletin kurucu
elerinden egemenlik ilkesinin uluslararas hukukun alann
snrlamasdr. Dolaysyla baz hukukular bunun yerine ba
mszlk kavramn kullanmaktadrlar.
Klasik devletler hukukuna gre bamszlk bir devletin da
kar egemenlii anlamna gelir ve tm egemen devletlerin eit
lii ilkesine dayanr.
192. BALAMA (ttifak) DEVLETLER
Sanayi Devrimini gerekletirdikleri halde ulusal siyasal
birliklerini ge tamamlayan Almanya ve talyann, Avusturya-
Macaristan mparatorluunu da yanlarna alarak 1883 yln
da oluturduklar, tarihin ilk emperyalist devletler bloudur.
Bu birlik smrge alanlarn daha nceden aralarnda paylaan
ngiltere, Fransa, Hollanda, Belika ve Amerika Birleik Dev-
letlerine kar oluturulmutur. Bu devletlerin ellerindeki s
mrgeleri ele geirmek amacyla g birlii salanmtr. Sal
drgan zelhkteki Balama Devletleri Bloku, Birinci Dnya
Savana neden olmutur. Birinci Dnya Sava srasnda Ba
lama Devletleri Blokunun oluumuna katlan talya taraf de
itirmi buna karlk Osmanl Devleti ile Bulgaristan bu blok-
da savaa katlmtr.
Tarih Terimleri Szl
61
193. BALI BEYLK EYALET SSTEM
kinci Mehmet zamannda rgtlenmitir. Yneticileri pa
diah tarafmdan atanan, devlete yllk vergi deyen, sava za
man asker gnderen, yerel yasalarn geerli olduu, Osmanl
Padiahnn onayyla grev yapan yerel egemenlerin ynettii
blgelerdir. En nemli Bal Beylikler; Krm Hanl, Arnavut
luk, Eflak, Bodan, Bosna, Hersek, Srbistan ve Erdeldir.
194. BAHALK
Babilikten doan bir dindir. Temel ilkesi Bab ya da Bahaullah
Tanrnm ortaya kmas olarak kabul etmeye dayanr. Bu inan
n taraftarlar rk, din, cinsiyet farkn ortadan kaldrmak, kar
delik duygularn gelitirmek amacmdadrlar. badet (namaz,
oru...) biimleri ile hukuklar slamiyetten farkldr. Merkezleri
Hayfa kentidir.
195. BAHARAT YOLU
lkadan Yeniaa, mit Burnu ticaret yolunun bulun
masna kadar youn olarak kullanlan geleneksel kervan tica
ret yoludur. Hindistandan yklenen Avrupa iin ok deerli
olan zellikle baharat gibi rnler deniz yoluyla kylardan ran
Krfezinin kuzeyindeki Hemedan Limamna getiriliyor, bura
dan Antakya ve skenderiye kylarna kervanlarla getirilen bu
ykler deniz yoluyla Avrupa pazarlarna tanyordu.
196. BAKIR AI
Tun andan nce. Cilal Ta Devrinden sonra ta ve se
ramiin yan sra alet ve avadanlk yapmnda bakrn da kulla
nld dnemdir. Tarihsel anlamda ilk olarak M 10.000-M
7.000 yllar arasnda yaanmtr.
A. Timur Bilgi
62
197. BALBAL
Eski Trklerde len Alpin mezarnn kenarna dikilen in
san siletindeki tatr. Alpin yaarken ldrd her insan iin
ayr bir balbal dikilirdi. Daha ok Gktrk mezarlarnda rast
lanan balballar lenin byklne gre olurdu. Bilge Kaan
Yaztnda lteri Kaan iin balbal dikildii behrtilmektedir.
Ouzlarn balballar ise yontulmu aatan yaplrd, Balballa
rn, kutsal yn olarak kabul edilen mezarn dousuna dikilmesi
yelenirdi. Bugn Trkiyenin dou ve gneydou yrelerinde
ermi, yatr vb. mezarlarnn bana dikilen ve dilek ta denen
talar bu eski gelenein devamdr.
198. BALYOS
Osmanh Devletinde Venedik elilerine verilen addr. 1479
ylnda Venedik ile Osmanh Devleti arasnda imzalanan ve Ve
nedikli tccarlara ticari ayrcalklar tanyan antlamaya gre
durumlar yasallam ve Osmanh topraklarndaki Venedikliler
arasndaki davalara da yarglk yapmaya balamlardr. 1759
ylnda Venedik Cumhuriyetinin yok olmasyla bu terimde yok
olmutur.
199. BALKAN ANTANDI
9 ubat 1934te Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Roman
ya arasnda imzalanan ortak bar antlamasdr. Avrupann
iki emperyalist blok etrafnda toplanmaya balamas talyann
Balkanlar zerinde saldrgan bir politika izlemeye balamas,
Bulgaristann da bu politikaya alet olmas Balkan devletlerini bir
birlik kurmaya ynlendiriyordu. lk kez 1929da Yunanistann
ortaya att bir Balkan Birlii kurulmas dncesi eitli dev
letlerden destek grm ve arka arkaya Balkan devletleri arasn
da resmi olmayan nitehkli konferanslar toplanmaya balamt.
Konferanslar sonucu verilen uzlama dorultusunda 9 ubat
1934te Atinada Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya
Tarih Terimleri Szl
63
arasnda Balkan Atlant imzaland. maddeden oluan Antant
Balkan lkelerinin kendi aralarnda olan snrlar koruyor ve bu
lkeler aras ibirliini gelitirmeyi amalyordu. Antant bl
gede yaylmac politika izleyen Bulgaristan hedeflemekteydi.
kinci Dnya Savandan sonra Antant geerliliini yitirmitir.
200. BANKNOT
Tayana, zerinde yazan miktarn denmesinin, karan
kurulu tarafndan garanti edildii faiz tamayan kymetler
dir. Yasal deme aracdr. Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
Trk Liras (TL) Banknot basmaya yetkili tek kurumdur.
201. BARI ANTLAMASI
Genellikle atekes antlamalarndan sonra, savaa neden
olan sorunlar ortadan kaldrmak ve devletler arasndaki ola
an ilikileri yeniden balatmak amacyla imzalanan kalc ve
taraflar balayc antlamalardr.
202. BARI NDE BRLKTE YAAMA
kinci Dnya Savan izleyen souk sava yllarndan sonra
Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) tarafndan ortaya
atlan, kapitalist sistemlerle, sosyalist sistemler arasndaki ili
kilerin savaa yol amadan srdrlebileceini belirten dokt
rindir. 1920lerin banda Vilademir iyi Lenin tarafndan ilk
kez sz edilerek erevesi izilen terim, farkl toplumsal sis
temleri olan lkeler arasnda bar ilikiler kurulmasn n
gryordu.
203. BARIILIK
Gce bavurmadan devletler arasndaki uyumazlklarn gi
derilmesidir. Bar zm devletlerin nemli haklar ve grev
leri konusundaki uyumazlklarn zmlenebilecei sreleri
ierir. Hukuksal olan uluslararas uyumazln gereklerine
A. Timur Bilgi
64
uygulamay ierir. Uluslararas uyumazlklarn ban zm
iin iki tr teknik vardr. Hakemlik ve uluslararas yarg. Siya
sal olan ise diplomatik mzakere, dosta giriim, arabuluculuk,
soruturma komisyonlar, uzlatrma komisyonlar ve Birlemi
Milletler (BM) rgt araclyla zm yntemleridir.
204. BARKAT
Stratejik nem tayan blgelere ve yerlere alan yollar
ve girileri kapatmak iin ta, lastik, toprak, eitli eyalar vb.
aralar ile oluturulan yapay engellerdir. zellikle 1870 Paris
Komn srasnda Parisli iilerin hkmet glerine kar
yapt savata eylemcilere nemli avantajlar salamtr.
205. BAROK TARZI
XVII. ve XVIII. yzyllarda Avrupada yaygn olan sanat
tarzdr. Mimaride ve heykelde kvrmh izgileriyle, gsteri
li ssleriyle, resimde ayrntlaryla ve k oyunlaryla, mzik
te canl ve hareketli ritimleriyle belirlenir. En usta temsilcileri
mimari ve heykelde Bernini, resimde Rubens, mzikte Monte
verdi, Vivaldi, Handel ve Bachdr. Lale Devrinde de.Osmanh
sanatn etkileyen barok tarzdan sonra Avrupada Rokoko tarz
yaygnlamaya balayacaktr.
206. BASAMAKLI PRAMT
lkada Msrda Kahire Kentinin gneyinde Sakkara bl
gesinde Firavun Zoser adma yaplm olan ant mezardr. D
yzeyleri basamaklar biiminde ykselen bu yap, Msr pira
mitlerinin en eskisidir.
207. BASK-ETA
Ispanyada Bask aznlnn youn olarak yaad blgenin
bamszl iin mcadele eden silahl rgttr. ETA, Franco
Tarih Terimleri Szl
65
dneminde btn basklara karn 1950lerden sonra belirli bir
rgtlenme dzeyine ulat ve ynetime kar silahl mcadele
ye balad. Dzenledii birok bombal saldr ve suikastten en
nemlisi 1973 ylnda spanya Babakan Franconun ldrl
mesidir. Franco dneminin sona ermesinden sonra Bask blge
sine zerklik tannmasna ramen ET A mcadeleye devam etti.
208. BAAT G
George Modelski tarafndan gelitirilen bu kurama gre,
XV. yzplla birlikte dnya tarihi, belirli devletlerin belirli bir
sreyle yeryznde stn duruma ykselmeleri ve sonra bu
statlerin dmeleri zinciri iinde bugne doru kmaktadr.
Bu stn duruma geen devlet baat g adn almaktadr. Be
lirli bir devlet ykselerek dnya denizlerinde egemen duruma
gemekte ve bu egemenliini hemen hemen yz yl srdrmek
tedir. Bu sre iinde, baat gce meydan okuyan baka bir g
kmakta ve ikisi arasnda belki sistemin teki yelerinden bir
ksmnn da katld byk bir sava, yeni baat gcn belir
mesini salamaktadr. Bu byk savatan ise genellikle baat
g ve meydan okuyan g deil, nc bir devlet kazanl
karak, dnya egemenliini o kurmaktadr.
209. BADEFTERDAR
Osmanl Devletinde Tanzimat Fermannm yaynlanmasna
kadar grev yapan Rumeli Beylerbeyliindeki maliye ilerine
bakan en yksek maliye grevlisidir.
210. BATARDE
Osmanl Donanmasnda filo komutanlarnn gemisidir. Yel
kenlerle ve kreklerle hareket edebilen, durgun ve s sularda
manevra yetenei ok fazla olan ektiri denilen sava gemileri
ne benzeyen bir gemidir. ektirilerden fark, geminin knda
filo komutanlarnn filoyu denetledii ve ynlendirdii yksek
e bir kaptan kknn varldr.
A. Timur Bilgi
66
211. BATILICILIK
kinci Merutiyetin ilanndan sonra ortaya kan, Osmanl
Devletinin Batl devletlerle btnlemesi gerektiini savunan
dncedir. nce askeri alanda uygulanmaya balayan bu d
nce sonradan btn alanlara yaylmtr. Her trl ulusal ge
lenek ile ulusal ve dinsel deerlere kar kan bu dnce bat
dnyasn ve bat kltrn tabulatrmtr.
212. BATIN
Genel olarak kutsal kitaplarn ak anlamndan ok gizli
anlamlarn yorumlayan ve bu yorumlar gerek sayan dou
gizlemcilerinin retisidir. Dinsel bir grnm altnda gerek
bir felsefe retisidir. Eski Msrdan balayarak Musevilik, Zer-
dtlk, Pitagoras, Platon, Hristiyanlk, Maniheizm inan ve
retileriyle slam kltrne girdi. Amac, insan kardeliini
salamak, mal ortakln gerekletirmek, zel mlkiyeti ve
toplumsal snflar ortadan kaldrmaktr. slam inannda ii
lik ile btnlemitir. Tarihte kurulan en nemli Batni Devlet
Fatmi Devletidir. Trk-slam kltrnde yer alan Haydarilik,
Kalenderilik, Babailik, Bedreddinilik, Mevlevilik, Bektailik,
Hurifilik retileri Batnilikten tremilerdir
213. BAYAT
Trklerin Ouz boyunun Bozoklardan Gn Han kolundan
bir oymaktr. XI. ve XI I I . yzyllarda batya doru g etmiler
ve byk blm rana, Anadoluya ve Suriyenin Kuzeyine
yerlemilerdir. Dulkadiroullar Beyliinin ve Akkoyunlu Dev
letinin kuruluunda nemli rolleri olmutur.
214. BAYRAMLK
XV. yzyln ilk yarsnda Ankara Ahi eyhi Hac Bayram
Velinin kurduu retidir. Nakibendilikle Halvetiliin birle
mesi sonucu olumutur. Ama tanrsal birlie erimek ve Tanr
Tarih Terimleri Szl
67
dncesi iinde yorulup erimektir. Biimci bir anlaya sa
hiptir. Klasik slam tapnmalarna ve trenlerine birok ekle
meler yaplmtr.
215. BEDESTEN
Deerli eya, kuma ve mcevherlerin alnp satld kapal
arlardr. XIII. yzylda Seluklularla birlikte ortaya km
ve OsmanlIlarla yaygnlamtr. Osmanh Devletinin byk
kentlerinde her ticari eyaya zg bedestenler vard.
216. BENAZ
Bir dnce ya da bir inana kr krne saplanan, ondan
bakasn dnmeyen ve bu dnceden dn vermeyen kii
ya da felsefedir.
217. BEKTALK
Hac Bekta Vehnin (1247-1337) kurduu, toplumcu Ba-
tniliin en nl retisidir. Bu dnceye gre, her insan ge
reken bilgiye erimi deildir. Gereken bilgiye inanan insan
Kutuptur ve evren onun evresinde dner. Bar ve uzlamac
bir reti olduundan Osmanl Devleti Bektalii korumu ve
onun kurumlamasna izin vermitir.
218. BELEDYE
Nfusu belli bir saynn stnde olan yerlerde kurulan yerel
ynetimlerdir. Beldenin sorunlarn zmek ve baz hizmetleri
karlamak amacyla, belde halknn oylaryla seilen yneti
cilerin grev yapt, tzel kiilii olan rgtlerdir. lk olarak
Ortaada Avrupada ortaya kmtr. Derebeyin basklarna
kar haklarn ve karlarn korumak isteyen kent halk kur
duu Lonca rgtleri araclyla kendilerinin ve kentlerinin
zgrlklerini senyrlerden satn aldlar. Ortaya kan zgr
kentlerin ynetim sorununu zebilmek iin de belediyeler
A. Timur Bilgi
68
oluturuldu. Osmanl topraklarnda ilk belediye rgt 1857
ylnda Galata ve Beyolunda oluturulmutur. ehremaneti
denilen bu rgtn banda ehremini adyla anlan atanm
yneticiler vard. Trkiyede gerek demokratik belediyeler
1877de karlan bir yasayla kurulmaya balamtr.
219. BENG TA
Kktrkler anda ok deiik bir edebiyat olutu. Beng
ta edebiyat diye adlandrdmz bu edebiyat, Trklerin ilk ya
zl edebiyatdr. Beng ta, edebi-sonsuz ta" demektir. Terim
olarak ant anlamnda kullanlmtr. zellikle hakanlarn ve
devletin ileri gelenlerinin lmnden sonra, onlar adna bir
ant ina etmek, iini dn bezelemek ve antn bahesinde
ta toktmak (=yazh ta diktirmek). Kktrk Hakanhnda
bir gelenek olmutu. Hakanlarn yazdrdklar szlerin talar
zerinde sonsuza dek kalacan ve Trk kavminin sonsuza
dek bunlardan ders alacan dndkleri iin diktirdikleri
talara Beng Ta adn vermilerdi. Gelenei devam ettiren
Uygurlar beng ta yerine daha ok bitig ve bel g kelimeleri
ni kullanmlardr. Bitig kelimesi kitabe-yazt anlamndadr.
Uygurlarda bu antlarn sonsuza dek kalacan anlatmak iin
bin yllk onbin gnlk bitiimi, belgm ina ettim ifadelerini
kullanmlardr.
220. BENNAK RESM
Osmanl Devletinde toprak sahibi olan babalarnn yannda
yaayan erkeklerin evlendikleri zaman dedikleri vergidir.
221. BEN- AHMER DEVLET
Ispanyadaki son Arap-slam devletir. 1031 ylnda End
ls Emevi Devleti yklnca topraklar zerinde birok devlet
ler kuruldu, bunlardan biri de Ben-i Ahmer Devleti idi Ben-i
Ahmer Devletinin bakenti Granata idi. Bu yzden bu devlete
Tarih Terimleri Szl
69
Grnata Devleti de denir. Ispanyada kurulan devletler, dere
beylik sistemlerine son vererek merkezi otoritesini glendiren
Hristiyan devletlerce yok edildiler. Bunlar iinde Ben-i Ahmer
Devleti uzun sre yaamay baard. Bakent Grnata, saraylar
ve camilerle sslendi. zellikle El-Hamra Saray ok nldr.
Ben-i Ahmer Devleti, Hristiyan devletlerin saldrlar karsnda
daha fazla direnemedi. Aragon kral Ferdinand ile Kastilya kra
liesi zabellann evlenmesi, Ben-i Ahmer devleti iin bir fela
ket oldu ve 1492 ylnda Ben-i Ahmer Devleti yok edildi.
222. BERAT
Osmanh Devletinde padiahn kiilere verdii emir, hkm
ve yetki ieren belgedir. Fermann berattan fark onun, devletle
ilgili olmasdr.
223. BERKTME
Dman saldrsna kar her trl ara ve gerelerle bir ye
rin savunma gcnn artrlmasdr.
224. BERDEL
Farkl akraba gruplarndan insanlarn karlkl olarak bir
birlerinden kz alp vermek zere anlaarak evlenmeleridir. Bir
gruptan bir erkek, baka bir gruptan bir kadnla evlenirken,
kar gruptan bir erkekle o gruptan bir kadn alr. Bu evlilik
biiminde kadnn mal olarak grlmesi ve balk parasndan
kurtulmak amalanr.
225. BENC KOL
Ellerindeki her trl araca bavurarak bir ulusun dayan
masn ve btnln yok etmeye alan ykc, yeralt grubu
na ve bu harekete verilen addr. spanya Sava (1936-1939)
srasnda faistlerin drt koldan Madrite doru ilerledii bir
srada, hkmeti eitli sabotaj ve eylemlerle ieriden ykmaya
A. Timur Bilgi
70
alan Franco taraftarlar Beinci Kol diye nitelendirilmitir.
Beinci Kolun balca yntemlerinden biri ykc unsurlarn,
hedef lkenin tm yapsna, zellikle de siyasal karar alma ve
ulusal savunma merkezlerine szmasdr. Benzeri uygulamalar
Nazi Almanyas tarafndan Avusturya, ekoslovakya, Norve
gibi lkelerin ele geirilmesinde uygulanmtr.
226. BEYAZ IRK
ounlukla Avrupa, Kuzey Afrika ve Ortadouda yaayan
halktr. XIV. yzylda balayan orafi keiflerle birlikte Dn-
yanm hemen her yerine dalmlardr.
227. BEYN YIKAMA
Kiinin bir dnceye, bir buyrua, bir inanca ya da bir
retiye kr krne balanmasn salamak amacyla yaplan
sistematik koullandrma abasdr. Daha ok siyasal ve ideolo
ji k alanlarda uygulanr. Tedavisi psikoterapidir.
228. BEYLERBEY
Osmanh Devletinin Klasik Dneminde (1453-1826) askeri
grev ve yetkileri olan eyalet valisidir. Sonradan saylar artar
ken nemleri ve yetkileri azalmtr. En kdemlisi ve rtbelisi
Rumeli Beylerbeyidir. Bunlar merkezde olduklarnda Divan-
Hmayunun toplantlarna da katlrlard. Bar zamannda eya
letin en byk mlki amiri olan Beylerbeyleri sava zamannda
eyaletinden toplanan Eyalet Askerlerinin komutan olarak Os
manh Ordusuna katlrlard. Her beylerbeyinin eyalet merke
zinde toplanan bir eyalet divan vard.
229. BEYT-L MAL
slam devletlerinde devlet hzinesidir. Arap-slam Devletinin
kuruluundan Osmanh Devletinin yklna dek bu ad kul
lanlmtr. slamc zellikteki devletlerde Beyt-l Maln en
nemli gelir kaynaklar;
Tarih Terimleri Szl
71
Mslmanlardan alman vergiler (Aar, Anam, Zekat....)
Mslman olmayanlardan alman vergiler (Hara, Cizye)
Maden, orman ve tuzla kiralar
Gmrk vergileri
Sava ganimetleri (Ganimetlerin 1/ 5i )
Bal devletlerle beyliklerin yllk vergileri ve gnderilen ar
maanlar.
230. BAT
slam toplumlarmda hkmdarlarn dinsel ve siyasal yar
g gcne sahip olabilmeleri, meru ve yetkili saylabilmeleri
iin halktan aldklar sz, ballk and veya yetkisidir. Emevi-
1er Devrinde hkmdarln babadan oula geen bir saltanat
haline gelmesi nedeniyle biat biimsel bir gelenek durumuna
dnmtr.
231. BMCLK
Biimi, zden stn tutan ve parann bilgisine kar b
tnsel biimin bilgisini temel yapan retilerin genel addr.
dealist nitelikte olan bu reti, pratikten ve nesnel gereklik
ten kopmu, salt dnceye ve insann ruhsal yanna dayanan,
metafizik dnce sisteminin rn olmutur.
232. BLG
Doann insan tarafndan yanstlmas ve anlalmasdr. Bil
gi nesnenin kendisinden balar. Bilgi duyularla alglanr, insan
bilincinde eitli soyutlamalara ve bireimlere urar, kavramla-
r, ulamlar ve yasalar. Ortaya kan bu olgu, yeniden doaya
dnerek snanr ve pratikte dorulandktan sonra oluur. Bilgi
somuttan gelir, soyuttan geer ve yeniden somutta gerekleir.
Balca bilgi eitleri unlardr:
Gndelik bilgi. Sanatsal bilgi, Dinsel bilgi. Bilimsel bilgi, Tek
nik bilgi, Felsefi bilgi.
A. Timur Bilgi
72
233. BtLG KURAMI
Sbje (bilen) ile obje (bilinen) arasndaki ilikiyi inceleyen
bilgi felsefesi alanna bilgi kuram denir. Sbjenin, objeyi ince
lerken ulaaca sonular felsefe asndan tartmaldr.
234. BLGNN KAYNAI
nsan, bilgiye hangi aralarla ulalr?" sorusuna yant arar.
Bu soruya verilen yantlar farkl felsefi sistemlerin domasna yol
aar. Bilginin kayna akldr. nk duyu organlarnn bilgisi
zorunlu ve kesin deildir." diyen rasyonalizme kar empirizm,
bilginin kayna deneydir, doru ve kesin bilgiye duyu organlar
aracl ile yaplan deney ve gzlem ulatrr. grn savunur.
Entisyonizm (sezicilik) ise bilginin kaynann sezgi olduunu
ileri srer.
235. BLM TARH
Bilimlerin ortaya kndan, gnmze kadar ki gelimesini
inceleyen tarihtir.
236. BLMSEL BLG
Obje ile subje arasnda akla ve akln ynettii deney ve gz
leme dayanarak genel, nesnel (Objektif) ve sistemli aklamalar
getiren bilgidir. Bilimler konularnn ve kullanlan yntemleri
nin farkll nedeniyle e aynlr: 1. deal bilimler, 2. Pozitif
doa bilimleri, 3. Tinsel-tarihsel bilimler.
237. BLMSEL SOSYALZM
Bilimsel sosyalizm deyimi, topyac sosyalizm deyimin
den ayrmak amac ile Kari Marxin ortaya koyduu sosyalist
ideolojiye verilen addr. Bu dnceye bilimsel" denilmesinin
nedeni, bilimsel bir ynteme, deney ve gzleme dayanmas, ev
rensel olmasdr. Bilimsel sosyalizmin en nemli zellii, s
tn kiilerin savlarna gre deil, nesnel gereklie dayanma
sdr.
Tarih Terimleri Szl
73
238. BNBAI
Silahl kuvvetlerde yzba ile yarbay arasnda bir rtbedir.
Olaan koullarda, tabur byklndeki askeri birliklere ko
muta ederler.
239. 1830 DEVRMLER
Baz Avrupa uluslarnn, zgrlkleri ve bamszlklar iin
ayaklanmalar. Napolon Bonapoart yenen devletler, zaferden
nce Avrupadaki egemenlik altnda yaayan uluslara zgrlk
vereceklerini vaad ettikleri halde. Viyana Kongresinde bu szle
rini tutmadlar. Rusya, Prusya Avusturya ve ngiltere Avrupay
adeta aralarnda paylatlar. Uluslarn ayaklanmasn bastr
mak amacyla aralarnda Kutsal Balama adyla anlan bir bir
lik kurdular. Bu birliin 1830da dalmas zerine zgrlk
ve egemenlik isteyen uluslar ayaklandlar. 1830 devrimlerin-
de ncl Fransa yapt. O zaman Fransada kral olarak X.
ari bulunuyordu. ari lkeyi monariyle ynetmek istiyordu.
Franszlar, onun kt ynetimine ve basklarna dayanamad
lar ve ayaklandlar, on gnlk bir mcadeleden sonra X. arl
devirdiler, onun yerine Lui Filipi kral yaptlar. Fransada bala
yan bu devrim hareketi ksa srede Avrupaya yayld. Belika
llar ayaklanarak, Holandadan ayrldlar ve bamsz bir krallk
kurdular. ngilterede hkmet muhafazakrlardan liberallere
geti. Liberaller, btn gmrk vergilerini kaldrdlar. sve ve
Norve krallklar kuruldu. Ispanyada, AvusturyalIlara kar
Almanya ve talyada kan ayaklanmalar bir sonu vermedi.
Avusturya ordular zgrlk ve egemenlik iin ayaklanan tal
yanlar ve Almanlar ldrerek bu ayaklanmalar ok kanl e
kilde bastrd.
240.1848 DEVRMLER!
Fransada 1830 ylnda baskc bir ynetimin kurulmas bur
juvalar memnun etmedi. Ayn zamanda ii snf da uygulanan
acmasz bask ve smr sistemine tepki duyuyordu. Bu iki
A. Timur Bilgi
74
snf birleerek krala kar ayaklandlar. Kral, halkn ayaklan
mas karsnda tahtndan ekildi. Halk Napolyon Bonapartn
yeeni Lui Napolyonu cumhurbakanlna seti. 1848 ylnda
Fransada tekrar ikinci defa Cumhuriyet kurulmu oldu. Fa
kat bir sre sonra Lui Napolyon, halkn rgtszlnden ya
rarland. nc Napolyon ad ile kendini imparator ilan etti.
Bylece Fransada imparatorluk devri tekrar balad. Fransada
balayan 1848 toplumsal olaylar (ii snf eylemleri) hzla
Avrupada yayld. ngiltere, Almanya, Macaristan ve talyada
ayaklanmalar oldu. ngilterede halkn hak ve zgrlkleri ge
niletildi. Sardunya ve Piyemonte kral Merutiyeti ilan etti.
Fakat tam bamszlk iin giritii savalarda AvusturyalIlara
kar yenildi, tahtndan vazgemek zorunda kald. Almanyada
da Merutiyet iin ayaklanma oldu. Prusya kral da Merutiyet
idaresini kurmak zorunda kald. Bamszlklar iin ayaklanan
Macarlar, Avusturya ordusu tarafndan kanl ekilde ezildiler.
Buna karlk, Avusturya imparatoru da Merutiyeti ilan etmek
zorunda kald.
241. BRNC KKTRK DEVLET (552-657)
Bat Trkistanda Kansu Blgesinde yaayan Hunlarm bir
kolu Avarlarn egemenliinde yayordu. 552 ylnda Bumin
Kaann bakanlnda ayaklanan bu Trk Boyu Avarlar ye
nilgiye uratarak onlar Avrupaya srd ve bamsz devletini
kurdu. Gktrk Devleti tarihte Trk szcn ad olarak ilk
kullanan Trk devletidir. Ksa zamanda glenen devlet Orta
Asyadaki tm boy ve kavimleri egemenlii altna ald. ka
rklklar nedeniyle 582 ylnda ikiye ayrld. Dou Gktrk
Devleti de 657 yhnda inliler tarafndan ykld.
242. BRUN
Osmanl Devletinde sarayn d hizmetlerini gren kiilere
denir. Bunlar; Ulema, Hekimba, Cerrahba, Kehhalba, M-
neccimba. Hnkar imam, Arap emiri, Matbaa emiri. Darphane
Tarih Terimleri Szl
75
emiri, Kat emiri zengi ve Rikap aalar, Kapclar kethda
s, avuba, ikaraalan, mrahar, Yenieri aas, Cebeciba,
Topuba, Arabacba, Kapkulu svarisi aalar. Mteferri
kalar, Baltaclar, Peykler, Solaklar, atrlar, Mehterler, Sakalar,
Hizmet blkleri efrad ve Sanatkarlardr.
243; BTK
slamiyetten nceki dnemlerde Trklerde hakann ba
yazmandr. Bu kiiye baka devletler ve topluluklarla ilikile
rin dzenlenmesi grevi de verilmitir.
244. BTNYA
lkada bugnk Bolu, Bursa, Kastamonu ve Zonguldak ille
rinin bulunduu yredir. M 2000 ylnn ortalarnda Trakyadan
gelen Bitinlerce igal edildi. M ii. yzylda gl bir kralha
dnt. M 74 ylnda da Romallann egemenlii altna girdiler.
Bitinya Osmanl Devletinin kurulduu yerdir.
245. BLKLAMA
lkelerin aralannda, zellikle politika ve askeri ynden ibir
lii yapmak zere ve dier baz lkelere ynelik olarak antlama
lar yoluyla gruplar kurmalarna, uluslararas politika dilinde
bloklama denilmektedir. Bloklar oluturma tarih boyunca g
rlmtr. Tarihin ilk bloklamas M 1280 ylnda Hititlerle
Msrllar arasnda Kade Ban Antlamas ile Asurlara kar olu
turulan bloktur.
246. BOAZLAR KOMSYNU
Lozan Bar Antlamasmn Boazlar Szlemesinin 10.
maddesine gre stanbul ve anakkale Boazlarndan geii
denetlemek amacyla kurulan komisyondur. Karada herhan
gi bir yetkiye sahip olmayan Komisyon, bir Trk temsilcinin
bakanlnda szlemeye taraf olan devletlerin temsilcilerin
den oluacaktr. Komisyon, Milletler emiyetinin korumas
A. Timur Bilgi
76
altnda olacak ve cemiyete faaliyetlerini gsteren bir >^llk rapor
sunacaktr. Ayrca Komisyon kendi almas ile ilgili gerekli
yasal dzenlemeleri yapmakta serbest klnmt. 1936 ylnda
imzalanan Montreux Boazlar Szlemesi ile Boazlar Komis
yonu kaldrlmtr.
247. BONO
Vadesi bir yldan ksa olan, karan kurum tarafndan n
grlen vade sonunda belli bir bedelin denmesinin taahht
edildii menkul kymetlerdir.
248. BORSA
Madenler, tarmsal rnler gibi mallarla, hisse senetleri ve
tahviller gibi deerli katlarn ve dvizlerin alnp satld,
ederlerinin belirlendii piyasalardr.
249. BOSTANCI
Osmanh Devletinde sarayda grev yapan koruyuculardr.
Dorudan padiaha bal olup, komutanlar Bostancbadr.
250. BOYKOT
Bir insan topluluunun; belli bir amac gerekletirmek, kar
taraf zorlamak ve dn vermesini salamak iin, bir veya bir ka
kiiyle ya da kurulula bir lke ya da lkeler grubuyla toplu ve
organize edilmi bir ekilde ekonomik, toplumsal vb. alanlarda
ilikilerini kesmesidir.
251. BL YNET
Rakiplerini blerek ya da onlar blnm durumda tuta
rak zayf brakmak isteyen devletlerin izledikleri yoldur. Bu,
bir tr egemen olmak iin blmektir. XIX. yzylda smrge
imparatorluklarnn kuruluunda, Asya ve Afrikann komu
topluluklarn birbirine dman etmek iin bu kuraldan ok
yararlanld.
Tarih Terimleri Szl
77
252. BLGELER KOMSYONU
Avrupa Parlamentosunun bu danma komisyonu, birlik
ierisindeki yerel ve blgesel ynetimlerin ye devletler tara
fndan atanan 222 temsilcisinden oluur. Maastricht Antla-
masyla kurulmu olup Brkselde toplanr.
253. BOLK
Silahl Kuvvetlerde ynetim bakmndan tam bir birim olan
birliktir. Genellikle iki takmdan oluur. Drt blkten ise bir
tabur oluturulur. Blk komutanlar olaan koullarda yzba
lardr. Olaanst koullarda stemen ve temenlere de bu
grev verilebilir.
254. BRAHMA
Hindu tanrsdr. zellikle Hindistanda tm canllar ve tm
dnyay yarattna inanlan tanrsal gtr. Yce ruh ve gtr.
Bu lmsz ruhun evrenin kayna olduuna ve her yerde bu
lunduuna inanlrd.
255. BRAHMAN
Hindu inannda Kast sistemine gre, Hint kahinleridir.
256. BRAHMANZM
lkelerini Manu Yasalarndan alan eski bir Hint inandr.
Bu inana gre, insanlar yce yaratc olan Brahmann vcu
dunun deiik yerlerinden yaratldklarndan, birbirlerine eit
deildir ve belirlenen snf ve zmreler iinde kalmak zorunda
dr. Bu snflamaya Kast Sistemi denilir ve soydan gelen zorun
lu bir durumdur. Bu snflar drt eittir. Bu drt snfn dnda
kalan insanlara Parya denir ve aalanm topluluklardr. Bu
snflar:
Brahmanlar: Rahipler,
Katriyalar: Soylular ve askerler,
Vaysyalar: iftiler ve tccarlar,
Sudralar: Hizmetkarlar ve ii snfdr.
A. Timur Bilgi
78
257. BUDA
Efsanelere gre Buda, M IV. ya da M V. yzylda akya
Klannn Siddhartha Gautama adndaki racasdr. Babas onun
bir din adam olarak deil, bir mihrace olmasn ister. Bu ne
denle olunu d dnyadan soyutlayarak saraya kapatr. Bir e
lence gecesi, bu elenceden zevk almayan gen raca saraydan
kaar. Sarayn dnda ilk kez; bir yal adam, bir hasta adam,
bir ceset ve kutsal bir kiiyle karlar.
Yaamn dngsel aclarndan kurtulmann bir yolunu bul
maya karar verir. Sonunda bir incir aacnn altnda derin d
ncelere dalar. Burada hem zveriden, hem de zevklere d
knlkten kanarak kurtulua varmay salayacak orta yol u
kefeder ve bu retiyle birok yandan evresinde toplar. Bu
kavraytan sonra uyanm kii anlamnda Buda adn alr.
258. BUDtZM
Brahmanizmden sonra Hindistanda ortaya kan inantr.
Bir din olmaktan ok ahlak kurallarn kapsamaktadr. Bu ina
na gre, yaam elem ve ac demektir. Nedeni ise, insanlarn
ihtirasl olmalardr. nsanlarn aclardan kurtulabilmesi iin,
Nirvanaya ulamas gereklidir. Bu da ancak yaamn her ala
nnda dorulukla olasdr.
259. BUDUM
slamiyetten nce, Orta Asya Trk topluluklarnda halka
verilen addr.
260. BULGARLAR
V. yzylda Karadenizin kuzeyinde Volga ve Tuna Irmaklan
evresinde yaayan bir boydur. VIII. yzyl balannda Kubrat
Han ynetiminde bamsz devletlerini kurdular. Bir sre sonra
Hazarlarn saldnlanyla ypranarak e ayrldlar (til Bulgarlar,
Tuna Bulgarian, Kama Bulgarian). Bunlardan Kama Bulgarla
r, slaml benimsediler ve Kazan Trkleri adyla zelliklerini
Tarih Terimleri Szl
79
gnmze kadar srdrdler. teki Bulgar boylan ise Hristiyan-
Ortodoks mezhebini benimseyerek Slavlar arasmda eriyip kay
boldular.
261. BURJUVAZ
Tarihsel olarak XIV. yzylda olumaya balayan ve Yakm-
ada egemen olan smftr. Fabrika, atlye ve makineler gibi
teknolojik retim aralanna sahip olan sermaye sahibi olanlar
dr. lk kez Ortaam sonlannda tccarlar olarak ortaya ktlar.
Corafya keifleriyle ve smrgecilik sistemiyle zenginletiler.
Sanayi Devrimi ile yeni bir yap oluturarak, hzla glendiler ve
siyasal iktidar bar yollarla ya da ihtilallerle ele geirerek dev
letin ve toplumun yaplarn kendi karlanna uygun bir biimde
yeniden dzenlediler.
262. BUYRUK
slamiyetten nce Orta Asya Trk devletlerinde bir devlet
grevlisidir. Bu grevi srdren kiiler Bey unvann tarlard.
263. BUYRUKULUK
Hibir yasaya bal olmakszn ve buyrukunun karlarn
dan baka bir ama gzetmeksizin verilen ounluu tanrsal
buyruklarla srdrlen ynetim biimidir. lk rneklerine lk-
ada Mezopotamya, Msr ve Anadoluda rastlanmtr.
264. BROKRAS
Genellikle devlet hizmetinde belirlenmi genel kurallar ve
ileyi ilkelerine gre alan grevliler grubudur. Aadan
yukarya doru piramit zelliinde hiyerarik bir rgtlenme
yaps vardr. Brokratlar bataki yneticilere gre deil, var
olan sisteme ve kurallara uygun olarak alrlar ve bunun kar
lnda yksek cret ya da maa alrlar. Tarihsel olarak ilk
kez lkada Msrda ortaya kmtr. Msrda devlet memur
lar okullarda yetitirilir ve bro denilen yerlerde alrlard.
Brokrat szc de buradan gelmektedir.
A. Timur Bilgi
80
265. BTNLEME (Entegrasyon)
En genel anlamda, daha byk siyasal veya ekonomik birim
lerin ortaya kt bir geliim srecidir. Btnleme iki alanda
ele alnabilir;
Uluslararas alanda; yeni birim yaratma amac ile giriilen
entegrasyon,
Ulusal entegrasyon; zellikle kinci Dnya Sava sonrasn
da bamszln kazanan eski smrgeler asndan nem ta
maktadr. Birinci anlamda ise, uluslararas platformda devletle
rin siyasi ve ekonomik alanda daha byk birimler oluturma
lar olarak aklanabilir. Ekonomik entegrasyon, iki veya daha
ok lkenin birbirleri ile ekonomik, mali, parasal ve toplumsal
alanlarda anlamasdr.
266. BYK DVAN
Byk Seluklu Devletinde sultanlara danmanlk yapan
kuruldur. Bakentte toplanan Divana Vezir bakanlk ederdi.
Kimi zaman sultanlarn da katlarak bakanlk yapt divanda
Vezir, Naib, Turai, Pervane, Kadiasker, Mstevfi gibi yksek
rtbeli memurlar katlrd. Byk divann altnda yer alan adli,
mali ve askeri ilerle uraan, merkezde toplanan kk divan
larda yer almtr.
267. BYK DNYA BUNALIMI
zellikle ABD gibi kapitalist lkeleri etkileyen ekonomik
bunalmdr. Birinci Dnya Savanda Avrupadaki savaa eko
nomik adan katlan ABDnin ekonomisi zellikle sanayi ala
nnda ok hzl byd. ABDde retilen her ey Avrupada al
c bulabiliyordu. Bu durum ABDde retimi artrc nlemlerin
alnmasna, yeni yatrmlarn yaplmasna ve retim teknolojisi
nin gelitirilmesine neden oldu. Savatan sonra Avrupada re
tim ve hizmet sektr canlanmaya balaynca. Amerikan eko
nomisinin rettii mallarn pazar darald. Pazar fazlas mallar
Tarih Terimleri Szl
81
ekonomiyi tkad. Bu durum ABD borsasnda, bankalarda ve
sigortaclk kurulularnda panie neden oldu. Ksa sre iinde
iflaslar balad. letmeler kapand. Bata isizlik gibi toplumsal
sorunlar ve yasa d eylemler yaygnlat.
268. BYK SULTAN
Byk Seluklu Devletinde, Islami kurallara uygun biimde
halife adna lkeyi yneten, dirlik ve dzeni salayan, slamiye-
ti yaymaya alan hkmdarlara verilen addr. Sultanlara ba
l, ona uyruk olan baka hkmdarlarn ve sultanlarn olmas
nedeniyle bunlara Byk Sultan denilmitir. Byk sultanlar,
siyasal iktidar kendilerine ait olduunu gstermek iin kendi
adlarna hutbe okuturlar ve para bastrrlard. Halifeden yetki
alnarak yaplan bu ilem hkmdarl hukuksal adan yasal
la trrd.
A. Timur Bilgi
82
c
269. CABA AKES
Osmanl Devletinin tmar sahibi olmayan ama ticaretle u
raan reayadan ald vergidir.
270. CAZ
Olabilir, olur anlamnda Arapa bir szcktr. zellikle eyh-
l slamn fetvalarnda slam hukukunca yaplmasnda saknca
ve engel olmayan eylemler iin kullanlrd.
271. CALVNZM
Hz. sann bir bakire rahminde olutuunu, Tanr ile insan
arasna hibir gcn giremeyeceini savunan, XVI. yzylda
Papaln bask ve dayatmalarna kar bir tepki olarak Fransz
papaz J ean Calvin tarafndan oluturulan Protestan tarikattr.
Kapitalizmin gelimesine kar engel oluturan Hristiyanhk
retilerinin ortadan kaldrlmasn ilke edindii iin Burjuva S
nf tarafndan desteklenmi ve yaygnlatrmt.
272. CAM
Silikat kkenli saydam bir madde olan cama ilk olarak eski
Msr uygarlnda rastlanr. M 4000 yllarndan kalma cam
boncuklar, M 1600 yllanndan kalma cam kaplara oka rast-
lanmaktadr. M VI. yzylda Anadoluda camdan gzya ie
leriyle koku ieleri yaplmaya balanmtr. lk pencere camna
ise, M I.yzylda Pompeide rastlanmtr. Bu pencere cam 2
cm. kalnlnda olup, yeil renklidir.
83
273. CAN
Anadoluda slami tarikatlarda dervi adaylarna verilen addr.
Mevlevilikte gn konumadan bir post zerinde oturur
lar ve dervi olup olmamaya karar verirlerdi. Eer tarikata ka
tlmaya karar verirlerse, hemen hizmete balarlard.
274. CANBAZAN
Osmanl Devletinin ilk dnemlerinde oluturulan bir askeri
birliktir. Belirli zamanlarda merkezi zellikte, yaya ve svari
askerlerinden olumaktadrlar. Vergi demezlerdi. Savalarda
ki grevleri vezir ve teki devlet adamlarnn atlarna bakmak
barta ise, ahr ve ayr hizmetlerinde bulunmaktr.
275. CANLICILIK
Doann tm varlklarnda insanmkine benzer ruhlar (Tin)
bulunduunu savunan ilkel bir inantr. Bu inan, ruhu bede
nin ilk nedeni ve canlandrcs saymaktadr. slamiyetten n
ceki dnemlerde Trk topluluklarnn da benimsedii bu ina
n, giderek bycle dnmtr. lkada Anaksimenes,
Anaksagoros ve Platona kadar uzanan bu felsefenin en nemli
temsilcisi Herbert Spencerdir.
276. CAR AIK
Bir lkenin ihra ettii mal ve hizmetlerden elde ettii geli
rin, lkenin yurt dndan ithal ettii mal ve hizmetlere yapt
demelerden az olmasdr.
277. CARYE
slam toplumlarnda gen ya da yal kadn klelerdir. Os-
manh Devletinde de uzun sre yasal olan bu uygulama 1847
ylnda karlan bir yasayla yasaklanmtr. Cariyeler zerinde
sahipleri mutlak kullanm hakkna sahipti. Cariyelere istenilen
iler grdrlebilinir ve cariyeler satlabilirdi.
A. Timur Bilgi
84
278. CASTROISM
Kba lideri Fidel Castrodan adn alan radikal komnist ha
reket. Marksist-Leninist devrim modelinden farkl bir devrim
stratejisi benimseyen Fidel Castro, ilk aamada, mevcut dze
nin deitirilmesinin gerekliliine halk kitlelerinin inandrl
masn hedeflemitir. Bu aamada mevcut dzenin devamndan
yana olan kiiler, halkn gznde ypratlr, devrim yanls ki
iler ne kartlarak kamuoyuna benimsetilir ve devletin kilit
noktalarna yerletirilir. Eylem dnemi olan ikinci aamada ise;
iktidardaki yneticilerin karclklar ile yolsuzluklar tehir
edilirken, yaamn her alannda eyleme geilir. Bu eylem ve
propaganda siyasal iktidar ele geirinceye dek devam eder.
279. CASUSBELL
Devletlerarasnda ilikilerin kesilmesine ya da savaa neden
olabilecek her trl eylem ve ilemdir. Bir devletin herhangi bir
eylem ya da ilemi casusbelli ilan etmesi sz konusu eylemin
tekrar halinde sava ilan edeceini ifade etmektedir.
280. CASUSLUK
Milletleraras iUkilerde casusluk, dier bir devlet hesabna,
bir devletin askeri, siyasal, ekonomik, teknik ve baka alanlarda
gizli bilgilerinin toplanmas ve dier devlete aktarlmasdr. He
men her lkenin i hukukunda bu alanda hkmler mevcuttur
ve ceza yasalarna girmitir. Diplomatik stats olan yabanc
larn byle eylemler halinde yakalanmalar genellikle snr d
edilmeleri sonucunu verir ve o diplomat stenmeyen Ki i ilan
olunur. Bugn casusluk eylemi kiilere bal olmaktan km
tr. Teknik aralarn ok gelimesi bu durumu yaratmtr, bu
gn de devam etmekle beraber, artk gizli dinleme ve fotoraf
aralar ok yksekten uan casus uaklarndaki veya gemiler
deki elektronik aralar, uzayda casus uydular gibi aralardan
ok etkili roller oynamaktadrlar.
Tarih Terimleri Szl
85
281. CAYDIRMA
Dman bir devletten gelebilecek nkleer bir saldry en
gellemek amacyla annda ve gl bir misilleme yapma tehdidi
etkili biimde kullanmaya dayanan askeri stratejidir. Caydrma,
nkleer silahlarn ortaya kndan bu yana bu silahlarn kul
lanlmasyla siyasal bir baar elde edilemeyeceinin anlalma
sndan dolay nkleer gce sahip devletlerin ve balama sis
temlerinin temel stratejisi haline gelmitir. Bu stratejide nk
leer silah ile karlk verilebilecei olasln gndemde tutula
rak, dman belirli bir davrantan alkonulur.
282. CAZGIR
Osmanl Devleti topraklarndaki gre yarmalarnda pehli
vanlar halka tantan ve birbirlerine tututuran, gre srasnda
da hakemlik yapan kiidir. Cazgrlara Meydan eyhi de deni
lirdi.
283. CEBE
Osmanl Devletinde askerin bedenini dmann silahlarn
dan korumak iin askerlerin savata giydii ok paral, manda
derisinden, kaln meinden yaplm koruyucu giysidir.
284. CEBEC
Osmanl Devletinde Kapkulu Yayalarnn silahlarn re
ten, onaran ve bakmn yapan, savata askerlere silah ve cepha
nesini ulatran Kapkulu Yayalarndan geri hizmette bir askeri
snftr. kinci Mehmet zamannda kurulmu ve 1826 ylnda
Yenieri Ocann kaldrlmas ile ortadan kaldrlmtr.
285. CEBEC OCAI
Osmanl Ordusunda, Kapkulu Yayalarndan Cebeci asker
lerinin bal olduu Aa Bldr.
A. Timur Bilgi
86
286. CEBECBAI
Osmanl Devletinde Kapkulu Yayalarndan Cebeci Oca
nn komutandr.
287. CEBEHANE
Osmanl Devletinde Kapkulu Yayalarnn sava ara ve ge
relerinin sakland, Cebeci Ocanm sorumluluunda olan
depodur.
288. CEBEHANE OCAI
1826 ylnda Yenieri Ocann kaldrlmas zerine, yeni
den rgtlenen eski Cebeci Ocanm yerini tutan blktr.
289. CEBEL
Kendilerine tmar ve zeamet verilen dirlik sahiplerinin dirlik
gelirleri orannda beslemek zorunda olduklar tam donanml
atl askerlerdir. Trk ve Mslman kkenlilerden seilen bu
askerler barta i gvenlikten sorumlu olup, savata dirlik sa
hibinin komutasnda Osmanl Ordusunun eyalet askerlerine
katlrlard.
290. CEBELTARIK
Akdenizin Bat ucunda yer alan bir ngiliz kolonisidir. Ce
belitark Boaz, Afrikay Avrupadan ayran, en dar yeri 15 ki
lometre, uzunluu 58 kilometre olan bir boazdr.
291. CEBE-L BEDELYES
Tmar ve zeamet trnde birok dirliklerden ve zellikle
Ekincili vakf ve mlklerden zamanla da cebell askeri yerine
onun giderlerine eit miktarda alnan paradr. Bu uygulama gi
derek bir vergi halini almtr. zellikle Tmarl Sipahi Sistemi
bozulduktan sonra bu uygulama yaygnlamtr.
Tarih Terimleri Szl
87
292. CEB- HMAYUN
Osmanl padiahlarnn kiisel parasdr. Bu parann gelir
kaynaklar;
Msr Eyaletinden gelen 600.000 altn
Padiah haslarnn gelirleri
Saray bostanlarnn gelirleri
Saray ormanlarnn ve ayrlarnn gelirleri
Bursa Sancagndan gelen 5.000 altn
Bal beyliklerden gelen armaanlar
Sava ganimetlerinin 1/ 40
Padiahn kiisel gelirleri ve serveti Enderun Hazinesinde
saklanrd.
293. CEBRAL
slam, Hristiyan ve Musevi inanlarnda drt nemli melek
ten biridir. slmiyette, Peygamber Hz. Muhammede ve teki
peygamberlere (resul) vahiy indirdiine inanlr.
294. CELAL
Padiah Birinci Selim zamannda Turhalda Mehdilik sav ile
ortaya kan ve Anadolu halknn Osmanl Devlet ynetimine
kar tepkilerini rgtleyerek 1514de ayaklanan, Bozoklu Der
vi Celal ve adamlarna verilen addr. Sonradan, devlete kar
halkn dzenledii eylemlere katlanlara da bu ad verilmitir.
295. CELAL TAKVM
Celali Takvimi, Byk Seluklu Sultan Celalettin Melikah
zamannda sadece mali ilerde kullanlmak zere matematiki,
astronom, dnr ve air mer Hayyam tarafndan gelitiril
mitir. Takvim; gne yln esas alr. Hindistanda Takvimi la
hi adyla anlan Celali Takvim; Melikahn Celaleddin unvan
ile anlmasndan dolay Celali Takvimi olarak adlandrlmtr.
Takvimde 1079 ylnda Ramazan aynn 10. gnne rastlayan
A. Timur Bilgi
88
Nevruz; bu takvim sistemine gre ylba ve yeni bir yln ba
langc olarak kabul edilmitir.
296. CELEB
Edirne, Galata ve brahim Paa saraylarnda padiaha hizmet
eden Acemi Olanlardr.
297. CELLAT
Osmanl Devletinde padiahn ve yarg yetkisine sahip teki
devlet adamlarnn yannda bulunan ve lm yarglarn yerine
getirmekle grevli olan kiidir.
298. CELLAT EMES
Topkap Saraynda lm cezasna arptrlanlarn balarnn
yalanda kesildii emedir.
299. CEM AYNLER
Cem ayinleri ad altnda yaplan dinsel trenler Alevi-Bektai
yol geleneinde nemli yer tutar. Bu tren salt dinsel temalara
dayal olmayan, insancl, etik deerlere bal Trkmen gelene
inin temeline ve zne uygun, insan vicdanna ters dmeyen
eylemlerdir. Bu trenlerde Orta Asya ve eski Trk deerlerinin,
yaam tarznn derin izlerine rastlanr. Bozkrda yaayan Trk-
menler, Cem Ayi ni ad altnda toplumsal bir dzen kurmu,
bunun hiyerarisini oluturmutur. Bu dzenin iinde hukuk
sistemi, toplumsal paylam, folklorik deerler, ekonomik, din
sel ve kltrel tm eleri bulmak olasdr.
300. CEMAAT MAHKEMES
Kapkulu askerleriyle, saray grevlilerinin ve teki devlet g
revlilerinin yargland mahkemedir. Bu mahkemede Msl
man olmayanlarn (zmni) davalanna da baklrd.
Tarih Terimleri Szl
89
301. CEMAAT ORTALARI
Yenieri Ocann ilk rgtlenmesinde yer alan blklerdir.
Komutanlar Yayabadr. Blk adlar l den lOle kadar numa-
ralanrd. 60., 61., 62. ve 63.nc Ortalar padiahn evresinde
hizmette bulunurlard ve Solak adyla anlrlard.
302. CEP HARLII
Msr Eyaletinden Osmanl padiahlarna her yl gnderilen
600 bin altn deerindeki vergidir.
303. CEREHOR
Osmanl Ordusunda, Orhan Bey zamannda daha ok geri
hizmetlerde kullanlmak zere oluturulan bir askeri birliktir.
Bunlar creth ve geici birliklerdir. Sonradan askerlikle ilgileri
kalmam, yalnzca, kale onarm, kpr kurulmas ve madenci
lik gibi belli iler iin cretle toplanmaya balanmlardr. Bun
lar ar ilerde kullanldklarndan zorla toplanrlar, alanlar
ise ilerin arl nedeniyle sk sk kaarlard.
304. CERDE HAVADS
Osmanl Devletinde yaynlanan ilk zel gazetedir. stanbulda
yaayan bir ngiliz tarafndan kurulmutur. Drt yapraktan olu
an ilk says 1 Austos 1840da kt. nce 10 gnde bir, sonra
da haftalk olarak yaynlanan gazete 1864 ylna dek 212 say
kt. Gazetenin temel amac, Osmanhlann batllamasna yar
dmc olmaktr. Gazete hkmetten para yardm grd iin
sonradan yar-resmi duruma gelmitir.
305. CIA
Amerika Birleik Devletlerinin haber verme ve kar haber
alma rgtdr. kinci Dnya Savandan sonra kurulmutur.
Gnmzde emperyalizme kar olan dnce ve eylemleri e
itli biimlerde yok etmeye alan, dnyada birok sac ve
A. Timur Bilgi
90
gerici hkmet ile sac ve gerici siyasal rgt ve eylemi des
tekleyen rgttr.
306. CHAD
slam dininin yaylmasma ynelik kutsal savatr. slam Hu-
kukuna gre, dnya, slam egemenliinde olan topraklar (Dar-l
slam) ve slam egemenliinde olmayan topraklar (Dar-l Harp)
diye ikiye aynlmtr. Cihat denilen kutsal savalar da Dar-l Harp
zelliindeki topraklar, Dar-l slama katmaya yneliktir. Her
Mslmann katlmas gereken, katlanlara byk sevap yazlan,
lenlere cennetin mjdelendii savalardr. Bu savalarda d
mandan elde edilen mallar da gazilere helal klnmtr.
307. CHADYYE
Osmanl Devletinde sava giderlerini karlamak amacyla,
kinci Mahmut zamannda 1811 ylnda bastrlan gm sik
kedir. 730 karat ayarnda ve sekiz dirhem arlndayd.
308. CNSEL BLM
Kadnla erkein biyolojik farkllklarna gre oluan ib-
lmdr. zellikle ilkel dnemlerde erkeklerin, bamsz ha
reket edebilmeleri ve fiziksel yaplar nedeniyle onlar avcla
ve teki ar ilere ynlendirirken, kadnn ocuk dourma,
ocuklarn doyurma ve koruma grevi ile fiziksel gszl
onu toplaycla ve giderek ev ilerine ynlendirmitir.
309. CRT
Osmanh Devletinde tfekten nce, atl askerlerin yaygn ola
rak kulland, sert aatan yaplm ucu demirli ksa mzraktr.
310. C R T YUNU
ki takmn at koturup cirit ad verilen uzun sopalar birbir
lerine attklar bir oyundur. Bu oyun Anadoluya Trkler tara
fndan Orta Asyadan getirilmitir.
Tarih Terimleri Szl
91
311. CVELEK
Osmanli Devletinde Yenieri Ocana yeni girmi ya da gir
meye aday, yakkl, gen erkeklerden seilen ve abann
yannda alanlara verilen addr.
312. CZVT TARKATI
Aziz gnacio de Loyolanm nderliinde kurulan Katolik ta
rikatdr. Eitim, misyonerlik ve yardm almalaryla tannan
tarikat, reform kart hareketin balca yrtcs saylm,
sonralar da kilisenin modernletirilmesine nclk etmitir. Ba
zlarnca korkuyla lanetlenmi, buna karlk, bazlarnca Katolik
Kilisesinin en saygn ve vlmeye deer tarikat saylmtr.
313. CZYE
slam devletlerinin Mslman olmayan uyruklarndan 630
ylndan sonra alnmaya baland vergidir. slam devletleri bir
blgeyi ele geirdiinde buradaki zmnilere neri yneltir
di: Mslmanl benimsemeleri, Mslmanlarla savamalar.
Cizye demeleri. Cizyeyi kabul edenler, uyruk saylrd. Bunlar
dinlerinin gereklerini, gnlk yaamlarn, sanat ve ticaret ala
nndaki almalarn srdrrlerdi. Osmanllar, zmnileri e
ayrm ve onlarn vergi miktarlarn yle belirlemiti: Varlkl
olan al snfndan 48 kuru ya da 4 altn, orta kesim olan evsat
snfndan 24 kuru ya da 2 altn ve yoksul kesim olan edna s
nfndan 12 kuru ya da 1 altn. Bu vergiyi yalnz erkekler der
ve cizyedar veya cabi denilen tahsildarlarca veya mltezimlerce
toplanrd. 1839 ylnda yaynlanan Tanzimat Ferman ile bu
vergi kaldrlmtr.
314. c i z y e d a r
Mslman devletlerde, Mslman olmayan reayadan ha
ra denilen gelir vergisini toplayan grevlidir.
A. Timur Bilgi
92
315. CORAFYA
Dnya yzeyinin grnmn tm ynleriyle inceleyen bi
lim daldr. Corafyaclar, Dnyann yzeyi, fiziksel zellikleri,
iklimi, bitki rts, toprak trleri, yeryznde yaayan insan
larn ne yaptklar, ne rettikleri ve nasl yaadklarn inceler.
Corafya biliminin kapsam ok geni olduundan fiziksel, bee
ri ve blgesel corafya adlanyla e ayrlr. Toplumsal yaamn
belirlenmesinde corafi koullarn ok nemli rol oynamas ne
deniyle, tarih biliminin en nemli yardmclarndan biridir.
316. CUMA DVANI
Osmanl Devletinde Cuma gnleri sabah namazndan son
ra, Rumeli ve Anadolu Kazaskerlerinin de katlmalar ile sadra
zam konanda, sadrazamn bakanlnda toplanan divandr.
317. CUMHURBAKANI
Cumhuriyetle ynetilen lkelerde belli bir sre iin ulusal
iradeye dayal bir seimle (Halk oylamas veya parlamentonun
seimi) belirlenen devlet bakamdir.
318. CUMHURBAKANLII FORSU
Byke bir yldzn evresine yerletirilmi onalt yldzdan
oluur ve Cumhurbakanln temsil eder. Byk yldz, Tr
kiye Cumhuriyeti Devletini, evresindeki onalt yldz ise ta
rihte kurulmu onalt Trk devletini temsil eder.
319. CUMHURYET
Egemenliin halka ait olduu devlet ynetim biimidir. Ta
rihsel olarak ilk kez M 509 ylnda Roma Devletinde grl
mtr. Ancak Roma Devletinin ynetimi kleci. Cumhuriyet
biimindedir. Ortaada ve Yeniada Venedik ve Ceneviz gibi
tccar talyan devletlerinde de uygulanmtr. ada anlamda
ulusal egemenliin ve demokrasinin tam olarak uyguland ilk
laik cumhuriyet ynetimi ABDde kurulmutur.
Tarih Terimleri Szl
93
320. CUMHURYET HALK PARTS
XX. yzyl Trk siyasal partilerinden biridir. Anadolu ve
Rumeli Mdafaai Hukuk Derneinin 9 Eyll 1923 tarihinde
Halk Frkasna dnmesiyle kurulmutur. Partinin ilk genel
bakan Mustafa Kemaldir. 1924 ylnda Cumhuriyet Halk Fr
kas, 1935 ylnda da Cumhuriyet Halk Partisi adn almtr.
1950 ylna dek lkeyi tek bana ynetmitir. Bu tarihten g
nmze kadar grev ald koalisyon hkmetlerini saymaz
sak, hep muhalefette kalmtr. 12 Eyll 1980 darbesiyle a
lmalar durdurulmu ve 12 Ekim 1981 tarihinde de darbeci
beli cunta tarafndan kapatlmtr.
321. CUMHURYET KYL MLLET PARTS
16 Ekim 1958de Cumhuriyeti Millet Partisi ile Kyl Mil
let Partisinin birlemesiyle kuruldu ilk genel bakan Osman
Blkbayd. 1961 seimlerinde Demokrat Partinin oy taba
nn etkileyerek 54 milletvekili kard. 1962 ylnda Osman
Blkba ve arkadalar partinin smet nnnn kurduu
koalisyon hkmetine katlma kararna kar karak partiden
ayrldlar. Parti yneticileri Milli Birlik Komitesinden uzakla
trlan darbeci 14lere katlma arnda bulundu. Bu gurup
tan Alparslan Trke ve arkadalar partiye girdiler 1965 yln
da Trke genel bakanla seildi. 1969 ylnda partinin ad
Milliyeti Hareket Partisi oldu.
322. CUMHURYETLK
Atatrkln alt temel ilkesinden biridir. Bu ilke Ulus
uluk, Laiklik, Ulusal Egemenlik, Demokrasi ve Hukuk Devleti
gibi ilke ve kavramlarla bir btnlk oluturur. Cumhuriyet
Halk Partisinin 1927 ylndaki Genel Kurulunda benimsene
rek parti programna konulan Cumhuriyetilik ilkesi yle ifa
de edilmitir: Parti, ulusun egemenlik amacm en iyi ve en sa
lam temsil eden ve uygulayan devlet eklinin cumhuriyet olduuna
inanr.
A. Timur Bilgi
94
323. CUNTA
Devlet ynetimini zorla ele geiren, genellikle ordu kken
li ve destekli bir ka kiilik ynetici, zorba gruptur. Byle bir
ynetimde, cunta kendisini yasalarn ve anayasann zerinde
tanmlayarak, toplumda geerli olan hak ve zgrlkleri yok
etmeye alr. Cunta amal darbelerin gerekesi, devlet d
zenini korumak ve salamlatrmaktr. Bunun yntemi de kii
hak ve zgrlklerini yok etmektir.
324. CURNAL KATB
Osmanh Devletinde vergilerin gerei gibi toplanp toplan
madn yerinde denetleyen grevlidir.
325. CCELER
Osmanh Devletinde sarayn i blmnde hizmet eden ve
balca ileri padiah elendirmek olan, ounluunu ccele
rin oluturduu grevlilerdir.
326. CLUS BAH
Osmanh Devletinde yeni hkmdarn tahta k nedeniy
le Kapkulu askerlerine, ulemaya ve teki devlet memurlarna
verilen bahitir. lk olarak Birinci Mehmet zamannda kardei
Musa elebiyi yenilgiye urattktan, Osmanh Devletinin siya
sal btnln saladktan sonra, 1413 ylnda datlmtr.
kinci Mehmet zamannda ise yasallamtr. Hkmdarlarn sk
a deitii ve hzinede para bulunmad zamanlar nemli so
runlara neden olan bir Osmanh Devlet geleneidir.
327. CURDE ASKER
Osmanh Devletinin, hacca giden hac adaylarn korumakla
grevlendirdii askerlerdir.
Tarih Terimleri Szl
95

328. ADIR MEHTERLER

Sefer veya g srasnda padiah adrlarnn kurulularn
dan ve bakmlarndan sorumlu olan bir askeri birliktir.
329. ADIRCI
Yenieri Ocann aa iliklerinde adr yapan Acemi O
lanlara verilen addr. Komutanlar adrcbadr.
330. AKALOZ
Osmanl Ordusunda kullanlan kk apl, hafif toplardan
biridir.
331. ALIK
Ocak kurallarn inediklerinden Yenieri Ocandan at
lan kiilerdir.
332. APUL
Aknclann dman topraklarna yaptklar baskn niteliinde
ki saldnlarla bu saldnlarda elde edilen ganimetlere verilen addr.
333. AR
Rus imparatorlarna verilen addr. Rusyadaki yerel egemen
lerden (Knez) birinin tekiler zerinde egemenlik kurarak olu
turduu siyasal yapdr.
334. ARHACI
Yry durumundaki Osmanl Ordusunun ncln
yapan sekin svari birliidir. Komutanlar arhacbadr.
96
335. ARE
Rus imparatorielerine verilen sandr.
336. ARAMBA DVANI
stanbulun ve stanbul halknn nemli ilerini grmek
zere, aramba gnleri sadrazamn konanda stanbul, Galata,
Eyp ve skdar kadlarnn katlmlaryla oluturulan divandr.
337. ARI AASI
Osmanl Devletinde kent arlarnn dzeninden ve gecey
le gndz gvenliinden sorumlu olan grevlidir.
338. AIT (Casus)
Bir devletin ya da kiinin adna bir baka devletin ya da kiinin
zaranna kullanlabilecek olan gizlerini renmeyi stlenen kiidir.
339. ATAL BAYRAK
Osmanl Devletinde Yenieri ortalarnn ve blklerinin
kulland yars krmz, yans sar renkte olan bayraklardr.
340. AVULDUR
Trklerin, Ouz Boyundan Oklarn Gk Han Oullar
kolundan bir oymaktr. X.yuzyilda Manglak Yarmadasna g
ettiler. XVI. yzylda Kalmuklarm basksyla Kafkasyaya ekil
diler. Bir blm de Anadoluya gelip eitli blgelere yerletiler.
341. AVU
Osmanl Devlet rgtnde eitli hizmetlerde bulunan g
revlilerdir. Askeri alanda ise, ordunun st komutanlarnn buy
ruklarn ast komutanlara veya erlere ulatran grevlidir. Rt
beli Erattr.
342. AYKA
Karadenizdeki rmak azlarnn korunmasnda Osmanl
Devletinin hizmetinde olan Mslman Kazaklarn kulland
Tarih Terimleri Szl
97
gemilerdir. Bu koruma gemileri ince donanma smfmdan, alt
dz ve yayvan gemilerdir.
343. AYLAK
Osmanl Devletinde verilen aamalar ve nianlan grevli
lere, greve atanmalar kiilere ivedilikle ulatran grevlidir.
344. EKTR
Osmanl Donanmasnda kullanlan geleneksel sava gemisi
dir. Krekle gidebilen, tek direkli ve yelkeni sadece hz artrma
da yardmc olarak kullanlan bir gemidir.
345. ELEB
Kentlerde medrese eitimi grm, okur yazar ve kibar kii
lere verilen sfattr. Osmanllarda XV. yzyla kadar ehzadele
re ve Mevlna soyundan gelenlere verilen sandr.
346. ELME
Doa ve toplum btnnn gelime yasasdr. Doa, toplum
ve bilin btnln oluturan evren elierek olumaktadr.
En kk madde parasndan (Atom) en byk evrensel yapya
kadar btn eyleri oluturan gelitirici olan elimedir.
347. EREVE ANTLAMA
Daha sonra yaplacak ayrntl devletleraras antlamalara
rnek olacak genel hkmleri kapsayan antlamadr.
348. ERGELER
Osmanl Ordusu, yabanc topraklara girdiinde padiahn a-
dnn beklemekle grevli olan Yenieri Ocanm XVIL Ortasdr.
349. ERKEZLER
Kuzey Kafkasyada yaayan bir topluluktur. Kkenlerinin Sar-
matlardan, Alanlardan ve killerden geldii sanlmaktadr. ap-
s, Hatukay, Temirkay, Hakui, Besleney, Kabartay, Abzak gibi
A. Timur Bilgi
98
kabilelere blnmlerdir. Genellikle Snni-slam olan erkez-
lerde toplumsal yap Pse (Bey), zden (Soylular), Tokav (Halk)
ve Piti (Kleler) olmak zere drt smfa ayrlrlar. Gnmzde
gelenek ve greneklerine hala bal olarak Trkiyede, Kafkasyada
dank gruplar halinde de Irak, rdn, srail ve Msrda yaayan
erkezlerle Osmanllar arasndaki ilikiler kinci Mehmet zama
nnda balam ve 1877 ylna dek srmtr.
350. FT
Osmanh Devletinde bir toprak alan lsdr. Bir ift kz
le srlebilen, ilenebilen toprak geniliidir. Bu genilik 60 ile
150 dekar arasnda deiir. iftlik ve ifti szckleri buradan
tremitir.
351. FT BOZAN YNTEM
Topran izinsiz olarak terk eden veya yl st ste ekme-
yenlerden alnan vergidir.
352. FT VERGS
smanh Devletinde, Rsum- rfiye trnde vergi ykm
lldr. En az bir iftlik geniliinde toprak ileyen Msl
man reayadan ylda bir kez alnan ve blgelere gre 10 ake
den 50 akeye kadar deiiklik gsteren vergidir. Herhangi bir
nedenle iledii topra terk eden reaya bu vergisini demeyi
srdrrd, zaman bu vergi ift Bozan adn alrd.
353. N EDD
M 214 ylnda tamamlanan, ini kuzeydeki gebe toplu
luklarn saldrlarn nlemek ve inin kuzeyini doudan bat
ya balamak amacyla yaplan insan yaps en byk duvardr.
in eddi, ortalama bir ka yz metrede bir yaplan kulelerle
desteklenmitir. Uzunluu 2 bin 400 kilometre ve ykseklii 4
ile 9 metre arasnda deimektedir. zerinde 4 metre genili
inde bir yol bulunan ta yapttr. Uzaydan grlen en byk
insan yapsdr.
Tarih Terimleri Szl
99
354. V YAZISI
M 3200 yllarnda Smerlerin soyut kavramlarn anlata
bildii yaz sistemidir. Kil tabletler zerine izi iviye benzer bir
kalemle bastrarak yazlrd. Hece alfabesi olup, 600den fazla
sembolden olumaktayd. Smerlerden baka tm n Asya top
luluklarnca kullanlmtr. Bu yazyla Glgam ve Tufan des
tanlar ile eitli dinsel ve hukuksal bilgiler yazlmtr.
355. OCUK HALI SEFER
1212 ylnda Katolik Kilisesinin rgtlemesiyle binlerce o
cuktan oluan Hal Seferidir. Katolik Kilisesi bir mucizenin
gerekleerek Kudsn alnacan ne srm ve ocuklar ey
leme geirmitir. Bu ocuklarn ou yollarda alk, yorgunluk
ve hastalklardan lm kalanlar ise Mslmanlar tarafndan
tutsak edilerek kleletirilmitir. Ortaa Avrupasnda Katolik
Kilisesinin gz dnml ile Katolik halkn banazlklarn
gstermesi asndan arpc bir rnektir.
356. OULCULUK
Toplumsal yaamda birbirine eit ve birbirine indirgeneme-
yen birden ok ilkenin ve alann var olmasn savunan gr
tr. Demokrasinin ilkelerinden birini oluturan bu dnce,
demokrasinin teki unsurlaryla bir btnlk oluturur.
357. OK KUTUPLU SSTEM
ok sayda devletin hemen hemen eit etki, g ve statye
sahip olduu sistemdir. Bu sistemde birden fazla devlet ulusla
raras sistem ve dnya politikas zerinde sz sahibi ve ynlen
diricidir. Bu sistem tek kutuplu veya ki kutuplu sisteme gre
daha gevek, kark ve dzensizdir. nk uluslararas alanda
yaplan herhangi bir hareketin, mdahalesinin, hamlenin ger
ekte kimi hedef ald, kime yneldii nceden kestirileme
mekte ve nlem alnamamaktadr.
A. Timur Bilgi
100
D
358. DHLYE NAZIRI
Osmanh Devletinde 1837 ylndan sonra bu gnk iileri
bakanlarnn yapt ileri yapanlara verilen addr. Bu makama
Mlkiye Nezareti de denirdi.
359. DALKILI
Gnll fedailerdir. Dman kuatmalarm yarmak, dma
na baskn yapmak veya kuatlan bir kalenin teslim olmasn
hzlandrmak iin gnlllerden oluturulan askeri birliklerdir.
360. DANITAY
dari mahkemelerce verilen ve yasann baka bir idari yar
g kuruluna brakmad karar ve hkmlerin son inceleme ve
karar kuruludur. Yasayla gsterilen belli davalara da ilk ve son
kademe mahkemesi olarak bakar. Dantay davalar grmek,
Babakan ve Bakanlar Kurulunca gnderilen yasa tasarlar hak
knda dncesini bildirmek, tzk tasarlarn ve ayrcalk, art
lama ve szlemelerini incelemek, idari uyumazlklar zm
lemek ve yasayla gsterilen dier ilemleri yapmakla grevlidir.
361. DARBE
Bir lkede siyasal iktidarn tmn zorla gerekirse silah
kullanarak ele geirmektir. Ama; devlet dzenini salamla
trmak ve belirtilen tehlikelere kar devleti korumaktr. Byle
bir eylemden sonra genellikle lkede tm hak ve zgrlkler
darbeyi dzenleyenler tarahndan yok edilir. Darbeler lkelerde
101
ynetici kadrolar deitiren, lkenin ekonomik ve toplumsal
dzeninde herhangi bir iyiletirme yapmayan toplumun etik
deerlerini bozan bask ynetimleridir.
362. d a r b e n i RESM
ki da arasnda, boaz zelliine sahip geit yerlerinden ge
en kervanlardan alnan gvenlik vergisidir. Bu vergi derbent
lere kurulan karakollardaki Derbent Aalar tarafndan alnrd.
363. DAR-I HARP
Mslmanl kabul etmeyen ya da bir slam devletinin ege
menliini kabul etmeyerek, ona cizye vergisi demeyen lke
topraklardr. Bu topraklar slam saldrlarna ak, cihat alan
lardr.
364. DAR-I SLAM
Mslman bir devletin egemenlii altnda bulunan toprak
lardr.
365. DAR-I RDDE
nceden Mslman iken, sonradan din deitiren topluluk-
lann ve yneticilerin egemen olduu kent, kasaba ya da lkedir.
366. DAR-I ZMMET
Bir slam devletinin egemenliini kabul eden ve cizye ad ve
rilen koruma vergisini deyen zmnilerin yaad topraklardr.
367. DARPHANE
Madeni paralarn ve madalyalarla mhrlerin basld yerdir.
368. DAR-U URA-YI BAB-I AL
Osmanh Devletinde 1837de Meclis-i Vala-y Ahkam- Ad
liye ile birlikte oluturulan Dar-u ura-y Bab- Alinin gre
vi slahat hareketlerinin gerektirdii yasa ve tzk tasarlarn
A. Timur Bilgi
102
hazrlamak, devletle kiiler arasndaki anlamazlklar zmek,
memurlar yarglamak ve devlet ileri hakknda gr bildir
mekti.
369. DAR-L FNUN
1846 ylnda rtiye okulundan stn olarak. Padiah Abd-
l Mecit tarafndan kurulmu, fen bilimleri okuludur. 1926 y
lnda tzel kiilii onaylanm ve 1933 ylnda da kaldrlarak
temelleri zerinde stanbul niversitesi kurulmutur.
370. DAR- AFAKA
stanbulda ksz ve yetim ocuklarn eitimini salamak
amacyla alan ilk parasz, yatl lisedir. Cemiyet-i Tcdrisiye-i Is-
lamiye tarafndan 1863te padiah ferman ile kuruldu. Amac;
stanbulda Kapalardaki esnaf ocuklarn eitmekti. Okullar
bir ara kapatldysa da birka yl sonra babasz ocuklarn eiti
mini salamak amacyla Fatihte Dar- afakat-l slamiye adl
bir okul ald., Padiah kinci Abd-l Hamit Devrinde Maarif
Naz rh na baland. kinci Merutiyetten sonra okulu bitiren
lerin abasyla Dar- afaka yeniden bamsz bir stat kazand
ve bu tarihten balayarak hzl ve kapsaml bir gelime gsterdi.
Okul, gnmzde Dar- afaka Demei tarafndan ynetilmek
te, geliri ise dernek yelerinin dentileri ve eitli balardan
salanmaktadr.
371. DAR- FA
slam dnyasnda hastalarn tedavi edildii salk kurum
landr. Dar ifalarda ayn zamanda tp eitimi de verilirdi.
Ortaada Dar-s Sha, Dar-l Latife gibi adlarla anlm, so
nunda hastane kelimesi yerlemitir. slam kurallarna uygun
olarak, halk yararna ve vakf esasna gre kurulan Dar- i
falarn yannda sonralar tp medreseleri ald. Bu kurumlarda
bulac hastal olan, akl hastalar ve kadnlarn ayr odalar
Tarih Terimleri Szl
103
vard. Abbasiler devrinde almaya balayan Dar- ifalarn en
by Tolunolu Ahmedin Msrda 875 tarihinde yaptrd
Dar- ifadr. Osmanl Devletinde ise ilk Dar- ifa, Birinci
Bayezid tarafndan Bursada yaptrlmtr.
372. DARVNCLK
ngiliz bilim adam Charles Darwin trlerin, doal ayklama
ve soya ekimle belirlenerek deime yoluyla olutuklarm ne
srmtr. Darwine gre sonraki ey, nceki eyle zde ayn
dr. Sadece bir ey deierek baka ey olmutur. Bu deime
ilerleme deil bakalamdr. Darwin, deneyci ve gzlemci bir
bilim adam olarak, bu bakalamay doal ayklanma ve soya
ekim gibi iki ana etmenle aklar. Darwine gre, Dnyada ya
anacak yerler ok azdr. Bu dar alanda yaayan varlklar da
hzla oalmaktadrlar. Alanlarn darlna kar bu oalma,
yaam mcadelesini dourur. Ktlklardan, kavgalardan ve has
talklardan kurtulabilenler en gl olanlardr. Gszler yaa
ma kavgasnda eriyip tkenmektedirler. Varlklar doal olarak
ayklanmaktadrlar.
373. DAYI
Cezayir, Tunus ve Trablusgarpa merkezden gnderilen Os-
manh eyalet valilerinin etkinlikleri yok olduktan sonra ortaya
kan ve ynetime yerleen yerel egemenlerin setii ynetici
lerdir.
374. DECCAL
Incile gre, Dnyadaki yaamn sonlarna doru yeryz
ne gelecek ve ktlkleriyle ortal kartracak olan kiidir.
Bu kii Peygamber Hz. sa tarafndan yenilgiye uratlarak, yok
edilecektir. slamiyete gre ise, dnyann sonlarna doru h
km srp, insanlar kt yola sokarak felakete srkleyecek
olan insandr. Mehdi adnda bir kii ortaya kp, Deccal ld
recek ve dnyann dzenini yeniden kuracaktr.
A. Timur Bilgi
104
375. DECEMVRLER
Romallarn ilk yazl yasalardr. M 494 ylnda balayan
Patrid Plep snf savamlarnn sonucunda Plepler kk ba
arlar ve haklar elde edebiliyorlard. Fakat hibir zaman Patri-
cilerin basklaryla smrden ve devlet denetiminden kurtu-
lamyorlard. Sonunda Plep Tribunu (Halk Meclisi) Romada
yaayan herkesin hak ve grevleriyle zgrlklerini gsteren
bir yasann yaplmasn ve bunlar yapacak bir komisyonun ku
rulmasn Patricilerden istediler. Patriciler, buna iddetle kar
geldiler. Romann yaylma savalar nedeniyle Pleplere gerek
sinmeleri olduunu da hesaba katarak M 451de bir komis
yon kurdular. Bu komisyonun yelerine Decemvir deniyordu.
Dikkatli bir almadan sonra ilk Roma yasalarn yaptlar. Bu
yasalar 12 mermer levha zerine yazdlar. Bu kanunlara gre
Pleplerin hak ve zgrlkleri artrld.
376. DEDE
Mevlevilik, Bektailik ve Alevilikte kullanlan bir unvandr.
Mevlevilikte ilesini dolduran ve tekke eyhlii yapmaya hak
kazanan dervilere denir. Bektalikte yalnzca Hacbektaa ki
merkez tekkenin eyhi iin kullanlr. Alevilikte ise, Peygamber
Hz. Muhammedin soyundan gelen yerel dinsel nderlere veri
len sandr.
377. DEFTERDAR
Osmanl Devletinde mali ilerden sorumlu olan Divan- H
mayun yesidir. Kanunname-i Al-i Osmana gre, padiah ml
knn vekilidir. Defterdarlar mali ilerin yan sra devletin ana
arazisinin kaytlaryla, hazine defterlerinin korunmasndan da
sorumluydular. Defterdarlarn, mah ferman yazmak, avulara,
sipahilere, katiplere ve sancak beylerine demeler yapmak gibi
yetkileri vard. nceleri devletin bir defterdar varken, sonradan
Tarih Terimleri Szl
105
Rumeli Defterdan, Anadolu Defterdar, Arap ve Acem Defterdar,
stanbul Defterdar gibi yeni defterdarlklar oluturulm.utur.
378. DEFTERL
Yapt grevleri veya sahip olduu haklar ve ayncalklar
Osmanl Devletinin defterlerinde kaytl olan kimselerdir.
379. DERMEN RESM
Osmanl Devletinde deirmen iletenlerden alnan Tekalif-i
rfiye trnden olan ve Resm-i Asiyab da denilen bir vergidir.
380. DEZM
Vahyi, yani kutsal kitaplar ve peygamberleri yadsyan, sa
dece tannnn varlna inananlarn inan sistemidir. Bu inan
ta olanlar, tanrnn evreni yarattktan sonra dnya ilerine bir
daha kanmadna inanmaktadrlar.
381. DELEGASYON
Diplomaside, yurt dnda grevlendirilen uzmanlardan olu
an kurullardr. Belirli grev iin ksa sreli olarak kurulan ve
ikili grmeler, kongre, konferans, antlama ve grme imza
sna katlan veya bir trende lkeyi temsil gibi protokol asn
dan grevlendirilen delegasyonlar olduu gibi bir uluslararas
rgt gzetiminde devaml olarak grevh bulunan uzmanlardan
kurulu srekli nitelikte delegasyonlar da vardr.
382. DEL (Delil)
XVII. yzyl sonlarnda Rumelide oluturulan, fedai zel
liine sahip, genlerden oluan Osmanl Devleti hafif svari
askerleridir. Bu askerler Trklerden, Bonaklardan, Hrvatlar-
dan ve Slavlardan seilirdi ve komutanlarna Deliba denirdi.
Zamanla dzenleri ve disiplinleri bozularak ekiyalamaya ve
halka sorunlar yaratmaya baladlar. Sonunda kinci Mahmut
tarafndan 1829 ylnda tmyle ortadan kaldrlmlardr.
A. Timur Bilgi
106
383. DEMR AI
nsanln geliim srecinde ara, gere, silah ve aletlerle
avadanlklarn yapmnda demirin kullanld dnemdir. De
mirin ergime derecesinin yksek olmas, biim vermenin ve
artmann zor olmas nedeniyle Demir a en son balayan
adr. Tun andan sonra balamtr ve kimi tarihilere
gre gnmzde de srmektedir. Eski tarih gruplandrmalarn
da, Demir a Tarih ncesi Devirler iinde deerlendirilme
sine karn demirin avadanlk ve alet yapmnda kullanlmas
kesinlikle yaznn bulunmasndan sonradr. Yani tarih devir-
lerindedir. En eski demir aletlere M 2700 yllarndan kalma
Mezopotamyadaki, Smer-Ur Kenti mezarlarnda rastlanma
sna karn Demir a M 1200 yllarnda Hitit Devletinin
yklmasyla, Hitit Saraynda tutuklu bulunan demircilerin z
grlklerine kavumasyla balatlr.
384. DEMOKRAS
Bir toplumda yaamn her alannda tam bir zgrln uy
gulanmas ve toplumsal eilimlerin toplum ynetimine yans
masdr. Bir lkede demokrasinin olup olmadnn ya da ne
kadar olduunun ls aadaki ilkelerin uygulanp uygu
lanmadna baldr.
Bu ilkeler: Bamszlk, rgtlenme, Bireysel haklara sayg.
Eitlik, Toplumsal uzlama. Seme seilme hakk. ounluk
kararlarna uyma. Aznlk haklarna sayg. oulculuk ve Ka
tlm hakk
385. DEMOKRATK MERKEZYETLK
Lenin Tarafndan esaslar ortaya konmu rgtsel alma
yntemidir. yelerin bireysel insiyatifini yadsmayan, ama ye
lerin tm eylem, gzlem, istihbarat ve nerilerini belirli bir di
siplin iinde ynetim araclyla denetleyerek birimlerine kar
lkl neri ve bilgi aktarmnda bulunulmasdr.
Tarih Terimleri Szl
107
386. DEMOKRAT PART (ABD)
ABDde siyasal varln srdren en eski partidir. 1792 y
lnda Thomas Jefferson tarafndan kurulmutur.
387. DEMOKRAT PART (Trk)
Trk siyasal partilerinden biridir. CHPnin tek parti yne
timine kar kan bu parti iinden gelme Celal Bayar, Adnan
Menderes, Refik Koraltan ve Fuat Kprl gibi kiilerce 1946
ylnda kurulmutur. 1950 ylnda iktidara geldi. 1954 ve 1957
yllarndaki seimleri kazand. Uygulam olduu politikaya
kar kan Trk Silahl Kuvvetleri tarafndan 27 Mays 1960
tarihinde askeri bir darbe ile iktidardan uzaklatrldlar. Yne
ticileri Yassadada kurulan askeri mahkemede eitli yolsuz
luklardan yarglanarak cezalandrldlar.
388. DENGE POLTKASI
Uluslararas ilikilerde, bir veya daha fazla lkenin, blge
sindeki veya dnya zerindeki politik, stratejik, ekonomik ve
teki karlar iin dier lkelerle antlamalar yapmas, bylece
hem karlarn kollamas, hem de kendisine ynelik tehlikele
re kar korunmas suretiyle denge salamasdr.
389. DENZ HARP OKULU
Trk Deniz Kuvvetlerine subay yetitiren okuldur. lk kez
Osmanl Devletinde Padiah nc Mustafa tarafndan 1773
ylnda Mhendishane-i Bahr-i Hmayun adyla oluturulmu
tur. 1846 ylnda Mektep-i Bahriye-i ahane adn, 1928 ylnda
da Deniz Harp Okulu adn almtr. Halen Tuzlada eitim ve
retim faaliyetlerine devam etmektedir.
390. DENK
Osmanl Devleti zamannda, 0,8775 gram aln karl
olarak zellikle, kuyumculukta kullanlan arlk l birimidir.
A. Timur Bilgi
108
391. DERBENT
ki da arasnda boaz zelliine sahip geit yeridir. Osman-
h Devleti, bu zellie sahip yerlerde zellikle ticaret kervanlar
nn gvenliini salamak amacyla, karakollar ve kaleler kurar
buralarda askeri birlikler grevlendirirdi. Bu askeri birliklerin
komutanlarna Derbent Aas denirdi.
392. DEREBEYLK FEODALZM
Feodalizmin siyasal ve toplumsal alanda zellikle. Ortaada
grlen bir biimidir. Toprak klesinin (SerO emeine dayal
toprak aalnn mlkiyetindeki topraklarda yerel egemenlerin
byk oranda yasama, yrtme ve yarg yetkisine sahip olduu
feodal dzendir. Egemen snflarn askeri ve siyasal glerinin
dank olduu bu yap, rgtl olan Katolik Kilisesinin top
lumsal, siyasal ve ideolojik stnlnn kurulmasna neden
olmutur. Kilisenin egemen ve stn g olmas nedeniyle bu
sistem kilise tarafndan kurulacak, korunacak ve srdrlme
si iin aba harcanacaktr. Barutun ar ateli silahlarda (Top)
kullanlmas ve krallarla derebeyler arasndaki mcadelelerde
toplumsal bir g haline gelen Burjuva snfnn krallar des
teklemesiyle, derebeyler yenilgiye uram ve krallarn gc
karsnda boyun emitir. Bylece Katolik Kilisesi ile birlik
te gc azalan derebeylik sisteminin yerine, krallarn merkezi
otoriteleri artacak, krallar lkelerinde giderek daha egemen ve
gl olacaklardr.
393. DERV
Farsada dilenci anlamna gelen bir szcktr. Tasavvufta
ise, bir tarikata girerek. Dnyann maddi olanaklarndan elini
eteini ekerek yoksulluu ve ileyi seen kiidir. Dervilikte
ama insann yreini arndrarak olgunlamas ve tanrya ula
masdr.
Tarih Terimleri Szl
109
394. DERYA BEY
Kaptanpaa eyaletine bal, Sancak Beylerine verilen sandr.
Derya Beyleri kendi sancaklarndaki tmar ve zeamet sahiple
riyle birlikte, gelirlerine gre bir ka kadrga ile deniz seferleri
ne katlrlard.
395. DESPOT
lkesini bask ve yasaklarla yneten zorba kiidir. Ortodoks
Rumlarda ise; dinsel bakandr. Katolik rgtlenmesindeki
Metropolitin karldr.
396. DESPOTZM
Hibir yasaya bal olmakszn ve buyrukunun karlarn
dan baka bir ama gzetmeksizin verilen ounluu tanrsal
buyruklarla srdrlen ynetim biimidir. lk rneklerine tlk-
ada Mezopotamya, Msr ve Anadoluda rastlanmtr.
397. DESTAN
Trk Halk Edebiyatnm en uzun kouk biimidir. Konu
sunu eitli toplumsal olaylardan alr. Drtlkler halinde ve
genellikle hece lsnn 11li ve 8li kalplaryla yazlr. Saz
eliinde de sylenebilen iirlerdir.
398. DETERMNZM
nsann, Ahlaki eylemleri ile ilgili kararlar, iten ve dtan
belirlenen koullarn etkisiyle ol uur grne dayanarak ah
laki eylemlerinde zgr olmadn savunan filozoflar vardr.
Bunlar ahlak felsefesi alannda deterministtir.
399: DEVALASYON
Bir lkenin para birimi deerinin baka lkelerin para bi
rimleri veya altn ve gm gibi deerler karsnda drlme
sidir. Genellikle i borlarn denmesi ve d satmn destek
lenmesi amacyla alman, sorunlara ksa vadeli zm getiren
A. Timur Bilgi
110
nlemlerdendir. Bu uygulamann hemen ardndan enflasyon
gelir ve lke ekonomisi eski olumsuz zelliklerine yeniden g
mlr.
400. DEVEC ORTALARI
Grevleri, savata siper ilerinde almak olan, sefere k
ve seferden dnte Yenieri aalarnn develerinin ykleme ve
boaltma ileriyle uraan Yenieri blkleridir. Bunlar, Yeni
eri Ocann en saygn ve en gzde blkleridir.
401. DEVLET
Bir hkmet ynetiminde rgtlenmi siyasal topluluktur.
Bir baka deyile; ekonomik egemenlii elinde tutan toplumsal
snfn siyasal rgtdr. Devlet rgtlenmeleri Tarih ncesi
devirlerden Tun anda ortaya kmtr. Devletin oluma
sna neden olan zorunluluk, mallarda ve retim aralarnda
ortaya kan zel mlkiyetin korunmas ve klelik sisteminin
srdrlmek istenmesidir. Tarih boyunca devletlerin z ve
grevi deimemitir. Bu, belli bir toplumsal ve ekonomik d
zeni srdrmeye yneliktir. Devletlerin biimi ise; yere, zama
na ve koullara gre deiir.
402. DEVLET DENETLEME KURULU
Ynetimin yasalara uygun olup olmadn denetleyen,
cumhurbakanlna bal olarak alan anayasal bir kurum
dur. 1982 Anayasasnm 108. maddesine gre oluturulmu
olup, dokuz yeden oluan bir kuruldur.
403. DEVLET GVENLK MAHKEMELER
Trkiyede devletin i ve d gvenliine kar ilenen eylem
lere ilikin davalara bakmakla grevli olan olaanst mahkeme
lerdir. 1982 Anayasasnm 143. maddesine gre sekiz ilde kurul
mu blgesel mahkemelerdir. Kararlan Yargtayca onandktan
Tarih Terimleri Szl
111
sonra kesinleir. 2004 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle
kaldrlm yerine, uzman Ar Ceza Mahkemeleri kurulmu
tur.
404. DEVLETLK
Ekonomik ve toplumsal btn grevlerin ve eylemlerin dev
let tarafndan ynetimidir. Devletilik, kiisel karlarla, kiisel
iradeye dayanan ve toplum karlarn kiisel karlarn toplam
sayan liberalizmin kartdr. Devleti dnceye gre, kiiler
toplumun karlarna deil kendi karlarna yararl olurlar. Bu
durum, topluma byk zararlar verir ve toplumsal ilerlemeyi
engeller. Devletilik dncesi zellikle ulusal ekonomiyi ko
rumak ve sanayileme sorunlarn zmek amacyla uygulanr.
405. DEVLETLER HUKUKU
Devletlerin karlkl hak ve ilikilerinde, hak ve grevleri
ni belirten kurallarn btndr. Gnmzde ise, kiilerin ve
devletlerin Birlemi Milletler rgt arasndaki karlkl ili
kilerini dzenleyen hukuktur.
406. DEVRM
Toplumsal yapda srama ile gerekleen niteliksel gelime
dir. Bir btn olan doa ve toplumdaki gelimeler, salt evrim
zelliine sahip deildir. Zaman zaman bu evrimsel deiimler
devrime yani sramalar halinde niteliksel deiime de urar.
Devrim iki yanl bir abay gerektirir. Bir yanda devrimi ger
ekletiren glerce; var olan yok edilirken, te yandan yok
olan eskinin yerine yeninin ayn glerce ina edilmesi gere
kir. Devrimsel deiimin zorla, iddetle gereklemesi bir zo
runluluk deildir. Amerika, ngiltere, Hollanda ve Prusya gibi
lkelerde burjuva, demokratik devrimi eri bar yollarla ger
eklemitir.
A. Timur Bilgi
112
407. DEVRM MAHKEMES
Fransz Burjuva Demokratik Devrimi srasmda, devrime
kart unsurlar tasfiye etmek amacyla Konvansiyon (devrim
ci ynetim) tarafndan kurulan olaanst mahkemedir. Bu
mahkeme kararlar temyiz edilemezdi ve yalnzca beraat veya
lm cezas verilirdi. Trk Ulusal Kurtulu Mcadelesi srasn
da kurulan stiklal Mahkemeleri ile sosyalizmin kurulduu ilk
dnemlerde inde ve Sovyet Rusyada kurulan Halk Mahke
meleri de devrim mahkemesi ilevine sahip olmulardr.
408. DEVRME
Osmanh Devletinde, Birinci Mehmet Devrinde Kapkulu
Ocaklarndaki asker gereksinmesini karlamak amacyla kuru
lan, Acemi Ocana belli kurallarla toplanan Hristiyan ocuk
lardr. Osmanl Devletinin gereksinmesine gre her 3-5 ylda
bir 8-15 yalarndaki Hristiyan erkek ocuklarnn devirilme
iidir. Devirmeye gerek duyulduunda Divan- Hmayunda
bu konuda karar alndktan sonra devirmeye kacak olan
Ocak Aalar seilir, devirme blgelerine emirler gnderilir.
Sancakbeyi, Kadlar ve Tmarl Sipahilerden yardm istenirdi.
Devirme her 40 evden bir erkek ocuu orannda yaplrd.
Tek oul, Yahudi olanlar, evliler, ky kethdas oullar, o
ban, srtma, kse, kel, Trke bilenler, sanat sahibi olanlar,
ok uzun ve ok ksa olanlar, Rus, ingene veya Acem olanlarla
Trabzon Hristiyanlar kesinlikle devirilmezdi.
409. DEZENELASYON
Fiyat art hznn azalmas anlamna gelmektedir. Yksek
enflasyondan dk enflasyona gei srasnda yaanan den
enflasyon srecini anlatr.
410. DI POLTKA
Bir devletin, ulusal karlarnn biimlendirdii amalara
ulamak iin dier devletlerle ve uluslararas kurumlarla ara
snda olan diplomatik siyasal, ekonomik ve hukuksal ilikileri
Tarih Terimleri Szl
113
kapsayan politikadr. Ayrca d politikay, baka bir devletin
yapm olduu giriimler ve tutumlar da biimlendirebilir. D
politika uygulamasnda baz nemli noktalar vardr. Bu nok
talar her eyden nce ulusal karlar erevesinde belirli ve
duraan amalar belirlenmelidir. Bu amalan etkileyecek olan
uluslararas ve ulusal faktrleri bulmak gereklidir. Devletin bu
planlanan amalara ulaabilme kapasitesinin yeterliliinin l
lmesi, amalar gerekletirme yolunda ortaya kan engelle
ri amak iin devletin kapasitesini eitli ekillerde kullanmay
salayan stratejiler gelitirmek ve bu sreci devaml ekilde ye
niden gzden geirmek ve yorumlamaktr.
411. D YARDIM
Uluslararas kurumlar veya devletler tarafndan baka bir dev
lete verilen askeri, toplumsal ve ekonomik yardm ve destektir.
Ekonomik ve teknik yardm; sermaye ba, geliim proje
leri iin bor, yiyecek yardmr, zel yatrmlar iin garantiler ve
ticari krediler gibi unsurlardan oluur.
Askeri yardm; askeri donanm transferleri, neri gruplar sa
vunma destei, iyi niyetli asker kurululan desteklemek iin de
meler gibi unsurlardan oluur. D yardm yapmann amalar;
balamalar glendirmek, sava nedeniyle yklm ekonomile
ri tekrar kurmak, ekonomik geliimleri arttrmak ideolojik des
tek salamak, stratejik malzemeleri ve hammaddeleri ele geir
mek, uluslararas ekonomik kntden ya da doal afetlerden
kurtarmaktr. Bunun yan sra, emperyalist devletlerin yardmlar
uzun vadede smrge alanlarn geniletme amac da tar.
412. DKL TA
Bir kiinin ya da bir olayn ansna dikilmi kare, daire ya da
dikdrtgen kesitli tepeye doru incelerek ykselen ta anttr.
lkada Msrda ve Romada ok grlr. Baz dikili talardan
Gnee gre zamann saptanmasnda da (Gne saati olarak)
yararlanlrd.
A. Timur Bilgi
M
413.DL
nsanlarn, duygu ve dncelerini anlatmak amacyla kul
landklar anlaml sesler dizesidir. Dil toplumsal bir olgudur ve
soyut bilinle birlikte var olmu, onunla karlkl etkileerek
gelimitir. Toplumun olumasnda, kaynamasnda ve geli
mesinde barol oynayan dil, bireysel ve toplumsal bir aratr.
Canl ve dourgan bir zellie sahip olan dil, toplumsal gerek
sinmelerin artmas ve toplumsal ilerlemenin salanmasyla ge
limi ve varsllamtr. Balangta, doadaki seslerin tekrar
olarak ortaya kan, kk topluluklarn grup dilleri giderek
ortaklam ve gnmzde yz milyonlarca insann kulland
ulus dilleri olumutur.
414. DLSZ
Osmanl Devletinde sarayda hazine, kiler ve seferli kou
larnda er drder tane bulunan ve srekli olarak padiahn
kapsnda nbet tutan sar dilsiz askerlerdir.
415. DNSEL BLG (lim)
zne (sbje) ile nesne (obje) arasndaki ilikinin inan,
Tanr, kutsal kitap ve din erevesinde kurulduu bilgi, dinsel
bilgidir.
416. DONSOS
lka Yunan Mitolojisinde ba Tanr Zeusun olu olan,
balarn koruyucusu ve arap Tannsdr.
417. DPLOMAS
Bir hkmetin belli konulardaki kan ve grlerini do
rudan doruya teki devletlerin karar vericilerine iletmesi s
recidir. Diplomasinin bir grme sanat olduu da sylenir.
Modern anlamda diplomasinin Kuzey talyada doduu kabul
edilmektedir. XXL yzyldan itibaren burada kk kent dev
letleri grlmektedir. Bunlar arasnda diplomasinin gelime
sine en fazla katkda bulunan Venedik Cumhuriyeti idi.
Tarih Terimleri Szl
115
418. DPLOMAT
Gnderilmi olduu devlet tarafndan yetkili klman, lke
sini yabanc bir lkede veya uluslararas grmelerde temsil
eden grevli diplomatlarn sfatlar ve dereceleri sralamaldr.
Bu sfatlar ve dereceler 1815 Viyana Kongresi ile belirlenmitir.
419. DPLOMATK DOKUNULMAZLIK
Uygulanan uluslararas hukukta kavram olarak, dokunul
mazlklar ile ayrcalklar arasnda bir ayrma gidilmektedir.
Dokunulmazlk kavram genel yasalardan bak tutulmay
deil, fakat yarglama ve icra yollarnn uygulanmasndan ba
k tutulmay belirtmektedir. Buna karlk ayrcalk kavram
kabul eden devletin kimi yasalarnn znden bak tutulma
y, bunlarn znn uygulanmamasn ifade eder. Diplomatik
ayrcalk ve baklklar,
1. Diplomasi Temsilcilii bakmndan,
2. Diplomasi Temsilcilikleri ve Grevlileri bakmndan ol
mak zere iki kma ayrabiliriz.
420. DREN
Toplumsal, siyasal ya da ekonomik bir gcn tutum ve dav
ranlarn deitirmek amacyla, bir kiinin ya da toplumsal bir
kmenin sahip olduu olanaklar kullanmas ya da bu glerle
tm ilikilerini kesmesidir.
421. DRHEM
1 Nisan 1931 tarihine kadar Trkiyede de kullanlan Arap-
Islam arlk l birimi olup, 3.207 grama denktir. 400 Dirhe
me bir Okka (1282.8 gr.), 44 Okkaya bir Kantar (56443.2 gr.),
4 Kantara bir eki (225.7728 kg.) denirdi.
422. DRLK
Osmanh Devleti tarafndan grevlilere maa olarak verilen
veya belli bir topraktan salanan yllk vergi gelirlerinin ayrl
masyla denen, para veya rndr. Ulufe, mahede, saliyane.
A. Timur Bilgi
116
trnden gnlk, aylk, aylk ve yllk maalarla, has, zea
met, tmar, arpalk ve malikane trnden gelirlerin tmne dir
lik denir. Daha ok has, zeamet ve tmar gelirleri iin kullanlan
bir deyime dnmtr.
423. DVAN
slam devletlerinde, hkmdarlara devlet ilerinde yardm
c olmas iin oluturulan danma kuruludur. lk olarak Ab-
basiler Devrinde Sasani Devleti rnek alnarak oluturulmu
tur. Daha sonra kurulan btn slam devletleri bu rgtlenme
modelini benimsemitir. Divan rgtnn en gehmi modeli
Osmanllarca oluturulmutur. Osmanl Devletinde ilk olarak
Orhan Bey zamannda oluturulmu, 1835 yhnda kinci Mah
mut tarafndan kaldrlncaya dek yeni yelerle ye says ar
trlmtr.
424. DVAN-1 AHKAM-I ADLYE
Osmanl Devletinde yksek mahkemedir. Meclis-i Vala-y
Ahkam- Adl i yeni n Divan- Ahkam- Adliye ve uray- Dev
let olarak 1868 ylnda ikiye ayrlmasyla olutu. Yksek adli
mahkeme niteliindeki Divan- Ahkam- Adliye; Nizamiye
Mahkemel eri ni n bir st organ durumundayd. Mslman ve
Mslman olmayan Osmanl tebas arasndan seilen yeleri;
mahkeme karar olmadan azledilemez, padiah ve hkmet
Divann kararlarna karamazd. Bylece yrtme ve yarg
birbirinden ayrlm, yargnn bamszl tannm oluyordu.
Divan- Ahkam- Adliye; temyiz ve istinaf blmlerine ayrlm
t. Temyiz blm hukuk ve ceza dairelerinden; istinaf blm
ise ceza, hukuk ve ticaret dairelerinden oluuyordu.
425. DVAN-I ARIZ
Bu divan devletin savunmas ile ilgilidir. Ordunun ve ordu
personehnin maalarn, malzeme ilerini, her trl tehizatn
Tarih Terimleri Szl
117
ve defter kaytlarn kontrol ederdi. Ordunun maan datan
daireydi. Ordunun gereksinimlerine bakard. Bu divann ordu
kumandanlyla ilgisi yoktu. Divan- Arzn bakanna Arz-
l Cey ad verilirdi. Byk Seluklu Devletinde ve Abbasiler-
de grev yapan Divan- Arz, askerin denetlenmesinden ve yok
lamasndan sorumluydu. Abbasiler de Arz Divan, Moollarn
Badat igal etmelerine kadar devam etmi ve daha sonra Sel
uklular, Gazneliler, Harezmahlar gibi devletlerde de olutu
rulmutur.
426. DVAN-I BERD
Ortaa slam devletlerinde posta ve haber alma rgtne
verilen addr. Devlet grevlilerinin ve halifenin dmanlarnn
durumunu anlamak ve yazmalar yerine ulatrmak iin Berid
rgt Emeviler dnerninde oluturulmutur. Berid rgt
nn banda bulunan kiiye Sahib-i Beri d denirdi. Bu kimse
halifenin en gvenilir adamyd ve dorudan doruya halife ile
iliki kurard. Mslmanlarn Bizans ve randan aldklar Berid
Divan, yaplan fetihler sonucu snrlarn genilemesi zerine
merkezle emirlikler aras haberlemeleri kolaylatrmak iin
kurulmutur.
427. DVAN-I HKMET
Tasavvuf; Trk halk iirinin ncs ve ilk Trk slam gi
zemcisi olan Ahmed Yesevinin dncelerini yayabilmek ama
cyla, XII. yzylda, hece vezni ve yaln bir Trke ile yazd,
Hi kmet ad verilen ve z asndan gizemcilie, biim asn
dan Trk Halk Edebiyatha dayanan gizemci iirlerin derlen
dii yapttr. Divan- Hikmetin zelliklerini yle sralayabili
riz; Tanrsal akn, tapnmann, cennetin vb. konularn olu
turduu didaktik bir yapttr. Drtlkler halinde olmak zere
7li ve 12li hece lsyle yazlmtr. Drtlklerin ad, eserde
Hi kmettir. Divan- Hikmet, dili olduka sade olan, gizemci
A. Timur Bilgi
118
bir yapttr. Ayn zamanda Trk dilinin iir dili olarak geli
mesini salamlatran bir ara olmutur. Felsefi olarak; Trk-
lerin Ural-Altay Kltryle slam esaslarnn yorumlanm bi
imidir. Anadolu-Trk tasavvufunun (gizemciliinin) temelini
oluturur. slam inannn gebe Trk topluluklar arasnda
yaylmasn salamtr.
428. DVAN-I HMAYUN
Osmanl Devletinde ilk olarak Orhan Bey (1326-1362) za
mannda oluturulan yrtme-danma kuruludur. Divan- H
mayunda, birinci ve ikinci dereceden siyasal, ynetsel, askeri,
mali ve eri ilerle, her eit ikayetlere ve davalara baklrd.
Divan toplantlan toplumun tm kesimlerine akt. Devletle,
devlet uygulamalan veya devlet adamlanyla ilgili szlanmas olan
herkes Divan- Hmayuna bavurabilir ve hakkn arayabilirdi.
Divan- Hmayunun asl yeleri Sadrazam, Kubbealt vezirleri.
Kaptan Paa, Rumeli ve Anadolu kazaskerleri, Rumeli Anado
lu ve stanbul defterdarlar. Nianc, Vezir rtbesindeki Yenieri
aas idi. Bir de Rumeli Beylerbeyi stanbulda bulunduunda di
van toplantlarna katlabilirdi. Elilerin nerileri, eyaletlerin ge
reksinmeleri, baka devletlerle ilikiler, snrlarn durumu, hal
kn dava ve ikayetleri srasyla gndem konusu olurdu. kinci
Mehmet Devrine (1451-1481) kadar hkmdarn bakanlnda
toplanan divan bundan sonra ba vezirin bakanlnda toplan
maya balamtr. XVI. yzyla kadar her gn toplanrken, bu
zamandan sonra haftada drt gn (Pazartesi, Sah, Cumartesi,
Pazar) toplanmtr. Divan- Hmayunda bitirilemeyen iler
leden sonra Sadrazamn konanda toplanan kindi Divann
da grlrd. Divan- Hmayunun yetkileri 1731 ylnda
azaltlarak, yetkiler sadrazamda toplanmtr. Bu tarihte yaplan
dzenlemeyle Divan- Hmayun Sadrazamn danma kurulu
haline getirildi. 1835 ylnda ise tmyle kaldrlarak yerine
Tarih Terimleri Szl
119
Nazrlklar (Bakanlklar) kurulmutur. Divan- Hmayun zel
likle merkeze bal eyaletlerin ynetim sorunlaryla ilgili konu
lar grp, karara balar ve bu kararn bavezir araclyla
neri olarak padiaha sunard.
429. DVAN-I LUGAT-T TRK
lk Trke ansiklopedik szlk ve dil bilgisi olarak bilinen
bu eserde 7 bin 500 kadar Trke szck vardr. nsznde
Kagarl Mahmutun Trkler zerine verdii bilgi ve izdii bir
harita bulunmaktadr. Bunlarn yan sra Trk toplumunun t
relerine, yaayna, etik, sava, kahramanlk gibi deerlerine de
yer vermitir. Bu ynleriyle slam ncesi Orta Asyada Trk ede
biyatnn rneklerini sergileyen en eski eser saylmaktadr. Kitap,
Arap dilbilgisi kurallar ve kelime tretme yollar gz nnde
tutularak hazrlanm olduu iin, alfabetik bir sra yoktur. Bu
nun yerine szc oluturan hece saysna baml kalnmtr.
430. DVAN-I MEZALM
Divan Mezalimler Abbasiler zamannda halkn devlet me
murlarndan, grevlilerinden olan honutsuzluklarn, szlan
malarn dinlemek amacyla kurulmutur.
431. DYET
Bir insan ldren veya,yaralayanlarn eri yasalara gre de
mek zorunda olduu zarar dentisidir. Sulu bunu demediin
de ksas uygulanrd. Osmanh yasalarnda karl kanlktr.
432. DYET MECLS
Ortaa ve Yeniada yerel egemenlerin oluturduu, kral
larn yannda siyasal iktidara ortak olan meclistir. Almanyada
ve Lehistanda da eyalet ve devlet yneticilerinin oluturduu
byle bir meclis vard.
A. Timur Bilgi
120
433. DZDAR
Kaleleri koruma grevinde olan askerlerin komutandr.
Dizdarlar, gece-gndz kalelerde kalmak zorundaydlar. Ge
rekesiz ve izinsiz olarak kalelerden yz admdan ok uzakla
malar kesinlikle yasakt.
434. DOGMATZM
Din ya da otoritelerce, ne srlen dnce ve ilkeleri kant
aramakszn, incelemeksizin ve eletirmeksizin doru sayan an
laytr. Temelde skolastik bir anlaytr. Gnmzde deime
ve gelimeyi yadsyan retilerin ve anlaylarn genel addr.
zellikle metafizik retilerin tm dogmatiktir. Deney ala
nnn dnda kalan, bilimsel olmayan tm savlar dogmatiktir.
Dogmatizmin doal sonucu zorbalktr. Deneylerle ve yaamla
kantlanamayan hatta elien kurallar bask ve zulmle kant
lanmaya allr.
435. DOA
nsan bilincinin dnda ve bu bilinten bamsz olarak var
olan, srekli evrim ve devrim iinde bulunan, sonsuz grnm
biimleri iinde, insan da iine alan yaratlmam, olumu
evredir,
436. DOACILIK
Doasal ve toplumsal olan her trl olay ve olguyu doaya
indirgeyen, her eyi doa ve doa gleriyle aklamaya al
an retilerin genelidir. lkadan Yaknaa kadar, tarihsel
srete nemli gelimeler gstermesine karn, gnmzde ye
rini bilime ve bilimsel felsefeye brakmtr. Gnmzde doa,
bilgimizdeki eksikliklerin dnsel kuramlarla tamamlanmas
olas deildir.
Tarih Terimleri Szl
121
437. DOU LLER MDAFAA- HUKUK-I MLLYE CEMYET
Ulusal Kurtulu Sava balamadan nce yurdun btnl
ve ulusun bamszl iin aba harcayan yerel-yurtsever bir r
gttr. I. Emperyalist Dnya Paylam Savanda Osmanl Dev-
letinin yenilmesi ve Osmanl Devleti yneticilerinin dmanla
ibirlii iine girmesi zerine halk bir takm yerel rgtlenmeler
iine girdi. Bu rgtlerden biri de Vilayet-i arki-ye Mdafaa-i
Hukuk- Milliye Cemiyeti idi.
Bu rgtn kurulu amac, Dou illeri halknn dinsel, siyasal
ve tarihsel haklarn btn dnyaya duyurmak, bu haklar dn
ya nnde savunmak, Dou illerinden bazlarnn Ermenilere
verilmesini nlemek idi. Bu rgtn merkezi nce stanbulda
idi. Merkez sonradan Erzuruma tand. Blgedeki yurtseverleri
birletirmek amacyla Erzurum Kongresini dzenledi. Toplanan
Erzurum Kongresi gerek kararlan ve gerekse katlan delegele
riyle Sivas Kongresine g katmtr. rgtn en nemli daya
na Kzm Karabekir Paa ve onun komutasndaki datlmayan
XV. Kolordudur.
438. DOU SORUNU
Osmanl Devletinin dalmaya balamasndan sonra byk
devletlerin Osmanl Devleti topraklar zerindeki rekabetlerini
aklayan terimdir. lk kez 1815 Viyana Kongresinde kullanl
mtr. 1699 Karlofa Antlamas ile Osmanl Devleti ilk kez
byk toprak kayplarna uramt. XIX. yzylda smrge
ci Avrupa devletleri de Osmanl Devletinin Afrika ve Ortado
udaki topraklarn ele geirmeye baladlar. Bu paralama s
reciyle beraber byk devletler, mevcut dengeyi korumak ama
cyla Osmanl Devletinin toprak btnln batl devletlere
dayanarak korumas ve bunun karlnda eitli dnler ver
me yolunda bir politika izlediler. Ama XIX. yzyln sonunda
Osmanl Devletinin artk yaamayacana karar veren bu dev
letler, bata ngiltere olmak zere, Osmanl Devletini paylama
abasna girdiler.
A. Timur Bilgi
122
439. DOLMEN
Tarih ncesi devirlerden Cilal Ta Devrinde oka yaplan,
mezar olarak kullanld sanlan ta anttr. Bu ant, iki tanesi
karlkl dikili olan, ncs bunlarn zerine kapak gibi ya
trlm dz yanakl byk tatan oluturulmutur.
440. DOMNYON
Byk Britanya mparatorluunun Sanayi Devriminden son
ra, birinci derecede nemli smrgelerinde oluturduu sistem
dir. ngiltere Devletler Topluluu adn sonradan alacak olan
bu smrgeler. Byk Britanya ile eit siyasal haklara sahip olsa
da bu lkeler, ekonomik ve askeri alanlardan ngiltereye ba
ml zelliklere sahiptir.
441. DONANMA
Bir devletin deniz kuvvetlerinin tmne birden verilen halk
dilindeki addr.
442. DOSTLUK ANTLAMASI
ki devletin birbirlerinin iilerine karmamas, nc bir
lke ile savalmas halinde tarafsz kalmmamas, ekonomik ve
uluslararas diplomatik ibirlii yaplmas amacyla en st d
zeyde imzalanan bir antlama eklidir. Bu antlamay imzalayan
lkeler, nc devletlere kar daha gl olmak ve lkelerine
gelebilecek herhangi bir tehdidi en az seviyede tutmak amacn
dadr. Dostluk antlamalar imza koyan lkelerin halklar ara
snda da yaknlama salar.
443. DRT HALFE
Hz. Muhammedin lmnden sonra seimle baa geen
Arap-slam devlet bakanlarma Hal i fe (ard-geleni) denilir.
Halifeler, devlet bakanl, ba komutanlk, ba yarglk ve
din bakanl grevlerini de birhkte yrtmlerdir, lk halife
Tarih Terimleri Szl
123
be kiilik bir kurulun setii Hz. Ebu Bekirdir. (632-634). Bu
zamanda yalanc peygamberler cezalandrld, dalmak zere
olan devlet yeniden glendirildi ve Arap kabileleri otorite al
tna alnd. Daha sonra hazrlanan iki orduyla Irak ve Suriyeye
sefer dzenlendi. 633 ylnda Hire Seferi dzenlendi ve Irakta
yaayan Lahmilerin bakenti ele geirildi. 634 ylnda Suriyeye
dzenlenen seferde Bizansla Yermk Sava yapld. Sava s
rerken, Halife Hz. Ebu Bekir ld. Kuran bu dnemde bir kitap
halinde toplatlm tr. Halife Hz. Ebu Bekirden sonra Hz. mer
(634644) Alt kiiHk bir kurul tarafndan halife seildi. Hali
fe Hz,mer Yermk Savan tamamlad ve 633 ylnda am
ile Kuds 636 ylnda Ecnadeyn Savayla tm Suriyeyi ald.
638de Arap-slam ordular Antakyaya kadar geldiler, 639da
Msr, 641de Musul alnd. 637 ylnda Kadisiye ve 642 yln
da Nihavent Savayla Sasani Devletine son veren Araplar, 651
ylnda tm ran aldlar ve Horasandaki Trklerle komu ol
dular. 643 ylnda ise, Libya alnd. Halife Hz. mer slam dev
letlerinin rgtlenme modelinin temelini atmtr. Fethedilen
yerler ilk kez ynetim birimlerine (Emirlik) ayrld, adalet yay
gnlatrld, kadlar atand ve vergi sistemi yeniden dzenlendi.
639 ylnda lkadan beri kullanlan Ay Yl (Kamer) Takvi
mine Hicret laynm tarihi balang yaplarak Hicri (Hicri-
Kamer) Takvim oluturuldu. kta Sistemi uyguland. Halife
Hz. mer 644 ylnda da bir suikast sonucu ldrld. Halife
Hz. merin belirledii be kiilik bir kurulun onay ile halife
olan Hz. sman (644-656) zamannda Trablus, Kbrs Adas,
Horasan, Azerbaycan ve Grcistan alnd. Kafkasyada, Hazar
evresinde Hazar Trkleriyle savalar yapld. Mslmanlar
arasnda ilk blnmeler ve srtmeler bu dnemde balam
tr. Kuran bu dnemde yeniden yazlarak oaltlmtr. Halife
Hz. sman da bir suikast sonucu ldrlmtr (656). Halife
Hz. smandan sonra Hz. Muhammedin amcas Abbasm onay
ile Hz. Ali (656-661) halife oldu. Bu dnemde blnmeler ve
A. Timur Bilgi
124
karklklar artt. Mslmanlar arasndaki anlamazlklar sa
valara dnt. 656 ylnda Deve (Cemel) ve 658 ylnda Sf-
fin Savalar yapld. Devlet merkezi Kfeye tand, anlamaz
lklara son vermek amacyla dzenlenen Hakem Olay"ndan
sonra atmalar daha da iddetlendi. Fetihler tamamen durdu.
Mslmanlar ii, Harici ve Snni diye e ayrldlar. Hariciler
yenilgiye uratld ama yok edilemedi. 661 ylnda Haricilerin
Halife Hz. Aliyi ldrmeleriyle Drt Halife Devri sona ermitir.
444. DRAHM
Y unanistann Avrupa Birhine girmeden, nceki eski para
birimidir.
445. DALZM (tkicilik)
Materyalizmle idealizm arasnda bir uzlama abasdr. Des-
cartesa gre varlk madde ve ruh olmak zere iki cevherden olu
ur. Ruhun ilevi dnmek, maddenin ilevi uzayda yer kap
lamaktr. Evrendeki nesne dnyasndaki varlklar salt madde.
Tanr ise salt ruhtur. nsanda madde ve ruh bir aradadr.
446. DRAKON
Atinah ilk yasa koyucu arhonlardan biridir. M 624 ylnda
halka ve klelere uygulanmak zere cezalan son derece acma
sz olan yasalar dzenlemitir.
447. DK
Katolik Avrupada prens sanndan sonra gelen en yksek
lortluk sandr.
448. DKA
XIII. yzylda Venedikte karlm olan, Akdeniz ve Kara
denizle Orta Avrupada geerli olan altn paradr. Osmanl Dev-
letinde zellikle devletleraras ilikilerde bu para birimini kul
lanmtr.
Tarih Terimleri Szl
125
449. DNYA BANKASI
kinci Dnya Savann yaratt ekonomik sorunlar z
mek amacyla Uluslararas mar ve Kalknma Bankas 27 Ara
lk 1945 tarihinde kuruldu. Temmuz aynda Birlemi Mil
letler rgtnn dzenledii Bretton Woods Konferansnda
alnan kararla kuruluu ynnde ilk adm atlm olan Dnya
Bankasnn, ABDnin hazrlad Marshall Plan erevesinde
etkinlii artt ve gnmze kadar emperyalizmin geri kalm
lkeleri smrmesinin en nemli arac oldu.
450. DRZLER
Fenikelilerin soyundan gelen bir topluluktur. Msrda h
km sren Fatmi halifelerinden Hakim Bin Emrillah, kendi
sini 1017 ylnda Tanr ilan etti. Emrillaha ilk kez biat eden
kii de veziri Hamza Bin Ali oldu. Halife ve veziri kendilerine
inananlar bulunmas iin Anutekin El Drazi bakanlnda bir
misyoner grubu oluturdular. Suriyeye gnderilen Drazi 1019
ylnda ldrld. Bunun zerine Emrillah ve veziri ortadan
kayboldu. Geride Emrillahn Hz. Aliden sonra en byk imam
olduuna inanan ve adn Draziden alan bir topluluk kald.
Mslman olmakla birlikte, inan olarak Snnilerden ve i-
ilerden ayrlrlar. Sava ve ihtilalci tutumlaryla tannan Dr-
ziler, gnmzde genellikle Suriye, Lbnan ve srailde yaa
maktadr.
451. DYUN-I UMUMYE
Osmanh Devletinin 1854 Krm Savandan sonra almaya
balad d borlar demeyecek duruma gelmesi zerine ku
rulan kurumdur. Osmanh Devleti 1854ten sonraki yirmi yl
iinde on be defa d bor ald. Osmanh Devleti bu borcun
faizini bile demeyecek duruma gelince Ekim 1875te Ramazan
Kararnamesi yaynland. Bu kararname ile vadesi gelen taksit
lerin ancak yarsnn denecei akland. Ancak Mart 1876da
A. Timur Bilgi
126
demeler tamamen durdu. Bunu, Osmanl hkmetinin Galata
bankerlerinden ald i borcun denmesinin durdurulmas iz
ledi. 1881 Eyllnde alacakl temsilcileri stanbulda bir araya
geldi. Toplant sonucunda, borlar, alacakllarn seecei ye
lerden meydana gelen bir meclisin ynetmesine karar verildi.
Muharrem Kararnamesi ile de hkmetle antlamaya varld.
Kararname, alnan 5.5 milyon Franklk borcu iermekteydi.
Ayn yl iinde, grevi borlara ayrlan devlet gelirlerinin, ala
cakllarn karlarna uygun biimde ynetilmesi olan Dyun-
Umumiye-i Osmani-ye Meclis-i daresi kuruldu.
Tarih Terimleri Szl
127
E
452. EBRU
Daha ok cilt yapmnda kullanlan bir kat boyama tekni
idir. Koyu kitreli suyun zerine dklen eitli boyalar ince
bir tel parasyla ekillendirilir ve bir kat bu boyal svnn
zerine konularak ve kaldrlarak elde edilir.
453. EDLLE- ERYE
eriat yasalarna gre bir konuda karar verebilmek iin da
yanlacak olan delillerdir. Bunlar;
Kuran yani Allahn szleri ve buyruklar,
Hadis yani Peygamber Hz. Muhammedin szleri, davran
lar ve buyruklar,
cma- mmet yani fakihlerin oy okluu
Kyas fukaha yani slam hukukularnn baka, benzer ko
nularla kyaslayarak verdikleri kararlardr.
454. EFOR
lkada Sparta Kent Devletinde kurulan, krallar ve Geru-
sia Meclisini denetleyen Apelle ad verilen halk topluluklarnca
seilen 5 kiilik kuruldur.
455. EGE GLER
M 1200 tarihlerinde olan byk Ege Gleri sonu Bal
kanlardan gelen Indo-Avrupah kavimler Hattuay ykarak bu
zgn kltrl Hitit Devletinin ortadan kalkmasna neden
olmulardr. M 1200 den sonra yaz da kullanlmaktan k
m, Anadolu blge blge 300-400 yl boyunca yoksullamtr.
128
Anadolu Yarmadas eitli topluluklara ait bykl kkl
devletlerin egemenliinde idi. Gneydou Anadoluda ksmen
Suriyede olmak zere Ge Hititler, Dou Anadoluda Hurrile-
rin devam olan Urartular, Orta Anadoluda ise Frygier, Bat ve
Gneybat Anadoluda Lydiallar ve Lykiallar stn deerde
uygarlklar kurmulardr.
456. EGEMENLK
Sadece devletin sahip olup, dier toplumsal kurumlarn sa
hip olmad en st karar alma ve uygulama yetkisi ile iktidar
dr. Egemenlik, i ve d egemenlik olmak zere ikiye aynhr.
egemenlik, ulusal snrlar iinde yalnz devletin yetkisi ve g
sahibi oluunu, d egemenlik ise uluslararas dzende de dev
letin yalnzca kendi ykmllkleri erevesinde snrlanabi
len mutlak bamszln ierir. Egemenlik, Otuz Yl Savalar
sonunda pohtik bir gerek olarak kabul edilmi ve modern ulus
devletlerde en nemli pohtika, organizasyon birimleri olmu
tur. Devlet ynetimi; uluslararas hukuk kurallar ve devletin
ye bulunduu birok uluslararas organizasyonlarn kurallar
ile dzenlenir. Bu kurallarn devlete ykledii grev; toplumun
refah dzeyini ykselterek halkm mutlu etmektir.
457. EHL- BEYT
slam inannda Peygamber Hz. Muhammedin soyundan
gelen anlamndadr. Kuranda Halife Hz. Ah, ei Fatma ve oul
lar tarafndan kurulan aile olarak sz edilir.
458. EHL- KTAP
Mslmanlardan baka, slamiyetin onaylad ve Allah ta
rafndan bir peygamber araclyla indirilmi kutsal kitaplara
(Zebur, Tevrat, ncil) inananlardr.
Tarih Terimleri Szl
129
459. EHL- SNNET
Mslmanlar arasnda, Peygamber Hz. Muhammedin sz
lerine ve davranlarna uymay ilke edinmi klasik slam ina
nndan hi ayrlmam VII. yzyl Arap-slam inanlarn ve
yaam tarzn srdrmeye alan kiilerdir.
460. EHRAM
Kaidesi gen, drtgen veya okgen olan ve tepesine doru
gittike klerek bir noktada son bulan ekilde yaplm ant
mezardr. Smerlerde ve eski Msrda rneklerine ska rastlanr.
461. EHRMAN
Mazdaizm (Zerdt) inannda, ktlk ve karanlklar
temsil eder. Zervann olu ve Ahura Mazdann ikiz kardeidir.
462. EFFEL KULES
Fransann olduu kadar Paris Kentinin de sembol olan
Eiffel Kulesi, 1889 Dnya Fuarnm Pariste yaplmasna karar
verilmesi zerine Gustave Eiffel tarafndan 1887-1889 yllar
arasnda yaplmtr. Fransz Hkmeti fuarn sembol olacak
ve demir-elik mimarisinin zelliklerini gsterecek bir eser ya
plmasn istemiti. Eiffel, bunu en iyi belirtecek eserin bir elik
kule olacana karar verdi. Bu amala Seine Irma yaknlarn
daki askeri okulun karsnda kaya temeller atld. nce kule
nin 4 byk aya, sonra bunlarn zerine birinci kat platfor
mu yapld. Daha sonra da ikinci, nc platformlar yapld.
nc platform zerine madeni bir kubbe oturtularak kule
tamamland.
463. EKSERYET
slam inannda Kadiriye Tarikatnm kollarndan biridir. Arap
Sufi Muhittin Arabinin dnce ve grlerini benimseyen
ler tarafndan kurulmutur. Ekber; Ekber-i Memalik-i Devlet-i
Aliy-ye, XIX. yzyl sonralarndan balayarak Msr iin yce
devletin en byk lkesi anlamnda kullanlan tanmdr.
A. Timur Bilgi
130
464. EKBERNAME
Ekbername;. Hint-Trk mparatoru Ekberin sekreteri ve
tarihisi Ebul Tazi Allaminin Farsa yaptdr. Bu yapt Ekber
Devrinin en ayrntl tarihi niteUindedir. En nemU blm
n oluturan ve Ayin-i Ekberi adn tayan nc ciltte Hint
corafyas, imparatorluk tzkleri, ynetim, toplumsal ve din
sel yaam hakknda bilgi verir. Bu ciltte ayrca Ekber Devri a
irlerinin yaam ykleri de yer alr.
465. EKM DEVRM
Ekim (7-8 Kasm) 1917 Rusyada ii snfnn nderliin
de gerekletirilen sosyalist devrimdir. Nisan 1917de Duma
ynetiminin kurulmas Rus halknn ekonomik, demokratik
sorunlaryla bar isteini karlamaynca, Rus Sosyal Demok
rat i Partisinin nderliinde, Sovyet ad verilen yerel yne
tim birimleri kuruldu. Bylece glenen sosyalistler Ortodoks
Takviminde, Ekim 1917de Leninin nderliinde Petrogradda
(Leningrad) devrimi gerekletirdiler. Bu hareket Moskovaya
oradan da tm Rusyaya yayld.
466. EKN (Kltr)
nsanlar yaamlarn srdrebilmek iin topluluklar halin
de yaamak ve doay deitirmek zorundadr. nsann doay
deitirirken ald her trl durum, rettii her trl bilgi, be
ceri, inan, duygu ve dnce ekindir. Bu zelliiyle ekin hem
etken, hem de edilgen bir zellii vardr. nsann dorudan ya
da dolayl olarak doay deitirmesiyle orantl toplumsal bir
deere sahiptir.
467. EKLEKTK
Dzenlenmi olan dn dizgeleri iinden bazlanm seip,
bunlar birletirerek kendi retisi durumuna getiren seici yn
temdir. zellikle pragmatik tarih anlaynn uygulad yntem
dir.
Tarih Terimleri Szl
131
468. EKOLOJ
Canllarn yeryzndeki daln ve bu dal gerektiren
karlkl etkileri inceleyen ana bilim daldr.
469. EKONOMK YAPTIRIM
Birbirlerini istedikleri ynde etkilemek amacyla devletlerin
kullandklar d politika aralarndan biridir. Ekonomik yapt
rmlar iki gruba ayrlabilir;
D ticarete ilikin tarife, kota, ambargo, abluka gibi yapt
rmlar.
D yardm gibi finansal yaptrmlar.
Ekonomik yaptrmlar bir d politika arac olarak kulla
nan devletin dier devleti istedii ynde etkilemesi bakmn
dan kar faktrler nemlidir. Bu faktrler ekonomik yaptrm
uygulayan lkenin kapasitesi ve bu yaptrmlarn uyguland
lkenin yaptrm uygulayan lkeye olan bamllk derecesi
olarak zetlenebilir.
470. EKONOM
Toplumun retim ve tketim ilikileriyle, bunlar zerin
deki mlkiyeti inceleyen bilimdir. Ekonominin ilk kurallar
na Aristotelesin yaptlarnda rastlanmaktadr. Bu konudaki
ilk akademik retim ve aratrma ise; Napolide bamsz bir
krsnn kuruluuyla balamtr. Materyalist ve tarihsel diya
lektik felsefe, ekonomiyle felsefeyi birletirmi giderek, ekono
minin teknik yanndan ok toplumsal yan incelenmi ve eko
nomi politik oluturulmutur.
471. EKONOMK G
Bir lke ekonomisinin darya baml olmamas kendi z
kaynaklarnn yeterli olmas demektir. Darya mal ve hizmet
ihra etmek, dnya piyasalarnda tekel oluturmak, dier lke
leri baml hale getirmek nemli bir ekonomik gtr. Ekono
misi gl bir devlet dnyada btn dallarda sz sahibi olabilir.
A. Timur Bilgi
132
Bir lkenin ekonomisinin gl olup olmad ithalat ve ihracat
rakamlarna baklarak tespit edilebilir. rnein darya satt
mal ve hizmetlerin, dardan ald mal ve hizmetlerden fazla
olmas bu lkenin ekonomisi gl olduu anlamna gelir.
472. EL
Kabile, lke, Yurt, Topluluklarn birlikte yaad yerler gibi
anlamlara gelen bir szcktr. Topluluklar ellerde ihtiyalarn
birlikte grp kmeler halinde dalrlar ve bir sava halinde
bu kmeler tek bir topluluk halinde birleirler Trk, Mool ve
Tatar topluluklar Osmanh dneminde ve daha nce ounluk
la el eklinde kullanlmtr.
473. ELAMLILAR
Smerlerin oturduu yerin dousundaki blgeye Elam denir.
Yaplan kazlardan, bunlarn M 1400 yllarnda buraya gelip
yerletikleri anlalyor. Elamlar, burada Ta ve Maden Devirle
rini geirdikten sonra tarih devrine girmiler ve M 3000 yl
larna doru bir devlet kurmulardr. Elamlar da Smerler gibi
sitelerde yayorlard. En gl siteleri bakenderi olan Sus idi.
Sus Sitesinin kral, dier siteler zerine saldrarak onlar buyru
u altnda toplam ve birleik bir krallk kurmutur. Elam h
kmdarlar zaman zaman komular Smerlerle savam, bazen
Smerler Elamlarm, bazen Elamlar, Smerlerin buyru altna
girmilerdir. Hatta Elamlar M 2200 ylna doru hemen hemen
btn Mezopotamyay egemenlikleri altna almlardr. Fakat
Elamlarn egemenlii uzun srmemi. Birinci Babil Devleti tara
fndan yklmtr. Bununla birlikte. Elam halk, egemenlii altna
girdii Babil ve Asur Devletlerine kar ayaklanarak bamszln
tekrar elde etmitir. Sonunda Elam halknn ayaklanmasna kzan
Asur hkmdan Asurbanipal M VII. yzylda Elam lkesi zeri
ne yrm, ordularn yenmi, halkn khtan geirerek adlann
tarihten silmi, sitelerini yakp ykmtr. Bu asrdan sonra bir daha
tarihte Elam halkna ve devletine rastlanamamtr.
Tarih Terimleri Szl
133
474. EL
Bir devleti, bir baka devlet ya da, devletleraras kurulular
karsnda temsil eden devletleraras ilikileri dzenleyen atan
m brokrattr.
475. ELEKTRUM
Altnn yzde 40 ve gmn yzde 60 orannda karm
olan alamdr. lkada Lidyahlar (M 676-M 546) bu ala
mla M 640 ylnda gerek anlamda tarihin ilk parasn yap
tlar. Bylece ticaretin gelimesini saladlar. Bu paralar bakla
biiminde olup, eit alkta ve eit deerdedir.
476. ELLALTI
Y enierilerden kurulan, bugnk belediye zabtalarnn g
revini yapan, stanbula giren yiyecek maddelerini denetleyen
askeri birliktir.
477. EMANET- MUKADDESE
Topkap Saraynda, hazine dairesinde saklanan Peygamber
Hz. Muhammede, Kabeye ve slam inannda saygn olan baz
kiilere ait olan eyalardr. Bu eyalar Birinci Selimin 1517 y
lnda yapt Msr Seferinden sonra stanbula getirttii eyalar
dr. Bunlar; Hrkai Saadet, Peygamber Hz. Muhammedin bir dii,
ayak izinin olduu bir ta, atnn bir ift nal, bir seccadesi, sanca
, yay, teyemmm tas, iki asa. Peygamber Hz. Nuhun tenceresi,
Peygamber Hz. brahimin kazan, Peygamber Hz. Y usufun gm
lei, Peygamber Hz. Davutun klc, Halife Hz. Ebu Bekirin sec
cadesi, mam Hseyinin gmlei, Hz. Haticenin gmlei. Drt
Halifenin sarklan ile tespih ve kllar, Cafer Tayyarm klc,
Halid Bin Zeydin klc. Halife Hz. Osmann el yazmas Kuran,
Kabenin anahtan ile altn oluu ve daha bir ok eya ve silahtr.
A. Timur Bilgi
134
478. EMEK
nsann doay deitirmek iin gerekletirdii zihinsel ve
fiziksel almalardr. nsan alet yapan bir hayvandr (Homo fa-
ber). Hayvanlar dnyasndan ilk kopu ve insanlama emekle
domutur. Ve emekle olgunlaacaktr. Bir maln ekonomik de
eri de o maln iinde younlaan insan emeine eittir.
479. EMEVLER
Halife Hz. Alinin ldrlmesiyle halifelik Emevilere ge
ti ve bir saltanat haline geldi. Bu dnemde Bakent Kfeden
ama tand. Kbrs, Girit, Rodos, Sicilya ve Sardunya adalar
na deniz seferleri dzenlendi. Halife Muaviyeden sonra halife
lik ve saltanat kavgalar yeniden balad. 10 Ekim 680 tarihinde
Halife Hz. Alinin oullar ve soyundan gelenler Emevi ordu
larnca Kerbel da katledildi. Halife Abdlmelik i karklk
lara son verdi. Emeviler zamannda Arap-slam fetihleri geni
alanlara yayld. 663 ylnda Afganistan, 695te Kartaca alnm,
709 ylnda Kuzey Afrikann fethi tamamlanmtr. 711 ylnda
Kilikya (ukurova) alnrken te yandan Ispanyaya (Avrupa)
geilmitir. 712de Semerkant, 714te Kagar alan Araplar,
Orta Asyaya girmeye balamlardr. 725 ylnda Fransaya gi
ren Arap ordular 732 ylnda Franklar tarafndan Puvatyada
Poitiers Savayla durduruldu. Emeviler Konstantinopolisi (s
tanbul) drt kez kuattlar. (Birinci kuatma 666. ikinci ku
atma 675-677, nc kuatma 717-718, drdnc kuatma
722 ylnda). Ancak Emeviler Devrinde Arap-slam Devletinin
kurumlarnn genilemesi lkenin genilemesine ayak uydu
ramad. Bunun nedeni Emevi halifelerinin, Araplarn rksal
stnln (Kavim-i Necip) ve yaylmasn devlet politikas
haline getirerek, slamiyet ncesi gelenek ve greneklerini sr
drmeleri, bir Arap aireti efi gibi davranmalardr. Bu devir
de devlet, bir slam devleti olmaktan ok, tam bir Arap devleti
idi. Trkler, Orta Asya ticaret yollarn ele geirmek isteyen
Tarih Terimleri Szl
135
Emevilere kar inlilerle uzlat. Mslmanlar arasndaki an
lamazlklar, Emevilerin kendilerini teki Mslmanlardan s
tn grmesi, Arap rkln devlet politikas haline getirmesi,
kendi aralarndaki srtmeler ve fetihlerin durmas nedeniyle
Emeviler eski glerini yitirdiler. 750 ylnda Abbasoullarnn
nderhindeki halklarn ayaklanmas baarl oldu ve ynetim
Abbasilerin eline geti. Emeviler devrinde, Araplar kendilerini
soylu ve dier Mslman uluslardan stn grmlerdi. B
tn valilik ve komutanlklara, nemli memurluklara zellikle
Kurey Kabilesinden Araplar getirilmitir, slam kltr ve uy
garlnn olumasnda byk katklar olan, Araplar dndaki
Mslman kiilere Araplarn kz vermeleri yasaklanmtr.
480. EMR
Trkede Bey karl bir szcktr. Arap-slam Devle-
tinde Halife Hz. mer zamannda Sasani Devletinin lke y
netimi rnek alnarak slam lkesi emirliklere ayrlmt. Bu
illerin bana da emir ad verilen komutan-valiler atanmtr.
Trk slam devletlerinde de bu uygulama devam etmi, hatta
ilk Osmanl hkmdarlar da bu unvan kullanmlardr. Ege
menlii ve yrtme yetkisini ifade eden bir szcktr.
481. EMR- D AD
Emir-i Dad, rfi ve hukuksal sorunlarn zmlenmesi iin
grevli mahkemelerin banda bulunan grevlidir. Ayn zaman
da Hacib-l Huccaba da vekalet ederdi. Anadolu Seluklula
rnda adalet, ceza ve tutuklama ileriyle de urayordu. Emir-i
Dad, Byk Seluklularda ve Anadolu Seluklularnda ayr bir
divan olan Divan- Mezalimin bakam, er-i sorunlar dndaki
rfle ilgili davalara bakar, dzensizlik, devlet emirlerine kar
gelme sularyla ve siyasal sularla ilgili davalara bakan rf-i
mahkemelerin banda bulunurdu, Kadlarn bal olduu ma
kam olan Emir-i Dad bugnk Adalet Bakannn yapt benzer
grevi yapard.
A. Timur Bilgi
136
482. EMR-L MA
Ortaa Arap-slam Devletlerinde donanma komutanlarna
verilen addr. Bu grevlilere Emir-l Bahr de denilirdi.
483. EMR-L MMNN
nanmlarn yneticisi ve halife anlamnda bir szcktr.
Halifelik kurumu X. yzyla kadar dinsel ve siyasal gc elinde
bulunduran bir gt. Bu dnemde halifeler Emir-l Mminin
sanyla da anlacaktr. Ancak bu yzyldan sonra siyasal gc
n yitirmeye balayan halifelik devlet bakanl gcn devre
decek ve salt dinsel bir otoriteye dnecektir.
484. EMR-L SEVAHL
Anadolu Seluklu Devletinde denizcilikten ve filo komu
tanlndan sorumlu komutandr. Osmanl Devletindeki kar
l Kaptan Paa veya Kaptan- Derya adyla anlmaktadr.
485. EMR-L MERA
Emir-l mera Arap-slam Devletinin Abbasiler Devrinden
balayarak slam devletlerinde kullanlan bir sandr. Abbasi ha
lifeleri nceleri yararllk gsteren komutanlara bu san ver
mitir. Daha sonra bu san, kendi gleriyle toprak ele geiren
emirlerin egemenliklerinin tannmas anlamnda kullanlm
tr. Zamanla glenen ve halifenin yetkilerini kstlamaya bala
yan Emir-l meralar, adlarn hutbede halife ile birlikte okut
maya, kendi adlarna para bastrmaya balamlardr. Seluklu
sultanlar emirlerine ve komutanlarna bu san verirken, Akko-
yunlular bunu sadece komutanlar iin kullanm, Osmanllar
ise eyalet yneticileri yani Beylerbeyleri iin kullanmtr.
486. EMR SPEHSALAR
Mirzalar olarak ta bilinirler. Genelde randa hkmdar so
yundan gelenlere ve bunlarn dndaki soylu kiilere ve lke
tarihinde nde gidenlere verilen sandr. Mirza san randa ou
Tarih Terimleri Szl
137
kez ehzadelerin isimlerinden sonra hanedan soyundan olma
yan kiilerin adlarndan nce kullanlrd. Aa anlamna gelen
bu szck Hindistanda bilginler dndaki okumu kiiler iin
de kullanlrd.
487. EMPERYALZM
Kapitalizmin gelitirici gc ve temel ilkesi serbest rekabet
tir. Kapitalizm, serbest rekabetle gelimi ve serpilmitir. Ancak
sonunda, kapitalizmin i elikileri ve atmalan bu gelitirici
gc tam zdd olan tekelcilie dntrd. Ksaca, retim ve
sermaye, serbest rekabetle hzla younlaarak byk ve gl
iletmelerin kk iletmeleri yutmalar ve mali denetim altna
almalar sonucunu dourmutur. Emperyalist sistemin ekono
mideki en nemli zellikleri, sermaye ihrac ve borlandrma
dr (ikraz). Ancak emperyalizmi salt ekonomik bir olgu olarak
dnmek yanltr. Emperyalizm ayn zamanda toplumsal,
kltrel, siyasal, askeri, dinsel ve bu gibi yaamn her alannda
bir denetim ve dayatma zellii tayan bir olgudur. Ancak bu
olgu smrgeleriyle birlikte var olabilir.
488. EMPtRZM (Deneycilik)
Doru bilgiye duyu verileri ve deneyle ulalabileceini savu
nan dnsel akmdr. nsan aklnda doutan bilgi olmadn
ve bilgiye d dnyadan gelen deney verileri ile ulalabileceini
ileri srer. Bilginin kayna deneydir. Empirizm deneye dayanan
fizii temel alr. Empirizmin ilk rnekleri ilkada Epikrosta
grlr. Ona gre btn bilgilerin ilk kayna duyudur.
489. ENDERUN
Enderun Mektebi, Osmanl Padiah kinci Mehmet zamann
da kuruldu. Buradan devlet iin ynetici ve teknik kadro yetiiyor
du. Enderun Okulu, Arap-slam kltrnn egemenliine kar
baarl bir eitim kurumuydu. Birka kez kapatlp ald. Gala
tasaray Enderunu, devletin en basta gelen eitim oca saylrd.
A. Timur Bilgi
138
slami bilgilerin Medresedeki egemenliine kar; Enderunda,
Trke, fen, sanat, ynetim gibi bilgiler okutulurdu. Enderun ve
Olanlar, Sarayn Enderun yani ieri halk, devirme denilen
Hristiyan tebaadan veya savalarda esir alnp yetitirilen gen
lerden oluuyordu.
490. ENDLJ ANS
Katolik Kilisesinin XVI. yzyl balarnda yaynlad bir
bildiriye gre, Hristiyanlarn gnahlarndan arnma yntem
lerinden biridir. Katolik inanna gre, Hristiyanlarn gnah
larndan arnabilmesi iin, rahiplerin nerisiyle kendilerine
fiziksel ac vermeleri gereklidir. Yenia balarnda Katolik
Kilisesinin eitli sanat eserleri yaptrmas, israf iinde bir ya
am srdrmesi nedeniyle yeni gelir kaynaklarnn arayna
girildi. Sonunda Hristiyanlarn gnahlarndan arnabilmesi iin
kiliselere bata bulunmalarna ilikin bir bildiri yaynland.
Bu bildiri Katolik Kilisesine kar tepkilerin kitlesel eylemlere
dnmesine yani Reform eylemlerine neden oldu.
491. ENDLS EMEVLER
750 ylndaki Abbasi darbesinden sonra katliamdan kaabi
len baz Emevi ailesi yeleri 756 ylnda Ispanyada bamsz
lklarn ilan ettiler. Bylece slam dnyasnda bakenti Kurta-
ba Kenti olan ikinci bir Arap-slam Devleti (Halifelik) kuruldu.
Snni slam dnyasnda bylece Badatta ve Kurtabada birer
halifelik ortaya km oldu. Endls Emevileri varlklarna
son Vermek isteyen Frank ve Abbasi ordularna kar direndi
ler. Fatmilerle uzun sre savatlar ve Fasn bir blmn ele
geirdiler. 1031 ylnda i karklklar nedeniyle paralandlar
ve Tevaif-l-Mlk ad verilen kk devletler kuruldu (Abda-
diler, Murabtlar, Muvahhidler ve Ben-l Ahmer). Bu devletler
iinde en nemlisi Ben-l-Ahmer Devletidir. (1232-1492)
Tarih Terimleri Szl
139
492. ENFLASYON
Bir lkede parann satn alma gcnn drlmesidir.
retim giderlerinin artmas, devletin bte aklarn kapatmak
amacyla karlksz para basmas, tekellerin fiyatlarla oynamas
yani kr oranlarn artrmak istemesi enflasyonun balca ne
denleridir. Bunlar iinde en yaygn demeler dengesinde ak
lar kapatmak, yani giderleri karlamak amacyla hkmetlerin
karlksz para basmasdr. amzda dolayl vergilerin ban
da gelen enflasyon zellikle tepkisiz ve rgtsz toplumlarda
kolayca uygulanmal \ ve zellikle cretlilerin yoksullamasna
neden olmaktadr.
493. ENGZSYON
Ortaada Katolik Kilisesince kurulan zel soruturma mah
kemeleridir. Katolik Kilisesi gcn ve ideolojisini korumak
amacyla, dnce ve inanlar kilisece yanl ve tehlikeli bulu
nan kiilerle, simyac, byc ve cad olarak nitelendirilen kii
leri sorguluyor ve genellikle de yaklarak ldrlmelerine karar
veriyordu.
Bu yolla Kilise dncenin, bilimin ve toplumsal gelimenin
nn tkayarak Katolik dnyasnn tek bilgi kayna ve ege
meni olma zelliini srdrmeye alyordu. En nl Engizis
yon Mahkemeleri, spanyol Engizisyonu, Ortaa Engizisyonu
ve Roma Engizisyonu idi.
494. ENOSIS
XIX. yzylda Girit, XX.yzylda da Kbrsn Y unanistanla
birlemesini amalayan siyasal hareketlere verilen addr. Yu
nanca birleme anlamna gelir. 1829da Y unanistan bamsz
la kavuurken Girit ve Dou Ege adalar bu lke snrlar d
nda kalmt. Pan-Helenizm taraftarlar, Yunan milliyetileri
Y unan-Rum asll halklarn yaadklar bu adalar Y unanistana
katlmas ile bu amalarna ulatlar. Enosisin ikinci halkas
A. Timur Bilgi
140
olan Kbrsn ilhak iin de EOKA rgt kuruldu. Bu rgt
1950lerin ortalarndan itibaren Kbrsta Enosis iin eylem
lere balad. 15 Temmuz 1974te EOKA Kbrsta Makariosu
devirerek Nikos Sampsonu baa geirdi. Bunun zerine Tr
kiye, Kbrstaki garantrlk haklarn kullanarak adaya askeri
mdahalede bulundu. Sonuta Enosis hayata geirilemedi.
495. ENTEGRZM
Dinde hibir deiiklii kabul etmeyen ve yaamn tmn
Katolik dogmalara gre belirlemeyi amalayan inan felsefesi
dir. Papalk retisine kukusuz ballk, Hz. sann egemenli
ini oluturmak, komnizme, laiklie, ateizme ve liberalizme
ak sava bu anlayn temel zelliidir.
496. ENTERNASYONEL
28 Eyll 1864te Londrada kurulan Uluslararas i Bir-
liine daha sonradan verilen addr. Birliin kurulu bildirgesi
yrtme organnn en nemli kiisi olacak olan Kari Marx ta
rafndan ele alnd. Uluslar aras i Birliinin (UB) amac:
i snfnn karlkl yardmlamasn, ilerlemesini ve tam bir
zgrle kavumasn gerekletirmekti. Bu zgrlk iilerin
kendisinin olacakt.
497. ENTlSYONZM (Sezgicilik)
Kesin ve deimez bilgilere sezgi aracl ile ulalabilecei
ni savunan dnsel akmdr.
498. EPGRAEYA
Ta, metal ve seramik gibi kalc maddeler zerine, lka
Yunan veya Latin dilleriyle yazlan yazlar inceleyen bilim da
ldr. Bu bilim dal paralar zerindeki yazlar ilgi alan dn
da tutarken, almalarn Yeniaa kadar olan (Bizans Devri
sonu) dnemle snrlandrmtr.
Tarih Terimleri Szl
141
499. ERGENEKON DESTANI
Trklerin en tannm, en yaygn destanlarndan biridir.
slamiyet ncesi Trk edebiyat szl bir edebiyattr ve bu des
tan da o dnemlerin en nemli rneklerinden biridir. En gzel
biimiyle XIII. yzylda yaam lhanl tarihisi Reid Ed-din
tarafndan Cami-l Tevarih adl eserle yazlmtr. Ergenekon
Destamnda bir savata soylar krlan Gktrklerin korunakl
bir yer olan Ergenekona snmalar, burada 400 yl yaadktan
sonra oalp buradan klarnn yks anlatlr.
500. EROS
Yunan Mitolojisinde ak ve gzellik tanras Afroditin o
ludur. Ok ve yay tayan ve bunlar insanlarn yreklerine ata
rak, onlarn ak olmasn salayan, kanatl bir erkek ocuk ola
rak betimlenen Ak Tanrsdr.
501. ESAME
Kapkulu Askerlerinin, ana ktkte kaytl olan adlardr.
Kaytl olan bu askerlere zerlerin de kimlikleri ve ulufe de
receleri yazl bir kat verilirdi. Yenieri Ocann bozulma
sndan sonra bu esame katlar hisse senetleri gibi deer ka
zanm ve alnp satlmaya balamtr. Padiah Birinci Abd-l
Hamit bunu yasaklamaya altysa da baaramamtr.
502. ESHAM
lk kez Osmanh Padiah nc Mustafa zamannda ka
rlan i borlanma senetlerine verilen addr. Sonralar her tr
tahvile ve hisse senedine de bu ad verilmitir.
503. ESR PAZARI
stanbulda esirlerin (klelerin) alnp satld alandr. 1847
ylnda Osmanh Devletinde esir ticaretinin bir fermanla res
men yasaklanmas zerine bu pazar kapatlmtr.
A. Timur Bilgi
142
504. ETLK
nsann insan olarak trdalaryla aynldr. Eitlik, iki
nesnenin birbirine nicelik ya da nitelike edeerde olduunu
anlatr. Eitliin toplumsal anlam, her trl doal ve ruhsal
bakalklarn dnda, insann toplumsal, hukuksal ve siyasal
yaamda trdalaryla ayn haklara ve olanaklara sahip olmas
dr. Genel anlamda ise, eitlik doann yapsna aykrdr. Eler
arasndaki eitlik ve denge geici ve grseldir.
505. EKNC
Sefere, savaa katlan anlamndadr. Buna gre Tmarl Sipa
hiler tmyle ekincidir. Yenieri Ocanm 1826 ylnda da
tlmasndan sonra, Asakir-i Mansure-i Muhammedi-ye Ordu-
sunun kuruluundan nce Ekinci Oca adyla bir ordu ku
rulmutur. Bu ordu, Nizam Cedidden sonra Avrupa tarznda
rgtlenmi ve eitimli ikinci ordudur.
506. ETMOLOJ
Bir dildeki szcklerin hangi kkten geldiini, ilk ne zaman
ve hangi anlamda kullanldm inceleyen dil bilim daldr.
507. ETNOGRAFYA
Yaam veya yaamakta olan insan topluluklarnn (halk
larn) yazl kltrlerini inceleyen bilim daldr. Arkeoloji ile
Sosyal ve Kltrel Antropolojilerden geni biimde yararlanr.
508. ETNOLOJ
Toplumlarn (halklarn) yapsn, kltr zelliklerini ve kk
lerini inceleyen halk bilimidir. Halklar ve kltrlerini snflan
drr, onlann kaynaklarn ve dalmlarn, g eylemlerini ve
yayhlann aratrr.
Tarih Terimleri Szl
143
509. EURATOM
Avrupa Atom Enerjisi Topluluu (AAET). Roma Anlama-
syla 25 Mart 1957de kurulmutur.
510. EVKAF
Vakflar, vakfedilen eyler anlammdadr. slam kltrnde,
halkm eitsel, toplumsal, dinsel ve kltrel gereksinmeleri kar
lamak amacyla kurulan rgtlere vakf denilir. Vakf rgt
lerine balanan veya ayrlan mal ve gelirlere de evkaf denilir.
Vakflar imaret, han, hamam, yol, kpr, kervansaray, eme,
camii, medrese, aevi, ifahane, mescit ve trbe gibi kurulular
oluturmak amacyla rgtlenirdi. Vakflara balanan mallara
ve paralara devlet karamaz ve el koyamazd.
511. EVLYA
Gizemcilik inancnda Tanrnn dostluunu ve sevgisini ka
zandna inanlan kiilerdir. nana gre. Tanr ayetlerini ve
peygamberliin kantlarn kyamete kadar bunlar araclyla
ortaya koyacaktr. Halk arasnda bu kiilerin ldkten sonra da
zelliklerini srdrdklerine inanlmaktadr. Bu nedenle tr
beleri ve mezarlar bir dilek ve adak yeri durumuna gelmitir.
Trklerin slamiyet ncesi inanlarna zellikle Animizm (ruh-
uluk) inannn bir yansmasdr. Hristiyanlk inanndaki
Saint, Aya, Sveti szckleriyle ayn anlamda kullanlr.
512. EYALET
Genellikle federal ya da imparatorluk zelliine sahip devlet
lerin lke ynetiminde uygulanan, ilden byk olan ve birden
ok ili ynetiminde tutan ynetim birimidir. Osmanl Devletinde
ilk kez. Birinci Bayezid zamannda eyalet sistemine geilmitir,
ikinci Mehmet ve Birinci Sleyman zamanlarnda ise, eyalederin
tr ve says artrlmtr. Osmanl mparatorluunda Merke
ze Bal Eyaletler olarak bilinen Rumeli, Anadolu ve Diyarbekir
A. Timur Bilgi
144
eyaletleri sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar nahiyelere ve
kylere ayrlrd. Bal Beylik Eyaletleri; Srbistan, Krm, Bosna,
Hersek, Arnavutluk, Eflak, Bodan ve Erdel idi. zel Ynetimli
Eyaletler ise, Msr, Yemen, Habe, Basra, Lahsa, Badat, Trab-
lusgarb, Tunus ve Cezayirdi. Merkeze Bal Eyaletlerin banda
beylerbeyi denilen devirme Enderun kkenli askeri valiler bu
lunurdu.
513. EYALET ASKERLER
Osmanl Devletinde sava zamanlarnda Kapkulu Askerle-
rinin ve paalarn kap halkndan baka, eyaletlerden savaa
katlmak amacyla gelen, bar zamannda da blgelerinin g
venliinden sorumlu olan Mslman Trklerden oluan o
unluu svari olan askerlerdir. Bu askerler drt snfa ayrlr;
Toprakl Tmarl Sipahi Askeri, Yerli Kulu Askeri, Serhat Kulu
Askeri ve Ekinci Askerdir.
514. EYALET DVANLARI
Osmanl Devletinde her eyalette, o eyalet valisinin (beyler
beyi) bakanlnda devlet ynetiminde olduu gibi bir divan
toplanrd. Paa Divan da denilen bu divana. Kad, Defterdar,
Tezkereciler, Suba ve Asesba gibi grevliler katlrd.
515. EYALET KADILARI
Osmanl Devletinde bir eyaletin tm yarg ilerinden sorum
lu olan kaddr.
516. EYLEM YNETM
1979 tarihinde zgrlkler tarafndan kurulan Fransz
anarist bir grup, Mao, Troki ve sol-kanat faistler, milletlera
ras terrist hareketlerle birletiler ve 1980lerde birok suikast
ve bombalama olaylarn gerekletirdiler.
Tarih Terimleri Szl
145
517. EYTM YNTEM
Eytiim yntemi, doa ve son zmlemede doanm r
n olan insan bilinci ve toplumsal olgular, btnsellikleri, ok
yanllklar, bamllklar, devimsellikleri, elimeleri, deiken
likleri, gelikenlikleri iinde izler. Bu izleme nce bu olgular
tanyp bilmeyi (bilim), sonra onlar stnde doru dnmeyi
(teori), daha sonra da, doru uygulamay (pratik) gerekletirir.
518. EYTMSEL ZDEKLK
Evrensel gelimenin genel yasalarn ve inceleme yntemini
kapsayan bilimsel-dnsel dnya grdr. Bu dnya gr
nn temel ilkesi ok yalndr. Evren zdekseldir ve zdek d
bir gle deil, kendi i zdeksel yasalaryla geliir. Onu tan
mak iin onun yasalarn bilmek gerekir. Doa, kendi zdeksel
yapsndan, bilin insann doa karsndaki eyleminden, top
lum doasal retim srecinden yansyan elikilerle belirlenir.
Eytiimsel zdekiliin temel ilkeleri unlardr:
Evren zdekseldir. Bilin zdeksel doanm rndr, Ev
ren, sonsuz eitlilikteki olgularnn birbirine bal ve baml
olduu bir btndr, Tarih zdeksel bir devinim ve gelime
srecidir. Evrimsel gelime, elime yasalaryla gerekleir.
519. EYYUBLER
XL yzyln ikinci yarsnda Msrda kurulan Arap-slam
Devletidir. Musul ve Halep Atabeyi, Zenginin olu Nureddin
Mahmud Zengi, Kuds alan Hallara kar byk bir sava
amt. Kudsten, Hallar atmak iin bir plan yapt. Bu ne
denle Msrn i ileriyle ilgilendi. Karklklardan yararla
narak rkuh ve yeeni Eyyub olu Salaheddin komutasnda,
Msra ordu gnderdi. Nureddin Zenginin ordusu Msr ele
geirdi. Bu srada irkuh ld. Onun yerini Salaheddin ald.
A. Timur Bilgi
146
Salaheddin Eyyubi 1171 ylnda Msrdaki i-i Fatmi Dev-
letine son verdi. Hutbeyi Abbasi Halifesi adna okuttu. Sala
heddin daha sonra 1174 de hkmdarln ilan etti. Devletine
babas Eyyubun adn vererek Eyyubi Devleti denildi. Daha,
sonra Salaheddin, Hicaz, Suriye. Yemen ve FiUstini alarak g
cn artrd. 1187 ylnda Httin Savanda Hallar yenerek
Kuds ald. Kudsn alnmas zerine 1189 ylnda dzen
lenen nc Hal Seferinde, Kuds Hallara kar savun
du ve korudu. Fakat bu seferden bir sre sonra ld (1193).
Salaheddin lmeden nce lkeyi oullar ve kardei arasnda
paylatrd. Bir sre sonra oullar birbirleriyle anlaamadlar.
Bu nedenle taht kavgalar balad. Bundan Salaheddinin kar
dei Melik Adil yararland, lkeyi Halep dnda tmyle ele
geirdi. Halep, Salaheddinin oullarna kald. Melik Adil de l
meden nce, lkeyi oullar arasnda paylatrd. lmnden
sonra, tekrar Eyyubi sultanlnda karklklar kt.. Bir taraf
tan i arpmalar, te yandan Hal seferleri, Eyyubi Devletini
zayflatt. Bundan, Eyyubi ordusunun komutasnda bulunan
erkez Klemenler yararlandlar. 1250 ylnda Eyyubilerin son
hkmdarn. Klemenlerden Ay Bey ldrerek bu devlete son
verdi. Yerine Msrda Klemenler Devletini kurdu.
Tarih Terimleri Szl
147
F
520. FAZ
Bor alman parann kirasdr. eitli ekilleri vardr. Bunlar;
Gecikme faizi: Borlu olann demesini geciktirmesi sonu
cu demek zorunda olduu faizdir.
Yasal faiz: Alnan borca karlk yasalarla belirlenen oranda
denen faizdir.
Szleme sonucu faiz: taraflarn kendi aralarnda saptad
faiz orandr,
521. FAKH
slam eriat ve slam hukuku uygulamalar ve yorumlar
konusunda uzman kiidir.
522. FAKRZM
Hindistanda fakir denilen ve kendilerine trl ikenceler
yaparak ktlklerden arnabileceklerine, ideal insana ulaabi
leceklerine inanlan dncedir.
523. FAO
Birlemi Milletler, Gda ve Tarm rgtdr. 1945 ylnda
kurulmutur ve merkezi Romadr. Amac, ye lkeler halkla
rnn yaam koullarn ve zellikle de beslenmelerini iyiletir
mek, tarmsal rnlerin ve gda maddelerinin retimini artr
mak, datmn dzenlemek dolaysyla. Dnya ekonomisinin
gelimesini, insanlarn daha iyi beslenmesini salamaktr.
524. FARSAN
Snr boylarndaki kalelerde grev yapan genellikle ulufeli,
atl hisar askeridir.
148
525. FARZ
slam inanna gre, Kuranm ve Peygamber Hz. Muham-
medin yaplmasn veya yaplmamasn buyurduu ykml
lklerdir. Yaplmas gereken ykmllkler 32 tanedir.
526. FAST PART
talyada 1919dan sonra Mussolininin kurduu partiye
bal milis kuvvetleri byk bir yry dzenleyerek Romaya
girip 1922de Mussoliniyi iktidara getirmilerdir. Faist Milli
Parti olarak ortaya kan bu siyasal rgtn temeli, Savalar
demeti" anlamna gelen silahl milislere dayanyordu. Faistler,
komnistlere kar byk bir mcadeleye giritiler. Ayrca,
her ey de devlet elinin bulunmas grndeydiler. Sloganlar
Her ey devlet iindir, hi bir ey devlete kar deildir, hi bir ey
devletin dnda deildir" eklinde idi. Mussolini diktatr olmu
tu ve Due unvan ile anlyordu. Sk bir korporasyon sistemi
ile ekonomik hayat da kontrol altna alnmt.
527. FAZM
Kaba gce dayanan diktatrlktr. Faizm, kaba gce daya
nan ve kapitalizmi yklmaktan kurtarmaya alan, bu adan
bakldnda, sermaye gcnn emekilere, bilime ve gelime
ye kar dzenledii en acmasz saldrdr. Faizm eitli lke
lerde deiik biimlerde uygulanr. XX. yzyln en nl faist
liderleri Benito Mussolini, Adolf Hitler ve General Frankodur.
Faizmin biimi ne olursa olsun hatta, demokratik grnml
olsa da en ayrc zellii gerektiinde iddete dayanarak d
nce ve rgtlenme zgrln yok etmesidir. Gnmz
de, kii hak ve zgrlklerini yok eden, emek dman kaba,
siyasal grlere ve uyguladklar politikalara da Faizm ad
verilir.
Tarih Terimleri Szl
149
528. FATtMLER
Kuzey Afrikada 909 ylnda kurulan Arap-slam Devle
tidir. Bu devletin kurucusu mam Abdullah, Peygamber Hz.
Muhammedin kz Fatmann soyundan geldii savnda bulun
duundan kurduu devlete Fatmiler Devleti ad verilmitir,
tmam Abdullah, Tunus, Trablus ve Cezayiri ald.. Akdenizde
bulunan Malta, Sicilya ve Sardunya adalar da Fatmilerin eline
geti. Fatmiler, 969 ylnda Msr ele geirdiler. Oradan am
ve Halepe kadar yayldlar. Fatmiler, Msr aldktan sonra,
Kahire kentini kurdular ve buray devletlerine bakent yaptlar.
Fatmiler, Mekke ve Medine yi de aldktan sonra zamanlarnn
en byk ve en gl slam devleti oldular. Fatimiler 1060 y
lndan sonra eski gcn yitirmeye balad. te karklk
lar kt. Komutanlar birbirine girdi. Bu durumdan Musul ve
Halep Atabeyi Nureddin Mahmud Zengi yararland. rkuh ve
Selah Fd-Din komutasnda Msra ordu gnderdi. rkuh., du
ruma hakim oldu ve Fatmi vezir oldu. lm zerine yerine
yeeni Selah Ed-Din Eyyubi vezir oldu. Selah-Fd Din Fyyubi
1171 tarihinde son Fatmi imamn, tahtndan indirerek Fatmi
Devletine son verdi.
529. FEDERAL SSTEM
Birden ok eyaletin ya da devletin (Siyasal birim) kendi ege
menliini koruyarak tek bir merkezi yap altnda, kendi istei
ile oluturduu rgtlenme biimidir. Federal yaplarla, mer
kezi hkmet arasndaki hak ve yetkiler anayasa ile belirlenir.
Bu yapdaki devletlere en iyi rnek Almanya ve ABDdir.
530. FEDERASYON
Devletlerin ortak ve fakat snrl olmayan temel gereksinmeleri
ni salamak amacyla kendi istekleriyle birlemelerinden meydana
gelen bir devletler topluluudur. Federasyon devlet ekli, konfe
derasyon devlet eklinin ulat son aamadr. Bugn federasyon
olan Amerika, Almanya ve svire bir zamanlar konfederasyon
A. Timur Bilgi
150
devlet topluluu idi. Federasyonda, konfederasyonun aksine
olarak federasyona giren devleder arasndaki ilikiyi dzenleyen
metin bir antlama deil bir anayasadr. Federasyonda federe
devletlerin ii egemenlikleri olduu halde darya kar egemen
likleri yoktur. Da kar hep federal devlet yetkilidir. Baka lke
lerle ilikileri federal devlet ynetir.
531. FELSEFE
Madde ile yaam ve bunlarn evren, toplum ve ruh gibi tr
l belirtilerini neden, ilke ve ama bakmndan inceleyen dn
almas ve bu almann verimleriyle bu verimleri toplayan
bilimdir. Btn bilimlerin ve matematiin temehni oluturur.
532. FEMNZM
Toplumda kadnn hak ve zgrlklerinin artrlmasn sa
lamaya ynelik, kadnlarn sorunlarn teki toplumsal sorun
lardan soyutlayan bir dnce sistemidir.
533. FENKELLER
Fenikeliler, Akdenizin Dou kylarnda yaayan, ticarede
uraan kendilerine Kenani adn veren bir kavimdir. Denet
ledikleri ticaret alan Douda Hindistandan Batda ngiltere
kylarna kadar uzanmaktadr. Tarihte kolonicilii ve smr
gecilii ilk balatan kavimdir. M 2000 yllarndan itibaren
birbirlerinden bamsz kent devletleri halinde yaamlardr.
En nemli kent devletleri (siteler) Biblos, Sidon (Sayda), Tir
(Sur)dur. M 1250 ylnda ilk kez harf alfabesini oluturdu
lar. Bu alfabe yonlarn ve Y unanllarn araclyla Romallar
tarafnda da kullanlarak gelitirilmi ve gnmzde dnyada
yaygn olarak kullanlan Latin Alfabesi haline getirilmitir.
M VIll. yzylda Asurlularn saldrlaryla bamszlkla
rn yitirdiler. Daha sonralar Babil, Pers ve Makedonya krallk
larnn egemenliine girdiler.
Tarih Terimleri Szl
151
Fenikeliler Dou ve Bat uygarlklar arasnda Licaret ve kl
tr iletiimini kurmann yan sra, cam eyalar reterek de uy
garla katkda bulunmulardr.
534. FEODALZM
Bat Roma tmparatorluunun kyle birlikte barbar ka-
vimlerin kabile efleri Avrupay paylatlar, kontluklar olutur
dular ve blge insanlarnn efendileri (soylular) oldular. Kle
olarak yaayanlar ise, topraa balanarak Serf (toprak klesi) ol
dular ve Lordlar (soylu efendiler) iin almaya baladlar. Soy
lularn en bykleri kral olup, dierleri krallarn vassalar (koru
nan) durumundaydlar. Bunlar srasyla dk, kont, baron, vikont
ve valyelerdir. Bunlar da kendi aralarnda vassal-s-zeren ili
kilerini srdrrlerdi. Ortaada Avrupada kilisenin de byk
bir etkinlii vard. Merkezi Romada bulunan Katolik Kiliseler,
Hristiyan halk zerinde ekonomik ve dinsel bir bask ve smr
uyguluyorlar, derebeylik feodalizminin srdrlmesi iin aba
harcyorlard. Ksa srede zenginleen kiliseler Avrupann en
byk gc durumuna geldiler. Btn bilim, sanat eitim ve
retim kilisenin denetimine geti, krallar ve imparatorlar bu gce
boyun emek zorunda kald. Feodalizm, zayflayarak Yeniada
da srecek ve tarihsel olarak 1789 Fransz Devrimi ile tarihin
plne atlacaktr. Feodal sistem iinde Burjuvalar; genellikle
kentlerde yaayan ticaret ve sanatla uraan, yaadklar kentin
ve kendilerinin, zgrln soylulardan satn alm kiilerdi.
zellikle Corafya keiflerinden sonra ok zenginleecekler eko
nomik ve toplumsal bir g haline geleceklerdir.
535. FERK
Trk Ordusunda 1934 ylma dek kullanlan, bugnk TSKda
Tmgeneral rtbesine denk olan askeri rtbedir.
A. Timur Bilgi
152
536. FERMAN
Osmanl padiahlarnn herhangi bir konu zerine yazd
resmi buyruktur. Bir fermann yukarsnda Allahn ad yer al
dktan sonra, tura yazlrd. Turann altna yazlan eyin bir
ferman olduu onun gnderilen kiinin resmi ad ve gnderilen
fermann gnderilme gerekesi yer alrd. Bu belirlemeden son
ra padiahn ak buyruu ve buyruun baaryla uygulanmas
iin de bir dua ve sonunda gnn tarih ve fermann yazld
yer behrtilirdi. Fermanlar ilgili Divan- Hmayun kalemlerinde
yazlr, zeti divan sicillerine geirilir. Mft tarafndan slama
uygunluu onaylanr ve nianc tarafndan ilgililere iletilirdi.
Fermanlar vardklar yerde nce, kadlarca incelenip, sahte ol
mad saptandktan sonra eri mahkeme siciline kayt olduk
tan ve bu kayt fermana ilendikten sonra uygulanmaya bala
nrd.
537. FERSAH
Bir yol uzunluk lsdr. ran fersa 4448 metre, Arap
fersah ise 5762.8 metredir.
538. FES
Fas Kentinde retilip buradan teki slam lkelerine yay
lan krmz yn keeden retilen balktr. Osmanl Devletinde
kinci Mahmut tarafndan 1828 ylnda devlet memurlar iin
zorunlu tutulmutur. Gereksinmeleri karlamak iin 1883 y
lnda zmitte ve 1885 ylnda stanbulda feshane adyla retim
yerleri kuruldu. 1925 ylnda karlan bir yasayla da giyilmesi
yasaklanarak yerine apka kabul edilmitir.
539. FETH
Ama, bir ehir veya lkeyi dman elinden savaarak alma
eylemidir. Bu szck daha ok Mslmanlarn bu tr eylemleri
iin kullanlr.
Tarih Terimleri Szl
153
540. FETRET DEVR
slam devletlerindeki bunalm dnemleridir. Anadolu Sel
uklu Devletinde 1155-1175 ve 1192-1205 yllar arasnda,
Osmanl Devletinde 1402-1413 yllar arasnda yaanmtr.
Bu dnemlerde hkmdar adaylarnn savalar ve mcadele
leri olduka sertleir, devlet otoritesi, zayflar. Toplumsal, eko
nomik ve siyasal alanlarda belirsizlikler yaanr.
541. FETVA
slam dinine ait, eri ve hukuksal bir konuya hkm niteli
i tamamak kouluyla uzmanlarca verilen gr biimindeki
yanttr. Fetvay verene mft onun tedvin ettii delillere daya
narak hkm verene ise kadi denirdi. Osmanl Devlet rgtn
de, devlet kararlarnn, fermanlannn slam dinine ve kurallarna
uygun olup olmadna ilikin grleri eyh-l slamlar verirdi.
542. FETVA EMN
Osmanl Devletinde, eyh-l slam dairesinde bulunan ve
eyh-l slamlara sorulan eri sorularn yantlarn hazrlamak
la ve eriat mahkemelerinin vermi olduu kararlar incelemek
le grevli, Birinci Sleyman (Kanuni) tarafndan oluturulan
memurluktur.
543. FEY
Osmanl Devletinde, dmandan sava yapmadan kazanlan
mal ve topraklara verilen, addr. Pey, ganimetten farkl olup,
tamam Bey-tl Mal denilen hzineye aktarlrd. Bunun dn
da, mirass olmadan lenlerin mallaryla madenlerden gelen
gelirler de fey saylmtr.
544. FIKIH
slamda hukukun addr ve dnya ileri yannda, dinsel grev
leri de iine alan hukuktur. Hanefi Mezhebine gre drt kayna
vardr. Bunlar;
A. Timur Bilgi
154
Kitap, Kuram Kerimdir.
Snnet, Peygamber Hz. Muhammedin sz ve davranlarn
dan oluur.
cma, slam fakihlerinin bir sorun zerinde gr birliine
varmalardr.
Kyas, Bir hkmn, nitelik ve koul bakmndan ona benze
yen fakat hakknda hkm bulunmayan baka bir olaya uygu
lanmasdr.
545. FDYE
Savalarda tutsak olan bir kimsenin zgrln elde ede
bilmesi iin dedii paradr.
546. FLKA
Genellikle krekle ekilen, gvertesiz byk sandal. Gn
mzde gemilerin kurtarma sandallarna da bu ad verilir.
547. FLNTA
Ksa namlulu, k grnml, hafif, akmakh, azdan dol
ma ngiliz yapm tfek.
548. FLOLOJ
Topluluklarn dil varlklarn ve betiklerini inceleme yoluy
la, topluluklarn kltrel yaplarn, birbirleriyle yaknlklarn
ve yeryzne dallarn inceleyen bilimdir.
549. FLOR-FLORN
XV. yzyldan nce Floransa'da bastrlan, zerinde zambak
resmi olan altn paradr. Osmanllar genellikle Avrupa kkenli
altn paralara bu ad vermitir.
550. FRAVUN
Eski Msr hkmdarlardr. O dnemlerde Msrda retim
aralar zerinde zel mlkiyetin olmamas, her eyin devlete
Tarih Terimleri Szl
155
devletin de, firavunlara ait olmas bu hkmdarlara olaan st
bir iktidar gc vermitir. Bu g firavunlarn tanr-kral zelli
i ile iyice pekimitir.
551. FRKATE
Osmanl Devletinde, ince donanmann ar gemilerinden-
dir. On ile on yedi oturakl yani ifte krekli idi. Her kreini
iki ya da forsa veya hkml ekerdi. ektiri trnde olan
bu gemilerin hzlar ve manevra yetenekleri ok olduundan,
karakol ve iletiim grevi yaparlard.
552. FRKATEYN
Yeniada zellikle Akdenizde kullanlan yelken direkli
olan, zerinde 3070 kadar top bulunduran 1500e kadar asker
tayabilen yalnzca yelkenli olan ar sava gemisidir.
553. FTRE
slam inancnda verilmesi zorunlu olan sadakadr. Hz. Mu-
hammed tarafndan 624 ylnda orutan k sadakas olarak
konulmutur. Belirli geliri olan her Mslman belli miktarda
hurma, buday, arpa gibi rnlerden ya da bunlar karln
da paray, yoksul Mslmanlara vermek zorundadr. Bu deme
Ramazan ay iinde, en ge bayram sabahna kadar yaplmaldr.
554. FZYOLOJ
Canllarda yaamsal etkinliklerin nasl yerine getirildiini,
doku ve organlarn nasl altm inceleyen bilim daldr.
555. FOLKLOR
Yazlmadan, kuaktan kuaa aktarlan treler, masallar, bo
inanlar ile gelenekleri kapsar. Yazl kltrlerin gelimedii
toplumlarda folklor alanndaki incelemeler etnolojinin ve sosyal
antropolojinin inceleme alanna girer.
A. Timur Bilgi
156
556. FONOLOJ
nsan seslerini bildiriim asndan inceleyen, seslerin yk
lendikleri grevleri gz nne alan, dil bilim yntemleriyle (Fi
loloji) alan bilim daldr.
557. FORDZM
Birinci Dnya Sava yllarnda, Avrupadaki sanayi ve tarm
sal retimin yok olmas nedeniyle Avrupallarn bu rnlere
olaan st gereksinme duymas en ok ABDnin iine yarad.
ABD ekonomisi Avrupann gereksinmelerini karlamak iin
retimi younlatrmann yollarn aramaya balad. lk ola
rak Ford iletmelerinde hareketli tezgah yntemi uygulanarak,
fazla bir harcama yapmakszn retim bir ka katna karld.
Fordizm denilen bu sistemde makine paralar bantla birlikte
iinin nnden geerken, ii kendisiyle ilgili ii yapyor, bu
para bir sonraki iinin nne giderken yeni bir para bu ii
nin nne geliyordu. Bylece, zamanla bandn hz artrlarak,
ayn cretle daha ok maln retimi saland, emek zerinde
sermayenin smrs daha da younlat.
558. FORSA
Krekle yryen gemilerde krek eken sava tutsaklar ya
da hkmllerdir.
559. FORUM
Antika Roma kentlerinde pazar yerinin, resmi ve dinsel
yaplarn yer ald alandr. Forumlar ayn zamanda halk iin
gezinti alan, dinsel trenlerin, lenlerin, enliklerin, oyunla
rn ve siyasal tartmalarn yapld alanlardr. Romann nl
12 Levha Yasalar da forum alannda bulunurdu. Ksaca forum
lar kentlerin ekirdeini oluturan merkezi alanlardr. Gn
mzde forum, belli konular zerinde eletiri, tartma ve oyla
ma iin yaplan toplant anlamnda da kullanlmaktadr.
Tarih Terimleri Szl
157
560. FOSL
nceki jeolojik alarda toprak tabakalarna gmlerek kal
m, talam veya kmrlemi hayvan, bitki kalntlar veya
izleridir.
561. FOTNA
Osmanl Devletinin Tuna Irmanda ileyen gemilerden al
d su vergisidir.
562. FRAKSYON
Siyasal bir rgtlenme iinde rgtn izledii anapolitik
izgiye kar olan ve ayr bir rgtsel merkezden ynlendirilen
grup (hizip-klik).
563. FRGYA
Anadoluda Sakarya rma evresiyle, Ktahyay iine alan
blgeye lkada verilen addr.
564. FRGYALILAR
M 1200 yllannda Ege gleriyle Anadoluya gelerek Hitit
egemenliine son vermiler ve Sakarya rma evresine yerle
milerdir. Kendilerine zg bir harf alfabesini kullanan Frig-
yallar lkada Anadolunun en varlkl kavimlerinden biri
olmulardr. Bakentleri Gordion olan Frigler tarmsal retimi
yasalarla (saban kran y a da kz ldren klenin cezas lm
dr) koruma altna almlar, M 676 ylnda da Kimmerler ve
Lidyallar tarafndan yklmlardr. Anadoluda Demir agnm
balamasn salayan Frigyallardr. Tarm, hayvanclk ve do
kumaclk balca uralaryd. Tepates ad verilen kilim do
kumalaryla n salmlardr. En byk tanrlar doa tanras
Kibele ile onun sevgilisi Attisdir.
A. Timur Bilgi
158
G
565. GALEBE DVANI
Kapkulu Ocaklarna ulufe datldnda ya da elilerin hu
zura alndklarnda toplanan olaanst divandr. Ulufe Divan
ad da verilen bu divann toplantlar genellikle Sal gnlerine
denk getirilirdi.
566. GALYA CEPHES
1914 ylnda Birinci Dnya Sava balaynca Ruslar Gali-
yay igal ettiler. 1915 ylnda Almanlarca takviye edilen Ba
lama Devletleri Ruslar yenerek tekrar Galiyay ele geirdi
ler. 1917 yl Temmuzunda Ruslar Galiyada tekrar saldr
ya getiler. Balangta hzla ilerleyen Rus birlikleri, on gn
sonra duraklayarak geri ekildiler. Birinci Dnya Savanda
Macaristann kuzeydousuna den Galiya (Lehistan) blge
sinde bir Osmanh kolordusu Alman, Macar ve Avusturya kuv
vetleriyle birlikte Ruslara kar savat.
567. GAMALI HA
Kollar ayn ynde dik alarla kvrlan hatr. lkadan g
nmze kadar eitli toplumlarda baar ve ans simgesi saylan
bir motiftir. Hindular, Caynaclar, Budhaclar ve Hititler tara
fndan yaygn olarak kullanlmtr. amzda da Alman Nazi
Partisinin sembol olmu, partinin iktidara gelmesiyle Alman
ulusal bayranda da yer almtr.
568. GAMBOT
Sahil korumada kullanlan kk ve hzl sava gemisidir.
159
569. GANGSTERZM
Geri kalm lkelerde uygulanan kaba smr dzenidir.
Kimi geri lkelerdeki ak talancl, rvet ve kayrma eylem
lerini dile getirir. Halkn bilinsiz ve rgtsz olmas nedeniyle
bu tr eylemlerde herhangi bir gizlilie bile gerek duyulmaz.
570. GANMET
Mslman devletlerin savata yenilgiye uratt dman
dan alm olduu mal, para, tutsak gibi tanr deerlerdir. lk
olarak 624 ylnda yaplan Bedir Savandan sonra kazanlan
mallarn paylatnimasnn oranlar belirlenmitir. Buna gre,
ganimetlerin l/40 hkmdara, 1/5i Beyt-l Mal denilen devlet
hzinesine ve geri kalan da kl hakk olarak askerlere bra
klrd. Bu uygulama Mslmanlar savaa zendirmenin yn
temlerinden biridir.
571. GARB OCAKLARI
Osmanl mparatorluunun zel ynetimli eyaletlerinden
olan Tunus, Cezayir ve Trablusgarp topraklarnn tmdr. Bu
eyaletlere ocak denmesinin nedeni, eyaletlerin ynetiminde Ye
nieri Ocanm etkili olmasdr. Balangta Beylerbeylii ola
rak ynetilen eyaletler sonradar Yenieriler arasndan seilen
Daylarn ynetimine gemitir
572. GAZ
slam inanna gre din uruna yaplan kutsal savalara
(Cihat-Gaza) katlanlarn tmdr.
573. GAZYAN-I RUM
OsmanlIlarda Kurulu Dneminde ilk fetihlerde savaa ka
tlan ii (Alevi) tarikat dervilerinden oluan dinsel ve askeri
birliktir.
A. Timur Bilgi
160
574. GAZNELLER (962-1187)
Hindistann Pencab blgesinde Hala Trklerinden Alp Te
kin nderliinde Afgan, Gurlu, Hintli ve Hala Trk topluluk-
lannca kurulmutur. Bakentleri Afganistanda Gazne Kentidir.
Balangta Samanoullar Devletine balyd. 999 ylnda bu
devletin yklmasyla tam bamsz, gl bir devlet oldular.
Hindistana srekli saldrlar dzenlediler. Bu blgelerin Msl-
manlamasn saladlar. Abbasi Halifesini ii Bveyhoullarna
kar korudular. 1040 ylnda Selukoullar karsnda Danda-
nakan Savanda yenildiler. Bu savatan sonra glerini yitirdi
ler. 1187 ylnda da Hindistanda yaayan Gurlular tarafndan
ykldlar.
575. GELECEN BELRLEME HAKKI
Uluslarn geleceklerini kendilerinin tayin etmeleri ilkesidir.
Klasik anlamda uluslarn kendi geleceklerini belirlemesi kavra
m bir ulus ya da yabanc bir gce baml olmadan ayr bir dev
let halinde rgtlenebilmesi anlalmaktadr. Kk bakmndan
Fransz Devrimi srasnda 1795 tarihinde yaynlanan insan ve
vatanda haklar demecine dek gitmektedir. Bu tarihten Birinci
Dnya Savana dein geen sre iinde bu lke ayn ulustan
olan halkn bamsz bir devlet kurma hakkn ifade eder. Bi
rinci Dnya Sava sonunda ABD Bakan Wilson yaynlad
14 ilkenin sonuncusunda uluslarn geleceklerini kendilerinin
tayin etmelerinden sz etmekteydi. Ancak Wilsonun bu ilke
sinin tm lkelere uygulanmas iin yapt giriimler baarsz
olmutur. Sadece savatan yenilgi ile kan devletlere ksmen
uygulanabilmitir.
576. GELENEK
Bir toplumun bireylerini birbirlerine balayan, gemiten
gelen ve snama yanlma yoluyla oluarak kklemi, alkan
lklar biimindeki kurallardr. Eytiimsel adan gelenee kr
krne ballk kadar, gelenekten tmyle kopuk bir dnce
Tarih Terimleri Szl
161
de yanltr. Yaplmas gereken, yaam tarz ve gereksinmelerle
elien, bilime aykr olan geleneklerden arnmak, doru ve ge
rekli olan salam gelenekleri ise gelecee doru gelitirmektir.
577. GELBOLU AASI
Osmanl Devletinde, Geliboludaki Acemi Olanlar Ocann
komutandr. Bir yolsuzluu grlmedii taktirde yaam boyu
sren bir grevdir.
578. GENELKURMAY BAKANLII
Silahl kuvvetlerde yksek komuta kademesine yardmc
subaylardan oluan genel kararghtr. Komuta kademesinin
askeri politikasn oluturmasna katkda bulunur. Komutann
buyruklarn ana ast birliklerine iletir ve gereinin yaplmasn
salar. rgtlenmesi ilevsel bir temele dayanr. Y netim, ei
tim, haber alma, hareket, lojistik gibi blmlere ayrlr. Osman-
h Devletindeki ad Erkan- Harptir.
579. GENEL TARH
nsanln tm gemiini, siyasal ve toplumsal yaamn, kl
tr alanndaki gelimelerini yaznn icadndan gnmze kadar
aratran ve aratrma sonularn aktaran tarihtir.
580. GENERAL
Rtbesi albaydan yksek olan subaylarn ortak unvandr.
Trk Silahl Kuvvetlerinde general rtbeleri, tugeneral, tm
general, korgeneral ve orgeneraldir. Kara ve hava kuvvetlerin
de kullanlan general rtbesinin deniz kuvvetlerindeki karl
amiraldir. Osmanl Devletindeki ad Paadr.
581. GEREK
Somut, nesnel ve deney konusu olandr. Gerek; somut, ti
kel, deney konusudur ve nitelikleriyle, soyut, genel ve greceli
olan doru teriminden ayrlr.
A. Timur Bilgi
162
582. GEREKLK
nsan bilinci dnda nesnel bir dnyann var olduunu sa
vunan retilerin genel addr.
583. GERC
Yeniye ve gelimeye kar direnerek eskiyi geri getirmeye a
lan. lerici deyiminin kartdr. Gerici deyimi, bilgisiz anlamn
da kapsar. nk bilgili olup da gerici olmak olas deildir.
584. GERCLK
Gericinin niteliidir. Gericilik, her eyin kendi kendisiyle
ayn kald ve hi deimedii gibi, gelecekte de asla deime
yecei dogmatik inanca dayanr.
585. GER KALMI
Kltrel adan baka lkelerin gerisinde bulunma durumu
dur. Bu durum, ulusal gelir lsyle belirlenir ve kii bana
den ulusal gelirin azl ile tanmlanr.
586. GERLLA
Kk ve dzensiz askeri glerdir. Genellikle siyasal ikti
dara dnk amalarn gerekletirilmesinde propaganda veya
ypratma amac gden etelerdir. Gerilla eylemleri sabotaj ve
terre ynelik olduu gibi dzenh ordu birliklerinin oluturul
masndan nce bir hazrlk zellii de tayabilir.
587. GERLLA SAVAI
Geleneksel sava yntemleri ile dize getirilemeyecek bir
dmana kar uygulanan vur-ka taktiine dayal bir tr ete
savadr. zellikle, son dnemde silah teknolojisinin hzla ge
limesi karsnda baz silahlara sahip olamayanlarn cepheler
de baar salanmas imkanszlamt. Bu aamada gerilla sa
vann stratejisi, savata bana varmaya yeterli dzeye gelinceye
kadar dman etkisiz hale getirmeye dayanr. Geleneksel olarak
Tarih Terimleri Szl
163
gerilla sava, yabanc bir igale ya da bir lkenin ynetiminin
belli bir gruba kar haksz olduu ne srlen uygulamalarna
tepki grnts tar. Genellikle gerilla sava iin politik bir
amacn olmas gerekir. Gerilla savanda baar iin propaganda
ve halk destei arttr.
588. GERUSA
lka Y unan uygarlklarndan biri olan Sapartay yneten,
kendi kendini yenileyebilen 28 Sapartal yal sekinden olu
an meclistir.
589. GESTAPO
Almanyada Nazilerin iktidarda olduu dnemde, anti-fa-
ist, liberal, sosyalist, sosyal demokrat gibi, Nazi Partisinin
grlerini benimseyenleri izleyen, tutuklayan, ikence eden
ve ldren acmasz faist polis rgtdr. Devlet gizli polisi
anlamna gelen Almanca GE, STA, Polizeim ksaltmas. Nasyo-
nel Sosyalist Partinin siyasi polisi; 1933te nc Reicha mal
edilmi. kinci Dnya Sava srasnda faaliyet alan Almanya ta
rafndan igal edilen tm topraklara yaylmt. Nazi Partisinin
gizli polisi alan Gestapo, Hitlerin iktidara geiinden sonra bir
devlet organ haline geldi.
590. GETTO
Avrupada belli bal byk kentlerde yalnz Y ahudilerin ya
adklar semtlere verilen addr. Bu semtlerin evresi genellikle
bir duvar ile evriliydi.
591. GILGAMI
Eski Asur ve Babil destanlarnda ad geen kahramandr,
tlte ikisi tanr ve te biri insan olarak anlatlm Akkad kral-
larndandr. yks M 2500 yllarna kadar dayanr. zellii
yaam suyunu aramas ve dnyay kaplayan tufandan bilgi ver
mesidir. Tarihin ilk yazl destandr.
A. Timur Bilgi
164
592. GRAY
Krm Hanlarna ve han ailesinden olan erkeklere verilen
sandr. Bu aile Ouz Trk-Mool soylularnda olan egemenlik
gcne (Tanr kut) sahiptir.
593. GYOTN
Fransada lme mahkum edilenlerin balarnn kesilme
sinde kullanlan alettir. Anatomi uzman Dr. Giyotin tarafndan
gelitirilmitir.
594. GZEMCLK
Varlkla insan arasnda iliki kurulabilecei temeline daya
nan ve tarihsel geliiminde eitli deiikliklere dnen din
sel inantr. Bir takm gizlere dayanan ve temel nitelii gizlilik
olan anlaytr. Y ahudilikte Kabota, Budizmde Pantacali, Hris-
tiyanlkta Mistisizm Teosofi, slamiyette Tasavvuf adlarn ahr.
Gerein, insann kendi yalnzlnda aramasndan domutur.
595. GLADYATR
Antik Roma arenalarnda halk elendirmek amacyla, yrtc
hayvanlarla ya da insanlarla lmne dven, genellikle k
lelerden oluan dvlerdir. Bu gsteriler IV. yzylda tm
lkelerde yasaklanmtr.
596. GOTK TARZI
Bat ve Orta Avrupada resim, heykel, mimarlk ve mzik
alanlarnda XII. yzyhn ortalarn da Rnesansa kadar sren
sanat anlaydr. Byklk duygusu, canl imgeler, zengin be
zemeler ve mistik dinsel coku balca zellikleridir. Sivri ke
merler ve ince payandalarla desteklenmi kemerli atlar gibi
gotik mimarlk eleri Ortaa Katedrallerine ykseklik ve tan
rya ulama duygusuyla estetik incelik kazandrmtr. Bu tarz,
Rnesansla birhkte balayan simetrik ve geometrik bezemeler
le zelliini ve yaygnln yitirmitir.
Tarih Terimleri Szl
165
597. GEBELK
Bir topluluun, bir toplumsal kmenin yaamlarm ve soyla
rn srdrebilmek iin dzenli aralklarla yer deitirme gele
nei ya da alkanldr. Tarihsel olarak insan topluluklarnn
tarmsal retime balamasyla birlikte sona eren bir yaam bi
imidir.
598. GMENLER
Ekonomik ve toplumsal problemlerin yan sra milletlera
ras ilikilerde ve diplomaside de rol oynayan gmenler, ba
lca yurtdna giden ve yurda gelenler olarak iki ana konudur.
Y urtdna giden gmenler, genellikle, lkedeki gvensizlik,
isizlik ve nfus patlamas sonucudur. lke ekonomisi zerin
deki basky hafifletirler. Ayrca gittikleri yerde lkeler iin bir
potansiyel olurlar ve gereinde maddi ve manevi yardm unsu
rudurlar. lkeye gelen gmenler ise, ekonomisi zayf lkeler
de bsbtn bir ekonomik bask unsuru olurlar. sizlik, ko-
nutsuzluk problemlerine konu tekil ederler. eitli ekonomik
ve sosyal zorluklarn kayna olabilirler.
599. GRENEK
yulmas iin herhangi bir yaptrm bulunmayan ya da yu
muak (knama) yaptrml olan uzun bir tarihsel sre iinde
oluan toplumsal kurallardr. Genellikle toplumsal deimenin
ve gelimenin nnde engel olan, toplumdaki muhafazakar
evrelerin sahiplendii kurallardr.
600. GZLEM
Doada olduklar gibi kendilerini gsteren olaylarn gz du
yusuyla incelenmeleridir. Astronomi ve tarih gibi deney ynte
mini olanaksz klan bilimlerde gzlem ynteminden yararlan
lr. Bilimsel gzlem, bilinli olarak yaplan ve bir ama gden
deneysel gzlemdir.
A. Timur Bilgi
166
601. GREEN PEACE RGT
1971 ylnda kurulan uluslararas evreci rgttr. Soyu t
kenmek zere olan hayvan ve bitki trlerini korumay, evreye
zarar verilmesini nlemeyi ve evre bilincini glendirmeyi, k
saca ekolojik dengenin korunmasn amalar. Bu amala, evre
yi kirleten kurulularla dorudan kar karya gelir ve mcade
le eder. Etkinliklerini byk lde gnlllerle ve balarla
srdren radikal bir kurulutur.
602. GREGORYEN TAKVM
J ullien takvimindeki ortalama 365.1/4 gnlk takvimin, G
ne ylnda ortaya kan 11 dakika 12 saniyelik fazlal gider
mek amacyla. Papa XIII. Gregorun buyruu ile 1582 ylnda
yaplan dzenlemeyle oluturulan takvim sistemidir. Bu tak
vimde Peygamber Hz. sann douu (Milat) balang olarak
kabul edilmitir.
603. GREV
ilerin topluca ii brakma veya ii yavalatma eylemidir.
Genellikle sendikal rgtler araclyla yaplan bu eylemler,
ekonomik, demokratik, siyasal talepli olabilir. Dayanma grevi
ve genel grev gibi farkl grev trleri de uygulanmaktadr. Ta
rihin ilk grev eylemi, M 494 ylnda Romada Plepler (halk)
tarafndan egemen snf olan Particilere kar yaplmtr.
604. GULAM
Savalarda ganimet olarak alnan gen erkek tutsaklardr.
Byk Seluklu Devletinde Gulam olarak orduya alnan ve sk
bir biimde eitilen dzenli, merkezi, yaya ve maal bir Gulam
(kle) ordusu vard.
605. G DENGES
Devletlerin ulusal gvenlik sorunlaryla deien balama
lar erevesinde nasl uratn tanmlayan bir bak asdr.
Tarih Terimleri Szl
167
zellikle XVIII. ve XIX. yzyllarn Avrupasnda geerli olan
bir sistemdir. Bu sistemde kutup ya da bloklar bulunmamak-
tadu'. Gleri birbirine yakm en az be ya da alt devletin bir
ortamda bulunmas gerekir. Sistem, revizyonist devletlerin,
statkocu glerin gvenlii tehdit etmeye baladnda gn
deme gelir. Bu sistemde yenilen devletlerin ortadan kaldrlma
s yerine onun sisteme tekrar kazanlmas amalanr. Devletler
arasnda gcn dengelenmesi ya ar tarafn hafifletilmesi ya da
hafif tarafa arlk verilmesiyle olur. Bunun iin kullanlan baz
yntemler; bl ve ynet, silahlanma, balamalar ve koalisyon
larn kurulmasdr. Devletin yaamn srdrmesi statkonun
devam iin arttr. Dengenin her bir devleti eit gte olabile
cei gibi, bir taraf dierlerinden stn olabilir.
606. GLER AYRILII
ada demokrasilerde, kii hak ve zgrlklerinin gvence
altna alnmas amac ile yasama (Yasa yapma-parlamento), y
rtme (yasalan uygulama-hkmet) ve yarg (yasalara uymayan
lar yarglama ve cezalandrma-bamsz mahkemeler) gleri
ayr organlarca kullanlr. Bu gler arasndaki ilikilerin snrlar
yasalarca belirlenmi ve zeikle yasama ve yrtmenin yargya
mdahalesi olabildiince azalmtr.
607. GLER BRL
Yasama ve yrtme organlarndan birinin devlet yetkileri
nin tmn elinde tutmas glerin yrtmede birlemesi dik
tatrlklerin zelliidir; yasamada birlemesi ise meclis hk
meti ad verilen sistemi ortaya karr. Meclis hkmeti sistemi
geni anlamda parlamentonun stnlne dayanr. Gler
birlii ilkesinin temelini, siyasal temsilin klasik bir grnm
olan yasama, temsilin bir tr ya da paras olan hkmet ile
rini de ierir; yasama ile ya da paras olan hkmet ilevini de
A. Timur Bilgi
168
ierir; yasama ile yrtme ulusal iradeyi temsil eden mecliste
toplanmaldr.
608. GDM YNETM
Birinci Dnya Savandan sonra galip devletlerin, eski Os-
manl, Avusturya-Macaristan ve Alman topraklarnn bazlar
zerindeki ynetim yetkilerinin, Milletler Cemiyetinin belir
ledii koullar altnda ye devletlere zel yetkiler ve haklar
salamak amacyla kullanlmasna dayanan rejimdir. Sava
tan yenik kan Anlama Devletleri Almanyadan ve Osmanl
Devletinden kopan lkelerin kendi kendilerini ynetecek bir
gelime dzeyinde bulunmadklar gerekesiyle bu topraklarda
gdm rejimi uygulama yoluna gittiler. Buna gre mandater
olan devletler Milletler Cemiyetiyle yapm olduklar antlama
koullar erevesinde korumas altndaki devleti bamszla
hazrlamak zere vesayet grevini yerine getireceklerdi.
609. GMRK BRL
Gmrk Birlii, lkeler arasnda herhangi bir gmrk ver
gisi veya tarifesi olmadan ticaret yaplmas, nc lkelerden
yaplan ithalatlara ortak bir d tarife uygulanmas ve ortak ti
caret politikalarnn uygulanmas demektir.
610. GNAH IKARMA
Hristiyanlkta tvbe edenlerin balanmak zere iledikleri
gnahlarn bir din adamnn nnde anlatmalandr. Katolik
ve Ortodoks kiliselerinde kutsal bir ayin olarak grlen gnah
karmaya Protestan inannda rastlanmaz.
611. GNE KURSU
Eski uygarlklarda grlen ve Gnei simgeledii sanlan,
bezeme motifi ya da alem olarak kullanlan daire biiminde
ki edir. En ilgin rneklerini Hatti Gne kurslar oluturur.
Tarih Terimleri Szl
169
Baz Hitit Gne kurslarnn zerinde boa ve geyik figrleriyle
yuvarlak halkalar da yer almaktadr.
612. GNE SAAT
zerinde yelpaze gibi kademeli olarak alm blmeleri bu
lunan ta bir levha zerine dik olarak yerletirilmi, metal bir
ubuktan oluan saattir. Bu ubuun deien glgesine gre
zaman belirlenmekteydi. lk rneini Smerlerin kulland sa
nlmaktadr.
613. GVEN OYU
Demokratik lkelerde, parlamento yelerinin yrtme yet
kisine sahip olan hkmeti desteklediklerini, programn ve
uygulamalarn gsterme yntemidir.
614. GVENLK KONSEY
Birlemi Milletler rgtnde barn korunmas iin aba
harcayan eitli yetkileri bulunan 5i srekli, 7si geici seilmi
toplam 12 devlet temsilcisinden oluan organdr. ABD, ngilte
re, Fransa, Rusya ve inin srekli yesi olduu konsey yeleri
nin Genel Kurul kararlarn bile veto edebilme yetkisi vardr. Bu
durum rgt iinde devletlerin eitlii ilkesiyle elimektedir.
615. GYMNASUM
Antika, Yunan ve Romada genlerin eitim ve retim
grdkleri spor etkinliklerine katldklar yerleke zelliinde
ki yapdr. zellikle Helenistik dnemde klasiklemitir. Her
Helen kentinde bir Gymnasium bulunmaktayd.
A. Timur Bilgi
170
H
616. HACC
Mekkede bulunan ve Mslmanlarc kutsal saylan Kabenin
ziyaret edilmesidir. Bu ziyaret Mslman olmann be koulun
dan biridir. Kabe slamiyetten nce Peygamber Hz. brahim ve
Peygamber Hz. smail tarafndan yaplm olup, o dnemlerde
de kutsal saylmtr. Kbe, Mslmanlarn kblesidir. Hacc ya
pan Mslmanlara hac denir.
617. HACER-L ESVED
Kabede bulunan ve Mslmanlarca gkten dt iin
kutsal saylan siyah, meteor tadr.
618. HA
Eski Romada sulular ldrmek iin kullanlan bir ara
tr. Hristiyanlkta armh biimindeki simgedir. Peygamber Hz.
sann armha geriliini, ektii aclar ve lmyle tm insanl
gnahtan kurtarn simgeler. Hem dorudan sann hem de,
Hristiyanlm iareti saylr.
619. HALI SEFERLER (1095-1270)
1095 ylnda balayan ve 1270 ylnda sona eren, dinsel g
rnml olan ekonomik, toplumsal ve siyasal nedenli, zellikle
Mslman topraklarna ynelen byk askeri seferlere Hal
seferleri denilir. Sekiz Hal Seferi olup, bunlardan ilk drd
daha nemli ve byktr. Bu seferlerden ilk Anadoluya
ynelmi, drdncs ise stanbulda kalmtr. Birinci Hal
Seferi 1095 ylnda Yoksul (Lumpen) Hahlarla balam, 1096
ylnda valye Hallar ile srm ve 1101 Hallar ile son
171
bulmutur. Birinci Hal Seferi Kuds almaya ynelik yapl
m ve byk oranda baarl olmutur. Hallar, Kuds dahil,
Gneydou Anadoludan balayarak Sina Y anmadasna ka
dar uzanan topraklarda Latin kontluklar kurmulardr. kinci
Hal Seferi krallarn seferi olup, 1146 ylnda Alman ordular,
1147 ylnda da Fransz ordular Anadoluya girmitir. Bu se
fer Urfay geri almak ve Kuds Fatmi Devletinin basklarn
dan kurtarmak amacyla krallarn katld ilk seferdir. nc
Hal Seferi 1189 ylnda Anadolunun askeri ve siyasal ynden
melikler arasnda paylald ve taht kavgalarnn youn oldu
u bir dnemde balamtr. Bu sefer de, Eyyubilerin ele geir
dii Kuds geri almak amacyla dzenlenmi ama bu ordular
Filistinde Eyyubiler tarafndan yok edilmitir. Drdnc Hal
Seferi 1204 Konstantinopolise (stanbul) kadar gelmi, kentin
yamalanmas ve burada bir Latin Kontluunun kurulmasy
la tamamlanmtr. 1212 ylnda slam dnyasna kar ocuk
Hal Seferi dzenlenirken, 1217 ylnda Beinci Hal Seferi,
1226 ylnda Altnc Hah Seferi, 1248 ylnda Yedinci Hal
Seferi, 1270 ylnda Sekizinci Hal Seferi dzenlendi. 1274 y
lnda Dokuzuncu Hah Seferi de dzenlenmi olmasna karn
yeterince asker toplanamad iin bu seferden vazgeilmitir.
Drdnc Hah Seferinden sonraki seferler (Beinci Hal Se
feri, Altnc Hah Seferi, Yedinci Hah Seferi ve Sekizinci Hah
Seferi) Marsilya ve Dalmaya kylarndan Filistin topraklarna
deniz yoluyla gerekletirilmitir.
620. HAD
slam hukukunda baz sular iin Kuranda gsterilmi de
imez cezalardr.
621. HADES
Eski Y unanda yer alt tanrsdr. Sembol, Tarnkabbe ad ve
rilen grnmezlik baldr. Eski Romadaki karl Aidone-
usdur.
A. Timur Bilgi
172
622. HADS
Peygamber Hz. Muhammedin szlerine ve davranlarna ili
kin olan bilgilerdir. slam inannda Kurandan sonraki en nem
li bilgi kaynadr. Genellikle Peygamber Hz. Muhammedin
szlerine hadis, sz ve davranlarna snnet denir. z Allah
tarafndan Peygamber Hz. Muhammede bildirilmi olan szler
Hadisi Kudsidir. Hadislerin ou Hz. Muhammedin lmn
den sonra, onun salnda onu tanyanlarca derlenip yazya
dklmtr.
623. HAHAM
Musevilikte bir Yahudi cemaatine ruhani nderlik ve dinsel
retmenlik yapma yetkisine sahip din adamdr. Dinsel tren
leri ynetir, vaaz verir ve inananlara yol gsterir. En byk Ha
ham, Hahamba olup, Osmanl Devletinde Musevi aznln
cemaat ilerine (evlenme, boanma, miras vb..) bakan yetki
liydi.
624. HAKAN
slamiyetten nceki dnemlerde Trk, Mool ve Tatar b
yk hanlar (hkmdar) iin kullanlan bir sandr.
625. HAKM
ekime ve anlamazlklar hukuka gre mahkeme yoluyla
zmek iin devlet tarahndan atanan grevlidir. Yarglar bi
linli, bamsz, kendine gvenen, metin ve direnli olmaldr.
Yarglar nezaketle dinlemeli, akllca yant vermeli, sakince in
celemeli ve tarafszca karar vermelidir.
626. HALFELK
Hz. Muhammedin 632 ylnda lmnden sonra Arap-s-
lam Devletinin bana geen ardl hkmdarlk kurumudur.
632-661 yllar arasnda halifeler seimle (5-6 kiilik bir kurul
tarafndan) belirlenmitir. Bu devire Drt Halife Devri denir.
Tarih Terimleri Szl
173
661-750 yllarnda halifelik Emevi Hanedamnn eline gemi,
en merkeziyeti ve en otoriter zamann yaamtr. 750-1258
yllarnda devletin bana Abbasoullar ailesi yerleti. Ancak
onuncu yzyldan itibaren devlet otoritesi gcn yitirince,
Tavaif-l Mlk Devletleri kuruldu ve halifeler siyasal glerini
komutanlarna ve emirlerine devrettiler. 1258-1517 yllarnda
Abbasi Halifelii Memluk Sultanlnn korumasnda dinsel
grevlerini srdrebildi. Birinci Selimin Msr Seferiyle Mem
luk Sultanl yklnca, halifelik kurumu OsmanlIlara geti.
Padiahlar Halife oldu.
627. HALK
Kltrleri ortak olan bireylerin oluturduu topluluktur.
Halk, snfl toplumlarn ortaya kt gnden bu gne kadar
hep var olmutur.
628. HALK OYLAMASI
Oy verme hakkna sahip yurttalarn belirlenmi bir konu
daki tercihlerini ortaya karmak iin lke apnda veya belli
bir blgede yaplan oylamadr. Baz lkelerde belirli konularda
ki yasalarn onaylanmas iin zorunlu klnmtr.
629. HALK EVLER
Trkiyede cumhuriyetle balayan toplumsal ve ekinsel ye
nileme hareketlerini halka benimsetmek amacyla kurulan bir
rgttr. 19 ubat 1932de Ankarada kuruldu. Balangta
CHPnin bir yan kuruluu olarak alt. 1950 genel seimle
rinden DP iktidar olarak knca, 1951 ylnda rgt kapatld.
1961 ylnda yeniden kuruldu ve kamu yararna alan rgt
ayrcal tannd. 12 Eyll 1980 darbesiyle yeniden kapatld
ve yneticileri dzmece iddialarla yargland. Y neticilerinin
aklanmas zerine de 1988 ylnda yeniden almaya balad.
A. Timur Bilgi
174
630. HAMBEL MEZHEB
Drt byk slam itihatsmdan biri olan mam- Ahmet
Bin Hambelinin kurduu bir mezheptir. Gnmzde taraftar
en az olan ve Maliki Mezhebine yakm olan Snni-slam mez
heplerinden biridir.
630. HALK SAVAI
Geni halk kitleleinin rgtlenmesi sonucu oluturulan halk
ordusunun verdii mcadeledir. Krsaldan balayp kentlerin
kulatlmas ve sonunda kentlerdeki ayaklanma ile iktidarn ele
geilmesi amalanr.
631. HAMBEL MEZHEB
Drt byk slam itihatsmdan biri olan mam- Ahmet
Bin Hambelinin kurduu bir mezheptir. Gnmzde taraftar
en az olan ve Maliki Mezhebine yakn olan Snni-slam mez
heplerinden biridir.
632. HAMDYE ZIRHLISI
Osmanh sava gemisidir. 1905 ylnda ngilterede yaplm
tr. Birinci Balkan Savanda Rauf Bey (Orbay) komutasnda,
Karadeniz, Ege Denizi ve Akdenizde Bulgar, Yunan ve Srp li
manlarn bombalad, birok gemi batrd. Kendisi de ok sayda
yara ald. Osmanl Devletinin yenilgisiyle sonulanan bu savata
kazand baanlar nedeniyle halk arasnda ad efsaneleti.
633. HAMMURAB YASALARI
Gnmze kadar ulam, en eski, en eksiksiz ve kusur
suz Babil yasalardr. Hammurabi hkmdarlnn sonlarnda
onun yarg olarak verdii yargsal kararlarn derlenmesiyle
hazrlanmtr. Kabile geleneklerinin ok tesinde bir gelime
dzeyini yanstan yasalar kan davasn ve kiisel misillemeyi
kabul etmezken, ksasa ksas ilkesine dayanmaktayd. Halkn
Tarih Terimleri Szl
175
grebilecei bir yere 2.5 metre yksekliinde, 28 stun zeri
ne yazlmtr. 280den ok maddeden oluan bu yasalar, usul,
ceza, medeni hukuk ve kamu hukuku ile ilgili hkmler tar.
634. HANEF MEZHEB
mam Ebu Hanefinin (699-767) kurduu Snni mezheptir.
Fkh sorunlarnn zmnde Kuran ve hadisleri esas alr.
Bu kaynaklar yetersiz kaldnda oylamaya bavurulur ve kyas
yntemi uygulanr. Mslmanlar arasnda en ok taraftar olan
mezheptir. Bu mezhebin bu denli yaylmasnda Trklerin b
yk katks olmutur.
635. HARAC ARAZ
Mslman olmayanlarn mlkiyetindeki arazidir. Alnp, sa
tlabilir ve istenildii ekilde kullanlabilir. Ayrca devlete hara
ve cizye vergisi de derlerdi.
636. HAREKET ORDUSU
13 Nisan 1909 tarihinde, stanbulda kan 31 Mart tutu
cu ayaklanmasn bastrmak amacyla kurulan ordudur. ttihat
ve Terakki Partisi yandasubaylarm komuta ettii birliklerden
oluturulmutur. Selanikte oluturulup yola karlm ve 24
Nisan 1909da stanbula gelerek ayaklanmay kanl bir biim
de bastrmtr. Ordu Komutan Mahmut evket Paa, kurmay
bakan ise Mustafa Kemaldir. Ayaklanmann bastrlmasndan
sonra, Osmanh Mebuslar Meclisinin kararn uygulayan Hare
ket Ordusu Padiah kinci Abd-l Hamiti tahttan indirmi ye
rine, Beinci Mehmet Reat getirmitir.
637. HAREM
Eskiden, slam kltrnde hkmdarlarn, devlet adamla
rnn, soylularn ve varsllarn konutlarnda, kadnlarn bulun
duu yasak blgedir. Burada nikahl elerin yan sra, gzdeler.
A. Timur Bilgi
176
cariyeler, odalklar, kle kzlar ve kahya kadnlar gibi ok say
da kadn yaard.
638. HAREM AASI
Eski Roma, Abbasi, Memluk ve Osmanl saraylarnda ve b
yk konaklarda, harem blmn korumak ve haremin trl
hizmetlerini grmekle ykml olan erkeklii giderilmi zenci
grevlidir. Osmanl Devletinde Harem aalan u aamalardan
geerlerdi: En aadan srasyla; Acemi Aa, Nbet Kalfas, Or
tanca, Haslh, Yayla Bagulam, Yenisaray Bagulam, Eskisaray
Bakap Gulam ve sonunda Kzlaraasdr.
639. HARCLK
slam tarihinde ortaya kan ilk siyasal mezheptir. 656 yln
da yaplan Sffin Sava sonrasnda hakemlere bavurulmasna
kar kan ve iilerden kopan bir gruptur. Emeviler zamannda
ok glendiler. Abbasiler Devrinde ise, bu glerini yitirdiler.
Dzenledikleri ayaklanmalarn katUamlarla bastrlmas gle
rini yitirmelerinde nemli rol oynamtr. Mslmanlann din
sel ve toplumsal varlklarn srdrebilmek iin, Halifelik ya da
mamlk gibi kuramlara ve nderlere gereksinmeleri olmad
savyla ortaya kmlardr.
640. HARP AKADEMLER KOMUTANLII
Trk Silahl Kuvvetlerine kurmay subay yetitiren askeri
eitim kurumlandr. Trkiyede ilk kez 1848 ylnda Harbiye
Mektebi iinde bir snf olarak kuruldu. 1909 ylnda Erkan
Harbiye Mektebi adyla ayr bir okul oldu. 1928 ylnda bu gn
k adn ald. Kara, deniz ve hava harp akademileri gnmz
de, Trk Silahl Kuvvetlerine en az yedi yl hizmet etmi subay
lar arasndan her yl snavla ald rencilere bilim ve uzman
lk eitimi verirler. Buradan mezun olan subaylar kurmaylk
zellii kazanarak terfi etmede ayrcalklar kazanmaktadrlar.
Tarih Terimleri Szl
177
641. HAS
Dirlik topran en st dilimini oluturan topraktr. Bu top
ran yllk vergi gelirleri 100 bin akeden oktur. Osmanl pa
diahlarna, ehzadelere, Divan- Hmayun yelerine, beyler
beylerine ve sancakbeylerine ayrlan merkezde ya da merkeze
yakn yerlerde seilmi verimli topraklardr.
642. HASEK
Osmanl Devletinde bir grevde eskimi olanlara verilen ad
dr. Bostanc Ocanm kk rtbeli subalara ve sarayda pa
diahn gzne ve gnlne girmi olan karavalara (kle kadn)
da bu ad verilirdi.
643. HASEK ORTALARI
Yenieri Ocanm 14., 49., 66. ve 67. ortalar (blk) ok
sayg gren ve kendilerine aa diye seslenilen orta yaya balar-
dr. Camiye giderken, padiahn yannda yrrler ve avlanmaya
da baktklar tazlarla birlikte katlan grevlilerdir.
644. HASSA
Anadolu Seluklu Devletinde merkezi, dzenli, maal, yaya,
kle ordusudur. zellikle savalarda ele geirilen ve sava gani
meti saylan Mslman olmayan (zmni) genlerden kurulurdu.
645. HAT SANATI
slam kltrnde gzel yaz yazma sanatna denir. Hat sana
t, canl tasvirinin yasak sayld slam lkelerinde, yazya d
nen izgi yoluyla duygu ve dncelerin anlatld canl bir
sanat kolu halinde gelimi ve zellikle de Trk-slam kltr
iinde zgn bir kimlik ve kiilik kazanarak byk hat ustala
rnn yetimesine yol amtr. slam kltrnn ilk dnemle
rinde olduu kadar, daha sonraki dnemlerde de hat, mimari
ye karan ssleyici bir e olarak kullanld gibi, el yazmas
A. Timur Bilgi
178
kitaplarda ve tablo biiminde hazrlanarak duvara aslan levha
larda, bamsz bir sanat kolu izgisine ulaabilmitir.
646. HATT-I HMAYUN
Osmanl padiahlarnn yazl buyruklardr. Padiah bir ko
nuyla ilgili olarak sadrazamn sunduu belgenin zerine el ya
zsyla buyruunu yazard ya da herhangi bir konuda dorudan
yazl buyruunu gnderirdi. nc Murat zamannda bala
yan bu uygulama 1832 ylnda kaldrlmtr.
647. HATTUA ()
Boazky yaknlarnda kurulmu Hitit Krallnn baken
tidir. Hitit Krall M 1400 yllarna dek federal yapda bir
devletti. Merkezi yap 13 site kralnn bir araya gelmesiyle olu
mutu. Bakent Hattuada krallarn ortak karlarn ve ikti
darn temsil eden, yeleri site krallar olan bir meclis (Panku
Meclisi) vard.
648. HAVA HARP OKULU KOMUTANLII
Trk ve dost lke hava kuvvetlerine pilot aday yetitiren as
keri yksek okuldur. 1951 ylnda Eskiehirde kuruldu. 1954
ylnda zmire, 1967 ylnda da stanbula tand. Eitim sresi
drt yldr.
649. HAVAR
Peygamber Hz. saya inanan ilk on iki kiidir. Bunlar; Petrus
ile kardei Andreas, Yakup, Yuhanna, Filipus, Bartolomeus, Matta,
Thomas, Kk Yakup, Taddeus, Simon, Yahuda ve iskaryottur.
650. HAZARLAR
VI. yzylda Kafkaslar Blgesi, til ve Don rmaklar evre
sine egemen oldular. Musevilii benimseyen tek Trk boyu
dur. Bizansla iyi ilikiler kurdular. Sasanilerle savatlar. Halife
Tarih Terimleri Szl
179
Hz. Osman zamannda Arap-slam ordularm bu blgede dur
durarak slam dininin Rusyada yaylmasm engellediler. Pee-
neklerin blgeye gelmesiyle zayfladlar. 965 ylnda da ykldlar.
651. HELLENSTK A (M 333-30)
Byk skenderin Anadoluyu Perslerin elinden alp Hellen
kentlerine bamszlklarm kazandrmas ile Anadolu yeniden
dnya sanatnda n srada yer ald. Gerekten, Assos, Bergama,
Magnesia, Efes, Tralleis (Aydn) Miletos ve Didyma gibi kentler
yine n plana geti ve burada yaratlan mimarlk eserleri byk
lde Roma sanat zerinde de etkili olmutur.
652. HELLENZM KLTR
Grek Uygarlnn zamanla Dounun dnce ve davra
nlarn iererek, bu kalplar ierisinde erimeye balamasyla
Hellenizm Dnemi balamtr. M IV. yzyln ortalarndan
balayarak, Makedonya Kral skender Grek kltrn geni
letmitir. M 334te anakkale Boazn geerek Asyaya gir
mi, Suriye ve Msr igal etmi, sonra da rana ve Kemire ka
dar genilemitir. Grek Uygarlnm yayl iki evreye ayrla
bilir. Birincisi bir Helenletirme evresidir. Yeni siyasal, dn
sel ve teknik kavramlarn yaratld bu evre Y unan-Makedon
Uygarlnm Asya ve Kuzey Afrikadaki yansmas olarak g
rlr. kinci evre. Dou uygarlnn Batya maddi ve manevi
bakmndan stn gelmesiyle belirgindir. Romanm Hellenistik
siyaset dzenini ykmasna kadar srmtr. Y unan kltr bu
evrede btn Akdenize yaylmtr. Hellenistik dnemde ortak
bir eitim, snrlar aarak, birok lkenin aydnlarn birleti
ren bu kltr yaymtr.
653. HELT
lkada Spartada devlet mal olan klelerdir. Sparta da
retim aralar zerinde zel mlkiyet yoktu. Her ey devletin.
A. Timur Bilgi
180
devlet Spartallar topluluunundu. Klelerde bu topluluun
hizmetlerini gren, topran ileyen, gemilerinde krek eken
bir mal durumundayd.
654. HEPHESTOS
Eski Y unanda her trl madeni ileyen demirci tanrdr.
Sembol rs ve ekitir. Eski Roma inanndaki karl Vul-
canusdur.
655. HERA
Evlilii simgeleyen, sembol tavus kuu, zambak ve nar olan,
ba tanr Zeusun ei eski Yunan tanrasdr. Eski Romada kar
l J unodur.
656. HEREDOT
M V. yzylda Halikarnasda domutur. En nemli zel
lii ilk tarih yazcln gerekletirmesidir. M 490-M 480
yllar arasnda Dorlar, Akalar ve yonlarla, Persler arasnda ya
plan Pers Savalarn Historia adl bir kitapta anlatmtr. Bu
kitap, tarih yazclnn ilk rneini oluturur.
657. HERMES
Eski Y unanistanda, yolcularn yardmcs olan haberci tan
rdr. Sembol kanatl pabulardr.. Eski Romadaki karl
Mercuriusdur.
658. HESTA
Eski Y unanistanda oca ve aile erdemlerini simgeleyen tan
radr. Sembol kutsal atetir. Eski Romadaki karl Ves-
tadr.
659. HEYET AYAN
Bakan ve yeleri padiah tarafndan seiler ve Osmarh Me
buslar Meclisince kabul edilen kararlarn, Kanun-i Esasiyeye
Tarih Terimleri Szl
181
(anayasa), slam dinine, devletin ve lkenin btnlne uy
gunluunu denetleyen kararlarn aykr olmas durumunda bu
kararlar geri eviren ya da kararlarn Anayasaya ye slam di
nine uygunluunda onaylayarak sadrazama teslim eden kurul
dur.
660. HRSTYANLIK
Hristiyanlm kurucusu Nasral sadr (0-32). Hristiyan-
lk btn insanlarn kardeliine dayanan evrensel bir dnce
getiriyordu. nsanlarn tm ayn babann ocuklaryd. nsan
lar ancak sevgiyle birbirlerine balanabilirlerdi. Sevmek iin
se, eitlik gerekir. Eitlik varsllkla salanamayacana gre,
yoksullukta salanabilirdi! Gerek erdem yoksulluktayd. Tan
r katna ancak yoksullar ulaabilirlerdi. sann yaptklar ve
syledikleri, 90 yllarnda; Matta, Marcos, Luka ve Y uhanna ta
rafndan drt ncilde anlatlmtr. Hristiyanlk, ilk biimleriy
le bir Yahudi mezhebi olarak belirmi, Peygamber Hz. sann
ldrlmesinden sonra, Tarsuslu Pavlosla sistemleerek yay
gnlamtr.
661. HIYANET- VATANYE KANUNU
Birinci TBMMnin Ulusal Kurtulu Savana ve TBMMnin
otoritesine kar gelenleri cezalandrmak amacyla kard 29
Nisan 1920 tarihli ve 2 sayl yasadr. TBMMnin yasalhna
kar szl, yazl ya da eylemli kar kla, fesat karlmas
n vatana ihanet suu olarak tanmlamaktadr. Bu dorultuda
eyleme geenlerin lmle cezalandrlmasn n grmekteydi.
Hyanet-i Vataniye Kanunu, nce sivil Bidayet Mahkemeleri ve
Harp Divanlar, sonra da bunlarn yetersiz kalmas nedeniyle de
18 Eyll 1920 tarihinde kurulan stiklal Mahkemeleri tarafn
dan uygulanmtr.
A. Timur Bilgi
182
662. HBE
Karlksz d yardmdr. Uluslararas rgtler, kurulular
ya da devletler tarafndan bir lkeye yaplan hibe yardmda hi
bir koul aranmaz. Bu yardm tr olabilecei gibi, program ve
projelere ilikin olarak teknik malzeme biiminde de olabilir.
Hibe yardmda bulunan lkenin bu yardm alan lkelerdeki
amac kendisine siyasal ncelikler ve sempatiler kazandrmak,
uluslararas alandaki gcn arttrmak ve destekledii sektr
leri kendi karna kullanabilmektir.
663. HCAZ
Arap Yarmadasnm batsnda, Kzldeniz kysnda bir bl
gedir. Babillilerin, ve Nebat Krallnn egemenliinde yaam,
630 ylnda Arap-slam Devleti topraklarna katlmtr. 1258
ylndan 1517 ylna kadar Memluklarn, 1517den 1918 ylna
kadar da Osmanllarn egemenliinde kalmtr. Mslmanla
rn kutsal kentleri olan Mekke ve Medine ile Taif, Cidde ve
Yanbu kentleri buradadr.
664. HCRET
Mekkelilerin basklan nedeniyle,' can gvenlikleri tehhke-
ye giren Mslmanlarn Hz. Muhammedin isteiyle 16 Tem
muz 622 tarihinde Mekkeden Yesribe (Medine) g olaydr.
Bylece Mslmanlarn can gvenlii salanrken, Arap-slam
Devletinin kuruluu da gereklemi oldu. Bu olay. Halife mer
zamannda alman bir kararla Arap-slam takviminin (Hicri Ka
mer) balangc yaplmtr.
665. HCR- TAKVM
Balangc Hicret olan ve Mslmanlarn kulland takvim
lerin tmdr En yaygn olarak kullanlan, lka Mezopo
tamya uygarlklarnn kulland 354 gnlk Ay yl takvimi
dir. Bu takvimin kullanlmas maliye ve vergi alanlarnda sorun
Tarih Terimleri Szl
183
yarattndan, tarmc slam devletlerinde Gne yl takvimi
araylarna girilmitir. ranllar eski Sasani takvimine Hicreti
balang yaparak, Hicri emsi Takvimini oluturdular. Byk
Seluklular mer Hayyamm hazrlad Celali (Meliki) Takvi
mini, Osmanllar da, eski Bizans takvimine Hicreti balang
yaparak Rumi Takvimi oluturdular.
666. HDV
1866-1922 yllar arasnda Msr valilerine ve yneticilerine
verilen sandr. Farsa byk vezir anlamna gelir ve OsmanlI
larda da sadrazam (bavezir) ile ayn rtbededir. Kavalal Meh
met Ali Paa soyundan gelen Msr valileri, 1866 ylndan sonra
bu rtbe ve gce ulamlardr. Bu unvan ilk olarak Msr Valisi
smail Paaya verilmitir.
667. HDROJ EN BOMBASI
Fzyon ya da termo-nkleer bomba da denilen bir nkle
er bomba trdr. Atomlarn fzyonunu hafif ekirdeklerin
birleerek, daha ar bir ekirdek oluturmas srasnda orta
ya kan bir miktar enerjinin denetim altna alnmas anlamna
gelmektedir. Bu bombalarda aa kan enerji, atom bombala
rna oranla daha fazladr. Hidrojen bombasnn ilk denemesini,
Amerika Birleik Devletleri 31 Ekim 1952de Sovyetler Birlii
ise 12 Austos 1959da gerekletirmilerdir. Sonradan ngilte
re, Fransa ve in Halk Cumhuriyeti de fzyon bombalar yap
mlardr.
668. HLAT
Eskiden padiah veya vezir tarafnda;n onurlandrlan kii
lere giydirilen ssl elbise ve kaftandr. Hilat giydirme gelene
inin Osmanhlara nereden getii konusunda eitli grler
vardr. Bazlar Bizanstan, bazlar ise Trk ve slam devletle
rinden, bazlan da inden geldiini ne srmektedirler. Hilat,
A. Timur Bilgi
184
padiah tarafndan sarayda, sadrazam tarafndan ise Babialide
giydirilirdi. Bunun iin zel bir tren yaplrd. Hilat verilecek
kimsenin sfat ve grevlerine gre eideri deiirdi. Vezirlere
batan baa samur krk kapl olan, dier devlet grevlilerine
daha sade olanlar giydirihrdi.
669. HMAYE
Bir devletin hukuksal varln korumak kouluyla bir baka
devletin denetimi ve korumas altna girmesidir. Bu tr devlet
lere Mahmi denilir.
670. HNDUZM
ok tanrl bir din olan Hinduizm, kkeni tarih ncesi a
lara dayanan en eski din olarak bilinir. Hindistann en byk
dinidir ve Hint nfusunun byk ounluu bu inantadr.
Hindu inanlar arasnda akl anlamna gelen Brahman nem
li yer alr. Brahman, evrenin ve iindeki her eyin kayna ve
temel ilkesidir. Hindular reankarnasyon (yeniden domak) ve
karma felsefesine inanrlar. Bu felsefeye gre; kiinin yaam
daki dzeyi nceki yaamlarnda gsterdii davranlara ba
ldr. En eski Hindu kutsal metinleri vedalardr. Bunlar M
1000 yllar da Sanskrite yazlm metinlerdir.
671. HNT AVRUPA DLLER
Avrupann byk bir blm ile, Avrupallarm yerletii
baka blgelerde ve Asyann gney ve gneybatsnda yaygn
olarak konuulan dillerin oluturduu dil ailesidir. Bu diller 5
bin yldan daha uzun bir sre nce Karadenizin kuzeyindeki
bozkrlarda konuulduu sanlan, yazya gememi bir dilden
tremitir.
672. HNTERLAND
Gerideki topraklar, gerideki lke anlamna gelen Almanca
kkenli bir terimdir. Bu ulam kaynana, limana, zellikle
Tarih Terimleri Szl
185
ekonomik anlamda, baml durumda bulunan toprak paralar
birer Hinterland olutururlar.
673. HPODROM
Yunanca at yolu anlamndadr. Atl araba yarlarnn yapl
d, evresinde oturma kademeleri bulunan, bir ucu dairesel
biten alandr.
674. HTTLER
Anadolu tarihi MO 2000 yllarnda Kzlrmak kvrm iine
gelip yerleen Hititler (Nesi) balatr. M 1650 yllarnda fede
ral bir devlet olarak Kral Birinci Hattuili tarafndan kuruldu.
Hitit Federasyonu 13 zerk kent Devletinden olumaktayd.
Devlet ynetiminde, kral ile ana kralie Tavanannn yan sra
kentlerin yerel egemenlerinin bakent Hatuada oluturduu
Panku Meclisi de olduka etkindir. M 1400 yllarnda kent
lerdeki yerel egemenlerin gc krlarak, merkezden atanan va
lilerle ynetilmeye baland. lk an en byk savalarndan
biri olan Kade Sava M 1285 ylnda Suriye egemenlii iin
Msrllarla (kinci Ramses) Hititler (Muvattali) arasnda ya
plmtr. Bu sava sonunda blgedeki Asur tehlikesine kar
M 1270 ylnda tarihin ilk yazl bar ve dostluk antlamas
olan Kade Bar Antlamas imzalanmtr.
Hitit Devleti, M 1200 yllarnda batdan, Ege Gleri ile
gelen Frigler tarafndan yklmtr. Hititler demiri ileyerek,
demirden silahlar ve aralar reterek blgede byk bir stn
lk salamlardr. Hitit Devletinin yklmasyla atlyelerde
tutsak yaam srdren demirciler zgrlklerine kavumular
ve nasyaya dalarak blgede Demir an balatmlardr.
675. HYEROGLF
ekil ve resimlerden olan ekil yazsnn genel addr. zel
likle, lkada Msr, Hitit ve Meksika uygarlklarnda kullanl
mtr.
A. Timur Bilgi
186
676. HOMO EKONOMKUS
Sanayi Devriminden sonra ortaya kan bir insan tipidir
(Ekonomik insan). Btn davran ve dncelerini ekonomik
karlarna gre dzenleyen bir insan tipidir. Bu tipe gre ya
am retmek ve tketmek eylemlerinden oluur. Bunun dn
daki deerler bu eylem srasnda ve bu eyleme gre oluur.
677. HOMO SAPIENS
Gnmzde yeryznde var olan tek insan trdr. Soyu
tkenmi olan Neanderhal ve Cro-Magnon insanlar da bu tr
dendir. Byk olaslkla 350 bin yllk bir gemii vardr. Dik
durma, iki ayak zerinde yrme, byk bir beyin, yksek aln,
kk diler, belirgin ne doru bir ene, alet yapma ve kul
lanma, dil ve yaz gibi beceriler ile sanat yaptlar yaratabilme
yetenekleri balca zellikleridir.
678. HORUS
Eski Msrn dinsel inannda Gkyz Tanrsdr. Bir gz
Gne, teki gz Ay olan, ahin bal bir insan olarak betimlen-
mitir.
679. HOSPTALER VALYELER
X. yzylda kurulan Hristiyan Katolik inannda bir val
yelik tarikatdr. Saint J ean Kilisesi yaknnda bir kilise daya
nma rgtnce iletilen hastanenin geniletilmesiyle ortaya
kt. Zamanla glendi ve 1309da Rodos Adasm ele geire
rek gl bir donanma oluturdular. Osmanllar 1522 ylnda
Rodosu alnca, Papa ile Kutsal Roma Germen mparatoru arl-
ken tarafndan kendilerine verilen Malta Adasna ekildiler.
XVIL yzyldan sonra glerini yitirdiler. 1834 ylnda mer
kezini Romaya tayan tarikat, gnmzde de yardm ileriyle
uramaktadr.
Tarih Terimleri Szl
187
680. HYK
Eski zamanlardan beri, st ste gelen kent kalntlarndan
oluan tepelerdir. Buralardaki yaplar genellikle kerpiten ya
plr. Ykseklikleri 20-30 metreyi bulduktan sonra bu yerle
me alan terk edilir. Yass biimli, aplar 100-500 metre olan
tepelerdir. Dzlklerde kurulduu iin uzaktan kolayca seilir
ler, Yma tepelerin hyk olup olmadn anlamak iin, anak-
mlek kalntlarnn bulunup bulunmadna bakmak gerekir.
Mezopotamyada hyklere Teli, Orta Asyada Kurgan ad verilir.
681. HUKUK
Toplumsal yaamda kiilerin birbirleriyle ve toplumla olan
ilikilerini dzenleyen, uyulmas kamu gcyle desteklen
mi olan toplumsal kurallar btndr. Tarihsel olarak Tun
anda mallarda ve retim aralarnda zel mlkiyetin olu
mas, klecilik sisteminin uygulanmas ve ticari ilikilerin ba
lamasyla hukuk kurallar oluturulup iletilmeye balatlm
tr. Hukuk kurallarn (Yasalar) ilk kez yazl hale getiren M
2750 yllarnda yaayan Smer Kral Urgakinadr.
682. HUKUK DEVLET
Tm etkinliklerinde hukukun stnl ilkesine ve yarg
denetimine bal kalan devlet biimidir. Bu devlet tipi, tarih
te ilk kez 1215 Magna Charta ile ngilterede grlmtr. Et
kinliklerinin snrn kiilerin zgrlnde gren, yasalarn
genellii ilkesine uyan, yasalarn genellii ilkesine ve kiilerin
devlet gc karsnda korunmas iin yarg organlar kuran
devlet olarak tanmlanr. Hukuk devletinin u elerden olu
tuu kabul edilmektedir:
Yasallk ilkesi.
Gler ayrl ilkesi,
Temel hak ve zgrlklerin korunmas ilkesi.
Hukuk gvenlii ilkesi,
darenin yargsal denetime bal olma ilkesi.
A. Timur Bilgi
188
683. KUMBARA
Demirden veya tuntan dklm, ii bo ve yuvarlak ola
rak yaplan ve iine patlayc madde (mla hakk) konularak
dmana el ile ya da toplarla ve havanlarla atlan bombalardr.
684. KUMBARACI
Osmanh Devletinde Humbara denilen bombalar yapan ve
kullanan askerlere verilen addr. Kumbaraclar genellikle Kap
kulu askerlerinden seilirdi ve komutanlar Humbaracba idi.
685. KUMBARACI OCAI
Osmanh Ordusunda humbara denilen top mermileri ile
eitli bombalar ve havan toplarn yapan ve kullanan aske
ri ocaktr. XVI. yzylda oluturulmu, 1826 ylnda Vaka-i
Hayri-ye olaynda Yenieri Oca ile birhkte yok edilmitir.
686. KUTBE
slam inannda, zellikle cuma namaz ile bayram namaz
larnda minberden cemaate yaplan aydnlatc, ynlendirici
konumadr. Peygamber Hz. Muhammedin balatt bu ge
lenek sonralar halife adna okunarak srdrlmtr. slam
devletlerinde hutbe okutmak ve kendi adna para bastrmak
egemenliin ve bamszln gstergelerindendir.
687. HKMET
Bir lkenin siyasetini belirleyen ve bu siyasete gre devlete
yn veren kuruldur. Meru (yasal) hkmetler ulusal iradeyle
onaylanan (meclisten gvenoyu alan) hkmetlerdir. Bu onay
dan gemeyen hkmetler yasal deil fiih hkmetlerdir.
688. KMANZM
Ortaan sonlarnda batda lka yeniden canlandrarak
Rnesans dnemini balatan harekettir. Hmanizmin balca
Tarih Terimleri Szl
189
temsilcileri Petrarca, Poggio, Valla, Rabelais, Erasmus, Bude ve
Montaigne olmutur. Hogr ile ekillenen ve kiisel varla
kesin zgrlk tanyan bu akm, dinin ve devletin birey zerin
deki denetim ve ynlendirmesine kardr. Hmanizm bir an
lamda, insann kendini yeniden kefetmesi, bu yaamda rahat
olmann, gereksinmelerini karlamann ksaca daha iyi yaa
mann ve mutlu olmann yollarnn aranmasyla balar.
689. HRRYET VE TLAF FIRKASI
1911-1922 yllarnda Osmanh Devletinde etkinlik gs
teren ngiliz yanls, siyasal slamc bir partidir. ttihat ve Te
rakki Frkasna kar 31 Mart Ayaklanmasm karan Ahrar
Partisinin yerine kurulmutur. 30 Ekim 1918de Mondros
Atekes Antlamasmn imzalanmasndan sonra, Anlama Dev-
letlerinin gdmnde Sulh ve Selameti Osmaniye Frkas ile
birleerek Mondros Atekes Antlamasnm imzalanmasndan
sonra iktidara geldi. Ulusal kurtulu mcadelesi veren yurtse
verlere kar haince planlar uygulamtr.
690. HYKSOSLAR
M 1674 ylnda Msrn Kuzeyini istila eden Asyal kavim-
lerdir. M 1674-M 1574 yllannda Msr ynetmilerdir.
A. Timur Bilgi
190
I
691. IRK AYIRIMCILII
Kiisel, toplumsal ve siyasal haklarn tannmasnda insan
lar arasnda rk farkllna dayal ayrm gzetme politikasdr.
Yerleim yerlerinin, bina, ara ve tesislerin kullanmnda rk
farklln temel alan uygulamalar da kapsar. Geleneklerden
ya da yasalardan kaynaklanan kurallar olabilir. Bir zamanlar
ABDde ve Gney Afrika Cumhuriyetinde olduka yaygnd.
692. IRKILIK
Bir rkn teki rklara stnln savunan retidir.
Almanyada rkln uygulaycs Adolf Hitler, Kavgam adl
yaptnda rkl yle anlatr; Irklk insan rklarnn denk
liine inanmaz. stn rk dndaki rklar bu dnyay yneten
byk iradenin dileine uygun olarak, en iyi ve en glnn zafe
rine yardm etmek ve onun iini kolaylatrmakla ykmldrler.
stn rk, aalarn ve gszlerin kendisine boyun emelerini
istemek hakkn tar.
693. ISLAHAT
Genel olarak herhangi bir kuruluta, devlet dzeninde es
kimi ya da bozulmu olan yanlar dzeltmektir. Osmanl
Devletinde Duraklama Dneminden balayarak zaman zaman
yaplan, kapsam giderek geniletilen ve batllamaya dnen
yenileme ve ilerleme athmlarma verilen addr.
694. IZGARA PLAN
Birbirine paralel ve dik sokaklar arasnda kalan kare ya da
dikdrtgen yap adalarndan oluan dzenli kent plandr.
191
m
I
695. BRANCE
Sami (Arap) dillerinin kuzey ya da kuzeybat beine bal
bir dildir. Fenike ve Maabi dilleriyle yakndan ilikilidir. Eski
ada Filistinde konuulmutur. Sonradan yerini Aramcann
bat lehesine brakt. Edebiyat ve dinsel alanda kullanm sr
drld. XX. yzylda konuma dili olarak yeniden canland
rld. srail Devletinin resmi dilidir. Yazs 22 harflidir ve sol
dan saa doru yazlr.
696. BRANILER
Sami (Arap) kkenli bir topluluk olup, M 2000 yllarn
da Filistin topraklarna gelip yerlemilerdir. M 1025 ylnda
Peygamber Davutun nderliinde bamsz devletlerini kurdu
lar. Kurulan Yuda Devleti daha sonra srail ve Yahudi devletle
ri adyla ikiye ayrld. srail Devletinin egemenliine M 721
ylnda Assurlular, Yahudi Devletinin egemenliine M 587 y
lnda kinci Babil Devleti son verdi. Hkmdarlar Peygamber-
Kral zelliine sahip olup, tarihin ilk tek tanrl dinsel inanla
rndan biri olan, bir kavim dini olan, Musevilii benimsediler.
Kutsal kitaplar Zebur ve Tevrattr. Devletleri ykldktan sonra
Filistinliler ve Romallar tarahndan Ortadoudan srldler.
Yaadklar blgelerde ekonomik ve zellikle ticari yaam te
kelleri altna almalar nedeniyle eitli bask, katliam ve sr
gnlerle karlamlardr. Dinsel inanlar sayesinde varlk
larn gnmze kadar srdrebildiler. braniler kendilerine
zg bir harf alfabesini kullanmlardr.
192
697. CAZET ALMAK
Osmanl Devletinde medrese renimini bitirerek diploma
almak.
698. CMA
tihatlarma sayg duyulan alimlerin hukuksal bir sorunda
birbirlerinden habersiz olarak bir konu zerinde gr birlii
ne varmalandr. Kuran ve hadis hkmlerindeki kararszlklar
ve farkllklar zmek iin slam nde gelenlerinin verdikleri
kararlardr. Hahfe Hz. Ebu Bekir ve Hahfe Hz. mer zamanla
rnda bu yola oka bavurulmutur.
699. LER BAKANLII
lkenin genel kolluk ve gvenliini korumak amacyla ku
rulmu bakanlktr. 1920 ylnda Dahiliye Vekaleti adyla olu
turuldu ve 1985 ylnda yemden dzenlendi. Mlki amirler (vali,
kaymakam), Emniyet Genel Mdrl ile J andarma Genel
Komutanl ve Sahil Gvenlik Komutanl grevleri asndan
ileri Bakanhna baldr.
700. KALE
Bir kentin ya da nemh bir yerin korunmas iin tatan ya
plm, yksek duvarlar ve kulesi, evresinde hendekler ile e
itli engeller bulunan kk kaledir.
701. K YASAI
Alkoll ikilerin yapm, sat, tama ve iiminin yasal ola
rak engellenmesidir. Tarih boyunca pek ok lkede bu dorul
tuda giriimler ve uygulamalar olmutur.
702. OLANLARI
Topkap, Galata, brahim Paa ve Edirne saraylarna alnp,
trl devlet hizmetleri iin aday olarak yetitirilen genlerdir.
Tarih Terimleri Szl
193
Bunlar genellikle devirme kkenli olup, drt yllk Acemi O
lanlar Oca eitiminden sonra buraya alnrlard.
703. SAVA
Ayn lke ierisinde bulunan farkl siyasal ideolojileri veya
etnik gruplar temsil eden gruplar arasnda srdrlen bir tr
savatr. Byle bir sava, mevcut hkmete bal gler ile buna
kar olan gler arasnda kabilecei gibi Yunan Sava,
spanyol Sava, Yugoslavya Savalar gibi eitli siyasal
gruplarn yeni olumakta olan bir devlet yapsna sahip kma
lar nedeni ile de balayabilir. Gnmzde i savalar herhangi
bir lkenin snrlar ierisinde gemekle beraber, zamanla ulus
lararas bir hal almakta, deiik lkeler atmac taraflardan
birinin yannda yer almaktadr.
704. THAD
Hukuksal bir sorunda din adamlarnn (ulema) dncele
rine ilmi itihat denir. Belli bir sorunda, Yargtay Genel Kurul
Kararlarna da kazai itihat denir. lmi itihat sahibine mte-
hit, hakknda itihat karlan soruna da mtehed-n fih de
nir.
705. DAD
Bugnk liselere denk olan, 1883 ylnda alan ve ren
cileri yksek renime hazrlayan okuldur. Buraya girebilmek
iin ortaokul dengi bir okul olan rtiyeyi bitirmek gereklidir.
Merutiyetin ikinci kez ilanndan sonra ad sultani olarak de
itirilmitir.
706. DEOLOJ
Bir topluma ya da bir toplumsal snfa zg inanlarn t
mdr. lk olarak XVIII. yzyln sonlarnda kullanlm bir
terimdir. Genel olarak, bilincin olgular diye gz nne alnan
A. Timur Bilgi
194
idelerin karakterlerini inceleyen bir bilimdir. Bir baka tanm
lamayla ideoloji, kendi z verilerine dayanarak gelitiini sanan
ama aslnda toplumsal ve zellikle de ekonomik gereklerin ifa
desi olan teorik dncedir. nsanlarn ve toplumlarn ideoloji
leri onlarn yaamsal nceliklerini belirler.
707. DOL
Tarih ncesinde ve lkada tanrlara adak olarak sunulan
ta, seramik bazan da kemikten yaplm, sitilize edilmi tanr
ya da tanra heykelcikleridir. Ana tanray temsil eden idoller
bereketin ve dourganln gstergesi olarak iri kalal, iri g
sl ya da ok gsldr.
708. HTDA
Baka bir dinsel inantan vazgeerek Mslmanlaan kii
lere verilen addr.
709. HTLAL
bandaki ynetim ile yneticilerini farkl bir yaplanmay
gerekletirmek amacyla ve zora dayanarak alaa edilmesi
dir. htilal, yn belli olmayan bir kalkmadr.
710. HTLAL MECLS
Genellikle rgtl halk kitlelerinin devlet ynetimine el
koymasyla devletin siyasal ve toplumsal yapsnda oluan ani
ve iddetli deiiklik srasnda; yani, devrim srasnda geici
olarak kurulan hzl karar veren ve kararlar ayn hzla uygula
nan olaanst zelliklerde ve yetkilerle donatlm meclistir.
711. K MECLSL SSTEM
Yasama organnn iki meclisten olutuu devlet sistemidir.
ngiltere Parlamentosunda soylularla din adamlarn halktan
ayrmak isteinden kaynaklanmtr. Yasalarn karlmasnn
Tarih Terimleri Szl
195
aceleye getirilmesinin ve denetimsiz demokrasinin sakmcalarma
kar bir gvence oluturduu ne srlr. ki meclisli sistemin
uyguland lkelerde yapsal deiikliklerin kararlarnn aln
mas yavalar yani, devlet ynetimi (Yasama gc) hantallar.
712. KL ANTLAMA
ki devletin aralarndaki ilikilere hukuksal zemin olutur
mak iin yaptklar yazl antlamalardr. lkeler birbirleri ile
ekonomik, ekinsel ve askeri ilikiler ierisindedirler. Bu iliki
ler eitli aralarla ve yeri geldiinde iki lkenin belirledii ku
rullar tarafndan hazrlanan ve zerinde gr birliine varlan
metin zerinde antlama yaplr. likiler, yaplan bu antlama
metni erevesinde yrtlr.
713. KNC KKTRK ( KUTLUK ) DEVLET (682-745)
in egemenliindeki Dou Kktrkler 682 ylnda in ege
menliine kar ayaklandlar. Kutluk Hann Kaanlnda kin
ci Gktrk Devleti kuruldu. Gktrk ( Orhun) Yaztlar Bilge
Kaan, kardei Kltgin ve vezir Tonyukuk tarafndan yazl
m ve dikilmitir. Devlet merkezleri Trklerce kutsal saylan
tkendir. 745 ylnda Uygurlar, Basmllar ve Karluklar tara
fndan varlna son verilen bu devlette, Trk kavimcilii da
yanmas ok glyd. Trklerin ilk alfabeleri olan Gktrk
alfabesini oluturdular ve bu alfabe ile yazlm ilk Trk yazt
larn diktiler. Trklerin yerleik yaama geileri bu dnemde
balamtr.
714. KND DVANI
Divan- Hmayunda sonulandnlamayan ilerin grlp
tamamlanmas iin sadrazamn konanda ya da sadrazamlk
dairesinde Sal ve Perembe gnleri dnda ikindi namazndan
sonra kurulan divandr.
A. Timur Bilgi
196
715. KON
Ortodoks kiliselerinde ve evlerde bulunan Peygamber Hz. sa,
Meryem Ana ve Hristiyan azizlerin betimlemeleridir. Genellikle
am ve hlamur aacmdan tahta levhalar zerine yaplrd.
716. KTA ARAZS
Devlete hizmet eden meliklere, emirlere, komutanlara ve
kta Ordusunun mensuplarna, yaptklar hizmetlerin karl
olarak yllk vergi gelirlerine gre ayrlan topraklara denir. kta
verilenler devletten maa almazlar, bu topraklarn vergi gelirle
ri ile geinirlerdi. Bu topraklar devletin giderlerini azaltmak ve
tarmsal retimi artrarak kesintisiz srdrmek amacyla olu
turulmu bir sistemi meydana getirirler. Osmanllar bu sistemi
biraz daha gelitirerek dirlik sistemini kurmulardr.
717. KTA ASKERLER
kta sistemi ilk kez Arap-slam Devletinde Halife Hz. mer
dneminde uygulanmtr. Seluklular bunu kendilerine gre
gehtirerek askeri bir boyut kazandrdlar. Bu sisteme gre lke
topraklar blmlere ayrhrd. Bu blmlere ikta denilir. kta
askeri ve sivil devlet grevlilerine hizmetleri karl verilir
di. Kendilerine ikta verilenler bu topraklarda oturur, memur
lar araclyla vergileri toplarlard. Bu vergilerin belli ksm ile
geimlerini salarlar, geriye kalan ksm ile de belli sayda atl
asker beslerlerdi. te bu ikta sahiplerinin topladklar vergile
rin bir ksm ile besledikleri atl askerlere ikta askerleri denir.
718. L
Merkezi ynetimin, tara birimlerinin en bydr. Ba
msz hukuksal varl ve tzel kiilii yoktur. Tzel kiilie
sahip l zel daresi araclyla yerinden ynetim birimi zelli
i tar. Mlki amirleri valilerdir. ller ilelere, ileler bucaklara
ve kylere ayrlmtr.
Tarih Terimleri Szl
197
719. LAHYAT
Dinleri ve tanry konu alan bilim daldr. zellikle dnyay
tanr kavramyla bantl olarak aklamaya ve yorumlamaya
alr. Dinsel inanlar davran ve deneyimleri tanrnn dnya
ile ilikisini inceler.
720. LERCLK
Toplumsal gelime ve yenilemeyi amalamaktr. Belli d
nemlerde ilerici olan unsurlar, bir sre sonra, zellikle iktidara
geldikten sonra gericileebilmektedir. rnein, XVIIL yzyln
en ilerici, devrimci snf olan burjuvazi XIX. yzyln ikinci
yarsndan itibaren gericilemitir. amzn ilerici-devrimci
snf ise ii snfdr.
721. LERLEME
Daha yksek bir aamaya dnmedir. Doann en genel ya
salarndan biridir ve her an ilerleme durumunda olmaktr.
722. LHAK
Sava sonunda yenilen devletin lkesinin tm yenen devle
tin lkesine katlyorsa ve yenilen devlet ortadan kalkmakta ise
buna ilhak ad verilmektedir. Klasik uygulamada ve doktrinde
sava, savaan devletlerden birinin askeri bakmdan yenilmesi
ve bar antlamas imzalanmas ile deil, siyasal ve ynetsel bir
kurum olan devlet varlnn tmyle paralanmas ve ortadan
kalkmas ile sona erebilmekteydi.
723. LLUMNAT
1776 Ylnda Almanyann Mnih Kentinde bir hukuk pro
fesr olan Adam Weishaupt nclnde kurulan illegal bir
topluluktur. Illuminati, Aydnlanm olanlar anlamndadr.
rgtn kurulu amac; kilisenin dogmalaryla, baskyla ve ce
haletle mcadele etmekti. Ancak, gizli siyasal amalan olduu
A. Timur Bilgi
198
ne srlerek zerinde eitli komplo teorileri ve senaryolar
retilmitir. Gizlilie byk nem veren rgtn ye kaytlan
titizlikle saklanm, tm germen kkenli beyazlardan oluan
yelerinin her birine kod adlar taklm ve gerek isimler asla
kullanlmamtr. rnein topluluun kurucusu olan Adam
Weishauptun kod ad Spartaks idi.
724. LKA
Yazl belgelerin bulunduu en eski zamanlardan (M 3200)
yani yaznn bulunmasndan, (476) Bat Roma mparatorluunun
yklmasna kadar geen tarihsel sretir. Kimi tarihiler, lk-
am sonunu 375 Avrupa Barbar Kavimler G, kimileri de,
395 Bat Roma mparatorluunun ikiye ayrlmas olarak kabul
eder. Bu srecin en nemli zellii, kleci ve despotik sistemin
ekonomik, siyasal, toplumsal ve dinsel alanlar zerindeki kesin
egemenliidir.
725. LKA FELSEFES
Dar anlamda lka Felsefesi, Yunan ve Roma Felsefesi, Kla
sik lka Felsefesi ya da Antika Felsefesi adyla anlr. Geni
anlamda lka Felsefesi; Uzakdou, Hint, Msr, Smer, Akkat,
Assur, Fenike, Babil, srail, Hint, Pers, Kartaca, Yunan ve Roma
kltrlerini kapsar.
726. LKEL KOMNAL TOPLUM
Gnmzden yaklak 2.200.000 yl nce balayp da gn
mzden yaklak 10 bin yl ncesine dek sren dnemde gr
len toplumsal yapdr. Sistemin temelini insanlarn ancak kendi
gereksinmelerini karlayabilmeleri oluturur. nsanlar yaam
larn srdrebilmek iin, baka insanlara ihtiya duyarlar. Bu
dnemlerde, avclk balklk, toplayclk, tarm ve hayvanc
lk yaplyordu. Prehistorya asndan Yontma Ta Devrini, Ci
lal Ta Devrini, Bakr an ve Tun ann ilk dnemlerini
Tarih Terimleri Szl
199
kapsayan bu yaplanmada doal iblm ile birinci toplumsal
i blm gereklemiti. Toplumda mutlak eitlik vard ve
mutlak demokrasi uygulanmakta, topluluun en yal yesi ya
da yeleri toplulua nderlik yapmaktadr. Maaralar, aa ko
vuklar ve kulbeler zamann barnaklardr. Atein denetlen
dii, ok yay ve tekerlein kullanld, sabanla tarm yapld,
anaerkilliin egemen olduu, smrnn olmad bu dnem
insanln toplum yapsnn ilk basaman oluturur.
727. LLEGAL
Yasalara aykr olmas nedeniyle gizli tutulan, gizlenen ey
ler ve eylemlerdir. Greceli bir kavram olup, her siyasal-ideolo-
jik yapnn benimsedii ya da yasaklad eyler farkldr.
728. LLRYA
Balkanlarn kuzeybat kesiminin tarihsel addr. M X yz
yldan balayarak lliryallarn yerleip yaad topraklardr.
729. LMYE SINIFI
Osmanh Devletinde din, yarg ve retim ileriyle uraan
devlet grevlileri (ulema) snfdr. Bu snfn amiri mftdr.
Tabanda medrese rencisinden (Daniment) balayp, lkede
ki tm imamlar, mderrisleri, sancak mftlerini, kaz(a)asker-
leri ve kadlar iine alan geni, slami adan bilgili bir snftr.
730. LTZAM
Osmanl Devletinde hazine (Bey-tl Mal) mal bir gelir kay
nann belli bir cret karlnda (Ak artrma ile) belli bir
sreliine kiilere satlmas yntemidir.
731. MAM-I AZAM
Snni-slamda mezhep kurucusu drt imamdan birincisi
dir. Asl ad Sabit Bin Numan olup Ebu Hanefi adyla anlr.
A. Timur Bilgi
200
700 ylnda Kfede domu, 770 yllarnda Badatta lmtr.
Fkhn (slam hukuku) kurallarn dzenlemitir. slam-Sn-
ni-Hanefi Mezhebinin kurucusudur.
732. tMAN
Bir dine, bir ideale, bir kimseye duyulan sarslmaz ballk,
mutlak inantr.
733. MARETHANE
Muhtalara yemek veren vakf kurumudur. slam geleneine
uygun olarak toplumsal dayanmay ve sevab amalar. maret
hanelerde nazr- imaret denilen yneticinin buyruunda; ka
tip, hazine emini, sarf emini, mstakbili misafir, nakip,
nakkad kendm, nakkad ers grev yapard. marethanele
rin deirmeni ve ekmek piiren frnlar vard. marethanelerde
yemek yenen odalar, erzak ambarlar, ocaklar, alarla grev
lilerin yatt ve oturduu odalar bulunurdu. lk Osmanl ima
rethanesi 1336da Orhan Bey tarafndan znikte ald. kinci
byk imarethane kinci Murat tarafndan Edirnede ald. 6
Nisan 1911de Fatih ile, ehzade, Nuri Osmaniye, Atik Valide
gibi byk imarethanelerde dahil olmak zere btn imaretha
neler kapatld. marethanelerin yerine Hilal-i Ahmer (Kzlay)
Cemiyeti kuruldu.
734. MECE
Etkinlikleriyle daha ok krsal topluluklarda ailelerin eitli
retim toplumsal hizmetlerinin gnll ve karlkl yardm
lama yoluyla yaplmasdr. mece uygulamas ayn ekilde ve
ayn sayda kiiyle karlanmas (denmesi) gereken bir uygu
lamadr.
735. MTYAZ (Ayncalk)
Baz kiilere, topluluklara ya da kurumlara bakalarndan
farkl olarak verilen, izin, ruhsat, hak, ayrcalk ve karlardr.
Tarih Terimleri Szl
201
736. NCE DONANMA
Hafif, kk ve genellikle alt dz gemilerden oluan donan
malar iin kullanlan bir deyimdir. Bu donanmann gemileri r
mak ve gller iin yaplmtr.
737. NCL
Szck anlam mjdedir. Hristiyanlarn kutsal kitabdr.
Otuzdan fazla farkl yazm vardr. Ancak en yaygn olan Matta,
Luka, Markos ve Yuhanna tarafndan derlenenlerdir. Tevratn
devam gibi olup Hz. sann lmnden yaklak 60 yl sonra
yazlmtr. lk ncil Yunanca olup, Latince olanlar yaygndr.
Martin Luther tarafndan 1526 ylnda Almancaya evrilmi
sonradan da bunu dier dillere evirisi izlemitir.
738. NGLZ MUHPLER DERNE
Mondros Atekes Antlamasndan sonra stanbulda kuru
lan ibirliki rgtlerdendir. ngiliz Gizli Haber alma rgt
(M-5) ajanlar tarafndan kurdurulmutur. Osmanl toprakla
rnda ngiliz yanls btn ibirliki rgtlerlerin ynlendirici
sidir. Amac Osmanl topraklarn bir btn olarak ngilterenin
smrgesi haline getirmektir. Yneticilerinin ounluu Birin
ci TBMM tarafndan "Vatan Haini ilan edilmitir.
739. NSAN
Bilinli ve toplumsal bir varlktr. nsan doann rndr.
nsan insan yapan ilk eylem, gnmzden 2.200.000 yl nce
insann ilk aleti yapmasdr. nsans zellikleri emekle balam
olan, ilk alet yapmyla teki canl trlerinden kesin izgilerle
ayrlan varlktr. nsansal emei hayvansal abadan ayran, bu
emein bilinli oluudur. Emek ve bilin birbirinin koulu ola
rak insana zg bir diyalektik ikilemedir. Yksek hayvan tr
lerinde beliren zek ve onunla snrl olarak gelimi bulunan
aba evrim sonucunda insans bilin ve bilinli emee dn
mtr. Bu gelime pek uzun bir evrimin rndr.
A. Timur Bilgi
202
740. NSAN BLM (Antropoloji)
nsann kkenini biyolojik yapsn, gvdesel zelliklerini,
kltrlerini, toplumsal davranlarn ve bunlarn geliimini,
deiimini konu edinen, kendine zg yntemlerle bunlar in
celeyen bilimdir.
741. NSAN HAKLARI
Tanmlanmas ve snrlanmas olduka zor olan, uzmanlarn
zerinde baz noktalarda uzlaamadklar, amzda ise ulus
lararas boyut kazanan bir kavramdr. 1948 ylnda ilan edilen
nsan Haklan Evrensel Bildirisinde nsan Haklar rk, renk,
cinsiyet, dil, din, siyaset ve dier ayrc nitelikler gzetilmek
sizin tm insanlarn yararlanabilecei, temel hk ve zgrlk
lerdir. Tm insanlarn sahip olmas gereken bu haklar insann
en stn deer olarak kabul edilmesinden ortaya kar. Alman
hukuku J elinek Temel Hak ve zgrlkleri; bireyi devlete ve
topluma kar koruyan Koruyucu Haklar, bireyin devletler
den bir hizmet veya yardm almasn salayan steme haklar;
alma hakk, renme hakk, sosyal gvenlik hakk, konut
hakk, bireyin toplumun ynetilmesinde sz sahibi yapan ve
iktidarn kullanlmasna katlmasn salayan, Katlm Hakla
r olarak snflandrmtr.
742. NSAN HAKLARI EVRENSEL BLDRS
lk rnei 1688 ylnda, ngiliz Parlamentosu tarafndan n
giliz Yurttalk Haklar bildirisiyle ulusal zellikte yaynlan
mtr. Amerikan Bamszlk Savayla ve Fransz Devrimiyle
evrenselletirilmi bir bildiridir. Bu bildirinin en nemli h
kmleri zet olarak;
nsanlar haklan bakmndan zgr ve eit doarlar ve yle
yaarlar.
Her siyasal topluluun amac insan haklarn korumaktr.
Bu haklar zgrlk, mlkiyet gvenlik ve baskya kar diren
mektir.
Tarih Terimleri Szl
203
zgrlk, bakalarna zarar vermeden her eyi yapabilmektir.
Egemenlik ulusundur Hibir kii ve kurulu ulusa verilme
yen bir egemenlii kullanamaz.
zgrlklerin smn ancak yasayla belirlenir.
743. NSANCILLIK (Hmanizm)
Eski Yunan ve Roma kltrlerini en yksek kltr rnei
olarak alan ve Ortaam skolastik dnne kar XIV. yz
ylda doan felsefe bilim ve sanat akmdr. nsanlk sevgisini,
mutluluunu, insann gereksinmelerinin karlanmasn en
yce ama ve olgunluk sayan anlaytr.
744. PEK YOLU
Corafya keiflerinden nce lka ve Ortaa boyunca in
ile Karadeniz ve Akdeniz kentleri arasnda eitli ticaret eyas
tamada yararlanlan ve Asyay boydan boya geen ticaret ve
kervan yoludur. Hristiyanlm doumundan nce kullanlma
ya balanan bu yol, adn inden getirilen pekten almtr.
pek Yolu, inden balar ve Akdeniz ile Karadeniz limanlar
na ular. zerinde kervanlarla eya tanan pek Yolu, Baty
Uzakdouya ve Hinti ine balayarak, felsefelerin ve dinlerin
sanat eserlerinin ve geleneklerin iletilmesinde nemli rol oyna
mtr.
745. RADE
Padiahn emri ve fermannn istediidir. 1832 ylndan son
ra devlet brokrasisinde uygulanmaya balanan yeni yntem
Hatt- Hmayun uygulamasnn kaldrlmasndan sonra, arz
tezkerelerinin padiahn zel kalem mdrne hitaben yazl
mas yntemi uyguland. Serkatibi ekri; yani bunu padiaha
okur, hkmdar szl olarak grlerini bildirir ve bu gr
eik olarak bakatip tarafndan sadrazama hitaben yazlrd.
rade ad verilen bu uygulama Merutiyetle birlikte farkl bi
imlerde uygulanacaktr.
A. Timur Bilgi
204
746. RAD-1 CEDT
Osmanh Padiah nc Selim zamannda kurulan bat tar
zndaki Nizam- Cedit Ordusunun gereksinmelerini karlamak
amacyla 1792 ylnda oluturulan hazinedir. Bu hzineye devle
tin salam gelirleri balanm harcamalardan sonra artan sava
giderleri iin para biriktirilmeye balanmtr. 1807 ylnda Ka
bak Mustafa Ayaklanmasyla nc Selim tahttan indirilerek
ldrlm, Nizam- Ceditle birlikte rad- Cedit hzinesi orta
dan kaldnimtr.
747. RTCA
Gericilik, eski ekonomik, toplumsal, siyasal, ve kltrel ya
py geri getirmek istemidir. Toplumsal ilerlemenin nnde en
byk engeli olutururlar. Amalarn gerekletirmek iin ge
nellikle dinsel retileri ve takiyyeyi (olduundan farkl grn
mek) ara olarak kullanrlar.
748.SS
Eski Msrn en nemli tanralarndan biridir. lm tanrs
Osirisin kars Gkyz tanrs Horusun annesidir. Toprak ve
bereket tanrasdr. Banda kz boynuzlar ve gne kursu
olan bir kadn olarak betimlenmitir.
749. SKENDERYE FENER
Msrda skenderiye Limamnm karsndaki Pharos Adas
zerine yaplmt. Byk skenderin ldrlmesinden sonra,
Makedonya Krall paralanm ve Msrda Ptolemaios (Bat-
lamyus) olarak anlan bir devlet kurulmutu. naas M 285-
M 246 yllan arasnda sren Fener, bu devletin ilk iki kral
Ptolemy ve Soter tarafndan yaptrlmt. Kaidesi ile birlikte
135 metre yksekliinde olan fener, beyaz mermerden yapl
mt. Tepesinde bulunan, tuntan yaplm byk bir ayna 70
kilometre uzaklktan grlyor ve limana giren gemilere reh
berlik ediyordu.
Tarih Terimleri Szl
205
750. SKENDERYE KTPHANES
Msrda bulunan, lkan ve Ortaam en nemli ktp
hanesidir. Makedonya Kral Byk skenderin lmnden
sonra kurulmutur. zellikle Hellenistik Kltrn rnekleriyle
dolu zengin bir ktphaneydi. Arap-slam Halifesi Hz. merin
Msr istila etmesinden sonra 639 ylnda Arap askerleri tara
fndan tmyle yaklmtr.
751. SKTLER ( SAKALAR )
Orta Asyada Tann Dalar evresinde yaayan bir Trk top
luluudur. M VII. yzylda Batya doru g ederek, Karade
nizin, Kuzeyine, Tuna ile Volga Irmaklar arasna yerlemiler
dir. Avrupaya ilk kez gelen ve burada ilk Trk devletini kuran
topluluktur. skitler hakkmdaki bilgilere Heredotes tarihinde
ve ran kaynaklarnda rastlanr.
752. SLAM
Szck anlam bar ve esenliktir. Hz. Muhammedin pey
gamberi, Kurann kutsal kitab olduu dinsel inantr. Bu ina
ntan olanlara Mslman denilir.
753. SLAM MEZHEPLER
slam dini balca kola ayrlmtr. Bunlar;
Snnilik: Badattaki halifeyi en byk dini lider sayan
slamn Arap yorumu saylan koludur. Kendi iinde Hanefi,
afi, Hambeli ve Maliki adyla drt mezhebe ayrlr. Bu mez
hepler birbirinden biimsel farkllklar gsterirler.
iilik: mam denilen ve Halife Alinin soyundan gelenleri
dinsel liderleri olarak tanrlar. En nemli ii inanlar slamn
ran ve Trk yorumlarndan kaynaklanmtr. Caferilik, Alevi
lik, Zeydilik ve smailik kollar vardr.
Haricilik: 658 ylnda Hakem olayndan sonra ortaya k
mtr. Saylar ok azdr. slamn Halife ya da mam gibi nder
lere gereksinmesi olmadn savunurlar.
A. Timur Bilgi
206
754. SLAMCILIK (mmetilik)
Btn Mslmanlar bir ynetim (Halifelik) akma toplama
amac gden kktenci siyasal dn.
755. SPEN
Tarmla uraan Hristiyan reayadan Osmanl Devletinin
toplad vergidir. Bu vergi 25 Ake deerinde olup her erikin
zmniden alman Tekalif-i eri-yeden kiisel bir vergidir.
756. SRAFL
Kyamet gnn insanlara bildireceine inanlan drt nem
li melekten biridir.
757. STANBUL AASI
Osmanl Devletinde Acemi Olanlar Ocann en yksek
okulunun, stanbul Acemi Olanlar Ocanm komutandr.
758. STBDAT (Siyasal Bask)
Ynetimde yetkisini zorbaca kullanma, zorbalk, Devri s
tibdattr. kinci Abd-l Hamit Devrinde Meclisi Mebusanm 14
ubat 1878 tarihinde datlmasndan Merutiyetin ikinci kez
ilanna 23 Temmuz 1908 tarihine kadar sren bask ve sansr
ynetimine verilen addr. Bu dzende hkmdarn yetkisi hu
kukun stnde tutuldu; kiisel zgrlkler bask altna alnd.
Basma sansr kondu. Etkili bir ajan rgt kurularak halk, g
revliler, hatta sadrazamlar srekli izlendi. hbarlar araclyla
kuku ve terr havas yaygnlatrld. Dzenin kartlar srgn
edildi. Sadrazamlar sk sk deitirilerek btn yetkilerin padi
ah elinde toplanmasna zen gsterildi. Ziya Paa, Namk Ke
mal, Abd-l Hak Hamit gibi yazarlarn yaptlar, Shakespeare,
Racine, Lamartinein kitaplarnn evirilerini okumak yasaklan
d. Bu dneme son veren ttihat ve Terakki rgtnn dzen
ledii Makedonya Ayaklanmas sonunda kinci Merutiyetin
ilan, zgrln lan olarak kutland.
Tarih Terimleri Szl
207
759. STHKAM
Askerlikte, savunma ya da saldr amal yaplarn tasarm ve
yapm ile ulam ve iletiim hatlarnn yapmn yerine getiren
sava smfdr.
Dman saldrlarna kar koymak iin dzenlenmi yerler
iin de ayn terim kullanlr.
760. STKLAL MADALYASI
Ulusal Kurtulu Mcadelesine katlanlara, Gaziantep Ken-
tine ve Birinci Dnem TBMM yelerine verilen onur madalya
sdr. 1923 ylnda verilmeye balanmtr.
761. STKLAL MAHKEMELER
TBMMnin 18 Eyll 1920 tarihinde kabul ettii bir yasayla
kurulan olaanst yarg organdr. Vatana ihanet sulan ile
asker kaaklarn yarglamak zere kurulan kararlar kesin olan
bu mahkemelerin yeleri TBMM yeleri arasndan seiliyordu.
Gerek grlen yerlerde de geici olarak grev yapan mahkeme
lerin almalar 1927 ylnda sona ermitir.
762. SINIFI
Anamalc (kapitalist) sanayi toplumunda ortaya kan ve ge
liimini emeiyle alarak salayan, retim aralar zerinde
mlkiyeti bulunmayan, cretli kleler olarak nitelenen top
lumsal snftr. Siyasal ve ekonomik alardan toplumsal pira
midin tabannda yer alan ve ortak karlaryla yaam tarzlar
nedeniyle bir snf bilinci, disiplin ve dayanma oluturarak s
nfsz bir toplum yaratmak amacyla rgtlenerek mcadele ve
ren, kapitalist toplumun ilerici ve devrimci toplumsal snfdr.
763. GAL
Bir yeri ele geirmedir. Topraklarn igali, savata igal veya
askeri igal, bar zamannda igal ve bir anlamaya dayanan
A. Timur Bilgi
208
igal birbirinden farkl igal biimleridir. Bugn artk kaybol
makta olan sahipsiz topraklarn igali daha ok smrge top
raklarnn igali iin kullanlan bir terimdir. Savata igal veya
askeri igal ise, bir yabanc lke topra zerinde fiili bir duru
ma dayanarak hakimiyet kurmaktr. Bu igal zaman bakmn
dan snrldr: gal durumu savan bitiminde son bularak igal
edilmi olan toprak ya geri verilir veya igal eden tarafn top
raklarna katlr. Savata igal veya askeri igal bir idari tekilat
kurarak yaplan istiladan farkldr. Bar zamannda igal ise bir
bar anlamasnda yer alan zel artlara uyulmasn salamak
iin yaplr.
764. TALYAN ULUSAL BRL
XIX. yzyln ortalarna gelindiinde talya henz ulusal
birliini kuramam ve merkezi bir hkmete sahip olamam
t. Aslnda bunun salanabilmesi iin talyann sava alanla
rnda nce Avusturya-Macaristan mparatorluunu yenilgiye
uratmas gerekiyordu. nk Viyana Kongresi kararyla b
yk lde Avusturya-Macaristan mparatorluunun etkisi al
tna alnm bulunmaktayd. 1848deki Avusturya-Macaristan
mparatorluuna kar baarsz denemelerden sonra Piyemon-
te (Sardunya Dkal) nce Fransa mparatoru ile balama
kurdu ve iki devlet 1859da Magenta ve Solferinoda zafer kazan
dlar. Lombardiya, Piyemonteye baland. Orta talya devletle
ri yaplan plebisitler (halk oylamalar) sonucu Piyemonteyle
birletiler Sicilya ve Napoli Garibaldi tarafndan igal edilmi
ti. Buralarn alnmasyla Venedik ve Roma dnda tm talya
Yarmadas Piyemonte evresinde birlemi oldu. talya Parla
mentosu 1961de Birleik talyann krahm ilan etti. 1866da
Avusturyann Prusyaya yenilmesiyle Venedik yine Prusyann
1871de Fransay yenmesiyle Roma talyaya katld ve talya
Birlii 1871de tmyle tamamland.
Tarih Terimleri Szl
209
765. TTHAT VE TERAKK DERNE
14 ubat 1878de kinci Abd-l Hamitin Osmanl Mebuslar
Meclisini datmasndan sonra uygulanmaya balanan slam
c bask ynetimine kar 1889 ylnda Osmanl aydnlarnca
gizlice kurulmutur. zellikle Harbiye ve Tbbiye evresinde
rgtlenen demek, 1908 ylnda Makedonya Ayaklanmasn
dzenlemitir. Ayaklanmann hzla genilemesi zerine kinci
Abd-l Hamit Merutiyeti ikinci kez ilan ettirmitir. Bu geli
meden sonra siyasal parti zelliine kavumu, oluturduu
Hareket Ordusu ile gerici 31 Mart Ayaklanmasn bastrm ve
iktidara tam egemen olmutur. Turanclarn 24 Ocak 1913de
dzenledii Bab- Ali Basknyla Osmanlcl savunan "tti
hatlar rgtten ve iktidardan tasfiye edilmilerdir. Osman-
h Devletinin Almanyann denetimine girmesinde ve Birinci
Dnya Savana katlmasnda nemli rol oynamtr. Osmanl
Devletinin Birinci Dnya Savandan yenik kmasndan sonra
1 Kasm 1918de yaplan olaan st genel kurul ile kendini
datan rgtn yneticileri eitli yerlere kamlardr.
766. YON ADALARI
Yunanistann bat kys aklarnda yer alan yedi adadr.
1864 ylnda Osmanl Devletinden Yunanistana gemitir. Zen
gin tarm alanlarna ve aal alanlara sahiptir.
767. YON DZEN
Antika mimarisinde uygulanan yap dzenidir. Bu dzen
de, stun balnn yalnz n ve arka yzlerinde yer alan sar
mal biimli eler en belirleyici zelliktir.
768. YONYALILAR
M 2000 ylndan sonra Yunanistanda yaayan Akalar tara
fndan ticaret kolonisi olarak kurulmutur. M 1200 yllarnda
Dorlarn Yunanistan igal etmesi sonucu Yunanistandan ka
anlarla birlikte bamszlklarn ilan ettiler. M IX. yzyldan
A. Timur Bilgi
210
sonra krallk ynetimlerini ykarak tarihte ilk kez Tiranlk
denilen ynetimler oluturdular. Yunanllarla Persler arasnda
ki Pers Savalarna (M 490-M 480) neden oldular. Ege De
nizi ve Akdenizdeki deniz ticaretini ellerinde bulundurdular.
Zenginlikleri ve aralarndaki ticari rekabet nedeniyle bamsz
kent devletleri (polis) halinde yaamlardr. En nemli yon
kent devletleri Milet, Didim, Halikarnas, Efes, Symra (zmir),
Foadr. Mimari, Felsefe ve eitli bilim dallarnda ok ilerle
milerdir. Miletli Tales, Tales teoremini ortaya att ve M 585
ylndaki Gne tutulmasn nceden hesaplad. Pisagor, Dn
yann ve gezegenlerin yuvarlakl tezini ortaya att. Matematii
ve geometriyi kuramlatrd, Halikarnasl Heredot ilk tarih kita
bn yazd, Hipokrat tp biliminin ilkelerini belirledi.
769. IZBANDUT
OsmanlIlarn, Rum korsanlarna verdii addr.
Tarih Terimleri Szl
211
J
770.J AKOBENLER
Fransz Devriminin en nl siyasal grubudur. En etkin ye
lerinden biri Robespierradi. Cumhuriyeti ve devrimci etkin
liklerini 1792 ylmdan sonra giderek arttran rgt 1793-1794
yllarnda devrimci hkmeti ele geirerek terr devrimini ba
latt. 1794 ylnda Robespierranin lmyle rgt gcn yi
tirdi.
771. J ANDARMA
lke iinde zellikle krsal alanlarda ve tutukevlerinde ge
nel gvenlii korumakla grevli askeri kolluk kuvvetidir. lk kez
XV. yzylda Fransada kurulmu, bu gnk ilevini ve yapsn
XIX. yzylda kazanmtr. Trkiyedeki gemii ise 1839da ku
rulan Zaptiye rgtne dayanr. Organik olarak Genel Kurmay
Bakanlna, grev olarak da ileri ile Adalet Bakanlklarna
baldr.
772. J ENOST (Soyknm)
Irk, din, dil ve kltr gibi belli zelliklere sahip toplulukla
rn ya da gruplarn ak biimde yok edilmesidir. eitli biim
leri vardr. Bunlar:
Fiziksel jenosit: nsan vcudunun yok edilmesidir. Son yz
ylda topluluklarn toptan yok edilmesi biiminde grlm
tr. 1945 ylnda kurulan uluslararas Nurenberg Mahkemesi,
Alman sava sulularn jenosit suuyla yarglayp, mahkum
etmitir.
212
Biyolojik jenosit: Zorunlu ksrlatrma yoluyla bir rkn o
almasn nlemek, aileleri paralamak, belli grup yelerinin
birbirleriyle evlenmelerini nlemektir.
Kltrel jenosit: Dnce adamlarn elimine etmek, okul,
mze, ktphane, kulp, tapnak ve benzeri kurumlan yok et
mektir.
773. J EOPOLTK
Uluslararas siyasette corafya etmenlerin g ilikileri ze
rindeki etkisinin incelenmesidir. J eopolitik kuramclar doal
snrlara ulama, nemli deniz yollarndan yararlanma ve stra
tejik nem tayan kara paralarnn denetim altnda tutma gibi
kayglarn ulusal politikalarn belirlenmesinde nemini gs
termeye almlardr. Corafya kayglar yalnzca uluslarara
s siyasette kilit rol oynamaya alan gl devletlerin politik
hesaplarnda deil, ulusal karlarn korumak iin uygun co
rafya snrlara ulamay amalayan kk devletlerin etki alan
larnn belirlenmesinde de balca rol oynad. Ulam ve iletiim
olanaklarnn artmas ve teki teknik gehmeler sonucunda ise
devletler corafya konumlarnn snrlamalarn aabilir hale
geldiler ve jeopolitik etmenlerin ulusal politikalar bakmndan
nemi azald.
774.J EZVT
Mslmanla kar teorik alanda mcadele etmek amacyla
kurulan Hrstiyan-Katolik tarikatdr. zellikle slam inan
nn aklc mezhebi olan Mutezile hareketini yok etmek ama
cyla aba harcamtr. Hristiyan-Katolik tarikatlar arasnda en
aktif olanlarndan biridir.
775. J N TRKLER
kinci Mahmut zamannda kurulan Harbiye ve Tbbiye ad
verilen bat tarznda eitim yapan kurumlardan yetienlerin
Tarih Terimleri Szl
213
oluturduu Osmanli aydnlardr. 1868 ylndan itibaren bu
ad aldlar. Batya hayranlk duyan bu kesim, imparatorluun
dalmasn nlemek amacyla tm imparatorluk halkn Os-
manh Ulusu adyla birletirmeye alt. 1876 ylnda iki hk
met darbesi dzenleyerek nce Abd-l Azizin sonra da Beinci
Muratn tahttan indirilmesini saladlar. kinci Abd-l Hamite
23 Aralk 1876 tarihinde Kanuni Esasiyi kabul ettirerek Birinci
Merutiyet Dnemini, 24 Temmuz 1908 tarihinde de kinci
Merutiyet Dnemini balattlar.
776. J LLEN TAKVM
Roma mparatoru J ulius Ceasairm M 46 ylnda, Msrdan
alp dzenledii 365 gnlk Gne yl takvimidir. Bu takvim
12 aya blnm ve aylarn ad olarak da Romanm en nemli
devlet adamlarnn, komutanlarnn ve tanrlarnn ad kullanl
mtr. 1582 ylna dek hibir deiiklik yaplmadan Hristiyan-
Katolik ve Hristiyan-Protestan toplumlarnca kullanlmtr.
1582 ylnda Papa XII. Gregor tarafndan yaplan dzenlemey
le Gregoryan (Miladi) Takvime dntrlmtr.
A. Timur Bilgi
214
K
111. KABAK
Trkiyede Cumhuriyetten nceki dnemlerde kullanlan
iki batman yani on iki okkaya denk eski bir tahl lsdr.
778. KABARTMA
Ta, al, ahap, gibi ilenebilir yzeylerde oyuk ve kabark
betilerle oluturulan yapttr. Alak ve yksek kabartma olmak
zere iki tr vardr. Kabartmalara rlyef de denir.
779. KABLE
Kltrel antropolojiye gre belirli blgede yaayan, ayn
dili, ayn dinsel inan ve kltr paylaan ayn soydan gelen
insan topluluudur. Siyasal bir rgtlenme oluturabilirler.
780. KABNE HKMET
Yrtme gcn kullanan, hkmetin genel siyasetini sap
tayan organ kabine hkmetidir. Kabine hkmetinin bakan
babakandr. Cumhurbakan da gerekli grld durumlarda
kabine hkmetine bakanlk edebilir. Kabine hkmeti yele
ri Babakan tarafndan belirlenir ve Cumhurbakan tarafndan
atanr. Kabine hkmetinin listesi tam olarak, Trkiye Byk
Millet Meclisine sunulur. Kabine hkmetinin kuruluundan
en ge bir hafta iinde babakan ya da bir bakan tarafndan h
kmet program Trkiye Byk Millet Meclisinde okunur ve
gvenoyuna bavurulur.
215
781. KABOTAJ
Bir lkenin kendi limanlar arasnda deniz ticareti konu
sunda tand ayrcalktr. Bu ayrcalktan sadece yurttalarn
yararlanmas ulusal ekonomiye nemli bir katk salayacan
dan devletler, yabanc bandral gemilere kabotaj yasa koyma
yoluna gitmilerdir.
Baz uluslararas szlemelerde de kabotaj yasa koyma yet
kisine ilikin hkmler yer alr. Terim gnmzde hava trafii
asndan da kullanlmaktadr. Trkiyede Kabotaj Hakk Yasas
19 Nisan 1926 tarihinde kabul edilmitir.
782. KADIRGA
zellikle Akdenizde Venedikliler, Bizanshlar, spanyollar
ve Osmanllar tarafndan kullanlan sava gemisidir. Ortalama
olarak boyu 45 metre, eni 6 metredir. Yelken ve krekle yol ala
bilen kadrgalarda, biri ana direk dieri ksa direk olmak zere
iki yelken direi bulunurdu. Toplam mrettebat says 400-500
kii kadard. Kaptan kamarasna k kk denilir ve buras ge
minin arka tarafndadr. Eninin dar, boyunun uzun oluu ne
deniyle gelimi bir manevra yeteneine sahipti. Kadrgalarn
estetik ynne de deer verilir olduka ssl yaplrd. 1750
ylndan sonra ou lkenin donanmasnda kadrga kullanl
maz olmutur.
783. KADI
slam devletlerinde kazai ve adli yetkisi olan kiidir. Bu gn
k yarg, savc ve kaymakam yetkilerine sahiptir. eri ve rf
i yasalara gre hkm verirdi. Osmanh Devletinde kad olmak
iin medreselerden icazet alnmas gerekirdi. cazet alanlar,
kadlk, mderrislik ve kaymakamlk grevine en alt dzeyden
balard. Kadl seenler buradan yava yava ykselerek na
hiye, kaza, sancak kadlna kadar karlard. Daha ok yksel
mek isteyenler tekrar medreseye dnerler, bir sre daha eitim
A. Timur Bilgi
216
grrler ve mderrislik yaparlard. Bu mderrislikten sonra Eya
let Kadl, Galata Kadl, stanbul Kadl, Anadolu Kaz(a)
askerlii yaparlard. Buradan terfi edenler de Rumeli Kaz(a)as-
keri ve sonra da eyh-l slam olurlard.
784. KAFA VERGS
slam devletlerinde Mslman olmayan erikin erkeklerden
(Zmnilerden) korunmalarnn karl olarak alman salk
vergisidir.
785. KAFES
Topkap Saraynda padiah oullarnn XVII. yzyl bala
rndan bu yana bir eit tutuklu yaam srdrdkleri, yksek
duvar ve imir aalar ile evrili, harem dairesine bitiik ve
birok odalarla oniki blmden oluan yapdr.
786. KAFKASYA
Karadeniz ile Hazar Denizi arasnda kalan dalk, etnik a
dan da karmak ve sorunlu bir blgedir. Gnmzde Trkiye,
Ermenistan, Azerbaycan ve Grcistan Devletlerinin snrlan
iinde kalan alandr.
787. KAHN
Gaibden haber verme savnda olan kimsedir. lkada top
luluklarn ve yneticilerin gelecee ilikin sorular tanrlara so
rulur ve yantlar alnrd. Tanrlarla, cinlerle ya da teki me
tafizik varlklarla insanlar arasnda araclk yapan bu kiilere
kahin denir.
788. KAME- MUTEBERE
Osmanh mparatorluunda el yazmas ilk kat paralara ve
rilen addr. lki 1841 ylnda Abd-l Mecid zamannda karl
mtr. Yzde 8 faizli olan bu paralar bir tr hazine bonosu idi.
Bir sre sonra taklit edilmeye balannca tedavlden kaldrld.
Sonradan daha dk faizli yenileri karld.
Tarih Terimleri Szl
217
789. KALDE
Mezopotamyada kurulan eski krallktr. M VIII. ve M VI
yzyllarda varln srdrmtr. Yeni Ahitte (ncil) Babil ile
eanlaml olarak kullanlmtr.
790. KALE
Dmann gelmesi beklenilen yollar zerinde, askeri nem
tayan kentlerde, geit ve darboazlarda gvenlii salamak
iin yaplan yksek kaln duvarl, burlu, mazgall yapdr.
791. KALE MUHAFIZLARI
Osmanl Devletinde bir kalenin korunmas iiyle ilgilenen
askerlerdir. Bunlarn bir blm merkezden gnderilen kap
kulu askerlerinden bir blm ise azap ve faris denilen asker
lerden oluuyordu. Bunlarn dnda kalelerde cebeciler, azaplar
ve topularda bulunurdu. Kale komutanlarna Dizdar denirdi.
792. KALENDERHANE
Osmanl Devleti dneminde yoksul dervilerin, yabanclarn
ve gezginlerin cretsiz kaldklar, yiyip itikleri tekkelerdir. Fa
tih Sultan Mehmet zamannda alan kalender hanelerde Mes
nevi okutuluyordu.
793. KALKAN
Savunma amacyla kullanlan maden, hasr, deri ve ahap
tan yaplan; daire, oval, dikdrtgen gibi biimlerde olan sava
aletidir.
794. KALKOLTK DNEM
Ta ve Maden a M 5500-M 3000 yllarm kapsar ve
Erken Kalkolitik, Orta Kalkolitik, Ge Kalkolitik adyla dev
reye ayrlr. lk bakr aletlerinin ortaya kt dnemdir. Bakrn
yan sra ta aletler de kullanlmaktadr. Anadoludaki nemli
A. Timur Bilgi
218
Kalkolitik Dnem merkezlerinden bazlar; Haclar, Byk
Gllcek, Pazarl, Yazrhyk, Kuruay, Nourtepe, Fikirtepe,
Deirmentepedir.
795. KALVENZM
Hristiyanlkta, J ean Calvinin ve izleyicilerinin gelitirdii
Protestan akmna denir. Kalvenizme dayal reti ve uygula
malar Reform ve Presbiteryan kiliselerinin ayrt edici zellii ol
mutur. Calvin kendi ilahiyat kuramnda, Kitab- Mukaddesten
kaynaklanan retilere mantksal bir kesinlik kazandrmasa
da bunlar dengeli ve badak bir btn iinde sunmutur.
Buna karlk Calvinin izleyicileri, onun kendi retisinden
karmaya yanamad sonular karmaya yneldiler.
796. KALYON
Osmanl Donanmasnda hareketini sadece yelkenlerle sa
layan sava gemilerinden en byne verilen addr. Osmanl
Devletinde eitli zamanlarda kullanlmaya alldysa da Mer-
zifonlu Kara Mustafa Paa zamanndan balayarak srekli ola
rak kullanlmtr.
797. KAMU OYU
Belli bir konuda toplumun byk bir kesimince benimsenen
gr, tavr ve inanlarn toplamdr. Biraz farkl ifade ile de
belirli zamanda belirli bir tartmal sorun karsnda bu sorun
ile ilgilenen kiiler grubuna hakim olan eilimdir. Bu adan,
basn, radyo televizyon, sendika, toplumsal dernek kurma, si
yasal eylemler (partiler) zgrlk ile bask gruplar hem birey
sel hem toplumsal ifade aralar hem de kamuoyunun serbeste
oluumunu salayan kanallar durumundadr.
798. KAN DAVASI
Adam ldrme ile bozulan aileler ve kabileler aras denge
nin ancak ldrlen kiinin ya da bir yaknnn ldrlmesi ile
Tarih Terimleri Szl
219
yeniden salanabilecei dncesine dayal, ilkel topluluklarda
kurumlam bir alma ve cezalandrma biimidir.
799. KANLI PAZAR
9 Ocak 1905 Petersburgda patlayan grev srasnda ara di
leke vermek iin yryen yz krk bin kadar iinin zerine
ate aan Kazak askerler, yaklak bin iiyi katletti, be binin
zerinde iiyi de yaraladlar. Yry dzenleyen Papaz Ga-
pon, sonradan arlk polisinin ajan olduu anlald ve ii
ler tarafndan lin edildi. Rus devrimci tarihine Kanl Pazar
olarak geen bu olay, bakent emeki halknn dzenden ko
puunu hzlandrm, iilerin siyasal uyanna byk katkda
bulunmutur.
800. KANUN- ESAS
Osmanl Devletinde mutlak monariden anayasal monar
iye geii belirleyen ve merutiyet rejiminin temellerini atan
anayasadr. Tanzimatn yetitirdii Osmanl aydnlar, iyiletir
me uygulamalarnn yetersizliini ksa srede kavradlar. Dev
letin kurtuluu iin Mslmanlarn ve Mslman olmayanla
rn devlete birlikte sahip kmalarna, dolaysyla Merutiyetin
kurulmas gerektiine inanyorlard. Jn Trkler-Gen Osman-
llar ad verilen aydnlar. Sultan Abd-l Azizin Merutiyete
kar olduunu bildiklerinden Beinci Murat ile anlaarak bir
hkmet darbesi dzenlediler ve Beinci. Murat tahta kard
lar. (30 Mays 1876). Ancak Beinci Murat hasta ve dengesiz
di. 30 Austos 1876 tarihinde yeniden bir darbe dzenlendi.
Anayasay ilan edeceine sz veren kinci Abd-l Hamit tahta
karld (31 Austos 1876). Bu darbeden sonra Anayasay ha
zrlamakla grevli 28 kiilik Cemiyeti Mahsusann dzenledii
son taslak Heyet-i Vkelada kesin biimini aldktan sonra pa
diahn bir fermanyla kabul edildi. Temsili bir organdan ya da
A. Timur Bilgi
220
meclisten deil, padiahn tek yanl iradesinden kaynaklanan
Kanun-i Esasi bu bakmdan bir ferman anayasasdr. Anayasa,
23 Aralk 1876 tarihinde, stanbul Konferans toplant halin
deyken ilan edildi. Bylece Osmanl halk, hkmdarlarn ya
nnda ilk kez devlet ynetimine katld ve Osmanchk bir devlet
pohtikas olarak uygulanmaya baland. Bu olay demokrasiye
geite ilk ve nemli bir admdr. Osmanh Mebuslar Meclisini
oluturmak amacyla seimler yapld. Seimlerde Gen Os-
manhlar meclis ounluunu salayarak, siyasal iktidara yer
letiler. 20 Mart 1877 tarihinde Birinci Osmanl Mebuslar Mec
lisi ilk toplantsn yapt.
801. KANUNNAME- AL- OSMAN
Kanunname-i Osman-i ya da Kanun- Kadim olarak da bilin
mektedir. Osmanl Devletinde cezalandrma, ynetim ve mah-
ye alanlarnda eri hukuka uygun olmak kouluyla padiahn
koyduu yaadr. Kanunlar geni bir ekilde inceleyen Osman-
h hukukular, Kavanin-i eri-yeyle Kavanin-i rfi-yeyi birbi
rinden ayrmlardr. Kamu ve zel hukuku ilgilendiren tresel
kaynakl yasalarn en nemli rnekleri 1479 Fatih Kanunamesi
ve Sultan Sleyman Kanunnamesidir. Fatih Kanunnamesinden
sonra Sultan kinci Bayezid dneminde eri vergilendirme ilke
leri ile tmar ilemlerinin yasallatrld Kanunname-i Sultan-i
Ber Muceb-i rf-i Osman-i adl kapsaml bir yasa derlemeleri
yapld. Kanuni Sultan Sleyman dneminde ise kanunname
almalar kapsaml ve sistemli bir hale getirildi.
802. KAPADOKYA
lkada Kayseri, Nevehir ve Krehir geninde kalan bl
gedir. Peribacalar ad verilen doa yapsyla ve bunlarn iine
na edilen ilk illegal kilise ve barnaklaryla ilgi ekici bir bl
gedir.
Tarih Terimleri Szl
221
803. KAPIKULU
Osmanli Devletinde ilk olarak Birinci Murat zamannda olu
turulmaya balanan giderek gelien ve glenen ve siyasal ikti
darda, hkmdar deiikliklerinde ve devlet politikasnda etkin
rol oynayan askeri snftr. Padiah kinci Mahmut zamannda
Vaka-i Hayri-ye Olayyla ortadan kaldrlmtr. Hristiyan aile
lerin ocuklarndan veya sava tutsaklaryla, elverili Hristiyan
genlerden oluturulan bu snf yeleri kapkulu askeri veya
Enderun eitiminden sonra devlet adam olurlard.
804. KAPIKULU SVARS
Osmanl Ordusunda Kapkulu askerlerinin atl askerleridir.
Alt ble ayrlr.
Sipahi, Silahtar, Sa Ulufeciler (Ulufeci yan yemin), Sol
Ulufeciler (Ulufeci yan yesar). Sa Garipler (Gureba-i yemin).
Sol Garipler (Gureba-i yesar). lk iki ble yukar blkler
denilir ve ayrcalkl genlerin (Brokrat ve vezir oullarnn)
askerlik yapt blklerdir. Yenieriler iinden seilenler Sol
Garipler blne alnrlar, oradan dier blklere srasyla
terfi ederlerdi.
805. KAPTLASYON (Himaye-Ayncalk)
Bir lkenin, vatandalarnn zararna olacak ekilde yabanc
lara verilen ayrcalklardr. Osmanl Devletinde Kanuni Sultan
Sleyman Devrinde 1535de padiah fermanyla Franszlara
tannan haklarn tmdr. 1535te Franszlarla Osmanl Dev
leti arasnda imzalanan antlamayla Franszlara birtakm haklar
verilmitir. Kapitlasyonlar, bu dostluk antlamasnn yaratt
yaknlama ortamnda verilmi olan haklardr. Ayrca Osmanl
mparatorluu snrlar iinde yaayan Katoliklere ibadet z
grl verilmesi, Fransz konsoloslarna kendi vatandalaryla
ilgili sorunlarn zmlenmesinde yarg yetkisi tannmas gibi
hkmler, daha sonraki yllarda baka devletlere de tannan bu
A. Timur Bilgi
222
ayrcalklar mparatorluun zayflamasyla, devletin bamszl
n yok edecek kurallar haline getirilmitir.
806. KAPTAN PAA (Kaptan- Derya)
Osmanl mparatorluunda deniz kuvvetleri komutandr.
Bir ad da Kaptan Deryadr. Barbaros Hayrettin Paann Os-
manl hizmetine girmesiyle Kaptan Deryalar Divan- Hma-
yunun asl yesi oldular.
807. KARAHANLILAR
840 ylnda Yama, Tuhsi, iil ve Karluk Trk boylar. Tan
r Dalar evresinde Bilge Kl Kaanm liderliinde Karahanl
Devletini kurdular. Balsagun bakent yapld. Bu devlet halkyla
ve rgtlenmesiyle ilk Mslman-Trk Devletidir. 954 ylnda
slam Dini devletin resmi dini oldu ve bu kltr dorultusunda
yeniden yaplanmaya balad. 1042 ylnda devlet merkezi Kagar
olan Dou Karahanl ve merkezi nce zkent sonra Semerkant
olan Bat Karahanl Devleti olarak ikiye ayrld. Dou Karahanl
Devleti, Karahtaylar tarafndan 1141 ylnda ykld. Bat Kara-
hanl Devleti ise, Seluklulara, Karahtaylara ve Harezmahlara
vergi deyerek bir sre daha yaamtr. Son hkmdarlar Os
man Hann 1212 ylnda Harezmahlar (1097-1231) tarafndan
ldrlmesi zerine devlet tmyle yok olmutur.
808. KARA HARP OKULU
Trk Kara Kuvvetlerine subay yetitiren askeri yksek okul
dur. kinci Mahmut zamannda 1834 ylnda Mekteb-i Ulum-i
Harbi-ye adyla stanbulda kuruldu. 1923de Harbiye Mektebi
adn ald. 1936 da Ankaraya tand. 1979da renim sresi
drt yla karld. Gnmzde lisans dzeyinde verdii diplo
mas YK tarafndan denklii onaylanmtr.
Tarih Terimleri Szl
223
809. KARANTNA
Dardan gelecek olanlar salk durumlar belli olana dek
ieriye almayp bekletmektir. Osmanl Devletinde bu sre 40
gndr. Ayrca salgn ve bulac hastalk kan yere girip kma
yasadr. Osmanl Devletinde Karantina rgt kinci Mahmut
zamannda limanlarda kurulmaya balamtr.
810. KARASULARI
Uluslararas hukukta bir devletin kylarna bitiik olan ve o
devletin kara topraklar zerindeki yarg yetkisine giren deniz
parasdr. Btn uluslarn kullanmna sunulmu ak deniz
lerden ve ulusal toprakla evrili gller belli koy ya da haliler
gibi i sulardan farkl bir hukuksal rejime tabidir. Karasularnn
d snr lke snrn oluturur.
811. KARASULARI SORUNU
Lozan Bar Antlamasnda Egedeki karasular 3 mil ola
rak kabul edilmitir. 17 Eyll 1936 tarihinde Yunanistan bir
yasa ile karasularn 6 mile karmtr. O dnemde iyi olan
Trk-Yunan ilikileri nedeniyle, Trkiye buna ses karmam
tr. Bylece Yunanistann Egedeki pay yzde 35e kmtr.
6 mili ancak 1964te uygulamaya balayan Trkiye ise, yzde
8,8lik bir paya ulamtr. Eer Egedeki karasular 12 mile
karsa bu oranlar srasyla yzde 63,9 ve yzde lOa yksele
cektir. Yunanistann Egede, bir ksm da Trkiyeye ok yakn
yerlerde bulunan 2 bin 383 adas bu lkeye byle bir avantaj
salamaktadr. 12 mil sorunu, sadece Trkiyeyi deil, Ege
Denizinin ak denizini bir uluslararas su yolu olarak kulla
nan her devleti ilgilendirmektedir. nk 12 mil durumunda
Egedeki ak deniz oran yzde 56dan, yzde 26,1e inecektir.
812. KARAYEL
Yalnz yelkenlerle yryen ok byk sava gemisi trle-
rindendir. Drt yz top be yz asker ve be yz kadar gemici
tayabilirdi.
A. Timur Bilgi
224
813. KARBON 14
Fosillerin, arkeolojik ve antropolojik rneklerin yalarnn
belirlenmesinde kullanlan bir yntemdir. Radyoaktif karbon
izotopunun (C14) bozularak azota dnmesi temeline daya
nr. ncelenecek rnekteki C14n kararl karbon izotopu olan
C12ye oran, canlnn ne kadar sre nce ldn ya da sz
konusu olan bulgunun ne zaman yapldn gsterir.
814. KARDNAL
Papay seen, ona danmanlk eden ya da onun yardmcl
n yapan yetmi be papazdan her biri.
815. KARLUKLAR (766-1207)
Karluk Boylar VII. yzylda, Dou Gktrk Devletine ba
l olarak yayordu. Basmllar ve Uygurlarla birleerek ikinci
Kktrk Hakanlna son verdiler. Kktrklerden sonra Uy
gurlarn egemenliine girdiler. Uygurlara kar uzun sre sa
vatlar. Emeviler zamannda Arap-slam ordularnn Orta Asya
ticaret yollan zerinde egemenlik kurmasn engellediler. 751
ylnda Tala Irma Savanda Abbasilerden yana oldular ve
inin yenilmesini saladlar. Bu olaydan sonra slam inan
n benimsediler. slamiyeti ilk benimseyen Trk boyu oldular.
766 ylnda Trgi Devletine son verdiler.
816. KARI SAV
Sav nermesinin karsnda yer alan nermedir. Var olmak,
olu halinde olmaktr. Her varlk z gerei kendini aar ve kar
tna dnr. Her sav bir kar sav, her eylem bir kar eylemi
iinde tar. Her nerme yadsmay (inkar) da birlikte getirir. Bu
olumann hzn, ortam ve koullar belirler.
817. KARILATIRMA
ki ya da daha ok nesneyi birlikte inceleyerek ortak ya da
farkl yanlarn bulma yntemidir. Bilim alannda kullanlan ve
rimli ve yararl bir yntemdir.
Tarih Terimleri Szl
225
818. KARITLIK
Kartlk, diyalektiin yasasdr. Gelime, birin kartlara
blnmesi ve kartlarn birbirine karl yznden atma
nn sonucudur. Kartlk bir objenin hem kendisinin ayn olarak
kalmasnda, hem de srekli olarak deimesinde belirir. Doasal
ve toplumsal tm varlklar bu yasayla geliirler. Gelime, kar
tlarn hem birlii hem de atmasdr. Herhangi bir ey ken
disiyle kartlamadan o ey (kendisi) olamaz. Bir eyin kendi
kendisiyle kartl o eyin kendisini varlatrr. zdelik gelip
geicidir. nk hi bir ey sonsuza dek kendisi olarak kala
maz. zdelik belli koullar altnda ve belli bir sre iin gerek
leir. Kartlk nce zdelii gerekletirir ve sonra o zdelii
kendisine dntrr.
819. KARTEL
Tekeller arasndaki rekabeti ortadan kaldrmak ve bylelikle
daha ok kr elde etmek amacyla gerekletirilen tekeller aras
antlamadr. Kartel birlii yeleri fiyat, sat koullar, pazar
larn paylalmas, retimin kalitesi ve miktar gibi konularda
anlaarak tketicilerin ve reticilerin karsna acmaszca
karlar. Smry younlatrr ve kazanlarn olaanst ar
trrlar.
820. KARUM
Assur dilinde liman ve rhtm anlamna gelen, asl anlamyla
kentin yannda kurulan ticaret merkezidir. Assur ticaret koloni
leri zamannda Anadoluda Karumlar kurulmutur. Anadoluda
ki Karumlar Mezopotamyadakilerden daha kk yerleimler
dir. En nemlileri; Kltepede Kane Karumu, Hattua Karumu
ve Aliar Karumudur.
821. KARYA ve LKYA UYGARLIKLARI
Lidyahlar gibi Karya ve Likyallar da byk lde eski Ana
dolu dillerinden unsurlar tayan ancak Hint Avrupah olan bir
A. Timur Bilgi
226
lehe konuuyorlard. Karyallar hakkndaki bilgimiz ok azdr.
Buna karlk Likyallarm Gney Bat Anadoluda salam olarak
ayakta duran fevkalade gzellikteki kaya mezarlar, Trkiyenin
en gz alc tarihsel antlar arasnda yer alrlar.
822. KAST
Soydan-gelimle snrlandrlm kapal snf sistemidir. Bu
dizm inannn toplumsal yaama uygulanmasyla Hindistanda
ortaya kmtr. Bu snflar nemine gre yle sralanr.
Din damlar,
Askerler,
Tccarlar
Bu snflarn dnda olanlar Paryalardr. Bunlar temel snf
lardr. Bunlarda kendi ilerinde kastlara ayrlmtr. Bu kastlar
dan birbirine geilemez, farkl kast yeleri birbirleriyle evlene-
mezlerdi.
823. KATAR AALARI
Yenieri Ocanm yedi byk aasna verilen addr. Bunlar;
Kul Kethdas, Zaarcba, Seksoncuba, Turnacba, Muhzr
Aa, Kethda yeri ve Babdkbadr.
824. KATOLK
Szck anlam evrensel ve gereklidir. Roma Kilisesi kendi
sine bu payeyi vermitir. Bununla btn dnyada tannmay
amalamtr. Roma Vatikanda bulunan papay dinsel nder
olarak kabul eden Hristiyanln Latin yorumlu mmeti mez
hebidir.
825. KAVRAM
Szcklere gerek anlamlann vermek ve bunlar araclyla
dnmek, olaylann ve srelerin zn kavrayp, temel yanlan-
na ve zelliklerine ilikin genellemeler elde etmek olanan sa
layan, nesnel evrenin insan dncesindeki yansma biimidir.
Tarih Terimleri Szl
227
826. KAYA MEZARI
Kayaya oyulmu bir ya da daha fazla odadan oluan mezar
yapsdr. Anadoluda olduka eski bir tarihi olan bu mezarlara
Likya blgesinde ska rastlanr.
827. KAYI
Bozoklarm Gn Han Oullar kolundan, Ouz boyundan bir
Trk topluluudur. Anadoluya gelenlerin ounluu Kzlr-
makn batsna yerletiler. Osmanh Devletinin kurucular bu
topluluktandr.
828. KAZAK
Kuzey Karadeniz kylarnda yaayan ve Ruslarn korunma
snda bulunan, ounluu Mslman olan sava bir topluluk
tur. lk olarak Lehistan (Polonya) Kral Birinci Sigismund tara
fndan snrlarn korunmas amacyla, 1516 ylnda oluturulan
svari birliidir. Bir sre sonra benzer bir askeri birlik Ruslar
tarafndan oluturulmutur.
829. KAZ(A)ASKER
Kadiasker ve Kazaasker szcklerinin deiimiyle ortaya
km bir szcktr. Osmanl Devletinde Divan- Hmayun
yelerinden olup, burada eri konularda hkm verirdi. 1481
ylndan sonra Rumeli Kaz(a)askeri ve Anadolu Kaz(a)askeri
adyla saylar ikiye karld. Rumeli Kaz(a)askeri daha kdemli
ve amir konumundayd. Bunlarn ykselecei makam eyh-l
slamlkt. Kazasker sorumluluk blgelerindeki kadlar ve m
derrisleri azil ve atama yetkilerine sahiptir.
830. KEFARET
Ksasn mmkn olmad veya istenmedii yerde sulunun
bir kle azat etmesi, kle yoksa gn veya iki ay oru tutmas,
oru tutamayacak ise, on ile altm yoksulu giyindirip doyur
mas biiminde denen bedeldir.
A. Timur Bilgi
228
831. KELAM
Tanr ve Onun evrenle olan szlerinden sz eden dinsel bil
gidir.
832. KENT DEVLET (Site-Nom)
ncelikle bir tapnan evresinde; pazaryeri, ar, evler, gar
nizon, mahkeme ve saray gibi unsurlarn oluturduu en ilkel
ve ilk devlet rgtlenmesidir. Tun andan itibaren insanla
rn kendi gereksinmelerinden fazla mal retmesiyle rgtlen
meye balamtr. evrelerinin siyasal, ekonomik ve kltrel
yaamn ynlendiren kent devlederi (polis) lkada yonyada
ve Yunanistanda temel siyasal birimdi ve genellikle kleci de
mokrasi ynetimine sahiptir.
833. KEOPS PRAMD
Dnyann yedi harikasndan gnmze kadar ulaan tek
eser, Msrdaki Keops Piramididir. Msrn bakenti Kahire
yaknndaki Nil Irmann batsnda bulunan Gize Yaylasnda
bulunmaktadr. Keops Piramidinin yannda biraz daha kk
olan Kefren ve Mikorinos piramitleri bulunmaktadr. Ayrca,
ilerinde prenseslere ve firavunun en yakn yardmclarna ait
mumyalarn bulunduu be piramit daha vardr. Byk Piramit
de denen Keops Piramidi, M 2800 yllarna doru hkm s
ren Msrn Eski Krallk Dnemi Drdnc. Slalesi Devrinde
yaplmtr.
834. KERVANSARAY
Uzun yollar zerindeki durak yerlerinde ve ehir ve kasaba
larda bulunan yolculara yararl olmak iin kurulmu yaplardr.
Yolcular hangi din veya mezhepten olursa olsun hanlarda ve
bunlarn kent dndaki bykleri olan kervansaraylarda gn
cretsiz kalabilirlerdi. Kervansaraylarn giderleri yaknndaki
vakf topraktan salanan yllk vergi gelirleriyle karlanrd.
Kervansaraylar genellikle byk bir avlu ve avluyu evreleyen
Tarih Terimleri Szl
229
iki katl bir binadan oluurdu. Yola alan byk bir kaps ve
kaplarn iki yannda nalbantlar ve araba tamircileri bulunurdu.
Yolcularn binek hayvanlar ve ykleri iin ahrlar ve byk am
barlan vard. Souk mevsimlerde odalarda ocak yaklrd. Byk
kervansaraylarda mescit de bulunurdu.
835. KIBLE
Mslmanlarn namaz klarken ynlerini (yzlerini) dn
dkleri yndr. Bu yn nceleri Kuds Kentini sonradan da
Arap Yanmadasnda Mekke Kentinde Kabeyi gsterir.
836. KILAVUZLUK
Bir geminin bilmedii veya geiinin tehlikeli olduu ky
veya boazdan geerken o yeri iyi bilen bir kaptan gzetiminde
veya yol gsteren bir deniz aracnn yardmyla seyreder. te
geite yol gsterici olan bu kaptann ya da deniz aracnn yap
t ie klavuzluk denir.
837. KINIK
Oklarn Deniz Han Oullar kolundan bir Ouz Trk
topluluudur. Anadoluya gelen byk boylardandr. Daha ok
ukurova, Ankara ve Aydn yresine yerlemilerdir. Seluklu
hanedan da bu topluluun yesidir.
838. KIPAKLAR (KUMANLAR)
Kpaklar, Kimek Boyundan ayrlm bir koldur. Seyhun Ir
ma boylarna yerleerek Ouzlarla savatlar. 1030 yllarnda
til Irma boylarnda grndler. Karadenizin kuzeyine yayl
dlar. Slavlarn bu blgeye inmelerine engel oldular. Ruslarla
srekli savatlar. Peenekleri yok ettiler. 1238 ylnda Mool,
Batu Hann egemenliine girerek eitli yerlere daldlar.
A. Timur Bilgi
230
839. KIRGIZLAR (840-1207)
Kpak beine bal Trke konuan bir halktr. Orta Asyann
kuzeyinde yaayan Krgzlar Gktrk egemenliinde yayorlard.
Birinci Kktrk Devletinin yklmasyla bir sre bamsz yaa
dlar. Sonra kinci Gktrk ve Uygur Devletlerinin egemenliine
girdiler. 840 ylnda Uygurlar ykarak bamsz oldular. 924 y
lnda Ktay Boyu, Krgzlan yurtlanndan kard. 1207 ylnda da
Moollarn egemenliine girdiler. Gnmzde byk ounluu
Krgzistanda yaamaktadr. Saylan 2 milyonun zerindedir.
840. KISAS
slam hukukunda (fkh) ilenen su iin belirlenen cezadr.
Hrszn elini kesmek, idam etmek gibi... Ksaca mahkum olan
lar baz koullarda diyet adyla belirli bir para deyerek bu ce
zadan kurtulabilirlerdi. Bakasna kar ilenmi sularda, diyet
iin nce madurun veya varislerinin onay vermesi gereklidir.
841. KISASA KISAS
Bazen, gze gz, die di de denilen bu politika ile bir dev
let dierlerine kar aynen onun kendisine olan davranlarna
uygun bir tutum izleyerek cevap verir. Uygulamada, bu politi
ka; barta dostlua dostluk, zorlua zorluk, ibirliine ibirlii,
propagandaya propaganda ile karlk verilmesi eklinde sava
ta da misilleme politikas biiminde gerekletirilir.
842. KITA SAHANLII
Kara sularnn bittii yerden balayan ve ilgili lkenin toprak
larnn deniz altndaki doal uzants olup, 200 metre derinlie
kadar olan alan kaplayan su alt blgesidir. 200 metre derinlik,
deniz altndaki doal kaynaklarn iletilebilmesine olanak veren
derinlik olarak kabul edilmitir.
Tarih Terimleri Szl
231
843. KIZILBA
Genellikle Snni Mslmanlarn Alevi ve iilere verdikleri
addr. Bunun nedeni de Alevilerin giydikleri krmz renkli ba
lktr. XIV. yzyldan itibaren Anadoluya gelip yerleen Trk
men ve Yrkler de krmz balk kullanrlard.
844. KBUTZ
srailde retimin, tketimin ve mlkiyetin kolektife ait (ko
operatif mlkiyeti) olduu iftliklerdir. lk kez 1909 ylnda
Filistine g eden Yahudilerce kuruldu. Kadn erkek ayrm ya
plmakszn btn ilerin eit bir biimde paylatrld kibutz-
larda retilen her ey ortaktr ve gereksinmeler retilen ortak
mallarn satndan elde edilen gelirinden salanr.
845. KLE
Bir cins tahl lsdr. ki teneke veya drt inik lsn-
dedir ve yaklak 32 kg.dr.
846. KLKYA
lkada Anadolunun gneyinde Gksu, Seyhan, Ceyhan
rmaklarnn sulad ve Toros Dalarnm kuatarak yayld,
imdiki Mersin ve Adana evresidir.
847. KLSE
Kilise szc Yunanca topluluk ya da toplant anlam
na gelen ekklesiadan gelmitir. Kilisenin birbiriyle ilgili pek
ok anlam vardr. Bu anlamlardan bazlar Peygamber Hz. sa
tarafndan kurulan dinsel kurum; Her mezhepten Hristiyanla-
rn oluturduu dinsel topluluk: Bir devlete, bir cemaate ba
l Katolikler topluluudur. Bundan yaklak 2000 yl nce ilk
Hristiyanlarn ibadet iin zel yerleri yoktu. ok tanrl Ro
mallardan gelen tepkiler karsnda ilk Hristiyanlar ibadetle
rini gizh yerlerde yapmak zorunda kaldlar. Roma mparatoru
A. Timur Bilgi
232
Birinci Constantinusun Hristiyanl yasallatrmasyla birlikte
ak ibadete elverili kiliseler yaplmaya balanmtr.
848. KRL ALFABES
Ortodoks Kilisesine bal Slav halklar iin IX. yzylda Or-
todoks-Yunan din adamlarnn oluturup, gelitirdii objedir.
Gnmzde Rusa, Srpa ve Bulgarca ile eski Sovyetler Birlii
halklarnn dillerini yazmada kullanlr.
849. KRMAN SELUKLULARI
Byk Seluklularn 1048-1186 yllar arasnda rann g
ney dousunda hkm sren koludur. Kurucusu ar Beyin
olu Kavurddur. 1186 ylma doru i karklklarda zayflad
ve Ouz akmlanyla ykld.
850. KLAN
Tarihsel olarak insanln Yontma Ta Devrindeki toplum
biimidir. nsanlarn 2.200.000 yl nce ilk kez alet yapmasyla
(srlkten kurtulmasyla) balar. Bu aletler kabaca yontulmu
talardan, sopalardan ve kemiklerden yaplmtr. nsanlar g
ebe yaam srdrrler, maara ve aa kovuklarnda barmr-
lard. Atein denetim altna ahnmas bu yapda gereklemitir.
nsanlar geimlerini avclk ve toplayclkla srdrebilmekte
dirler. Topluluk komnal (ortak) bir yapda olup., cinsiyete
dayal doal iblm (kadnlar toplayc, erkekler avc), mut
lak demokrasi, doal rgtlenme, anaerkil yap, silahlarda zel
mlkiyet bu toplumsal yapnn zellikleridir.
851. KLYENTALZM
Yksek sosyo-ekonomik statden bir bireyin (patron=hami)
mlkiyet ve/veya denetimindeki kaynaklar ve etkisini, karl
nda kendisine kiisel hizmetler de dahil olmak zere genel des
tek ve yardm salayacak daha dk sosyoekonomik statden
Tarih Terimleri Szl
233
bir bireye (client=yanama) koruma ve/veya yarar salamak
zere kulland byk lde arasal bir arkadal ieren
ikili balarn btndr.
852. KOLAASI
Osmanl Ordusunda yzbalkla binbalk arasnda bir rt
bedir. lk kez Asakir-i Mansure-i Muhammedi-ye Ordusunda
kullanlmtr.
853. KOLHOZ
Eski Sovyetler Birliinde retimin, mlkiyetin ve tketimin
kolektif olduu bir kooperatif biimidir. Kolhoz yelerinin ken
dilerine yeterli bir ev, bir bahe, birka hayvan vb. zel mlkiyeti
olabilirdi.
854. KOLLEKTF LDERLK
Bir tr liderliktir. Parlamentodaki tm kartlarn ve st d
zey yneticilerin ynetimde birlikte sz sahibi olmalardr. Bi
zim tarihimizde de Birinci TBMMnin uygulad bir yntemdir.
SBKPnin XX. Kongresinde kollektif liderlik ilkesine nem ve
rilmesi gerektiini belirtiyordu. te kollektif liderlik Stalinden
sonra iktidar mcadelesine girenlerin bir sre tercih ettii toplu
ynetimdir. 1953te Rakosinin istenenleri yapmadm gren
Sovyet yneticileri, Macaristanda Rakosinin tek adam yneti
mine son vererek kollektif liderlik ilkesini yrrle soktular.
Polonyada Bierutun 1956da lmyle lkede tek adam yne
timi sona erdi. Kollektif birletirme burada da yapld.
855. KOLLEKTVZM
Ekonomi politikas asndan kollektivizm, lkedeki her tr
retim ara ve olanaklarnn ahslar veya zel irketler yerine
tamamen devletin, devletin de toplumun hizmetinde veya top
lumun elinde olmas durumudur. Bu sistemdeki bir toplumda
kiisel mlkiyet de ok snrl olup nemsiz bir dzeydedir.
A. Timur Bilgi
234
856. KOMNFORM
Resmi ad Komnist Enformasyon Brosu olan 1947de
Sovyetler Birliinin nderliinde kurulan ve 1956 ylna kadar
etkinlik gsteren uluslararas komnist rgttr. Bro Eyll
1947de SSCB, ekoslovakya, Macaristan, Bulgaristan, Polonya,
Romanya, Yugoslavya, Fransa ve talya Komnist Partilerince
Polonyada kurulmutur. Kominformun kuruluuna Yugoslavya
komnistleri byk destek verdikleri iin ilk olarak rgt mer
kezi Belgrad olarak belirlenmitir. Fakat daha sonralar Yugos
lavya ile Sovyetler Birlii arasndaki gerginliin artmas sonucu,
Yugoslavya Komnist Partisi Haziran 1948de rgtten karl
m ve Merkez Bkree tanmtr.
857. KOMNTERN
nc Enternasyonalin dier addr. Komintern 1919da
Rus Devriminden sonra Moskovada kurulmutur. Hedefi bi
limsel sosyalizmi ve devrimcilii dnyaya yaymakt. Balang
ta Alman ve Rus Komnist Partileri ile dier lkelerin ihtilalci
gruplar, Komintern hareketlerine katlmtr. Komintern, di
er lkelerdeki Sosyalist partilerin ar unsurlarn kazanp,
bunlara komnist partiler kurdurmak zere on yldan fazla bir
sre almtr. Zamanla btn lkelerin ak ya da gizli faa
liyet halindeki komnist partileri nc Enternasyonale ye
olmutur.
858. KOMPRADOR
birliki, kendi karlar iin yabanc sermayenin lkesine
yerlemesine yardmc olan kii. Kavram lkemizde 27 Mays
1960dan sonra daha ok sosyalistler tarafndan kullanlmaya
balamtr. Eskiden inde yabanc i adamlarna araclk eden
lere verilen bu sfat zamanla ibirliki anlamnda kullanlmtr.
Tarih Terimleri Szl
235
859. KOMNZM
zel mlkiyetin, parann, snrlarn, devlet kurumlarnm,
ordularn, savalarn, polis ve teki gvenlik glerinin ortadan
kaldrlmasn ve tm rnlerle mallarn ortaklaa kullanlma
sn ngren toplumsal retidir. Byle bir sistem dncesi
ne ilkin Platonun "Devlet adl yaptnda rastlamaktayz. Daha
sonra Haan Sabbahn "Doann Kutsal Yasasna Uygun Devlet
yaptnda, bni Sinann ve eyh Bedreddinin toplumcu gr
lerinde Thomas Morusun topyasnda, Campanellann G
ne Devletinde siyasal anlamda ise Babeuf un Ov^^enm, Cabetin
Saint Simon ve Fourienin teorilerinde grdmz bir olgu
dur. Bugnk biimiyle ise, Marks ve Engelsin retilerinde
rastlyoruz. Bu retinin belli balca ilkesi; tarihin diyalektik
geliimi sonucunda insanlk kanlmaz olarak komnist dze
ne geecektir.
860. KONFEDERASYON
ki ya da daha ok devletin ortak ve snrl karlar iin, i
ve d egemenliklerini koruyarak bir antlamayla oluturduk
lar devletler topluluudur. Konfederasyon devletleri arasnda
ibirlii salamak iin genellikle ye devletlerin kendi hk
metlerinin direktifleriyle sk skya bal temsilcilerinden ku
rulu, diplomatik nitelikte bir danma organ oluturur. Kon
federasyona bah lkeler ilke olarak bamszlklarn koru
duklarndan, bu devletlerden her biri yabanc devletlerle diplo
matik ilikilerini srdrrler. Konfederasyonun federasyon ile
arasndaki fark konfederasyonun yetkilerinin ortak karlarla
snrll, alnan kararlar uygulayabilecek bir organm yokluu
gibi olumsuz zelliklerine kart federasyonda siyasal otorite
nin merkezi ynetim ile birimler arasnda bltrlm ol
masdr.
A. Timur Bilgi
236
861. KONSORSYUM
eitli sanayi kollarndaki giriimleri, bankalar, tama ve
sigorta irketlerini birbirine ortak ve baml klan dev bir ana
malc birliktir. Her trl rekabeti ortadan kaldrm ve fiyatlar
btn alanlarda dilediince ayarlam olan bu dev tekeller birli
i emee ve emekilere dman, karlarna kar katmaktan baka
bir ey dnmeyen, kar amalarna ulaabilmek iin savalar
dahil her trl olumsuzluu politika haline getiren, dnya pi
yasalarna egemen olan gtr.
862. KOPENHAG KRTERLER
Haziran 1993te Kopenhagda bir araya gelen AB liderleri her
hangi bir aday lkenin Avrupa Birliine katlmadan nce yerine
getirmesi gereken kriter belirledi.
Birincisi aday lke demokrasi, hukukun stnl, insan
haklan ve aznlklara sayg konulann gvence altna alan istik
rarl kurumlara sahip olmaldr.
kincisi alan bir pazar ekonomisine sahip olunmaldr.
ncs tm mktesebat kabul etmeli ve Avrupa Birliinin
eitli hedeflerini desteklemelidir. Ayrca pratikte;
AB kanunlarn uygulama ve ynetme becerisine sahip bir ka
mu idaresine sahip olmaldr. AB bir aday lkenin bu kriterleri
ne zaman karladna ve ABnin yeni yeyi kabul etmeye ne za
man hazr olduuna karar verme hakkn sakl tutar.
863. KORSANLIK
Soygun, gasp etme ya da zarar verme amacyla ak denizler
de ticaret gemilerine kar giriilen saldr eylemidir. Denizlerden
ayr olarak uak karma veya hava korsanl ayr bir tr olarak
ele alnr. Daha nceleri savaan devletlerin de bavurduu bir
yntem olarak korsanlk, 1856 Paris Bar Konferansyla dev
letler hukukuna gre su saylmtr. Bu yzden resmi yetkililer
bir korsan gemisini zapt edebilir, zorla bir limana yanatrabilir.
Tarih Terimleri Szl
237
uyruklarna ya da ikametlerine bakmakszn korsan gemi m
rettebatn yarglayabilir ve sulu bulunanlar cezalandrarak ge
miye el koyabilir. Devletler hukukunca su saylan korsanln
temel zellikleri, herhangi bir devletin onay vermemi olmas ve
saldrnn kiisel amaca ynelik olmasdr.
864. KORUMACILIK
Devletin, ithalat (d alm) kstlama yoluyla ulusal sanayiyi
korumay amalayan ekonomi politikasdr. D alm mallara
yksek vergiler koyarak ve ulusal reticilere sbvansiyon ve
rerek yrtlr.
865. KKTENCLK
Siyasal ilkelerin kkten deitirilmesini neren uzlamaz
retidir. Bu retiye gre devlet, bireyin yarar iin gereklidir
ve bireyin her trl yararn gerekletirecek biimde yeniden
rgtlenmelidir.
866. KLELK
Tarih ncesi devirlerden balayan bir retim ilikisidir. Alet
yapmnda insann tuncu (bronz) kullanmas insan emeini ret
kenletirmi ve insanlar kendi gereksinmelerinden fazla mal
retmeye balamlardr. Bu durum insanlarn bakalan iinde
mal retmelerine neden olmutur. lk kleler sava tutsaklan
olmutur. Klelerin salt emei deil canlar da efendilerinin ma
ldr. Tarihin en byk kleci devleti Roma mparatorluudur.
Roma mparatorluunun ikiye ayrlmasnda ve yklmasnda
klecilik sistemini srdrmekte direnmesinin byk etkisi ol
mutur. Sistemin kmesiyle yerine toprak klelii sistemi olan
feodalizm egemen olmutur.
867. KR NAN
Herhangi bir dnceye bakaca bir gerei doruyu grme-
mecesine ballktr. zellikle dinsel alanda grlen bu tutkusal
ballk, balanlandan bakasn tmyle yok etmeyi kapsar.
A. Timur Bilgi
238
868. KS
Deve, fil veya at srtnda tanarak alnan byk davullardr.
869. KRAL YOLU
lkada kendiliinden oluan bir ticaret yoludur. Aa
Mezopotamyada ran Krfezi kylarndan (Elamn Bakenti
Susdan), Anadoluda Ege Denizi kylanna (Bir yon Kent Dev
leti olan Milete) kadar Anadolunun nemli kentlerinden ge
erek uzanr. Lidyallar tarafndan gelitirilmitir. Persler zama
nnda yol boyunca karakollar ve konak yerleri (menzil) yapl
m, ticaretin yan sra askeri amala da kullanlmtr. Yaklak
2 bin 500 kilometre uzunluunda bakml ve dzenli bir yoldur.
Tarih Terimleri Szl
870. KREMLN SARAYI
Moskovadaki Kzl Meydanda bulunan ve Moskovann
sembol olan\Kremlin Saray, ar Korkun van tarafndan
1155te yaptrlmtr. Eski bir savunma kalesi olan Kremlin,
19 metre ykseklikte krmz bir duvarla evrilidir. Bu duvarn
evre uzunluu 2 bin 250 metredir. Duvarn giri yerlerinde ve
kelerinde byk kuleler vardr. En byk kule 72 metre yk
sekliktedir. Burada ilk yap XIV. yzylda yaplm, daha sonra
yeni eklerle bymtr. Kremlinin iinde harika saray ve ki
liseler vardr. Fakat bunlarn hepsi talyan ve Alman mimarlar
tarafndan yaplmtr ve Rus mimarlk sanatn yanstmazlar.
Kremlin Saraynn hemen yaknnda bulunan ve Aziz Basileios
adna Korkun van tarafndan yaptrlan Saint Basile Katedrali,
yalnz Moskovann deil btn Rusyann en orijinal eseridir
ve dnyada buna benzeyen baka bir kilise yoktur. nk bu
yap ark stilinde bir kilisedir. Kubbeleri slami eserlerin kub
belerine benzer.
239
871. KRSTAL GECE
Hitler, Almanyada babakanla gelir gelmez, Yahudilere y
nelik yasal bir saldrya geti. 1935e gelindiinde, Yahudiler, Al
man yurtta bile olamyordu. 1936da seme ve seilme haklar
ellerinden alnd. Nihayet, 28 Ekim 1938de, Polonya vatanda
17 bin Yahudi tutuklanarak Polonya snrna gtrld. Polonya
onlar kabul etmeyince, snrdaki toplama kamplarna kapatld
lar. Kampa gnderilenler arasnda, Hanoverde kk bir dk
kan ileten Zindel Grynszpan da vard. Grynszpann 17 yanda
ki olu Herschel, Pariste yaamaktayd. Ailesinin bana gelenleri
renince 7 Kasm 1938 gn Almanya Bykeliliine gitti.
Ama byk eliyi bulamaynca, nc Sekreter Emst Vom
Rath vurarak ldrd. Suikast, Hitler rejimine aranan frsat
vermiti. 9-10 Aralk 1938 gecelerinde, Nazi eteleri Yahudi ma
hallelerini bast, sinagoglar ve dkkanlar yamaladlar, yakp
yktlar.
872. KATRYALAR
Hindistanda soylu ve sava kast yeleridir. En yetkin
Katriya, klan veya kabile bakan kral veya imparatordu. Top
lumsal durumuna uygun bir retim grr, vedalar okuyup
inceler, kendi adna kurban keser ve adak sunar, balar ya
pard. Yay ve kl kullanmay renirdi. Katriya kimseye bir
ey retemez, bakas iin kurban kesemez, bakasndan ba
kabul edemezdi. Katriya kast ynetici snf olmakla birlikte
Brahmanlar kastnn stnln kabul ederdi.
873. KUBBEALTI VEZRLER
Divan- Hmayun yesi olan vezirlerdir. Orhan Bey zama
nnda iki vezir atanarak ilk kez gerek anlamda Divan- H
mayun oluturuldu. Vezirlerin saylar kinci Mehmet (Fatih)
zamannda drde. Birinci Sleyman (Kanuni) zamannda ye
diye karld. Ykselme Dneminde vezirlerin hemen hemen
A. Timur Bilgi
240
tm Devirme-Enderun kkenli yanl Kapkulu snfndan
seilmekteydi. Rumeli Beylerbeyliinden ykselen grevliler
dir. 1731 ylndan sonra bu greve atama yaplmamtr.
874. KUDAT GU-BLG
Trkemizin Uygur lehesinde yazlm en eski yazl yap
tdr. Karahanllar Devleti vezirlerinden Yusuf Has Hacib tara
fndan 1069 -1070 yllar arasnda kaleme alnmtr. Kudat Gu
Bilig Egemenlik gc veren bilgi anlamna gelir. Manzum bir
siyasetnamedir. 6500 beyitten olumutur. Bu eser hem eski
Trk dili aratrmalar, hem de o zamanki Trk hayat ve kl
tr hakknda bilgi veren en nemli kaynak olarak tarihimizde
yer almaktadr.
875. KUDS KIRALLII
Birinci Hal Seferi ile Hallar tarahndan ele geirilen
Kudse kurulan kralhm addr. Hallar, Anadoluyu getik
ten sonra, sann doduu ve ldrld Palestin'i ve kut
sal kent olan Kuds ele geirerek Kuds Krallin kurdu
lar (1099). Kentteki Mslman halkla birlikte Ortodokslan ve
Yahudileri de kltan geirdiler. Halife Hz. merin yaptrd
mer Camiini kiliseye evirdiler. Selah-ad Din Eyyubill87 y
lnda Kuds kuatarak Hallardan geri ald. Mescid-i Aksay
yeniden cami haline getirdi. Kuds fethedilmekle beraber, Ku
ds Krall ortadan kaldrlamad. Eyyubilerin birbirleriyle
savamas yznden bu krallk 1244 ylna kadar yaad. Bu
tarihte ise tamamen ortadan kaldrld.
876. KU KLUX KLAN
Amerikan i savandan sonra balarnda General Forestin
bulunduu konfederasyona bal bir grup subay tarafndan
Nashvillede kurulan rk rgttr. Kuruluundan bir sre
Tarih Terimleri Szl
241
sonra hzla glenen rgt balangta zenci dmanl ek
linde gelitirdii iddet eylemlerini sonradan Yahudi ve Katolik
dmanlna da dntrmtr.
877. KUMANLAR
Kpaklarm Bat kolunu oluturan byk bir kabiledir. XI.
yzylda Balkanlara gelerek Peenekleri dattlar. Slavlarn
Balkanlara inilerini engellediler. XIII. yzylda Macarlarla ili
ki kurarak Hristiyan Katolik inann benimsediler. Bir sre
sonra da Mool egemenliine girerek daldlar.
878. KURAN-I KERM
Mslmanlarn kutsal kitabdr. Kuranm szck anlam
oku okuyunuzdm. Bu szck slamn ilk emri saylr. Ku
ran 114 sureden olumutur. 610 ylndan itibaren Peygamber
Hz. Muhammede vahiy olmaya balam ve 632 ylnda da ta
mamlanmtr. Kuranda salt dinsel bilgiler ve buyruklar deil,
toplumsal, hukuksal, siyasal ve tarihsel bilgiler de yer alr. lk
olarak Halife Ebu Hz. Bekir zamannda kitap (Musaf) haline
getirilmi, Halife Hz. Osman zamannda ise yeniden yazlarak
oaltlm ve slam dnyasnda yaygnlatrlmtr.
879. KURGAN
Bir mezar odasnn zerini rten yapay byk toprak ya da
ta yndr. Genellikle ta bir yap eteiyle evrili olur, bazen
tmsein tepesinde bir ant bulunurdu. Kurgan, bir ya da bir
ka mezar ukuru ya da odasnn zerine nce ta sonra toprak
ylarak yaplrd. Bu yn olduka byk boyutlarda olurdu.
(20-30 metre apnda) ou kez Kurganlar, esas mezarn yan
sra, sonradan birok ek mezarn kazlmasyla, alar boyunca
tekrar kullanlmlardr.
A. Timur Bilgi
242
880. KURUCU MECLS
Devletin atsn kuran ve devlet biimini saptayarak kii ve
yurtta hak ve grevlerini dzenleyen anayasalarn ou, bu
gn zel bir organ tarafndan yaplr. Bu kurucu organ, siya
sal tarih iinde grld gibi, bir hkmdar, bir diktatr, bir
meclis veya bu organlarn hazrlad tasary onaylayan kuru
mun iradesiyle oluturulan bir ulus olabilir.
881. KURULTAY
Trklerde siyasal, askeri ve ekonomik kararlarn alnd
boy beylerinden (Alpago) bir meclis vard. Bu meclise Toy veya
Moolcadan dilimize getii ekliyle Kurultay" denmektedir.
Kurultayda devletle ilgili nemli sorunlar masaya yatrlarak
o konu zerinde tartlp karara balanrd. lk dnem Trk
Devletlerinde kurultayn yaptrm gc yokken; sonradan yap
trm gc kazanmaya balayacaktr.
882. KURU
lk kez Fransa Kral XL Louis tarafndan gros adyla ve g
m sikke olarak tedavle srlm para birimidir (1250). Ar
dndan tm Avrupa lkelerine farkl para birimi olarak yayld.
Osmanh mparatorluu ilk kez Birinci Bayezid zamannda ku
ruu kulland (1392). Kzl Kuru altn sikkeyi. Beyaz Kuru ise
gm sikkeyi ifade ediyordu. Kuruun rayici ise, Birinci Selim
zamannda 40 birim olarak belirlendi. Arslanh ad verilen bir
baka kuru ise 35 birim akeydi. Kuru olarak anlan byk
gm sikkeler, ilk kez kinci Sleyman tarafndan Osmanh
Darphanesinde bastrld. Bakr, gm ve altn madenlerinden
eitli dirhemlerle bastrlan kuru, Osmanh Devleti boyunca
evrim geirdi. Trkiye Cumhuriyetince de lirann yzde biri
olan para birimi olarak kullanld.
Tarih Terimleri Szl
243
883. KUTSAL
Deimez, dokunulmaz, tartlmaz, ulu ve kutlu saylan an
lamndadr. Kutsal terimi metafizik dnya grnn temelidir.
Deimezlii, dokunulmazl, kesinlii, sonsuzluu, lmsz
l, taml ve evrensellii dile getirir ve mutlakla denktir.
884. KUTSAL BALAMA
Kutsal saydklar bir lk ya da inanc birlikte yrtmek iin
kimi devletlerin aralarnda oluturduklar birliktir. 1683 yln
da OsmanlIlarn kinci Viyana Kuatmas yenilgisinden sonra
Avusturya, Lehistan, Venedik, Malta ve Papaln oluturduu
balama ile 1815 ylnda monari Avusturya, Rusya ve Prusya
ile meruti ngilterenin Fransz Devriminin ilkelerini yok et
mek amacyla oluturduu balamalar buna rnektir.
885. KUVAY- NZBAT-YE (Halifelik Ordusu)
Kuvay-i Milli-ye birliklerine ve TBMM Ordulanna kar An
lama Devletlerinin destei ile Osmanl padiahnn (halifesinin)
emriyle dzenlenen ordudur. Mays 1920de Geyve Boazm tu
tan ulusal-yurtsever glere kar saldrya gemilerdir. Bu sal
dn 4 Haziran 1920de tmyle savuturulmu ve bu orduda yer
alan birok subay astsubay, erba ve er ulusal glere katlmtr.
886. KUVAY- MLL-YE
Mondros Atekes Antlamasnm imzalanmasndan sonra,
Anadoluda balayan igal eylemlerine ve aznlklarn ayrlk
eylemlerine kar kurulan silahl halk gleridir. Franszlarn
ve Yunanllarn igallerine ve Ermenilerle Rumlarn ayrlk
eylemlerine kar oluturulmulardr. Yurtseverler tarafndan
kendiliinden oluan bu rgtler, blgesel kurtuluu hedefle
milerdir. Sivas Kongresi ile ulusal rgtlere dntrlm,
sonradan, dzenli ordu birlikleri iine alnmlardr.
A. Timur Bilgi
244
887. KUVAY- SEYYARE
Bat Anadoluda Salihli Cephesinde savaan erkez Ethem
komutasndaki Kuvay-i Milli-ye birlikleridir. Atl milislerden
olumas nedeniyle bu ad verilmitir. Merkezi Eskiehirde olan,
Yeil Ordu Partisinin (Amac; slamc sosyalizm) silahl gc
dr. eitli ayaklanmalarn (Yozgat Ayaklanmas) bastrlma
snda ve eitli saldrlarn (Ahmet Anzavur Ordusu) savutu-
rulmasnda baaryla kullanlmtr. 27 Aralk 1920de TBMM
Ordularna katlmay reddederek ayaklanm, ayaklanmas
5 Ocak 1921de Miralay smet Bey komutasndaki glerce bas
trlmtr.
888. KLTR (Ekin)
nsanlar yaamlarn srdrebilmek iin doay deitirmek
zorundadrlar. nsann doay deitirirken ald her trl du
rum, rettii her trl mal, edindii her trl duygu, dnce,
bilgi, deneyim ve inan kltrdr. nsan doay deitirirken
kltrn de retir. Ksaca bir insann ya da topluluun do
ann deitirilmesine katks ne derili oksa, kltrel birikimi
de o denh oktur ve kltrel birikimi ne denli oksa, doay
deitirmesi de o denli hzl olur.
889. KLTR ANTLAMASI
lkeler arasnda yaknlamay salamakta nemli rol oyna
yan belgelerdir. Geneikle, kltrel ilikiler, burslar, karlkl
satran karlamalar ve bihm adam ziyaretleri, spor karla
malar, yaynlar ve eviriler, ortak aratrmalar, ders kitapla
rndaki iki lkeye ait konular, radyo ve televizyon yaynlar,
diplomalarn denklii ve daha bir ok kltrel konular kap
sarlar. Kltr antlamalar, yaknlama ve siyasal andamalara
nclk ederler.
Tarih Terimleri Szl
245
890. KLTR DEVRM
Edinilmi tm bilgilerin halka yaylmas eylemidir. Toplu
mun tmyle gelimesi ve toplumca en yksek bilgi dzeyine
erimesi amacn gder. Mao Tse Tung zamannda in Halk
Cumhuriyetinde uygulanm, bir yandan halk bilinlendirilir-
ken te yandan ynetim kartlan tasfiye edilmilerdir.
891. KLTR TARH
Topluluklarn kltrel alandaki gelimesini ve bu gelime
nin rneklerini inceleyen tarihtir.
892. KMBET
n Asya ve Trkistandaki Trklere ait adr sanatnn mi
mariye gemi rnekleridir. Sultanlar, emirler gibi nemli in
sanlar iin yaplm olan bu mezar yaplar, drt keli veya
yuvarlak biimlidir. ten kubbe, dtan ise biimlerine gre,
piramit veya konik klahla rtldr. Tula veya tatan yap
lan kmbetler, genel olarak iki katldr. Merdivenle inilen alt
kat esas mezar blmdr, l burada mumyalanarak bir lahit
veya topraa konulurdu. st kat ise mescit ksmdr; bazen bu
ksmda bir mihrap vardr, burada sembolik olarak bir sanduka
da bulunabilir. zellikle d grnleri eski Trk adr sanat
n yanstr. lkemizde de bu alanda birok yap vardr.
893. KN
Kn halk, toplum anlamlarna gelmektedir. Trk devletle
rinde kn yetki ve ayrcalk bakmndan snflara ayrlmam
t. Bireyler arasnda eitlik esast. Beylerin ve yneticilerin de
idareci olmaktan baka ayrcal yoktu. lk Trk devletlerinde
kn zel mlk edinebilir, istedii gibi kullanlabilir ve deer
lendirebilirlerdi. tlaklar kamu mal saylr, buralar kullanan
lar da kn vergisi derdi.
A. Timur Bilgi
246
894. KREK CEZASI
Sululara ceza olarak devlet gemilerinde krek ektirmekle
ilgili bir deyimdir. Osmanl Devletinde sonralar ar hapis ce
zasna da bu ad verilmitir.
895. KRESELLEME
Ekonomik, siyasal ve toplumsal sistemler atma halinde
olmalarna karn farkl kresel topluluklar her zamankin
den daha fazla karlkl bamlla maruz kalmlardr. n
k tketicilerin gereksinimleri ve seimleri dnya apnda
kresellemitir. Kreselleme stratejisinde, uzun dnemli ant
lamalardan ok birlemeler oluturma ve bunlar zendirme
esastr. Ayrca kresel balantlar, yurtseverlik, ulusuluk ya da
bireysellikten ok deer unsuruna dayanmaktadr.
896. KTK DEFTER
Osmanl Devletinde nceden yenierilerin, sonradan asker
lerin adlar, baba adlar slale adlar, doum yerleri ve tarih
leriyle, fiziksel zellikleri, grev allarm ve grev srasndaki
davranlarn belirlemek amacyla tutulan defterdir.
Tarih Terimleri Szl
247
L
897. LABRENT
Eski Msrda bir tapnaktr. Moiris Glnn dousunda yer
alan bu yapnn iinde 12 avlu, bin 500 yer altnda olan 3 bin
oda vardr. Genel anlamda ise, lkada Msrl varsllarn (b
rokratlar) Mastaba denilen ev mezarlardr.
898. LAIMCI OCAI
Osmanl Devleti Ordusunun Kapkulu yayalar snfndan
teknik bir askeri birliktir. Kuatma savalarnda kale duvarla
rnda gedikler amak, dmann savunma gcne zararlar ver
mek amacyla tneller kazmak, kazlan bu tnellere patlayc
maddeler yerletirmek bu askeri birliin grevlerindendir. Bu
gnk stihkam birliklerinin yapt ii Humbarac Oca ile
stlenen bir askeri ocaktr.
899. LAHT
Eski alarda iine lnn yerletirildii, seramik, ta, aa
ya da mermerden yaplm zel sandukadr. Genellikle beze
melidir. lnn yaamyla ve zellikleriyle ilgili kabartmalar,
naklar ve yazlar da lahit zerinde yer alabilir.
900. LAK ETM
Dinsel kurallardan arndrlm, bireylerin dinsel inanlarna
herhangi bir biimde karmayan, akl, bilimi ve bilgiye kuku
yu ne karan ve eitim kurumlarmm eitim etkinlikleriyle din
ve devlet ilerini birbirinden ayr tutan rencilere yarglama,
sorgulama ve yorumlama yetenei kazandran, ezbercilikte uzak
248
eitim sistemidir. Trklerin slaml benimsemesinden sonra
kurulan mahalle mektepleri, tekkeler, zaviyeler ve medreseler
de dinsel eitim arlklyd. Padiah Birinci Mahmut zama
nnda batdaki eitim kurumlan ve eitim sistemleri yakndan
izlenmeye baland ve ilk uygulamalar gerekletirildi. 1839 y
lnda balayan Tanzimat Devrinde eitim ve retimin batdaki
ada rneklerine gre dzenleme abalan younlat. Ancak
medreselere dokunulamad. Bu konudaki en tutarl giriim 3
Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhidi Tedrisat Kanunudur.
901. LAKLK
Gnmzdeki anlamyla, toplum, siyaset, bilim, estetik vb.
alanlarda dinsel objelerin kesinlikle yer almamas, halk diliyle
bu dnya ilerinin dinden soyudanmasdr. Avrupada Hma
nizm, Rnesans ve Reform eylemleriyle oluup gelien bu olgu,
Fransz Devrimiyle ilk kez ve resmen uygulamaya konulmu
tur. Dinsel inanlarnn zelliklerine gre toplumlarda uygu
lanmasnda farkl sorunlar kmaktadr. Yaamn her alanna
dorudan mdahale eden slam inannn etkin olduu top
lumlarda uygulanabilmesi olduka zordur.
902. LALA
Osmanl ehzadelerinin gerek sancaklarda ve gerekse, kafes
te eitiminden sorumlu olan retmen devlet adamdr.
903. LATN ALFABES
M 1250 yllarnda Fenikelilerin kullanmaya balad harf
alfabesinin bu gnk biimidir. Fenikelilerden yonlarn, yon
lardan Yunanllarn ve Yunanllardan da Romallarn alp kul
land ve gelitirdii yazdr. 1 Kasm 1928 tarihinden sonra
da baz eklemelerle Trk Alfabesi olarak kullanlmaya balan
mtr.
Tarih Terimleri Szl
249
904. LENNZM
Emperyalizm a koullarna gre gelitirilmi ve uygu
lanm Marksizmdir. Gnmzde Marksizm-Leninizm adyla
anlmaktadr. Bunun nedeni Rus dnr ve devrimcisi Vla
dimir li Ulyanov Leninin Marksizmi Marksn brakt yer
den almas tamamlamas ve uygulamasdr. Leninizm, devrimci
ve uygulanm Marksizmdir. Leninizm, Marksizmi sulandran,
saptran, budayan ve azizletiren; Reformizme, Revizyonizme,
Anarizme ve Oportnizme kardr.
905. LEVANTEN
Osmanl Devletinde, zellikle Tanzimat Ferman sonrasn
da stanbulda ve byk liman kentlerinde yaayan ve ticaretle
uraan zmnilere verilen addr.
906. LEVENT
Osmanl Donanmasnda grev yapan denizci askerdir.
907. LBERALZM
Bir ekonomik ve siyasal dnce akmdr. Devletin halka
tand zgrlkleri artrmas, devletin yurttalarn hakla
rn savunmas gerektiini ve devletin ekonomik yaama ke
sinlikle karmamas gerektiini savunan dncedir. Sanayi
Devriminden sonraki dnemlerde tam anlamyla uygulanm
tr. Daha sonradan ortaya kan sanayi ve finans sektrndeki
tekelleme nedeniyle Liberal ekonominin temel dayana olan
serbest piyasa koullar ortadan kalkmtr.
908. LDYALILAR (M 676-M 546)
Menderes Irma evresinde oturan ve bakentleri Sard kenti
olan bir kavimdir. M 676 ylnda Giges tarafndan kurulmu
ve M 546 ylnda Persler tarafndan yklmtr. Genel olarak
kervan ticareti ile urarlard. Yasalarla ticareti gvence altna
A. Timur Bilgi
250
almlar ve Milet kentinden Aa Mezopotamyada Elamm ba
kenti Sus kentine kadar uzanan Kral Yolunu yapmlardr. Para
ilk kez M 640 yllarnda Lidyallar tarafndan bulunmutur.
Bu para; altn ve gmn eritilerek kartrlmas sonucu elde
edilen elektrum alammdandr. Youn ticari ilikileri nedeniy
le yonlardan ok etkilenmiler, onlarn tanrlarna tapmlar
ve yonlarn kulland Fenike harf alfabesini kullanmlardr.
909. LN
Birden ok kiinin kendilerine gre su olan bir davran
ndan dolay herhangi bir kiiyi yarglamakszm, kendini sa
vunma olana verilmeksizin ve suu kantlanmakszn tala,
sopayla veya arasz dverek vahice ldrmesidir.
910. LVA
Osmanl Devletinde il ile ile arasndaki bir bykle sa
hip, en ok oy alan siyasi partinin ya da kiinin milletvekili
seildii seim blgesidir.
911. LOKAVT
Genel olarak, iverenlerin i yerlerim alanlara kapatmas
dr. Trk yasalarnda lokavt, 1982 Anayasasnm 58. Maddesine
dayandrlr. Buna gre, toplu i szlemesi yaplrken, uyu
mazlk durumunda taraflar grev ve lokavt hakkna sahiptirler.
Bu haklar kullanmann yntem ve koullar yasayla dzenlenir.
Grev ve lokavt haklar iyi niyet kurallarna aykr olarak ve top
lum zararna, ulusal serveti tahrip edecek ekilde kullanlamaz.
912. LONCA DEVLET
Sendikacl ortadan kaldrmak, iileri ada hak ve z
grlklerle snf mcadelesi olanaklarndan yoksun brakmak
amacyla rgtlenmi devlettir. Sermayenin tam egemenliini
salamak amacyla halk zorla burjuva, ii, memur ve dier
Tarih Terimleri Szl
231
loncalara blen, zgr ve demokratik seimlere dayanmayan
devlettir.
913. LORDLAR KAMARASI
ngilterede iki meclisli ngiliz Parlamentosunun st mec
lisidir. yeleri ngiltere Piskoposlar, nl soylular ve yksek
yarglardan oluur. Balca ilevi baz yasa tasarlarm Avam
Kamarasndan nce gzden geirmektir. Yasalar erteleyebilir,
ancak yasallamasm engelleyemez. lk kez 1285 ylnda Avam
Kamarasyla birlikte toplanarak parlamentoyu oluturmular
dr.
914. LUGAL
lkada Mezopotamyada birden ok kenti egemenlii altna
alan, rahip-kral zelliine sahip egemendir. Mezopotamyann
tmn ele geiren Lugallara Lugal-Kalma ad verilirdi.
915. LMPEN PROLETARYA
siz braklarak snf d kalm emekilerin serseri zmre
sidir. Burjuva toplumunda Ayak takm ad verilen isiz-g-
sz serseriler, dilenciler, haydutlar,
ekyalar, hrszlar, yankesiciler, dolandrclar ve fahieler
gibi unsurlardr. Lmpenler yaamlar gerei, gericilie satl
maya hazrdrlar. Hitler (Nazi) Almanyasnda ikenceci ve kat
liamc faist ktalar bunlardan kurulmutur. Birok kapitalist
lkede de iilere ve ilericilere kar lmpenlerden kurulu ete
ler, grev krclar ya da halk sindiriciler kullanlmtr.
A. Timur Bilgi
252
M
916. MABEYN
Osmanl Devletinde padiahla hkmet arasndaki ba sa
layan ynetsel ve politik bir rgttr.
917. MABEYNC
saray aalarndan mabeyn dairesinde grev yapanlarn sa
mdr. Bunlar, Silahtaraa, uhadaraa, Rikaptaraa, Tlbent ve
Pekir Gulam, Bamezzin, Srkatibi, Bauhadar, Sarkba,
Kahveciba ve Tlbentibadr.
918. MABEYN AVUU
Padiah koruma, davetlileri arma ve atla haber bildirme
ilerini yapan Osmanl Devleti grevlisidir.
919. MACARLAR (890-1526)
M 700 yllarndan itibaren Ugor ve Onogur Trk boylar
Ural Dalaryla til Irma arasnda yaadlar. Avarlarm Bat
ya srd Sihirler Onogur ve Macarlar 460 ylnda bu bl
geden kard. Bir sre sonra da Peeneklerin basksna ura
yan bu boylar 890 ylnda Macaristana geldiler ve Arpat Han
bakanlnda Macar Krallm kurdular. 1000 ylnda Orto-
doks-Katolik kesin ayrmasnda Katolik inann resmen be
nimsediler. Bu olaydan sonra da Latin Kltr ile kaynaarak
zelliklerini yitirdiler. Osmanl Devleti tarafndan 1526 Mo-
ha Sava ile egemenliklerine son verilmitir. 1699 Karlofa
Antlamasndan sonra Avusturyann bir paras oldular. Bi
rinci Dnya Savandan sonra da 1918 ylnda Avusturyadan
ayrlarak bamszlklarna kavutular.
253
920. MC CARTHYSM
Burjuvazi adna ve yararna bu gce ve dnceye kar
olanlarn yok edilmesi amacyla Komnistlik sulamasn yap
ma davrandr. Amerikal Senatr J oseph Mc Carthy adndan
tretilmitir. zellikle 1952 ylndan balayarak ABDde kom
nist olmak bir su ve Sovyetler Birlii casusluu ile e deerde
saylmtr. Ksa srede yok olan bu hareketten sonra btn
dnyada zgr dnceyi aslsz sulamalarla susturma hare
ketleri bu adla anlmaktadr. Trkiyede de 1950-1960 yllan
arasnda ve 12 Eyll 1980 darbesi sonrasnda youn ve acma
sz bir biimde uygulanmtr.
921. MADALYA
Bir zveri, baar veya yararllk karlnda devletin bu
olumlu davran gsteren kiiyi dllendirmek ve bakalarn
da zendirmek amacyla verdii, ounluu metalden yaplm
onur gstergesidir. Osmanl Devletinde ilk kez 1730 ylnda Fe
rah Madalyas adyla karlmtr. Trk tarihinin en onurlu
madalyas kukusuz, birinci TBMM tarahndan karlan stik
lal Madalyasdr.
922. MAFYA
Kkeni talyaya ve Sicilyaya dayanan yasa d adi su r
gtdr. 1930lu yllarda bata ABD olmak zere birok lke
de grlmeye balad. llegal (gizli) ve kendi iinde hiyerarik
bir yapya sahip olan bu rgtler, hara, kumar, kaaklk,
uyuturucu ticareti, tetikilik ve fuhu gibi ilerle urar. zel
likle Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra bu topraklarda
birden bire oluup byk bir g haline gelmitir. Devlet oto
ritesinin zaafa urad yerlerde hzla rgtlenebilen su rgt
leridir.
A. Timur Bilgi
254
923. MAGNA CHARTA
1215 ylnda ngilterede kralla halk temsilcileri arasnda
karlkl olarak imzalanan bir belgedir. Bu belgeyle kraln hal
ka kar yetkileri ilk kez kstlanm ve toplumsal ilerlemenin
hzlanmasnn koullar yaratlmtr. Bu belgeye gre;
Kral, uyruklarnn oluru olmadan yeni vergi koyamayacak
ve vergi oranlarn artramayacakt.
zgr kiiler haksz yere tutuklanamayacak, yarglanma
dan cezalandrlmayacak ve mallarna el konulmayacakt.
Magna Charta bir anayasa niteliindedir. Kraln yarg ve y
rtme yetkilerinin kstlanmasyla balayan sre, parlamento
nun kurulmasna, merutiyete ve hukuk devletine geilmesine,
parlamentonun stnlnn kabul edilmesine, ulusal nite
likte olsa da, insan haklan ilkelerinin yaynlanmasna ulusal
egemenlik ve demokrasinin uygulanmasna kadar gelimitir.
Magna Charta, Amerikan Bamszlk Savann da gerekesini
oluturur.
924. MAGNOT (Majino) HATTI
Fransann Almanya snr boyunca kurduu tarihsel savun
ma hattdr. Almanyadan gelebilecek bir saldrya kar 1930lu
yllarda yapld. ok gl bir savunma hatt olmasna karn
Almanlar 1940 ylnda bu hatt aarak Parisi igal ettiler.
925. MARB
Kuzey Afrikann Bat tarafna (Fas, Tunus, Cezayir) Osman-
l Devletinde verilen addr.
926. MAHALLE MEKTEB
Osmanl Devletinde temel dinsel bilgilerin verildii eitim
kurumudur. Kk ocuklarn eitilmesi nedeniyle Sbyan
Mektebi" de denirdi. Kz ve erkek rencilerin birlikte okuduk
lar bu okullarn belirli bir eitim sresi, program ve yntemi
Tarih Terimleri Szl
255
yoktu. Okulun giderleri vakflarca ya da mahalle halknca kar
lanr, dersleri cami imamlan verirlerdi. Tanzimat sonrasnda
ada ilkretim kurumlarnn yaygnlamasyla etkisini yitir
di. 1924 ylnda da kaldrld. Sonradan Kuran Kursu" adyla
farkl bir ama iin yeniden rgdenmeye balad.
927. MAHZM
AvusturyalI fiziki ve dnr Ernest Machin retisidir.
Macha gre madde ve ruh tek yanl olarak ele alnmaktadr. Her
ikisinin de stnde ykselmek gerekir. nsann dndaki eyler, in
sann duyumlaryla varlatrd, dzene koyduu eylerdir. Evre
nin ilk unsurlar duyumlardr. Her trl bilginin kayna duyum
larla elde edilen deneylerdir. Duyumlar ne maddesel ne de ruhsaldr.
Yanszdr. Nesneler ite bu yansz olan duyumlarn karmaasdr.
928. MAHLAS
Bir insann kendi adndan baka kulland dier addr.
zellikle Trk Halk Edebiyatnda ozanlarn kullandklar, ken
dilerine yaktrdklar addr.
929. MAKEDONYA KRALLII
Makedonya; Yunanistann kuzeyinde yer alan Yunan kl
trne yabanc kalan ve Yunanllarn kendilerinden saymad,
onlar aalayp, dlad Makedon denilen kavmin yaad
bir blgedir.
M V. yzylda Perslerin Anadolu topraklarna srlmesiy
le glenmeye baladlar. Kral kinci Filip, Peloponnes Sava
laryla iyice zayflayan Yunan kentlerini ele geirerek blgede
Makedon egemenliini yaygnlatrd. M 336 ylnda devle
tin bana Byk skender (Mega Aleksandr) geti. Gen yata
lmne (M 323) kadar talyadan Hindistana dek uzanan
topraklar ele geirdi. lmnden sonra ise; krallk paraland.
Bu topraklarda ksa mrl yeni devletler kuruldu. Bunlar:
A. Timur Bilgi
256
1. Makedonyada Antigonit Krall (M 279-M 168)
2. Trakya ve Bat Anadoluda Seleukos Krall (M 321-
M 64)
3. Msrda Ptolometer Krall (M 321-M 30)
930. MAKEDONYA SORUNU
XIX. ve XX. yzyllarda Makedonya blgesini ele geirmek
isteyen Balkan devletleri arasnda ba gsteren anlamazlktr.
Bulgaristann blgeyi alma giriimi, 1878de ngiltere ve teki
byk gler tarafndan engellendi. Daha sonra blge zerin
de hak iddia eden Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristan, Birinci
Balkan Sava sonunda Osmanllarn blgedeki egemenliine
son vererek 1913te Makedonyay e ayrdlar. Yunanistan,
Bulgaristan ve Srbistan Makedonyay aralarnda paylat
lar. Birinci Dnya Savanda Bulgaristan, blgenin Srbistana
ait blmn kendi topraklarna kattysa da 1919da blge
den ekilmek zorunda kald. kinci Dnya Savandan sonra
Makedonyann Srbistana ait blm, Yugoslavyay olutu
ran alt Cumhuriyetten biri oldu. Yugoslavyann dalmasn
dan sonra, Makedonyann byk bir blmnde Makedonya
Cumhuriyeti kurulduysa da blgede toprak ve nfus sorunu
gnmzde de srmektedir.
931. MAKYAVELZM
Siyasal amaca ulamak iin, her trl ahlakszl yasal sa
yan tutumdur. Bu tutumu savunan talyan dnr Niccola
Machiavelli adndan tretilmitir. Gnmzde her trl giri
imde amaca ulamak iin btn eylemleri, tutarszlklar, ah
lakszlklar, kallelikleri ve tavrlar geerli sayan davranlar
bu adla anlmaktadr.
932. MALCOM -X
ABDli yurttalk haklar nderidir. 1925-1965 yllarnda
yaad. 1964 ylna dek Siyah Mslmanlar adl radikal bir
Tarih Terimleri Szl
257
rgtn ikinci lideriydi. Bu tarihte daha uzlamac bir topluluk
olan Afrika-Amerika Birlii rgtn kurdu. 1965 ylnda da
CIA denetimindeki baka bir zenci rgt yelerince vurularak
ldrld.
933. MAL OLGAR
Mali oligari (finans oligari) tekelci anamalcln olutur
duu ok gl bir egemenlik sistemidir. Finans kaynaklarn
ellerinde tutan kk bir aznlk, ikraz (bor) sermayesi ihrac
na balayarak dnya pazarlarna egemen olmulardr. Mali oli
gari, birok kk ve bamsz bankann yerlerini bir ka b
yk ve tekellemi bankaya brakmasyla sonulanmtr. Mali
oligari, ounlukla devlet rgtn de denetimi altna alarak
tekellerin gcn byk apta geniletmitir.
934. MALKANE TMARI
OsmanlIlarda yalnz Anadolu eyaletinde bulunan, savaa
kendisi yerine cebeli askeri gnderen, buna karlk yllk geli
rinden belli bir oran devlete alnan bir tr tmardr.
935. MALK MEZHEB
slamln Snni drt mezhebinden biridir. Hanefi Mezhe-
binden sonra ortaya kmtr. Kurucusu mam Malik bni
Enestir. Snni Mslmanlarn yaklak yzde 13 bu mezhep
tendir. Bu mezhepten olanlara Ehli Hadis denir.
936. MALYE NEZARET
Badefterdarhkta, dier defterdarlklarn birletirilerek 1838
de oluturulan bu gnk Maliye Bakanhnm eski addr. Bu ku
rumun bana getirilen grevliler de Maliye Nazr adn almtr.
937. MALKOOULLARI
Osmanh Devleti hizmetinde bir aknc ailesidir. 1400-1600
yllarndaki Rumeli fetihlerinde nc rol oynadlar.
A. Timur Bilgi
258
938. MANAS
1092 ylnda yazmna balanan, gnmzde de Krgz ozan-
lan tarafndan yazm srdrlen bir destandr. Tarihin en uzun
destan olma zelliine de sahiptir.
939. MANASTIR
Hristiyanlkta keilerden ya da rahibelerden oluan dinsel
topluluklarn barnd yaplardr. lk manastr 529 ylnda Aziz
Benedit tarafndan talyada kurulmutur. Bu rgtlenme mo
deli Avrupadaki tm tarikatlarca rnek alnmtr.
940. MANCINIK
Eskiden kullanlan bir kuatma silahdr. Toplar kullanl
madan nce ska kullanlmtr. Kale duvarlarn dvmek iin
ar ta ve glleler ile yangn toplar bu aletle atlr. Bir tr b
yke sapan andrr.
941. MANDA YNETM
Milletler Cemiyetinin (1919-1945) eskiden smrge olan
bir topra ynetme yetkisini yesi olan emperyalist devletler
den birine vermesiyle oluan yeni smrgecilik rejimidir. Birin
ci Dnya Savandan sonra, Almanyaya ve Osmanl Devletine
ait Asya ve Afrikadaki eski topraklar, henz kendilerini y-
netemeyecekleri gerekesiyle Anlama Devletleri arasnda b
lld. Irak, Filistin, rdn ve Arabistan ngiliz mandasna,
Suriye ve Lbnan Fransz mandasna girdi. 1946 ylnda bu sis
temin yerini Birlemi Milletler Vesayet Sistemi almtr.
942. MANGIR
Akenin drtte bir deerinde eski bir Osmanl parasdr.
943. MANEZM
ranl Maninin kurduu dinsel inantr. ranh Mani (216-
276) Musevilik dnda btn dinleri birletirerek yeni bir din
Tarih Terimleri Szl
259
kurmutur. retisi Zerdt diniyle eski Babil inanlar, Yeni
Platonculuk ve Suriye Hristiyanlnn birleimi saylabilir.
retinin temeli iyilik-ktlk kartlna (Mazdaizm) dayan
maktadr. yilik; k ve ruhtur. Ktlk de karanlk ve beden
dir. Kutsal metinleri Sryanice ve Maniye dayandrlan yedi
metinden oluur. Ortaada etkisini yitirmitir, tslamlktan
nceki dnemlerde Uygur topluluklar arasnda da olduka ya
ylmtr.
944. MANSURE HAZNES
Yenieri canm kaldrlmasndan sonra, onun yerine olu
turulan Asakir-i Mansure-i Muhammedi-ye Ordusunun gerek
sinmelerini karlamak amacyla oluturulan devlet hzinesinin
bir paras olan hazinedir.
945. MANTIK
Doruyu yanltan ayrt etmeyi salamas bakmndan gz
nne alman deer yargsn konu edinen bilimdir. Bu genel
anlamda mantk; dorunun bilgisine ynelmi zihin ilemle
rinden hangilerinin geerli hangilerinin geersiz" olduunu
kesinlikle ortaya koymay konu edinen bilimdir. Mantk, ahlak
ve estetikle birlikte normatif bilimden biridir.
946. MAOCULUK
Kylle dayanan, devrimin merkezine ve nclne
kyly koyan Marks toplumculuktur. Marksizmin Mao Tse
Tung tarafndan in koullarna gre yorumudur. Marksist uy
gulamay Leninizmin tam tersine, kent yerine kyden ve ii
snf yerine kyllkten balatmtr. inde sanayinin oluup
gelimemesi, emekilerle egemenler arasndaki elikinin kent
lerde deil, kylerde, krsal alanlarda daha keskin ve uzlamaz
olmas nedeniyle bu pratik uygulamaya geilmitir.
A. Timur Bilgi
260
947. MARCUSELK
XX. yzylda dealist dncenin yeni bir rneidir. Ame
rikaya yerlemi Alman Profesr Herbert Marcusenin olu
turduu retidir. Marcusee gre; gnmzde dnyanm ay
rld her iki kamp da (Sosyalist Kapitalist) teknik gelimenin
en tehlikeli boyutuna erimitir. Bu boyut her iki kampta da
basky gerektirir. Baskl toplumlar; kartlksz toplumlardr.
Niteliksel bir srama iin gereken kartlk bulunmadndan
devrim olanaklar ortadan kalkmtr. yleyse; kurumlan de
itirmek yerine, insan deitirmek, grlerine yeni bir yn
vermek, igdlerini yeniden biimlendirmek, hedeflerini ta
zelemek ve deer llerini yeniden dzenlemek gerekir.
948. MARJ NAL
Toplumun genel normlar dnda yaayan, kural tanmayan,
izgi d, uzlamaz kiileri tanmlamak iin entelektel kesim
tarafndan sra d kltre verilen addr.
949. MARKSZM
XIX. yzyl ortalarnda Marks ve Engelsin gelitirdikleri
tarihsel, toplumsal ve dnsel gre dayal devrimci siyasal
harekettir. Kapitalizmin ve dealizmin eletirileri zerine yap
lanm ve Paris Komnn saymazsak, ilk olarak 1917 Ekim
Devrimiyle Rusyada yaama geirilmitir. Bu reti, felsefeyle
doa bilimlerini birletirmi her ikisini de karlkl etkileriyle
tek bir bilgi srecinde toplamtr. Marksizmin amac, dnyay
olduu gibi brakarak dnya hakknda edinilmi bilgi ve d
nceleri toplamak deil, dnyann kendisini deitirmek ve
tarihin her annda diyalektik yntemi kullanarak; dnceyle,
eylemin bilincine ermektir.
950. MARSHALL PLANI
kinci Dnya Savandan sonra, Avrupann yeniden yaplan
masn salamak, ABDnin Avrupadaki etkisini artrmak ama
cyla 1948-1952 yllarnda uygulanan Amerikan politikasdr.
Tarih Terimleri Szl
261
Bu uygulama ile Avrupadaki lkeler byk oranda ABDye bor
lanmlar ve Avrupadaki Amerikan sermayesi ile Amerikanm
siyasal etkisi artmtr.
951. MARUN
Suriye ve Lbnanda yaayan Katolik-Sryani topluluudur.
Bunlar kutsal kitaplarn Arapa okurlar, Roma Kilisesine bal
olduklar halde, Ortodoks ayini yaparlar. Maruni szc Lb
nan Daglannda yaayan Maro adl papazlardan gelir.
952. MASAtLER
Dou Afrikann Rift Vadisinde yaayan, gebe hayvanclk
yapan bir halktr. Gnmzde Kenya ve Tanzanya hkmetle
ri, Masaileri yerleik tarma zendirmekte, onlar zerinde yo
un bir baskyla asimilasyon politikas uygulamaktadr.
953. MASONLUK
nsanlar her trl inanlarn ve ayrlklarn stne kara
rak birletirmeye alan retidir. Masonluk, insanlarn birbir
lerini sevmelerine engel olan her trl ayrlklara hogryle
bakarak, insanca sevimeyi ve yardmlamay salamaya alan
bir retidir. lk kez 1717de ngilterede kurulmutur. dealist
bir anlaytan yola kmakla birlikte, dogmatizm ve her trl
banazlkla mcadele etme nitelii onu evrimsel bir yapya sa
hip klmtr. Sermaye snfnn oluturduu uluslararas boyu
tu olan bir sivil toplum rgtdr.
954. MASTABA
Eski Msr mimarisinde, duvarlar ie doru yatk ve dz
daml, dikdrtgen tabanl yer seviyesinin altnda ina edilen
Labirent de denilen ev mezarlardr.
A. Timur Bilgi
262
955. MAAT HYK
Tokatn Zile ilesinin 20 kilometre gneyinde bulunan h
yktr. Erken Tun ann kinci evresinden Demir ana
kadar uzanan srekli kltr katlar bulunan, Hititlerden kalma
bir tablet arivinin de yer ald kalntdr.
956. MATEMATK
Say ve l temeline dayanan nicelik kuramlarnn genel
addr. lkada aritmetik (drt ilem) ile balam, pratik ge
reksinmelerden domu olan en eski bilgi birikimidir. lkin sa
ylarla biimlerden yararlanlmtr. nsanln biim aratrma
larnn rnlerini toplayp, dzenleyen Yunanl Eukleides, say
aratrmalarnn rnlerini toplayp dzenleyen de Yunanl
Arkhimedesdir. Saylar zerine bir felsefe ve din kuran ilk d
nr de Yunanl Pythagoros olmutur. Cebir ise matematie
Arap El-Harizminin Hint matematikilerinden de yararlanarak
gerekletirdii bir katkdr.
957. MATERNCH PLANI
Viyana Kongresi dzenlemeleri erevesinde, 20 Kasm 1815
te Avusturya, Rusya, Prusya ve ngiltere arasnda imzalanan ba
lamadr. Rus an Aleksanderin giriimleri sonucu imzalanan
Kutsal Balamaya karn Rusyaya gvenmeyen Avusturya, daha
geni kapsaml bir balama istemekteydi. Yeni balama ar
sna daha sonra ngiltere de katld. Bu balama, Fransaya kar
imzalanm olmasna karn Avrupada yeni oluturulan statko
yu korumay amalamaktayd. Her trl Liberalist eyleme kar
taraflarn ortak eylemi ngrlmekteydi. Ayn ekilde ulusal ve
zgrlk dnce akmlarna da cephe alnacakt. Bu balama
ya daha sonra 1818de Fransa da katld. 1848 devrimlerine ka
dar bir ekilde baarl olduu sylenebilecek balama, Viyana
Dzeninin kurucularndan Avusturya anslyesi (Babakan)
Metternichin adyla da anlr.
Tarih Terimleri Szl
263
958. MATERYALZM
dealizmin tam tersine dnceyi (ideay) maddenin bir so
nucu olarak grr. Madde dnceden bamsz olarak vardr
ve btn varlklar maddeden tremitir. lka doa filozofla
rndan Demokritosa gre, evrenin ana maddesi maddi nitelik
teki kk atomlardr. Dnce ve ruhsal olaylar atomlarn bo
mekndaki eylemlerinin sonucudur. Epikuros da Demokritos
gibi atomu evrenin ana maddesi kabul eder. Yenia mater
yalizminin ncln Thomas Hobbes yapmtr. Hobbes,
dnyadaki tm olaylar mekanik hareketler erevesinde mad
di eylemler olarak grr. La Mettrieye gre ruhsal eylemlerin
kayna maddi bedendir. nsan ve hayvan arasnda mekanik
eylemler asndan zde bir ayrm yoktur. nsan da hayvan da
birer makinedir. nsan, doa st bir varlk tarafndan yaratl
mamtr. Materyahst felsefeye gerek biimini veren ve onu
kuramlatiranlar ise; Frederick Engels ve Kari Markstr.
959. MAZDAZM
randa yaad sylenen Zerdtn (M 650-M 583)
kurduu ve tanrlarndan Ahura Mazdadan dolay Mazdaizm
denen ve esaslar Avesta adl kutsal kitapta toplanm dindir.
Bu kitap din, eriat ve akideleri kapsar. Bu inana gre yaam,
banda Ahura Mazdann bulunduu iyilik ve k dnyas ile
banda Ahura Mazdann ikiz kardei olan Ahrimanm bulun
duu ktlk ve karanlk dnyasnn sonsuz mcadelesinden
ibarettir. Birinci yolu seenler lnce invat Kprsnden ge
erek zel bir snava tabi tutulacaklar ve cennete ulaacaklardr.
kinci yolu seenler, cinlerin yannda kalp cennete hasret ka
lacaklardr. Bu din, slamiyetten nce ran ve Bat Trkistanda
zellikle, Trgiler arasnda yaylmtr. Gnmzde ise; Bom
bay evresinde ve randa vardr.
A. Timur Bilgi
264
960. MAZGAL
Kale ya da sur duvarlarnda kaleye saldranlara ok ve benzeri
eyler atmak iin braklm dili aralklardr.
961. MECELLE
Tanzimattan sonra karlan slam Medeni Yasasdr. Ahmet
Cevdet Paa bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanm,
1851 maddeden oluan yasadr.
962. MECLS HKMET
Gler birlii dorultusunda yasama ve yrtme yetkileri
nin mecliste topland temsili hkmet biimidir. lk rnei
Fransz Devrimi srasnda 1792de kurulan Konvansiyondur.
Meclis Hkmeti, uygulamadaki eitliliklere karn baz temel
zelliklerle ayrt edilir. Bu zelliklerin banda Meclisin devlet
iinde en yksek otorite olmas gelir. Trkiyede Meclis Hk
meti, sistemini benimseyen 1921 Anayasas Meclisin yrtme
ilerini zel yasayla seilmi vekiller araclyla yerine getirdii
ve yrtme ilerinde vekillere yn vererek gerektiinde onla
r deitirebildii bir sistemi n grmektir. 1924 Anayasasyla
(kinci Tekilt Esasiye Kanunu) saf meclis hkmeti uygu
lamasndan, parlamenter rejime eilimli meclis hkmeti uy
gulamasna geildi. Sonraki yllarda temsili rejim, parlamenter
rejim ynnde deiti.
963. MECLS- MAARE- UMUM-YE
Osmanl Devletinde bir eitim kurumudur. Abd-l Mecitin
iradesiyle 1841te oluturuldu. lke genelinde medreseler d
nda ilk, orta ve yksek dzeyde almas ngrlen okullar
belirlemek, programlarn saptamak, Avrupaya renime gn
derilecek renciler iin bir ynetmelik hazrlamak, Dar-l
Fununun alyla ilgili n hazrlklar yapmak kurumun gre
viydi. Ayrca, sanat ve kltr etkinliklerinden de Meclis-i Maarif-i
Umumi-ye sorumluydu. Meclis-i Daim-i Maarif-i Umumi-ye
Tarih Terimleri Szl
265
adl komisyonu srekli alarak aylk raporlarn genel kurula
sunard. Meclis-i Maarif-i Umumi-ye, Maarif Nazrl kuru
luncaya kadar Valann ve Hariciye Nezaretinin gzetiminde a
lt; 1856da Maarif Nezaretine baland.
964. MECLS- AHKAM-I ADL-YE
1853-1861 yllarnda Osmanl Devletinde temyiz (Yargtay)
mahkemesi grevini yapan yarg kuruludur.
965. MECLS- AL- TANZMAT
1854-1861 yllarnda Osmanl Devletinde Tanzimat yasala
rn, tzklerim ve slahat uygulamalarn hazrlamakla grevli
kuruldur.
966. MECLS- MEBUSAN
Osmanl Devletinde yasama grevini yrten iki meclisten
oluan parlamentodur. Bu parlamentonun varl Osmanl Dev
let yapsna meruti bir zellik kazandrmtr.
967. MECLS- TAHKKAT- ER-YE
eyh-l slamlk Kurumu iinde, kadlarn ve naiplerin ka
rarlarn, temyiz amacyla inceleyen yksek kuruldur. 1873 ta
rihli ynetmelik ve ekleriyle belirlenen ilere bakmak zere ku
rulan ve bir bakanla birka yeden oluan Meclis-i Tahkikat-i
eri-ye, Osmanl Hkmetinin dalmasyla, 4 Kasm 1922de
ortadan kalkt.
968. MECLS- VALA
Meclisi Valay Ahkam Adliyenin ksa addr. 1837 ylnda
kurulmutur. Halk ile hkmet arasndaki davalara bakard.
1861 ylnda yetkileri artrlarak daireye ayrlmtr. 1867 y
lnda datlarak yerine uray- Devlet oluturulmutur. Bu ku
rum da bu gnk Dantaya benzemektedir.
A. Timur Bilgi
266
969. MECUS
Zerdt dini inananlarndan olup, randan Hindistana yer
leenlere denir. Atee tapan insanlardr. Timsah ve nek gibi
hayvanlar kutsal sayarlar. Su ve topraa sayg duyarlar. Bu ne
denle llerini gmmezler. Onlar kuleler zerine koyarak yr
tc kulara yem yaparlar. nanlarna gre lmden sonra ruh
zgrlne kavuur.
970. MEDEN HUKUK
Kiiler arasndaki hukuksal ilikileri dzenleyen zel hukuk
daldr. ou kez zel hukukla e anlaml olarak kullanlr. Dar
anlamyla, aileye, mirasa, eyaya, mallarn devrine, mlkiyete,
szlemelere ve borlara ilikin kurallar kapsar.
971. MEDLER
M XI. yzyl sonlarnda rana gelen Medler, Keyeksar n
derliinde lkenin kuzeyine yerleerek M 715 ylnda baken
ti Ekbata (Hemedan) olan bir devlet kurdular. Asur Devletinin
(M 612) ve Urartu Devletinin (M 585) yklnda rol oynad
lar. Lidyahlarla yaptklar savala Kzhrmaka kadar Anadoluyu
ele geirdiler. M 550 yhnda egemenlikleri altnda yaayan
Perslerin ayaklanmasyla ykldlar.
972. MEDRESE
Snni-slam retisini yaygnlatrmak ve gelitirmek ama
cyla oluturulan eitim kurumlandr. Szck anlam ders oku
nan y e r dir. Tarihte ilk medrese Byk Seluklu veziri Nizam-
l Mlk tarafndan Badatta kurulmutur. Osmanl tarihinde
ise ilk medrese 1331 ylnda znikte Orhan Bey zamannda
kurulmutur. Genellikle camilerle birlikte ina edilen medre
selerde renciler yatp-kalkarlar, imaretlerde yiyip ierler ve
camilerde slam temelli dersleri okurlard. Osmanl Devletinde
Fatih ve Kanuni zamannda medreseler en gelimi dzeyine
ulamtr.
Tarih Terimleri Szl
267
973. MEGARON
Erken Tun anda ortaya kmaya balayan dikdrtgen ya
da kare eklinde bir tabana oturmu i mekan ile bir n dehlize
sahip, i mekanla bu delhizi ayran bir kapnn yer ald, iinde
bir ocak bulunan tavan ahap bir atyla rtl yap trdr.
974. MEHD
slam inancnda kyametten nce ortaya karak dnyaya
adalet datacana inanlan kurtarcdr. Musevilik ve Hristiyan-
lktaki Mesih inancnn benzeridir. zellikle ii-slam inancn
da Onikinci mam olarak nemli bir yeri vardr.
975. MEHTERNAME
Osmanl Devletinin askeri mzka takmdr. Birok dou
lkesinde olduu gibi; davul, zurna, nakkare, boru, zil ve ks
ten oluurdu.
976. MEKTEB- MLKYE- TIBB-YE
Osmanl Devletinde stanbulda kurulan ilk sivil tp oku
ludur. nce, Haydarpaadaki Mekteb-i Tbbiye-i Askeriyenin
yaps iinde 24 Ocak 1867 tarihinde oluturuldu. 1872de
Ahrkapda yaptrlan binasna geerek ayr bir okul halinde
gelimeye balad. renim dili 1870e kadar Franszca idi.
Bu tarihten sonra dersler Trke okutuldu. lk mezunlarn
1874te veren okul 1909da Haydarpaadaki askeri tbbiye bi
nasna tand. Ayn yl, askeri ve sivil tbbiyeler Tp Fakltesi
ad altnda birletirildi.
977. MEKTEB- UMUM- HARB-YE
stanbulda Osmanl Devletinde sava bilimleri renimini
veren okuldur. Padiah kinci Mahmutun buyruu ile 1834
yhnda ald. Amac, bat tekniklerine uygun olarak orduya su
bay yetitirmekti. Harp Okulu ama giriimleri Osmanhlarda
A. Timur Bilgi
268
ilk olarak 1825te balad ve bu tarihte Talimhanede bir eitim
denemesi yapld. 1834te ise Makadaki kla onarlarak Harp
Okulu konusunda ilk esasl deneme balatlm oldu. lkokuldan
yksek retime kadar tm aamalan kapsayan Mekteb-i Harbi
ye, daha sonra yeniden dzenlendi. renciler snavdan geiril
diler ve stn baan gsterenler Mekteb-i Umum-i Harbi-ye,
orta derecede baarl olanlar da Mekteb-i Fnunu dadiye
renci olarak kabul edildiler. Mekteb-i Umum-i Harbi-ye 1847de
Pangaltdaki yeni binasna tand. lk mezunlarn 1848de ver
di ve ayn yl renim sresi be yla kartld. 1865ten sonra,
ad Mekteb-i Fnun-u Harbi-ye oldu. Okula son dnemlerde
Mekteb-i Harbiye-i ahane denildi ve okulda 1884e kadar Fran
sz, bu tarihten sonra Alman askeri eitim sistemleri uyguland.
978. MELEK
slam, Musevi, Hristiyan ve Zerdt dinlerinde Tanr ile in
sanlar arasnda ba kuran ruhsal varlklara verilen addr. slam
inannda meleklerin varlna inanmak Mslman olmann
koullarndan biridir. slam dininin drt byk melei Cebrail,
srafil, Mikail ve Azraildir.
979. MEMLUK SULTANLII
Memluk Arapa bir szck olup, Kle anlamndadr. Asl
klelikten gelen, 1250 ylnda Eyyubilerin egemenliine son ve
ren erkezlerin ve Trklerin Msrda kurduklar bir hanedan
dr. Klemenler adyla da anlan bu devlet Kuzey Afrikann
byk bir blmyle, Arap Yarmadasn ve Suriyeyi ele geir
mi, Moollara kar baarl savalar yapmlar, 1258 ylndan
1517 ylma dek Abbasi Halifesini saraylarnda barndrmlar
dr. 1516 ylnda Mercidabk ve 1517 ylnda da Ridaniye Sa-
valarnda Osmanllar karsnda yenilgiye uraynca egemen
likleri sona ermitir.
Tarih Terimleri Szl
269
980. MENDL ATMA
Osmanl padiahlar, birlikte olacaklar bir cariyeyi kendile
ri semek istediklerinde kzlarn dairesine (Harem) giderler ve
orada sralanan kzlardan en beendiinin zerine bir mendil
atarlard. Seilen kz da padiahn huzurunda diz kerek men
dili bir ka kez pp koynuna sokard. Bu uygulamaya mendil
atma denirdi.
981. MENFS
Msrda bir lka kentidir. M 3100 yllarnda Nil Irma-
nn Bat kysnda kurulmutur. Msr firavunluuna 500 yl
kadar bakentlik yapmtr. Assurlular ve Persler tarafndan ku
atlarak ele geirilmitir. Romallarn Hristiyanlk dneminde
tmyle yklmtr.
982. MENGCKLER
Anadoluda Trklerin kurduklar ilk byk beyliklerden
birinin addr. Alpaslan, Malazgirt Savan kazandktan sonra
bu savata yararllklar grlen emirlerine Dou Anadolunun
baz yerlerini verdi. Ayn zamanda onlar, Anadolunun fethi ile
grevlendirdi. Trkmen Emirlerinden Mengck Gazi, merke
zi Erzincan olmak zere Mengck Beyliini kurdu (1071).
Kemah, arkikarahisar ve Divriini alarak snrlarn geniletti.
Sonralar bu beylik ikiye blnd. Bir sre sonra da bu kollar
birer birer Anadolu Seluklu Devleti tarafndan ortadan kald
rld.
983. MENTEOULLARI
Bat Anadoluda kurulan Trkmen beyliklerinden biridir.
Menteeoullarnn kimlii hakknda pek fazla bilgi yoktur.
Mentee beyliini Trk korsanlar kurmutur. Menteoullar,
Milas, Bein, Balat, Mula, Meri, ineyi alp egemenliklerini
genilettiler. 1300 ylnda, kurduklar bir donanma ile Rodosa
A. Timur Bilgi
270
seferler yapmlardr. Mehmed Bey zamannda, Yldrm Baye-
zid, Menteoullar topraklarn ald (1390). Mehmed Bey, Ti
mura snd. Timur, Ankara Savan kazannca, Mehmed Beye
topraklarn geri verdi (1402). Mehmed Bey beyliini tekrar
kurdu. Bir sre daha varln srdren beylik sonunda kinci
Murad tarafndan ortadan kaldrld.
984. MENHR
Cilal Ta Devrinden kalma, belli bir say ve dzenekte dik
olarak yerletirilmi ta antlardr.
985. MENEVK
Rusada aznlk anlamna gelen politik bir szcktr. Rus
Sosyal Demokrat i Partisinde Leninin nderliindeki Bole-
viklerin (ounluk) karsnda yer alan Plehanovun nderli
indeki aznlk grup iin ilk olarak sylenmitir.
986. MENUR
Genellikle serdarlk, Krm Hanl, vezirlik, kazaskerlik, Ef
lak ve Bodan Voyvodal ile Beylerbeylii gibi yksek grev
lere atananlar iin karlan padiah buyruudur. Genel anlam
da ise; Halifelerden alman sultanlk yetkisidir.
987. MENZL
Hareket halinde olan bir ordu veya kervann bir gnlk yolu
sonunda ulat konak yeridir. Menzillerin aralarndaki uzak
lk 35-40 kilometre arasnda deiirdi.
988. MENZL ATI
Devlet habercilerinin (Ulak) hzl yol alabilmelerini sala
mak amacyla, menzil noktalarnda hazr bulundurulan atlar
dr. Haberciler uradklar menzillerde atlarn deitirerek hz
la hareket etme olana elde eder.
Tarih Terimleri Szl
271
989. MERD-t TIMAR
Eyalet askerlerinin yani, Tmarl Sipahilerin bir baka addr.
990. MERHEM AKES
Divan- Hmayunun huzurunda slam Dinini kabul eden
Zmnilere snnet olmalar iin verilen elli akelik bahitir. Bu
bahiten baka bu kiilere bir sark ve bir de mintan verilirdi.
991. MERKEZ BANKASI
Bir lkede para arzn, kredileri ve kredi maliyetlerini d
zenlemekten sorumlu mali kurumdur. Trkiyede bu ilevleri,
1930da zel bir yasayla kurulan Trkiye Cumhuriyeti Merkez
Bankas yerine getirir.
992. MERKEZE BALI EYALETLER
Birinci Bayezid zamannda merkezi Manastr olan Rumeli
Beylerbeylii ve merkezi Ktahya olan Anadolu Beylerbeylii
oluturuldu. Eyaletlerin banda Beylerbeyleri vard. Eyaletler
sancaklara ayrlm, sancak ynetimine sancakbeyleri, san
caklar kazalara ayrlm, kazalarn ynetimine kadlar getiril
mitir. eriat yasalarnn ve divan kararlarnn geerli olduu
blgelerdir. Buralarda eri vergiler toplanr, topraklar miri
zelliktedir, eyalet askerleri beslenir ve devirme sistemi uy
gulanrd. Kentlerin gvenliinden subalar, krsal alanlarn
gvenliinden tmarl beyler sorumludur. Kadlarn yarglk,
dizdarlarn kale komutanl yapt yerlerdir.
993. MERKEZ OTORTE
Yasama, Yrtme ve Yarg yetkilerinin merkezde toplanma
sdr. Merkezden ynetim, lkenin merkezden datlan emirler
le ynetilmesini savunur. Devletin yrtme organ hkmetten
balayarak, herhangi bir iledeki kaymakama kadar uzanan mer
kezi ynetim, hiyerarik dzen iinde, alt basamaklarda bulunan
A. Timur Bilgi
272
yneticilerin, yetki geniliinin daraltlmasndan yanadr. Mer
keziyetilik ilkesinin yararlar, atanan grevlilerin daha yansz
davranabilmeleri, gllere kar koyabilmeleri, kamu grevle
rinin gerektirdii giderlerin btn lkeye datlarak, grevlerin
daha doyurucu bir biimde yerine getirilmesi, yerel ynetimlerin
ihtiyac olan uzman ve teknik elemann salanmas vbdir.
994. MESH
Yahudilerin sraili tutsaklktan kurtaracak, eski bykl
ne ve gcne kavuturacak olan krala verdikleri ad ya da san
dr. Daha sonradan dinsel bir anlam kazanm ve Hristiyanlar
Peygamber Hz. saya Mesihin Latince karl olan Christus
adn vermilerdir.
995. MERUTYET
Krallk ynetiminin yetkilerinin bir blmnn ulusal ira
deyi temsil eden parlamentoya devredilmi devlet biimidir.
Tarihte ilk kez 1285 ylnda ngilterede ortaya kmtr. Os-
manl Devletinde ise; 1876 ylnda Kanun-i Esasinin kabul
edilmesi ve Osmanh Mebuslar Meclisinin olumasyla uyu-
lanmaya balanmtr.
996. METAFZK
Duyularla kavranamayan varlklarn bilimidir. Fizik tesi
anlamna gelir. lk kez Rodoslu dnr Andronikos tarafndan
kullanlm bir deyimdir. Eskiyi koruyan bir dnya grdr.
Yeniyi oluturan dnya gr olan diyalektiin her bakmdan
tam kartdr. Nesne ve olgular deimez, birbirinden bam
sz olarak ele alan bir dnce yntemi olan metafizik, bilimsel
temelden yoksun bir gr ve anlay dile getirir.
997. METELK
Trkiyede ilk kez 1928 ylnda baslan on para deerindeki
bakr sikkedir.
Tarih Terimleri Szl
273
998. MEVALl
Arap olmayp, sonradan Mslman olanlardr. Tekil olarak
(Mevl) kleyken zgrl verilen, azat edilen demektir. zel
likle Emevi iktidarnda sonradan Mslman olanlar kle gibi
grlm ve toplumun alt snfn oluturmu, ekonomik ve
siyasal yaamdan dlanmlardr. Osmanl Devletinde Sancak
larda yarg ilerine bakan kadlara verilen addr.
999. MEVLEVLK
Mevlana Celal ed-Din Rum-i tarafndan kurulan byk bir
tarikattr. Mevlana Celaleddin Rumi, btn dncelerini an
latt 47 binden fazla beyitten oluan Mesnevi adl alt ciltlik
bir eser brakmtr. 1273 ylnda len Mevlananm yerine olu
Sultan Veled gemi ve tarikatn kuruluunu tamamlamtr.
1000. MEVLD
slam Peygamberi Hz. Muhammedin doumunu, miracn
ve lmn anlatan manzm (iirsel) yaptlara verilen addr.
En nls XV. yzylda stanbulda yaam olan Sleyman
elebinin yaptdr.
1001. MEZHEP
Bir dinin iindeki inan ve uygulama ayrlklar nedeniyle
ortaya km kollardr. Snni-slam inan Hanefilik, Maliki-
lik, afilik ve Hambelilik mezheplerine, Hristiyanlk ise, Orto
doksluk, Katoliklik ve Protestanlk mezheplerine ayrlmtr.
1002. MEZOLTK A
Gnmzden yaklak 100 bin yl ncesinden balayarak ya
anan bir dnemdir. Yontma Ta Devrinden (Paleolitik) Cilal
Ta Devrine (Neolitik) gei dnemidir. Bu dnemde; ta aletler
eienmitir. Kpekler evcilletirilen ilk hayvandr. Yiyeceklerin
kurutularak biriktirilmesine, maara resimlerinin yaplmasna
A. Timur Bilgi
274
balanmtr. Trkiyede bu dnemin izlerine rastlanan yerler;
Kemerburgaz, Karain, Beldibi ve Samsun Tekekydr.
1003. MEZRA
Ynetsel adan kyden daha kk krsal yerleme alan
dr. nceki yllarda Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde
yaygnd. Blgeden yaplan zorunlu glerle mezralar byk
oranda boaltlmtr.
1004. MISIR RSALYES
Her yl Msrdan Osmanl padiahlarna cep harl olarak
gelen paradr. 1586 ylna dek 500 bin flori iken bu tarihten
sonra, 600 bin floriye karlmtr.
1005. MIZIKA- HMAYUN
Osmanl Padiah kinci Mahmutun 1826da Mehterhanenin
yerine kurduu askeri saray bandosudur. kinci Mahmut, da
ha Tanzimatn ilanndan nce Osmanl Ordusunu Asakir-i
Mansure-i Muhammedi-ye adyla yeniden rgtlerken, Ende
rundaki kimi mzikilerden bir de bando takm oluturmu
tu. nceleri bandoyu, borazanc Vaybelim Ahmet Aa ve Tram-
peti Ahmet Usta altrd. Ksa bir sre sonra bandonun ba
na Fransz Manguel atand. 1828de talyadan getirtilen Gui-
seppe Donizettiye, Osmanl mparatorluu mzkalarnn genel
eitmeni unvan verildi. Bat notasn retmekle ie balanan
Donizetti, talyadan yeni bando alglar ve bunlar retecek
mzikiler getirtti.
1006. MIZRAK
Savata ya da avda frlatlarak ya da saplanarak kullanlan
sivri ulu bir silahtr.
Tarih Terimleri Szl
275
1007. MDAS
lka Anadolu uygarlklanndan Frigya krallannm ortak ad
dr. Zenginlikleriyle nl olan bu krallar iin sylenen birok
efsane vardr.
1008. MFER
Savata giyilen zrhl balktr. lk miferlerin n tarafna
burnu koruyan, aa yukar hareket eden demir bir levha ve
gnelik siperi vard. Miferin arka ve yanlarnda kulaklarla en
seyi koruyan zincir halkalarndan olumu bir rt bulunurdu.
Miferin bir ad da Tolgadr. Gnmzde itfaiyeciler, maden
ciler, kimi polisler, askerler ve baz sert sporlarn oyuncular
tarafndan kullanlr.
1009. MHVER DEVLETLER
Dnyadaki smrge alanlarnn yeniden paylalmas tale
biyle, teki emperyalist devletlerin ellerindeki smrgeleri ele
geirmek amacyla kinci Dnya Savan karan Almanya,
talya ve J aponyadan oluan emperyalist devletler bloudur.
1010. MKAL
slam, Hristiyan ve Musevi inancnda drt byk melekten
biridir. slam inannda doa olaylarn ynetmekle grevli
olduu kabul edilir. Musevi inannda ise, smailoullannn
koruyucusu, gklerin ordusunun komutandr. Hristiyanhkta
da saval vurgular.
1011. MLAD TAKVM
Temeli, lka Msr Takvimine dayanr. lkada Msr
ele geiren Romallar 365 gnlk bu takvime 12 ay ekleyerek
J ullien Takvimini yaptlar. Bu takvim batda 1582 ylna dek
kullanld. Bu tarihte Papa XIIL Gregor Peygamber Hz. sann
doumunu (milat) bu takvime balang yaparak bugn kul
landmz takvimi oluturdu.
A. Timur Bilgi
276
1012. MLS
Gerektiinde ksa srede seferber edilebilen snrl, askeri
eitim grm yurttalarn oluturduu askeri rgtlenmedir.
Kimi zaman dzenli orduya yardmc olmak zere, kimi zaman
da sivil halkn silahlandrlmas ile oluturulan kuvvetlerin o
unlukla blgesel savunma amacyla kullanlr. Trk Kurtulu
Savandaki uygulamalar her iki duruma da rnek tekil et
mektedir. 1776 Amerikan Bamszhk Sava srasnda milisler
hem dzenli asker kaynan, hem de Amerikan glerinin ana
gvdesini oluturmulardr. Gnmzde sve, svire, srail
ve birka lkede acil hizmet iin oluturulan silahl kuvvetlerin
ana gvdesini milisler oluturmaktadr.
1013. MLTARZM
Devlet ynetiminde ve lke sorunlarnn zmnde ordu
ya ve askeri yntemlere ok fazla nem verme eilimidir. Mili-
arizm uluslararas alanda ise kendini yaylmac ve saldrgan bir
d politika olarak gsterir.
1014. MLLET MEKTEB
Trkiyede 1928 ylndaki harf deVrimiyle Arap Alfabesinin
yerini alan Latin kkenli Trk Alfabesini halka retmek ama
cyla alan okuma-yazma kurslarna verilen addr. 16-45 ya
larndaki herkesin bu kurslara katlmas zorunluydu. 1936 y
lnda Halkevlerinin kurulmas ve yaygnlamasyla Millet Mek
tepleri kapanmtr.
1015. MLLETBAI
Osmanl Devletinde Zmnilerin yaadklar mahalle ve ky
lerin ynetim ilerine bakmak zere Kocaba ile birhkte sei
len grevlilerden her biridir.
Tarih Terimleri Szl
277
1016. MLLETLER CEMYET
Birinci Dnya Savandan sonra dnyada kurulacak olan
dzeni, imzalanacak olan bar antlamalarnn esaslarn ve
uygulanacak olan uluslararas politikalar belirlemek amacyla
sava galibi emperyalist devletler tarafndan kurulan uluslara
ras rgttr. 8 Ocak 1918de ABD Bakan Wilsonun yayn
lad ilkelerin nda 18 Ocak 1919da toplanan Paris Bar
Konferansnda kurulmasna baland ve 28 Haziran 1919da
imzalanan Versay Bar Antlamasndan sonra resmen kurul
du. Merkezi svirenin Cenevre Kenti idi. Bir konsey ile bir
meclisten oluan rgt, Birinci Dnya Sava galibi emperyalist
devletlerin karlarm korumutur.
18 Nisan 1946 tarihinde varlna resmen son verilmi ve
grevleri Birlemi Milletler rgtne aktarlmtr.
1017. MLL BRLK KOMTES
Trkiyede 27 Mays 1960 tarihinde ynetime el koyan ile
rici subaylarn, devletin yasama ve yrtme yetkilerini kullan
mak zere oluturduklar kuruldur. 38 yksek rtbeli subay
dan oluuyordu. Yeni TBMMnin toplanmasyla 25 Ekim 1961
tarihinde varl sona ermitir.
1018. MLL GVENLK KONSEY
Trkiyede 12 Eyll 1980 tarihinde bir darbe dzenleyerek
ynetime el koyan be generalin devletin yasama ve yrtme
glerini kullandklar cunta kuruludur. Bu kurulda; Genel
kurmay Bakan, Kara Kuvvetleri Komutan, Deniz Kuvvetleri
Komutan, Hava Kuvvetleri Komutam ve J andarma Genel Ko
mutan yer almtr. 7 Aralk 1983 tarihinde TBMMnin toplan
masyla ortadan kalkan yaam boyu tam dokunulmaz, anayasa
st bir cunta kuruludur.
A. Timur Bilgi
278
1019. MLLLETRME (Ulusallatrma)
Bir lkedeki yabanc doal kaynak, hizmet ve kurulularn
siyasal, toplumsal ya da ekonomik nedenlerle ulusal mlkiyete
dntrlmesidir. Milliletirme ilke olarak bir yasama ile
mi ile yaplan ve milliletirilen zel giriimin sahiplerine ya
sann ngrd belirli bir tazminat denir. Milliletirilecek
giriimlerin belirlenmesinde bunlarn sektr dzeyinde ve b
yklkleri asndan objektif ltlere gre belirlenmesi nem
tamaktadr. Milliletirilen yabanc zel ve kamu giriimleri
hem milli zel hem de milli kamu giriimleri olarak deerlen
dirilebilir. Milliletirme uygulamas ounlukla sosyalist lke
lerde grlmekle birlikte doal kaynaklarn korumak ve da
bamlln azaltmak isteyen ngiltere, Fransa ve Avusturya
gibi kapitalist lkelerde de bu uygulamaya bavurulmutur.
1020. MLLYETLK (Ulusuluk)
Ulusun, siyasal topluluun doal bir biimi olduu dn
cesinden kaynaklanan, siyasal davran ve inantr. Bir burjuva
ideolojisi olarak ortaya kan bu dnce, sosyalizmden faiz
me kadar uzanan geni bir yelpaze iinde yer alr.
1021. MRALAY
Osmanl Ordusunda bugnk, Albay rtbesinin karl
dr. Alay komutan anlamnda bir szcktr.
1022. MR ARAZ
plak mlkiyeti devlete, kullanm hakk tevfiz yoluyla ki
ilere braklan topraklardr. Hzineye ait her eit arazi, k
lak, yaylak, mera, koruluk ve ormanlarla benzeri yerler miri
arazi sayhr. Bugnk Trk toprak hukukunda da baz farkl
hkmler tamakla birlikte miri arazi tr de kabul edilmitir.
Miri arazi, slamln balangcndan itibaren, fethedilen ara
zinin rakabesinin devlet hzinesine kalmasna dayanan dirlik
Tarih Terimleri Szl
279
sisteminin getirdii bir mlkiyet biimidir. Bu arazi, stnde
kiilerin tasarruf yetkisi vardr, halk miri araziyi sadece tahl
retiminde kullanabilir.
1023. MRLVA
Osmanl Devletinde 1828den sonra Sancak Beylerine veri
len rtbedir. Generalliin ilk rtbesidir. Bu gnk karl Tu
generalliktir.
1024. MSAK-I MLL
Birinci Dnya Savandan sonra, Trk yurdunun snrlarn
ve bu snrlar iinde bamsz ve zgr yaama isteini dile geti
ren, son Osmanl Mebuslar Meclisince 28 Ocak 1920 tarihinde
kabul edilen yasadr. Esaslar, Erzurum ve Sivas Kongrelerinde
hazrlanm alt maddeden oluur. 22 Haziran 1919 tarihinde
Amasya Genelgesinin yaynlanmasyla balayan ve 24 Temmuz
1923 tarihinde Lozan Bar Antlamasmn imzalanmasyla ta
mamlanan Ulusal Kurtulu Mcadelemizde nemli bir aamay
oluturur.
1025. MSLLEME
Bir devletin, bir baka devletin dosta olmayan bir davran
na olumsuz nitelikte bir eylemle karlk vermesi. Devletler
arasnda ii savaa gtrmeden sorunlarn karlkl tavrlarla
zmlenmeye alld mcadele nlemlerindendir. Ulusla
raras hukuka uygun saylan misillemede kar tarafn karla
rn zedeleme amac gdlr. Misillemenin, buna neden olan
eylem ya da ilemle ayn ya da benzer nitelikte olmas zorunlu
deildir. Devletleraras iliki ve uygulamalarda bir devlet o
unlukla kendi vatandalarna ar vize dzenlemeleri getiril
mesi, vergi oranlarnn an bir ekilde artrlmas, vatanda
larnn yurt dnda haksz ve adil olmayan uygulamalara tabi
tutulmas ve baz haklardan yoksun braklmas durumlarnda
misillemeye bavurur.
A. Timur Bilgi
280
1026. MTOLOJ
Bir uygarla ya da dinsel gelenee zg inanlar, uygula
malar ya da doa olaylarn aklamak amacyla, grnte ger
ekten yaanm olaylar aktaran efsaneler toplamdr.
1027. MTOS
Eski alarda dnyann yaratl, tanrlarn tarihesi ve ya
am ile insanlar hakknda halkn aznda dolaan sylencele
rin zamanla inan (doru) haline gelen olaanst yklerdir.
nan haline gelmemi mitoslara efsane denilir.
1028. MONAR
Tm yetkilerini (Yasama, Yrtme, Yarg) ehnde bulundu
ran bir lider tarafndan ynetilen devlet biimidir. Siyasal g
ve yetki, kimseye kar sorumlu olmayan liderin elindedir. Bu
kii hkmdardr. Bu g ve yetkiler hkmdara kaltsal yolla
veya seimle verilmitir.
1029. MONOFZT
V. ve VI. yzyllarda ortaya kan Hristiyanln bir koludur.
Peygamber Hz. sann ayn zamanda hem insan hem de tanr
olan tek bir tabiat bulunduunu ileri srerler. Ortadouda Ya-
kubi, Kpti ve Ermeni olmak zere Monofizit Kilise vardr.
1030. MONTREUX BOAZLAR SZLEMES
Lozan Bar Antlamas, Trkiyenin Boazlar zerindeki ege
menliini ksdamaktayd. Lozana gre bakan Trk olan bir
komisyon oluturulmu ve boazlarn denetimi bu komisyona
braklmt. Ayrca Boazlar blgesi asker ve silahtan arndrl
mt. 1933 ylndan sonra dnyann hzla silahlanmaya bala
mas, devletler aras ilikilerin sertlemesi, Emperyalist devlet
lerin yeniden bloklamas talyann Habeistana, J aponyann
ine ve Manuryaya saldrmas ve talyann Rodos ve Oniki
Tarih Terimleri Szl
281
Adayi silahlandrmas zerine Trkiye ilgili devletlere ve Mil
letler Cemiyetine ba vurarak Boazlarla ilgili durumun yeniden
belirlenmesini istedi (11 Nisan 1936). ngiltere, Fransa, Sovyet-
1er Birlii ve talyann 22 Haziran 1936da svirenin Montreux
Kentinde bir konferans dzenlendi. 20 Temmuz 1936 ylnda
imzalanan antlamaya gre:
Boazlar Komisyonu kaldrld, grevleri ve yetkileri tmy
le Trkiye Cumhuriyeti Devletine brakld.
Boazlarda ve onlarn iki tarafndaki askersiz alan kaldrla
cak, Trkiye blgede asker bulundurabilecek, ynak ve ber
kitme yapabilecekti.
Ticaret gemileri Boazlardan serbeste geebilecekti.
Sava gemilerinin Boazlardan geii kstland ve baz ko
ullara baland.
Herhangi bir zamanda Karadenizde bulunacak yabanc sa
va gemisi tonaj snrlandrld.
1031. MONROE DOKTRN
ABD Bakan J ames Monroenun 2 Aralk 1823 tarihinde ya
ynlad bildiridir. Bakan bu bildirisinde Avrupann Amerika
ktasn ilgilendiren sorunlara karmamas gerektiini, ABDnin
de Avrupadaki savalara katlmak niyetinde olmadn belirt
mitir. Amerika Amerikallarndr szleriyle zetlenebilen bu
politika sonunda Amerika ktasndaki (kuzey-gney) smrgeci
devletler ktadan uzaklatrlm ve kta ABDnin smrgesi ha
line getirilmitir.
1032. MUTEZLE
VIII. yzylda Vasil bni Ata tarafndan Basrada kurulan
bir slam mezhebidir. Tanrnn sonsuz adaletine inanlr. Fakat
Kurann ezeli nitelikte olduunu kabul etmez. nsann iyilik ve
ktlk etmekte zgr olduunu, bunun sonucunda ceza ya da
A. Timur Bilgi
282
dl grecei sayndadr. Kendilerine slamn zgr dnr
leri adn veren Mutezile, kaderi inkar eder ve insan ettikle
rinin yaratcsdr. dncesini benimser. Sonradan Abbasiler
tarafndan katliamlarla yok edilen slamn aklc mezhebidir.
1033. MUAF
Balanm demektir. Herhangi bir nedenle eitli vergile
rin dnda tutulanlar iin sylenen bir deyimdir. Osmanl Dev-
letinde genellikle btn askeri snflar, ulema, Ehl-i Hiref (sa
natlar), sakat ve yallar, geitleri ve derbentleri koruyanlar,
kprleri ve yollar onaranlar devlete byk hizmetlerde bulu
nanlar muaf saylrlard.
1034. MUD
Eski bir tahl lsdr. ki avu dolusu buday miktarna
bu ad verilir.
1035. MUHTAR
lk kez 1834 ylnda stanbul mahallelerinde halk tarafndan
seilen mahalle temsilcileridir. Daha sonradan teki Osmanl
kentlerinde de seilmi ve bylece tm lkede yaygnlamtr.
1036. MUKATAA
Bey-tl Mala (hzineye) ait herhangi bir gelirin belli bir be
del veya ak artrma ile belli bir sreliine iltizama karlma
syla ilgili bir deyimdir.
1037. MUTASARRIF
Tanzimat Fermamnm yaynlanmasndan sonra, yeniden r
gtlenen lke ynetiminde bir ynetim birimidir. Sancak Beylii
kaldrlarak yerine mutasarrflk oluturulmutur. Bir ka muta
sarrflk da birletirilerek vilayetlere balanmtr. Cumhuriyetin
ilanyla mutasarrflklar kaldrlarak kazalar dorudan vilayetlere
balanmtr.
Tarih Terimleri Szl
283
1038. MUTLAKYETLK
Btn siyasal iktidarn yani Yasama, Yrtme ve Yarg er
kinin snrsz bir biimde tek merkezde, ncelikle de bir h
kmdarda toplanmasn ngren feodal siyasal reti ve uygu
lamadr. Hi bir denetleyici organla kstlanmamas en temel
zelliidir.
1039. MUVAHHDLER
Kuzey Afrikada ve Ispanyada egemenlik kurmu bir Berberi
Hanedandr. Endls Emevi Halifesine bal Tavaif-l Mlk
Devleti zelliine sahip olup, 1130-1269 yllarnda hkm sr
mlerdir. Bakentleri Sevilla Kentidir.
1040. MUZIKA-YI HMAYUN
kinci Mahmut zamannda Osmanh Devletinde kurulan as
keri saray bandosudur.
1041. MDAEAA- HUKUK CEMYETLER
Mondros Atekes Antlamasnn imzalanmasndan son
ra Anadolunun Anlama Devletlerince yer yer igal edilmeye
balamas, aznlklarn ayrlk eylemlerinin balamas ve b
tn bu olanlar karsnda Osmanh ynetiminin igalcilere ve
ayrlklara kar uzlamac bir tavr taknmas zerine kuru
lan yerel-yurtsever rgtlerdir. Daha ok Osmanh aydnlarn
ca oluturulan, blgesel kurtuluu hedefleyen, almalarn
kentlerde srdren, siyasal mcadele rgtleridir. Sonradan,
Sivas Kongresi ile Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Milliye
Derneinin ats altnda birlemilerdir.
1042. MDAHALE
Devlet ya da devlet grubunun, i ve d politikalarn etki
lemek kendi karlarna uygun bir hale getirmek iin baka
bir devletin ilerine karmak. Baz koullarda mdahale me
ru saylabilir. Bunun iin baz koullar gereklidir. Uluslararas
Hukuka gre bunlar;
A. Timur Bilgi
284
Mdahale eden devletin bu durum iin yaplan bir antla
mann verdii hak ve olanak varsa,
Bir devletin, ortak olarak kararlatrlm ve anlalm bir
politikay tek tarafl hareket ederek bozarsa,
Mdahale eden devletin halknn yaam ve gvenlii iin
gerekliyse ve devlet uluslararas hukuku ihlal ederse meru sa
ylrd.
1043. MDERRS
Medreselerde ders veren Trk Medrese kkenli olan oun
luu terfi etmek amacyla grev yapan kad-eitmenlerdir.
1044. MFRET
Sultan Melikah zamannda Seluklu Ordusunda hkm
dar korumak ve trenlerde onun yannda bulunmak zere Gu-
lam askerleri arasndan seilen uzun boylu, yakkl muhafz
askerlerine verilen addr. Mfret askerlerinin komutanna Na-
kip denilirdi.
1045. MFT
Medrese renimi grm, imamlk grevinde deneyim ka
zanarak ykselmi din adamlardr. Sancak mftleri; sancak
merkezindeki, kazalardaki ve kylerdeki imamlarn amiridir.
Divan- Hmayunda yer alan mft ise, imparatorluktaki tm
Snni-slam din adamlarnn, kadlarn, kaz(a)askerlerin, m
derrislerin ve medrese rencilerinin ksaca, ulema snfnn
amiridir. Bakent mftlerinin ykselmeleriyle bu greve gelen
mftye Birinci Mahmut Devrinden itibaren eyh-l slam ad
verilmitir.
1 Kasm 1922 tarihinde Saltanatn kaldrlmasyla birlikte
Birinci TBMM tarafndan eyh-l slamlk makamna son ve
rilmitir.
Tarih Terimleri Szl
285
1046. MHENDSHANE- BAHR- HMAYUN
Osmanl Donanmasna deniz subay ve teknik eleman yeti
tirmek amacyla, 1773 ylnda Padiah nc Mustafa tarafn
dan stanbulda kurulan bat tarznda askeri eitim kurumudur.
1047. MHENDSHANE- BERR- HMAYUN
1795 ylnda Padiah nc Selimin abalaryla alan bat
tarznda eitim veren kara mhendishanesidir. Drt yl sreli
eitim veren bu askeri okuldan, kara ordusu iin mhendisler
ve topu subaylar yetitirilmitir.
1048. MHR
zerinde yaz ve isimler bulunan, madenden, deerli talar
dan ya da aalardan yaplan, imza yerine de kullanlan dam
gadr. Mhrlerin eitli ekilleri vardr. ou parmaa taklan
yzk eklindedir. Yuvarlak, oval ve silindir eklinde mhrler
de yaplmtr.
1049. MLK ARAZ
Mlk arazi, sahibinin, diledii gibi ekip bitii, zel mlki
yetin konusu olan topraktr. Mlk arazisinin sahibi, bu sfatla
arazi stndeki bina, aa ve teki tesislerin ve genellikle top
rak altmdakilerin sahibidir. Drt trl mlk arazisi vardr:
Kura ve Kasabat Kadime Arazisi; ky, kasaba ve ehirler
deki halkn oturduu yerlerde bunlarn evresinde oturmay
kolaylatran yerlerdir.
Temliki Sahih ile Temlik Olunan Arazi; miri araziyken,
kamu yarar kalmad iin zel kiilere datm yaplan arazi.
Arazi-i riye; devlete zapt edilerek r karl Msl-
manlara braklan arazidir.
Arazi-i Haraciye; devlete zapt edilerek hara karl zm
nilere (Hristiyan, Musevi) braklan arazidir.
A. Timur Bilgi
286
1050. MLTEZM
Osmanl Devleti Klasik Dneminde belli bir blgenin ver
gi toplama yetkisini belli bir sre iin devletin dzenledii bir
ak artrma ile satn alan kiidir. Bu ak artrma eylemine lti
zam ad verilir.
1051. MNECCMBAI
Padiahn clusu, sava ilan, sadrazamlara mhr verilmesi,
denize gemi indirilmesi gibi nemli olaylar iin astrolojik hesapla
ra dayanarak uurlu zaman belirtmekle grevlendirilmi kiidir.
Bunlann dnda her yl takvimi dzenlemek de Mneccimbanm
greviydi.
1052. MSADERE
slam Hukukuna (fkh-eriat) gre, halkn mal varlnn
bir blmne yada tmne devlet tarafndan el konulmasdr.
slam devletlerinde, devlet adna alrken kazanlan mallarn
kamuya ait saylmas kuralna dayanlarak uygulanan msade
re, 1451de Fatih Sultan Mehmet dneminde benimsenmi, ilk
defa da 1453de Candarh ailesinin mallar msadere edilmitir.
Msadere ynteminin temel amac, nemli rtbelere ykselen
kiilerin, lmlerinden sonra varislerine bir ey brakamayacak
larn dnerek drst davranmalarn salamakt. XVI. yz
ylda mal varlnn bir ksmnn alnmasn ierirdi. len ya
da idam edilen vezir ve beylerbeyinin nakit servetleri, deerli
eyalar, silahlar, hayvanlar ve askeri ara gereleri kamu ad
na msadere edilirken, emlak ve akar niteliindeki mirasnn
byk bir blm varislerine braklrd. nemli bir varlk b-
rakamadan lenlerin varislerine devlet tarafndan maa bala
nrd. kinci Mahmud msaderenin ancak kamu mal olduu
mahkeme kararyla saptanan servetlere uygulanmas kuraln
getirmi, Tanzimatn ilanndan sonra bu uygulama tmyle
kaldrlmtr.
Tarih Terimleri Szl
287
1053. MSELLEM
Orhan Bey zamannda oluturulan ilk dzenli merkezi ma
al svari ordusudur. Balangta bu ordunun tm gereksin
meleri Ahilik rgtlerince karlanmaktayd. Sonradan geri hiz
mete alman bu birlik Trk genlerinden olumaktayd.
1054. MRF DVANI
Trk-slam devletlerinde askeri ve adli iler dnda kalan
mali ynetimle ilgili ileri denetlerdi. Divan- raf devletin
mali, idari ve adli ilerinin denetimiyle grevliydi. Ayrca dene
timle grevli yerlere de memur gnderen bir kurumdu. Byk
Seluklu Devletinde ve Abbasilerde de grev yapan bu divann
mrifu" ad verilen bakan, gvenilen ve bilgili kiiler ara
sndan seilirdi. Mrifin baz ehir ve kasabalarda, kendisinin
tayin ettii naipleri (yardmc memurlar) bulunurdu.
1055. MTESELLM
Osmanl Devletinde Tanzimattan nce, beylerbeylerinin ve
sancak beylerinin blgelerindeki sancak ve kazalar kendi adla
rna ynetmekle grevlendirdii kiilerdir.
1056. MTTEKA
Mevlevi dervilerinin 1001 gn olan ile ekme sresinin
40 gnnde az yemek yemeleri, az su imeleri ve az uyumalar
gerekmektedir. Bu 40 gnde derviler yatakta uzanp uyumak
yerine Mtteka ad verilen bastonun kavisli yerine enelerini
dayayarak ksa bir sre uyuyarak, uykusuzluklarn giderirlerdi.
1057. MVERRH
Osmanl Devletinde tarih aratrmalar yapan ve aratrma
sonularm yazan grevlidir.
A. Timur Bilgi
288
N
1058. NAGASAK
J aponyada bir kenttir. kinci Dnya Savanda ABD, J apon
yay sava d brakmak amacyla 9 Austos 1945te buraya
bir atom bombas atmtr. Bu bomba tm sivillerden oluan
80 bin kiinin lmne yol am ve kenti yerle bir etmitir.
Gnmzde hala radyasyon ve radyasyonun etkileri blgede
srmektedir.
1059. NAB
Szck anlam vekildir. Seluklu devletlerinde sultanlar mer
kezde olmad zamanlarda onun yerine devlet ilerine bakan di
van yesi devlet adamdr. Osmanl Devletinde, kadlann kendi
yerlerine gnderdikleri yarg vekillerine de bu ad verilirdi.
1060. NAKBENDLK
Muhammet Bahaeddin Nakibendinin (1318-1389) kurdu
u tarikattr. Nakibendi, slam-Snni tasavvuf (gizemci) an
laynn en yaygn temsilcisidir. mmeti bir amac olan ve
Tanrya yaklamann ancak daha ok ibadet yapmakla olanakl
olabileceini savunur.
1061. NAME- HMAYUN
Osmanl hkmdarlarnn, yabanc devlet bakanlarna, K
rm Hanlarna ve Mekke Kenti eriflerine yazdklar mektup
lardr.
289
1062. NANTES FERMANI
1598 ylnda Fransa Kral Drdnc Hanry yaynlad Nan
tes Ferman ile Protestanl Fransada yasallatrm ve Protes-
tanlara dinsel zgrlk tanmtr. 1685 ylnda ise, XIV Louis
bu ferman yrrlkten kaldrarak Pariste yapt byk bir
katliamla Protestanl yasaklamtr.
1063. NAPALM
Alev makinelerinde ve yangn bombalarnda tututurucu
olarak kullanlan kimyasal bir karmdr. 1940 ylndan sonra
gelitirilmi ve tek bana bomba olarak kullanlmtr. zellik
le Vietnam Savanda ABD tarafndan sivil hedeflere kar yok
edici olarak kullanlmtr.
1064. NARKSSOS
Yunan mitolojisinde bir pnarn suyundan yansyan kendi
grntsne ak olan ve sonunda bu umutsuz ak uruna ken
dini ldren gzel erkektir. Efsaneye gre ld yerde onun
adn tayan nergis iei yetimitir. Genel anlamyla kendini
fiziksel olarak ok beenen ve aynaya ska bakan kiiler iin
de bu szck kullanlmaktadr.
1065. NATO
Sovyetler Birlii nderliindeki sosyalist hareketin yaylma
sn nlemek amacyla 1948 ylnda kurulmutur. 1982 yln
da ye devlet says 15e kmtr. (Belika, Fransa, Hollanda,
Lksemburg, ngiltere, ABD, Danimarka, zlanda, talya, Nor
ve, Portekiz, Trkiye, Yunanistan, Almanya ve spanya) Sov
yetler Birliinin ve Varova Paktnn dalmasndan sonra ye
says artrlmtr. Gnmzde Birlemi Milletler rgtnn
askeri gc haline gelmeye almakta, bata ABD ve ngiltere
olmak zere emperyalist devletlerin karlarn savunan jandar
malk grevini stlenmitir.
A. Timur Bilgi
290
1066. NATURALZM
Metafizie kar olan maddeci, deneyci ve evrimci bir dn
akmdr. Her ey doann bir paras olarak vardr. Akla uy
gunluun ls doaya uygunluktur. nk akl da bir doa r
ndr grn savunur.
Dinsel olarak ta, doal varlklarn ve olaylarn kutsallat
inantr. Tarmn insan yaamnda nem kazanmas ile tarm
sal retimi yneten doal olaylar kutsallamtr.
1067. NAZIR
Nezaret eden, bakan demektir. 1835 ylnda Divan- Hma-
yunun kaldrlmasndan sonra Padiah kinci Mahmut tarafn
dan hkmet ilerini grmesi iin, padiaha kar sorumlu olan
grevlilere verilen addr.
1068. NAZ PARTS
Almanyada Hitlerin liderliinde 1933de iktidar eline alan
National Sosyalist i Partisinin uygulad politika ve kur
duu dzenin addr. Nazi Partisi, devleti bir dzen kurmu,
politikada ar sa bir grle. Alman rkn Ari" rk olduu
nu ve teki rklardan stnln savunmutur. Yahudileri
ba dman saym ayrca sosyalistlere, liberallere, Katoliklere
ve demokratlara da byk dmanlk gstermitir. Btn Al
manlarn bir tek devlet haline gelmesi iin aba harcamtr.
Ekonomik alanda da Nazizm, kendine yeterlilik tarafls olmu
ve gdml, devleti ekonomiyi benimsemitir. D politikada
amalarn gelitirmeye koyulmu, nce Almanya iin ezici ve
ar hkmleri olan Versay Antlamasnm askeri ve ekonomik
snrlandrmalarn ortadan kaldrmtr. Nazizm ieride byk
bir disiplin kurmu ve polis rejimi getirmitir. Devlet gizli po
lisi (Gestapo) ok geni yetkileri olan gl bir rgt olmu,
her eyi denetimine almtr. Ancak, Nazizm Almanyay kinci
Dnya Savana srklemi ve yenilerek paralanmasna yol
amtr. Birok Nazi ileri geleni sava sonrasnda Nrnberg
Mahkemesinde yarglanarak mahkum olmutur.
Tarih Terimleri Szl
291
1069. NAZZM
1923 ylnda Adolf Hitlerin Almanyada kurduu faist par
tinin retisidir. Temeli her rkn zerinde Alman rknn her
bakmdan stnlnn olduu grne dayanr. brani,
Slav, Zenci, ingene, in, J apon gibi rklarn ve topluluklarn
fiziksel olarak yok edilmesi dncesini benimsemesinin yan
sra, komnistlere, sosyalistlere, sosyal demokratlara ve libe
rallere, yoksul halk kitlelerine ve emekilere kar sermayenin
en azgn ve acmasz saldrs olarak kendini gsterir.
1070. NEANDERTHAL NSANI
Homo Sapiensin soyu tkenmi alt trdr. Gnmzden,
35.000-85.000 yl nce yaamtr. Bu insan tr dik yrye
bilme, ate yakabilme, maaralarda yaayabilme, avlanabilme,
aalardan, talardan ve kemiklerden aletler yapabilme zellik
lerine sahiptir.
1071. NEBATLER
Suriye ile Arabistan arasnda yaayan M III. yzylda Or
tadou ve Arabistan kervan ticaretini denetimleri altna alan ve
byk bir krallk kuran halktr. 106 ylnda Romallar tarafn
dan egemenliklerine son verilmitir.
1072. NEDENSELCLK
Nedensellie dayanan retilerin genel addr. Mekaniki
dnce ile Descartes, Spinoza, Leibniz, Kant, Hegel retileri
de bu anlamda nedenselci retilerdir. nk her belli sonu
cun belh bir nedenden olutuu ana dncesine dayanrlar.
1073. NEFES
Alevi ve Bektai ozanlarnn inanlaryla ilgili konular dile
getirdikleri genellikle koma biimindeki iirlerdir.
A. Timur Bilgi
292
1074. NEME
OsmanlIlarn Avusturyaya verdikleri addr. AvusturyalIla
rn konutuklar dilin Osmanllarca anlalamamas nedeniyle
Nemce szcnden olumutur.
1075. NEMRUT TAPINAI
Trkiyenin dousunda Adyaman ilimizdeki 2.250 metre
ykseklikteki Nemrut Danda Kommagene Kral Birinci An-
tiokos tarafndan M 64 ylnda yaptrlmtr. Tapnann
ii ve evresi tanr ve tanra heykelleriyle, kabartma yazlar
la, kartal bal stunlarla sslenmiti. Bu tapnakta bulunan
dev ilah heykellerinden en nemlileri; Bathlarn Apollonu,
Doulularn Bereket Tanrs, Yunanllarn Zeusu ve ranllarm
Ahuramazdasyd. Bunlarn dnda, daha pek ok ilah heyke
li vard. Kral Antiokosun ba btn ilahlarn bandan byk
olup tam 5 insan boyundadr. Ba kopmadan duran kk hey
kellerden birinin boyu ise 15 metredir. Bu byk tapmakta t
neller, teraslar, stunlar ve aslan heykelleri de bulunmaktadr.
1076. NEC FAST
kinci Dnya Savandan bir sre sonra eith Avrupa l
kelerinde ve Amerikada ortaya kan emek ve emeki dman
yeni rk faist harekettir.
1077. NESNELCLK
Nesnel gereklie, deerlendirmeden, eletirmeden ve yan
szlkla baklmasn neren dnya grdr. Bilimi de bu an
lamda yansz sayar. Metafizik dnce sisteminin rn olan
bu tek yanl ve bilim d yanszlk anlay gerekte dnceci-
lii destekler ve bilinemezcilie varr. Bilim gerekte, eletirme
ler ve deerlendirmelerle gelimitir ve felsefi tarafl yorumlarla
biimlenmitir.
Tarih Terimleri Szl
293
1078. NESTORANZM
Bir Hristiyanhk mezhebidir. Nestorius adl patrik 431 y
lnda Efeste toplanan Konslde Peygamber Hz. sada iki ayr
kiilik olduunu, Meryemin Tanrsal sann deil insan sann
anas olduu savnda bulunmu ve bu nedenle Aforoz edilmi
tir. Taraftarlar Urfa, Trkistan, in ve Hindistanda bulunmak
tadr.
1079. NEVBET
Osmanl mparatorluu devrinde sarayda ve baz zel yer
lerde belirli zamanlarda alman askeri mziktir. Belirli saat
ve yerlerde padiah huzurunda verilen bu konserler. Padiah
kinci Mahmut zamannda. Yenieri Oca ve Mehterhane kal
drlnca sona ermitir. Nevbet, sarayda sabah, ikindi ve yats
namazlarndan nce ve sonra, ayrca ikindi divanndan nce
alnr. Mehterhane, saraydan baka birok konak ve bir ok
yerde de nevbet almtr.
1080. NEVRUZ
Ortadou ve Onasyada yaayan eitli halklarca bask ve
zulme kar bir bakaldrnn, yeni yln balangc ya da Bahar
Bayram olarak kutlanan gndr. Miladi takvimde 21/22 Mart
gnne rastlar. Birok sylenceyle rl olan nevruz gelenei
nin Zerdt dininden kaynakland sanlr.
1081. NEVRUZtYE
Her yl nevruzda Osmanl Padiah ile mneccimbamm kar
lkl olarak birbirlerine sunduklar armaan ve bahilere ve
rilen addr.
1082. NHLZM
Balangta, hi bir eyin var olmadn ileri sren retidir.
Sonradan, gelime ve deime gstermitir. Amasz yaayan ve
A. Timur Bilgi
294
yaamlarn nasl ynlendireceklerini kestiremeyenlere zg
bir umutsuzluu yanstmtr. XIX. yzylda, edinilmi tm d
nce ve yarglan yok etmek, bilimsel veriler nda halk kit
lelerinin mutluluunu salayacak yeni bir toplum yaratmak sa
vyla grlmtr, yzyln sonlarnda da Marksizmin etkisiyle
Rusyada dzenin sistematik eletirisi haline gelmitir. Kimi ni
hilistler de anarizme ynelmilerdir.
1083. NKE
Zafer anlamnda Yunanca bir szcktr. Eski Roma mitolo
jisinde kanatl bir insan olarak betimlenen sava ve zafer tanr
sdr. Eski Yunan mitolojisindeki karl Apollodur.
1084. NIRVANA
Budizmin ulalabilecek son aamas olup, sonsuz ve ac
sz bir huzuru ifade eder. Kozmoloji ynnden, insann artk
doum lm zincirlemesinden kurtulmu olmasdr. Metafizik
bakmndan en yksek bir deer ve anlatlmaz bir mutluluktur.
1085. NANCI
Osmanh Devleti, merkez ynetim rgt olan Divan- H
mayunda grevli, devirme Enderun kkenli kiidir. Devletin
her trl resmi belge ve yazsndan sorumludur. Emrinde ok
sayda yazc bulunmaktadr. Bu grevinin yan sra padiah fer
manlarna tura eker, alnan topraklarn kaytlarn tutar ve
datmn yapard. 1836 ylnda kinci Mahmut tarafndan bu
grev kaldrlmtr.
1086. NZAM I CEDT
Padiah nc Selimin 1792 Ya Antlamasnm imzalan
masndan sonra Osmanh Devletinde balatt slahat uygula
malarnn genel addr. Osmanh Devletinde 1792-1807 yllar
arasnda yaplan yenilikler bu devre damgasn vurmutur. Bu
devirde oluturulan modern ordu da Nizam- Cedit adn tar.
Tarih Terimleri Szl
295
1087. NZAMYE MAHKEMELER
Osmanl Devletinde eriat kapsam dndaki davalara bak
mak zere Tanzimat Devrinde 1851 ylnda kurulan Avrupa
tarznda mahkemelerdir. Cumhuriyet Dneminde yeni yarg
sistemi oluturuluncaya kadar grevlerini srdrmlerdir.
1088. NZAMYE MEDRESELER
Byk Seluklu Veziri Nizam-l Mlkn kendi olanaklary
la kurup yaygnlatrd, randa Snni-slam inann yaymak
ve gelitirmek amacyla oluturulan eitim kurumlandr.
1089. NZAMYE ORDUSU
Osmanl Devletinde Fransz ve Prusya ordular rnek alna
rak, Tanzimat Devrinde kurulan kara ordusudur.
1090. NORM
Kamuoyunca kabul edilmi belli ldr. Felsefi alanda l
olan en yksek kuraldr.
1091. NTRE DAME KLSES
Fransz gotik sanatnn en nl eseri olan Ntre Dame Kated
rali, Parisin ortasndan geen Seine Nehrindeki Cite Adasnm
zerinde bulunmaktadr. Bapiskopos Maurice de Sullynin em
riyle 1163te inasna balanan kilisenin ilk ta Papa kinci Ale
xandre tarafndan konmutur. Fakat her ikisi de katedralin tam
olarak bitiini grememilerdir. rpertici bir ihtiama sahip olan
Ntre Dame Katedralinin 70 metre ykseklikte olan kuleleri
ancak XVIII. yzylda tamamlanabilmitir. Fransz Devrimine
kadar lkenin dini merkezi bu kilise idi. Pierre Abelard ihtilal
den ksa bir sre nce burada papazlktan ayrldn ilan ederek
Ntre Dame niversitesini kurmutur.
A. Timur Bilgi
296
1092. NOYAN
Moollarda Yosun" ve Opog denilen toplumsal birimle
rin bamda bulunan nderdir. Zamanla askeri nitelikleri ne
km ve ordu komutan anlamn kazanmtr. Yardmclarna
Nker ad verilirdi.
1093. NTRON BOMBASI
Canllan ldren ama yaplara ve eyalara ok az zarar ve
ren bir hidrojen bombas trdr. Patlama gc, yayd s ve
radyoaktif dknt miktar ortalama bir hidrojen bombasnn
ancak onda biri kadardr.
1094. NURCULUK
Said-i Nursinin (1875-1960) dinsel devlet retisidir. Ulus
lararas bir slam devletinin kurulmasn nerir. Laiklie ve
ulusulua kardr ve kadercidir. Dnyadaki yaam kmser
ve dnyadaki yaam lm tesine endeksler. Cennete ulaa
bilmek, dnya ile ilgilenmemekle olasdr. Dnya bir bekleme
salonudur ve ama ahirettir. Kutsal kitabn dnda her trl
yasay ve bu arada anayasay yadsr. Yahudi dmandr. Muci
zelere inanr ve yeni mucizeler ne srer. Kadnlar, erkeklerin
hizmetkar ve soyun devamn salayan bir ara olarak grr.
Kadnlarn rtnmesinden, erkeklerin birden ok kadnla ev
lenmesinden, ocuklarn din adam olarak yetitirilmesinden
yanadr. Kadnlarn boanma hakkna kardr. Her trl bilim
sel aratrma ve aklamay dinsizlik sayar.
1095. NUSAYRLK
iilik inannn en u koludur. Halife Hz. Alinin tanr ol
duu inancna dayanr. slamn temel inanlarm Batni bi
imde yorumlar. Dinsel nderi Halife Hz. Alinin yeryzndeki
glgesi saylan Byk eyhtir. Drt kola ayrlan Nusayrilik,
Kuzey Suriyede yaylmtr.
Tarih Terimleri Szl
297
1096. NKLEER BOMBA
Gcn atom ekirdeklerinin blnmesi ya da kaynama
syla aa kan yksek enerjiden alan silahtr. lk olarak kinci
Dnya Sava sonlarnda ABD tarafndan J aponyaya kar kul
lanlmtr.
1097. NKLEER CAYDIRICILIK
Bir devletin veya devlet grubunun baka bir devletin kendi
lerinin istemedii veya karlarna aykr bulduu bir politikay
uygulamas iin, ellerindeki nkleer gc koz olarak kullanma
sdr. Nkleer caydrclkta aralar;
Genel askeri kapasite,
Sper kitle imha silahlar,
ttifak bitirme,
Misillemede bulunma tehdididir.
1098. NKLEER KI
Nkleer silahlara sahip devletler arasnda yaplacak bir sa
vata btn nkleer silahlarn karlkl kullanlmasyla dnya
ve insan zerinde oluturaca etki ve yeni oluacak olan yaam
ortamdr. Nkleer kn evresel etkisi, insan yaamnn devam
edip etmeyeceini soru olarak brakmaktadr. Nkleer patlama
larn bundan baka etkileri ise genel bir radyoaktif serpinti ve
dnyann ozon tabakasnn yok olmasdr.
1099. NMZMATK
Sikke anlamna gelen Greke Nomisma ve Latince Numis-
ma szcklerinden kmtr. Eski sikkeleri ve benzer zellie
sahip damgalar inceleyen tarih bilimine dorudan yardmc bi
lim dallarndan biridir.
A. Timur Bilgi
298
o
1100. OBA
Ouz boylarnn toplumsal rgtlenmesinde aileden (ou)
sonra en kk birimdir. Birbirleriyle akraba olan bir ka aile
den oluur. Ouzlarn adrlarna ve yaylak ya da klaklarda
konakladklar yere de oba denir. Genellikle her oba bal oldu
u airetten kopmadan varln srdrr.
1101. OCAK AALARI
Yenieri Ocann nde gelen komutanlarna verilen ad
dr. Bu komutanlar srasyla; Yenieri Aas, Sekbanba, Ket-
hdabey, Zaarcba, Seksoncuba, Turnacba, Hasekiler,
Baavu, Badeveci, Bayaya ba, Muhzraa, Kethdayeri ve
Bablkbadr.
1102.0CAKLIK
Bir yerin vergi gelirlerinin, lmnden sonra miraslarna
da kalma kouluyla bir kimseye verilmesi yntemidir.
1103. OCAKLIK TOPRAK
Osmanl Devletinin Klasik Dneminde miri toprak biim
lerinden biridir. Bu topraklarn yllk vergi gelirleri tersanelere
ve kale askerlerine ayrlrd.
1104.0DALIK
Arap-slam ve oradan Trk-slam kltrlerinde varlkl er
keklerin yatak (cinsel) hizmetlerinde kullanlan kle kadnlar
yani cariyelerdir.
299
1105.0DN
skandinav mitolojisinde tanrlarn kral, sava, utku ve lm
tanrsdr. Kahramanlan korur, len savalarla Valvalada bu
lumutur. Bilge olabilmek iin bir gzn vermi, kardele
riyle birlikte dev Aurgelmini (Ymir) ldrmtr.
1106.0GU
lk Trk devletlerinde ogu toplumun en kk, ekirdek
birimi idi ve sadece anne, baba ve ocuklardan oluurdu. Ogu-
larda kadn-erkek eit ve ailede sz sahibi idi. Ou diye de sy-
lenebilen Ogularda uygulanan davranlar, toplumsal yaama
de yansm, bunun sonucunda ise gerektiinde tm aile savaa
katlp, kl kuanp, at binmitir.
1107. OUZLAR
Ouzlar Trk tarihinde en nemli askeri ve siyasal rol oyna
yan srekli batya doru ilerleyen Trk topluluudur. Ouzlar:
Hun, Gktrk, Trgi, Uygur, Karahanl, Akkoyunlu, Kara-
koyunlu, Mool, Seluklu ve Osmanl Devletinin kuruluunu
gerekletirmilerdir. Hazar Denizinin Gneyinde kalan ve bu
yoldan gneye doru g eden Ouz Boylar Mslmanl ka
bul ettiler. Hazar Denizinin Kuzeyinden gidenler Kpak (Ku
man) basksyla Balkanlara indiler. Peeneklerle savatlar. Ma
lazgirt Savanda Bizans Ordusunda yer aldlar. Sonradan bir
blm Seluklu Devletiyle btnletiler.
1108. OUZ KAAN DESTANI
Ouz Kaann yaamn konu alan, tm Orta Asya gebe
topluluklarnca benimsenen bir Hun Destamdr. Bu destanda
Ouz boylarnn yaam biimleri, kollar ve gelenekleriyle ilgi
li etnolojik bilgiler yer almaktadr. Mool hkmdar Cengiz
Hann emriyle yazlan bu destan, Orta Asya kkenli tm top-
luluklarca mit olarak benimsenmi ve Ouz Kaanm soyundan
gelenleri devlet yneticisi olarak kutsamtr.
A. Timur Bilgi
300
1109. OKKA
1.282 grama denk eski bir arlk lsdr. Gnmzde bir
ok slam lkesinde hala kullanlmaktadr. Trkiyede 1 Nisan
1931 tarihinde karlan bir yasayla bu l biriminin kullanl
masna son verilerek bu gnk metrik birimlerin kullanmna
geilmitir.
1110. OLAAN USTU HAL
Doal afet, tehlikeli boyutta salgn hastalk, ar ekonomik
bunalm, mevcut kamu dzenini bozan iddet olaylar gibi ola
an st durumlarda uygulanan ynetim biimidir. Trkiye
Cumhuriyeti Anayasasna gre; Cumhurbakannn bakan
lndaki Bakanlar Kurulu tarafndan yurdun bir ya da birka
blgesinde ya da yurt apnda en ok alt ay sreyle ilan edilir.
Bu sre TBMM kararyla uzatlabilir. Trkiyede 1987 yhnda
Dou ve Gneydou Anadolu blgelerindeki sekiz ili kapsayan
Olaanst Hal Blge Valilii kurulmutu.
1111. OLDU BTT POLTKASI
Diplomasi ve uluslararas ilikiler alannda, bir devletin g
rme yoluna gitmeksizin g kullanarak fiili durumlar yarat
mas ve bunu dierlerine kabul ettirmeye almas veya bir
antlamaya dayanan danma ykmlln yerine getirmek
sizin kendi bana hareket ederek, bu antlamaya taraf dier
devletlere bir tr srpriz olarak benimsetmeye almasdr.
Oldu-bitti pohtikas, bazen yarar salar ise de bazen de eitli
anlamazlklar ve bunalmlara yol aabilir.
1112. OLGAR
Bir toplumu, bu toplumu oluturan snflardan birinin belli
bir kesimi ynetiyorsa, bu ynetim oligariktir. Baz kuramcla
ra gre, tm ynetim biimleri sonunda oligariye dnr ve
tm oligarik ynetimler kendiliinden despotiktir Tarihteki
Tarih Terimleri Szl
301
en gzel rnei ilkada Spartada grlmtr. Gnmzdeki
en arpc rnek ABD ynetimidir. ABDyi tm burjuva-emper-
yalist gler deil, bunlar iinde en gl, saylar onu geme
yen uluslararas dev tekeller ynetir.
1113. OLtMPA
Eski Yunanda Olimpiyat Oyunlarnn dzenlendii yarma
alandr. Birok tapmakla tanr heykellerinin bulunduu kutsal
bir blgedir.
1114. OLMPYAT OYUNLARI
Tanrlar Tanrs Zeus adna her drt ylda bir dzenlenen
karlamalarn addr. Olimpiyatlar, siyasal birlikten yoksun
Yunan sitelerini belli bir sre iin birletirip kaynatrrken,
insanlarn tanrlama abalarn da ortaya karr. Bu oyunlara
yabanclar dnda tm Yunanl yurttalar katlabilirdi. lk za
manlarda kadnlar olimpiyatlara alnmazd. Fakat daha sonra
seyirci olarak Iratldlar. lk olimpiyat oyunlar M 776 ylnda
Olimpiada yaplmtr. Ohmpiada tanr tapnaklar ile zamann
eitim-retim kurumlan olan Gymnazyum vard. Burada en
byk tapnak Zeusa ait oland. inde 18 metre yksekliin
deki Fidyasn yapt Zeus heykeli varJ . Olimpiyat oyunlar
yaplaca yl, sava Yunan siteleri arasnda bar ilan edilir
ve ay sreyle sava yaplmazd. Yarmaclar bir ay nce
Olimpiaya gelir, yarglarn nlerinde beden eitimi yaparlar
d. Btn yarmaclar plak yarrlard. lk gn, yarmaclar
yemin etmelerine, kurban kesimine ve tapmak ziyaretine ay
rlrd. Daha sonraki gnlerde ise eitli alanlarda yarmalar
dzenlenirdi.
1115. OLMPOS DAI
Eski Yunandaki dinsel inana gre ba tanr Zeusun ve te
ki tanrlarn komnal-klan yaam srdrdkleri kutsal dadr.
A. Timur Bilgi
302
Aslnda Yunanistann kuzeyinde, Ege kylarnda yarmadann
en yksek dadr.
1116. ON EMR
Musevilik inanna gre eski Ahitte (Tevrat) kiilerin tanr
ile kiilerin kiilerle ve toplumla olan ilikilerini, onlar kar
sndaki devlerini ve ykmllklerini belirleyen on tanr buy
ruudur. Eski Ahite gre iki ta tablete yazlm olarak Sina
Danda Peygamber Hz. Musaya inmitir. Bu emirler: Tanry
kalbinle ve aklnla sev. Tanrdan baka kimseye kulluk etme,
Tanrnn adn yanl kullanma. Alt gn al, yedinci gn din
len, Anne ve babana sayg duy. Zina yapma. alma,Yalan syle
me, Bakasnn malna gz dikme.
1117. ONGUN (Totem)
lkel topluluklarda, topluluun anne-atas olduuna ina
nlan, kendisine zel ve kutsal bir biimde balanlan hayvan
ya da bitkilerdir. Eski bozkr toplulukIarnda ve gnmzde
Orta Asyada yaayan Yakut topluluklarnda grlen bir dinsel
inantr. Anadolunun eitli yrelerinde hala izlerini srdren
bir doa inandr.
1118. ONKADA
Ege Denizinde en bykleri Rodos olan irili ufakl 12 adann
toplu addr. Aslnda blgedeki 13 adadr. Uzun sre Osmanh
Devletinin egemenliinde kaldktan sonra 1911-1912 Trablus-
garp Sava sonunda imzalanan Ouchy Antlamasyla Balkan
savalarnda Yunanistann igal etmesini nlemek amacyla
talyaya emanet edildi. Lozan Bar Antlamasyla talyaya ve
rildi. kinci Dnya Savandan sonra 1947de imzalanan Paris
Bar Antlamasyla Yunanllara sava tazminat olarak verilmi
bu gnk statsne kavumutur. Blgedeki baz kayalklarn
durumu net olarak belli olmadndan zaman zaman Trkiye
ile Yunanistan arasnda sorunlar yaanmaktadr.
Tarih Terimleri Szl
303
1119. ONK HAYVANLI TAKVM
slamiyetten nce yerleik Trk topluluklarnn kulland
in Takvimidir. Gne Yl esas alnm olup yllarn isimleri
hayvan isimleriyle anlmaktadr. Bu yllar; San yl, Sr yl,
Pars yl, Tavan yl, Ejder yl. Ylan yl, At yl. Koyun yl,
Maymun yl. Tavuk yl. Kpek yl ve Domuz yldr.
1120. OPORTNZM
G durumlarda uzak ve stn amalar gelecee braka
rak, duruma gre davranmaktr. Oportnizmde karclk ya
da gszlk nedeniyle gerekleri bilerek yanl yorumlama ve
uzlamaya, teslimiyete gereke uydurma eilimi vardr.
1121. ORDU HZNES
Osmanl Ordusu sefere giderken, birlikte gtrlen maliye
defteri ile para ve altnlar kapsayan hazinedir.
1122. ORDU KADISI
Osmanl padiahlarnn sefere kmadklar zaman, orduyla
birlikte giden. Kazasker adna eri ilemleri yapan ve kararlar
veren yargtr.
1123. ORTA TA DEVR
Bu dnemde Buzul a sona ermi, iklim koullar yaama
ya daha elverili hale gelmitir. Yeni Ta Devrine geii sala
yan Yontma Ta Devrinin sonlarnda ortaya kan bir ara d
nem olan Orta Ta Devrinde insanlar avclk ve toplayclkla
yaamlarn srdrmler ve atei denetim altna almlardr.
1124. ORTAK KARAR
Avrupada Maastricht Anlamasyla uygulanmaya balayan ve
Amsterdam Anlamasyla yeni alanlan da kapsayacak ekilde ge
niletilen, Topluluk yasalannm kabulnde Avrupa Parlamentosu
A. Timur Bilgi
304
ile Avrupa Bakanlar Konseyi arasnda eitlik salayan yasama
yntemidir.
1125. ORTODOKS
Genel anlamda geleneksel ilkelere uygunluk, zel anlamda
ise, dinsel inanca kaytsz koulsuz ballktr. Bir kural ya da
kurumun ilk biimini titizlikle korumak ve srdrmek anla
mndadr.
1126. OSRS
Eski Msr mitolojisinde lm tanrsdr. akal bal bir in
san olarak betimlenmitir. Ruhlar ve bedenleri bozulmam
llerin te dnyada yaayabilmelerine karar veren tanrdr.
1127. OSMANLI BANKASI
1863 ylnda Bank- Osmani-i ahane adyla ngiliz ve Fran
sz sermayesiyle stanbulda kuruldu. Tannan ayrcalklarla
devletin merkez bankas durumuna geldi. 1881 ylnda Osman-
h Maliyesinde kurulan Dyun-u Umumiye daresi ile birlikte
devletin para politikalarn belirleme, kat para basma ve ha
zine ilerini yrtme hakkn elde etti. Osmanl Devletinin d
borlarna araclk etti, sanayi yatrmlar gerekletirdi, eitli
ticari ortaklklara katld. Cumhuriyet Dneminde ise ayrca
lklar kaldrlarak sradan bir ticaret bankas olarak almala
rn srdrmtr.
1128. OTA
Trklerde sefer srasnda hkmdar ya da ordu komutan iin
kurulan byk adrdr. Genellikle birbirine geili 34 blmeden
oluur. Ortadaki byk adr yedi direkliydi ve glgeliklerle ev
riliydi. Ota hkmdarn ve komutann gcnn bir simgesidir.
Tarih Terimleri Szl
305
1129. OTOKRATK DEVLET
Yasama, yrtme, yarg glerini kii ya da kiilerin kullan
d devlet biimidir. Otokratik devlette ynetici ya da ynetici
ler kararlan alrlar ve halka dayatrlar. Halkn ynetime katlma
yetkisi ve hakk yoktur.
1130. OTOPS
nsanlarda ve hayvanlarda lm nedenini aratrmak ya da
lmeden nce geirilen hastalklarn bedendeki etkilerini belir
lemek iin lnn bedeninde (kadavra) yaplan incelemelerdir.
1131. OTOR
Bir devletin gereksinmelerini kendi i bnyesinden karla
yan, uluslararas ekonomik ilikilerini en dk seviyeye indir
gemesidir. Temelinde ekonomik bakmdan kendi kendine ye
terlilik vardr. Bu sistem uluslararas iblmne kapaldr ve
tam bir ekonomik bamszl hedef alr. D dnyadan kopuk
kaynaklarn askeri amalara balanmas dolaysyla d ticaret
avantajlarnn yitirilmesi ve ideoloji basks otari eilimlerini
glendirir. Modern adaki otari denemelerine rnek olarak
Rusyann 1917de, Almanyann 1934de uygulamaya baladk
lar d ticaret denemeleri gsterilebilir.
1132. OTURMA EYLEM
Bir tr protesto eylemidir. i, retmen, renci ve memur
larn olaan almay engellemek zere bir i yerini ya da oku
lu igal etmeleridir. Genellikle planlanm toplu bir eylemdir.
Kamuoyunun dikkatini belli bir konuya ya da soruna ekmek
amacyla dzenlenir.
1133. OY
Seimlerde ya da halk oylamas gibi durumlarda belirtilen
gr ya da tercihtir. Bu gr ve seimler oy pusulasyla ya da
iarede belirtilir.
A. Timur Bilgi
306
1134. OYALAMA
Diplomatik grmelerde parlamento almalarmdaki en
gelleme taktiklerini andracak ekilde sonucu geciktiren davra
nlara dendii gibi, uluslararas ilikilerde bir devletin zmeyi
arzulamad bir konuyu eitli taktikler kullanarak srnce
mede brakmasdr. Ayrca, baz durumlarda zaman kazanmak
ve bu arada gerekli alanlarda nlemler almak veya hazrlklar
yapmak iin bavurulan tutum iin de bu deyim kullanlr. Ulu
sal Kurtulu Savamzda Birinci ve kinci nn Savalar bu
zellie sahiptir.
1135. OYMAK
Babaerkil, anaerkil ya da genel anlamyla ilkel (kleci, feodal)
yapl ve genellikle dtan evlenmek topluluktur.
Tarih Terimleri Szl
307
1136. LLER KTABI
lka Msr piramit metinleriyle lahit metinlerine dayanan
dinsel kitaptr. Papirs, keten bez ya da mezar duvar zerine
yazlm metinlerdir. nana gre, lnn ller dnyasnda
varln srdrmesine ve gndz, canllar arasna katlmasna
olanak veren byl szlerin yer ald metinlerdir.
1137. NERME
Doru ya da yanl olabilen her yargy anlatan szcktr.
Bir mantk nermesi ya dorudur ya da yanltr. Bir tasarm
da yargnn doru olabilmesi iin byk ve kk nermelerin
mantk kurallarna gre doru olmas gerekir.
1138. NLEYC DPLOMAS
Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi tarafndan nleyici dip
lomasi" yoluyla dnyann her yerinde bar ve gvenlii sala
mak ve Birlemi Milletler ile daha ok ibirhi hahnde al
mak amacyla nkleer silahlarn hemen hemen yarya indirmek
konusunda anlaan ABD ve Rusyaya ve baka lkelere ynelik
olarak 31 Ocak 1992de ortaya atlan bir gndem dsturudur.
Fransa Cumhurbakan Mitterand Gvenlik Konseyine hitap
ettii srada, artk Yeni Dnya Dzenini kurmay hzlandr
mak iin nleyici diplomasi ye arlk verilmesi gerektiini be
lirtmitir.
1139. REN YER
Tarihsel ya da arkeolojik deer tayan eski bir uygarln
kalntlarnn bulunduu yerdir. Su altnda bilinen ya da ortaya
karlan yerler iin de bu terim kullanlr.
308
1140. RF
Halk arasnda benimsenmi ve uygulana gelen gelenekler
dir. er-i kurallar dmda geleneksel olarak uyulan esaslardr.
1141. RF VE ADET HUKUKU
Mahkeme kararlarndan kaynaklanan yasalardan ok gelenek
ve greneklere, mahkeme kararlanna ve karara balanm dava
larn tutanaklarna dayanr. ngilterede Ortaadan bu yana ay
rca, ABDde ve ngiliz Uluslar Topluluuna bal birok lkede
uygulanmaktadr.
1142. RF- HUKUK
Anadolu Seluklular ve Anadolu Trkmen Beyliklerinde,
eri mahkemelerin grev alanlar dndaki anlamazlklar g
ren ve zmleyen ayr mahkemeler vard. Bu mahkemeler
de, yasalara ve buyruklara uymayanlar ve gvenlii bozanlar
yarglanrd. Seluklularda rfi mahkemelerin, banda bulu
nan yetkiliye Emir-i Dad denirdi. Bir nevi adalet bakan ya da
basavc olan Emir-i Dadn yetkileri ok geniti. Gerektiinde
divan yeleri ve veziri yarglama ve tutuklama yetkisine sahip
tiler. OsmanlIlarda da eri hukukun yetersiz kald alanlarda,
eriat kurallaryla elimeyen birok rfi hukuk uygulamas
gerekletirilmitir.
1143. RGN ETM
Okullarda ya da okul nitelii tayan kurulularda yrtlen
eitimdir.
1144. R
slam devletlerinde eriat yasalarna gre, Mslman reaya
dan alman 1/10 oranndaki rn vergisidir. Bu vergi rn ze
rinden rn olarak alnrd. rn oulu aardr.
Tarih Terimleri Szl
309
1145. TANAZ
yileme umudu olmayan ve ok ac eken hastalarm ya da
yaamm tek bama srdremeyecek kadar sakat olan bireyle
rin yaamma acsz biimde son verilmesidir. Etik adan tart
ma konusudur. Birok lkede cinayet olarak kabul edilir.
1146. TKEN
Ergenekon Destamnda sz edilen, Trklerin kutsal lke
sidir. kinci Kktrk (Kutluk) Devletine merkezlik yapan ve
bugnk Moolistanda bulunan bir blgedir.
1147. YKC TARH
Olaylar aralarndaki neden-sonu ilikilerini ve zaman sra
sn gzetmeksizin yzeysel olarak yklemeyi n planda tutan
ilkel (lka) tarih yazcldr. lk rneini Historia adl ya
ptnda Halikarnasl (Bodrum) yazar Heredot yazmtr. Here-
dot bu yaptnda M 490 ve M 480 yllarnda Yunanllarla
Persler arasnda yaplan Pers Savalarn anlatmtr.
1148. Z
Bir olgunun kkenini, rasn ve gelime eilimlerini belir
leyen en derin, en duraan zelliklerinin ve ilikilerinin tm
dr.
1149. ZDEKLK
nsann evresindeki dnyann nesnel bir gereklii oldu
unu ve bilimsel olarak anlalabilip, aklanabileceini, dei
tirilebileceini savunan bir felsefedir. zdekilik gerek ve yet
kin anlamna XIX. yzylda diyalektik (eytiimsel) ve Tarihsel
zdekilikle ulamtr. Diyalektik ve Tarihsel zdekilie gre,
zdek, bilincin dnda ve bilinten bamsz olarak var olan nes
nel gerektir. zdeksel evrenin doal ve toplumsal btn olayla
r zdeksel bir temelden yola klarak aklanabilir. zdekilik
A. Timur Bilgi
310
temel dncesi, Kendiliinden zdekilik aamasndan sonra
srasyla, Hint, in ve Yunan dncelerinin safa sezilerini ve
savlarn kapsayan Antik zdekilik, XVII. ve XVIII. yzyl
larn mekanikiliinden etkilenen Mekaniki zdekilik, eyti
imden yoksun ve ar savlar ieren Kaba zdekilik, tanr
tanmazlkla dile getirilen Antropolojik zdekilik evrelerin
den geerek. Eytiimsel ve Tarihsel zdekilie ulamtr.
Kendiliinden zdekilik >Antik zdekilik >Mekanik z
dekilik >Kaba zdekilik >Antropolojik zdekilik >Eyti
imsel ve Tarihsel zdekilik
1150. ZEL SEKTR
Devlet ve kamu kurulular dnda kalan ticaret, tarm,
ulatrma, madencilik, turizm ve sanayi alanlarndaki kurulu
larn tmdr.
1151. ZEL TARH
Yalnz bir blgenin, bir dnemin, bir topluluun ya da bir
devletin siyasal ve toplumsal yaamn ve kltrn konu edi
nen tarihtir. Belli bir zaman kesiti iinde snrlandrlan Genel
Tarih de bu kapsama girer.
1152. ZEL YAAMIN DOKUNULMAZLII
Kiilerin zel ve aile yaamna sayg gsterilmesini ngren
temel haktr. Ancak adli soruturma ve kovuturma gerek
li grdnde bu hakka karlabilir. Trk Medeni Yasasna
gre, kiinin zel yaam evresini ve zel haberlemelerini ka
muya aklamak hukuka aykrdr.
1153. ZEL YNETML EYALETLER
Osmanl Padiah Birinci Sleyman zamannda rgtlendi.
Halk Mslman-Arap olan ve merkezden uzak topraklardr.
Tarih Terimleri Szl
311
Vali, memur ve askerleri merkezden gnderilir ve bunlara yl
da bir kez Saliyane denilen maa denirdi. Topraklar iltizam
adyla vergi toplama blgelerine ayrlr, buralarn vergi toplama
hakk ihale (ak artrma) edilirdi. haleyi alan kiiye mltezim
denilirdi ve blgesinin vergilerini kendine toplard. En nemli
zel Ynetimli Eyaletler; Fas, Tunus, Cezayir, am, Basra, Ba
dat, Yemen ve Habetir.
1154. ZERKLK
uiter ya da federal devlet sisteminde, blgelerin ya da kamu
kurumlarmm belli snrlar erevesinde siyasal ya da ynetsel
anlamda kendi bana karar alabilme ve uygulayabilme zgr
ldr. Siyasal anlamda zerklik, bir devlet snrlar iinde
belirli bir lkeye, blge ya da yreye iilerinde zgrlk tan
may anlatr. Genellikle ok uluslu devletlerde grlen zerklik
uygulamalarnn merkezi hkmet yetkililerinin belirli oranda
snrlandrld ynetsel bir dzenleme biimidir. zerklik fe
dere bir yap tamayan ama merkezi hkmeti vesayet dene
timine bal olarak iilerinde belirli bir zgrlkten yararla
nan bir ynetim biiminde ortaya kabilir. Eski Yugoslavyada
Kosova, eski Sovyetler Birlii topraklarndaki bir ok blge ve
inde Sinciang bu tr bir zerkliin rnekleri saylabilir.
1155. ZGRLK ANITI
Amerika Birleik Devletlerinin sembol olan bu ant, Ame
rikann Avrupahlar tarafndan kefedilmesinden sonra bu k
tada dikilen en byk anttr. New York Limammn giriindeki
zgrlk Adasnda bulunmaktadr. Dnyay aydnlatan z
grlk mealesini temsil eden bu heykel, Fransz heykeltra
Frederic Auguste Bartholdi tarafndan yaplm ve 1886 ylnda
Fransz hkmeti tarafndan ABDye hediye olarak gnderil
mitir. Heykel dvme bakrla kapldr. Gvdesi 46 metre olup
kaidesiyle birlikte ykseklii 100 metredir.
A. Timur Bilgi
312
1156. ZMLEME
Bir sosyal ve kltrel grubun baka bir sosyal ve kltrel
grubun bir paras olma, onun iinde erimesi srecidir. zm
leme bir lkeden baka lkeye gidildiinde olabilecei gibi ayn
lke iinde bir yerden baka lkeye gidilmesiyle de olabilir.
Asimilasyona uram bir grubun ilkelerine, deerlerine, hu
kuk kurallarna, kurumlarda, geleneklerde ve gereksinimlerin
giderilmesinde kullanlan oranlarda byk deiiklikler olur.
Yani yaam biimi deiir. Bazen bunlarn tmnn deime
dii baz eski zelliklerin de srdrld olur. zmleme
baz durumlarda olmayabilir veya yava yava olur. Baz grup
lar, aznlk olanlarn kendi ilerine girmelerini istemezler veya
aznlk olan grup kendi yaam biimine sk sk sarlr ve yeni
yaam biimine uyarlanmaktan saknabilir. Gelimi sanayi
toplumlarnda genellikle aznlklar ounlua asimile olurken
gelimekte olan lkelerde bazen ounluk olan grup aznla
asimile olur.
Tarih Terimleri Szl
313
p
1157. PADAH
Farsa bir szck olup, Byk ah anlamndadr. Osmanl
Devletinde imparator sanna denk olarak kullanlmtr. kinci
Mehmetten sonraki Osmanl hkmdarlar bu zellie sahiptir.
1158. PAKT
Devletlerin ya da baka glerin ortak hareket etmek iin
kurduklar birliktir. Gnmzde bu tr birhkler askeri ve eko
nomik planlama amacyla kurulur. NATOda askeri bir pakttr.
Trkiyede Cumhuriyetin ilk yllarnda blgesel bara sala
mak ve korumak amacyla, Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve
Romanya arasnda Balkan Pakt, Trkiye, ran, Irak ve Afganis
tan arasnda Sadabat Pakt oluturulmutur.
1159. PALEOGRAFYA
Artk kullanlmayan, eski (l) yazlan ve el yazmalarn
inceleyen, tarihe dorudan yardmc olan bilimlerden biridir.
Tarih bilimi iin olmazsa, olmaz bilimdir.
1160. PALEOLTK DEVR
Paleolitik Devir, gnmzden yaklak 2.200.000 yl ncesi
insann ilk aletini yapmasyla balar. Bu en uzun ve en ilkel
dnemde aletler kabaca yontulmu talardan, sopalardan ve ke
miklerden yaplmtr. nsanlar klan denilen kk topluluklar
halinde, komnal ve gebe bir yaam srdrmler, maara
larda ve aa kovuklarnda barnmlardr. nsanln ilk ve en
nemli aamalarndan biri olan atein denetim altna alnmas
bu dnemin sonlarndadr. nsanlar geimlerini toplayclk ve
avclkla srdrebilmilerdir.
314
1161. PALEONTOLOJ
Soyu tkenmi olan eski canl trlerini fosillerden inceleyen
ve canllar restore eden bilimdir.
1162. PAN ARABZM
Araplk anlamna da gelir. Arapa konuulan btn slam
lkelerini, byk bir ortak dzen iinde biri etirmeyi-ama
edinen faist-rk siyasal bir harekettir. Pan-slamizm hareke
tinin duraklad Birinci Dnya Savandan sonra gelien Pan-
Arabizm XIX. yzylda Arap dilinin ve kltrnn yeniden
canlan olarak Msrda ortaya kt. XIX. yzyln balarnda,
Avrupada zellikle Osmanh mparatorluunun ynetimi al
tnda bulunan Balkan halklarnn balayan ulusal uyan, ksa
bir sre iinde Msra srad. XIX. yzyl ortalarnda Gen
Osmanllar tarafndan ortaya atlan Osmanlclk dncesine
karlk, Msrda da, Arapa konuan btn halklar bir bay
rak altnda toplama lksn gden Pan-Arabizm akm do
du. Arap lkelerinin, zellikle petrol kaynaklarnn bulunduu
blgelerin, Anglo-Amerikan irketlerinin ehne gemesi yzn
den, kk Arap emirlikleri doduu iin bu dnce baarl
olamad.
1163. PAN-SLAMZM
XIX. yzylda slam liderleri tarafndan ortaya atlan sla-
mi birlik dncesidir. Bu dncenin temelini, AvrupalIla
rn Mslman topraklarnda egemenlik kurmalar ve ksmen
slam dnyasnda yaanan durgunlukta aramak gerekir. Pan
islamizm XIX. yzylda Mslman liderlerinin en ok tuttuk
lar grtr. Bu Mslman liderlerin ban ektii Osmanh
Sultan ve Halifesi kinci Abd-l Hamit, slam dnyasnda bu
gr btn Mslmanlara yaymak iin giriimlerde bulun
du. Bu konuda ilk adm Hicaz Demiryolunun yaplmasyd.
1909da kinci Abdlhamidin tahttan indirilmesi ve lmesi
Tarih Terimleri Szl
315
Pan-slamizm hareketinin gerilemesine neden olmutur. kinci
Dnya Savandan sonra, Pan slamizm dncesi geride kal
m, yerini Neo Pan-slamizm almt. Ama, tek bir merkezi
kurum altnda btn Mslmanlarn birlemesini amalayan
Pan-slamizmden farkl olarak, uluslararas alanda yaplacak
eylemlerin egdmlenmesidir.
1164. PANKU
Hititlerde soylular meclisidir. Bu meclisin yeleri yksek as
keri ve idari grevlerde bulunmutur. Hitit kent krallarndan
ve yerel egemenlerden oluur. Yarglama yetkisi vardr. Veliaht
ve kral seiminde sz sahibidir. Bu meclis ilk dnemde kraln
yetkisini snrlandrmtr. mparatorluk dneminde ise mec
lisin yetkileri azalmtr. M 1400 yllarnda kent krallarnn
egemenliine son verilerek kentleri ynetmek amacyla mer
kezden valiler grevlendirildi. Bu durum Panku Meclisinin
varlnn da sonu oldu.
1165. FAN SLAVZM
Dnyada yaayan tm Slavlar tek bir devletin egemenlii al
tnda birletirmeyi hedefleyen faist-rk bir dncedir. zel
likle XIX. yzylda Rusya tarafndan Osmanh mparatorluunu
ve Avusturya Macaristan mparatorluunu paralamak ve Bal
kanlar Slavlatrmak amacyla yaplan uygulama ile bu hayal
gerekletirilmeye allmtr.
1166. FAN TURANZM
Dnyada Trklerin yaad yerleri Turan lkesi ilan ederek
bu topraklar Qapon Denizinden Adriyatik Denizine kadar) ele
geirmeyi amalayan yaylmac, rk faist bir siyasal hareket
tir. lk kez Ziya Gkalp tarafndan dile getirilmi en ilkel Trk
Milliyetilii hareketidir.
A. Timur Bilgi
316
1167. PAN TRKZM
Dnyada yaayan btn Trkleri bir Trk devletinin ege
menlii altnda birletirmeyi amalayan yaylmac, faist-rk
bir siyasettir.
1168. PAPA
Katolik mezhebinin dinsel lideridir. V. yzyldan bu yana
sadece Roma Piskoposuna verilen unvand. Ortaada Papa
lk batnn en etkin ekonomik, toplumsal ve siyasal kurumu
durumuna geldi. 1870 ylnda kendisinde varsaylan yanlmaz
lk inanc sayesinde Roma Kilisesinin mutlak bakan ve Aziz
Petrusun Halifesi kabul edilmitir.
1169. PARA
Osmanl Devletinde kullanlan para birimlerinden biridir.
lk kez Drdnc Murat zamannda baslan madeni paradr.
Deeri kuruun l/40 kadardr. Trkiye Cumhuriyetinde de
1950 ylna dek kullanlmtr. Be para etmez deiminde kul
lanlmtr.
1170. PARADOKS
Matematikte ve mantkta, sonucu yanl olmakla beraber,
anlatl tarz doru gibi grnen ilemdir.
1171. PARS KOMN
Alman Babakan Bismarckn, Fransann Katolik Alman
Devletleri zerindeki denetimini krmak iin 1870 ylnda
Fransaya kar at savatan sonra 18 Mart 1871-28 Mays
1871 tarihleri arasnda Pariste balayan halk ayaklanmasdr.
Ayaklanma ve ondan sonra 21 Mart 1871de yaplan yerel y
netim seimlerini de sosyalist devrimciler kazandklarndan
Komn Ynetimi kuruldu. Bu yeni oluturulan ynetim, 1793
Fransz devrim geleneini srdren ve devrimin Paris Komn
Tarih Terimleri Szl
317
denetiminde olmasn savunan Proudhoncular ve iddet yan
ls Bloquicilerden olumaktayd. Paris Komn bir program
yaymlad. Buna gre, devlet dine verdii destei ekecektir.
Fransz Cumhuriyet takvimi kullanlacak, i saati on saat ile
snrlandrlacaktr. Hkmet birlikleri. Komnclere kar 21
Mays 1871 tarihinde saldr balatt, 20 bin komnc ld
rld. Ayrca 38.000 kii tutukland ve 8.000e yakn kii snr
d edildi. Hkmet, bunun ardndan elde ettii gten, sert
yntemlere bavurdu. Paris Komn, Marksistler tarafndan
tarihin ilk sosyalist devrim denemesi olarak kabul edilir. Kari
Marks Paris Komnne, sosyalist devlet dzeninin ilk rnei
olarak bakm ve Komncleri, Gkyzne saldranlar olarak
tanmlamtr.
1172. PARLAMENTER DPLOMAS
Halen var olan uluslararas kurumlarda ounluun uzla
masn isteyen, buna nem veren konferans diplomasisidir.
Ayn politik sistem. Birlemi Milletler Genel Kurulu, dier
uluslararas organlar ve ulusal parlamentolarda da uygulanr.
1173. PARLAMENTER SSTEM
Temsili demokrasinin bir uygulay biimidir ve temsili de
mokrasinin parlamento rejimi, bakanlk rejimi ve meclis sistemi
olarak ana biimde yaama geirildii kabul edilir. Parlamenter
rejimde yasama organlar yrtme organn denetler. Bu denetle
me szl sorular, yazl sorular, gensoru ve gvenoyu biimin
dedir. Yrtme organ hkmettir. Parlamento, kanun koyucu
dur. Bu yetki kendisine, devredilemez bir biimde verilmitir. Bu
nedenle sorumluluundan da kamamaz. Parlamenter sistemin
bir baka nemli zellii de tarafsz, sorumsuz ve doal ola
rak yetkisiz bir devlet bakannn varldr. Meclis sisteminde
en nemli g parlamentodur. Onun vekaletiyle i banda bir
hkmet bulunur.
A. Timur Bilgi
318
1174. PARLAMENTO
Bir toplumu oluturan tm smf ve zmrelerin temsil edil
dii, demokratik yntemlerle oluturulan meclislerdir. Tarihte
ilk parlamento 1285 ylnda ngilterede Lordlar Kamaras ile
Avam Kamarasnm ortaklaa yapt bir oturumda gerekle
mitir.
1175. PARSLER
Arap-slam ordularnn ran ele geirmesinden sonra Maz-
daizm inannda olanlar Hindistana g etti ve ortada Parsiler
olarak anlmaya baladlar. Gnmz Parsileri kendilerini tek
tanrc sayarlar. Ate araclyla Ahura Mazdaya ulatklarn
dan kutsal atelerini hep yank tutmaya zen gsterirler. K
tlklere kar savamay etik deere dayanarak onaylarlar.
Bunlar; iyi dnceler, iyi, szler ve iyi eylemler.
1176. PARYA
Hindistanda temel Hindu Kast rgt dnda kalan ve ge
nellikle aa grlen ilerde alan topluluk yeleridir. Genel
likle balklk ya da plk gibi ilerle urarlar ve Hindu-
larca kirli olarak kabul edilirler.
1177. PARYALAR
Hindistanda eskiden geerli olan kast sistemine gre top
lumun en aa snfdr. Yoksullar, zanaatlar ve her eit
iiyi kapsar. Brahman Yasasna gre paryalar da lanetliler,
aforoz edilmiler ve kovulmular diye kendi ilerinde gru
ba ayrlrlard. Bunlardan sonuncular toplumd saylr hibir
dinsel tapnaa giremezlerdi. Halktan uzak ve ayr yaar, en
aalk ileri grrlerdi. Kurban trenlerinde grev almak ve
Vedanm dini bilgilerini renmek haklan yoktu. Okumalarna
izin verilen kitaplar, sadece epik iirler ile Puranalard. Sdre-
1er dk kimseler saylr; grevi st kasta hizmet etmektir.
Tarih Terimleri Szl
319
Hindistan bamszla kavutuktan sonra 1950de kabul edi
len anayasa ile kast sisteminin kaldrlmasna karn, eski top
lumsal alkanlkla, paryalarn toplum iindeki aa durumu
gnmzde tam anlamyla giderilmi saylmaz.
1178. PASF DREN
Yurttalarn devlete kar devlerini yerine getirmeyi reddet
meleridir. Vergi demeyerek, askere gitmeyerek ya da yasalara
uymayarak devlet ileri aksatlr. Genellikle siyasal ynetim de
iikliini amalayan eylemleri destekleyen bir eylem biimidir.
1179. PASF DRENME
Dardan veya ieriden gelen bask ve iddet uygulamalar
na ayn ekilde karlk vermeyerek yeni bask ve iddet yoluna
sapmadan yaplan savunma ve korunma amal kar koyma
eylemidir.
1180. PASF HALK
D politikaya ve toplumsal sorunlara kar ilgi duymayan
bu halk grubu, d politika kurumlarndaki giriimlerinde, bu
konularda basn ve yayn aralar ile duyurulan bilgileri deer
lendirmek yeteneinden yoksundur.
1181. PAA
Osmanl Devleti zamannda Sancak Beyi ve daha yksek rt
beli olan idari ve askeri amirlere verilen unvandr. Vezir-Gene-
ral rtbesi ile e deerdedir. Baaa szcnn bozulmasy
la olutuu sanlmaktadr.
1182. PAMAKLIK
Osmanl padiahlarnn annelerine, kz kardelerine, kzlar
na, elerine ve hasekilerine ayrlan haslara (dirlik) verilen addr.
A. Timur Bilgi
320
1183. PATRC
lkada Romann egemen ve ynetici snfdr. Patriciler,
kendilerinin ilk senatrlerin kaltlar olduklarn ne sre
rek tm ynetici ve rahiplerin haklarnn kendilerinde bulun
masnn gerektiini savundular. Buna kar ayaklanan Plebler
Romada snf savan balattlar. Daha sonra iki snf arasnda
uzlama salanarak 12 Levha Kanunlan olarak adlandrlan
ortak yasalar yaymland. 12 Levha Kanunlar, sadece Roma hu
kukunun deil ayn zamanda gemite birok lke tarafndan
ilan edilen nsan Haklar Bildirisinin de temeli saylmaktadr.
Bu kanunlar dizisi ile iki toplum arasnda daha nce hi ol
mayan adalet ve drstlk mekanizmas kurulmu ve gler
Patrici ve Pleb snflarndaki byk toprak sahipleri tarafndan
paylalmtr. Bylece, her iki halk grubu da seme seilme
hakkna sahip olmutur.
1184. PATRK
Dou kiliselerinde bir lkenin ya da daha geni bir blgenin
tm piskoposlar zerinde otoritesi olan bir merkezin pisko
posuna verilen sandr. Patrik san, Latin Katolik Kilisesinde
nemli ya da eski birka merkezin piskoposlanna da verilmi
tir. Ayrca Papann sanlarndan biri de Bat Patriidir. Ki
liseler Birlii Patrii unvan da Khalkedon Konsilince nce
Papaya, daha sonralar stanbul, skenderiye, Antakya ve Ku
ds patriklerine verilmitir.
1185. PEENEKLER (860-1091)
Seyhun Irma ve Aral Gl evresinde Kktrklere ba
l yaayan Peenekler, Ouzlarn basksyla buradan gerek
Karadenizin Kuzeyine yerletiler. Macarlar ve Ruslarla savat
lar. X. yzylda Ouzlarn basksyla yeniden karlatlar. Bir
blm Macaristana, bir blm Balkanlara yerleti. Balkanla
ra yerleenler Bizans ordusunda paral asker olarak savatlar.
Tarih Terimleri Szl
321
1091 ylnda Kpaklarn saldrsna urayarak yok edildiler,
kalanlar da Balkanlarda eridiler.
1186. PEKN NSANI
Homo-Erectus trnden soyu tkenmi bir insan trdr.
Pekin yaknlarndaki bir maarada bulunan fosillerden tannd.
Aln dar, alt enesi kntszdr. Dileri temel olarak insannki-
ne benzer ama kpek dileri ile az dileri daha iridir. Avclk
ve toplayclkla geinen, ate yakmay bilen, tatan ve hayvan
kemiklerinden aletler yapabilen insan trdr.
1187. PENTAGON
ABDde Washington D.C. yaknlarnda begen tabana ina
edilmi bir yapdr. zellii ABD Savunma Bakanlnn mer
kezi olmasdr.
1188. PERSLER (M 550-M 330)
rann gneyinde yaayan Persler Kirosun komutasnda
ayaklanp, Medlerin egemenliine son vererek M 550 yln
da merkezi Persopolis olan bir devlet kurdular. Lidyahlar ve
yonlar yenilgiye uratarak Anadoluyu, Babilleri yenerek tm
Mezopotamya ile dou Akdeniz kylarn ve Msr ele geirdi
ler. En gl olduklar dnemde Tuna Irmandan Hindistana
kadar egemen oldular. Askeri ve ticari alanda Kral Yolunu ge
litirerek kullandlar. Mimaride, devlet rgt ve lke yne
timinde gelitiler. lkan en sistemli dinlerinden biri olan
Zerdt (Mazdaizm) Dinine inandlar. M 330 ylnda Make
donya Kral skenderin saldrlaryla ykldlar.
1189. PERVANEC
Anadolu Seluklu Devletinde ve lhanllarda ikta ve vakf
gibi miri arazileri defterlerine kaydeden, bu topraklarn da
tmn yapan ve bunlarla ilgili menur ve beratlar hazrlayan
divan grevlisidir.
A. Timur Bilgi
322
1190. PEKE
zellikle hkmdarlarn birbirlerine yolladklar ya da h
kmdara sunulan armaanlardr. Osmanl halknn bir devlet
memurunun huzuruna karken grevliye getirdii armaanla
ra da bu ad verilir.
1191. PEYGAMBER
Tanrnn iradesini yorumlayan ve duyuran kiidir. Tanrnn
dl ve cezalarn haber verir. M VIII. yzyldan itibaren o
unluu brani (Sami) kkenli birok peygamber ortaya k
mtr. Kuranda yazl 25 peygamber vardr. Bunlarn varlna
inanmak slamn drdnc kouludur. Peygamberler Veli, Nebi
ve Resul rtbelerine sahiptir. Resul olanlar kendilerine kitap
indirilenlerdir. Bunlardan Hz. Davuta Zebur, Hz. Musaya Tev
rat, Hz. saya ncil ve Hz. Muhammede Kuran gnderilmitir.
1192. PNG PNG DPLOMASS
Uzun sre, ieride sosyalist rejimi pekitirmekle megul
olan in, batl emperyalist devletlerle ve zellikle ABD ile ili
kiler kurmamtr. Aslnda ABD de bu yolda giriimlerde bu
lunmam Formozadaki an Kay ek inini (Tayvan) destek
lemitir. Ancak, zamanla hem inin ve hem de ABDnin bu
grleri deimitir. likiler kurma eilimi balamtr. Bu
yolda ilk adm olarak in ile ABD arasnda ping pong masa
tenisi takmlar ziyaretleri ve malar yaplarak ilk yaknlama
denemelerine giriilmi ve bu duruma pingpong diplomasisi"
ad verilmitir.
1193. PRAMT
lkada Msrda firavunlar iin yaplan saray mezarlardr.
nc Hanedan dneminde basamakl piramitler yapld.
Drdnc Hanedan dneminde, birok yap ina ettiren ve ba
samakl yeni bir piramit tr yaratan iyi kral Snefru ile kesin
Tarih Terimleri Szl
323
bir gelime grld. Sakkarenin gneyinde, Meydumda, pira
midin drt yz belli bir eimle bugn yok olmu olan tepe
noktasma doru ykselir. Dahurda bulunan iki baka pira
mit de bu firavuna mal edilir. Bunlardan ilkinde artc bir
zellik grlr; yksekliin biraz altnda, yan yzlerin eimi
birdenbire artar; bu da piramidi birbirinden ayr iki blmden
oluuyormu gibi gsterir. 100 metre yksekliindeki ikinci
piramit ise ok geni tabanl ve dz yzldr. Msrl tarih
bilimciler arasnda piramitlerin yapmnda kullanlan yntem
ler bakmndan en ok kabul gren sav, rampa ve iskelelerden
yararlanlddr. En yksek piramitler ise, Gize Blgesindeki
Keops, Kefren ve Mikerinosa ait olanlardr. Krops Piramidinin
ykseklii 148 metredir.
1194. PSA KULES
talyann kuzeyindeki Pisa kentinin Katedral Meydamnda
yer alan ve 1063-1090 yllarnda yaplan Duomo Katedralinin
an kulesidir. Ana yapdan ayr olarak 1173te yaplmtr. nl
Pisa Kulesi, bir an kulesidir. Kule st ste bindirilmi yuvarlak
6 stun dizisinden meydana gelmitir. 56 metre yksekliktedir.
zerine 294 basamakl bir merdivenle klr. En stteki anlarn
bulunduu 8. kat silindir biimindedir. Pisa Kulesi bitirildii ta
rihten itibaren gneye doru eilmeye balamtr. Bunun nedeni
temeldeki yumuak zemindeki bir kmedir. Gnmzde, kule
nin tepesinden gney ynnde aa sarktlan bir ekl 4,3 met
re aa inmektedir. Ancak yapnn arlk merkezinin izdm
kendi temel dairesinin iinde kald iin kule devrilmemektedir.
Kule her yl mihmetrenin onda yedisi kadar eilmektedir.
1195. PSKOPOS
Baz Hristiyan kiliselerindeki en yksek rtbeli din adam
dr. Genellikle belli bir blgeden sorumludur. Katolik inanna
gre, piskoposlarn yetkileri havarilerden gelir. Protestan ina
nnda ise bu sav benimsenmez.
A. Timur Bilgi
324
1196. PLEBST
Herhangi bir blgede yaayan insanlarn balanmak istedik
leri devleti ya da bamszlklarn semelerini salayan halk
oylamasdr. Plebist genellikle snrlarn izilmesi veya byk
devletlerin paralanmas sonucu oluan blnme zamanlarnda
gerekli olmu ve uygulanmtr. Yaplan plebist sonucu, blge
halk dier devletlere balanmak istememise, bu blge zerin
deki egemenlik hakk resmi yollarla seilen devlete geer.
1197. PLEP
Eski Romada halk snflarna denk den toplumsal snftr.
M 494-M 451 yllarnda egemen kle sahipleri snf olan
patricilerle giritikleri snf mcadeleleri (tarihin ilk grev eyle
mi) sonucunda Plep (Halk) Meclisi kurulmasn ve 12 Levha
Yasalarnm yaplmasn kabul ettirmilerdir.
1198. POLGAM
ok eliliktir. Ayn anda ok ele evli olma durumudur. Hem
ok karllk (poligami) hem de ok kocallk (poliandri) bii
minde grlr. En yaygn biimi ok karllktr. zellikle eri
at Yasalar buna izin vermektedir. Bu nedenle eriat Yasalarnm
geerli olduu topluluklarda hala grlmektedir.
1199. POLS
Eski Yunanda kent devletidir. Genellikle tapnaklarn ya da
sarayn evresinde rgtlenmi surlarla evrili bir kent ile et
rafndaki krsal alanlar kapsar. Kentte bir kale (Akropol) bir
ar (Agora), pazar ve ynetim merkezi, mahkeme ve askeri
garnizon bulunurdu.
1200. POMAK
Bulgar kkenli, Bulgarca konuan Mslman bir halktr. Bir
blm Balkan Savalarndan sonra Trkiyeye g etmitir.
Tarih Terimleri Szl
325
1201. PONTUS RUM RGT
Karadeniz Blgesindeki eski Pontus yresinde yaayan Orto
doks topluluklann bamsz bir devlet kurmak amacyla olutur
duklar demektir. 1904 ylnda Merzifonda kuruldu. Bata Mav-
ri Mira rgt ile Hnak ve Tanak rgtleri olmak zere birok
gizli rgtle ibirlii yapt. Mondros Atekes Antlamasnm im
zalanmasndan sonra eylemlerini younlatrd. Ulusal Kurtulu
Mcadelesi yllarnda eteler kurarak silahl saldrlar dzenledi.
1923 ylndan sonra Rumlarn Anadoluyu terk etmeleri zerine
rgt dald.
1202. POPLZM
Halklk akmdr. XIX. yzyln ikinci yansnda Rusyada
ortaya km bir kylclk politikasdr, tik poplistler Rus
kyl devrimcileridir. Onlara gre devlete egemen olmas gere
ken kesim kyllerdir. Dnsel anlamda, idealist bir akmdr.
1203. POSEDON
Eski Yunan mitolojisinde Deniz tanrsdr. Sembol a
tall asadr. Eski Romadaki karl Neptndr.
1204. POZTVZM (Olguculuk)
Felsefi sistemler yaadklar an zelliklerinden etkilene
rek biimlenir. Pozitivizm de XIX. yzyla damgasn vuran
doa ve fen bilimlerinden etkilenerek domutur. Pozitivizm
ancak duyu verilerine ve deneye dayanan olgusal dnyann
bilinebileceini ve bu bilgiye de bilim aracl ile ulalabilece
ini savunur.
1205. PRAGMATZM
Bir dncenin doruluunun ya da geerliliinin o dn
cenin pratik sonucu ile llebileceini benimseyen ve savu
nan felsefi grtr. Sonutaki yarar ve baar gerein ls
olarak ele alnr. Her dnceyi yaammz iin elverili olduu
A. Timur Bilgi
326
srece doru kabul eder. Bu felsefi grn znde yararclk
ve maddecilik yatar.
1206. PRESBTERYENLK
Calvin tarafndan ngrlen ve kilisenin ynetimini protes-
tan papazlaryla laik kiilerden meydana gelen Presbiterium
adndaki karma bir kurula vermeyi ngren dzendir. Kelime
nin dar anlamnda presbiteryenlik; Calvinci ngiliz kilisele
riyle, Skoya ve Brezilya Presbiteryen Kilisesi gibi baz yeni ki
liseler iin kullanlrd.
1207. PRESTJ POLTKASI
Devletleraras prestij, bir devletin dier devletlerin ya da halk
larnn gz nnde ve zihnindeki yeridir. Prestij politikasnn
amac, dier devletleri sahip olduklar gc ile etkilemektir.
Aralar ise diplomatik trenler ve askeri g gsterileridir.
Prestij politikas sonucu ulalmak istenen, bir devletin ama
larna dier devletin sayg gstermesini ve gtt emperyalist
ya da stat politikalarna destek salamaktr.
1208. PRM POLTKASI
Siyaset alannda prim politikas deyimi, dnc bir tutum
izleyerek ve baz kar hesaplarna dayanarak bir ksm nok
talarda kar tarafa baz hogrler gstermek, baz ilkelerin
den zveride bulunmaktr. Ekonomi alanndaki pirim politika
s ise daha somut bir niteliktedir ve eitleri bulunmaktadr.
rnein, alma alannda uygulanan prim politikas ile fazla
i yapan ve yksek randman verenlere aktan deme yaplr.
D ticarette ve ihracatta prim politikas ile hkmet d lkeye
ucuz satlan mallar iin ihracatya ekstradan bir para der. Pa
rann d deeri asndan prim politikas ise, eitli nedenlerle
lke parasnn d deerinin resmi ve gayri resmi serbest piyasa
(karaborsa) deerleri olumas ve arada bir fark yaratlmasdr.
Bu durumda, fark yararl ise lkenin paras prim yapmaktadr,
zararl ise aksidir ve yabanc para prim yapmaktadr.
Tarih Terimleri Szl
327
1209. PROLETARYA
Yalnzca emeim satarak yaamm srdrebilen sanayi top
lumu snfdr. Marksizme gre, Kapitalist toplumda snflar
retim aralarna sahip olan burjuvalarla, retim aralarndan
yoksun olan emeini satp, yaamm srdrebilen ve zincirle
rinden baka yitirtecek hibir eyi olmayan proletarya arasnda
ularlar. Kapitalizmin en byk elikisi bu snflar arasnda
dr. Kapitalizmin kaderi bu snflar arasndaki ilikiye baldr.
Kapitalizme kar bilinlendirilerek, rgtlenerek ve eyleme
geirilerek sosyalizmi kuracak olan, teorik ve pratik anlamda
nc snftr.
1210. PROPAGANDA
Baz siyasal ve toplumsal dnceleri kabul ettirmek, des
teklenmesini salamak, birey ve gruplarn dncelerini duy
gularm ve hareketlerini etkilemek iin kamuoyunun sistemli
bir ekilde izlenmesidir. Amalan dost devletlerin desteini
kazanmak veya glendirmek, olaylara veya fikirlere kar tu
tum oluturmak veya tutumu deitirmek, dmanla yol aan
devletlerin program ve politikalarn zayflatmak, etkisizletir
mek, dman dier gruplarn programlarm nlemek ve kar
lk vermektir. Propagandann etkili olabilmesi iin inanlr,
basit, ilgin, tutarl sk sk tekrar edilmesi, blgesel veya genel
gereklerle uyumlu olmas gerekir. ki trl propaganda vardr.
Bunlar bireysel propaganda ve kitlesel propagandadr.
1211. PROTESTAN
XVI. yzyln balarnda Katolik dnyas iinde Papala
ve Katolik Kiliselerine kar balayan protesto eylemlerinin sonu
cunda ortaya kan ulusal mezheptir. Katolik Kilisesinin ekono
mik, dinsel, toplumsal ve siyasal gcn krmak amacyla 1517
yhnda Alman ilahiyat ve din adam Martin Lutherin yayn
lam olduu bir bildiriyle balamtr. Almanyada Lutherizm,
A. Timur Bilgi
328
ngilterede Anklikanizm, Fransada ve svirede Calvenizm ve
Skoyada Presbiteriyen gibi ulusal kollar vardr.
1212. PROTOKOL
Balca iki anlamda kullanlr.
Siyasal yaamda, zellikle de diplomaside tren, konferans
vb. durumlarda uygulanmas gereken kurallar dizisi. mzalanan
bir antlamadan sonra baz konulara aklk getirmek zere ka
leme alman ve genellikle de uygulamaya ilikin konularn ele
alnd metinlerdir.
1213. PROVAKATR AJAN
Sosyal, politik veya endstriyel amazlar srasnda dman
saflarna yerletirilen ve dmana zarar vermek veya uzlamak
iin aslnda yer almayacak olaylar karan kiidir. Provokatr
ajanlar, polis ve grevciler arasndaki silahl atma gruplarn
provoke etmek veya grevcileri yasal olmayan yollara kandrmak
iin tutulurlar. Devlet kurulular tarafndan devrimci gruplara
kar ve milletleraras politikalarda sava nedeni veya bakala
rnn ilikilerine mdahale olabilecek kargaa veya olay ya
ratmak iin kullanlrlar.
1214. PSKOLOJ K SAVA
Dman askeri birliklerinin ve uluslarn direnme gcn
zayflatmak, sivil halkla silahl kuvvetlerin arasn amak iin
dncelere etki yapmak yoluyla uygulanan askeri destekleme
savadr.
1215. PUTPERESTLK
Bir kiiyi ya da bir nesneyi tanrlatrarak ona tapnma inan
dr. slamhktan nceki dnemlerde zellikle Arap toplumun-
da yaygn olan bir inantr.
Tarih Terimleri Szl
329
R
1216. RA
lka Msr mitolojisinde en byk tanr olan, Gne Tan
rsdr.
1217. RACA
Hindistanda krallara verilen addr. ngiliz ynetimindeki
Hindistanda da ngiltere kralna bal vasallara da ayn san ve
riliyordu.
1218. RADKAL
Bilimde, dinde ve siyasette uzlamazl savunan, kktenci
zellie sahip olan grlerdir.
1219. RAHBE
Hristiyanlkta ve dou dinlerinde bir tarikata ya da manastr
topluluuna bal gnll alan kadndr. Hristiyan-Katolik
inanndaki rahibeler genellikle bakire ve kendilerini Peygam
ber Hz. saya saklayan kadnlardr.
1220. RAHP
Hristiyanlkta ve dou dinlerinde, belirli dinsel grevleri st
lenen, kutsal trenleri yrtme yetkisine sahip erkek din g
revlisidir.
1221. RAMAZAN
Hicri-Kamer takviminin dokuzuncu ay olup, Mslmanlar-
ca kutsal saylan (Recep, aban, Ramazan) aydan biridir. Bu
ay Mslmanlarn oru aydr.
330
1222. RASYONALZM
Akl bilgisine dayanan, doruluun ltn duyumlarla
deil, dnmede ve tmden gelimli karmlarda bulan reti
lerin genel addr. Bilimin balangcn usun verilerinde arayan
rasyonalistler arasnda Descartes, Leibniz, Sipinoza ve Hegel
gibi nl dnrler vardr.
1223. REALZM (Gerekilik)
Varlk vardr anlay realizmdir. Realizm varln insan bi
lincinin dnda, insan bilincinden bamsz olarak var olduu
nu savunur. Realizmle ilgili bir baka tartma konusu da varl
n ne olduu sorusudur.
1224. REAYA
Gdlen, ynetilen kiiler anlamnda olup, Osmanl Devle-
tinde askeri snf dnda kalan herkes iin sylenirdi. Devlete
vergi deyen, ifti, esnaf, zanaatkar, madenci, balk ve hay
vanclk yapan, Mslman olsun ya da olmasn herkes iin kul
lanlan bir szcktr.
1225. RECEP
Hicri-Kamer takviminin yedinci ay olup, Mslmanlarca
kutsal saylan (Recep, aban, Ramazan) aydan ilkidir.
1226. RECM
slam hukukunda (fkh-eriat) zina suu ileyen evli kadn
lara uygulanan cezadr. Sulular yar bellerine kadar topraa
gmlr ve halk tarafndan talanarak ldrlr.
1227. REGAP KANDL
Hicri-Kamer takvimine gre, Recep aynn ilk Cuma gecesi
dir. slam inanna gre; Hz. Muhammedin ana rahmine d
tne inanlan bu gecede tanrnn rahmet ve ba datt
kabul edilir ve kandil olarak kutlanr.
Tarih Terimleri Szl
331
1228. RES-L KTTAP
Osmanl Devletinde XVI. yzyl sonlarna kadar, Divan- H
mayun katiplerinin ba olan grevliydi. Birinci Sleymandan
(Kanuni) sonra, siyasal ilerle, d ilikilerle ve yazmalarla g
revlendirilmilerdir. Bu makam 1836 ylnda kaldrlm, yeri
ne Umuru Hariciye Nezareti oluturulmutur.
1229. REJ DARES
Osmanl Devletinde ttn ekimini denetleyen ve tekel
olarak ileyen bir kurulutur. Devletin d borlanna karlk
gsterilen gelir kaynaklarndan ttnn denetimini ele alabil
mek iin, 1884 ylnda kuruldu. Her yl Osmanl mliyesine bir
miktar para dedikten sona geri kalan kr Dyun-u Umumi-ye
daresine, devrederdi.
1230. RESM YAZISI
letiimi salamak amacyla resme benzer, somut varlklar
dan hareket ederek, sitilize edilmi izimler kullanlarak yaz
lan yazdr. Gerek yaznn ncs olarak kabul edilir.
1231. RESM GAZETE
Trkiyede devletin kard yasa, tzk ve ynetmeliklerle
nemli resmi kararlarn ve duyurularn yer ald gnlk yayn
organdr. 7 Ekim 1920de Ceride-i Resmi-ye adyla kuruldu.
1927 ylnda da bu gnk adn ald.
1232. REVZYONZM
Uluslararas Politika Literatrnde hem genel hem de zel
anlamda kullanlr. Uluslararas alanda mevcut statkoyu, var
olan g dalmn deitirmeye ynelik tutumlar genel ola
rak revizyonist politikalar olarak adlandrlr. zel olarak da
iki dnya sava aras dnemde bata Almanya olmak zere Bi
rinci Dnya Savanm statkosundan honut olmayan talya
A. Timur Bilgi
332
ve J aponyann ban ektikleri revizyonist devletler grubunu
nitelemekte kullanlr. Felsefi ve politik olarak da; var olan bir
ideolojinin, deien koullar karsnda yeniden gzden geiri
lip, dzenlenmesi gerektiini savunan grtr. zellikle sos
yalistler arasnda oka grlen bir yaklamdr.
1233. RODOS HEYKEL
Rodosun ilk sakinleri olan Dorlar, Argostan gelen denizci bir
kavimdi ve Gne ilah olan Heliosa taparlard. Dorlar Rodosta
en parlak devrini M III. yzylda yaayan bir uygarlk kurdular.
Msr ve Fenikenin rnlerini alp satarak zengin oldular. Aday
kltr ve sanat merkezi, gzel konuma ve felsefe okulu haline
getirdiler. Dorlar, Makedonya Kral Demetriosla yaptklar bir
sava kazandktan sonra, zafer ant olarak ve ilahlar Heliosa
kran borlarn demek iin, Rodos Limammn giriine byk
bir Helios heykeli yaptlar. M 281-M 280 ylnda yaplan 32
metre yksekliindeki bu tun heykel, elinde bir meale tutuyor
du. Ak olan bacaklarnn arasndan tekneler Rodos Limamna
giri-k yaparlard. Sonradan blgede grlen bir deprem so
nucunda yklmtr.
1234. ROMA HUKUKU
ada Medeni Hukukun temelini oluturan Eski Roma
Hukukudur. (12 Levha Yasalar) Romada toplumsal snflar
(Patrici-Plep) arasndaki snf mcadeleleri sonucunda M 451
ylnda olumutur.
1235. ROMA RAKAMLARI
Eski Romallarn saylar gstermek amacyla kullandkla
r yedi simgesel iarettir. (I=Bir, V=Be, X=On, L=Elli, C=Yz,
D=Be yz ve M=Bin)
Tarih Terimleri Szl
333
1236. RNESANS
XIV. yzyln sonlarna doru Avrupada burjuva snf feo
dal dzen iinde varln belli edecek kadar glenmeye ba
lad. Oluan yeni ekonomik dzen (pre-kapitalizm) derebeylik
feodalizmini datarak ulusallamay zorunlu kld. Toplumsal
alt yap, st yapy zorlamaya ve deerlerini deitirmeye ba
lad. Bu gelimeler lka kltrlerini kendilerine temel ald
iin buna Rnesans (Yeniden dou) ad verilir. Rnesans a
nn ayrc nitelii Hmanizm akmdr. Dogmatik-Skolastik
dnya gr yerine Rasyonalizmi, inanan insan yerine d
nen insan yaratmtr. Rnesans derebeylik feodalizminin en
gsz, ticaret burjuvazisinin ok gl olduu talyada ba
lam ve oradan Avrupaya yaylmtr. Felsefe, estetik, bilim
ve teknik alanda gelime ksaca Aydnlanma a Rnesansla
balamtr.
1237. RUM
Eskiden Konstantinepolisde (stanbul) yaayan ve Roma
yurtta haklarna sahip olan halktr. Bu sfat sonradan, Osman-
l Devleti snrlar iinde, gnmzde de Trkiyede yaayan
Helen (Yunan) kkenli Ortodoks halk iin sylenmitir.
1238. RUMEL
OsmanlIlarn Balkanlardaki topraklarma verilen addr.
Rumelinin fethi 1354 ylnda Gelibolunun fethi ile balam,
1363 ylnda yaplan Sazldere Savayla hzlanmtr. Bu sava
la Edirne alnmtr. Birinci Bayezid (Yldnm) tarafndan ku
rulan Rumeli Beylerbeyliiyle blgedeki fetihler hzlanmtr.
1239. RUMEL HSARI
kinci Mehmet (Fatih) zamannda stanbulun fethine kat
kda bulunmas iin, Anadolu Hisarnn karsna yaptrlan
kaledir. Temmuz 1452 tarihinde tamamlanan hisarn yapm
giderleri Osmanl vezirlerince karlanmtr.
A. Timur Bilgi
334
1240. RUMEL KAZ(A)ASKERL
Kazaskerlik, kinci Mehmet Devrine kadar bir makamd. Bu
devirden sonra says ikiye karld. eri hkmler veren en
yetkiU makamdr. stanbul Kads terfi ederse, Anadolu Kaz(a)
askeri, Anadolu Kaz(a)askeri de terfi ederse Rumeli Kaz(a)as-
keri, Rumeli Kaz(a)askeri de terfi ederse, Mft (eyh-l s
lam) olurdu. Rumelideki tm kadlarn atamasndan ve medre
selerdeki eitimden sorumluydu.
1241. RUM TAKVM (Hicri-ems)
Miladi Takvimden 13 gn ve 584 yl geri olan takvimde,
gne esasa alnmtr. Rumi Takvim Osmanl Devletinde mali
iler iin kullanlan bir takvimdir. Eski Bizans (Ortodoks) G
ne Yl Takviminin balangcnn Hicrete alnmasyla olu
turulmutur. Takvimde, ylba 1Martta balyordu. Osmanl
Devletinde Birinci Mahmut zamannda nce mali ilerde kul
lanlmtr. Padiah kinci Mahmut zamannda ise tm resmi
ilerde kullanlmaya balamtr. Trkiyede Miladi Takvimin
kabul edilmesiyle 1928de bte dndaki btn resmi ilerden
kaldrlmtr.
1242. RFALK
Ahmet Ali Rfa-inin 1148 ylnda kurduu slam-Snni tari
katdr. Bu tarikata gre insan bir btndr. Dnyadaki yaptk
larndan kendisi sorumludur. radenin beden zerindeki ege
menliini Rfa-i tekkelerindeki ayinlerde ate zerinde plak
ayakla yrmek, vcudu ilemekle gsterirler. Cumhuriyet
Dneminde Rfa-i tekkeleri ile ayinleri yasaklanmtr.
1243. RSUM-I RFY-YE
Devletin reayadan er-i hkmler dnda rf-iyen ald
vergilerin tmne birden verilen ad olup, tekalif ve avarz adla
r altnda toplanm bir ok tr vardr.
Tarih Terimleri Szl
335
1244. RSUM-I ERY-YE
slam lkelerinde reayadan eriata gre alnan vergiler
dir. Mslmanlarn da eran vermeleri gereken vergilerdir.
Rsum- eriy-yeden olan vergiler zekt, r ve hara olmak
zere ksmdan oluur.
1245. RTYE
Osmanl Devletinde ortaokul (ilkretim 6., 7. ve 8. snf
lar) dzeyinde eitim yapan kurumdur.
A. Timur Bilgi
336
s
1246. SAAT- MUHTAR
Osmanl Devletinde clus, denize gemi indirilmesi, ordu
nun sefere kmas gibi nemli olaylarn oluum zamannn
Mneccimba tarafndan saptanan uurlu saattir.
1247. SABAN
At, kz ya da mandalar tarafndan ekilen, toprak srmede
kullanlan ilkel tarm aletidir. Cilal Ta Devrinin sonlarndan
bu yana kullanlr ve pulluun ilk biimi saylr.
1248. SABOTAJ
Bir iyerine, bir ekonomik ya da askeri sisteme zarar vermek
ksaca, bir lkeyi zayflatmak amacyla maddi deerlerin bile
rek tahrip edilmesi ya da yaplmakta olan iin yavalatlmasdr.
Balangc Birinci Dnya Savandan nceki anlamazlklara
dayanr. kinci Dnya Savanda Almanlara kar direniin ve
partizan eylemleri, savatan sonra da anti-emperyalist eylemle
rin temel yntemiydi.
1249. SADABAD BRL (9 Temmuz 1937)
Balkan Birliinden yl sonra 9 Temmuz 1937de Sada-
bad Birlii kuruldu. Bu birlie Trkiye, ran, Irak ve Afganistan
katld. Birliin temeli, ilgili devletlerin birbirinin varlklarna
zel sayg gstermesi ve blge barn korumaya aba harcama
s esasna dayanyordu. Bylece Trkiye Dou ve Gney snr
larnn da gvenliini salam oldu.
337
1250. SADARET KAYMAKAMI
Sadrazamlar orduyla birlikte sefere ktklar zaman mer
kezde yerlerine braktklar vezir rtbesindeki grevliye verilen
addr.
1251. SADRAZAM
Osmanl mparatorlugunda padiahtan sonra devletin en
byk memurudur. Hkmdarn mutlak vekilidirler ve yarg
ile maliye konular dnda hkmdarn tm yetkilerini kul
lanabilirlerdi. Bu yetkilerinin bir gstergesi olarak, padiahn
mhrn tarlard.
1252. SA ULUFECLER
Osmanl Devletinin Klasik Dneminde Kapkulu Svari As
kerlerinin nc bl olup, Sol Ulufecilerle birlikte orta
blkler diye anlrd.
1253. SACI TOPLUMCULUK
Gzden geirmeci ve iyiletirmeci bir anlaya dayanr. Ku
rulu dzenin reformlar ve sosyal adalet nlemleriyle dzelti
lerek olduu gibi srdrlmesi amacm gder. Srdrlmesi
amalanan dzen, anamalc (Kapitalist-Emperyalist) burjuva
dzenidir.
1254. SACILIK
Tutuculuk ve gericilik tutumudur. Saclk, hi bir yenile
meyi istemeyerek, toplumsal ilerlemenin nnde duran, kuru
lu mevcut dzenin olduu gibi korunmasn savunan ve bu ba
kmdan evrimsel ve devrimsel deiiklii yeleyen, solculuun
karsnda yer alan tutumdur.
1255. SAHABE
slam kltrnde, Peygamber Hz. Muhammedin huzurunda
bulunanlara ve Onun konumalarn dinleyenlere verilen addr.
A. Timur Bilgi
338
1256. SAHP- ARZ
Osmanl Devletinde Miri topra devlet adna kullanan kii
dir. Bunlar, Tmar ve Zeamet sahipleridir.
1257. SAHN-1 SEMAN
kinci Mehmetin (Fatih) ina ettirdii medreselerde en yk
sek derslerin okunduu ksmdr.
1258. SAHN-I SLEYMAN-YE
Birinci Sleyman (Kanuni) tarafndan yaptrlan Sleymani-
ye Camisinin medreseleridir. Burada fen dersleri, tabiplik, gz
hekimlii ve doal bilimler okutulurdu.
1259. SALAM POLTKASI
Diplomasi ve milletleraras ilikilerde etkili bir politika tar
zdr ve bir konunun sabrla ve metodik bir ekilde ar ar
ilenerek, para para gerekletirmelerle sonuca varlmasn
amalayan bir tutumu belirler. Bu deyim, btn bir salam bir
hamlede yutmak olas olmadndan, dilimler halinde yava ya
va yemenin daha kolay gereklemesi gereinden esinlenile
rek konmutur.
1260. SALDIRGANLIK
Sklkla tanmlamas zor olan, bir saldr: saldrganlar sklkla
nefsi-mdafaa ile motive olduklar savn savunur veya kanun ve
dzeni saladklarn. SSCB, Estonya, Letonya, Afganistan, ran,
Trkiye, Polonya ve Romanya arasndaki Saldrganlk Tanm
Kongresinde, 3 Temmuz 1933, saldrganlk tanm u durumlar
da gerekleir
1. Baka bir devlete kar sava ilan edildiinde;
2. Bir devletin silahl kuvvetleri bir dierinin topraklarn
sava ilan etmeden kuatrsa;
3. Bir devletin silahl kuvvetleri bir dierinin topraklarna,
deniz veya hava kuvvetlerine sava ilan etmeden saldrrsa;
Tarih Terimleri Szl
339
4. Bir devlet bir dierinin karasularn veya limanlarn ku
atrsa;
5. Bir devlet kendi topraklarndaki silahl gruplara yardm
ederek baka bir devlete saldrmasna yol aarsa.
Bu tanm erevesinde, karar 1933 Maysnda Silahszlanma
Konferans Gvenlik Sorunlar Komitesi tarafndan alnmtr.
Birlemi Milletler Tz bu terimi hi tanmlamamtr.
1261. SALDIRI
Uluslararas ilikilerde bir devletin herhangi bir kkrtma
olmakszn bir baka devletin toprak btnln ve bamsz
ln inemesidir. Bir atma sona erdikten sonra cezalandr
lacak ya da tazminata mahkum edilecek tarafn belirlenebilmesi
asndan Uluslararas Hukukta saldr terimi, savunma zorun
luluu, uluslararas bir yetki ya da topraklarna girilen lkenin
onay olmakszn bir biimde askeri g kullanma biiminde
tanmlanmtr. ABDnin terr gereke gstererek Afganistana
ve Iraka saldrs buna rnek gsterilebilir.
1262. SALYANE
OsmanlIlarda zel ynetimli eyaletlerin yl sonunda de
mekle ykml olduklar vergidir. Bu eyaletlere (Msr, Trab-
lusgarp, Libya ve Fas) saliyaneli eyalet denir. Tarih, birok kez
saliyane yznden valiler ile padiahlar kar karya getirmi
tir.
1263. SALTANAT
Hkmdarn tahta kndan grev sresinin sona eriine
kadar tm uygulamalarn kapsar. Ortaada slam lkelerinde
saltanat srecek hkmdarlarn bu konumunun halife tarafn
dan onaylanmas gerekirdi.
A. Timur Bilgi
340
1264. SALTANAT KAYMAKAMI
Osmanl Devletinin ilk zamanlarnda Osmanl hkmdarla
r sefere ktklar zaman bazen ehzadelerden birini merkezde
kendi yerine brakrd. Hkmdarlarn yetkilerini gerektiinde
kullanabilen bu ehzadelere Saltanat Kaymaklm denilirdi.
1265. SAN MARNO
Dnyann en kk bamsz lkesidir. Alan 98 bin kilo
metrekaredir. Cumhuriyetle ynetilen, talyaya komu bir dev
lettir.
1266. SANAT
nsanla nesnel gereklik arasndaki estetik ilikidir. Nesnel
gereklik sanatda estetik biimlerde yansr. Yani sanat, insan
davranlarna, topluma ve toplumsal yaama skca baldr.
Sanatta z ve biim, ulusallk ve evrensellik, soyutla somut,
duyusalla dnsel i iedir ve birbirinden ayrlamaz. Sanat
nn btn bu diyalektik kartlklar rgensel bir btnle ka
vuturma tarz, iinde yaad tarihsel dnemin ve koullarn
oluturduu dnya grne baldr.
1267. SANAY DEVRM
XVIII. yzyln ortalarndan balayp XIX. yzyln sonlar
ve XX. yzyln balarna kadar sren, Batda zellikle Avrupa
da bilimsel ve teknolojik gelime dorultusunda buhar gcyle
alan makinelerin yaplmas ve makinelemi sanayinin do
mas srecidir. ayr sanayi devriminden sz edilebilir.
XVIII. yzylda balayan birinci sanayileme srecine ma
kineleme a denebilir. Bu dnemdeki gelime bir Makine
Devrimidir. Makine kullanmnn yaygnlamas sonucu, b
yk fabrikalarn ortaya kmasdr. 1870lerle birlikte sanayi
devrimi nitelik deitirdi. Tekelleme sreciyle birlikte emper-
yahzm ad verilen yeni smrgecilik olgusu ortaya kt. Bu
dnemle birlikte balayan gelime teknolojik devrim olarak
Tarih Terimleri Szl
341
da anlr. Bu dnemde doal kaynaklar ve bilim el ele vererek
yeni ve kitle halinde mal retimine ynelmitir. Sanayileme
srecinin bu ikinci aamas, birincisine gre, toplumsal etkile
rinde daha iddetli, sonularnda daha artc ve halkn yaa
mn deitirmede daha etkilidir.
1960larla birlikte de elektronik devrim gerekleti ve tek
nolojik gelime byk bir ivme kazand. Elektronik devrimle
birliktir emperyalizm de globalleme (kreselleme) srecine
girerek kabuk deitirdi.
1268. SANCAK
Osmanl Devletinde ynetsel yapnn bir parasdr. San
caklar vilayetleri oluturur ve kazalara ayrlrlard. Sancaklarn
ynetimi Sancak Beyi denilen kapkulu-enderun kkenli g
revlilerindi. Sancak beyleri, sancaklarnn mutlak amiriydiler.
Adli iler dnda tam yetkili grevlilerdi.
1269. SANCAK-I ERF
slam Peygamberi Hz. Muhammede ait olan, onun zamann
da cihatlarda kullanlan ve imdi stanbulda Topkap Saraynda
dier kutsal emanetlerle birlikte, Hrka-i Saadet Dairesinde bu
lunan siyah renkteki sancaktr. Birinci Selim, Msr Seferinden
dnerken ganimetlerle birlikte getirmitir.
1270. SANSR
Basn, yayn ve haberleme ile sinema, tiyatro ve kitap yapt
larnn hkmetlerce nceden denetlenmesi ya da kstlanmas
iidir. Osmanl Devletinde zellikle Padiah kinci Abd-l Ha
mit (1876-1909) zamannda youn bir biimde uygulanmtr.
1271. SARD
Bat Anadoluda, Salihli yaknlarnda Lidyallara (M 676-
M 546) ait lka kentidir. Kral Yolunun en nemli noktala
rndan birini oluturur. Elektrum alamndan yaplan tarihin
ilk metal paras da burada baslmtr.
A. Timur Bilgi
342
1272. SAVA
ki ya da daha ok topluluun ve devletin aralarndaki so
runlar iddete ba vurarak zme ya da zmeye alma eyle
midir.
1273. SAVA DURUMU
Uluslararas hukukta savan ilan edilmesinden itibaren ba
layan hukuki durumdur. lkeler arasnda arpmalarn bala
masyla ortaya kan bu durumda taraflar arasnda diplomatik
ilikiler kendiliinden kesiHr ve devletler arasnda daha nce
den imzalanm birok antlama hkmsz kalr ya da bun
larn pratikte uygulanma olana ortadan kalkar. Uluslararas
hukuk kurallar sava durumunda da savalan devletin can ve
mal gvenliine sayg gsterilmesini gerektirmektedir. Bunun
la beraber uygulamada taraflarn zarar grmeleri kanlmazdr.
1274. SAVA MAHKEMES
Sava srasnda ilenen sulara bakmakla grevli askeri mah
kemedir. Olaanst yetkilerle donatlm, hzla yargya ulaa
bilen ve genellikle ar cezalar ngren mahkemedir.
1275. SAVA NEDEN
Diplomasi dilinde ve uluslararas hukukta devletler arasn
daki ilikilerin kesilmesine ve sava kmasna neden olabile
cek her trl eylem ve ileme verilen addr. Bir devletin baka
bir devletin davranlarn kendisi iin tehlikeli bularak Ca-
ssbelli olarak nitelemesi, aykr biimlerinin en kesin ve a
rdr. rnein Almanya, Birinci Dnya Sava ncesinde Fran
sa ile Rusya arasnda iki ate arasnda kalmamak ve Schlieffen
Plann uygulayabilmek iin Rusyann seferberlik ilann Ca-
susbelli" kabul etmitir.
Tarih Terimleri Szl
343
1276. SAVA SUU
Uluslararas hukuk ve antlamalarca belirlenmi sava ku
rallarna aykr davranlar bu kapsama girer. Savaa neden ol
ma, sava fiilen balatma, sivil halka ynelik iddet eylemleri
ve soykrm en byk sava sulardr.
1277. SAVUNMA HAKKI
Uluslararas hukukta herhangi bir devletin kendisine kar
giriilen bir saldrya kar kendini savunma hakkdr. Meru
savunma devletlerin doal bir hakk olarak tanndndan, me
ru savunma durumunda devletin gce bavurmas yasal kabul
edilmitir. Meru savunmann sz konusu olabilmesi iin nce
likle ani, beklenilmez ve katlanlmaz bir durumun olumas ge
rekmektedir. Ayrca meru savunma amacyla giriilen eylem
ler akla yatkn, yani var olan tehlikenin kapsam ile ayn oran
tl olmaldr. Meru savunma kavram BM sistemi ierisinde de
ele alnmtr. Birlemi Milletler Szlemesinin 52. maddesi
meru savunma hakkn ereve ierisinde onaylamaktadr.
1278. SAYITAY
Genel ve karma bteli daireler ile sermayesinin en az yars
bu dairelerce denerek kurulan sabit ve dner sermayeli ya da
fon eklindeki ynetimlerin ve kamu iktisadi oluumlarn ge
lir, gider ve mallarn TBMM adna denetlemek, sorumlularn
hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak ve yasayla verilen
inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini yapmakla g
revli bir hesap mahkemesidir. Osmanh Devletinde 29 Mays
1863de kurularak almalarna balamtr.
1279. SEFARET TERCMANI
Osmanh Devletinde stanbulda bulunan yabanc elilerin
kullandklar evirmenlerdir. Her eliliin srekli evirmenleri
olup, bunlarn en kdemlisi, Osmanh Devletine verilmesi gere
ken yazlar Osmanhcaya evirerek yazard.
A. Timur Bilgi
344
1280. SEFER BAH
Osmanh hkmdarlarnn tahta ktktan sonra ktklar
ilk seferde Kapkulu askerlerine dattklar birer ake dee
rindeki bahitir. Bunun dnda, savalarda olaanst baar
ve kahramanlk gsteren askerlere de ayn adla bir bahi daha
datlrd.
1281. SEFERBERLK
Bir lkenin silahl kuvvederini, ekonomisini, ynetimini top-
yekn savaa hazr hale getirme durumudur, Sava hazrlk ve
nlemlerin tmdr. Seferberlik ilan genellikle taraflar arasnda
diplomatik ilikiden bir sonu alnmamas veya alnamayaca
nn anlalmas ve ilgili taraflardan bir ya da birkann amac
na ulamak iin g kullanmaya niyeth gzkt bir duruma
iaret eder. Bununla beraber bir lke tmyle kar tarafa bask
uygulamak amac ile de seferberlik ilan edebilir. Seferberlik du
rumunun nemine gre ksmi veya genel nitelikte olabilir.
1282. SEKBAN
Osmanl Devletinde hkmdar Birinci Murat zamannda h
kmdarn av partilerinde kullanlmak zere rgtlenmi, kinci
Mehmet zamannda da Yenieri Ocana katlm askeri bir
liktir. Komutanlar Sekbanba olup. Yenieri Aasndan sonra
gelirdi.
1283. SEKBAN-I CEDD
Osmanl Devletinde Padiah nc Selimin ldrlme
sinden ve Nizam- Cedid Ordusunun datlmasndan sonra,
Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa tarafndan oluturulan
bat tarznda eitimli askeri birliktir. Oluturulduu yl iinde
Alemdar Mustafa Paann ldrlmesinden (15 Kasm 1808)
sonra datlmtr.
Tarih Terimleri Szl
345
1284. SELF DETERMNZM
Uluslarn kendi geleceklerini kendilerinin belirlemesi ilkesi
dir. lk olarak 8 Ocak 1918de ABD Bakan Wilson tarafndan
o dnemin imparatorluklarn (Osmanl Devleti, Almanya ve
Avusturya-Macaristan) paralamak (bl-ynet) amacyla kulla
nlmtr.
1285. SENATUS
Romallarn, aristokrat ve yallar meclisidir. Krallk ve kon-
slln ilk devirlerinde Senatusun pek o kadar yetkisi yoktu.
Senato Kral dara dt zaman Genslerin egemenlerinin konu
masdr dncesinden domutur. Senatusun yeleri, Patrici
Gens yneticileriydi. Bunlar kral ve konsl tarafndan lnceye
kadar ye seilirler ve senatr" adn alrd. Kral, nemli kararlar
verecei zaman Senatusu toplantya arr ve onlara konuyla
ilgili sorular sorard. Kral, kime sz verirse o konuuyordu. Sz
vermedii kiinin konumaya hakk olmazd. Kral, nemli me
muriyetlere senatrleri gnderirdi. Kral, nerileri kabul edip,
etmemekte zgrd.
1286. SENDKA
Genel anlamnda, yelerinin karlarn korumak amacyla
rgtlenmi ii snfnn ekonomik-demokratik mcadele r
gtdr. ileri birletirmek amacn gderler ve hangi iko
lunda ve hangi siyasal yapda olurlarsa olsunlar, btn iileri,
iiliin ortak karlar etrafnda toplarlar. Sendikalar, devrimci
sendikalar ve oportnist (an) sendikalar olarak ikiye ayrlrlar.
1287. SENDKACILIK
Sendikaclk, toplumsal ilerlemerin motoru olarak sendika
lar grr, devletsizlii benimser. Devlet grevlerinin i temeli
zerinde rgtlenmi retici kurulularna devredilmesi gerek
tiini savunur. nsanl retimin gelimesine yardmc olma
yan her trl kurumdan kurtarmay amalar.
A. Timur Bilgi
346
1288. SENED- TTFAK
1807 ylnda Kabak Mustafa Ayaklanmas ile tahttan indi
rilen nc Selimi yeniden tahta karmak isteyen Ayanlar,
bir ordu hazrlayarak orduyu Rusuk Ayan Alemdar Mustafa
Paann komutasnda stanbula gnderdiler. Kabak Mustafa
bu gelimeler zerine korkusundan nc Selimi ve teki
Osmanh ehzadelerini ldrtt ve Drdnc Mustafay tah
ta oturttu. Alemdar Mustafa Paa stanbula gelince, Padiah
Drdnc Mustafay tahttan indirerek Kabak Mustafann
katliamndan kurtulan kinci Mahmutu padiah yapt. Bylece,
Alemdar Mustafa Paanm padiah zerinde bask ve denetimi
olutu. nc Sehmin ldrlmesinden sonra, onun olu
turduu Nizam- Cedit Ordusu datld. kinci Mahmutun
tahta kmasndan sonra Alemdar Mustafa Paanm abalaryla
Sekban- Cedit adyla yeni bir ordu kuruldu. Bu durumun bir
sonucu olarak. Alemdar Mustafa Paa kendi gvenliini sa
lamak ve ayanlarn varln devlete kabul ettirmek amacyla
Sened-i ttifak belgesini hazrlayarak padiah ve sadrazamla
birlikte imzaladlar. Sened-i ttifak: bar ve kargaa ortamnda
siyasal iktidar ele geiren Ayanlar tarafndan padiahn mutlak
otoritesi karsnda kendi durumlarn gvenceye almak ama
cyla kabul ettirilmi bir belgedir. Bu zellii ile Sened-i ttifak
modern devlet anlay ile elien geleneki, merkeziyetilie
kar ve ekil bakmndan da er-i bir belgedir.
Sened-i ttifaka gre:
Padiahn otoritesi devletin dayand temeldir. Asker, sivil
devlet ve toplumun ileri gelen gleri bu egemenlie kar bir
eylem yapacak olursa, dierleri birlikte onu yok edecektir.
Toplanacak olan tm askeri gler, devlet askeri olacaktr.
Askeri ocaklar buna kar karsa, ocaklara kar eyleme gei
lecektir.
Devlet hzinesinin ve gelirlerinin toplanmas, korunmas ve
padiahn emirlerinin yerine getirilmesi gerekir.
Tarih Terimleri Szl
347
Sadrazama sayg gsterilecek ve emirlerine uyulacaktr. Sa
daret makam grevini ktye kullanrsa bu durumun nlen
mesi iin de birlikte allacaktr.
Padiah ve devlet otoritesinin korunmas hepimizin grevi
dir. Ayanlarn varl ve taraflarn birbirlerine gven duymas
da arttr.
Devlet merkezinde bir kargaalk karsa; ayanlar izine ge
rek duymadan merkeze yryp dzeni salayacak ve olaylara
neden olanlar yok edilecektir.
Reayaya kar hakszlk ve zlm yapanlar devlete bildirile
rek, birlikte zulmn nlenmesine alacaktr.
1289. SENG- BRET TAI
Topkap Saraynn kinci Kaps olan Ortakapnm nnde
kesilen balarn tehir edildii tatr. Tanzimat Fermannm ila
nndan sonra kaldrlmtr.
1290. SEPTSZM
Kukuculuk anlamn tayan bir doktrindir. Olumlu ya da
olumsuz hi bir kesin yargya varmayan ve hep sonsuz kuku
iinde kalmay gerekli bulan dnya grdr.
1291. SERASKER
Osmanl Devletinde sadrazamn dnda vezirlerden biri or
duya komuta ettiinde bu komutan-vezire verilen addr.
1292. SERBEST BLGE
lke snrlar iinde ancak gmrk snrlar dnda kalan
blgedir. Serbest blgenin snrlan kesin olarak belirlenmitir.
Bulunduu lkenin d ticaret, gmrk ve mali dzenlemeleri
nin ksmen ya da btnyle uygulanmad bu alanlara mal ve
hizmetler gmrksz girebilir. Ancak snrlarda mal ve hizmet
iri-klan sk denetime tabidir. Serbest blgeler faaliyetin
A. Timur Bilgi
348
niteliine gre serbest ticaret blgesi, serbest bankaclk alan
gibi gruplara ayrlr. Serbest blgeye ye olan her lke dar
ya kar kendi gmrk sistemlerini uygularlar. Serbest blgeye
gmrksz olarak giren mallar burada bekletilebilir, depolana
bilir ve ilenebilir. Bu nedenle serbest blgelerde nemli sanayi
iletmeleri ve ykleme, boaltma, ambalajlama tesisleri kurulur.
1293. SERBEST CUMHURYET FIRKASI
1929 ylnda ABDden balayan ve kapitalist ekonomiye sa
hip lkeleri derinden etkileyen byk bir ekonomik bunalm
patlak verdi. Bu bunalmn nedeni, Birinci Dnya Savanda
dev boyutlu bir duruma gelen ABD ekonomisinin rettii rn
leri satamamasdr. Bu durumdan etkilenen, ilkel tarmsal re
timi henz aamam olan Trkiyede iktidardaki Cumhuriyet
Halk Frkasnm ekonomide devletilie dayanan politikas yo
un eletirilere hedef oldu. Mustafa Kemalin de onayyla eski
babakanlardan Fethi Okyar bakanlnda ekonomide libera-
hzmi savunan Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. O yl baz
blgelerde yaplan yerel seimlerde parti byk bir baar sa
lad. 18 Aralk 1930 tarihinde de parti devlet ve devrim d
manlarnn partiye szd ve rgtlenmeye balad gerekesiyle
kendini kapatt.
1294. SERF
Feodal toplumda bir senyre ve bir topraa bal olan kii
dir. Ortaa serfinin stats antik klelikten dorudan doru
ya kaynakland halde, ona karlk olarak Ortaa serfi, daha
balangta ileyecei bir topraa kavumutur. Fransada ser/
denilen erkek ve kadnlar kendilerine ait deildirler, hepsi de
onlar zerinde snrsz gce ve mlkiyete sahip olan senyr-
lerinin malydlar. Efendileri onlar bakalarna verebilir ya da
satabilirdi. Doan ocuklar da senyrlerin mahyd. Yalnz efen
dinin zgr karar bir insan serflik durumundan karabilirdi.
Tarih Terimleri Szl
349
Serfin zgr bir insan olmasn salayan azad edilme, resmi ve
toplumsal bir trenle ger ekleir di.
1295. SERHAD
Szck anlam snr ba dr. Genellikle lke snrlarndaki,
genilii aknclar ve u-beylikleri tarafndan deitirilen snr
eridi iin kullanlr.
1296. SERMAYE
Ekonomide, herhangi bir retim ya da hizmet iletmesinin
kurulabilmesi iin ortaya konulan, kkeni younlam emek
olan, nakit para ve bina gibi maddi deerlerdir. Bir ticari ku
rumun retim ve hizmet eyleminden, para kazanmaya bala
madan nceki balang aktifleri sermayedir.
1297. SESSZ DPLOMAS
Bir diplomasi trdr. Gnmzde devletleraras ilikileri
kolaylatrc bir zemin hazrlayan en iyi rnek Birlemi Mil
letler rgtdr. rgt erevesinde sessiz diplomasi odakla
rndan birisi Genel Sekreterliktir. Birlemi Milletler Genel Sek
reteri ye devletlere ilikin eitli sorunlarn zm iin, bu
devletlerin bakentlerini gezerek, onlarn eitli dzeylerdeki
yetkilileri ile grmeler yaparak sessizce youn bir diploma
tik faaliyet srdrmektedirler. Sessiz diplomasinin bir baka
zemini de bata Birlemi Milletler ve ona bal kurulularn
merkezleri olmak zere eitli uluslararas kurulularn mer
kezlerinde faaliyet gsteren, srekli misyonlardr.
1298. SEYYD
slam inannda slam Peygamberi Hz. Muhammedin toru
nu ve Halife Hz. Alinin olu mam Hseyinin soyundan gelen
lere verilen sandr.
A. Timur Bilgi
350
1299. SFENKS
Eski Msr mitolojisinde zellikle mezarlarm (Labirent, pi
ramit) bekleyip koruyacaklarna inanlan insan bal, aslan gv
deli, dev boyutlu ta yontulardr.
1300. SIINMA
Uluslararas hukukta yurtta olduu devletten cezai kovu
turma, mahkumiyet ya da siyasal bask nedeniyle kaan kiilere
baka bir devlete tannan korumadr. Her devletin kendi ya
salarna ve zel szlemelerine gre dzenledii snma hakk
daha ok siyasal nitelikli sularda tannr. Devlet bakanma su
ikast, savata dmanla ibirlii yaplmas, sava ya da insanlk
suu ilenmesi gibi durumlarda genellikle iltica, yabanc sava
ve ticaret gemilerine bavurarak koruma isteme, diplomatik s
nma olarak anlr. Bu durumda kiiye snma hakk kiinin
ayrlmak istedii lke topraklarnda verilir. Elilik ya da diplo
matik temsilciliklerde verilen snma hakk ou kez tartma
lara yol aar.
1301. SIINMACI
Yurtta bulunduu lkede urad basklar yznden ve
meydana gelen siyasal olaylar nedeni ile iradesi dnda lke
sinden ayrlmak zorunda kalan ve vatanda bulunduu lke
nin korumasn yitiren baka bir devletin yurttalna geme
mi yurtsuz gmendir. Daha nceleri nfus artnn azl,
lkelerin snrlarnn kesin kurallarla izilememi olmas gibi
nedenlerden dolay bir devletten dierine gitmek iin pasaport
ya da vize almak gerekmiyordu. Daha nceleri birok g dal
gasnn grlmesine karn, gmen sorunu esas olarak devlet
smrlannm daha sk bir korumaya alnd XIX. yzyhn sonla
rnda ortaya kmtr. Gmenleri korumaya ynelik almalar
1920lerde balam ve bu alanda devletleraras Gmen Komite
si, Uluslararas Gmenler rgt, Birlemi Milletler Gmen
ler Yksek Komiserlii kurulmu uluslararas rgtlerdir.
Tarih Terimleri Szl
351
1302. SIKIYNETM
Olaanst durumlarda yurtta dzenin ve gvenliin ko
runmas iin silahl kuvvetlerin yardm ile uygulanan, birok
hak ve zgrln geri alnd geici bir bask ynetimidir.
1303. SINIF
Ortak zelliklerden doan birleme sonucu oluan kmedir.
Toplum bilimde bu ortak zellikler, ortak karlar dile getirir
ve insanlarn retim aralaryla olan ilikileriyle belirlenir. S
nflamalar douran, retim aralar mlkiyetinin kimi ellerde
toplanarak, ounluun bundan yoksun braklmasdr.
1304. SINIR
Bir devletin lkesel egemenlik haklarn kulland toprak
parasn dierinden ayran bir varsaym izgisidir. Burada sz
konusu egemenlik haklar sadece kara paralar ile ilgili olmayp
i sular, karasular, kara ve hava sahas ile yeralt gibi alanlar
da kapsamaktadr. Snrlarn saptanmasnda balca iki yntem
uygulanmaktadr:
Var olan bir snrn belirlenmesi.
Yeni bir snrn benimsenmesi.
Snrlarn yeryz zerinde uygulanmas iin snr karma
komisyonlar kurulur. Bu komisyonlarn yetkileri kesin de
ildir. Komisyonlarca alnan kararlar konu ile ilgili devletlere
sunulur ve onaylanmas beklenir. Ancak snrlarn belirlenme
sinde kullanlan en yaygn yntem savalar olmutur.
1305. SINIRLI SAVA
Dmann btnyle yok edilmesinden ya da koulsuz tes
liminde daha smrh bir amaca ynelik olarak yrtlen silahl
mcadeledir. Bu trden bir sava snrllnn gstergesi, sa
vata kullanlan silahlarn derecesi, katlan taraf saysnn azl
, kapsad alann darl gibi zelliklerdir. Gnmz ulusla
raras sisteminden snrl sava eitli ekillerde ortaya kabilir.
A. Timur Bilgi
352
Bunlar;
ki sper gcn birbirine kar stratejik askeri gcn si
lahlar kullanmayp, yalnzca birbirlerinin askeri gcn hedef
alan taktik nkleer silahlarn kullandklar atmalar,
Byk glerin karmad, kk devletlerin kendi arala
rndaki atmalar
Byk glerden de destek alan kk devletlerin mcade
leleri,
Bir sper gcn dierinin mdahalesi olmadan kk dev
lete kar gerekletirdii askeri mdahaleler.
Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi tarafndan oluturu
lacak bir gcn, alman bir karar uygulamak iin giriecei bir
silahl mcadele.
1306. SBRLER ( SABRLER-SABARLAR )
Sabirler, Ural Dalarnn Gney Dousunda bulunan Ma
car ve Onogur boylarn yenerek buraya yerletiler. 515 ve 527
yllarnda Anadoluya seferler yaptlar. 558 ylnda Avarlara ye
nilerek ykldlar.
1307. SHZM
Sihizm, Guru Nanak tartndan 500 yl kadar nce kurul
mutur. Nanak bu inan gelitiren dokuz guru izlemitir.
Sihler, realkarnasyona inanrlar. Onlara gre tanrnn adn yi
neleyerek, ilahiler syleyerek ve kat bir ahlaki doktrine uya
rak Tanryla btnlemek olasdr. Sihizm, Hinduizmden ve
slamiyetten etkilenmitir. Bu inanta rahiplik yoktur. Ancak
Guerdwara ad verilen kutsal tapnaklar vardr,
1308. SKKE
Altn ve gm gibi deerli madenlere vurulan damgadr.
Ayrca, madeni paralara ve Mevlevilerin giydikleri kee klah
lara da bu ad verilir.
Tarih Terimleri Szl
353
1309. SLAHLANMA
Devletlerin bir d politika arac olarak bavurabilmeleri iin
gerekli sava ara ve gerelerinin salanmasdr. Tarihin eitli
dnemlerinde yaayan insan topluluklarnda eitli dzeyler
de silahlanma eilimleri grlmektedir. Bu eilimler savunma,
yaylmaclk, rekabet ve ekonomik karlara yneliktir. Devlet
lerin bu gibi nedenlerden dolay silahlanmas ok eski dnem
lerden beri sre gelmektedir. XX. yzyl ile birlikte konuya ili
kin iki yeni gelime ortaya kmtr. Birincisi, hava silahlarnn
gelimesi, kincisi de, silahlanma ile ekonomik kar ve dier
ekonomik sorunlar arasndaki ilikilerdir. kinci Dnya Sava
sonrasnda nkleer silahlarn ortaya kmas silahlanma olayna
daha farkl bir grnm kazandrmtr.
1310. SLAHLARIN DENETM
Silahlarn gelitirilmesini, denenmesini, kullanlmasn ve
konulandrlmasn denetlemek amacna ynelik uluslararas
snrlamadr. Bu uygulamann iki ilevi vardr. Birincisi askeri
hazrlk durumunun ierdii riskleri klterek topyekn sa
va olasln azaltmaktr. Silahlarn denetimi, silahszlanma
ya da silahlarn snrlamasnda olduu gibi silah retiminin
yasaklanmasn gerektirmez. Yalnzca bu alanda kstlayc rol
oynar. 1960 ylndan sonra, genel anlamda silahszlanmadan
ok, silahlarn denetimine doru bir eilim belirginlemitir.
Bu amala ikili ya da ok tarafl birok antlama imzalanmtr.
Bu antlamalardan en nemlisi Atmosferde, D Uzayda ve Su
altnda Nkleer Denemeleri Yasaklayan Anlamadr.
1311. SLAHSIZLANMA
Genel bar salamak amacyla, lkelerin askeri g potan
siyelini snrlama ve azaltma abasdr silahszlanma politikala
rnn amac, saldr ve savunma silahlarnn retiminin ve re
tim teknolojisinin gelitirilmesini en aza indirmektedir. Bu aa
mada silahlarn denetimi, silahszlandrmaya katkda bulunur.
A. Timur Bilgi
354
Silahszlanma konusunda ilk almalar 1899 ve 1907 yllarn
da toplanan Birinci ve kinci La Haye Konferanslarnda gnde
me geldi. Birinci Dnya Sava srasnda silah teknolojisindeki
gelimelerin etkisi ile Milletler Cemiyeti erevesinde silahsz
lanma abalar artt. Bu abalar sonucunda eitli antlamalar
yapld. Fakat bu abalar Avrupa lkelerinin hzla silahlanmas
yznden hibir sonuca ulaamad. kinci Dnya Savanm so
nunda ilk kez atom bombasnn kullanlmas ile silahszlanma
giriimleri hemen hemen tmyle nkleer silahlara ilikin bir
grnm kazanmtr.
1312. SMLASYON
ncelemek istenilen herhangi bir sistemin, operasyonel ni
teliklere sahip olan bir benzerinin oluturulmas ve benzetme
yoluyla modelin incelenerek sisteme ilikin sonulara varla-
bilmesidir. Gnmzde uu simulatrleri bunun en gzel
rnekleridir. Bu yolla bir havayolu firmas yeni bir uak mo
delini kullanma sokarken, elemanlarnn uaa almasn bu
simulatrler aracl ile salamaktadr. Gnmzde simulas-
yon analizleri ok yaygn olmamakla birlikte, eitli sosyal bi
lim alanlarnda da kullanlmaktadr. Buradaki en nemli sorun,
benzetmenin belirli bir lde basitletirmeyi zorunlu klma
sdr. Simulasyon analizleri uluslararas politika alannda da,
zellikle d politika konularna ilikin karar alma srelerinin
incelenmesinde kullanlmaktadr.
1313. SNZM
Antistenin kurduu felsefi grtr. Sinistlere gre; nsan
tam anlamyla bamsz olmaldr. Mutluluk iin bu zorunludur.
Yaamn amac mutluluktur. Gerek mutluluk insan baml k
lan gzellik, lks ve zenginlik gibi deerlerden uzak kalnarak
salanr.
Tarih Terimleri Szl
355
1314. SPAH OCAI
Osmanl Devletinin Klasik Dneminde atl birliklerden olu
an Kapkulu Askeri Ocadr. Bunlar genellikle Bursa ve Edir
nedeki klalarda yaarlar ve srekli eitim yaparlard.
1315. SULAR
Kuzey Amerikada nceleri Superior Gl evresinde yaayan,
Orta Asya kkenli topluluktur. Avrupal smrgecilerle yaptk
lar savalar sonucunda yenildiler ve Minnesota ile Dakotaya
srldler. XIX. yzyl ortalarnda da toplama kamplarna yer
letirildiler. 1876 ylnda ayaklanarak bamszlk ve zgrlk
savan yeniden balattlar. Liderleri Oturan Boa ldrld.
1890 ylnda da ABD glerinin dzenledii byk bir katliamla
direnileri krld.
1316. SVL SAVUNMA
lkenin saldrya uramas halinde, zellikle halkn can ve
mal kaybn nlemek iin alnan nlemlerdir. Bu nlemler, s
naklarn salanmas, gda ve ila stoklarnn oluturulmas
vb. eklindedir. Savan konvansiyonel silahlarla yapld eski
dnemlerde sivil savunma byk ehirlerde toplanm olan si
vil halkn korunmas anlamna geliyordu. Gnmzde ise daha
ok nkleer, biyolojik ve kimyasal silahlara kar savunma an
lamnda kullanlr. Bunun dnda, zellikle hava saldrlarna
kar halkn korunmas da gnmzn sivil savunma tanmn
da yer almaktadr.
1317. SYASAL HAKLAR
Siyasal iktidarn kullanlmasna ve ynetsel ilevlerin yerine
getirilmesine katlmay salayan haklardr. Kkeni Eski Yunan
ve Roma uygarlklarna dein uzanan siyasal haklar, demok
ratik rejimlerde kural olarak btn yurttalara tannr. Seme
seilme, halkoylamasma katlma siyasal parti kurma ve siyasal
A. Timur Bilgi
356
partiye girme, kamu hizmetlerinde alma, ynetime katlma,
dileke hakk gibi haklara siyasal haklar denir.
1318. SYASAL PART
Toplumu, devlet dzenini ve yasa almalarm parlamento
yelii yoluyla belirli gr ve ideolojiye dayanarak ynetmek,
denetlemek ve etkilemek iin kurulmu rgtlerdir. Siyasal
partiler, belli bir snfn ve zmrenin temsilcileri olup temsilcisi
olduklar kesimleri siyasal iktidara tamaya alrlar.
1319. SYASAL REJ M
Bir toplumda ynetenler ile ynetilenler arasndaki ilikinin
biimine ya da bir lkede hkmet biimine verilen addr. Si
yasal rejimler deiik ltlere gre snflandrlrlar;
Ynetenlerin seilme biimi asndan; otoriter rejimler de
mokratik rejimler ve karma rejimler.
Hkmet organlarnn trleri asndan; monokratik rejim
ler, direk tu var rejim ve meclis sistemi.
Grev ve yetkilerin dalm asndan; gler ayrm rejimi
ve gler birlii rejimi.
Toplumda kamu yetkisi ve bunu snrlandrma derecelerine
gre; liberal rejimler, yar liberal rejimler, otoriter rejimler ve
totaliter rejimlerdir.
1320. SYASAL SSTEM
Toplumlarn ortak amalarn belirlemek, oluturmak ve
gerekletirmek zere gelitirdikleri ve aralarnda eitli dzey
ve biimlerde balantlar bulunan bir rgtler btndr. Si
yasal sistemi dier toplumsal rgt kmelerinden ayran baz
zellikler vardr. Birincisi, siyasal sistem kapsam asndan
dier toplumsal rgt kmelerinden ok daha byktr. Top
lumsal yaamn tm ynlerini kapsar ve dolaysyla eylemleri
toplumun tm kesimlerini etkiler, etkilemesi de beklenir. kin
cisi siyasal sistemin kararlan emredici, toplumun tm yelerini
Tarih Terimleri Szl
357
balayc niteliktedir. Bu kararlara uymamak, zor kullanmay
da ieren eitli yaptrmlar ile cezalandrlr. Dier yandan si
yasal sistem ierisinde bulunan toplum, dier toplumlarm siya
sal sistemlerinin oluturduu bir uluslararas evrede yaar, bu
evreden etkilenir ve bu evreyi ekonomik ve hukuksal sistem
leri aracl ile etkiler.
1321. SYASAL TARH
Devletlerden, devletlerin kuruluundan, deimelerinden,
elimelerinden, ykllarndan ve devletler arasndaki siyasal
ilikilerden sz eden tarihtir. Politik ve Diplomatik Tarih adla
ryla ikiye ayrlr.
1322. SYASET BLM
Hkmetleri, yasalar, bir devletin i ve d ileriyle yneti
mini konu alan toplum bilimidir. Hkmetler ile hkmetleri
denetleyen kamuoyu, basn, siyasal partiler, sanayi ve ticaret
evreleri ibi gler arasndaki ilikileri tanmlar ve aklar.
1323. SYONZM
Filistin topraklar zerinde ulusal bir Yahudi devleti kur
ma amac tayan ulusal Yahudi hareketidir. Yaklak iki bin yl
kadar nce blgeden kartlan Yahudilerin tekrar bu toprakla
ra dnmeleri iin, XVI. ve XVII. yzyllarda bir dizi Mesih,
hareketleri ortaya kt. Fakat Yahudilerin Filistine dnmesi
konusu daha ok XIX. yzyl balarnda Hristiyan evrelerce
gndeme getirildi. Batnn laik kltrne ayak uyduramayan
Dou AvrupalI Yahudiler, arlk ynetiminin Yahudi kart y
km ve kargaa eylemleri zerine, Filistine yerletirmeyi zen
dirmek iin Havevei Sionu kurdular. Bu hareket eski Kuds
Tepelerinde, Sionda somutlaan Filistin topraklarna balln
uzantsyd. Amerikan emperyalizminin yaylmas ve dier em
peryalist devletler zerinde egemenlik kurmasyla; emperyalist
devlederin Dou Akdenizdeki karlann savunma greviyle
A. Timur Bilgi
358
donatlan srail Devletinin kuruluu gerekleti. Bylece zel
likle ABDnin desteinde Siyonizm ideolojisi yaam bulmaya ve
yaam alanm geniletmeye balad.
1324. SKOLASTK (Dogmatizm)
Ortaa dinsel felsefesidir. Skolastik dnce btn Ortaa
kaplar. Skolastik dncenin ayt edici nitelii dogmatik oluu
dur. Bu dnceye gre; belli bir konuyu incelemek demek, o
konuda Aristotelesin ne yazdn okumak demektir. Hi bir
kiisel gr, tartma, kuku ve kurcalamaya izin yoktur. En
kk kiisel ka cesaret edenler en iddetli biimde (lm,
aforoz, vb.) cezalandrlrd.
1325. SOFZM
Sofist dnce M V. yzylda, doa dnrlerine tepki
olarak domutur. Sofistlere gre duyu verileri insanlara gre
deitiinden kesin bilgilere ulamak olanakszdr. Bu yzden
bilgi grecelidir. Protagorasa gre insan her eyin lsdr.
Gorgias ise Hibir ey yoktur. Olsa bile bilinemez. Bilinse bile
bakasna aktarlamaz. diyerek doru bilginin olanakszln
dile getirmitir.
1326. SOUK SAVA
kinci Dnya Sava sonrasnda Amerika Birleik Devlet
leri ve Sovyetler Birlii arasnda srdrlen srekli gerginlik
ve snrl atma biimidir. Souk Sava, 1917den balayan
sosyalizm-kapitalizm ekimesinin bir rndr. Souk Sa
va deyimi ilk kez 1947 ylnda kullanlmtr. kinci Dnya
Savandan sonra Orta Avrupada, Dou Avrupada ve Gney
dou Avrupada SSCBnin etkisi artmaya balad ve bu blge
deki lkeleri bir lde kendi emsiyesi altna ald. Bundan
korkan ABD ve ngiltere, Bat Avrupada ve baka yerlerde
Sovyet yanls komnist partilerin iktidara gelmemesi iin e
itli giriimlerde bulundular. Uyguladklar Marshall Plan ile
Tarih Terimleri Szl
359
Bat Avrupa lkeleri ABDnin etkinlii altna girerken, Dou
Avrupa lkelerinde de Sovyet yanls komnist hkmetlerin
kurulmas ile Souk Sava dorua ulat. 1989 ylnda Dou
Avrupada balayan rejim deiiklii ve souk sava simgele
yen Berlin Duvarmn yklmas ile kinci Dnya Savandan
sonra balayan sre sona ermeye balad.
1327. SOL ULUFECLER
Osmanl Ordusunda, Kapkulu svarilerinin bir koludur.
Grevi, hkmdarn sancam korumaktr. Dorudan Osmanl
sadrazamnn komutasnda yer alan bir birliktir.
1328. SOLCULUK
Doasal ve toplumsal evrim yasasna dayanarak, srekli bir
yenileme isteidir. Yenilemeleri yadsyarak kurulu dzenin
olduu gibi korunmasn isteyen sacln kartdr. Belli bir
zamanda ilericilii tutan ve amacna ulatktan sonra duru
munu korumaya alan her dnce zorunlu olarak sacla
dnr.
1329. SORUTURMA
politikadaki anlamndan farkl olarak uluslararas iliki
lerde uyumazlklarn zmnde kullanlacak olan yntem
lerden biridir. Bu yntem, uyumazlk konusu olayn doru ve
geliiminin ayrntl olarak incelenmesi halinde uyumazln
sona erecei dncesinin rndr. 1907 ylmda yaplan sz
lemede bu tr komisyonlarn uyumazha taraf olan devletle
rin aralarnda yapacaklar zel bir szleme ile kurulacam, in
celeyerek olaylarn, komisyonun grev ve yetkilerinin de yine
bu szlemede belirlenecei ngrlmtr. Bunun yannda,
komisyonun grmelerinin gizli yrtlecei, kararlarn oy
okluuyla alnaca ve belgelerin taraflarn onayyla aklana
bilecei ayn szlemede ifade edilmitir.
A. Timur Bilgi
360
1330. SOSYALST ENTERNASYONALZM
Sosyalist ve sosyal demokrat partilerin aralarnda rgtle
dikleri birliktir. Bu, kinci Dnya Savandan sonra sosyalist
eilimli partilerin balattklar rgtlenme giriimlerinin r
ndr. 1946da kurulan ve daha sonra bir danma organ olan
Uluslararas Sosyalist Konferans Komitesinin giriimi ile Tem
muz 1951de Sosyalist Enternasyonal kuruldu. Bu birlikte her
partinin bir oyu vardr ve kararlar oybirlii ile alnr. Birlikte
bir hiyerarik dzen oluturulmutur. En yksek organ Kong
re, onun altnda btnyle parti temsilcilerinin yer ald alt
rgtler ve on iki lkenin temsilcisinin oluturduu Bro bu
lunmaktadr. Bu birlik devrimci komnist sisteme kar karak
demokratik sosyalizmi savunmaktadr. Birlik, NATO tarafn
dan da desteklenmektedir. Trkiyeden Sosyal Demokrat Halk
Parti (imdiki CHP) Haziran 1989da birlie ye olmutur.
1331. SOSYALZM
Kesin bir tanm olamamakla birlikte, devlet ynetiminde
ve ekonomik yaamda bireycilie kar toplumculuu savunan,
mutluluk refah ve yaamsal olanaklarn toplum yararna da
tmn amalayan sistemdir. Bilimsellie dayanan, toplumsal
karlar nde tutan, retim, dalm ve paylamda kollektivizmi
savunan, ii smhnn egemen olduu sistemdir.
1332. SOYADI YASASI
21 Haziran 1934 tarihinde karlan, devrim yasalarndan
biridir. Bu yasayla, toplumun feodal-geleneki yaps ve bu ya
pdan kaynaklanan baz kii ve zmrelerin ayrcalklar yok
edilmeye, Trk insanna yurtta bilinci verilmeye allmtr.
nsann; insanla, insann devletle ve insann toplumla olan ili
kilerindeki karklklar ve yanllklar yok edilmitir. Bu yasay
tamamlamak amacyla, 26 Kasm 1934 tarihinde karlan bir
yasayla da eski lakap (ad yaktrmas^ve sanlann kullanlmas
yasaklanmtr.
Tarih Terimleri Szl
361
1333. SOYKIRIM
Bir halk topluluunun dinsel ve etnik kkeni ya da siyasal
grleri nedeniyle bilerek ve isteyerek yok edilmesidir. Birle
mi Milletler rgt 1951 tarihindeki bir kararyla soyknm
bir insanlk suu olarak kabul etmitir.
1334. SMRGECLK
Bir toplumun ya da devletin, bir baka topluluk ve lke
zerinden ekonomik ve siyasal karlar salamasdr. Bu, insan
emeinin, lkenin yeralt ve yerst zenginliklerinin yok pa
hasna satn alnmas ya da topluluun pazar haline getirilmesi
biimindedir. Bunu yapan yabanc egemen glerdir. lkada
ve Ortaada kolonicilik, Yeniada klasik smrgecilik, g
nmzde yeni smrgecilik (empe/ahzm) biimindedir.
1335. STATKO POLTKASI
Hem i, hem d ve hem de bir uluslararas politika kavra
mdr. Statko politikas ile biim, dzen ve istikrar isteyen po
litika anlatlmak istenmektedir. Yani var olan yapy korumak
isteyen politikadr. Uluslararas politika asndan ise sava
devletler arasndaki grmelere temel olarak kabul edilen ya
da nerilen, savatan nceki var olan durumdur. Eer bir devlet
uluslararas sistemdeki mevcut g dengesinin srmesini isti
yor ve bu sistemi ayn amaca ynelik abalar ile destekliyorsa o
devlet statkocu bir d politika izliyor demektir. Statko poli
tikas emperyalist ve revizyonist politikalarn kartdr.
1336. STRATEJ
Bir savata siyasal iktidarn belirledii, amaca ulamak iin
askeri gleri kullanma sanatdr. Modern bir savata bir ulusun
ya da uluslar birliinin savunmasnda askeri, siyasal, ekonomik
ve moral gleri bir arada kullanmak ve dzenlemek sanatdr.
A. Timur Bilgi
362
Genel strateji, bir devlet veya koalisyonunun gtt siya
sete uygun olarak setii hedeflere ulamak zere her eit ara
cn kullanlmas ve her alanda nlem alnmasdr.
Topyekn strateji, Marksist Leninist kuramclara gre s
rekli snf mcadelesini ynetme bilimidir.
1337. STRATEJ K NKLEER SLAHLAR
ok uzun mesafeli dman topraklarndaki hedefleri vur
mak iin dizayn edilmi nkleer silahtr. Bu silahlar uzun men
zil fzeler ve bombalardan oluur. Aradaki menzil 10 bin 500
kilometreye kadar kabilir. Silahlarn bazlar yere konumlan
drlmken bazlar denizaltlara yerletirilir. Ktalararas ba
listik fzeler Denizaltnda atlan balistik fzeler Krz (cruise)
fzeleri, baz nkleer silahlar her biri ayr bir hedefe ynelen
patlayc balklara sahiptir. Stratejik nkleer silahlar, dman
stratejik nkleer silahlarn tahrip eder, dman toplumsal ve
ekonomik organizasyonunu sekteye uratr.
1338. SUBAI
Osmanh Devleti'nin Klasik Dneminde bir kentin gvenli
inden sorumlu olan subaydr. Kapkulu svarileri arasndan
seilirlerdi. Bir baka grevleri de vergilerin toplanmas ve mer
keze iletilmesidir.
1339. SUBAY
Silahl Kuvvetler de emir verme yetkisine sahip, askeri sava
eitimine sokan, sevk eden ve yneten astemen rtbesinden
mareal rtbesine kadar uzanan rtbedeki komutanlardr.
1340. SULTAN
ktidar sahibi anlamnda bir szcktr. Snni-slam h
kmdarlar tarafndan kullanlan bir sandr. Sonradan hkm
dar anneleri ve ocuklar iin de kullanlmtr.
Tarih Terimleri Szl
363
1341. SULTAN ZADE
Hkmdar kzlarnn, hanedandan olmayan elerinden do
an erkek ocuklarna verilen addr.
1342. SUNAK
Tapnaklarda, zerinde kurbanlar kesilen evresinde gzel
kokulu ttsler yaklan, nn de dinsel trenler dzenlenen
zeri bezeli kut sal ta ya da mermer masadr.
1343. SUS
rann gneyinde, ran Krfezi kylarnda bir lka kentidir.
ElmalIlarn bakentliini yapm ve uzun sre Mezopotamyaya
egemen olmutur. Sus kenti lkan en nemli kara yolu olan
Kral Yolunun gneydou u noktasnda bulunur.
1344. SUYURGAL
Timur Devleti Ordusunda savata yararllk gsterenlere da
tlan iktalara verilen addr. Bu iktalar zamanla babadan oula
gemeye balamtr. Kendilerine ikta verilen askerlere Cagir
denilirdi.
1345. SDRELER
Drt Hindu Kastndan sonuncusu olan Rigvedann Purusa-
suktasnda anlan ilk kasttr. Kyl, uak ve hizmetkarlar ier
mekteydi. Sdreler, balangta Arilerin egemenlii altndaki
Ari olmayan klanlarndan olumutu. Veda toplumu iinde
yer almaktayd, ancak yeleri, iki kez domu Brahmanlarn
dinsel trenlerine katlma hakkn tamyordu. Hindistan ky
lerinde Sdreler hala el srlmez saylrlar ve genellikle en
aahk ilerle geinmeye ve ky dnda yaamaya zorlanrlar.
Sdrelerin durumunu iyiletirmek iin ok aba gstermi olan
Gandhi, onlara harican, yani Tanrnn halk adn veriyordu.
A. Timur Bilgi
364
1346. SMEKLER
Smerlerin tarihi gnmzden 5.500 yl ncesine dek daya
nr. Bu tarih sitelerin (kent devletleri) kuruluuyla balar. Kent
devletleri iinde en nemlileri Ur, Umma, Uruk, Ki ve Lagadr.
Bu kent devletlerinin bamda rahip kral zelliine sahip Patesi
ya da Ensi denilen krallar bulunurdu. M 2750 yllarna doru
Umma ve Uruk kentleri kral Lugalzagizi, nce Laga kentini ele
geirdi sonra da, Kaldeyi alarak Aa Mezopotamyaya egemen
oldu. Bu egemenlik ok srmeden Akkadlarn saldrsyla Aa
Mezopotamyadaki Smer egemenlii son buldu. Smerler, et
kileri gnmze kadar ulaan birok gelimeyi balatan bir top
lumdur. M 3200 ivi yazsn oluturdular. lk liste niteliin
deki kaytlardan sonra M 2500lerde metinler yazya geirildi.
ivi yazs Yakndouda ikibin yl akn bir sre boyunca Ak
kad, Assur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birok toplum tarafn
dan da kullanld. Yaratl ve tufan gibi tek tanrl dinlerde
de karlalan ilk dinsel anlatlar ilk kez Smerler ve sonrasnda
teki Mezopotamya toplumlar tarafndan da kayt edildi. Yazl
yasalar, fal, by, matematik, tp ve bu gibi konularda hep nce
onlarn adlar anlr. Kent devletlerinde yaadlar. Sulama ve ta-
nm gehmiti. mleki ark, araba tekerlei, saban, yelkenli
tekne, yap kemeri, tonoz, oymaclk, kakmaclk gibi yararl tek
nik ve aletler gelitirdiler. Heykelcilikte, mcevher ve kk el
sanatlar konusunda becerikh sanatlar bulunmaktayd.
1347. SNNET
slam inanna gre, Hz. Muhammedin sz ve davran
laryla ho grd eylerin genel addr.
1348. SNN
slam inannda Kurandaki emirlere ve Hz. Muhammedin
snnetlerine gre yaamn dzenlemeyi doru bulan, slam
mezheplerinin ana koludur. Bu mezhepler; Hanefi, Maliki, afii
ve Hambelidir.
Tarih Terimleri Szl
365
1349. SRAT TOPULARI
Osmanl Devletinde 1774 ylnda Padiah nc Musta
fann emriyle oluturulmaya balanan, kuruluu Birinci Abd-
l Hamit zamannda tamamlanan toplaryla ksa srede birok
mermi atabilecek biimde eitilen hareketli topu ocadr.
1350. SREKLt ELLK
Bir devletin, baka bir devlet topraklarnda temsil edilmesi
ne denir. Aralannda diplomatik iliki kuran lkeler, bu iliki
nin gerektirdii i ve ilemleri iin eli" ad verilen diplomasi
grevlisi ve onun emrinde bulunan dier grevlileri grevlen
dirirler. Elilik, nceleri yalnzca bir konu ile snrl ve geici
olarak yrtlrd. Ancak, zamanla uluslararas ilikilerin ge
limesi ve genilemesi, siyasal ve askeri konulara, ekonomik,
toplumsal ve kltrel konularn da katlmasyla bu greve s
reklilik kazandrlmtr. lk srekli elilii Venedik Cumhu
riyeti kurmutur. Osmanl mparatorluunda ise ilk kez n
c Selim zamannda bu uygulamaya geilmitir.
1351. SREKL YANSIZLIK
Tarafszlk sava, balantszlk ise bar zamanlarna yne
lik bir d politika yntemi iken srekli tarafszlk hem bar
hem de sava zamanna ynelik bir politikadr. Srekli tarafsz
devlet, lke btnlnn ve bamszlnn teki devletlerce
garanti edilmesi karlnda sava ilan etme, bir savaa katlma
ve bir savaa yol aabilecek antlamalara taraf olma yetkilerin
den vazgemi olan devlettir. Tarafszlk antlamas hkmleri
dnda i ve d ilerinde btnyle bamsz olan srekli yan
sz devleti silahszlandrlm olan devletten ayran temel fark,
lkesine ynelik saldrlar nlemek amacyla diledii gibi si
lahlanma yetkisine sahip olmasdr.
A. Timur Bilgi
366
1352. SRGN
Bir kiiyi kendi lkesinin snrlan dna karma ya da be
lirli bir yerde oturmaya yaamaya zorlama cezasdr. zellikle
Osmanl Padiah kinci Abd-l Hamit tarafndan stibdat (Bas
k) Dneminde Osmanl aydnlarna kar ska uygulanan bir
cezayd. Gnmzde de tahkikatn selameti gerekesiyle dev
let memurlarna kar idari bir ceza olarak uygulanmaktadr.
1353. SRGN HKMET
Uluslararas hukukta zel bir hkmet biimi ve buna dair
tanmadr. Hukuksal bakmdan, hkmetlerin, devlet toprak
lar zerinde egemen tek otorite olmalar temel kuralken, baz
zel durumlarda devlet topra zerindeki otoritesini kaybet
mi hkmetler, dier devletler tarahndan hala lkelerin le
gal hkmeti olarak tannabiliyorlar. Byle hallerde lkesini
uluslararas kurulularda temsil etme yetkisi de bt srgnde
hkmettc oluyor. kinci Dnya Sava srasnda lkesi Alman
ya ve talya tarafndan igal edilmi baz hkmetler ngiltereye
snmlar ve srgnde hkmet saylarak bunlara kimi hu
kuksal ve siyasal ilemlerde bulunma imkan tannmt. Birin
ci Dnya Savandan sonra da. Ulusal Kurtulu Mcadelesini
yrten Ankara (TBMM) Hkmeti bir srgn hkmeti idi. O
srada igal altndaki stanbulda almalarn yrten stanbul
Hkmeti meruluunu yitirmiti.
1354. SZEREN
Ortaa tarihinde kendisine bal fiefleri bulunan bir fiefin
sahibidir. E anlamls; metbudur. Bir vasala fief veren kimseye
szeren denir. Vasal ald fief karlnda ballk y emini eder,
szerenine kar eitli ykmllkler altna girerdi. Bununla
birlikte, bu terim uzun sre btn senyrlerin stndeki bir
senyr iinde kullanlmtr. Szerene yani vasala fief veren
kiiye, vasaln yakn senyr ad verilmitir. Feodal toplumun
hiyerarik sralanna gre, en byk szeren kraldr.
Tarih Terimleri Szl
367

1355. AD
En eski Trk unvanlarndan biridir. Kktrklerde kullanl
mtr. Kktrk Devletini yneten kiileri kdem kdem ay
rarak bunlara farkl isimler verilirdi. Kktrkler Kaanlk de
recesine ykselmeden nce Yabguluk olarak idare edilmitir.
Yabguluktan nce ise adlk" unvan verilmitir.
1356. AFLK
slamda taraftarlarna ehli snnet denilen drt Snni mez
hepten biridir. mam Muhammet bni dris-l afi (767-820)
tarafndan kurulmutur. Hanefilerle Malikiler arasnda bir orta
yol izlemitir. Msr, Dou Afrika ve Sudanda taraftarlar o
unluktadr.
1357. AH
zellikle, Dou uygarlklarnda sultan-hkmdar anlamn
da kullanlan bir sandr.
1358. AMAN
Doa st glerle dorudan iletiim kurma gcne ve ye
teneine sahip olduuna inanlan byler yapan, gelecekten
haber alabilen ilkel dinlerdeki din adamdr.
1359. AMANZM
Moolca, dilenci rahip anlamndaki aman szcnden
tremitir. Cinlerle, tanrlarla, ruhlarla iliki kurduuna inanlan
amanlarm yaratt bir inan sistemidir. Bu inann tapma,
inananlarn katld ayini, okuduu dualar ve benzeri temel
368
unsurlar yoktur. Dinsel eylemler, inananlar adna amanlar-
ca gerekletirilir. Bylerle, tlsmlarla, fallarla, ruhlarla ve
cinlerle bezenmi bir inantr. slamiyetten nce Trk toplu
luklarnn ounluu da bu inan benimsemiti. Gnmzde
Moolistanda ve Yakutistanda yaayan birok topluluk bu ina
n srdrmektedir.
1360. ARAPNEL
inde yzlerce-binlerce kk kurun bilye olan ve zaman
lamak bir fnye araclyla havadayken atelenen, barut ykl,
ince eperli top mermisidir. Patladnda sama gibi dahr ve
zellikle can kaybna neden olur.
1361. ARTSIZ TESLM
Sava srasnda avantajl tarafn dierine kar ne srd
sava sona erdirme kouludur. Koulsuz teslim sz konusu ol
duunda yitiren taraf, kazanan tarafn uygun bulunduu her
koulu ve zorunluluu yklenme durumundadr. Byle bir du
rumda kazanan taraf dierinin lkesini igal edebilecei gibi,
bu lkede sava sulusu olarak grd kiileri cezalandrabilir
ve nihayet sz konusu lkenin sosyal, siyasal ve ekonomik
yapsnda baz deiiklikleri gerekletirebilir. Birinci Dnya
Savandan sonra Osmanh Devletinin 30 Ekim 1918 tarihinde
imzalad Mondros Atekes Antlamas da kaytsz-koulsuz
bir teslim antlamas zellii tamaktayd.
1362. EHTLK
Kiinin tanrya ya da kutsal sayd deerler uruna can ver
mesidir. Dinlerin tmnde, inananlarn ulaabilecei en yk
sek aamadr. slam inannda da ehitler dorudan cennete
gnderilerek dllendirilirler.
1363. EHNAME
lk kez ran airleri tarafndan kullanlan ehname deyimi,
Firdevsinin ayn adl eseri dolaysyla nem kazand. ehnameler
Tarih Terimleri Szl
369
genellikle mesnevi trndendir. ran saraylarnda sultanlarn
yannda bulunan, btn seferlerine ve gezilerine katlan, gr
dklerini, duyduklarn vc bir dille iirletirerek ehname
yazmakla grevli airler vard. Sonradan Osmanllar tarafndan
da benimsenen bu gelenek, saraylarda ehnameci ad verilen
grevlilerin bulundurulmasna yol at; fakat bunlarn yazd
ehnameler her zaman manzum deildi.
1364. EHNAMEC
Dou hkmdarlarnn yaam yksn, seferlerini kah
ramanlk destan biiminde anlatan manzum yaptlar olan
ehnameleri yazanlara verilen addr. ran saraylarnda grevli
ehnameciler hkmdarlarn yaamn, savalarn vglerle
ssleyerek anlatan ehnameler yazyordu. Bunlar Firdevsinin
ehnamesinden byk lde etkilendi.
1365. EHREMN
XIX. yzyla kadar, Osmanh saraylarnn ve devlet daireleri
nin onarmndan, yiyecek ve giyecek gibi harcamalarndan so
rumlu olan grevlidir. Terfi ederlerse, defterdarla getirilirler
di. 1831 ylnda bu grev ortadan kaldrlmtr. 1851 ylnda
stanbulda bir belediye rgt kurulunca bu rgtn bana
getirilen grevlilere de ehremini denilecektir.
1366. EHZADE
Padiah oullarna verilen addr. Bunlar, padiahlarn ha
seki, ikbal ya da cariyelerinden doarlard. ehzadelerin ei
timine be alt yalarndayken balanrd. Bu eitim genellikle
yerinde, sancak beyi grevi verilerek yaplrd. Balarnda bir
Lala bulunan ehzadeler devlet ynetimini pratik iinde re
nirlerdi. Birinci Ahmetin veraset yasasyla bu gelenek sona er
mi, ehzadelerin eitimi sarayda yaplmaya balanmtr. Bu
yntem Tanzimatn ilanna dek srmtr.
A. Timur Bilgi
370
1367. EHZADE LALASI
ehzadeler eitilmek amacyla sancak beyi olarak grevlen
dirildiklerinde, kendisine devlet ilerini retmesi ve eitmesi
iin bir grevli verilirdi. Lala ad verilen bu devlet adam--
retmenler, ehzadeleri hkmdar olarak hazrlar ve eitirlerdi.
1368. ER-
slam hukukuna (fkh-eriat) uygun olan ya da slam huku
kundan kaynaklanan her eydir.
1369. ER- HUKUK
Evlenme, boanma, miras, nafaka, alacak ve vakflar ile ilgiU
davalar er-i yarg kurallar ile zmlenirdi. Bu konularla ilgili
davalara da eri Mahkemeler bakard. er-i Mahkemelerin ba
nda kad bulunurdu. Seluklu devletlerinde Kadlar, medrese
eitimi grm olanlar arasndan hkmdar ya da vezirler ta
rafndan atanrd. Ayn zamanda kadlar bulunduklar yerlerde
idarenin de temsilcisi saylrlard. Kadlarn verecei kararlara
hibir kii ya da kurulu kar kamazd. Ancak karara usulne
gre itiraz edilirse kadlardan oluan bir kurul karar gzden
geirirdi. Kadlarn ba Kad-il kud-att. Bu ekilde ilev gren
hukuk sistemine er-i Hukuk denir. Seluklu devletlerindeki
bu uygulama Osmanl Devletinde de gelierek srmtr.
1370. ERAT
slamda tanrsal kaynakl ilke, kural ve yarglarn tmdr.
Mslmanlarn tm dinsel edimlerini ve toplumsal-hukuksal-
siyasal ilikilerini kapsar. eriata ilikin konular fkh denilen
slam hukuku iinde sistemletirilmitir. eriat kurallar IX.
yzyhn sonlarnda Abbasiler Devrinde tamamlanmtr. Bu
tarihten sonra eriat kurallarna herhangi bir ekleme-karma
yaplmam ve deiiklie uratlmamtr.
Tarih Terimleri Szl
371
1371. ERAT MAHKEMES
Osmanl Devletinde er-i hukuk kurallann uygulayan hu
kuk ve ceza mahkemeleridir. Balangta dinsel bir kurum niteli
inde olan ve Mslmanlar arasndaki hukuksal uyumazlklar
ve ceza davalarn karara balayan bu mahkemelerde yarglama
yntemi bakmndan hukuk ve ceza davalar ayrm yaplmaz
d. Tanzimat Devrinde, Nizamiye Mahkemeleri kurulunca, e
riat Mahkemelerinin yetkileri darald. Daha sonra 1917 tarihli
Usul-i Muhakeme-i er-iye Kararnamesi, eriat Mahkemele-
rindeki yarglama usuln yeniden dzenledi ve bu mahkeme
leri er-iye Nezareti nden alarak Adliye Nezareti ne balad.
eriat Mahkemeleri 8 Nisan 1924 tarihli yasayla da kaldrld.
1372. ER-YE VE EVKAF VEKALET
Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinde eyh-l slamlk
ile Evkaf Vekaletinin birletirilmesiyle oluturulan bir eit ba
kanlktr. Trkiye Cumhuriyetinin kurulmas zerine feodal ku
rumlar tasfiye edilirken 1Kasm 1922 tarihinde saltanatn kal
drld gn nce Evkaf Vekaleti de, eyh-l slamlk ile birle
tirildi. Bylece dini ilerle vakflarn ve vakflara bal eitim ku-
rumlannm ileri bir vekillik iinde topland ve Birinci TBMMnin
denetimine alnd. Cumhuriyet ynetiminin laik devlet ilkesini
gerekletirme eylemi dinsel ilerin, Diyanet leri ile yrtl
mesi sonucunu dourdu ve Halifeliin kaldrld 3 Mart 1924
tarihinde er-iye ve Evkaf Vekaleti kaldrld. Ayn yasayla baba
kanla bah bir Diyanet leri Reislii kuruldu. Mftlerin bal
olacaklar yer olarak da bu kurum gsteriliyordu.
1373. EYH-L SLAM
Osmanh Devletinde fetva verme yetkisine sahip, ulemann
amiri olan kiidir. XV. yzylda kurumlam ve Kanunname-i
Al-i Osman ile devlet rgtndeki yeri belirlenmitir. Kendi
sine ait bir dairesi, fetvalar hazrlayan fetva emini ile birlikte
bir ok yardmcs vard. Gelenee gre, Rumeli Kaz(a)askeri
ykselerek eyh-l slam olurdu.
A. Timur Bilgi
372
1374. EYHZADE SANCAI
Osmanl ehzadelerinin sultan olarak yetitirilmek amacyla
Sancak beyi olarak gnderildikleri sancaklardr. Bunlar; Mani
sa, Konya, Kastamonu, Trabzon, Kefe, Aydm, Amasya, Teke,
Ktahya, Semendire, ankr ve Akehirdir.
1375. -LK
slam Peygamberi Hz. Muhammedin lmnden sonra. Onun
amcas olu ve damad Halife Hz. Alinin balatt siyasal bir
kar k eylemidir. Bu eylem sonradan, snfsal ve ideolojik
temellere oturan, slam inannda farkl bir daln olumasna
neden olan dnce ve slami bak asdr. zellikle rann
nderliinde Arap olmayan Mslmanlar arasnda gelien bu
hareket gnmzde eitli kollara ayrlmtr. Anadolu Alevili
i de iiliin bir koludur.
1376. NK
Kilenin (iki teneke) drtte birine denk den yaklak 8 ki
logramlk hacimli tahl lsdr.
1377. OGUN
J aponyada 1192-1868 yllar arasnda babadan oula geen
askeri-feodal derebeylik kurumudur. ogunlar, yasal olarak
imparatorlarn denetiminde olmalarna karn, lkenin gerek
egemeniydiler.
1378. URA-YI DEVLET
1867 ylnda Meclis-i Valann kaldrlmasyla kurulan, bu
gnk Dantay ve Yargtayn ilk biimidir. Devlet memur
larnn yarglanmas, emeklilik ileri, devlete ait inaat ve ona
rm ileri, maden iletme ayrcalklar, ynetmelik ve genelgele
rin incelenmesi ve onaylanmas, derneklerin oluumu, devletle
halk arasndaki davalar, idari mahkemeler arasndaki anla
mazlklar gibi grevleri vard.
Tarih Terimleri Szl
373
T
1379. TAARRUZ
Bir blgeyi ele geirmek, dman yok etmek, dmamn
yararland kaynaklar yok etmek gibi amalardan bir ya da
birkan baarmak iin yaplan eylemdir. Askeri glerin d
man korunaklar stne, bunlar ele geirmek veya yok etmek
amacyla yapt ileri eylem, hcum, saldr anlamna da gelen
taarruz her trl taktiinde amacdr. Taarruz genellikle gl-
den zayfa doru gerekleir.
1380.TABHANE
Osmanh Devletinde byk kentlerdeki byk camilerin
sa ve sol beden duvarlarna bitiik, 4erden 8 odadan oluan,
nekahat (youn bakm) dnemindeki hastalarn, yolcularn,
isizlerin, yoksullarn cretsiz olarak yararlandklar yerlerdir.
Hastalar ifa bulunca, yolcular dinlenip, yola kmak durumu
na gelince ayrlrlard. Kuruluunda ok ynl alan hastane,
bir ara yalnz akl ve ruh hastalklarnn tedavisine ayrlmtr.
1381. TABLET
zellikle kilden yaplm, zerinde yazlar bulunan lka
uygarlklarndan kalma belgelerdir. Smerlerden ve Hititliler-
den gnmze ivi yazl binlerce tablet kalmtr. Bunlarn
zerinde ilahiler, destanlar, iirler, dualar ve o gnk yaamla
ve olaylarla ilgili eitli yazlar bulunmaktadr.
1382. TABUR
Askeri rgtlenmede, bir karargah destek bl ile en az
iki blkten ya da top bataryasndan kurulan. Alay oluturan
birliklerden biridir.
374
1383. TAC MAHAL
Tac Mahal, Hindistan Trk raparatorluunun Timuroul-
lar hanedannn Beinci Hkmdar ah Cihan (1593-1666) ta
rafndan, o zamanki imparatorluun bakenti olan Hindistann
Agra Kentinde, J umna Irmamn kysnda yaptrlmtr. Dn
yada ak iin dikilmi en byk ve en gzel ant olarak kabul
edilen bu trbe, ah Cihanm byk bir akla sevdii ei Erc-
mend Banunun lm zerine, onun ansna yaptrlmtr. Ya
pnn mimarlar. Mimar Sinann rencilerinden Mehmet sa
Efendi ile yapdaki yazlar yazan Hattat Serdar Efendi eserin
yapm iin ah Cihan tarafndan stanbuldan davet edilmiler
di. 1630da inaasna balanan eser, 1652de tamamlanmtr.
1384. TAHLL
Tarihsel kaynaklarn ve belgelerin eitli ynlerden ayrla
rak zmlenmesine tahlil denir.
1385. TAHRR
Osmanllar, yeni zapt ettikleri lkelerin arazisini tescil ve
topran mlkiyeti ile kullanm biimini ve vergi oranlarn be
lirlemek ve saptamak amacyla dzenli olarak yazp, kaydn
tutarlard. Buna tahrir denirdi. Tahrir otuz ylda bir yeniden ya
zlrd.
1386. TAHRR DEFTER
Osmanh Devletinde arazi kaytlarnn tutulduu defterle
re denir. Bu defterlerin biri arazinin alan, snrlan, sahibinin
ad vb. bilgilerinin yer ald Mufassal Defter, teki de zet
bilgileri kapsayan Mcvel Defter ad verilen iki eidi vardr.
Osmanh tarih aratrmaclarnn bavurduu en nemli kay
naklardan biridir.
Tarih Terimleri Szl
375
1387. TAHT KADILII
Osmanl Devletinde bakentlik yapan Bursa, Edirne ve
tstanbulda grev yapan en rtbeli kaddr. stanbul Taht Kads
terfi ettiinde Anadolu Kaz(a)askerlii grevine getirilirdi.
1388. TAHTACILAR
Ege ve Akdeniz blgelerinin ormanlk kesimlerinde yaayan
ve aa iilii ile uraan Alevi zellikte Trkmen topluluu
dur. Anadolu Seluklu Devletine ve Osmanl Devletine kar
srekli bakaldrlarda bulunan Aa Eri topluluunun bir
koludur. Gnmzde de Orta Asya Ouz-aman geleneklerini
ok canl bir biimde srdrmektedirler.
1389.TAKRR- SKUN YASASI
eyh Said Ayaklanmasmn bastrlmas amacyla hkme
te olaanst yetkiler tanyan yasadr. ubat 1925 ortalarnda
balayan eyh Said Ayaklanmas zerine Fethi Bey hkmeti
istifa etti ve yerine smet Paa bakanlnda yeni bir hkmet
kuruldu. smet Paa hkmetinin ilk karar Takriri Skun Ka
nunu tasarsn Meclise sunmak oldu; tasar 4 Mart 1925te
yasalat. Yasaya gre, hkmet gerici, isyanc" ve lkenin
toplumsal dzeni ile huzur ve skununu ve gvenlik ve asayiini
bozan y a da bozmaya yeltenen btn kurulular ve bu dorul
tudaki yaynlar cumhurbakannn onayyla yasaklamaya yet
kili klnyordu. Yasann geerlilik sresi 2 yld.
1390. TAKTK SLAHLAR
Gnmzde modern silahlar, genellikle stratejik ve taktik si
lahlar olarak iki ana grupta toplanmaktadr. Dier bir snflandr
ma da nkleer silahlar ve konvansiyonel-klasik silahlar ekhnde-
dir. Taktik silahlar, savan btn deil, bir cepheyi, bir eylem
alann ilgilendiren, dar bir blgede etkili ve kk bir birlik ta
rafndan kullanlan ksa menzilli silahlardr. Hemen hemen b
tn konvansiyonel silahlar ayn zamanda taktik silah trleridir.
A. Timur Bilgi
376
Nkleer silahlardan da taktik nemde olanlar bulunmakta ve
bunlarm en son tiplerine kk nkleer silah anlamma gelen
Mininuces ad verilmektedir.
1391. TAKVM
nsann gelimeye balamasyla birlikte, evresindeki her
ey dikkatini ekmi ve onlar izlemeye, anlamaya, taklit et
meye balamtr. nsann dikkatini eken eylerin banda da
gkyz ile gkyz olaylar olmutur. Bata Gne ve Ay gibi
eit aralklarla (periodik) grlen gk cisimleri izlenmitir.
Aritmetik alanndaki ilerlemeler de gk cisimlerinin hareket
lerinin saylmasn ve hesaplanmasn salamtr. Bylece in
sanlar zaman lmek iin zaman yl, mevsim, ay, hafta ve gn
gibi blmlere ayrmaya balamlardr. nsanlarn kullandkla
r takvim sistemleri ya Gnein ya da Ayn hareketlerine gre
hazrlanmtr. Trk topluluklarnn tarihi boyunca kulland
takvimler; 12 Hayvanl Takvim, Hicri Takvim, Celali (Meliki)
Takvimi, Rumi Takvim ve Miladi Takvimdir.
1392.TAKVM- VAKA-Y
Osmanl Devletinde Padiah kinci Mahmutun emriyle ku
rulan ve 2 Kasm 1831 tarihinde yayna balayan, Trk tarihi
nin ilk (resmi) gazetesidir.
1393. TAMPON DEVLET
Corafi konum bakmndan gl ve birbirine dman iki
devlet arasnda bulunan, nispeten kk ve gsz devlettir.
Tampon devlet iki fonksiyon grebilir.
Bu byk devletlerin dorudan doruya kar karya gel
melerini nleyerek kk gerginliklerin hemen atmaya d
nmesini nler.
Gl bir devlet evresinde yer alan nispeten gsz devlet
lerin topraklarn lkesinin gvenlii asndan tampon blge
ler olarak grmekte ve kendisine dardan ynelecek genel bir
Tarih Terimleri Szl
377
saldry bu tampon lkelerin topraklarnda karlamay dn
mektedir. Osmanl Devletiyle Rusya arasnda Lehistan (Polon
ya) uzun yllar tampon devlet zelliini srdrmtr.
1394. TANRI
Evrende var olan her eyin yaratcs, egemeni olan, ncesiz,
sonrasz ve esiz olduuna inanlan yce, kutsal, olaanst
varlktr.
1395. TANZMAT FERMANI
3 Kasm 1839 tarihinde zellikle, Osmanlmparatorluunun
dalmasn nlemek ve Rus saldrlarna kar Avrupa devletle
rinin desteini salamak amacyla, onlarn bask ve dayatmasy
la Banazr Mustafa Reit Paa tarafndan hazrlanan ve Padiah
Abd-l Mecit tarafndan onaylanarak yaynlanan fermandr. Bu
fermann en genel ve ayrt edici nitelii, teokrasiyle btnle
mi olan mutlak monarinin yetkilerinin belli hukuk ilkeleri
ve yasalarla snrlandrlmak istenmesidir. Bylece Osmanl h
kmdarlarnn yetkileri halka kar kendi istekleriyle ilk kez
kstlanm, hukukun stnl (hukuk devleti) ilkesine ilk
adm atlm ve askerlik ykmllk durumuna getirilmitir.
1396. TAG NANCI
inlilerin resmi ve ulusal dinlerinden kincisi olan Taoizmin
M VI. yzylda yaad sanlan Lao Tse tarafndan kurulmu
tur. Tao alemden nceki yaratc ilke olarak grlmez, duyu
lamaz ve kavranlamaz niteliklere sahiptir. Tao inancna gre
Tao, balangc ve sonu olmayan, kendiliinden var olan ve her
eyin temeli olan bir varlktr. Evren onun sayesinde olumu,
evrendeki her eyi de yaratp besleyen odur. Dii ile erkek,
olumlu ile olumsuz, doru ile yanl kart ilkelerini simge
leyen Yi ve Yang Taoda, gereklie kavuur yani kartln
ve elikisini yitirir. Taocu kimse, dnce ve vecd yoluyla bu
A. Timur Bilgi
378
ilk gerekle birleebilir; Tao ile birleen kii aldatc dnyadan
uzaklar ve lmszle kavuur. Konfyslkten biraz
nce ve ona tam kart bir anlayta ortaya kan bu inan,
zellikle gizemcilie eilimli olanlar arasnda ok tutunmu ve
gnmze kadar gelmitir.
1397. TAPINAK
lkel alardan gnmze, Tann evi olarak yorumlanan, din
sel trenlerin ve tapnmalarn yapld yaplardr. Cilal Ta
Devrinde yaplan Menhir ve Dolmenlerin tarihte yaplan ilk
tapnaklar olduu sanlmaktadr.
1398. TARAFSIZLIK
Bir devletin baka iki devlet veya devletler arasndaki sava
n fiilen ve hukuken dnda kalmas ve savaan devle derin de
bunu byle kabul etmesi. Tarafszhk doktrini hi deilse bar
zamannda her trl askeri balamaya katlmay reddeden
retidir. zellikle kapitalist ve komnist bloklar kar karya
getiren anlamazlklarda bir hakemlik veya ekimserlik siyase
tine sahip olanlarn gr byle idi.
1399. TARH
Gemii anlamak, bugn aklamak ve yarna k tutmak
iin gemi devirlerde yaayan insan topluluklarnn yaayla
rn, yaratm olduu kltrlerini, birbirleriyle olan ilikilerini
yer ve zaman gstererek inceleyen, neden, sonu ve yorumla
ryla gnmze aktaran bilimdir.
1400. TARH FELSEFES
Gemite olup biten toplumsal olaylarn ve olgularn ne
denlerini aratran bilim daldr. Tarih felsefesi, tarihsel oluum
iinde byk dnya grne gre sralanr. Bunlar;
Tarih Terimleri Szl
379
Metafizik Tarih: Tarihi ve tarihsel olaylar tanrlarla teki
metafizik gler yaratr. Olaylar onlarn iradeleriyle balar, geli
ir ve sonulanr.
dealist Tarih: Tarihsel olaylarn olumas, gelimesi ve
sonulanmasnda en nemli rol kahramanlarla hainler oynarlar.
Tarihi yaratanlar onlardr."
Materyahst Tarih: Tarihsel olaylar yaratanlar ve sonulan
dranlar rgtl insan topluluklardr. Tarih, toplumsal snflar
aras mcadelelerden ibarettir.
1401. TARHE DORUDAN YARDIMCI OLAN BLMLER
Tm bilimlerin ve bilgilerin iie olduu, bilgiler ve bilim
lerde smrlarm net olarak izilemedii gnmzde Tarih bili
mine dorudan katkda bulunan balca bilimler yle sralana
bilir; Corafya, Arkeoloji, Paleografya, Kronoloji, Sanat Tarihi,
Diplomatik, Nmizmatik, Antropoloji, Ekjonomi, Epigrafya,
Etnoloji, Filoloji, Sosyoloji....
1402. TARHN ETLER
Konularna gre tarih bilimi eitli gruplara ayrlr. Bunlarn
en nemlileri;
Genel Tarih, zel Tarih, Siyasal Tarih, Kltr (Uygarlk)
Tarihi ve Bilim Tarihidir.
1403. TARHN KONUSU
Tarih biliminin konusu insan topluluklar ve insanlarn ya
am tarzlaryla topluluklarn birbirleriyle ilikileri ve topluluk
larn yarattklar kltrlerdir.
1404. TARHN TARH
Tarih yazclnn ilk rneine, lkada Anadoluda ege
menlik kuran Hititlerde rastlanr. Hititliler yeryzndeki olay
lar tanrlarna raporlar halinde yazarak bildirirlerdi. Anallar
A. Timur Bilgi
380
ad verilen bu raporlar dinsel ve resmi nitelikte, yanl zellikle
re sahiptir. Gerek anlamda yazlan ilk tarihsel yapt, Halikar-
nasl (Bodrum) Heredotesun M 490-M 480 yllar arasnda
Yunanllarla (Dorlar ve Akalar) Persler arasnda yaplan Pers
Savalarn anlatt Historia adl yapttr. Tarih yazcl u
aamalar geirmitir:
ykc Tarih: Olaylar yorum yaplmakszn, kronolojik s
raya uyularak ve abartl bir biimde anlatlr. lka tarihidir.
En nemli temsilcileri Herodotus, Thukydides ve Xenofondur
retici (pragmatik-yararc) Tarih: Toplumu belli bir ideo
lojiyle donatmak ve ynlendirmek amacyla yazlan yanh tarih
tir. zellikle Ortaada Katolik Kihsesinin kaleme ald tarih
anlaydr.
Felsefi (olgucu-pozitivist) Tarih: Olaylar inceleyerek, olay
lar arasnda ortak yanlar ortaya karp bunlardan kurallar ve
formller karan tarih yazcldr. Yeniada ve Yakna
balarnda yaygn olan mekanik burjuva tarihidir.
Bilimsel (maddeci-toplumcu) Tarih: XIX. yzylda ortaya
kan tarih anlaydr. Aratrd olaylara etki eden tm et
menleri inceleyerek, neden sonu ilikisini maddi temellere
dayandrarak yorumlayan tarih yazcldr. Aratrmalarnda
felsefe, sosyoloji, ekonomi, siyaset bilimi vb... bilimlerden ya
rarlanr.
1405.TARHSEL OLAYLARIN NTEL
Tarihsel olaylarn deneyi yaplamaz ve bu olaylar yinelene-
mez. nsan topluluklar laboratuarlara sokulup incelenemez
ve zerinde deneyler yaplamaz. Topluluklarn ve snflarn
davranlarna ekonomik karlar ve gereksinmeleri yn verir.
Ancak bu davranlar kesin kurallara balanamaz ve mekanik
deerlendirmeler yaplamaz. nk topluluklara etki eden un
surlar ayn olsa da, topluluklarn yaplar ile zaman-mekan ve
koullar farkl olduundan her topluluk bu etkiye farkl tepki
ler verir. Bir olayn tarihsel boyutta aratrlabilmesi iin; olayn
Tarih Terimleri Szl
381
kahramanlarnn ve tanklarnn artk yaamamas gerekir. Bu
gereklilik olaylara objektif yaklamn bir gereidir.
1406. TARKAT
Tanrya ulamak isteiyle tutulan yoldur. Dinsel kurallar
bir dnya grne dntren abadr. Bir veli ya da sofinin
felsefesi peine taklm, baz dua, ayin ve davranlarla yaam
ve din felsefesini lmszletirmi, mzik ve sema eklemesiy
le sanatsallatrlm zmrelerin gittii yoldur. Din ve mezhep
tapmaklarda tarikat ise, tekke, zaviye ve manastrlarda yer tut
mutur.
1407. TASAVVUF (Gizemcilik)
Akln ve bilimin yetmedii alanlarda ve zellikle Tanr kav
ramnda, insann geree duygularyla, irade ve yorum gcyle
ulaabileceini benimseyen dinsel retidir.
1408. TASNF
Tarihsel verilerin ve belgelerin zamana, yere ve konularna
gre blmlere ayrlarak snflandrlmasdr.
1409. TAVAF-L MLK DEVLETLER
Arap-slam Devletinde X. yzyldan sonra Abbasi Halifesine
ve Endls Emevi Halifesine dinsel ve hukuksal adan bam
l onlardan Menur (onlar adna sultanlk yetkisi) alm Snni-
slam devletleridir. Bahcalar; Tolunoullar, hitler, Samano-
ullan, Eyyubiler, Tahiriler, Safariler, Handaniler, Gazneliler,
Memluklar, Murabtlar, Muvahhidler, Grnata, Abdadiler, Ben-
l Ahmer ..vb. devletleridir.
1410. TEFSR
slam kltrnde, Kuran aklamak ve yorumlamakla u
raan alandr. slam Peygamberi Hz. Muhammedin lmnden
sonra balatlan tartmalarla gelimitir.
A. Timur Bilgi
382
1411. TEZM
Evreni ve insan yaratan ncesiz ve sonsuz bir Tannnm
varln kabul edip, Tanrnn ayn zamanda dnya ile srekli
iliki iinde olduunu kabul eden grtr. Teizme gre Tanr
dnya ile ilikisini dinler aracl ile kurar.
1412. TEHCR KANUNU
Birinci Dnya Sava balarnda Osmanl Devletine kar si
lahl mcadeleye balayan Ermenilerin Suriye ve Musula g
ettirilmesini salayan yasadr. Tehcir Kanununun tam metni
yledir:
Madde: 1. Sava zaman ordu ve kolordu ve fkra kuman
danlar ve bunlarn vekilleri ve mstahkem mevki kumandan
lar halk tarafndan herhangi bir biimde hkmet emirlerine
ve lke savunmasna ve dzenin salanmasna mtallik eylem
ve dzene kar muhalefet ve silahla tecavz ve direnme grr
lerse, hemen askeri gler ile iddetli biimde ykm yapmaa
ve tecavz ve direnii kknden yok etmee mezun ve mec
burdur.
Madde: 2. Ordu ve bamsz kolordu ve fkra kumandanlar
icabat Askeriyeye casusluk ve ihanetlerini hissettikleri kaza ve
kasaba halknn bireysel ya da toptan dier blgelere gndere
bilir ve yerletirebilirler.
Madde: 3. bu kanun yaynland tarihte geerlidir. 13 Re
cep 1333 ve (14 Mays 1331 (1915))
1413.TEKALF- RFY-YE
Osmanl Devletinin Klasik Dneminde reayadan toplanan
eri vergilerin dnda kalan vergilerin tmdr. Bunlarn e
itleri ve oranlar eyaletlerin kanunnamelerinde belirtilmitir.
Balca Tekalif-i rfiy-ye vergileri; Mcerred, Raiyet, ift, Ben-
nak, spen, Bad Hava, Arussiye, Crm ve Cinayet, Ihtisab,
ift bozan, Tapu, Ba bahe ve bostan. Kovan, ift ve al. Yay
lak ve klak. Balta, Yava ve Kakun, Gmrk ... vb.
Tarih Terimleri Szl
383
1414. TEKELC ANAMALCILIK
Anamalcln gelitirici gc ve temel ilkesi serbest reka
bettir. Anamalclk serbest rekabetle gelimi ve serpilmitir.
Ancak sonunda i ekimeler ve atmalar bu gelitirici gc
kartna, tekelcilie dntrd. retim ve anamal serbest
rekabetle hzla younlaarak, byk iletmelerin kk ilet
meleri yutmalar ya da kk iletmeleri mali denetim altna
almalarna neden oldu. Ayn younlama bankalar arasnda da
yaanarak mali oligari dodu. Mali oligari ile dev iletmelerin
btnlemesi, uluslararas alana almalar Emperyalizm ad
verilen yeni smrgecilik sistemini dourdu.
1415. TEKFUR
Bizans mparatorluu zamannda valilik aamasnda olan
yerel yneticilerle, Anadolu ve Rumelideki baz Ortodoks yerel
egemenlerdir. Bizans Devletinin merkezi otoritesini yitirdii
dnemlerde Tekfurlar dere beylemiler hatta imparatorlarla
atmalara aka katlmlardr.
1416. TEMSL KURULU
Trk Kurtulu Sava balannda 23 Temmuz-7 Austos 1919
tarihinde yaplan Erzurum Kongresi ile blgesel 4-11 Eyll
1919 tarihinde yaplan Sivas Kongresiyle ulusal nitelikte olu
turulan ve 23 Nisan 1920 tarihinde Birinci TBMMnin toplan
masyla yetkilerini ve sorumluluklarn TBMMye devreden
9-16 kiiden oluan, Mustafa Kemal Paa bakanlndaki r-
gtleyici, ulusal-yurtsever zellikte yrtme yetkisine sahip
ynetim kuruludur.
1417. TENKT (Eletiri)
Tarihsel kaynaklarn verdikleri bilgilerin doruluunun ara
trlmasdr.
A. Timur Bilgi
384
1418. TEOKRAS
Siyasal erkin tanrnn temsilcisi olduklarna inanlan din
adamlarnn elinde ya da denetiminde bulunduu toplumsal,
siyasal dzendir. Bir baka deyile siyasal iktidarn tanrdan
kaynakland bu iktidarn tanrnn yeryzndeki temsilcileri
tarafndan kullanld ya da denetlenmesi gerektii inancna
dayanan toplumsal dzendir. Bu tr devlet biimlerine teok
ratik devlet denir. Teokratik devlette din ve devlet ileri tama
men birbirinin iine girmitir. Hatta devlet bir dinsel kurumu
niteliindedir. Bu devlet biiminde dinsel yetki ile siyasal yetki
birbiri iinde erimitir. Toplumsal yaamn tm blmleri (sa
nat, hukuk, siyaset, bilim, felsefe, ekonomi, eitim... vb.) din
ile karmtr. Teokratik devlet, din ve vicdan zgrl tan
maz ve devleti yalnz dinsel bir kurum sayar. Teokratik devletin
kart gnmzde laik devlettir.
1419. TERAKKPERVER CUMHURYET FIRKASI
Trkiyede Cumhuriyetin ilanndan ve zellikle de halife
liin kaldrlmasndan sonra iktidarda bulunan Cumhuriyet
Halk Partisine kar TBMM iinde kar klar artmt. Bu
muhalefet hareketi iinde bamszlk mcadelesinde nemli
grevler alm yurtseverler de yer almt. CHPnin zellikle
laiklemeyle ve batllamayla ilgili politikalarna kar kan
bu kiiler 17 Kasm 1924 tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet
Frkasm kurdular. Birok subay milletvekilinin de meclisteki
siyasal tartmalara katlmas zerine Mustafa Kemal, ordunun
ypranmasn nlemek amacyla meclis bakanlna bir nerge
vererek subaylarn ayn zamanda milletvekili olmalarnn n
lenmesini istedi. Bu nerge yasalamca da Terakkiperver Cum
huriyet Partili subaylar askerlik grevinden, Halk Frkah su
baylar da milletvekilliinden istifa ettiler. Terakkiperver Cum
huriyet Partisinin meclis iindeki ve mechs dndaki eletirile
ri giderek sertleti. Bu durumdan yreklenen devlet ve cumhu
riyet dman unsurlar parti iinde rgtlenmeye balad. Parti
Tarih Terimleri Szl
385
yneticileri de bu duruma gz yumdular. Parti rgtlenmesinin
en youn olduu blgelerden Gneydou Anadoluda ngiliz-
lerin de kkrtmalaryla cumhuriyete kar bir ayaklanmann
kmas da bunu gstermektedir.
11 ubat 1925de Bingl, Elaz ve Diyarbakr evresinde
balayan ayrlk ve eriat eyh Sait Ayaklanmasyla ilikisi
olduu gerekesiyle 5 Haziran 1925 tarihinde Takriri Skun
Yasasna dayanlarak hkmet tarahnda parti kapatlmtr.
1420. TERM
Bilimsel ve sanatsal kavramlar dile getiren szcktr. Te
rimler, konuma dilindeki szcklerden farkl olarak, herhangi
bir bilim ve sanata zg tek anlam dile getirirler. Duyusal tm
anlamlarndan temizlenmi olan bilim terimleri hangi bilime
zgyseler o bilimin ve ann snrlar iinde bir anlam tar
lar.
1421. TERKP (Sentez)
Tarihsel belgelerin ve kaynaklarn tasnif, tahlil ve tenkidinin
yaplmasndan sonra bu bilgileri ve sonular bir araya getirme
ilemidir.
1422. TERRZM
htilalci bir mcadele sistemidir. Bu sistemin yaratt orta
ma terr, sistemin taraflar veya uygulaycsna da terrist
denir. Terrizm; yasad stratejik Vesiyasal amalarn gerek
letirmek iin bir grubun veya devletin, hedeflenen kitleyi yl
drp, korkutarak, planl ve bilinli biimde iddet kullanmas
ya da kullanma tehdidinde bulunmasdr. Terrizmin kural
yoktur, amalan korku yoluyla istekleri dayatmaktr. Terrizm
bir savatr ama bu savan alan belli deildir. Genelde ter
ristlerin setii alanda taraflar kar karya gelir. Eylemleriyle,
kitle iletiim aralarn kullanarak sorunlara dikkat ekmeye
A. Timur Bilgi
386
alrlar ve bunun iin de en kanl yollar semeye zen gs
terirler. Gnmzde yoksul halklarn bamszlk savalarna
terr, gl emperyalist devletlerin terrne uygarlk ve de
mokrasi iin sava denilmektedir.
1423.TEKLAT-I ESAS-YE KANUNU
1921 Anayasasnm resmi addr. ki anayasa da Osmanl
Devletinden Trkiye Cumhuriyetine geii belirleyen ve yeni
devletin atsn ortaya koyan belgeleri oluturur. Kurtulu
Savann olaanst koullar altnda TBMM tarafndan 20
Ocak 1921de karlan Birinci Tekilat- Esasi-ye Kanunu, ulu
sal egemenlie dayal temsili hkmet sistemini kabul eden ilk
Trk Anayasasdr. Toplam 23 maddelik ksa bir metinden olu
an bu Anayasanm getirdii sistemin z, Fransz Devriminin
Konvansiyon Dneminde olduu gibi, gler birlii ilkesine
bal meclis hkmeti rejimiydi. 20 Nisan 1924 tarihinde ka
bul edilen Anayasa da kinci Tekilat- Esasiye Kanunu adn
tamaktadr.
1424. TEKLAT-I MAHSUSA
ttihat ve Terakki Partisinin 1914 ylnda kurduu yar as
keri gizli rgttr. Kurulu amac, Osmanl snrlan dndaki
Mslman Trkler arasndaki dayanmay artrarak direniler
dzenlemektir. Birinci Dnya Savanda Ruslara ve ngilizlere
kar birok eylem dzenledi. Savatan sonra, dalan rgtn
yeleri Karakol Cemiyetinin kuruluunda etkin rol oynadlar.
1425. TERFATI
Osmanl Devletinde sarayda, divanda ve paa kapsnda ya
plan her trl trenlerde elindeki deftere gre protokol ilerini
yrten, vezir, beylerbeyi ve teki brokratlarn rsum ve har
defterlerini tutan grevlidir.
Tarih Terimleri Szl
387
1426.TEVHD- TEDRSAT KANUNU
Trkiye Cumhuriyetindeki btn bilim, retim ve eitim
kurumlarm birletirerek Milli Eitim Bakanlna balayan ya
sadr. 3 Mart 1924 tarihinde halifeliin kaldrld gn kabul
edilen bir yasadr. Mustafa Kemal, 1 Mart 1924te Trkiye B
yk Millet Meclisini a konumasnda Trkiyede eitim, re
timin tm anlamyla ulusal nitelikte olacan bildirdi; ift ynl
eitimin sakncalarna deindi. Trkiye Byk Millet Meclisinin
3 Mart 1924teki toplantsnda bir nerge zerine Tevhid-i Ted
risat Kanunu kabul edildi. Bir sre sonra bu yasaya dayanlarak
Medreseler ile Tekke ve Zaviyeler kapatld. Yabanc okullar Ma
arif Vekaletinin lleri ve denetimi altna alnd.
1427. TEVRAT
Musevilerin Peygamberi Hz. Musaya Tanr tarafndan indi
rildiine inanlan be kutsal kitabndan ilkinin addr. Eski Ahit
adyla da anlan bu kitap Hristiyanlara gre Incilin (Yeni Ahit)
balangc olarak da kabul edilir.
1428. TIMAR DRLK
Yllk vergi gelirleri 3 bin ake ile 20 bin ake arasnda dei
en dirliklerdir. Tmarlar, verildii grevlilere gre e ayrlr;
Ekinci Tmar, savalarda yararllk gsteren askerlere veri
lirdi, Mustahfaz Tmar, mderrislere ve din adamlarna verilir
di, Hademe (hizmet) Tmar, sultana dorudan hizmet eden o
unluu sarayl olan grevlilere verilirdi. Tmar dirlikler, asker
(cebell cebeli) besleme kouluyla verildiyse; Sipahi gelirin ilk
3 bin akesini kendine ayrr, gelirin geri kalan her 3 bin akesi
iin de tam donanml bir atl asker beslerdi.
1429. TIMARLI SPAH (Eyalet Askerleri)
Osmanl Devletinin Klasik Dneminde, dirlik sahiplerinin
besledikleri Trk Mslman kkenli atl askerlerden oluan
A. Timur Bilgi
388
ordudur. Maa almazlard. Tm giderleri ve harcamalar dir
lik sahiplerince karlanrd. Sava zaman dirlik sahiplerinin
bal olduklar Sancak Beyinin komutasnda, Beylerbeyinin
ordusunda savarlard. Barta askeri eitim yaparlar ve blge
lerinin gvenliini salarlard. Komuta sras, Sipahi, eriba,
Alay-beyi, Suba, Sancak Beyi ve Beylerbeyi eklindedir.
1430. TIRMANMA
Savaan bir tarafn kendince gerekli grerek veya dman
tarafa giriilmi artrma eylemine karlk olarak askeri ola
naklarn hesapl bir biimde artrmasdr. te yandan trman
mann, cepheye daha fazla asker gnderilmesi, savata yer alan
lke saysnn artmas, giderek daha byk alanlara yaylma
s biiminde ortaya kmas da olasdr. Alt dzeydeki bir yo
unlukta balayan mcadelede eitli trmanma aamalarnda
uzlamaya varlabilir. Ayrca trmanma terimi Atom ann
strateji terimleri arasnda yer alr ve atom silahlarnn gcnn
nne geilmez bir biimde artmasn belirtmek iin kullanlr.
1431.TGN
Eski Trk sanlarndan biridir. lk kez Orhun Antlarnda
(Kktrk-Kutluk) kullanld grlen bu sam Uygurlar, Ka-
rahanhlar, Samanoullar, Gazneliler ve Abbasiler zamanndaki
Arap slam devleti hizmetindeki Trk komutan ve beyleri de
kullanmlardr. Gnmzde tekin eklinde yanl veya bo
zulmu bir ekli ad ve soylarda kullanlmaktadr. Bu san ge
nel olarak han olu, bey olu, hkmdar olu, ehzade,
prens anlamn ifade etmektedir. Karahanllar dneminde bu
san hanedana mensup ehzadelerle birlikte klelikten yetime
emirler (komutanlar) iin de kullanlmtr.
1432. TNSELCLK
Evrenin ruhsal bir temele dayandn ileri sren retilerin
genel addr. Varln bedenden bamsz, ruhsal bir yap oldu
u inancna dayanan metafizik bir gr dile getirir.
Tarih Terimleri Szl
389
1433.TRAN
Bir hkmet darbesi sonucu iktidar ele geirip tek ba
na lkeyi yneten kimseye verilen addr. Tiranos szc
Lidya dilinden alnm ve M VII. yzylda kullanlmaya ba
lanmtr. Tiranln anavatan Anadoludur. Bunun bir nedeni
Bat Anadoluda snf mcadeleleri olmas, iktidar yznden
atmalarn kmas ve atmay kazanan partinin iktidara
gemesidir. ktidarda bulunan komutanlarn iyi olmamas veya
beceriksiz olmas nedeniyle lkenin savunulmamas tehlikesi
doduu iin, ehirler, gl kiilerin baa gemelerini arzu et
miler ve byle adamlar baa geirerek Tiranlk ynetiminin
kurulmasna neden olmulardr.
1434. TTANLAR
Eski Yunan mitolojisine gre, Zeustan nce dnyaya egemen
olan tanrsal varlklardr. Yerin ve gn oullar olan Titanlar,
Zeus tarahndan yok edilmilerdir. Yunanca Titan" kavram be
lal ya da kavgaa imgesini artrr ve iktidar arzusunu yan
str.
1435. TOP ARABACILARI OCAI
Osmanl Ordusunun, Kapkulu yayalar smhndan top ara
balarn yapan, bunlara ait gereleri hazrlayan ar toplar ve
cephaneleri sava alanlarna tayan askeri ocaktr. Komutanla
r Arabacbadr.
1436. TOPU OCAI
Osmanl Ordusunun Kapkulu yayalar snfndan toplar
dken, bu silahlar savalarda kullanan, ara ve gereleri hazr
layan komutanlar Topuba olan askeri ocaktr.
1437.TOPKAPI SARAYI
Fatih Sultan Mehmet tarafndan, stanbulda Sarayburnu adl
ve zeytin aalaryla kapl, Marmara Denizi, stanbul Boaz ve
A. Timur Bilgi
390
Haliin evreledii yanmada zerine yaptrlmtr. Osmanl
mparatorluunun uzunca bir sre idare edildii Topkap Sara
y aslnda, iinde birok saraydan, kklerden, dairelerden, so
falardan ve kubbe altlarndan oluan byk bir yapdr. Sarayn
ilk yaplarndan inili Kk, Fatih Sultan Mehmet tarafndan
1472de yaptrlmtr. Kk, 1875de mze haline getirilmi
tir. Revan Kk, Drdnc Murat tarafndan 1635te yapt
rlmtr. 1639da Badatn fethinden sonra, Drdnc Murat
tarafndan yaptrlan Badat Kk, saraydaki en gzel kktr.
Topkap Saray gnmzde mze olarak kullanlmakta ve ie
risinde dnyann en gzel hzinelerini barndrmaktadr. slam
aleminin Kutsal Emanetleri de yine burada bulunmakta ve zi
yaretiler tarafndan grlebilmektedir.
1438. TOPLUM
Belli bir ekonomik alt yapyla belirlenmi, belli st yap
kurumlarna sahip olan, sosyo-ekonomik bir biimlendirmedir.
Materyalist gre gre: Toplum bireylerden oluur. Bireyin
znel yan, toplumsal yanndan ayrlamaz. Uzlamayan karlar
bireyle toplum arasnda deil, toplumun bir blmyle teki
bliim (snfsal) arasndadr. Bu elime ancak snfsz bir top
lumla (Komnist Toplum) alabilir.
1439. TOPRAK KADISI
Osmanl Devletinde toprak paralarnn snrlarn belirle
mek amacyla incelemeler yapma ve karar verme yetkisine'sa
hip grevli yargtr.
1440.TOPYEKN SAVA
amzda savan ulat aamadr. Eski dnemlerde sava
daha ok sonucu sava meydanlarnda belli, mcadeleye giri
en ordularn baar veya baarszl ile belirlenen bir grn
me sahipti. Ancak XX. yzyl gelimeleri durumu deitirdi.
Tarih Terimleri Szl
391
rnein hava kuvvetlerinin ordulara katlmas cephe gerileri
nin vurulabilirliini artrmtr. Gnmzde topyekn savan
bir anlam da yerel bir nkleer savatr. Taraflarn kesin bir za
fer elde etmek iin btn g ve kaynaklarn seferber ettikleri
byk savatr.
1441. TOTALTER REJ M
Yaamn tm ynlerini devlet otoritesine baml klan y
netim biimidir; Her trl siyasal kurumu deitirmesi, hukuk
sal, toplumsal ve siyasal gelenekleri ortadan kaldrmasyla dik
tatrln tesindedir. Siyasal iktidar elinde bulunduran snf
ya da zmrenin en baskc ve kanl devlet dzenidir.
1442. TOTEMCLK
Bir kabilenin atas (anne-ata) olarak kabul edilen bir hayvana
ya da bir bitkiye tapnma, onu kutsal sayma biiminde beliren
ilkel bir inantr.
1443. TRE
Toplumun karlarna uygun dtne ortaklaa inanlan,
toplumun uzun bir sre iinde oluturduu ve bireyleri de
bunlara uymaya zorlad geleneksel kurallarn tmdr. Tre
ler szl kurallar olup, genellikle gebe ilkel ve feodal toplu
luklarda olduka gldr. Toplumsal ilerlemenin ve gelime
nin nnde engeller oluturur. Trelerin srekliliini salamak
iin zaman zaman iddete de bavurulur.
1444. TRENT KONSL
Katolik Kilisesinin 1545-1563 yllar arasnda aralkl olarak
toplanan piskoposlar konsilidir. Reform eylemlerinden sonra,
Katolik Kilisesinin eski saygnlna kavuturulabilmesi iin
kapsaml deiiklikler gerekletirmi, kiliseyi slah etmitir.
A. Timur Bilgi
392
1445.TRUMVRLK
lkada Roma mparatorluunda uygulanan l yne
timdir. lk Triumvirlik M 60 ylnda Pompeius, J ullien esar
ve Crassus tarafndan oluturulmutur.
1446.TROKZM
Sovyet Rus Devrimcisi Trokinin Kesintisiz devrim kura
mna dayanan Marksist akm ve retidir. Dnyada sermayenin
giderek btnlemesi (entegrasyon-kreselleme) nedeniyle
sosyalist devrimin tm dnyada ayn anda gerekleebileceini
savunur.
1447. TRST
Bir sanayi dalnn, bir ortaklar grubunun eline gemesiyle
gerekleen tekelciliin gelimi bir biimidir. Serbest rekabete
dayanan anamalclk bu rekabetin sonucunda tekelcilie d
nmtr. Ayn alanda faaliyet yrten Tekeller de birbirle-
riyle rekabet etmek nedeniyle kardan zarar eden dev iletmeler
birleerek fiyatlar ve retim miktaryla kaliteyi diledikleri iz
gide tutmak ve daha ok kar etmek yolunu semilerdir. Trst
tekelciliin en gelimi biimlerinden biridir. Trstn daha et
kili ve gl biimi konsorsiyumdur.
1448. TRUMAN DOKTRN
kinci Dnya Sava sonunda Yunanistanda komnistlerle
faistler arasnda i sava ba gstermi, Trkiye de 1945 ve
1946 dneminde Rusyann Kars ve Ardahan zerindeki top
rak ve Boazlarda s elde etme istekleri ile karlamt. Sa
va sonras dnyas dier baz blgelerde de scak sava izle
yen bir souk sava ortamna girmekteydi. Bu atmosfer iinde,
1947 Martnda ABD Bakan Truman, Kongreden Trkiye ve
Yunanistana askeri yardm iin 400 milyon dolarlk bir denek
istedi ve bunu elde etti. Bylece, yeni bir Amerikan Yardm
Tarih Terimleri Szl
393
dnemi balad. Nitekim birka ay sonra da, Dileri Bakan
Marshall, Avrupa lkelerinin savata tahrip olan ve zayflayan
ekonomilerini glendirmek amacyla Marshall Plan ady
la anlan yeni yardm kararn aklam ve Avrupa Kalknma
Program olarak da anlan yeni yardm sistemi kurularak Tr
kiye de dahil birok Bat Avrupa lkesine ekonomik yardm
balamtr.
1449. TURA
Seluklu Devletlerinde, Osmanl Devletinde ve teki Trk-
Islam devletlerinde, hkmdarlarn imza ve alameti olarak kul
lanlan mhrdr. Gelenee gre, Ouz Hann yazl niandr.
Trk-slam devletlerinin resmi belgelerinde bulunmas koul
olan bir mhrdr. Seluklu Devletlerinde Turai, Osmanl Dev
letinde de Nianc tarafndan belgelere ekilirdi.
1450. TURA DVANI
Devletin ve hkmdarn i ve d yazmalarn yrtrd,
bu divanda Arap ve Fars dillerini bilen grevliler bulunurdu.
Tura Divannda, Tamgac ve Bitigci gibi memurlar ve katipler
grev yaparlard. Seluklularn ilk dnemlerinden beri faali
yette bulunan bu divann bakanma turai denirdi. Tura ve
na Divan, Seluklu sultanlarnn yabanc devletlerle, kendi
lerine bal devletlerle ve eyaletlerle olan haberlemelerini ve
ilikilerini yrtr, arazi ve hkmdarn turasn tayan bel
geleri verirdi.
1451. TUN AI
M 7000 yllarndan balayan, bakrla kalayn eritilerek ka
rtrlmasndan oluan ve dneme adn veren tun bu dnem
de alet ve kap yapmnda kullanlmtr. Tun aletlerin yaplma
syla, retim younlam, insanlar kendi gereksinmelerinden
fazla mal retmeye balamlardr. Bu durum ticaretin balama
sna, mallarda ve retim aralar zerinde zel mlkiyet, hukuk
A. Timur Bilgi
394
kurallar, devlet, klecilik, babaerkil yaplanma ..vb. gelimele
re neden olmutur. nsanln en nemli buluu olan yaz da bu
dnemin ortalarnda Smerliler tarafndan bulunmutur.
1452. TRBE
Trk-slam kltrnde, iinde nl saygn kiilerin mezar
larnn bulunduu antsal yaplardr. Aslnda Trklerin slami
yet ncesi inanlarndan biri olan Animizmin (ruhuluk-ata
ruhunu kutsal sayma) bir uzantsdr. Bu yaplar ziyarete ak
olup, halkn genellikle bo inanlar iin kullanlmaktadr. 30
Kasm 1925 tarihinde karlan bir yasayla trbeler yasaklan
mtr.
1453.TRGLER (717-840)
Trgiler, Ouzlarn On-Ok koluna bah bir Trk boyudur.
Kktrklerin egemenlii altnda yayorlard. Kktrklere kar
sk sk ayaklandlar. Bakentleri Balasagundur. Emeviler zama
nnda Arap-slam ordularnn Mavera-n Nehir evresindeki
ilerleyiini durdurdular. 737 yhnda i karklklar balad ve
ikiye ayrld. 766 ylnda da Karluklar tarafndan ykldlar
1454. TRK
Tarih boyunca eitli kaynaklar Trk szcne farkl an
lamlar vermitir. Bunlara gre, in kaynaklar Mifer, Arap-
1ar Terk, Kagarl Mahmut Olgunluk a Trkolog Wanber
Tremi, Ziya Gkalp Tre Sahibi, Treli Trkolog Doerfer
ise Uyruk anlamlarn vermilerdir. Trklere inliler Tuk-
y u , Tibetliler Duruggu, Hintliler Turukha ve Turuka, Ma-
carlar Trk, Ruslar Tork ve Torki derler.
1455. TRK BAYRAI
29 Mays 1936 tarihinde kabul edilen, 5 Haziran 1936 tari
hinde Resmi Gazetede yaynlanan 2994 sayl yasa uyannca
Tarih Terimleri Szl
395
Trk Bayra belli ekil ve oranda krmz zemin zerine beyaz
ay ve yldzdan ibaret olup, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin
ulusal gstergesidir. Bu bayrak Osmanl Devletince 1793 yln
da kabul edilmiti. ki bayrak arasndaki fark, Osmanl bayra
ndaki yldzn sekiz keli olmasdr.
1456. TRK DL KURUMU
Trklerin slam dinini benimsemesiyle birlikte ok sayda
Arapa ve Farsa szck Trk diline girdi. zellikle saray ev
resinde, hukdk, bilim ve sanat alannda Trke yerine Osman-
lca ad verilen yapay ve kark bir dil kullanlmaya baland.
lkeyi yneten egemenlerle, halk arasnda Kltrel yabancla
ma ortaya kt. Tanzimat Fermannm ilanndan sonra, Fran
szca da Trk diline girdi. Bu durum zellikle imparatorluun
son dnemlerinde baz aydnlar rahatsz etti. Konu tartlma
ya baland. Bu konudaki bilimsel almalar, Mustafa Kemalin
abalaryla 12 Temmuz 1932de oluturulan Trk Dili Tetkik
Cemiyeti ile balad. Trk Dilinin yabanc dillerin boyunduru
undan kurtarlmas iin youn aba harcand. Bu almalar
Trk kltrnn yaratlmas, zenginletirilmesi amacnn ve
Trk ulusuluunun bir sonucudur. Daha sonradan bu kuru
lu Trk Dil Cemiyeti adn almtr. Bir sre sonra, Trk Dil
Kurumu adn alan kurulu, 12 Eyll 1980 darbesinden sonra
Babakanla bal bir devlet kuruluu olan Atatrk Dil ve Ta
rih Yksek Kuruluna baland. Bu duruma tepki gsteren bir
grup dil bilimci de Trk Dil Dernei adyla baka bir rgt
kurdu.
1457. TRK OCAKLARI
Trklk (Pan Trkizm) dncesinin en nemli rgt
dr. 1912 ylnda ttihat ve Terakki Partisi yelerince kuruldu.
Trklk grlerinin yaylmasnda ve gelitirilmesinde etkili
oldu. 1931 ylnda kapatlarak yerine Halkevleri kuruldu. 1949
ylnda da yeniden almalarna balad.
A. Timur Bilgi
396
1458. TRK MEDEN YASASI
Hukuk dzeninin temeli Medeni Hukuktur. Medeni hukuk
kiilerin kiilerle, kiilerin tanr ve tanmaz mallarla olan ili
kilerini dzenleyen yasadr. Osmanl Devletinde bu ilikileri
slam Hukukundan kaynaklanan, Mecelle dzenliyordu. Trk
toplumunun ada boyutlarda yeniden rgtlenmesinde, top
lumsal ilikilerin ada, aklc, pratik ve laik llerde dzen
lenmesinde ivedi nlemler alnmas gerekiyordu. Bu amala
batl devletlerin medeni yasalar incelenmeye baland. Sonun
da svire Medeni Yasas, aranan zelliklere sahip olduundan,
17 ubat 1926 tarihinde bir btn olarak Trk Medeni Yasas
adyla kabul edildi ve 4 Ekim 1926 tarihinde yrrle girdi.
1459. TRK TARH KURUMU
Osmanl Devletinin teokratik ve imparatorluk zellikleri
ne sahip olmas nedeniyle, slamc bir tarih anla)a egemen
di. slamiyetten nce Anadolu ve Trk tarihi ile ilgili hi bir
aratrma ve inceleme yaplmam bu konularda hi bir bilgiye
rastlanmyordu. Trk szc de aalayc bir deyim olarak
kullanlyordu. Tanzimat Devrinde slam tarihinin yan sra
Osmanl hkmdarlarnn yaam ykleri de vgl olarak
okutulmaya baland. Ulusal Kurtulu Mcadelesinden sonra
Trk toplumunun yeniden yaplanmas almalarnda ulusu
luk ve laiklik ilkelerine dayal bir tarih anlaynn gereksin
mesi duyuldu. Bu amala 1931 ylnda Trk Tarihi Tetkik He
yeti kuruldu.
nceden zerk bir yapda olan kurum 12 Eyll 1980 darbe
sinden sonra Babakanla bal bir devlet kuruluu olan Ata
trk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumuna baland.
1460. TRKLK
XIX. yzyln ikinci yarsnda bir grup Osmanl aydnn te
melini att kinci Merutiyet Devrinde ise hem dnsel, hem
Tarih Terimleri Szl
397
de siyasal alanda etkili olmu bir akmdr. Trklk dnce
sinin olgunlam biimi olan Trk milliyetilii, Cumhuriyet
dneminin egemen ideolojisi olmutur. Birinci Dnya Sava,
Osmanl Devletinin de iinde bulunduu Balama Devletleri
nin yenilgisiyle sonuland. Sava srasnda iktidarda bulunan
ttihat ve Terakki Partisi ile onun ideolojisi Turanclk bu yz
den sert eletirilere urad. Kurtulu Savann baarya ulama
s ve Anadoluda ulusal temele dayal yeni bir devletin kurulma
s Trkle yeniden saygnlk kazandrd. Ziya Gkalpin bu
gelimeleri dikkate alnarak yaratt, yeniden biimlendirdii
Trklk, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin ideolojik yaps
nn oluumunda etkili oldu.
A. Timur Bilgi
398
u
1461. UC
Trk devletlerinde tm snrlara, snr boylarndaki ynetim
birimlerine verilen addr. Trk-slam devletlerinde bu blgeler
genellikle Trkmen airetlerine yurtluk olarak verilirdi.
1462.UCBEY
Ularda bulunan sancaklann yneticileridir. Trk-slam dev
letlerinde u-beyleri yar bamszdlar. Devletin merkezi otori
tesi zayfladka, u beyliklerinin bamszlklar da artard. Bu
durum tam bamsz devletlerin kuruluuna kadar gidebilirdi.
Akkoyunlu, Karakoyunlu, Osmanh ve Gazneli devletlerinin ku
ruluu bu ekilde olmutur.
1463. UAKSAVAR
Bata uaklar olmak zere, hava tatlarna ve hava saldrla
rna kar kullanlan top, mermi, fze, roket vb. savunma silah
larnn ortak addr.
1464. ULAK
Osmanh Devletinde devlet hizmetinde bir yerden baka bir
yere gnderilen hzl hareket edebilen habercilerdir. Ulaklarn
geecei yollar belirlidir. Bu yollar zerinde atlar iin menziller
bulunurdu. Yol zerinde yaayanlar da ulaklara hizmet etmek,
ulaklarn gereksinmelerini karlamak zorundaydlar.
1465. ULEMA
Osmanh Devletinde Trk-Medrese kkenli olan grevli
lerden oluan ayrcalkl snftr. Bunlar medrese rencilerini.
399
mderrisleri, imamlar, kadlar, kaz (a) askerleri ve mftleri
iine alan geni bir kesimdir. eyhl slam bu snfn amiri du
rumundadr.
1466. LTMATOM
Bir devletin dier bir devletten derhal veya belirli bir sre
iinde yerine getirilmesini istedii baz taleplerde bulunduu
diplomatik belgedir.
Ayrca genellikle isteklerin hemen ya da belirtilen srede ye
rine getirilmemesi ltimatomu veren devletin gerekli grd
btn nlemleri almakta kendini zgr sayaca da belirtilir.
Uluslararas La Haye Antlamasna gre ultimatomun yazl
olarak verilmesi gerekir.
1467. ULUFE
Osmanl Devletinde, kapkulu askerlerine ve kapkulu k
kenli devlet memurlarna ayda bir denen maatr.
1468. ULUS
Genelde ayn topraklar zerinde yaama, dil, din ya da ben
zeri ortak deerlerle birleme ve yine genelde hukuksal ege
menlii olma gibi tarafsz, kiinin kendini gruptan saymas
gibi znel deerlerin bir araya getirdii ve bu farklarn bir elit
tarafndan hatrlatld insan topluluudur. Ulusu oluturan
eitli elerin tarihin genel ak iinde belirginletii top
lumlar, ancak kendi devletlerini kurma hakkn elde ettikten
sonra gnmzdeki anlamda ulus olabilmilerdir. zellikle ta
nmda yer alan ve bir ulusun yelerinde ortak olmas gereken
zellikler gnmzdeki birok lke asndan sz konusu olan
ulus-devlet birlikteliini hemen hemen btnyle ortadan kal
drmaktadr. Bu tanma gre ya bir devlet iinde birok ulus
yer almakta ya da bir ulus birden ok devlet arasnda blnm
durumdadr. Gnmzde yaygn kanya gre ulus, ortak bir
A. Timur Bilgi
400
gemie ve gelecee ilikin benzer dncelere sahip olan yani
bir inan, duygu ve bilin birlii iinde bulunan insan toplulu
udur.
1469. ULUSAL BLN
Ulusun, kendi devletini ve ulusunu ilgilendiren konularda
bilgilendirilmesidir. Bu konular rejim, anayasa, eitim, salk,
trafik eklinde uzatlabilir. Ulusal bilincin temeli eitimdir.
Eitilmi insan ne kadar fazla ise ulusal bilin de o oranda art
m demektir.
1470. ULUSAL IKAR
Yneticilerin, devletlerin d politikalarn dayandrdklarn
syledikleri temel elerdir. Marksistlere gre devletin karla
r veya ulusal karlar aslnda toplum iindeki egemen snfn
karlarndan baka bir ey deildir. politikada olduu gibi
d politikada da devlet, var olan dzeni d tehlikelerden ko
ruyan ve egemen snfn dardaki karlarn yrten balca
aratr. Sovyet yetkililere gre bar zamannda d politikann
balca arac diplomasidir. D politikann egemen snfn kar
larn yanstmasna karn diplomasi ulusal karlarn resmi bi
imdeki ifadesidir. Diplomatik ilikiler ulusal karlar rtsne
gizlenmi olan grup karlar ya da toplumsal snf karlar ara
sndaki atmann badatrlmasndan baka bir ey deildir.
1471. ULUSAL DEVLET
Ortaa Avrupasnn son dnemlerinde giderek kmeye
balayan feodal sistem karsnda yeni ortaya kan burjuvaziyi
yanlarna alan krallar merkezi otoritelerini glendirmekteydi
ler. Fransz Devrimi de ulusuluun ideolojik ve moral altya
psn glendirdi. ok uluslu imparatorluklar iin gerek bir
tehdit oldu. XIX. yzyln sonlar ve XX. yzyhn balarnda
en youn dnemini yaayan ulusal devletlerin ortaya k s
reci XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren azalmtr. Bunun
Tarih Terimleri Szl
401
nedenleri, potansiyel topluluklarn snrna yaklalmas iki
bloklu sistemin ulusal devletin saygnln zedelemesi, eski s
mrge devletlerinin bamszla kavuurlarken ulusal devlet
niteliklerini tamamalar olarak saylabilir. Ulusal devlet g
nmzde yaygn bir uluslararas birim, bir devlet biimi olarak
grnmektedir.
1472. ULUSAL EGEMENLK
Bir lkede ulusun demokratik bir seim yoluyla parlamento
ya gnderdii milletvekilleriyle devletin ynetimine el koymas
ve kendi hkmetlerini onlarn araclyla denetleme yetkisini
elinde tutmasdr. Bu yetki yasama, yrtme ve yarg yetkisi
dir. Ulusal egemenlik ilkesi demokrasinin de vazgeilmez te
mel talarndan biridir. Onun iin Egemenlik kaytsz, koulsuz
ulusundur. zdeyii kabul edilmi bir ilke olarak belirtilmitir.
1473. ULUSAL G
Bir devletin bir dierini, belirli tutum ve davranlar yapma
ya da yapmama asndan zorlamakta kullanlabilecei potansi
yel olanaklar toplamdr. Ulusal gc oluturan faktrler; co
rafya konum, sanayi kapasitesi, askeri hazrlk derecesi, diplo
masinin nitelii, hkmet ve ynetimin niteliidir.
1474. ULUSAL HAVA SAHASI
Bir devletin lkesi stndeki hava sahasdr. Hava sahas
devletlerin egemenlii altnda bulunan hava lkesi ile buna
bitiik olarak yer alan i sularn, boazlarn stnde bulunan
hava sahasdr.
1475. ULUSAL RADE
Bir ulusun, lkeyi ve halk ilgilendiren belli bir konuda de
mokratik bir referandum veya seim yoluyla anlamaya varma
sdr. Ulusal irade ancak egemenliin ulusun tmne ait olduu
A. Timur Bilgi
402
devlet sisteminde belirlenebilir. Demokratik lkelerde ulusal
iradenin ortaya kt yerler halk tarafndan belirli bir sre iin
seilmi milletvekillerinden oluan parlamentodur. Ulusal mec
lisler ulusal iradeyi halk adna kullanarak yasama ilevini yerine
getirirler.
1476. ULUSAL KARAKTER
Devletlerin ve hkmetlerin kiiletirilmesi ile uluslararas
davranlarnn aklanabileceini savunan grtr. Barta ve
savata ulus adna eylemde bulunanlar devlet politikasn be
lirleyenler, uygulayanlar, destekleyenler, seenler ve seilenler,
kamuoyunu biimlendirenler gibi eylerin hepsi ulusal karak
teri oluturan entellektel ve moral niteliklerin izlerini tarlar.
Bunun sonucu da ulusal karakterin ulusal g zerinde etkiye
sahip olmasdr. Uluslararas ilikilerin aklanmasnda ulusal
karakterin gz nne alnmas bugn ciddi ve gereki bir yak
lam olarak kabul edilmemektedir.
1477. ULUSAL MORAL
Bir ulusun kendi hkmetlerinin d politikasn barta ve
savata desteklemekte gsterdii younlama derecesidir. Tm
lkede ulusal moralin varl, yokluu veya nitelii zellikle
uluslarn tehlike ile karlat bunalml zamanlarda daha ak
biimde ortaya kar. Ulusal moral bir devletin ordusunu, d
ilerini, retimini yani tm eylemlerini ve dolaysyla gcn
etkiler.
1478. ULUSULUK (Milliyetilik)
Bir ulusu yeleyen, tm alanlarda birincil duruma getiren
retilerin genel addr. Kendi ulusunu sevmek ve onu ycelt
mek gibi lml olanlardan, rkn tm insanla egemen klmak
gibi an olanlarna kadar tm ulusal retileri kapsar. Ulus
kavram, tarihsel srete anamalcln ortaya kyla olumu
bir toplumsal rgtlenme biimi ve bihntir.
Tarih Terimleri Szl
403
1479. ULUSLARARASI BOAZLAR
ki ak denizi birletiren deniz yoludur. Bir boazn ulus
lararas boaz olarak kabul edilmesi iin uluslararas deniz
ulamnda kullanlyor olmas, genilii ve corafi konumu ve
durumu nemli etkenlerdir. Eer sz konusu boazn genilii
karasularnn iki katndan az ise ve iki ak deniz paralarn
birletiriyorsa boaz sular karasular rejimine tabidir. Boazn
genilii, karasularnn iki katndan fazla ise, karasularnn d
nda ve boazn ortasndaki alanda ak deniz rejimi uygulanr.
1480. ULUSLARARASI DENtZYATAI
Ulusal yetki snrlar dnda kalan deniz yata ve toprak
altdr. Deniz yata kavram 1945ten sonra ortaya kmtr.
Denizlerin maksimum dzeyde kullanlmas arzusu ve tekno
lojik gelimeler sonucu, devletler deniz yatann ve toprak al
tnn aratrlmas ve iletilmesi iin almalarda bulunmaya
balamlardr.
Devletlerin karasularnn altnda kalan blmn dndaki
deniz yata alannda eitli uluslararas dzenlemeler ngrl
mektedir. Ancak denizde deniz alt ve boru deme hakk da bu
erevede ele alnmaktadr.
1481. ULUSLARARASI HAVA SAHASI
Hibir devletin ulusal hava sahasna girmeyen yani devlet
lerin karasular snrnn dndaki blgelerin stndeki hava
sahasdr. Deniz hukuku antlamalar ak denizler zerinde
yer alan hava sahasndaki uu serbestlii ilkesini kabul etmek
suretiyle karasular dnda kalan hava sahasnn ulusal ege
menlie konu olamayacam benimsemitir.
1482. ULUSLARARASI IRMAKLAR
ki ya da daha fazla sayda devletin lkesinden geerek de
nizlere ulaan veya bu devletlerarasmda doal snr oluturan
A. Timur Bilgi
404
rmaklardr. Genelde 20 Nisan 1921 Barcelona Szlemesi ile
belirlenen hukuksal statleri, ulamn ky devleti olsun veya
olmasn gei zgrlne dayanr. Ky devletleri ulam en
gelleyecek nlemler alamaz ve zel hizmetleri karl dnda
hibir cret isteyemezler.
1483. ULUSLARARASI LKLER
Uluslararas ilikiler, bata devletler olmak zere, hk
metler ve devlet d kurulular arasnda hukuksal, siyasal ve
ekonomik iUkileri analiz eden kapsaml bir deyimdir. Hatal
olarak uluslararas politika deyimi ile ayn anlamda kullanlr.
Uluslararas likiler devletlerarasndaki her dzeyde ve her e
it konudaki ilikileri kapsamasna karn, uluslararas politi
ka devletlerin resmi organlar araclyla kurduu ve siyasal
konulardaki ilikileri kapsar.
1484. ULUSLARARASI KANALLAR
ki ak denizi birbirine balamak amacyla insan eliyle a
lan su yollandr. Bu su yollarnn uluslararas ulam bakmn
dan ok nemli olmalar halinde hukuksal statleri uluslarara
s anlamalarla belirlenmektedir. Eer ilgili bir anlama yoksa
uluslararas kanal snrlar iinde bulunduu denetim hukuk
dzenine tabidir.
1485. ULUSLARARASI POLTKA
Uluslararas ilikiler disiplinin bir alt daldr. ki veya daha
fazla devlet arasndaki siyasal ilikileri uluslararas sistemin
tm iinde ele alarak inceler. Uluslararas politika, devletlerin
resmi organlar araclyla giritikleri ilikileri kapsar. Ulusla
raras politikann tm devletlerin d politikalarnn toplam ol
duu sylenir. Ancak, devletlerin d politikalarnn teker teker
incelenmesiyle uluslararas politikann tmn zmleyebil
mek olanakszdr. Uluslararas politika alannda her zaman ge
erli olabilecek bir byk kuram gelitirilememitir.
Tarih Terimleri Szl
405
1486. ULUSLAR STCLK
ye birimlerden merkezi organa doru bir karar alma otori
tesi transferini ierir. yeler uluslarst karar ya kabul etmek
ya da sistemden ekilmek zorundadrlar. Kararlar ye hk
metlerin temsilcilerince veya uluslararas dzenlemenin bir bi
rimi olarak ilev gren kurum tarafndan alnr. Uluslar stc-
lk, eer lkeler egemenliklerinin bir ksmn gnll olarak
merkezi kuruma devrederlerse olasdr. Ancak karar alma ayr
calklarndan caymamakta direnen liderlere sahip bamsz ve
egemen devletlerden ulaan bir dnyada uluslar stclk ok
az destek grmtr.
1487. UMUM HLATI
Osmanh Devletinde bir padiah ldnde devlet memur
larnn tmnn de grevi sona ererdi. Bu nedenle yeni h
kmdar tahta kar kmaz, devlet memurlarnn yeniden g
revlendirilmesini isterdi. Hiyerarik olarak, yukardan aaya
gerekletirilen bir uygulamadr.
1488. URARTULAR
Dou Anadoluda yaayan eitli kavimlerin Asur basks
na kar birleerek oluturduklar federal bir devlettir. M
900 ylnda kurulmutur. Bakentleri Van yaknlarnda Tupa
Kentidir. M 585 ylnda randa egemen olan Med Devleti ta
rafndan yklmtr. Halk genellikle hayvanclkla ve el sanat
laryla geinmekteydi. Mezopotamya kltrnden etkilenmi
ler ve Smer ivi yazsn kullanmlardr.
1489. URUK
lkada Aa Mezopotamyada bir Smer kent devletidir.
Uzun sre Smer lkesine ve Mezopotamyaya egemen olmu
tur.
A. Timur Bilgi
406
1490.UYGURLAR (744-840)
Kktrklerin egemenliinde yaayan Uygurlar, Basml ve
Karluk boylarnn yardmyla 744 ylnda bamszlklarn ilan
ederek kinci Kktrk Devletine (Kutluk) son verdiler. Ba
kentleri Ordu-Balktr (Karabalgasuh). Uygur halknn oun
luu yerleik yaam srdrmekte, tarm, el sanatlar ve ticaretle
uramaktayd. Hayvanlar avlamay, ldrmeyi ve et yeme
yi yasaklayan Trk-bozkr gebe yaamna ters den Mani
Dinini benimsediler. 840 ylnda Krgz Boyu tarafndan ykl
dlar. Uygurlar, slamiyet ncesi en uygar Trk topluluudur.
1491. UZLATIRMA
Devletler arasndaki uyumazlklarn bar zm yolla
rndan biridir. Uzlatrma siyasal ve diplomatik zm yntem
leri arasnda en fazla resmilemi olandr. Ya bir kiiye ya da bir
komisyona verilen uzlatrma grevi, uyumazlklarn hakem
lik veya yarg yoluyla -zlmesinden daha esnektir ve eitli
uyumazlklara uygulanabilme yetenei daha fazladr. Uzlat
rclarn verdikleri kararlar, hakemlik ve yarg yollarndan fark
l olarak uyulmas zorunlu, balayc kararlar deildirler.
Tarih Terimleri Szl
407

u
1492. CRET
Anamalc dzeyde igcnn paraca deeridir. , insann
rnnde nedeen emektir. gc ise, insann alabilme g
cnn satn alnmas karlnda verilen paradr. nsann iiyle
elde ettii rnn ekonomik deerinden daha az olan cret her
ikisi arasndaki farktan oluan art-deeri yaratr.
1493. AYLAR
slam inannda kutsal saylan, Hicri-Kamer Takviminde
yer alan Recep, aban, Ramazan aylarnn ortak addr. Bu ay
larda Mslmanlarn dinsel ibadetleri artar.
1494. L ANLAMA DEVLETLER
Birinci Dnya Sava ncesi oluan bloklardan biridir. 1888
ylnda kinci Wilhelmin Alman mparatoru olmasyla anslye
Otto Von Bismarckin 1862den beri srdrd Almanyann
d politikasn Avrupa dna tamama ve Rusya ile iyi gein
me ilkeleri gz ard edilmeye baland. 1892de Fransa ile Rusya
arasnda bir askeri anlama yapld. 1894 ylnda ise bu iki lke
arasnda aka Almanyay hedef alan bir balama imzaland.
Bu l balamann ilk halkasyd. kinci halka, 1904 Fransz-
ngiliz Antlamasdr. Almanyann hzla silahlanmas Fransay
ngiltere ile ilikilerini dzeltmeye yneltti. l balamann
son halkas 1907 ngiliz-Rus (Reval) Antlamasdr. Bu antla
ma esas olarak iki lke arasnda srmekte olan smrgecilik
mcadelelerini sona erdirme niteliini tayordu.
408
1495. L BALAMA DEVLETLER
Birinci Dnya Sava ncesinde oluan balamalardan ilki
dir. 1862 ylndan balamak zere nce Rusya sonra da Alman
ya d politikalarn Fransay yalnz brakma stratejisi zerine
kurmulardr. Bu gelimelerin ardndan, talyann Akdeniz
. blgesinde Fransa ile giritii rekabet, l balamann do
uunu hazrlad. zellikle Tunus sorunu yznden Fransa ile
aras alan talya, Almanya gibi gl bir balaa gereksin
me duyuyordu. Birmarck ise Fransa ile sorunu olan her lkeyi
destekledii gibi, talyay da destekliyordu. 1883 ylnda im
zalanan bir antlamayla tarihin ilk emperyalist devletler blou
olan l Balama Devletleri blou Almanya, Avusturya-Ma-
caristan mparatorluu ve talya tarafndan oluturuldu.
1496. NC DNYA
Az gelimi lkeler kategorisinde bulunan Afrika, Latin Ame
rika ve Asya lkeleri iin kullanlan bir deyimdir. kinci Dn
ya Sava sonrasnda, zellikle souk sava dneminde dnya,
sosyalist sistemi benimsemi Dou Bloku ve kapitalist sistemi
benimsemi Bat Bloku arasnda ikiye blnmt. nc
Dnya deyimi bu iki kutupluluun ortaya kard bir olguyu
belirtmi ve tam anlamyla bu iki kutuptan birisinde yer alma
yan devletleri nitelemek iin kullanmtr. Bu deyim, d po
litika stratejilerini balantszlk ynnde seen lkeler iin
de kullanlr. Ancak daha ok Varova Pakt ya da NATO yesi
olmayan az gelimi Asya, Afrika ve Latin Amerika lkelerini
belirtir. Bu lkelerin ortak noktalar ounun bir smrge ge
irmi olmalar bamszlklarn bir mcadele sonucu kazan
malardr. Bu lkeler dnya bar iin bloklar arasnda bir den
ge unsuru olduklarn dnmekteydiler.
1497. LKE KAZANMA
Devletlerin bir lke parasnn sahibi olmalar iki durumda
ortaya kmaktadr.
Tarih Terimleri Szl
409
Devletin douu ile bir lkeye sahip olmas. Bu yeni dev
letler, smrgelikten kurtulan eski smrge devletleri olup
onlarm belirli bir lkeye sahip olmalarmm hukuksal dayana,
self determinasyon (uluslarn kendi geleceklerini kendilerinin
belirlemesi) ilkesi olarak kabul edilmektedir.
Var olan bir devletin lke kazanmas olayn iki deiik du
ruma gre deerlendirme olana vardr. Bunlar:
Bir sahipsiz lkenin bir devlet lkesine katlmas.
Bir devlet lkesinden baka bir devletin lkesine aktarlmas.
1498. MMET
Bir peygambere inanan ve bu inan evresinde dinsel ideo
lojiyle donatlarak din adamlarnn evresinde rgtlenen in
san topluluudur. ad bir rgtlenme biimi olup, zellikle
Ortaa temsil eden bir yaplanmadr. Mslmanlara mmet-i
Muhammed, Hristiyanlara mmet-i sa ad verilir.
1499. RETM
nsann var olabilmesi iin, doay deitirmesi ve doay
deitirirken kendini de deitirmesi srecidir. retim, insann
yaayabilmesi iin gerekli her trl ara, besin ve hizmetleri
kendi gcn tketerek doadan elde etmesini dile getirir. Bu
nedenle insann varlk kouludur, insan yaamnn belirlenme
sinde de en temel etmendir.
1500. TOPYA
deal, dsel bir yeri ya da ruhsal durumu tanmlayan terim
dir. Genellikle siyasal, ekonomik ve toplumsal koullar asn
dan kusursuz olan bir toplumu anlatr. Ayn zamanda uygulan
mas ve gereklemesi olanaksz olan siyasal gr ve hedefler
iin de kullanlr.
A. Timur Bilgi
410
V
1501. VAFTZ
Hristiyanhk inannda tm insanlar potansiyel gnahkar sa
ylrlar. Yeni doan bebekler de Adem ve Havvann gnahlaryla
doarlar. Bebeklerin gnahlarndan arndrlarak, Hristiyanla
kabul edilmesini salamak amacyla rahipler tarahndan su ile
yaplan kutsama ayinidir. Bir baka inantan Hristiyanla ge
mek isteyen erikinlere de benzer trenler uygulanr.
1502. VAFTZ (Katolik inannda)
Bu mezhebe gre vaftiz, Hz. sann kurduu bir arnma
trenidir. Vaftiz ilemi su ve arap dklerek gerekletirilir.
Kii yalnzca Baba-Oul Kutsal Ruh adna vaftiz edildiinden,
tren srasnda, vaftizci ben seni Baba-Oul-Kutsal Ruh adna
vaftiz ediyorum" diyerek ilemine balar. Vaftiz edilen kiinin
bana dklen su ruh arnmlnm ve parlaklnn simgesi
dir. Tren srasnda Incilden ilgili blmler okunur.
1503. VAFTZ (Ortodoks inannda)
Ortadokslukta vaftiz, vaftizci tarafndan bu kii Baba-Oul-
Kutsal Ruh adna vaftiz edildi denmesiyle gerekletirilir. Vaftiz
edilenin nce btnyle suya sokulmasyla, sonra bedeninin
bir blmnn suya sokulmasyla bitirilir. Vaftiz edilenin st
ne su serpmekle uygulanan vaftiz ilemi de geerlidir.
1504. VAFTZ (Protestan inannda)
Protestanlkta vaftiz suyla serpme ya da baa dkme yoluyla
uygulanr. Ancak vaftiz konusunda, Protestan mezhepleri ara
snda gr ayrlklar vardr.
411
1505. VAHDET VCUT
Yaratan ile yaratlanlarn bir olduunu, evrenin ve evrende
ki tm varlklarn tanrnn yansmasndan baka bir ey olma
dn savunan tasavvuf (gizemcilik) retisidir.
1506. VAHY
Tanr szlerinin ve buyruklarnn peygamberlerin gnlle
rine dodurulmas anlamnda Arapa bir szcktr. slam ina
nnda bu grevi Allahn haberci melei Cebrail stlenmitir.
1507.VASYALAR
Sradan insanlar anlamna gelen ve Hindu toplumunda ta
rm, ticaret vb. gibi para getiren meslekleri yapan drt snftan
ncsn belirten Sanskrite szcktr. Drdnc snf
oluturan Sdrelerin tersine, Vaisyalar Brahmanlar ve Kat-
riyalar gibi Upanayana ayini ile iki kez domular toplumuna
tren ile alnr ve toplum ile btnleirlerdi. Bu snfn yele
rinin dinsel sorumluluklar Brahmanlarn sunularn dzenle
mek, din adamlarna armaan sunmak ve Vedalar incelemekti.
ada Hindu toplumunda, bu snftan gelen ok sayda nemli
kii yetiti. Bunlardan biri de Mahatma Gandhidir. Vaisyann
en varsl zmresi, Brahmanlarla btnleme eilimi gstermek
tir. En yoksul zmre ise, kle Sdre kastndan pek az farkl bir
durumda bulunmaktadr.
1508.VAKANVS
Osmanl Devletinde XVII. yzyl sonlarndan itibaren olu
turulan resmi tarih yazcl ile grevlendirilen kiidir.
1509. VAKIF
slam devletlerinde eitsel, dinsel ve toplumsal gereksinme
leri karlamak amacyla Allah n z a s iin oluturulan rgt
lerdir. Bu rgtler zerk olup, Osmanl Devletince kadlar ta
rafndan sadece mali adan denetlenebilirdi. Gelirleri balara
A. Timur Bilgi
412
ve tarmsal vergi gelirlerine dayanrd. Bu kurumlarn srekli
lii esastr. Bu nedenle devlet karsnda dokunulmaz zellie
sahiptir.
1510. VAKIF TOPRAK
zellikle Trk-slam devletlerinde eitsel, dinsel ve toplum
sal gereksinmeleri karlamak amacyla reayadan toplanan yl
lk vergi gelirleri vakf rgtlerine balanan topraklardr.
1511. VAROLUULUK
nsann yaamn kendisinin kurmas asndan zgr oldu
unu savunan dncedir. Kierkegaard, Heiddegger, J aspers
ve Sartrea gre; nsan, kendi varoluunu kendisi yaratr. Bir
bak, nce zihinde tasarlanr, sonra yaplr. Bak iin zgr
seim yoktur. Sadece insan, deerlerini kendisi yaratr ve zgr
iradesi ile yolunu seer. O halde, insann varhk, 2:nden
nce gelir. nsan ahlaki olarak i yi ve ktnn ltn top
luma gre deil kendi z iradesi ile belirlemelidir. Bu nedenle
evrensel bir ahlak yasasndan sz edilemez.
1512. VARO
Kent ve kasabalarn kale korumas dnda kalan blmle
ridir.
1513. VAROVA PAKTI
1955 ylnda Sovyetler Birliinin nderliinde NATOya
kar Bulgaristan, ekoslovakya, Dou Almanya, Macaristan,
Polonya ve Romanya tarafndan kurulan ortak savunma rg
tdr. 1991 ylnda dalmtr.
1514. VASSAL
Vassal szc dilimize Arapadan girmitir. Anlam; ba
layan, birletirendT. Vassallar sanatdrlar. Bozulmu ve dal
m el yazmalarn onanrlar, dalm sayfalan dzenler, birbirine
Tarih Terimleri Szl
413
balarlar. Ayrca vassal sfann anlamnn dnda bu sanatlar
yanllk sonucu birbirine yapan sayfalan zarar vermeden ayrr
lar. (Ortaada feodal derebeylik sistemi iinde yer alan vasal
terimi ile kartrmamak gerekli.)
1515. VEDA DN
Vedalardaki inanlarn ve tapnma yntemlerinin tmdr.
Veda inannn esas, snfa ayrabileceimiz bir efsane top
luluuna dayanr; egemenlik, sava ve verimliliktir. Bu efsanele
rin ou randaki kavramlara benzer. Varuna ile Ahuramazda,
Mitre ile Mithra gibi kutsal varlklar okluk insan biimindedir.
Tanr biiminde olduklar zaman davranlar insancadr.
Saylar oktur ama aralarnda herhangi bir aama sras yoktur.
Tanrsal olanla insani olan arasnda yakn bir karlkl iliki
grlr. Tanrlar yararl olduklar kadar eytani de olabilirler.
nsanlarn onlarla ilikisi, eitli kurbanlar adamaya dayanr.
Bu kurbanlarda balca yeri ate ve kutsal iki tutar.
1516.VEHHABLK
XVill. yzylda Arabistanda ortaya kan dinsel siyasal
akmdr. Kurucusu Muhammet Bin Abd-l Vehapdr. Hambeli
Mezhebinin grlerini temel alr ama, dinsel eleri an tu
tucu biimde yorumlar ve kurallara zorla uyulmasn savunur.
Baka mezheplere kar tavr ok serttir. Osmanl Devletine
kar da sk sk ayaklanmalar karmlardr.
1517. VELAHT
Monariyle ynetilen lkelerde, hkmdarn lm ya da
tahttan ekilmesi durumunda yerine geecek olan kiidir. Bu
kiiler ya hkmdarca belirlenir ya da bu konudaki yasalara ve
geleneklere gre seihr. Osmanl Devletinde Birinci Ahmetin
veraset yasasna gre, Osmanl ailesi erkekleri arasnda ekber
(en byk) ve ered (en akll) olanlar Osmanl brokratlar
tarafndan seilerek veliaht olurlard.
A. Timur Bilgi
414
1518. VENS
lka Roma mitolojisine gre gzellik ve ak tanrasdr.
Yunan mitolojisindeki Afrodit ile zdetir.
1519. VERASET YASASI
Veraset; bir mirasta hak sahibi olma durumu, miraslktr.
Verasete dayanan iktidar, veraset kurallarna gre geen ikti
dardr. Veraset yoluyla kazanlan hkmdarlk, bir lkedeki
yasalara gre dorudan doruya doumla kazanlabilecei gibi,
hkmdarla miras olarak atanmak biiminde de olabilir
di. ktidarn veraset yoluyla gemesi, iktidarn kan ba gere
ince miras yoluyla gemesi, yasalarla dzene balanabilirdi.
Avrupada en byk erkek ocuun iktidara geeceine iHkin
bir eilim de vard. Ancak bu kural ska ihlal edilmitir.
1520. VESAYET YNETM
Belirli lkelerin bamsz bir devlet kurana dein. Birlemi
Milletlerin (BM) gzetim ve denetimi altnda baka devletler
ce ynetilmelerini ngren hukuksal statdr. Vesayet rejimi
altnda bir lkeyi yneten devlet, lkede yaayanlarn siyasal,
ekonomik ve toplumsal bakmdan gelimelerini salamak, l
kenin zgr koullarn, lke halknn zgrce dile getirdii
amalar ve Vesayet Rejimi Antlamasndaki hkmleri gz
nnde bulundurarak kendi kendini ynetme ve bamszlk
ynndeki ilerlemeyi kolaylatrmak, rk cinsiyet, dil ve din ay
rm gzetmeksizin herkesin insan haklarndan ve temel zgr
lklerden yararlanmasn gvence altna almakla ykmldr.
Vesayet rejiminin gzetim ve denetimi konusunda Birlemi
Milletlerin bir organ olarak Genel Kurula kar sorumlu olan
Vesayet Meclisi grevli klnmtr.
1521. VEZR
Arap-slam devleti hanedan Abbasiler zamannda Sasani Dev
leti yaps rnek alnarak oluturulmu bir devlet memurluu
Tarih Terimleri Szl
415
rtbesidir. Seluklu Devletleriyle Osmanl Devletinde de kul
lanlan vezirlik, en byk memur rtbesidir. Daha sonradan
paa deyimiyle deitirilmitir.
1522.VETKONG
Vietnamda ABD igaline ve saldrlarna kar direnen geril
la rgtdr. Kuzey ve Gney Vietnam birletirmek amacyla
25 yl boyunca ABD ve onun ibirlikisi olan Gney Vietnam
ynetimine kar savam, 1975 ylnda ABDyi yenilgiye ura
tarak amacna ulamtr.
1523.VLSON LKELER
Birinci Dnya Sava sona ermeden, 8 Ocak 1918 tarihinde
ABD Bakan Woodrow Wilsonun sava sonras dnyada kuru
lacak dzeni, uygulanacak olan politikalar belirleyen ABDnin
dnyadaki yaylmasn ve teki emperyalist devletler zerinde
stnln salayacak olan 14 maddeden oluan ilkelerdir.
Bu ilkelerin Avrupal Anlama Devletleri tarafndan onaylan
mas zerine ABD, 2 ubat 1918 gn Almanyaya sava ilan
ederek savaa katld.
1. Bar grmeleri ve anlamalar aklkla yrtlecek,
gizli diplomas yntemleri kullanlmayacaktr.
2. Bar ve sava dneminde ak denizlerde seyrsefer
serbestisi salanacaktr.
3. Uluslararas ticaretteki engeller kaldrlacaktr.
4. Ulusal silahlanmann i gvenliin gerektirdii l ve
dzeyde tutulacaktr;
5. Tm smrge sorunlar zgrce ve tarafsz zme ba
lanacaktr. Bu konuda u kurallar gzetilecektir.
6. Birincisi, Rusyay dier uluslarn istedikleri takdirde ve
lde zgrce yardmda bulunulmas garanti edilecek
tir. kinci, Rusyaya kendi siyasi giriimi ve ulusal poli
tikasnda bamsz olabilme zgrl salanacaktr.
A. Timur Bilgi
416
7. Almanya Belikadan ekilecektir ve Belika tekrar ba
msz devlet halini alacaktr.
8. Alsace ve Lorraine, Fransaya geri verilecektir. Bunun
yannda, Almanya igal ettii Fransz topraklarn tekrar
Fransaya iade edecek ve verdii zarar Fransaya de
meyi yklenecektir;
9. talya snrlar yeniden dzenlenecektir;
10. Avusturya-Macaristan imparatorluu altnda bulunan
halklara zerklik verilecektir;
11. Almanya, Romanya, Srbistan ve Karadadaki askerleri
ni geri ekecektir, ayrca Srbistana denize kma hakk
verilecektir.
12. Osmanh devletinin Trk kesimlerinin egemenliini g
vence altna alnacak, imparatorluk iindeki teki ulus
lara can gvenlii ve zerk gelime olanaklar salana
cak ve Boazlardan srekli gei zgrl uluslararas
gvence altna alnacaktr;
13. Bamsz bir Polonyaya denize kma hakk verilecek
ve PolonyalIlarn oturduu btn ^topraklar bu devlete
balanacaktr;
14. Byk ve kk lkelerin siyasal bamszlklarn ve
ulusal btnlklerini karlkl olarak garanti altna al
mak amac ile zel statleri olan bir uluslar birliinin
(Milletler Cemiyeti) en ksa zamanda kurulmas iin a
lmalara hemen balanacaktr.
1524. VOYVODA
Eflak ve Bodan eyaletlerinin egemeni beylere Osmanllarca
verilen addr.
Tarih Terimleri Szl
417
Y
1525. YABANCI
Bir devletin lkesinde bulunan ve o devletin vatanda olma
yan kiilerdir. Kiinin bulunduu lke ile bu kiiler arasndaki
ilikiler yabanc hukuku erevesinde dzenlenmektedir. Bir
devlet yabanclarn lkesine girip girmemesi konusunda karar
vermeye tek yetkilidir. Bylece eer iki devlet arasnda aksini
ngren herhangi bir antlama yoksa olaan olarak, bir dev
letin yurttalar teki devlet lkesine girme konusunda lke
devletinin iznini almak zorundadr. Uygulamada devletlerin bu
izni vize ilemi ile verme yoluna gittikleri grlmektedir.
1526. YABANCI DMANLII
Bir lkede yaayan yabanclara kar, o lkenin gerek resmi
gerekse sivil odaklar tarafndan, zellikle ekonomik nedenler
den dolay banazca taknlan kart tutumdur. Son yllarda,
artan gelimi lkelerdeki ekonomik durgunluk ve isizlik ya
banc dmanlnn trmanmasna neden olmutur. rnein
Almanyada Trklere, Fransada Kuzey Afrikallara kar girii
len olaylarn says giderek artmaktadr^
1527. YABANCILAMA
nsann ekonomik, dinsel, siyasal ve tarihsel alanlarda yarat
tklaryla kendinden uzaklamas hatta kendine dman olmas
dr. Yabanclama, yabanclamann bilincine varlarak gerekle
ir. Bylece insan kendisine daha ok yaklaarak daha stn bir
insanla ular.
418
1528.YABGU
Orta Asya Trk topluluklarnda hakandan sonra gelen ya
da bir baka devlete baml olan topluluklarn yneticilerine
verilen addr.
1529.YAHOVA AHTLER
XIX. yzylda ABDde ortaya kan Hristiyan kkenli bir
mezheptir. Amalar bir din devleti olan Tanr Kralhgn kur
maktr. Askerlik yapmaya, vergi demeye, oy kullanmaya, kan
ve organ nakline kar karlar. Birok lkede resmen ayr bir
din olarak kabul edilir.
1530. YAKINA
Tarihilerin genel katlmna gre 1789 Fransz Devriminden
sonra balayan ve hayatn her alanna burjuva snfnn dam
gasn vurduu dnemdir. Sosyalist tarihilere gre bu dnem
1917 Sovyet Devrimiyle sona ermitir.
1531. YAKIN EVRE
Yakn Blge Doktrini ilk kez Rusya Dileri Bakan Andrei
Kozirev tarafndan, Aralk 1992de Avrupa Gvenlik ve bir
lii Tekilatnda yapt bir konumasnda ortaya atld; Artk
Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat bizim iilerimize kara
maz, bundan byle bildiimizi yaparz, nkleer silah kullanrz.
Bizim snrmz dnda yaayan 25 milyon etnik Rusun hakkm
korumaya kararlyz. Bunlara dokunana mdahale ederiz. Ya
kn blge kavramnn daha ok devletin jeopolitii ile ilgili olan
birok devlet tarafndan kullanldn gryoruz. Bu gr,
dnya barn tehlikeye sokan, saldrgan, yaylmac ve faist
bir dncenin rndr.
1532. YALNIZCILIK
Devletler tarafndan izlenen bir d politika stratejisidir. Bu stra
tejiyi izleyen bir devlet, kendi dndaki dnya ile ilgili sorunlara
Tarih Terimleri Szl
419
olabildiince en dk oranda katlmaya, dier lkeler ve eit
li uluslararas kurulular ile en dk dzeyde diplomatik iliki
kurmaya alr. Yalnzclk politikasn izleyecek bir devletin
gereksinmelerini karlama bakmndan kendi kendine yeterli
olmas gerekir. Bir lkenin corafi ve topografi zellikleri de,
bu trden bir stratejinin izlenebilmesini etkileyebilmektedir.
Szgelimi bir lkenin ada olmas byle bir stratejinin izlenme
sini kolaylatrrken, lkenin birok baka lkelerin karlar
nn att stratejik bir blgede yer almas byle bir politika
nn izlenmesini gletirmektedir.
1533. YAP ARLI
Bozoklarn Ay Han Oullar kolundan bir Ouz-Trk top
luluudur.
1534. YARBAY
Trk Silahl Kuvvetlerinde Binba rtbesinden sonra gelen
bir rtbedir. Sresi dolan Yarbaylar Albayla terfi ederler. Bek
leme sresi aydr.
1535. YARGI
Yarg, devletin, hukuk dzenini salamak zere mahkeme
ler araclyla yerine getirdii ilevdir. Ortaa balarnda yar
g ilevi yasama ve yrtmeden ayrlmamt. Her ilevde
genellikle hkmdarlar tarafndan yerine getiriliyordu. XII.
yzyldan sonra gerek hkmdarlar, gerek kilise yneticileri
yarg ilerini meslekten hukukulara brakma yoluna gittiler.
Laik hukuk eitimi veren niversitelerden mezun olan hukuk
ularn sayca artmas, yargnn zamanla yasama ve yrtme
den ayrlmasn salad. Liberal siyasal felsefenin gelimesiyle
yasama, yrtme ve yarg ilevleri birbirlerine kar belli lde
bamszla sahip organlarca kullanlmaya baland.
A. Timur Bilgi
420
1536. YARGITAY
Osmanl Devletinde 1868 ylnda kurulan Divan- Ahkam-
Adliyenin gnmzdeki uzants olan devlet kurumudur. Ad
liye Mahkemelerince verilen karar ve hkmlerin son inceleme
yeridir. Mahkeme kararlarnn hukuka uygunluunu denetler,
yarg alannda btnl salar ve yasalarn yorumlanmas
konusunda mahkemeleri balayc kararlar verir. Ceza ve hu
kuk dairelerine ayrlmtr. Yargtay kararlarna direnen Adliye
Mahkemelerinin hkmlerini Genel Kurullarnda kesin karara
balar.
1537. YARICILIK
Tarla sahibi ile kiracnn rn ayni (mal) olarak ve genel
likle yar yarya blmesine dayanan tarmsal ortaklk biimi
dir. zellikle feodalizmin etkin olduu yrelerde uygulanan bir
yntemdir.
1538. YASAMA
Devletin ve bireylerin uymas gereken normlarn belirlen
mesi etkinlii ve yetkisidir.
1539. YASAMA MECLS
Yasalar yapmak ya da deitirmek erkine sahip devlet or
gandr. Demokratik toplumlarda lkelerde yasama organnn
yeleri seimle bu greve gelir. Baz toplumlarda da ya hkm
darlar tarafndan atanrlar ya da veraset yoluyla bu yetkiyi kaza
nrlar. Yasama organnn grevleri arasnda anayasaya hkm
ler eklemek, var olan hkmleri karp deitirmek, hkmeti
ve dier devlet kurumlanm denetlemek de vardr.
1540. YASSIADA MAHKEMELER
27 Mays 1960 darbesiyle, ordunun ynetime el koymasn
dan sonra nceki hkmet yelerinin ve iktidardaki Demokrat
Tarih Terimleri Szl
421
Parti yneticilerinin yargland olaanst mahkemedir. Du
rumalar, stanbul aklarndaki Yassadada yapldndan bu
durumalara Yassada Mahkemeleri ad verilmitir.
1541. YAAM ALANI
Alman Nasyonal Sosyalist Partisi lideri Adolf Hitlerin 1933te
iktidara gelmesiyle uygulamaya balad d politikasnn n
c ve son aamasdr. Bu yaam alan kavram Hitlerin oun
lukla Alman jeopolitikilerinin grlerinden gelitirdii yayl
mac tezlerden biridir. Buna gre; stn bir rk olan Almanlar
skp kaldklar bu dar topraklardan, dier aalk rklarn el
lerinde bulunan alanlara doru genilemeliydi.
1542. YATIR
Trklerin slamiyetten nceki dnemlerinden kalan animist
(ruhuluk) inanlarnn bir uzantsdr. Evliya ya da Ermi
ad verilen sra d, kutsal kiilerin mezarlarna ya da trbeleri
ne halk arasnda verilen addr. Doa st zelliklerini ldkten
sonra da srdrdklerine inanlan bu kiilerin mezarlar bir di
lek ve adak yeri durumundadr.
1543. YATITIRMA POLTKASI
Saldr tehdidi karsnda saldrgan devlete kar uygulanan
politikadr. Bu trden bir politika, soruna bar bir zm ge
tirebilecei gibi, saldrgan devletin gcnn ve egemenliinin
artmasna da yol aabilir.
1544. YAYA
Orhan Bey zamannda tm giderleri Ahilerce karlanan, Os-
manl Devletinin ilk dzenli yaya askeri birliidir. Trk genle
rinden oluturulan bu birlik, Kapkulu ordusunun oluturulma
sndan sonra geri hizmete alnmtr.
A. Timur Bilgi
422
1545. YAZI
nsann evrimim inceleyen bilim dal olan primatoloji,
paleontoloji ve paleoantropoloji aratrmalar modem insanm
Homo Erectustan evirilerek Homo Sapiensden balamasndan
bugne, yaklak 350-400 bin yl gemi olduunu belirler.
Ancak bu bir tretilmi bilgidir ve gerek kaytl bilgi ise yaz
nn icad ile balar. Bilindii gibi yazy Gney Mezopotamyada
yaayan Smerler bulmutur. lkyaz benzeri iaretler iin M
8000 yllarna kadar imliyorsa da, yaznn icadnda M 3200 yl
lan genel olarak kabul gren tezdir. Yaznn icad ile insanlann
belli merkezlere yerleerek ilk kent-devlet, daha sonra da kral
lklar kurmalar arasnda ezamanllk bir rastlant deildir. Ya
znn ilk ilevi muhasebe-defter tutmadr.
1546.YAZILIKAYA
Boazkyn 2 kilometre kuzeydousunda yer alan, M
XIII. yzylda yaplm Hitit ak hava tapnadr. Galeri de
nilen biri byk, biri kk iki girintiden oluur. Buradaki ka
yalarda Hitit tanrlarn, tanralarn ve Hitit krallarn betimle
yen 63 kabartma ile eitli yaztlar yer alr.
1547. YAZIT
Bir yapnn ya da heykelin yapm tarihini, yaptran, kim iin
hangi amala yapldm belirten ve yapnn zerine ya da an
tn tabanna yerletirilen ta ya da aaca kaznan yazdr. Baz
yaztlar ise sadece ta ya da aa bloklara kaznm antlar bi
imindedir. Yazdarn incelenmesini ve deerlendirilmesini ya
pan bilim Epigrafyadr.
1548. YEN DNYA DZEN
Grnte, uluslararas ibirliini ve bar yaratma ideali ola
rak tanmlanabilecek deyimdir. znde ise; ABD emperyalizmi
nin egemenliini glendirici, egemenlik alanlarn geniletici
Tarih Terimleri Szl
423
bir kavramdr, tik kez ABD Bakan George Bush tarafndan
1990da, bir basn toplantsnda sylenmitir. Pek ok sosyal
bilimci, Yeni Dnya Dzeninden bahsedilirken kullanlan Li
beral Demokrasi, Evrensel Ban ve nsan Haklarna Sayg
kavramlarnn Gney iin fazla bir anlam tamadn, bunla
rn daha ok Kuzey iin geerli olacan ne srmtr.
1549. YEN SMRGECLK
XIX. yzylda ortaya km olan emperyalizm sonucu olu
an smrgeciliin yeni bir biimidir. Bu bir devletin, grn
teki bamszlna karn, dolayl yntemlerle smrlmesi-
dir. Yeni smrgecilie gre kapitalizm, dnyay az gelitiren
bir olgudur. Ulusal burjuvaziler yabanc sermaye tarafndan
emilmekte ve bunun olmas sanayileme srecinin fiilen snr
landrlmasna neden olmaktadr. Baz yazarlara gre yeni s
mrgecilik, resmi smrgecilik uzantsdr. Bazlarna gre ise,
yeni smrgecilik, azgelimi lkelerde sanayileme ynnde
ilerlemeyi denetlemek ve snrlamak amac ile tekelci sermaye
nin uygulad yntemleri iermektedir.
1550. YENA
Kabaca Ortaa ile Yakna arasnda kalan dneme veri
len addr. Tarihiler Yeniam balangc ile ilgili farkl tarihler
ne srmektedirler. 1450 matbaann makinalatrlmas, 1453
stanbulun Osmanllarca alnmas, 1492 Amerika Ktasnm
Kefi, 1517 Reform Eylemlerinin balamas nerilirken, sonu
ile ilgili 1789 Fransz Devrimi konusunda gr birlii vardr.
Yenia derebeylik feodalizminin zlmeye balad, merkezi
krallklarn kurulduu, ticaretin zellikle de deniz ticaretinin
ne kt, toplumsal uyann balad, feodalizmin barn
da kapitalizmin yeermeye balad, burjuva snfnn giderek
palazland ve ulus-devletlerin olumaya balad bir adr.
A. Timur Bilgi
424
1551. YENER OCAI
Osmanl Devletinin Klasik Dneminde Kapkulu yayalar
nn en nemli askeri birliidir. Ordunun nnde (Azap ve Deli
askerlerinin arkasnda) yaya olarak savarlard. Her biri 20-30
Yenieriden oluan 196 ble ayrlmlardr. Komutanlan,
stanbulun gvenliinden de sorumlu olan Yenieri Aasdr.
1552. YEL ORDU
Ulusal Kurtulu Sava srasnda Anadoluda kurulan yar as
keri rgttr. Merkezi Eskiehir olan ve banda erkez Ethemin
bulunduu bu rgtn amac, slami sosyalizm denilebilecek,
siyasal ve hukuksal alanda slami kurallar ve kurumlan, eko
nomik alanda da devletilii uygulayacak olan bir dzeni ger
ekletirmektir. almalarnda Mustafa Kemal ve Birinci TBMM
ile ters den rgt, 27 Aralk 1920 tarihinde Gediz blgesinde
bir ayaklanma balatmtr. erkez Ethem Ayaklanmas adyla da
anlan bu eylem 5 Ocak 1921 tarihinde Miralay smet Bey komu
tasndaki TBMM Ordularnca datlmtr.
1553. YILDIRIM SAVAI
Dman eylemsiz brakmak amacyla hz, hareketlilik, psi
kolojik ok ve toplanm yksek ate gcnden yararlanan bir
askeri taktiktir. Birinci ve kinci Dnya Savalarnda Almanlar
tarafndan baaryla uygulanmtr.
1554. YILDIZ SAVALARI
Nkleer silahlara kar savunma projelerinden biridir. Bu
tr bir proje ilk kez 1980h yllarda Amerika Birleik Devletleri
tarafndan ortaya atlmtr. Bu Sovyetlerin iCBMlerini uular
esnasnda tahrip etmeye ynelik bir sistemdir. Bu projenin te
melinde, uzaya ve yeryzne yerletirilmi lazer istasyonlarnn
yok edici nlarn, hareketli dman hedeflerine yneltmek
yaratmaktadr. Bu projenin kapsamna kar taraftan gelecek
Tarih Terimleri Szl
425
saldrlar ortaya karmak iin yerletirilen alclarda tehdit
alglayc sistemlerin kullanlmas da girmektedir. Bu konuda
aklanan bilgilerin ve yaylan haberlerin Yaknan en byk
yalan olduu konusunda baz savlar ne srlmektedir.
1555. YN ve YANG LKES
in dncesinin temel unsurlarndandr. Buna gre, ev
rendeki her eyin ve her srecin birbiriyle elien ama salt bir
kartln kutuplarndan biri olarak varlk kazanabilen iki yn
vardr. Dii-erkek, scak-souk, yukan-aa, balang-biti, za-
man-mekan, aydmhk-karanhk, dou-bat, Ay-Gne... vb. n
sanlk tarihindeki deiimler bunlann dinamik etkileiminden
kaynaklanr. Diyalektik felsefedeki ztlann birlii ilkesiyle b
yk benzerlik gsterir.
1556. YOLDA
Osmanl toplumunda ayn askeri snftan veya ayn meslek
ten olan halkn Rus toplumunda da sosyalistlerin (tavari) bir
birlerine hitap eklidir.
1557. YK
12 Eyll 1980 askeri faist darbesinden sonra Milli Gvenlik
Konseyi tarafndan oluturulan Yksek retim Kurulu (YK)
Yasas, cunta tarafndan 6 Kasm 1981 de yrrle kondu.
niversitelerdeki her trl akademik-demokratik haklar gasp
edildi. Bilimsel eitim kaygs tmyle rafa kaldrld. Okul
lar asker ve polis klalarna eviren YK, devlet ideolojinin
niversitelerde rgtlenmesini dzenleyen bir merkez olarak
alt. niversitelerin, nemli bir toplumsal muhalefet oda
ve bilimsel bilgilerin retilip, tartld bir kurum olmasna
kar tahammlszlkle ve buralarn terryuvas olduu pro
pagandasndan hareketle kurulan YK, zellikle kuruluunu
A. Timur Bilgi
426
takip eden ilk yllarda, acmasz yasalaryla, pek ok renci
nin okuldan atlmasna, disiplin cezas alarak uzaklatrlmas
na neden oldu. YK gnmzde de niversitelerin srtnda bir
kambur olmaya devam ediyor. niversite rencileri, yllardr,
6 Kasm gnleri yaptklar kitlesel gsterilerle YK protesto
ediyorlar.
1558.YNETMC DEVLET
Toplam kalite ynetimi, esnek alma (vahi bir emek s
mrs ve i gvencesinden yoksunluk), effaflk, norm kadro,
merkezi ynetimi kltme ve gszletirme, hzl yarglama,
zel sektr ve sivil toplum rgtlerinin katlmnn arttnlmas
ilkelerini uygulayan devlet yapsdr. Bu yap, lkenin ulusal
kalknmasn salama ve devletin toplumsal grevlerini yerine
getirme gcnden yoksun bir jandarma yaratmay amalar.
1559. YU
Yu; Trke de ylamak, alamak szckleriyle ilgilidir. Yu
treni. Eski Trklerde lnn ardndan dzenlenen trendir.
1560. YUMUAMA
Bloklar arasnda karlkl sz dellosu ile sava tehlike
sinin azalmas ve komnist ile kapitalist-emperyalist devletler
arasnda siyasal, ekonomik, kltrel ve teknolojik anlamalarn
saylarndaki arta verilen addr. Baz yazarlar, yumuamay
farkl ekonomik ve toplumsal sistemlere sahip lkeler y a da lke
gruplan arasnda, son aamada yeterli siyasal gvencelere ba
lanm, uzun sreli ve kapsaml bir Dou-Bat ibirliine varacak
gerginliin aamal ve bilinli bir biimde azaltlmasn ngren
bir politika diye yorumlamaktadrlar.
1561. YUNAN ALFABES
lkada Yunanistanda gelitirilen Latin Alfabesine temel
olan yaz iaret sistemidir. Fenike Harf Alfabesinin gelitirilme
si sonucu oluturulmutur.
Tarih Terimleri Szl
427
1562. YURT
Bir halkn yzyllar boyunca zerinde yaayp, kltrn
oluturup gelitirdii, bu yolla bayndr kld ve zerinde
mlkiyet olgusunu oluturduu toprak parasdr. Asyada ve
Anadoluda ger topluluklarn kulland kaln keeden ya da
kei klndan dokunmu kumalarla yaplan adrlardr.
1563. YURTLUK ARAZ
Ba, bahe, tarla, orman vb. topraklardan meydana gelen
geni arazidir. Snr boylarn bekleyenlere verilir. Osmanh
Devletinde, gelirinden yararlanma hakk mr boyunca kul
lanmak zere verilirdi. Yurtluklar, zellikle Dou Anadoludaki
Krt beylerine verilirdi. Bunlardan bazlarnn yararlanma hak
k miras yoluyla da devam eder, bu tr araziye yurtluk veya
ocaklk ad verilirdi. Yurtluklarn rekabesi devlete aitti. Yurtluk
sahipleri, sefer zamanlarnda bulunduklar blgenin Beylerbe
yinin sanca altna girerler ve savarlard.
1564. YURTLUK TOPRAK
zellikle Anadoludaki Trkmen airetlerine hayvanclk
yapmalar iin Anadolu Seluklu ve Osmanh devletlerince veri
len otlak topraktr. Bu topraklar daha ok snr boylarnda olup,
airet ya da ky mlkiyeti olarak verilirdi.
1565. YURTTA
Bir devlet iinde uygar ve siyasal haklara, zellikle de se
men olma hakkna sahip kiidir. Yurttan tanm ve yurtta ol
mayandan ayrm iin tarih boyunca ve bulunulan yerlere gre
eitli ltler kullanld; nce doum yeri, zellikle aile kkeni
l alnd. Sonra hukuksal l; yasayla yurtta saylan herkes
yurttatr. Bu kavram lka Roma kkenlidir. Bir de ekono
mik yani mali lt kullanlr; belirli tipte ve belirli miktarda
mal varlna sahip olan ve belirlenmi koullar altnda devlet
A. Timur Bilgi
428
btesine katkda bulunan kii yurttatr. Buna gre yurttalk
kiiye birtakm haklar kazandrr, ama buna karlk en bata
vergi borcu ve askerlik olmak zere birtakm ykmllkleri
de beraberinde yerine getirir.
1566. YCE DVAN
Anayasa Mahkemesinin yksek devlet grevlilerini yarg
larken ald addr.
1567. YKSEK YOUNLUKTA ATIMA
ABDnin Souk Sava dneminde sosyalist blokun Varova
Pakt yeleriyle nkleer dzeyde bir atmay ifade eden sava
stratejisidir. SSCBnin dalmas ile birlikte yksek younlukta
ki atma stratejisi kalkt ve bylece nkleer sistemle birlikte
sona erdi.
1568. YRTME
Dar anlamyla, siyasal iktidar elinde tutan devlet bakan,
babakan ve hkmet yelerinden oluan geni anlamyla, tek
nik nitelikli ynetim kadrosunu da kapsayan, yasalar ve ynet
melikleri uygulayan devlet organdr.
1569. YZBAI
Trk Silahl Kuvvetlerinde stemenden st, Binbadan ast
olan rtbedir. Bekleme sresi alt aydr.
1570.YZELLLKLER
Ulusal Kurtulu Sava yllarnda dmanla dolayl ya da
dorudan ibirlii yaparak ulusa ve yurda ihanet eden Birinci
TBMM karar ile Vatan Haini ilan edilen 150 kiinin toplu
addr. 1938 ylnda karlan bir yasayla balanmlar ve yur
da dnmelerine izin verilmitir.
Tarih Terimleri Szl
429
z
1571. ZAMAN
Evrende her eyin bir gemii, bir imdisi, bir gelecei ksa
ca, zaman vardr. Snrl olgular birbirlerine dnerek snrsz
olarak srp gitmekte ve snrsz doay oluturmaktadrlar.
Doann balangc olmad gibi sonu da yoktur. Balang ve
son dncesi ilkel bir anlayn rndr. Bilim hi bir eyin
yoktan gelmediini ve yok olmadn kantlamtr. Einstein,
zaman ve uzayn hem birbirleriyle hem de zdek ve onun devi
nimiyle skca baml olduunu, biri var olmadan tekinin de
var olamayacan tantlamtr.
1572.ZANAATKR
Terzilik, ayakkabclk, berberlik gibi bir deneyim ve beceri
gerektiren bir ii genellikle kendi adna ekonomik yarar sa
lamak amacyla yapan reticidir. Zanaatkar denilen bu kiiler
zanaatlarn bir ustann yannda raklk ve kalfalk yaparak
renirler. Bu nedenle, grdnn, rendiinin tekrar olan
retim bu zelliiyle gzel sanatlardan ayrlr.
1573. ZAVYE
slam kltrnde Tarikat merkezleri olan tekkelerin ubele
ri gibi almalar srdren kk eitim amal rgt evleridir.
1574. ZEAMET
Osmanl Devletinde topraktan salanan yllk vergi geliri 20
bin ake ile 100 bin ake arasnda deien dirliklerdir. Bu top
rak geliri kad, sancak mfts ve suba gibi ikinci dereceden
430
memurlara verilirdi. Sancak merkezlerinde ya da bu merkezlere
yakm olan yerlerdeki bu topraklarm gelirleri eer asker besle
me kouluyla sipahilere verilirse, sipahi gelirin ilk 5 bin ake
sini kendine aynr, gelirin geri kalan her 5 bin akesi iin tam
donanml bir ad asker beslerdi.
1575. ZEBUR
Musevi, Hristiyan ve slam inanlarnda Peygamber Hz.
Davuta Allah tarafndan gnderildiine inanlan ilk kutsal ki
taptr. Sonradan Tevratn (Eski Ahit) iinde yer almtr.
1576. ZEKAT
slam hukukundan kaynaklanan er-i vergilerden biridir.
Buna gre, her Mslman yllanm malnn ya da parasnn
1/40m mal veya para olarak yoksul Mslmanlara vermek
zorundayd. Ev, ev eyas, kitap, sanat ve i aletleri ile taklar
zekat kapsamnn dnda saylr.
1577. ZEUS
lka Yunan mitolojisinde tanrlarn tanrs saylan varlk
tr. Akrabas olan dier tanrlarla birlikte Olimpos Danda ko-
mnal klan hayat yaadna inanlrd.
1578. ZEYBEK
Eskiden Bat Anadoluda bir efenin buyruundaki ky yiit
lerine verilen addr. ocukluktan balayarak zel bir biimde
yetitirilirlerdi. Kendilerine, zg giysileri, davranlar ve gele
nekleri vard.
1579. ZIMN
Bir slam devletinin egemenliini kabul etmi, devlete kar
ykmllklerini yerine getiren Hristiyanlk ve Musevilik ina
nnda olan kiidir.
Tarih Terimleri Szl
431
1580.ZGGURAT
lkada zellikle Mezopotamyada kurulan, st ste otur
tulmu kerpi ktlelerinden taraalar biiminde oturtulmu,
merdiven ya da rampalarla taraalarm birbirine baland
kule tapmaklardr. Eimli olan duvarlar eitli bitkilerle be
zenmitir. Zigguratlar ayn zamanda gzlemevi olarak kullan
lan antsal yaplardr. Tarihte yaplan en byk Ziggurat Babil
Kulesidir.
1581. ZRVE DPLOMASS
Uluslararas ilikilerde devletlerin kullandklar bir diplomasi
trdr. Bu tr diplomasinin zellii, grmelerin ilgili taraf-
lann en st dzeyde temsil edilmesi ile yaplmasdr. Eski d
nemlerde imparatorlann, krallarn yrtt bu tr diplomasi,
gnmzde de devlet bakanlan ve babakanlar gibi lkelerin en
etkili kiilerince yrtlmektedir. Zirve diplomasinin en olumlu
yan, grme masasnda genellikle bir zme ulamann temel
art olan karlkl taviz verme konusunda en fazla olanaa sahip
olan liderleri bir araya getirmesidir. Ancak byle bir diplomasi
nin dzenlenmesi iin gereken hazrlk almalan, bu tr diplo
masinin olumsuzluklann oluturmaktadr.
1582.ZLFKAR
slam inanna gre, Hz. Muhammed tarafndan Hz. Aliye
armaan edilen ucu atal klcn addr. Alevi inannda sava
ncesi gkten inmitir. Hz. Muhammedde bu gkten inen kut
sal klc Hz. Aliye hediye etmitir ve gerek adaletin, hakkani
yetin, doruluun, mertliin sembol kabul edilir.
A. Timur Bilgi
432